Ọrọ Akosọ Ọrọ Ìṣaaju Modù 1: Àṣà àlàafíà, ìdenà àti ìṣàkoso aawọ Ẹka Koko 1: Àṣà àlàafíàẸka Koko 2: Ìṣàkoso aawọ

Modù 2: Ẹtọ ọmọnìyàn Ẹka Koko 1: Ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe

àti ajẹmolorílẹ-ede Ẹka Koko 2: Òṣùwọn àti àbùda ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn Modù 3: Ìpolongo ẹtọ ìlu àti jíjẹ ọmọ-onílẹ Ẹka Koko 1: Ìpolongo ẹtọ ìlu Ẹka Koko 2: Ìjọmọ-onílẹ

Modù 4: Ìsejọba àwarawa àti Ìṣejọba daradara Ẹka Koko 1: Ìjọba àwarawa Ẹka Koko 2: Iṣejọba daradara

Modù 5: Ọrọ takọ-tabo àfojusùn fun àlàafíà àti ìdàgbàsoke àwùjọ

Ẹka Koko 1: Oju ìwòye takọtaboẸka Koko 2: Ọrọ takọ-tabo ìpeníjà fun àlàafíà àti

ìdàgbàsoke

Modù 6: Ìlera àwùjọ, agbegbe àti ìdàgbàsoke to le fẹsẹ mulẹ

Ẹka Koko 1: Ìlera àwùjọ àti àyika Ẹka Koko 2: Ìdàgbàsoke to le fẹsẹ mulẹ

Modù 7: Àjọṣepọ típẹtípẹ alagbegbesagbegbe Ẹka Koko 1: Àfojusùn àti ìlepa àjọ

ECOWAS Ẹka Koko 2: Lati jẹ enìyàn àjọ

ECOWAS

Àkojọ orukọ-ìwe

Àkojọ àdírẹsì ìtàkùn-àgbaye Àwọn àfikun

ATẸ ATỌKA AKÓÓNÚ

2

AEC: Àwùjọ Orílẹede Ajẹmọrọ-aje Ilẹ Áfíríkà

ADB: Banki Idàgbàsoke Áfíríkà AU: Ẹgbẹ Ìṣọkan ÁfíríkàCEDWA: Ìpàde Ìfòpin-sí Gbogbo Ìrísí Ìdẹyẹ-

sobìnrinCEV-SAD: Àwùjọ Àwọn Orílẹ-ede Sahel mọ

SaharaCILSS: Ìgbìmọ Afẹsemulẹ Adenà Ìyàn Lati

Orílẹ-ede sorílẹ-ede ní SahelCMS: Ìgbìmọ Apẹtùsaawọ àti Aṣààbò Ilẹ

ECOWAS CNDD: Ìgbìmọ fun Ìṣejọba Àwarawa àti

ÌdàgbàsokeCOMESA: Ọjà Àjọna Fun Ìlà-oòrùn àti Gusù Ilẹ

Áfíríkà CPLP: Àjọ Àwọn Oríleede Asọ-PotogíERIB: Bankì Adokòwò Agbegbe ECOWASECCAS: Àwùjọ Aṣetò Ọrọ-aje Àwọn Orílẹ-ede

Aàrin Gbùngbùn ÁfíríkàECOMOG: Ẹgbẹ Aṣàmoujuto ECOWASECOWAS: Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrun

ÁfíríkàECPF: Ìlànà Ìdena-Aawọ tí Àjọ ECOWASEGDC: Ile-iṣẹ Arísọrọ-Ìdàgbàsoke Takọ-tabo

ní ECOWASENOA: Kọlẹẹjì Orílẹ-ede fun Akínkanju

ÒṣìṣẹERDF: Owo Fun Ìdàgbàsoke Àgbegbe

ECOWASEU: Ẹgbẹ Ìṣọkan Ilẹ YuroòpùEWNPS: Àjọ Obinrin Ọlọpọ Ẹka ECOWASFAO: Àjọ Aṣetò Ounjẹ àti Iṣẹ ÀgbẹFAS: Ìṣọkan Àwọn Obìnrin ÁfíríkàFGM: Ìdabe ỌbìrinICC: Koòtù Ajẹmọdaràn LàgbàayeICRC: Ìgbìmọ Àgbaye Alagbelebùu PupaIFD: Ìṣọkan Típẹtípẹ Àwọn Obìnrin Nínu

ÌdàgbàsokeIGAD: Àṣẹ Ìjọba–síjọba fun ÌdàgbàsokeIMF: Àjọ Alabòojutò Ajẹmọrọ-owo

LagbayeIUCN: Ẹgbẹ Ìṣọkan Àgbaye fun Idaàbòbò

Ẹda OhunkohunMDGs: Àfojusùn Fun Ìdàgbàsoke tí

MìlẹníọmùNGO: Àjọ Alaìjẹ TìjọbaOAU: Ẹgbẹ Aṣàkoso Ìṣọkàn ÁfíríkàOIF: Àjọ Àwọn Asọ-Faranse LagbàayeOMVS: Àjọ fun Ìdàgbàsoke Odò SẹnẹgàPSC: Ìgbìmọ Amojuto Àlàafíà àti ÀàbòREC: Àwùjọ Ajẹmọ Ọrọ-aje agbegbe

sagbegbeSADC: Àwùjọ Amojuto Ìdàgbàsoke Guusù

ÁfíríkàUDHD: Ìkede Ẹtọ Ọmọniyàn LagbàayeUEMOA: Ẹgbe Ajẹmọ Ọrọ-Aje àti Ọrọ Owo ní

Ìwọ-Oòrùn ÁfíríkàUNDP: Etò fun Idàgbàsoke Àjọ Àwọn

Oríleede Ìṣọkàn ÀgbayeUNESCO: Àjọ Aṣàkoso Ẹkọ, Sayẹnsì àti Àṣà ní

Àwọn Orílẹ-ede ÀgbayeUNFPA: Owo Ìkànìyàn ti Àjọ Ìṣọkan Àwọn

Orílẹ-ede ÀgbayeUIFEM: Owo Ìdàgbàsoke fun Àwọn Obìnrin

Àjọ Ìṣọkàn ti ÀgbayeUNO: Àjọ Ìṣọkan Àwọn Orílẹ-ede ÀgbayeUNODC: Ọfíìsì Ìsọkan Orílẹ-ede Àgbaye fun

Oògùn àti ÌdarànUNOWA: Ofíìsì Àjọ Ìṣọkan Orílẹ-ede Àgbaye

fun Ìwọ Oòrùn ÁfíríkàUPR: Àtunyẹwò Alatìgbàdegbà KaríayeWAMA: Àjọ Abanimojuto Ijẹmowo Ìwọ-

Oòrùn ÁfíríkàWAEMU: Àjọ Ìṣọkan Ọrọ Ajẹmọrọ-aje àti Owo

ní Ìwọ-Oòrùn ÁfíríkàWAHO: Àjọ Amojuto Ọrọ Ìlera ni Ìwọ Oòrùn

ÁfíríkàWAMI: Ile-ẹkọ Ajẹmọrọ-Owo Ní Ìwọ-Oòrùn

ÁfíríkàWB: Bankí ÀgbayeW & D: Àwọn Obìnrin àti ÌdàgbàsokeWHO: Àjọ Amojuto Ọrọ Ìlera ní Àgbaye

ÌNÍTÍA ATI AGÉKÚRÚ ORÚKỌ

3

Ìwe Ìtọkasí Atọnisọnà ti Àjọ ECOWAS fun Ìkọni Àwọn Olùkọni lorí Àṣà Àlàafíà, Ẹtọ Ọmọnìyàn, Ẹtọ Ìjọmọ-onílẹ, Ìjọba Àwarawa àti Àjọṣepọ típẹtípẹ Alagbegbesa gbegbe.

Àwùjọ Arísọrọ-Aje Àwọn Oríleede Ìwọ Oòrùn Áfíríkà ni a da sílẹ nípa akọsílẹ adehùn ní ọjọ 28, oṣù karùn-un, Eko, Nigeria ní ọdun 1975, pẹlu erò lati mu kí ìfọwọsowọpọ àti àjọṣepọ típẹtípẹ ajẹmọrọ-aje wà pẹlu àfojusùn lati ní ìṣọkan ajẹmọrọ-aje àti ajẹmowo, lati mu kí òṣùwọn ìgbaye-gbadùn ọmọ onílẹ lawùjọ gbe pẹẹlí sí i, kí ìdàgbàsoke ajẹmọrọ-aje o wà, kí àjọṣepọ típẹtípẹ wà laàrin àwọn orílẹ ede tí o jẹ ọmọ ẹgbẹ, kí o sì da kun ìtẹsíwaju àti ìdàgbàsoke àgbaríjọ Orílẹ-ede Áfíríkà.

Ní ọpọ ọdun sẹyìn ni eròngbà àtilẹwa yìí ti jẹyọ nípasẹ ìfìmọlara-hàn sí àwọn ohun tí o n ṣẹlẹ kaàkiri àgbaye àti àjọṣe ọlọpọ-ìhà tí o wà laàrin àwọn orílẹ-ede mẹẹdogun inu Àwùjọ naà, eyí tí àwọn ìlànà ìpìlẹ wọnyí n darí: ẹnìkan-kò-ju-ẹnìkan-lọ àti ìfọkantanra-ẹni; ifọwọsowọpọ Orílẹ-ede-sorílẹ-ede, ìduro-tira-ẹni-nín¬u-ìṣoro àti àjùmọ-le-da-duro. Àwọn ìlànà àmulò yòokù ni mímu gbogbo ìlànà àfiṣiṣẹ bara mu; mímu gbogbo etò àmulò wọnu ara wọn; àìsí ìjà laàrin àwọn orílẹ ede tí o jẹ ọmọ ẹgbẹ, ìgbero àlaafíà ní gbogbo ìpínlẹ; ìfọkànbalẹ àti ààbò; píparí aawọ ní tùbínnùbí; ìbọwọfunni; ìgbelarugẹ àti dídaàbò ẹtọ ọmọnìyàn àti ìgbelarugẹ àti ìfẹsẹmulẹ etò Ìjọba àwarawa àti ṣíṣejọba daradara pẹlu ìjíyìn-iṣẹ-ìríju alaìlẹtàn; ìṣedeede nínu etò ọrọ-aje àti ìṣẹtọ ní àwùjọ.Mímuṣẹ àwọn àfojusùn rere wọnyí ní àwùjọ to kun fun oríṣìíríṣìí ẹya àti àṣà alaìjọra, eyí tí etò ìgbe-aye òun ọrọ-aje àti etò ìṣelu rẹ kò duro ṣoju kan jẹ iṣẹ tí o ṣorò pupọpupọ.

Àmọ ṣa, sí oríyìn àwọn olùdasílẹ àjọ ECOWAS àti àdurotì, òun ìpínnu gbọingbọni àwọn olorí àwùjọ to ní ìgbàgbọ nínu ìṣọkan àwọn orílẹ-ede agbegbe naà, gbogbo àgbaye ti o gba àjọ ECOWAS lonìí gẹgẹ bí àjọ ọlọrọ-aje to ti ṣe àṣeyọrí aṣeemuyangàn nínu ìṣọkan àwọn orílẹede rẹ. Lati ṣe ìgbero àlàafíà àti ìṣedeede ìṣelu ní agbegbe afinilọkànbalẹ naà, àjọ naà ti ṣàmulò

àpapọ oríṣìíríṣìí ọgbọn ìdenà aawọ, ìtẹsíwaju àlàafíà, ìfipa fẹsẹ àlàafíà mulẹ mulẹ nìbí tí o ba nílò lati ṣe bẹẹ, ní ìbamu pẹlu oríṣìíríṣìí ìlànà àmulò àwọn àjọ naà, pàtàkì jùlọ, Òfin-ìtẹle lorí Ìdenà Aawọ, Ìṣàkoso Aawọ, Ìmuwasopin Aawọ àti Àlàafíà tòun Ààbò ti ọdun 1999. Àfikun òfin ìtẹle lorí Ìjọba- àwarawa àti Ìṣejọba daradara (2001). Ọnà Ìdẹkun Aawọ ti Àjọ ECOWAS (2008) àti Òfin-ìtẹle ti ECOWAS lorí Etò Ẹkọ àti Ìkọni (2003). Fun ọdun mẹtàdínlogojì (37) sẹyìn tí a ti da àjọ ECOWAS sílẹ, pàtàkì jùlọ, ní nnkan bí ogun ọdun sẹyìn, àwọn òfin-ìtẹle wọnyí ni a ti kàn pọ pẹlu àgbekalẹ ìlànà àmulò tí o yẹ, ìpínnu ete ìgbàṣe nkan bagbàmu àti oríṣiríṣi ìgbesẹ

láti rí i pé aáwọ láàrin ọmọnìyàn, ìbáà ṣelaàrin ìletò tàbí ẹlẹyàmẹyà, ogun abẹle àti orílẹ sí orílẹ lawùjọ naà dí ohun ìgbàgbe.

Lara ìlànà etò tí a gbe kalẹ nípasẹ Àṣẹ àwọn Olorí Orílẹ-ede àti Ìjọba fun àtìlẹyìn ìlànà àlàafíà afòfin-gbe kalẹ àti àlàafíà, àti etò ààbò ni, Ìgbìmọ-Aṣòfin Àwùjọ, Ile-ẹjọ Aṣedajọ òdodo àti ìpese àwọn Agbofinro ECOWAS sílẹ.

Bí ìmugbòòrò àlàafíà, ìdena aawọ, àkoso aawọ, ìyanju aawọ àti ọgbọn ìdẹkun aawọ ṣe jẹ ohun tí o dara, bẹẹ naà ni ọnà lati yanju àwọn ìdojukọ aburu àti ìwulò fun ìbara-ẹni-ṣepọ típẹtípẹ nílò àgbeyẹwò oloòrekoòre àti àtunṣe oríṣiríṣi tàbí ṣíṣe sí ọnà àmulò ọgbọn ọtun fun àbajade pípeye. Erò yìí ní o fa ìtẹpẹlẹ mọ ipa etò ẹkọ àti lílo ẹkọ gẹgẹ bí ohun elò fun ìgbelarugẹ àṣà àlàafíà ní àwọn ẹkùn Ìwọ-Oòrùn Áfíríkà.

Eyí ṣe pàtàkì tí a ba wo bí àwọn ọdọ ṣe pọ pupọ, tí wọn sì nílò kí a fi ẹkọ àṣà àlàafíà kọ wọn torí pawọn ni ògo ọjọ ọla àwùjọ, nípa lílo ìlànà etò ẹkọ gẹgẹ bí ìpele arọnilọrùn.

Latàrí eyí ni Ìwe Ìtọkasí Atọnisọnà ECOWAS fun ìkọni àwọn olùkọni fi jẹ gbígbe jade pẹlu ìrànlọwọ ìmọ-ọnṣe àti owo lati ọdọ àwọn àjọ abanifọwọsowọpọtí ìdàgbàsoke jẹ logun, pàtàkì jùlọ àjọ UNESCO-BREDA tí ibùjokòo rẹ wà ní Dakar àti Ile Bankì

Ọrọ Akọsọ

4

Arísídàgbàsoke Ilẹ Áfíríkà (ADB).Ìwe Atọnisọnà, eyí to jẹ abajade ìfíkùnlukùn gbìgbòòrò tí o bẹrẹ ní ọdun 2006 kaàkiri agbegbe Ìwọ Oòrùn Áfíríkà, mu lò nínu ìrírí àwọn akọṣẹmọṣẹ nípa ìmugbòòrò àlàafíà ní agbegbe naà àti ní òkeere, kodà àtìlẹyìn lati ọdọ UNESCO jẹ ohun ribiribi loju gbogbo ololùfẹ àlàafíà ní agbegbe ECOWAS.

Ìwe Atọnisọnà yìí ní Modù meje tí o níí ṣe pẹlu Àṣà Àlàafíà àti Ìṣàkoso aawọ; Ẹtọ ọmọnìyàn, Jíjẹ ọlàju rere àti ọmọ-onílẹ tòotọ. Ìṣejọbà Àwarawa àti iṣejọba daradara, Àfojusùn fun ìfẹ àti Ìdàgbàsoke Àwùjọ laàrin takọtabo, Ìlera Àwùjọ, Àyíka àti Ìdàgbàsoke Abanikalẹ àti Àjọṣepọ típẹtípẹ alagbegbesagbegbe. Ọkọọkan àwọn modù wọnyí lo ní àwọn

ẹka-koko pẹlu ìfaarà, ìwe ìtọkasi, eròngbà gbogbogbòò eyí tí o jẹ atọnà fun àwọn olùkọni àti àwọn àtẹ ìkọni to rọrùn lati mulò bí ohun elò ìkọni ní ọkọọkan àwọn orílẹ-ede ECOWAS. Ó tun dara, o sì ṣe e mu lò fun ìkọni àwọn olùkọni to jẹ akopa, yalà nínu etò ẹkọ ní ile-ẹkọ tàbí ní abẹle ní ìpele ìyowu tí àwọn akẹkọọ kò baà wà nínu etò ìkọní àti ìkẹkọọ.

Àfojusùn tí o ga jù fun ìwe Atọnisọnà yìí ni lati mu kí àwọn olùgbe orílẹede àjọ ECOWAS jẹ ẹni to koju-òṣùwọn pípe nínu ìmọ-ọn-ṣe tí kì í ṣe ti ẹkọ ọlọpọlọ pípe nìkan àti ẹkọ ìmọ-ọn-ṣe ajẹmọ-ìmọ ìmọsílara fun ohun àmuyangàn rere, tí o n ṣe ìgbero àlàafíà, ìfaradà àti ìbagbepọ alàafíà ní àwùjọ enìyàn.

Ìwe Atọnisọnà ECOWAS fun àṣà àlàafíà, ẹtọ ọmọnìyàn, ìjọmọ-onílẹ, ìṣejọba àwarawa àti ìṣejọba daradara, ní agbekalẹ bayìí fun olùkọ àwọn olùkọni kaàkiri àti fun ìmulò àwọn orílẹ-ede tí o jẹ ọmọ ẹgbẹ, níbi tí iru eto yìí kò ti sí rí tẹlẹ. Àwọn tí o sì ti ní iru rẹ tẹlẹ rí le ṣe àyípadà sí i ní ìbamu pẹlu ìmulò wọn bí o ti tọ.

Kadre Desire OveadraogoÀàrẹ-ẹgbẹ ECOWAS

Àjọ ECOWAS fi ìmọrírì hàn sí AFDB àti UNESCO fun ipa pàtàkì tí wọn ko nínu ìkojọpọ ìwe ìtọnisọnà yìí. Lati ìbẹrẹ de òpin àkojọpọ rẹ, wọn ṣe àtìlẹyìn takuntakun àti ìrànlọwọ to gbopọn lati mu kí ìṣewadìí-pàpọ àti ìtẹjade iṣẹ yìí laṣeyọrí.

Ìdupẹ yìí tun lọ sí ọdọ gbogbo àwọn to kopa nínu àkojọpọ ìwe oníyebíye yìí, pàtàkì jùlọ, àwọn Onímọ lati àwọn oríleede to jẹ ọmọ ẹgbẹ ECOWAS.Pàapàa jù lọ manigbàgbe ni ìrànwọ tí àwọn olorí àti olùṣàkoso orílẹ-ede ní àwùjọ ṣe lati mu iṣẹ lọ deedee ní Dakar, Lome, Ouagadougou àti Abuja.Sí gbogbo àwọn olùbanifọwọsowọpọ wọnyí, tọkàntọkàn ni a fi ẹmí ìmoore àti ti ìdupẹ wa hàn, nítorí ẹmí ìmuṣọkan típẹtípẹ rere tí gbogbo wa ní àti ìfẹ wa sí àwọn enìyàn ECOWAS.

ÌDÚPẸ

5

Erò dída Àjọ ECOWAS sílẹ jẹ eyí tí o lòdì sí ìkopapọ ẹyà ọtọọtọ níkòokukòo ní àwọn orílẹede adaduro ilẹ Áfíríkà. Ṣùgbọn síbẹ, àkọsílẹ ìfẹnukò fun ìdasílẹ Àjọ Ọlọrọ-aje Orílẹ-ede Ìwọ Oòrùn Ilẹ Áfíríkà, eyí tí orílẹ-ede mẹẹẹdogun buwọlù ni Ìlu Eko fi ìpìlẹ lelẹ fun ìṣọkan típẹtípẹ agbegbe naà.Ohun tí o jẹ àfojusùn ni lati fi ààye gba etò ọrọ-aje, etò ìgbe-aye, àṣà àti ìṣejọba tí o gbòòrò. Eròngbà yìí jẹ ànfààní rere fun àtuntò àwọn orílẹede Ìwọ Oòrùn Áfíríkà.

Àjọ ECOWAS mu iṣẹ ìgbero ìṣọkan típẹtípẹ ṣe ní gbogbo ọnà; ìjẹmọrọ-aje (ọjà àpapọ nína àti owo kan ṣoṣo àjọna) ìjẹmoṣelu (palíamẹntì, ìgbìmọ ajẹmọrọ-aje àti ìgbe aye lawùjọ, koòtu ìdajọ òdodo) etò ààbò àti etò àkoso ogun (ECOMOG ní 1999).

Ó ṣe pàtàkì kí a mẹnubà, kí a ṣì sọ ìyàtọ àarín àwọn koko ìlànà àfojusùn tí Àwùjọ naà gbe ìgbesẹ rẹ le lorí.• Ìbọwọfun, ìgbero àti ààbò ẹtọ ọmọnìyàn.• Ìtẹsíwaju àti ìmuduro ìṣejọba àwarawa• Ìbadọgbà ìlànà ìmuṣẹṣe àti àwọn etò ìdàgbàsoke

àjọṣe.

Pẹlu ìgbìyànjù àjọ ECOWAS yìí, oríṣiríṣi ìṣòro ni etò ìdàgbàsoke alajọṣe yìí n koju, lara àwọn ìṣòro yìí ni: ede àìyede laàrin àwọn enìyàn àwùjọ nínu eyí tí a ti rí àìduro ṣinṣin etò/ìlànà ìṣejọba, ìṣẹ àti etò ààbò, eyí to maa n níí ṣe pẹlu àwọn ẹgbẹ agbesùnmọmí kaàkiri orílẹ-ede ECOWAS. Síbẹsíbẹ, ogunlọgọ ni àwọn ìdenà tí o n dabùu àṣeyọrí ìtẹsíwaju etò àjọṣe típẹtípẹ naà: rukerodò tí o wà nínu àwọn orílẹede tí o jẹ ọmọ ẹgbẹ tí o jẹ mọ àìgunrege etò ìṣelu àti ìṣoro ìṣejọba; àìní àti ọrọ ààbo tí o jẹ àtubọtan ìdìhamọra gbogun tira ẹni nígbà gbogbo ní ọpọlọpọ àwọn orílẹ-ede tí o jẹ ọmọ ẹgbẹ ECOWAS. Ní àfikun sí àwọn ìṣoro wọnyí, ní abẹle, ìpayà tun wà nípa etò ọrọ aje tí o dẹnu kọlẹ àti àtubọtan wọn ní àwọn orílẹ ede naà; ìṣoro ìdanimọ tí o maa n papọ mọ àìle fẹsẹ àwọn ìlànà òfin tí o n ṣàkoso ìrìnsokesodo enìyàn àti ẹrù bí a ba ṣe fẹ laìsí ìdenà mulẹ.

Lati le koju àwọn ìtakora wọnyí, pẹlu ọrọ ìṣejọba àti títẹ ẹtọ ọmọnìyàn loju mọlẹ, o pọn dandan lati tun inu rò nípa àwọn àfojusùn naà kí a ba le ṣe àtunṣe daradara sí àwọn ìgbesẹ tí a o gbe. Lati le rí àtunṣe yìí ṣe, mímu eyí wọ àwọn ile-ẹkọ gbogbo yoò jẹ ọnà pàtàkì kan fun ìsọdọkan típẹtípẹ tí o jẹ mọ àwọn ohun àmuyangàn, ìhùwàsí, ìmọọṣe àti ìfarajìn. Ìwe Ìtọkasí Atọnisọnà ECOWAS yìí, to wà fun kíkọni ní àṣà àlàafíà, ẹtọ ọmọnìyàn, ìjọmọ-onílẹ, ìṣejọba àwarawa àti ìsọdọkan àgbegbe eyí tí a gbe kalẹ labẹ àbojuto Ile Iṣẹ UNESCO fun agbegbe ní Dakar (BREDA), pẹlu ìbaṣepọ Bankì Arísídàgbàsoke Ilẹ Áfíríkà (AFDB).

Ìwe yìí jẹ àpotí ohun elò fun àmulò àwọn oríleede to jẹ ọmọ ẹgbẹ ECOWAS; a ti tumọ rẹ sí Faranse, Gẹẹsì àti ede Potokí.

Ó wà fun olùkọ àwọn olùkọni tí wọn wà laàrin àjọ olùkọni ní àwọn ile ẹkọ gíga olùkọni yalà nínu etò ẹkọ àgbele-ẹkọ-kọ tàbí etò ẹkọ àgbelekà.

Ìwe Ìtọkasí Atọnisọnà fun ìkọni la pe e, eyí lo sí mu un pese ìtọsọnà nípa àkoonu àti ọgbọn ìkọni ní kíkun. Eròngbà ìwe naà kọ ni lati pese gbogbo erò àkoonu kíkun, tàbí ti àlàye etò ìkọni to munadoko.

Olùwadìí ni olùkọni tí yoò jẹ ànfààní ìwe ìtọkasí atọnisọnà yìí ní kíkun fun ìkọni lọnà ìṣehanni, pẹlu àfikun eròngbà lati kẹkọọ nípa ohun tuntun laìsí ìdenà kankan kí o ba le rí àwọn ìhùwàsí, àfojusùn fa yọ gẹgẹ bí ọkan lara àmulò àfiṣeṣẹ àwọn modù yìí.

Eròngbà yìí wà lati jẹ kí a gbe ogunlọgọ àwọn enìyàn agbegbe ECOWAS tí o da muṣe díde lọkùnrin-lobìnrin, àwọn enìyàn tí o ní ìmọ-ọn-ṣe nínu oríṣíríṣi iṣẹ tí o wulò fun ífọwọsowọpọ ní àwùjọ; ìgboyà àti ìrọra, kíkopa nínu iṣẹ ìlu; àwọn enìyàn tí o le ṣe ìmulò ìṣesí àti ìhùwàsí tí o le ṣe okùnfà, tí o sì le ṣe àtunkọ agbegbe kan níbi tí àlàafíà yoò ti jọba, tí ìdàgbàsoke aṣeemutẹsíwaju yoò fẹsẹ mulẹ daindain nípasẹ ìbọwọ fun àyíka ẹni, ohun àmuyangàn ìpìlẹ àti ìyàtọ tí o ba wà bí ọkan lara àwọn ọnà àjọṣíṣẹ pọ takuntakun gẹgẹ

ỌRỌ ÌṢAÁJÚ

6

bí ọmọ onílẹ ní Áfíríkà.

Modù meje (7) ọtọọtọ ni a pín ìwe ìtọkasí atọnisọnà yìí sí. Modù kọọkan da le ìmọọṣe kọọkan. A tun àwọn modù naà pín sí àwọn ẹka-koko mejìmejì. Ìkọọkan ẹka-koko iṣẹ wọnyí ṣe àgbẹkalẹ ìmọọṣe kọọkan tí a pese ní ìbamù pẹlu àmojusùn ìlànà ìkọni àti ìkẹkọọ.

A ṣe àlàye lati dàbàa nípa àkoonu àti ìtọnisọnà ọgbọn ìkọni, àwọn olùkọni kò sì ṣàìní àtòjọ ìwe ìtọkasí pẹlu ti àsọpọ ìtàkùn àgbaye àti ìtọkasí lorí íntanẹẹntìlati ní ìmọkunmọ.

Ìṣàkoso àwọn àkokò ìkọni ni pese fun nínu àtẹ etò modù naà, ní ìparí a sì dabàa oju ìwe ìkọni kan fun ṣíse ìfihàn àwọn ẹka-koko. Ó kù sọwọ àwọn olùkọni lati ṣe àmulò ìwe ìkọni naà fun ìkọni ní ìbamu pẹlu ọgangan ipò ìkọni nípa lílo àwọn ohun elò tí o wà ní àrọwọto.

Modù 1 sí 7 la gbe le orí àwọn ìmọọse mẹta pàtàkì:

Fífọwọsowọpọ lawùjọ nípa gbígbepọ pẹlu àwọn enìyàn àwùjọ yòokù fun ìmuṣẹ àwọn àfojusùn ìdàgbàsoke àjùmọsẹ àti àyípadà àwùjọ sí rere tí o fẹsẹ mulẹ dain-dain ní agbegbe ECOWAS.

Ayọrísí tí à n retí:Alakitiyan ọmọ onílẹ tàbí ọmọ ẹgbẹ ECOWAS tí o ni ẹmí ìfira-ẹni-jìn fun etò amuṣiṣẹ agbegbe naà lati ní ìpinnu “erò àjùmọṣe fun ìgbe-aye alajọgbe” àti fun ìnílò lati ṣe àtunṣe lati ipò kan sí òmíràn àti lati sowọpọ pẹlu àwọn mìíràn nítorí ìmuṣẹ àwọn àmojusùn alajùmọsẹ.- Fífi ìdí ìjọmọ-onílẹ-ẹni lelẹ nípa ìrònujinlẹ kí o le rọrùn lati ro wọn lagbara lati da duro.

Ayọrísí tí à n retí:- Ọmọ onílẹ tí o n wa ìwífunni, tí o sì n ṣe àmulò oju àmuwọrọ gẹgẹ bí ọnà lati ní ìmọ kun ìmọ nípa ojuṣe rẹ gẹgẹ bí ọmọ ẹgbẹ àjọ ECOWAS.- Kopa pẹlu àwọn ọmọ onílẹ mìíràn lọnà àti ṣàgbekalẹ, ṣàmuṣe àti ṣegbelewọn àwọn ìlànà àmuṣiṣẹ tí o da lerí ẹtọ ọmọnìyàn kọọkan àti ẹtọ àwọn ẹlomiràn.

Ayọrísí tí à n retí:Ọmọ onílẹ to gba àwọn ohun àmì àti ohun elò àmuṣiṣẹ ECOWAS gẹgẹ bí tara rẹ, tí o sì kopa takuntakun nínu dídààbòbo ẹtọ ọmọnìyàn, ìṣejọba àwarawa àti àlàafíà gẹgẹ bí ọnà àjọpawọpọ kopa nínu àwọn ọrọ ajẹmọ-hùwàsí orílẹede àti agbegbe kekeke, ohun kò-ṣeemanìí pàtàkì fun ọmọ onílẹ lati kíyesara nínu ìgbelarugẹ ṣíṣòotọ àti ṣíṣejọba daradara.

Orílẹ-ede kọọkan to jẹ ọmọ ẹgbẹ ECOWAS le gbọdọ ṣàmulò ìwe yìí níbàamu pẹlu ìṣẹlẹ lorílẹede wọn nípa ṣíṣàmulò tàbí ṣíṣàfikun si eyí tí o ti wà tẹlẹ. Ó tun le nílò lati tọka sí àwọn ọgbọn ìkọni tí a dabàa gẹgẹ bí ọkan lara ìlànà àmuṣíṣẹ fun etò ẹkọ lorílẹ ede. Bí o ti wù kí o rí, a nílò lati ṣàmulò àwọn ọnà ìkọni tí o peye, bíi ìdíbọn, ìsínjẹ ipa ẹlòmíràn, ìwadìí àmuṣàpẹẹrẹ abbl.

Ní ìparí, o ṣe pàtàkì lati ṣe ìgbelarugẹ àfojusùn àti ìmusẹ iṣẹ àjọ ECOWAS.Ann Therese NDONG-JATTA Olùdarí UNESCO, Dakar

7

8

MÓDÙ 1ÀṢÀ ÀLÀÁFÍÀ, ÌDENÀ ÀTI ÌṢÀKÓSO AÁWỌ

“Níwọn ìgbà tí o jẹ wí pe ọkàn enìyàn ni ogun ti n bẹrẹ, inu ọkan enìyàn naà ni a ti gbọdọ ṣe

àhunpọ ìdaàbòbo àlàafíà.”

Ìwé-Òfin UNESCO, 1945

9

Àlàafíà jẹ ohun àgbekalẹ àwùjọ; kìí ṣe àbùda àdaní ọmọnìyàn. Òwe ìjọun ilẹ aṣẹgun Roòmù kan fi hàn gẹgẹ bí ohun to ni àsopọ pẹlu aawọ àti pàapàa sí ogun: gẹgẹ bí òwe to sọ pe “ẹnikẹni to ba n fẹ àlàafíà

gbọdọ gbaradì lati jagun”. Ṣùgbọn erò àṣà àlàafíà kò le fàṣẹ sí iru àlàmọlẹ yìí: ní ìdàkejì ẹwẹ, eso irufẹ ọgbọn mìíràn ni. Bí o tilẹ jẹ pe irufẹ ọgbọn yìí gbà pe aawọ jẹ baraku nínu ìgbesí aye ọmọnìyàn, torí pe oríṣiríṣi àwọn ìdí aṣeyàtọ ọmọnìyàn kò jọra (ìjẹmaṣà, ìjẹmọ etò ìṣelu, ọrọ-aje, ìjẹmọbà-gbepọ lawùjọ, ìjẹmọran, ìjẹmẹyà, ìjẹmẹsìn), eyí fihàn pe o ṣe koko lati mọ bí a o ṣe maa ṣe àkoso wọn pẹlu àlàafíà lati baà le ṣe àgbekalẹ àti ìpamọ àlàafíà to fẹsẹmulẹ. Ìdí nìyí tí Modù yìí fi ṣàlàye aṣepọ to wà laàrin àṣà àlàafíà àti ìṣàkoso aawọ lawùjọ.

Ìmọọṣe Módù:Ṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn, erò, ìhùwàsí àti ọgbọn ìṣàmulò àṣà àlàafíà, ọnà ìṣàkoso aawọ tí a ní.

Amugbalẹgbẹẹ koko inu Modù:1. Àṣà àlàafíà2. Ìṣàkoso aawọ

ASA ALAÁFÍA, ÌDÈNA ATI

ÌSAKÓSO ÁÁWÒ1. Aṣà àlàáfíà2. Ìṣàkóso ááwò

Ìfáárà

10

Ìmọọṣe Inú Ẹka-Kókó

• Ṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn erò, ẹbùn, ìwà àti àṣà àlàafíà lawùjọ

Afojúsùn Ìkọni Ìkẹkọọ• Níní àgbọye nípa àwọn ohun àmuyangàn àti erò

nípa àṣà àlàafíà• Ṣẹda àwọn ete fun ìgbelarugẹ àṣà àlàafíà nípa

kíka ojuṣe àwọn ẹgbẹ ní àwùjọ sí.• Ṣe àgbekalẹ etò ìkọni lorí àṣà àlàafíà.• Ṣe àmulò ìmọsílara tí o n ṣe ìgbelarugẹ àṣà

àlàafíà.

Awọn Ẹya Akòónú IṣẹÈrò Alàáfíà

Erò àlàafíà ni ọnà níní àwọn ohun àmuyangàn àti òye àti lati mu ìtẹsíwaju ba ìṣesí àti ìwà ìgbe-aye àlàafíà sí ara-ẹni, sí àwọn enìyàn mìíràn àti sí ẹda ohunkohun ní àyíka.Oríkì fun àlàafíàOríkì Àlàafíà Lati inu ede Latìnì: (pax pacis)• Ipò àìsílogun orílẹ-ede: nípa jíja fun àlàafíà

àgbaye.• Ìmuwasopin ìmura-ẹni-lọtàa laàrin àwọn orílẹ-

ede agbogun-tira-wọn: jíjẹ alàgbàta àlàafíà.• Ipò ìgbọra-ẹni-ye, ìfimọṣọkan laàrin ọmọ onílẹ,

ẹgbẹ àti ọgbà ní àwùjọ, àìsí ìjà/ìrukerudò lawùjọ àti wíwa àlàafíà àwùjọ.

• Kí àwọn enìyàn àwùjọ ma ṣe bara wọn jà: wíwà ní àlàafíà pẹlu alabàagbe ẹni.

• Wíwà ni ìdakẹ rọrọ nínu ile ẹni • Ipò ìwànídùnnu/ìbàlẹ-ọkàn. Níní àlàafíà nínu

ọkàn ẹni. Lati ni ìfọkànbalẹ• Àìsariwo-ìjà àti ìdàrudàpọ ní ibìkan: ìdakẹrọrọ/

àlàafíà itẹ òku

Oríṣirísí Irúfẹ Alàáfíà Àlàafíà alaìnípeníjà: àlàafíà àlaìnípeníjà ní ṣokí ni àìsí ipa tàbí aawọ/ìtakoraÀlàafíà onípeníjà: àlàafíà onípeníjà tọka sí àwọn

ìgbesẹ aṣàtunṣe tí a gbe lati rí i daju pe igbesí aye dídara wà fun gbogbogbòò, kì í kàn ṣe àìsí ipa tàbí aawọ/ìtakora. Síṣe àgbekalẹ àlàafíà onípeníjà nílò àwọn àbùda bí ìwọnyí:• Ìfaradà• Ìtẹtíṣílẹ;• Ìbara-ẹni-sọrọ;• Ìgbàlaàye oríṣiríṣi erò tàbí oju-àmuwọrọ nípa ọrọ

kan pàto;• Àìṣegbe lorí ọrọ ajẹmakọ-n-babo;• Ìgbegbeesẹ kíakía lati yanju aawọ;• Ìfọwọsowọpọ;• Àròjinlẹ to peye;• Ìmojuto-ojuṣe ẹni lawùjọ;Bí o ti wù kí o rí, lati ìpasẹ ẹkọ ni a ṣe le fi àwọn àbùda ojuṣe wọnyí kọ ara ìlu.

Àṣà ÀlàafíàÀṣà àlàafíà:“Àṣà àlàafíà ni ọnà lati fi ìfọwọsowọpọ àti ìgbàgbọ-nínu-ara-ẹni lẹlẹ laàrin àwọn enìyàn àti orílẹ-ede. Ó níí ṣe pẹlu ìkẹkọọ lati yanju aawọ tí o le bẹ sílẹ ní tùbínnùbí laàrin àwọn enìyàn tàbí orílẹ-ede, pàtàkì jùlọ nípa ṣíṣe àmulò ìlànà ọrọ àjọsọ ní alalàafíà dípò lílo ìlànà ogun jíjà àti ipa.” … Kìí ṣe àfojusùn àṣà àlàafíà ni lati mu aawọ wa sopin patapata pẹlu ìlànà ipa bí kò ṣe lati wa ọnà ìyanju-aawọ laì sí ipa.. Torí naà, ìtẹsíwaju ẹtọ ọmọnìyàn, ìfààyegbara-ẹni, ìyanju aawọ onítùbínnùbí àti ìdàgbàsoke ọmọ enìyàn àti àwùjọ ni ìlepa àṣà àlàafíà”.

Àjọ ìṣọkan Àgbaye ki àṣà àlàafíà bayìí pe, àṣà àlàafíà ni gbogbo ohun amuyangàn ìṣesí ìwà, àti ọnà ìgbe-aye to ko ipa, to sì n denà aawọ nípa wíwa ojutùu sí gbòngbò orísun aawọ nípasẹ ìtàkurọsọ àti ìdunàadurà laàrin àwọn ẹyọ enìyàn, ẹgbẹ àti ọrílẹ-ede. Ifẹnukò Àjọ Ìṣọkan Àwọn Orílẹ-ede Àgbaye ti A/RES/52/13: àṣà àlàafíà àti A/53/243/: Ikede àti Àmuṣe Iṣẹ lorí Àṣà Àlàafíà). “Àṣà àlàafíà jẹ ọnà ti àyípadà n gbà de ba ẹnìkọọkan, ẹlẹgbẹjẹgbẹ àti àwọn oníruuru àjọ àwùjọ. Lati inu erò

ẸKA-KÓKÓ 1: Aṣà Alàáfíà

11

àti ìṣe àwọn enìyàn funra wọn kaàkiri àgbaye ni àṣà àlàafíà ti n jẹyọ ní orílẹ-ede kọọkan lati inu ọgangan ipò ìtàn, ìbagbepọ lawùjọ òun àṣà àti ìjẹmọrọ-aje…. Àfojusùn àṣà àlàafíà ni lati mu àyípadà ba àwọn ohun àmuyangàn, ìṣesí àti ìhùwàsí lọnà tí wọn yoò fi gbe àlàafíà larugẹ, laì sí ipa”

Ẹkọ fún AlàáfíàÌkọni ní ẹkọ àlàafíà ni kíkọ àwọn enìyàn ní ọnà lati jẹ ẹni to wulò, to gba gbogbo àṣà laye, to mọ rírì òmìnira, olùbọwọfẹtọọ-ọmọnìyàn àti ìyàtọ ẹnìkọọkan, tí o sì n wà ọnà pẹlẹpùtù lati yanju aawọ.

Gẹgẹ bíi àṣà àlàafíà, ẹkọ àlàafíà a maa ṣe àmulò ìtàn, ọgangan-ipò ìtàn, ìbagbepọ lawùjọ òun àṣà àti ọrọ aje orílẹ-ede kọọkan. A tun le sọ pe orísun ẹkọ àlàafíà ni ìgbìyànju lati fi òfin de ogun: àkọsílẹ àmulò-àkọkọ lagbàaye to fòfin de ogun ni Ifẹnukò fun Ìtakò Ogun gẹgẹ bí ìlànà àkọsílẹ àmulò orílẹ-ede ti gbogbo enìyaṅ mọ sí “Brianad Kellog Pact ti 19286.

Síwaju sí i, Àjọ Ìṣọkan Àwọn orílẹ-ede Àgbaye jẹ eyí tí a da sílẹ ní ọdun 1945, lati “gba àwọn ìran tí n bọ lọwọ ogun (…)” lati gbe òfin to níí ṣe pẹlu ìdajọ òdodo àti ìbọwọ fun àkọsílẹ ìfẹnukò àti òfin mìíràn to jẹ tí kari-aye kalẹ”, àti “lati ṣe ìgbelarugẹ ìtẹsíwaju àwùjọ àti ìgbe-aye alalàafíà nínu ọpọlọpọ òminira” (ọrọ àkosọ nínu Ìwe Àdehùn Àjọ Ìṣọkan Àwọn Orílẹ-ede Àgbaye)

Ní ìtẹsíwaju, ẹkọ àlàafíà maa n ṣe ìrànwọ fun ìgbero “ìgbọra-ẹni-ye, ìfaradà-funra-ẹni àti ìdọrẹẹ laàrin àwọn orílẹ-ede, yalà laàrin àwọn ẹlẹsìn àti ẹyà ọtọọtọ” àti lati mu àwọn akitiyan Àjọ Ìṣọkan Àwọn Orílẹ-ede Àgbàye fun ìfẹṣẹmulẹ àlàafíà gbe pẹẹlí sí i. Etò Àjọ Àgbaye lorí àlàafíà (Átíkù 26, ìkede òfin Ẹtọ Ọmọnìyàn Karíaye). Lọnà mìíràn ẹwẹ, koko kan gbòogì nínu ìṣẹ Àjọ Ìṣọkan Àgbaye àti àwọn orílẹ-ede to jẹ ọmọ ẹgbẹ àjọ yìí ni àlàafíà jẹ.

Nípasẹ ìkọni ni ẹkọ afìtọmọnìyàn-ṣe yìí, àwọn olùkọni ẹkọ àlàafíà yoò maa ṣẹrànwọ fun ìdàgbàsoke ọmọnìyàn. Wọn yoo maa gbogun tí òṣì, ẹtanu, ìdẹyẹ-sí, ìfipabanilò-pọ, ipa, ìrukerudò àti ogun. Bí o tilẹ jẹ pe latilẹ wa lati ṣe àmukurò erò ìpayerun pẹlu ìjagun pẹlu àdo oloro, ni ìfojusùn ẹkọ àlàafíà, lọwọlọwọ bayìí o n rí sí àfojusùn fífẹju ti ṣíṣe àgbekalẹ àṣà àlàafíà.Àwọn Ìṣòro Ìpeníjà àti ṣíṣe àgbekalẹ àwùjọ alalàafíà:

Ṣíṣe àgbekalẹ àwùjọ alalàafíà ni o le ní ìdenà latàrí àwọn ohun wọnyí:• Àìsọrọngbesì/Ìtàkurọsọ;• Ìtẹtọ ọmọnìyàn loju mọlẹ;• Àìkaràmasìkí ojuṣe-ẹni ní àyíka;• Àìkọràmasìkí ọrọ ajẹmọ takọtabo;• Àìṣẹjọba daradara;• Ìkùnà lati kẹkọọ latinu ìrírí àtẹyìnwa;• Àìníbọwọ fun ìlanà ìṣejọba àwàrawa;• Àìsí-ààbò;• Ìkùnà lati pese àwọn ohun kòṣeemanìí ìnílò

ọmọnìyàn;• Àìbìkítà;• Fifi ọwọ yẹpẹrẹ mu nnkan ní àkokò pàjawìrì abbl.Lakòotan, oluborí ìpeníjà tí ìgbekalẹ àlàafíà ní ẹka aagbegbe ECOWAS n koju jùlọ ni ọpọlọpọ ìwà ipa àti àrekereke tí o maa n waye tí o maa n ṣokùnfà iku ọkùnrin, obìnrin àti ọmọde àti àgbà, tí o sì maa n ba ohun amayedẹrùn àwùjọ jẹ, tí o maa n fa ìpalara àìnífọkànbalẹ ní àwùjọ, eyí tí o maa n ṣokùnfà ìbẹrù àti ìpaya nla.

Awọn ete fún ìtẹsíwájú àṣà àlàáfíà àwùjọIgbelarugẹ àṣà àlàafíà orílẹ-ede nílò wí pe kí àwọn Orílẹ-ede ọmọ àjọ ECOWAS kọọkan gbọdọ ṣe àmulò àwọn ohun wọnyí:• Ìfilelẹ ìdajọ àìṣegbe fun gbogbo ara ìlu;• Ṣíṣe àtìlẹyìn fun àwọn àjọ aṣegbelarugẹ àlàafíà

gẹgẹ bí àwọn ajọ àti ẹgbẹ alaìjẹ tìjọba lorílẹ-ede àti àgbaye pẹlu Àjọ Ìṣọkan Àwọn Orílẹ-ede Àgbaye;

• Ìfunlagbara ìjọba àwarawa orílẹ-ede àti ìbọwọfun àwọn ìlànà àjọfọwọsí oríleede lagbaye;

• Ìtẹle-òfin àti ìlànà àmuṣe;• Ìdaàbòbò ajẹmọ-ìfaràmọ ibùgbe ìpese àwùjọ to

bọwọ fun àjọṣe fun ìfẹsẹmulẹ àjọṣe enìyàn àti àyíka wọn ọmọ enìyàn àwọn alabàagbaye tí kìí ṣe enìyàn.

• Kíkọni lọgbọn àti ìmọọṣe gẹgẹ bí ọnà ìgbelarugẹ àtìlẹyìn fun àlàafíà àti ìmọdunàaduràa-ṣe fun ìdẹrùn igbe-aye ẹni àti ìgbe aye àlàafíà pẹlu àwọn mìíràn.

• Ìgbelarugẹ ẹtọ ọmọnìyàn.

Laàrin àwọn Àjọ Agbegbe Áfíríkà yòokù, Àjọ ECOWAS ti sa ipa malegbàgbe lorí ọrọ ààbò àti àlàafíà ìlu. Kì í ṣe mímu àlàafíà wà ní àwọn àwùjọ ọmọ ẹgbẹ

12

rẹ bíi orílẹ-ede Liberia, Sierra Leone, Guinea Bissau àti Cote d’Ivoire) nìkan ni ECOWAS tí moju to bí kò ṣe pe o tun ti ṣe agbekalẹ ọpọlọpọ àwọn ìlànà àmulò ti o wà ní ìbamu pẹlu ìlànà àgbaye gẹgẹ bí ọkan nínu àwọn ìlepa rẹ. Gẹgẹ bí àpẹẹrẹ: òfin ìtẹle to níí ṣe pẹlu ete Ìdena Aawọ, Àkoso Aawọ, Ìyanju Aawọ. Ìgbekalẹ

Àlàafíà àti Ààbò (eyí tí a gbà wọle ní oṣù kejìla, ọdun 1999 àti òfin ìtẹle lorí ìjọba Rere àti ìjọba àwarawa eyí ta gbàwọle ní Oṣù Kejìla, ọdun 2001), tí o ṣe ìfilele àjọsẹpọ yekeyeke to wà laàrin eròngbà ìdenà aawọ àti ìyanju aawọ.

Módù 1: Aṣà Alàáfíà, Ìdenà àti Ìṣàkóso Aáwọ

ẸKA-KÓKÓ 1: Aṣà Alàáfíà

Ìgbòòrò-ẹka-kókó • Ṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn erò àti ìhùwàsí

fun ìgbẹkọ àṣà àlàafíà.Eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ • Níní ìmọ àti àgbọye tí o jẹmọ ẹkọ àṣà àlàafíà• Ṣíṣe ìgbende ete ìtẹsíwaju àṣà àlàafíà nípa

àìfoju renà íṣẹ oríṣiríṣi tí àwọn ẹgbẹ ní àwùjọ ti gbe ṣe.

• Ṣíṣe àgbekalẹ etò ìkọninípa àṣà àlàafìà• Ṣíṣe amulò àwọn ìṣesí to wà níbàamu pẹlu

ìgbelarugẹ àṣà àlàafíà.

Akókò fún Ìkọni: Wákàtí Mẹrìnlá

Ohun elò ìkọni/ohun amuṣẹyeni/Ìwe Oríṣiríṣi • Kọrírulọọmù ile-ẹkọ àti àwọn ìwe fìmọkunmọ

lorí koko ìjíròrò.• Ìwe ìlewọ ịtọkàsí Afinimọnà ti ECOWAS• Fíìmù oríṣiríṣi • Fotò àti àwọn àwòran oríṣiríṣi • Àwọn àkọsílẹ aníísẹ pẹlu koko ìjíròrò• Íntanẹẹtì

ÌWÉ ÌFÈTÒSÍṢẸ

13

Akókò Ìmọọṣe tí a fẹ kọ Akóónù ẹkọ abáradọgba Ète/ọgbọn ìkọni Ìtọka Iye ìkọni1 - fífun àwọn ọrọ to ṣe

koko nínu àṣà àlàafíà loríkì - ṣíṣe ìyàtọ laàrin oríṣiríṣi irufẹ àlàafíà to wà

- ẹkọ àti erò to níí ṣe pẹlu àṣà àlàafíà- ìyàtọ laàrin oríṣi àṣà àlàafíà

Ìwe ìwadìí

(Onítítẹ tàbí onídíjítà)

- Iṣẹ Àṣepò- Ìforíkorí - Ìdiwọn- Ìjíròrò- Ìfohunwera- Ìwadìí àfiṣàpẹẹrẹ Ìdíbọn - Ìfiṣere oníṣe- Ìjẹjọ Áfiṣere

Wakàtí 2

2 Ṣíṣedamọ àti gbígbẹkọ nípa ìmọọṣe inu àṣà naà

ọnà ìgbàṣiṣẹ àti ìgbesẹ ìgbàṣiṣẹ àṣà àlàafíà àwùjọ

Wakàtí 2

3 Ṣíṣedamọ àwọn ìdenà àti ìpeníjà to n koju àṣeyọrí àṣà àlàafíà

Àwọn ìdenà àti ìpeníjà to n koju àṣeyọrí àṣà àlàafíà

Wakàtí 2

4 Gbígberò ete fun ìgbelarugẹ àṣà àlàafíà

Ete fun ìgbelarugẹ àṣà àlàafíà

Wakàtí 3

6 - Fífi ẹkọ àṣà àlàafíà sí inu kòríkulọọmù ile ẹkọ.

- Àkíyesí: Rí i daju pe àṣà àlàafíà jẹ eyí tí a fi sínu etò ìkọni/ìkẹkọọ eyí to gba ọrọ takọtabo laàye lati jẹ kí akẹkọọ ní ìwurí àti kopa nínu etò ìdàgbàoke àwùjọ àti ìranra-ẹni-lọwọ lawùjọ

- Àwọn ohun ìkọni amuṣẹyan àtẹyìnwa

- Ṣíṣe àwọn kaàdì ìkọni- Ṣíṣeto àkokò ìkọni ìṣẹ

kò wa to rọrùn- ṣíṣe ìgbelewọn àwọn

ẹkọ tí a kọ

Wakàtí 5

Atẹ Ìfetòṣíṣẹ

APẸẸRẸ ÌWÉ IṢẸ ẸKỌ

Ẹka-Kókó 1: Aṣà AlàáfíàÌgbòòrò ẹka-koko• Ṣíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn, erò àti ìṣesí to le mu gbígbẹkọ àṣà àlàafíà rọrùn.• Eròngbà Ìkọni/Ìkẹkọọ• Níní àgbọye ẹkọ, erò àti àṣà àlàafíà.• Àkòrí ẹkọ/Ipò Ìkọni

Àwọn ohun àmuyangàn àti erò to níí ṣe pẹlu àṣà àlàafíà

14

Ìmọọṣe tí a fẹ kọ.

ÌmọọsẹAjẹmọpọlọ Ajẹmọwà Ajẹmọṣe- Fífun àṣà àlàafíà loríkì- Dídà ohun àmuyangàn àlàafíà

mọ

- Ìpolongo àlàafíà àwùjọ - Kíkọ nípa àpẹẹrẹ wíwa ọnà

ìyanju sí aawọ ní àyíka ẹni- Kíkọ nípa ìṣesí àti ìhùwàsí

amutẹsíwaju ba àlàafíà àwùjọ

- Bíbọwọ fọmọnìkejì- Gbígbe aye àlàafíà pẹlu

ọmọnìkejì

Akókò: Wákàtí MéjìOhun elò ìkọni/ohun elò amuṣẹyeni/ìwe oríṣiríṣi • Àwọn fọtò to n fi àwòran aawọ àti àwùjọ pàto togun tí n jà hàn.• Àwọn fọtò to n fi àwòran ìṣòkan, ìgbọra-ẹni-ye àti ìmura-ẹni lọrẹẹ hàn, abbl.• Kòríkulọọmù àwọn oríleede ECOWAS• Àwọn àwo ìkede• Ege ìwe ìròyìn• Àwòran aṣàfihàn àtẹ àlàafíà (o jẹ dandan lati ya fun gbogbo akẹkọọ)• Oríṣiríṣi àwòran àti fọtò.

ẸKA-KÓKÓ 1: Àṣà ÀlàafíàÌṣàkoso akokò etò ìkọni/igbẹkọ

Ṣíṣe n-tẹle Iṣẹ Ṣíṣe fún olùkọni Iṣẹ Ṣíṣe fún akẹkọọ Ète Ọgbọn AmúlòWíwo iṣẹ ìmọ àtẹyìnwà - ṣe àwarí òye

àtẹyìnwa akẹkọọ àti àṣà/ìgbàgbọ rẹ lati fi ṣe òdiwọn ẹkọ tí o fẹ kọ wọn

- dahùn ìbeere yalà oníkíkọ tàbí àfẹnusọ

- gbe koko ìjíròrò le orí àṣà àlàafíà

- iṣẹ ànìkànṣe.- ìforíkorí - ìjíròrò ní gbangba

Ìṣehanni - ṣe àfihàn àtẹ oríṣiríṣi tí àwòran inu rẹ fi àlàafíà hàn (wo àwòran inu àfikun)

- bi wọn lati pese àwùjọ àlàafíà ní ìbamu pẹlu àwòran naà àtẹ àlàafíà

- kí ẹgbẹ kọọkan ṣàfihàn ìṣẹlẹ alalàafíà kọọkan

Iṣẹ àjùmọse onípìn-ín sí ẹgbẹẹgbẹ

15

Fífun ni ní iṣẹ àkànṣe àṣepọ àti esì iṣẹ naà

- bẹrẹ lati maa ṣe àmulò ìlò àpẹẹrẹ

- bí akẹkọọ leere lati maa da àṣà oríṣiríṣi to n ṣàfihàn erò àlàafíà

- Ṣàtupalẹ ìṣẹlẹ àwùjọ yìí

- ṣe àfàyọ erò àti ẹkọ àlàafíà.

- da àṣà fi to n àlàafíà hàn

- iṣẹ àjùmọṣe onípìn-ín ṣẹgbẹẹgbẹ

- ìjíròrò alarìíyànjiyàn

Ìṣẹda ẹkọ àti erò títun fun ìkọni

- ṣe àfikun ọrọ lati fi kọ àwọn akẹkọọ lorí erò àlàafíà àti lati fi kín erò tí àwọn akẹkọọ ti ṣàlàye tẹlẹ lẹsẹ ní ẹgbẹẹgbẹ wọn

- ṣe etò àgbekalẹ wọn nípa títẹle ìlànà ìsàlẹ yìí:

• Oríkì àwọn erò àti koko to níí ṣe pẹlu àlàafíà;

• àwọn ìṣesí amutẹsíwaju ba àlàafíà

• àgbekalẹ ìpolongo lorí àlàafíà abbl.

• iṣẹ àjùmọṣe

Ṣíṣẹntẹlẹ iṣẹ Iṣẹ Ṣíṣe olùkọni Iṣẹ Ṣíṣe akẹkọọ Ète Ọgbọn AmúlòÌgbelewọn/ìdanwò • Bí àwọn akẹkọọ lati:

- Fíìlì apa keje inu àtẹ;- ṣe àpẹẹrẹ ọkan nínu

ìṣesí àlàafíà tí a tọka sí nínu àtẹ sí ní ìlà mẹwàa, sínu ìwe tàbí nípa lílo tàbí ìdaṣà kan.

- Jẹ kí kaluku ṣe iṣẹ rẹ ní ìbamu pẹlu ìtọsọnà.

Iṣẹ àdaṣe/ànìkànṣe

Ìṣàmulò ẹkọ - Bí àwọn akẹkọọ lati ṣe àfihàn àwọn ohun yìí, eyí tí wọn ba fẹ ni wọn le fi hàn:

- Ìròyìn tí a kọ, to ní àwòran tàbí fọtò àwọn ìṣesí ojojumọ to n fi àṣà àlàafíà hàn.

- Àpilẹkọ to n jíṣẹ àlàafíà fun oníruuru enìyàn lawùjọ to n ta wọn jí lati, ní àṣà àlàafíà sí ara wọn àti sí ẹlòmíràn.

- Dabàa ìsesínjẹ ìpolongo ìtẹsíwaju àlàafíà àwùjọ

- ṣàgbekalẹ ìròyìn- ṣetò fun eròngbà àti iṣẹ

àmuṣe - Ṣàmuṣe àwọn eròngbà/

àgbekalẹ ìpolongo

- Iṣẹ àjùmọṣe ẹlẹgbẹjẹgbẹ

- Iṣẹ ìwàdìí a nííṣe pẹlu ìwe kíkà.

- Ìdiwọn- Ìfiṣere - Isínnijẹ

16

Ìgbòòrò ẹka-kókó

Ṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn, erò àti ìṣesí fun ìgbẹkọ ọnà ìṣàkoso aawọ.Eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ• Níní àgbọye erò àti òye ọrọ nípa aawọ àti ìṣàkoso

aawọ.• Níní àgbọye nípa ọnà ìgbà-ṣíṣẹ ìṣàkoso àti ìdenà

aawọ.• Ṣíṣe àgbẹkalẹ àwọn ọgbọn ìdenà, ìṣàkoso aawọ

àti ìyanju aawọ nípa ṣíṣàmulò àwọn ohun àmuyangàn abẹle pẹlu ọnà ìbọwọfun ìyàtọ kaluku.

• Ṣísàgbekalẹ etò ìkọni to nííṣe pẹlu ìdenà, ìṣàkoso àti ìyanju aawọ.

• Ìṣàmulò ìṣesí to n ṣe ìgbelarugẹ ìdenà, ìṣàkoso àti ìyanju aawọ

Ẹyà Akóónú IṣẹAáwọAawọ ni àìgbọra-ẹni-ye lorí ohun kan, eyí tí o le ṣe okùnfà wàhalà ajẹmerò-ọkàn, ajẹmọpọlọ tàbí ajẹmẹyà-ara àfojurí.

Ó jẹ ìtakora, ìlòdì sí àìgbọra-ẹni-ye to nííṣe pẹlu: erò, ìmọràn, oju ìwòye, ìgbàgbọ, ìnífẹẹsí, ẹyà, ìran, ìṣefẹ iran-ẹni àti ìfarajì fun un.

Kò ṣee ṣe lati yí àwọn erò wọnyí padà torí pe o jẹ baraku ìgbe-aye àwùjọ ọmọnìyàn o sì wà ní gbogbo ìpele àwùjọ:- ẹbí- etò ìjọba- etò ẹkọ- lajọlajọ abbl

ORÍṢIRÍṢI AÁWỌÌyàtọ ṣe e fi hàn laàrin oríṣi aawọ to wàAawọ oníjàngbara nìwọnyí:• Aawọ oníjàngbàara ajẹmagbàaye ọpọ (orílẹ-ede

sorílẹ-ede)• Aawọ oníjàngbàra alaìjẹmagbàaye (nínu orílẹ-

ede kan)

Aawọ oníjàngbàra ajẹmagbàaye jẹ aawọ to maa n waye laàrin oríleede mejì tàbí ju bẹẹ.Aawọ oníjàngbara alaìjẹmagbàaye tàbí alabẹle jẹ oríṣi aawọ to nííṣe pẹlu ìdojukọra àwọn ọmọ ogun orílẹ-ede kan pẹlu ẹgbẹ oníjàngbara kan tàbí ìdojukọra àwọn ẹgbẹ oníjàngbara kan sí ekejì.

• Aawọ oníbààtanAawọ oníbàatan tàbí ajẹmeyọ enìyàn kan sí kejì ni ìjà kíkan laàrin enìyàn mejì (nítorí àìgbọra-ẹni-ye daradara, ìgbàgbọ àtọjọ pípẹ ọkan nípa ekejì àti àìlajọsọ to dara abbl).

Ó tun ṣe e ṣe kí enìyàn maa gbogun tí ara rẹ, (aawọ àdaṣe ẹyọ ẹnìkan síra rẹ)

ẸKA-KÓKÓ 2: Ìdenà àti Ìyanjú Aáwọ

17

Okùnfà Èredí/Orísun Aáwọ àti Ìpilẹṣẹ AṣàLapapọ okùnfà aawọ nìwọnyí:• Ìgbàgbọ àtọjọ pípẹ (yalà nípa ohun àfojurí, ajẹmẹmìí, ajẹmerò-ọkàn, ajẹmọbàagbepọ lawùjọ, ajẹmẹyà/

ajẹmọran abbl).• Ìtara-ẹni-dànù àti ìdẹyẹ-síni (ẹtanu, ẹlẹyàmẹyà, ìbínusini, àìnífaradà-funra-ẹni, ìrẹnijẹ, ìdẹyẹsíni ajẹmọ

takọtabo, ìbalòpọ àìtọ, ìjà oníranmọran, ìdẹrubani, àìnífaradà ẹlẹsìnmẹsìn, akatakítí-ẹsìn, ojuṣaju, àìṣedọgbadọgba àti àìṣẹdajọ òdodo);

• Ìwà buburu àdani enìyàn (àìṣootọ, ìmọtara-ẹni-nìkan, ìfura, ojukòkòrò, ìlara, owu jíjẹ, ọkanjuwà, keeta, àìgbara-ẹni-gbọ, ìfẹ agbara, ìbẹrù, ìbínusíni,ìdajàngbọnsílẹ…).

• Àìfohùnṣọkan nínu oju ìwòye (àìgbọra-ẹni-ye, ìdani laàmu…);• Àìsí ìbara-ẹni-sọrọ (ìrọ, tinu-mi-ni-n-o-ṣe, àìgbọra-ẹni-ye…)• Àìṣàkoso ìjọba rere, ìṣejọba àwarawa ẹlẹtàn (ìwà-ìbàjẹ to tí gogò/fẹsẹmulẹ, àìbìkítà, àìsí ìdajọ òdodo, oṣù,

ìjìjàdu ọrọ aje…)• Ìdẹnukọlẹ orílẹ-ede• Orílẹ-ede ẹlẹsẹ, ọfọ ààlà orílẹ-ede àti ìtànkalẹ ogun

Abùdá aáwọ• Aawọ ajẹmọṣelu• Aawọ ajẹmọbàagbepọ ẹda lawùjọ• Aawọ ajẹmaṣà.• Ajẹmọrọ-aje• Ajẹmẹsìn • Aawọ ẹlẹyàmẹyà/oníranmọran/ẹlẹbímẹbí

Ìṣàkóso àti Ìdenà aáwọ: ọgbọn àti ete ìtẹleNí àkokò àlàafíà, ọpẹ lo yẹ ka da fun kíkọ ẹkọ ọnà, ete ìṣàkoso àti ìyanju aawọ ní ile-ẹkọ àti àwọn sẹntà ìkọni eyí lo jẹ kí o ṣe e ṣe lati gbe aye ìrọrùn pẹlu aawọ. Ẹkọ ìṣàkoso aawọ tí ṣe irànwọ lati kọ àwùjọ ní àwọn ẹkọ oníyebíye ìṣesí àti ìhùwàsí rere bíi; níní ìdara-ẹni-loju, ìmọọṣe, òdodo, ìbara-ẹni-fọwọsowọpọ, àìsojuṣàaju, ìbàra-ẹni-sọrọ tí o peye àti ìgbọra-ẹni-ye.

Ọkẹ àìmọye ni ọṣẹ tí aawọ oníjàngbara n ṣe fawùjọ: gẹgẹ bí àpẹẹrẹ aawọ n fa àdanù ẹmí àti dukìa, o n ba ẹwà òpo àwùjọ jẹ, o n fa ìdàru ọpọlọ, o n ṣòkùnfà ìpínyà àti ìwà kọlọnu dọmu ìya rẹ gbe, o n bí ọràn dída, àṣìlò oògùn oloro, ìwà ìpanle laàrín ọdọ bíba àyíkà àti àwọn ohun amayedẹrùn jẹ, o n tu enìyàn ka, o n fa àjàkalẹ àrùn, ìbalòpọ-ipa àti ọràn ajẹmọbalopọ ìdíwọ fun etò ìgbayegbdùn lawùjọ etò ẹkọ, etò ìlera abbl.

Ní àkokò ogun, òfin àgbaye ajẹmẹtọọ ọmọnìyàn (IHL) ni òfin lo de aawọ kaàkiri àgbaye. “Erò òfin IHL ni lati daàbòbo ẹmí àti ògo ọmọnìyàn enìyàn tí ogun jà lati le di ìnira tí ogun ko wọn sí kù. Oríṣiríṣi ni òfin àgbaye tí o wà fun ìdẹkun ọnà ìgbàjagun, àti eyí to n ṣe ààbò àwọn enìyàn tí kò kopa nínu ogun. Òfin IHL jẹ eyí tí a mọọmọ ṣe nítorí aawọ àdìhamọra- jagun, kì í ṣe ìpààrọ fun Òfin Ẹtọ Ọmọnìyàn, eyí tí a maa n lò lojoojumọ. Ìrànlọwọ ni òfin ìkiní àti ekejì yìí n ṣe fun ara wọn9.

Ìkọni àti ìkẹkọọ òfin àanu Ọmọnìyàn Àgbaye (IHL) jẹ eyí tí àjọ alegbeelebùu pupa Àgbaye (ICRC) ṣe ìdasílẹ rẹ, wọn sì fun un ni orukọ koòdu “Exploring the Humanitarian Law” (Ìṣàwarí Òfin Àanu Ọmọnìyàn): EHL

ẸKA-KÓKÓ 2: Ìdenà àti Ìyanjú Aáwọ

18

Ìdenà Aawọ jẹ ọkan lara koko eròngbà pàtàkì àjọ Ìṣọkan Áwọn Orílẹ-ede Àgbaye gẹgẹ bí a ṣe kọ ọ sínu atíkù 1 Ìwe Àdehùn. Ṣùgbọn ṣa lati ìparí àwọn ọdun 1980, ìrísí aawọ ní ilẹ Áfíríkà tun gba ọnà ọtun yọ. Àwọn aawọ to maa n waye tí n fàye gba ìgboguntira laàrin orílẹ-ede sí orílẹ-ede. Awọn ara ìlu naà tí n forí gbọta nínu ìdàrudàpọ tàbí ju bẹẹ lọ, àwọn tilẹ ni adoju ìjà bẹẹ kọ.

Ní ìbẹrẹ àwọn ọdun 1990, ìdenà aawọ rí agbara ọtun gbà nínu etò kan tí akọwe àpapọ ẹgbẹ, ọgbẹni Boutros Boutros-Ghali pe orukọ rẹ ní “Agenda For Peace” (Etò fun Àlàafíà) gbe kalẹ. Nínu etò yìí, a dunnu mọ “ọgbọn Ìdenà aawọ” eyí tí a fun loríkì gẹgẹ bí “ọnà lati wa ìyanju sí ede àìyede kí o ma baà di ogun àti dídenà wọn lati tànka kọja ààye ibi tí wọn ba ti n ṣẹlẹ naà” .

Eròngbà ọgbọn ìdenà aawọ ni lati mopin ba ìkọlọkàn-soke àti lati rí i pe ìṣàmulò ọnà ìyanju aawọ onítùbínnùbí ṣe e ṣe yalà nínu orílẹ-ede kan tàbí laàrin oríleede kan sí òmíniràn tí o jẹ ẹgbẹ, nípa lílo ipò daradara lati ṣàmulò ọnà ìyanju-ìjà, àti ìfohùnsọkan, ìdunàadurà àti ìpẹtùsí, eyí tí gbogbo aye n ṣàmulò nígbà tí ìjàngbọn ba fẹ bẹ sílẹ. Ọgbọn ìdenà aawọ yìí ni a maa n lò fun ìpele ìpele ìṣàkoso aawọ àti iyanju aawọ fun àlàafíà àwùjọ.

Ní ọdun 1997, Ìgbìmọ Carneige lorí Ìdenà àwọn Aawọ to buru jùlọ (Carnegie Commission on Pre-venting Deadly Conflicts) fi ìyàtọ hàn laàrin ìdenà aawọ àmuṣiṣẹ àti ìdenà aawọ afìrísíhàn (operation and structural prevention)11.

Nínu àwọn ẹka-agbegbe ECOWAS, ìlànà àmuṣiṣẹ ìdenà aawọ níí ṣe pẹlu ìgbesẹ ìyanju tí a gbe lati ìgbà tí aawọ ti n korajọ. Lara rẹ ni ìtetekininílọ, ìlàníjà, ìpẹtùsíjà, ìdenà ìlohun-ìjà àti ìlò ọmọ-ogun apẹtùsíjà to ní ìmọọṣe nínu ìlànà ìlàjà onítùbíinùbí gẹgẹ bí àwọn ile iṣẹ àti ọmọ-ogun ECOWAS ṣe n ṣe. Ìdenà aawọ afìrísíhàn jẹ erò tí a maa n sabàa ṣàgbekalẹ labẹ ìgberò àlàafíà, o ní àfojusùn lati koju ohun abẹnu tí o n ṣokùnfà aawọ, lara wọn ni àwọn tí o níí ṣe pẹlu etò òṣelu, ile-iṣẹ ìṣejọba, àtuntò fun ìdàgbàsoke pẹlu ìmulagbara sí i àti ṣíṣe ìgbẹnusọ fun àṣà àlàafíà12.

Kì í ṣe pe pàtàkì nìkan lo jẹ fun àwọn àjọ lagbàaye àti lagbegbe, àwọn ìjọba oríleede (ọmọ-ẹgbẹ ECOWAS) àti àwọn Àjọ Alaìíṣe Tìjọba lati fi etò ìdenà aawọ sí inu etò ṣùgbọn wọn, ṣùgbọn wọn sì maa ṣe àmulò

àwọn ìlànà àmuṣiṣẹ nípa àtìlẹyìn ọpọlọpọ àwọn ẹgbẹ anífẹẹ sí ìdenà aawọ. Lara àwọn ete ìdenà aawọ nìwọnyin, ṣùgbọn eyí nìkan kọ ni wọn mọ.

(a) Ìwadìí òtítọ àti amojutò, eyí tí àwọn olorí-ẹsìn, àwọn ọba alaye àti àwọn gbajumọ, àwọn ile-iṣẹ jíjọju loríṣiríṣi ní agbegbe naà nílati ṣàwarí, kí wọn sì gbe ìgbesẹ to yẹ lọnà àti dẹkun rukerudò. (Ìpàde Àkànṣe Iṣẹ lati wa ọnà dídenà aawọ pẹlu ìrànwọ àwọn ọtọkùlu àwùjọ naà ṣe koko).

(b) Ìdunàadurà(d) Ìlàjà(e) Ìmunipadàdọrẹ-wíwa awọn ọnà ìṣọrọnfesì

laàrin àwọn ẹyà to n bara wọn ṣorogun (ẹ) Àmulò ọmọ-ogun adenà aawọ(f) Ìgbekalẹ ìnígbẹkẹle nínu ara-ẹni.

Ẹka-Kókó 2: Ìdenà àti ìyanjú aáwọÀpẹẹrẹ ìgbesẹ gbòogì tí àwọn orílẹ-ede nìyí:(a) Àgbekalẹ etò Àlàafíà àti Ààbò eyí a tòjọ nípa ìlànà

ìtọju ìlu aboju-mu tí o dà lorí àpapọ àwọn ìlàna.(b) Àgbekalẹ Etò Ìtetekìlọfunni Aṣiṣẹ Ajẹmagbegbe;

ìfọwọsowọpọ lorí àwọn àfojusùn àwùjọ ọmọ ọrílẹ-ede ECOWAS àti àwùjọ ìlu fun àkojọ detà, ìròyìn àti àtupalẹ (ECOWARN, Ọfìísì Soònù).

(d) Ìgbeṣẹ etò eyí tí Ẹgbẹ àwọn amọye àti Aṣoju Olorí Orílẹ-ede Àjọ ECOWAS gbe.

(e) Ile-iṣẹ alalàafíà gidi tí àwọn ọtọkùlu enìyàn n ṣàkoso rẹ: ikọ àrà-ọtọ to ní ìmọọṣe gíga lorí ìdenà aawọ.

(ẹ) Fífi òdiwọn lelẹ nípa ṣíṣàmulò ìlànà ìdenà aawọ ti Àjọ ECOWAS (ECPF).

(f) Mímu loríṣiríṣi ọnà ìgbàsíṣẹ ajẹmagbegbe àwọn ile iṣẹ ajàfẹtọ ọmọnìyàn rọrùn, àwọn ile-iṣẹ atako ìwà ìbàjẹ àjọ eletò ìdìbò lati ẹgbẹ òṣelu gẹgẹ bí aṣẹgbekalẹ ìlagbara.

Àjọ ECOWAS n ṣe àgbekalẹ Àjọ Aṣàtìlẹyìn fun Ìpẹtùsaawọ (MSI) lati maa ran àjọ amojutofin ECO-WAS lọwọ lorí ete ìpẹtù sí aawọ bí i tí àwọn ìgbìmọ Amòye àti àwọn aṣoju/ikọ àrà ọtọ àwọn Ààrẹ Orílẹ-ede ECWOAS. Etò àtinuda yìí jẹ eyí to ní àfojusùn erò nípa pe àwùjọ nílò ìdenà (afìrísí hàn àti amuṣiṣẹ) ní agbegbe yìí gidigidi fun ọjọ ọla.

Ọnà Ìṣàkóso àti Yíyanjú AáwọṢíṣedámọ àwọn orísun aáwọA kọkọ gbọdọ ṣe ìdamọ àwọn orísun aawọ. Okùnfà kan le wà tàbí oríṣiríṣi eredí atannkan-jí fun aawọ (wo: okùnfà/eredí/orísun aawọ, loke).

19

Ìtupalẹ àwọn àmuyẹ àti àleebù to wà nínu oríṣiríṣi ọnà ìdenà aawọ.Ní abala kejì yìí, ọnà ayípo tí àwọn enìyàn maa n gbìyànju lati fi iṣàkoso àti yanju aawọ ni a o gbeyẹwò patapata. Pàtàkì ọrọ ibẹ ni lati ṣàtupalẹ àmuyẹ àti àleebù to wà nínu gbogbo àwọn ọnà àmulò naà boya:• Igun mejeejì to níí ṣe nínu aawọ naà ni apa ọwọ rẹ

moke tàbí kò moke nínu aawọ naà.• Ìfọwọsowọpọ wà laàrin àwọn igun mejeejì to n ta

kora wọn nínu aawọ naà.• Aawọ naà ti n jẹ yíyanju tàbí kò tíì jẹ yíyanju.• Ipò ti aawọ naà wà lọwọlọwọ ni ti bí mo ba jare/

ìwọ naà jàre tàbí bí mo ba jẹbi/ìwọ naà jẹbi tàbí ti bí mo ba jàre/ìwọ a jẹbi.

• Ìmọwọn-ara-ẹni àti òye nípa ẹnìkejì wà.• Wọn n ṣàmulò ìrònujinlẹ àti ọgbọn ìmọọṣe ìyanju

ìjà.• Ìlànà alarògun kan wà fun ìpamọ àjọṣepọ.

Nínú àwọn ọnà ìṣàkóso aáwọ, àwọn ìyàtọ wọnyí ni a le fi hàn:- Ìṣetò ìdàjọ ti ile-ẹjọ: eyí níí ṣe pẹlu etò ìlànà àmulò

òfin làwùjọ. Adajọ ile-ẹjọ orílẹ-ede ni maa n ṣe dajọ ẹni to jàre àti ẹni to jẹbi to duro lorí ìlànà òfin;

- Ìlàjà onídàajọ aṣoju: ní inu irufẹ ọnà yìí, àwọn igun mejeejì yoò yan ẹnìkan lọpọ ìgbà àjejì gbọ ẹjọ naà tí wọn oò sì fẹnùkò lati fara mọ ibi tí wọn ba da ẹjọ naà sí. Ní iru, eyí ohun tí o dara jù ni lati yan olùlàja tí o jẹ ọmọ orílẹ-ede mìíràn; àjejì.

- Ìdunàadurà: nínu irufẹ ọnà yìí, igun mejeejì yoo gbà laàrín ara wọn làti yanju edeàìyede wọn. Wọn a maa ṣe agbekalẹ etò nípasẹ àrògun “bí moba jàre, ìwọ naà jare nìyẹn”.

- Ìbanilàjà: eyí ni ìdunàadurà tí a ṣatọnà fun níbi ti àwọn igun tọrọ kan ti fẹnu kò lati yanju aawọ naà patapata kí wọn baà le ṣe gbogbo ìpinnu tí o yẹ. Olùlàjà kàn maa n darí ìgbeṣẹ naà ni. A maa fòtele àrògun emíjàre-ìwọ jàre. Wọn a maa pe olùlàjà ní “amuṣẹya/amọrọgun”.

- Ìmunipadàdọlọrẹ: eyí níí ṣe pẹlu ibi tí ọnà iyanju ìṣòro naà patapata ti wà, tí àlàafíà tòotọ sì gbilẹ/jọba.

- Ìwayanjusí: eyí naà níí ṣe pẹlu gbìyànuju ìpawọpọ lati yanju ìṣòro lọnà tí àyípadà aṣàtunṣe yoo fi wà. Eyí kò sọ wí pe ìṣẹlẹ naà ti kọja eyí tí o le dunnìyanmọ.

- Ìyípadà: eyí ní o ga jùlọ nínu ọnà àjọpawọpọ parí aawọ. Àwọn igun mejeejì mọ-ọnmọ pinnu lati ṣàgbekalẹ àjọṣe dídara tuntun.

Ìfikùnlukùn, Ìmunipadàdọrẹ, Ìlàjà, Ìwayanjusí àti Ìyí-padà ni ọnà ìṣàkoso aawọ tí o dara jùlọ tí àwọn igun, igun to rọ kàn le ṣàmulò.Ìgbesẹ mẹwàa fun yíyanju aawọ ní tùbínnùbí:1. Gbìyànju lati ṣàwàrí ohun ìtàbínují rẹ, nínu aawọ

naà, ma sì ṣe bínu mọ. Gbìyànju lati ṣàwarí àwọn ìṣesí tí maa mu àwọn yòokù bìínu.

2. Tiraka lati ní àbùda àti agbara àtile-ṣe ìtẹtí sílẹ daradara-wa iwífunni, Kulẹkulẹ-ọrọ, kí o sì ṣe ìbeere.

3. Ṣàwarí òkodoro ọrọ/ẹdùn ọkàn rẹ gan-an, nígbà naà pààlà saàrín ẹdun ọkàn rẹ gan-an àti ohun ti o n fi ọrọ dídùn gbekalẹ tàbí ipò/ohun ti o ti kọkọ dì mu.

4. Dojukọ okùnfà aawọ nìkan kì í ṣe lorí ẹni tí ọrọ kàn.

5. Ronu lorí àwọn ọnà ìyanju aawọ naà mìíràn, “ọnà wo lo rò pe o dara jù lati yanju aawọ naa” ronu àwọn ọnà lati yanju aawọ laì ṣedajọ alare tàbí ẹlẹbi nínu àwọn igun tọrọ kàn.

6. Ṣe àmulò àfòjùsun alaìṣegbe lati ṣagbeyẹwò àwọn ọnà tí o le yanju aawọ naà lati fi ṣe àwòta ọnà àbayọ. Bawo ni àwọn mìíràn ṣe ṣe ní i ru ipò bẹẹ””.

7. Ṣe àwarí ọnà ìyanju aawọ to jẹ ìtẹwọ-gbà igun kìn-ín-ní àti ekejì.

8. Ẹ fẹnu kò lorí ìyanju aawọ to dara jù lọ.9. Níbi ti aawọ tí ẹ dabàa kò bati ṣiṣẹ daradara, ẹ

fẹnukò lati ṣe iforíkorí tàbí idunàadurà mìíràn.10. Jẹ kí àjọṣe wà.

20

ÌWÉ ÌFETÒSÍṢẸ

Modù 1: Àṣà àlàafíà, ìdenà àti àkoso aawọÌgbòòrò ẹka-kokoṢe àfikun àwọn ohun àmuyangàn erò àti ìṣesí erò fun

ìgbẹkọ ọnà ìṣàkoso aawọ.Eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ- Lati ní àgbọye erò àti àwọn ìrònu lorí ọrọ aawọ

àti ìṣàkoso rẹ.- Lati ní ìmọọṣe daradara lorí àwọn ọgbọn ìdenà àti

ìṣàkoso aawọ.- Lati ṣàgbekalẹ àwọn ete fun ìdenà aawọ, ìṣàkoso

àti ìyanju aawọ nípa ṣíṣàmulò àwọn ohun àmuyangàn abẹle pẹlu àwọn ọgbọn, pẹlu ọnà ìbọwọfun àwọn ohun to ya kaluku sọtọọtọ.

- Ṣísàgbekalẹ etò ìkọni to níí ṣe pẹlu ìdenà aawọ,

ìṣàkoso àti ìyanju aawọ.- Ṣàmulò àwọn ìṣesí to n ṣàgbelarugẹ ìdenà aawọ,

ìṣàkoso àti ìyanju aawọ (Ìfaradà-funra-ẹni àti àlàafíà)

Akókò: Wákàtí MẹrìndínlógúnOhun elò ìkọni/ohun elò amuṣẹyeni/ìwe oríṣiríṣi• Korkulọọmù ile-ẹkọ àti àwọn ìwe fìmọkunmọ

lorí koko ìjíròrò.• Ìwe Ìtọkasí Atọnisọnà ECOWAS• Fíìmù, fọtò àti àwọn àwòran oríṣiríṣi• Àwọn àkọsílẹ ati àwọn ìwe to níí ṣe pẹlu koko

ìjíròrò• Íntanẹẹtì

Ẹka-kókó Ìṣàkóso Aáwọ

Atẹ Ìfetòṣíṣẹ

Akókò Ìmọọṣe tí a fẹ kọ Akóónú ẹkọ abáradọgba

Ète/ọgbọn ìkọni Ìtọka iye àkókò ìkọni

1 - Fífun àwọn ọrọ to níí ṣẹ pẹlu aawọ loríkì.- Ṣíṣedamọ àti ṣíṣàlàye oríṣí, irufẹ okùnfà àti àyọrísí aawọ

Aawọ, aawọ àdìhamorajà, okùn-fà, àyọrísí àti ìrísí aawọ

- ìwe ìwadìí (olontẹ tàbí al-odígítà

Wakàtí 4

2 Ṣíṣedamọ àwọn ìṣòro to níí ṣe pẹlu ìdenà aawọ, ìṣàkoso àti ìyanju aawọ

Àwọn ìdíwọ, ìṣòro, àti wàhalà ìpeníjà to rọ mọ ìdenà ìṣàkoso àti ìyanju aawọ

- iṣẹ àṣepọ lẹlẹgbẹjẹgbẹ- ìforíkorí

Wakàtí 2

3 Ṣíṣedamọ àwọn eredí àti ohun elò ìdenà aawọ, àkoso àti ìyanju aawọ

Àwọn ọnà àti ohun elò fun ìdenà, ìṣàkoso àti ìyanju aawọ

- ìṣediwọn- ìjíròrò- Àgbeyẹwò àkọsílẹ

Wakàtí 2

21

4 Ṣe àfiwe àwọn eto ọnà ìgbàṣiṣẹ àti irinṣẹ ìdenà, iṣàkoso àti ìyanju aawọ

- àwọn àkọsílẹlorí etò òṣelu ní agbegbe naà

- ìwadìí àlafiṣàpẹẹrẹ - Ṣíṣẹda,ṣìṣàgbekalẹ àti ṣíṣàmulò - Kaàdì ìkọni

Wakàtí 2

5 Fífi ẹkọ ọnà/ete fun ìdenà, ìṣàkoso àti ìyanju aawọ sí inu kọríkulọọmù ẹkọ

- àmulò àwọnohun elò ẹkọ to wà- àwọn ohun elò amuṣeyeni- àgbekalẹàkokò etò ìkọni/ìkẹkọọ- ìgbelewọnàwọn ẹkọ tí akẹkọọ ti gbà/ìgbẹkọọ

Ṣíṣe àgbekalẹ ìpàde àkànṣe-iṣẹ pẹlu àwọn akẹgbẹ wọn nínu etò naà.

Wakàtí 6

APẸẸRẸ ÌWÉ IṢẸ ẸKỌ

Koko: Àṣà àlàafíà, ìdenà àti ìṣàkoso aawọ.Ẹka-koko 2: Ìdenà àti ìṣàkoso aawọÌgbòòrò ẹka-koko

Ṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn, erò, ìhùwàsí fun ìgbẹkọọ nípa ọnà ìṣàkoso aawọ àti àṣà àlàafíà lawùjọ.Àkòrí ẹkọ/Ipò ìkọni

Àlàafíà, ìfaradà àti ìdurotiniÀwọn eròngbà ìkọni/ìgbẹkọ• Gbẹkọ nípa àwọn erò àti erò-ọrọ to níi ṣe pẹlu

aawọ àti ọnà ìṣàkoso wọn.• Kopà nínu àwọn ìgbesẹ tí fí sọrí ìdenà, ìṣàkoso

àti ìyanju aawọ àwùjọ.

22

Ẹka-kókó 2: Ìṣàkóso Aáwọ Ìmọọṣe láti kọ

Awọn ÌmọọsẹÌmọ Ajẹmọpọlọ/Ìmọọṣe Ajẹmọwà/Ìkápá-àtiṣe Ajẹmọṣe/ÌmọọṣeṢíṣedamọ àti ṣíṣàlàye ìrísí,

okùnfà àti àyọrísí aawọKíkopa takuntakun nínu wíwa

ìyanju sí aawọ, ìjíròrò alarìíyànjiyàn

Ìpínsọwọọwọ àti ṣíṣàtupalẹ àwọn ohun elò to níí ṣe pẹlu ìṣẹlẹ aawọ

Àwọn ohun elò àti àkọsílẹ fun ìkọni• Àwòran to ṣe àfihàn ìran mẹfà ọtọọtọ nínu ìtàn àwọn kẹtẹkẹtẹ mejì.• Ìwe Ofin, Ìṣàkoso Orílẹ-ede• Àwọn òfin ìtẹle fun ile-ẹkọ.

Akókò: Wákàtí Méjì (2)

Ṣísàgbékalẹ/àkóso àkókò etò ìkọni/ìkẹkọọ

Iṣẹ ṢíṣeṢísẹntẹle Olùkọni Akẹkọọ Ète Ọgbọn àmúlòṢíṣàyẹwo ìmọ àtẹyìnwa Ṣe ìbeere lati ṣe àwarí

ípele òye àtẹyìnwa akẹkọọ àti ìtàn ìg-besí aye rẹ lati fi pa ṣe òdiwọn ẹkọ tí o fẹ kọ wọn

-dahùn ìbeere - mẹnubà koko ọrọ tí o fẹ ko, kí o sì ṣàlàye àwọn ohun to rọ mọ koko ìkẹkọọ

-ọpọlọpọ ìbeere elewonìdahùn - iṣẹ àdaṣe- Ìforíkorí- ìjíròrò alajùmọṣe ní gbangba

Ìṣehanni -ṣe àfihàn àwòran (06) lati fi ṣe àlàye ìtàn kẹtẹkẹtẹ (02)àwọn akẹkọọ akopa ìtàn naà

Àjọṣe ẹlẹgbẹjẹgbẹ naà ṣe àmulò ìṣẹlẹ ìtàn naà wọn sì jabọ lorí bí ìtàn naà ṣe ye ẹgbẹ daradara

Iṣẹ àjùmọṣe àṣepọ ẹlẹgbẹjẹgbẹ

Fifunni ní iṣẹ àṣepọ ní ẹlẹgbẹjẹgbẹ àti esì iṣẹ naà

Ìsínjẹ ìfiṣere ṣe àgbekalẹ etò atíṣàlàye ìwe ìkọni.-ṣe àgbekalẹ ìtumọ ìjíròrò lorí ọnà àti maa rí ìròyìn gba -ṣe àlàye àwọn ohun tí o ta koko bí o ti yẹ.

- dahùn ìbeereṣ iṣẹ asetilewà lorí iran ìṣere tí a ṣe fun wọn.

Iṣẹ àjùmọṣe ẹlẹgbẹjẹgbẹ

23

ṣíṣẹda ẹkọ àti erò ìkọni titun

-ṣe àlàye yekeyeke lorí ohun to ṣẹlẹ nínu ìdan kọọkan nípa lílo ìjàbọ iṣẹ ẹgbẹkọọkan-ran àwọn akẹkọọ lọwọ lati fi oju ìtàn naà wo ọrọ ìṣẹlẹ gidi loju aye mọlẹbí àti àwùjọ wọn, abbl)

- fífi oju ìtàn kọọkan inu ìtàn naà wo ìṣẹlẹ oju aye.- dabàa lati da sí sísọ àwọn orísun, okùnfà àti ìrísí aawọ àwùjọ-sísọ àwọn erenjẹ àwọn ìwà to maa n kí aawọ burẹkẹ síi.

Iṣẹ àdaṣe àti iṣẹ àjùmọṣe onípìn-ín sọwọọwọ.

Iṣẹ fún ṢíṣeṢísẹntẹle Olùkọni Akẹkọọ Ète Ọgbọn àmúlò

- ni kí àwọn àwọn akẹkọọ jíròrò laàrin ara wọn, nínu ọnà la ti dabàa lorí ẹgbẹ wọn orísun okùnfà aawọ, ìrísí aawọ àti ìdenà aawọ lawùjọ;- ran àwọn akẹkọọ lọwọ lati ṣe àfayọ àwọn ìṣesí eyí to le mu kí aawọ maa burukẹsi lawùjọ.

Ìgbelewọn/ìdanwò

Pe àwọn akẹkọọ lati pese ìwe pẹlẹbẹpẹlẹbe, posrtà, banà àti patako nínla fun ìpolongo lorí ìdenà aawọ.

-ṣíṣe iṣẹ àṣetilewa nípa ṣíṣàmulò àwọn ìpede amunilọkàn

Iṣẹ àdaṣe tàbí ti àjùmọṣe ẹlẹgbẹjẹgbẹ

Ìṣàmulò ẹkọ

Ní kí àwọn akẹkọọ ṣe àgbekalẹ iṣẹ lorí ìṣẹlẹ àti àtubọtan aawọ kan to ṣẹlẹ lọju aye tàbí tí a ronu nípa rẹ, kí wọn sì dabàa ọgbọn fun yíyanju rẹ; ṣàgbelarugẹ àwọn ẹkọ mìíràn to yàtọ sí ti inu kòríkulọọmù wọn fun ìmugbòòrò àṣà àti iṣẹ ọnà alatinuda (Kì ẹgbẹ ìṣewadìí gbajù mọ ìbara-ẹni-fọwọsowọpọ laàrin àwọn akẹkọọ, ṣe ìgbelarugẹ ajọṣepọ típẹtípẹ oríṣiríṣi àwọn àṣà orílẹ-ede àti ìmọ tàwọn ajejì, fí ààye gba àtinuṣẹda ajẹmọnà daradara; ìṣẹda fọnọnran àwòran kọmíìlu, ewì kíka…), -Lara irufẹ akitiyan àwọn ẹgbẹ naà, ṣàgbekalẹ ìpàde àperò àti ìpolongo àṣà loríṣiríṣi.

ṣe àgbekalẹ àbọ iṣẹ (iṣẹ àjùmọṣe onípìn-ín sọwọọwọ)-kíkopa nínu etò àwọn ẹgbẹAṣewadìí tí a ni.

-iṣẹ àjùmọṣe onípìn-ín sọwọọwọ-ìwadìí anííṣe pẹlu ìwe kíkà.-ìfisere-ṣíàgbekalẹ ẹgbẹ aṣewadìí nípa fífí àkòrí àti koko ọrọ tí àwọn ẹgbẹ naà yan lati ṣiṣẹ le lorí sọkan.

24

Àtòjọ Òpo Ìtàkun-àgbaye fun Modù 1:Àṣà Àlàafíà àti Ìṣàkoso Aawọ.Ẹka-koko I: Àṣà àlàafíà Ìrò nípa àlàafíà- http://www.larousse.fr/dictionnaries/francais/pai- Àṣà Àlàafíà- http://www3.unesdoc.org/iycp/fr/fr_sum_cp.htm- http://unesdoc.unesco.org/images/0011/001130/3034F.pdfPeace education: Ẹkọ Àlàafíà- http://www/ehl/.lcrc.org/images/resources/pdf/oth-erlanguages/french/introductoy.pdf.- http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm.Aawọ aladìhamọragbogun- http://www.ehl.icr.org/images/resources/pdf/other-languages/french/Module2.pdfÀbùda fun Ṣíṣakoso àti Dídenà Aawọ- http://www.ehl.icrc.org/index.php?option=com=content&sectionid=15&task=view&hidemainmenu= 1&id=548.- http://www.ehl.icrc.org/images/resources/pdfotherlanguages/french/Module2. pdf page 2 Ewì lorí Àlàafíà Bo o ba gbàgbọ pefẹẹ jo’hun ìjà lọ Bo o ba gbàgbọ nínu agbara ọwọ nínà Bo o ba gbàgbọ pohun to soni pọ ju ohun tíí yani Bo o ba gbàgbọ pe yíyàtọ ṣe ìyebíye kì í sì í ṣewu Bo o ba mọ baa ṣe e wo aladugbòo pẹlu ìfẹ 5 Bo o ba mọ baa ṣe yan ìretí ju ìfura Bo o ba rò o lati gbegbesẹ ṣíwaju aladùgboò rẹ Bí wíwo ọmọde ba le tù ọ lọkàn Bo o ba le yayọ nín¬u ìdùnnu aladùgboò rẹ Bo o ba ràlejò bí arakùnrin tí a fi fun ọ 10 Bo o ba mọ bí a ṣee fàsìkò díẹ sílẹ nínu ìfẹ Bo o ba le gbà kaladugboò ràn ọ lọwọ Bo o ba pín ounjẹ rẹ tí o ní tinutinu Bo o ba gbàgbọ paforíjìn sàn ju ẹsan Bo o ba mọ baà a ṣe baní dawọọ ìdùnnu, kí o sì ba wọn yọ 15 Bo o ba le gba ìbawí, kí o mu un lò laì fesì, àti laì ràrò jàre Bo o ba rí aladùugbò rẹ bí arakùnrin

Bo o ba rí ìbínu bíi àìlera tí kì í sì í ṣefagbara-hàn Bo ba tẹ ọ lọrùn kí a ṣẹ ọ ju kí o sẹnìyàn lọ Bo o ba gbàgbọ pe ìfẹ jẹ ìkoniníjàanu pàtàkì 20 Bo o ba gbàgbọ pe àlàafíà le wà Nígbà naà àlàafíà yoò wà.

Pierre Guilbert anouslesamies.centerblog.net/rub-Textes-beaux-textes-html

25

26

MÓDÙ 2

ẸTỌ ỌMỌNÌYAN

Ìmukarí-aye Ẹtọ, ẹyà ìtẹsíwaju ọmọnìyàn lòdì sí ọrọ àyànmọ àti ìpín!. Níbiyìí a gbọdọ jẹ ko di mímọ pe koòdù jíìnì

ọwọ iru kan-naà gbogbo ọmọnìyàn jẹ 99.9%. Nítorí naà a ní ìwà ọmọnìyàn kan-naà”.

Alain Mouchoux, Igba kejì Alaga fun àperò INGO ti àjọ Yuroòpù ní Oslo, 21-22 Oṣù kẹwàa1

27

ẸTỌ ỌMỌNÌYAN1. Etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye,

ajẹmagbegbe àti ajẹmọlorílẹ-ede.2. Òdiwọn àti àbùda ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn

Lonìí ogunlọgọ aawọ ni o n doju kọ aye wa ní àwọn orígun aye kan pàto, pàapàa jùlọ ní ilẹ Áfíríkà níbi tí ìpàrankanrun, àti ìjà ẹlẹyàmẹyà ti n ṣàkoba fun àlàafíà àti ìduroṣinṣin orílẹ-ede. Fun ìdí eyí o hàn pe o ṣe koko lati

ṣe ìdasílẹ ọnà fun ìgbelarugẹ àlàafíà ní agbegbe ECOWAS.

Lati mu eròngbà yìí ṣẹ, o ti pọn dandan lati mu àtunṣe baàjọṣepọ àwọn olùgbe inu àwọn orílẹ-ede àti laàrin gbogbo enìyàn yòokù ààbò to peye fun ẹtọ ọmọnìyàn le wà.

Ìmọ-ọn-ṣe MódùṢe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti erò, ẹtẹ ìmuṣẹṣe àti ìwà ìgbelarugẹ ẹtọ ọmọnìyàn, ohun elò àti àwọn ọnà ìgbàṣiṣẹ, ìlànà, òdiwọn àti àbùda tí o da lorí ìlànà àgbaye, ti agbegbe àti àwọn etò orílẹ-ede.

Àwọn ẹka-koko

Módù Kejì 2:1. Àwọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe àti

ajẹmọrílẹ-ede.2. Àwọn ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn, òdiwọn àti àbùda

ÌFÁARA

28

Gbígbòòrò Ẹka-kókó I: Awọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmágbàáyé, ajẹmágbegbe àti ajẹmọrílẹ-ede.

Ṣíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti erò, ete ìmuṣiṣẹ àti ìṣesí eyí to n ṣe ìgbelarugẹ àwọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbaaye, ajẹmagbegbe àti ajẹmọrílẹ-ede.

Èròngbà ìkọni/Ìgbẹkọọ • Dídangajía lorí nípa àwọn ohun àmuyangàn àti erò

fun ìgbelarugẹ, etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, àti ajẹmọorílẹ-ede.

• Ṣíṣe ìgbekalẹ ede ìmuṣiṣẹ fun ìgbelarugẹ ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe àti ajẹmooríle-ede nípa ṣíṣe ìfisọkàn ìkopa àwọn oríṣiríṣi ẹgbẹ lawùjọ.

• Ṣíṣe akitiyan kíkọ ni ní etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbegbe àti ajẹmọrílẹ-ede.

• Ṣíṣe àmulò àwọn ìṣesí to n ṣàgbelarugẹ etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe àti àti ajẹmọrílẹ-ede.

Ẹyà ẹkaÍfáárà GbogbogbòòOríkì

Ẹtọ ỌmọnìyànGbogbo ọmọnìyàn lo lẹtọọ lati jẹ ànfààní ẹtọ ọmọnìyàn torí pe enìyàn niwọn. Eyí jẹ “ìfọwọsọyà karíaye tí o n daàbò bo enìyàn kọọkan àti ẹgbẹjẹgbẹ lọwọ títàpa sí òmìniraìpìlẹ àti iyì ọmọnìyàn” Gẹgẹ bí Mourgeon, onímọ amòfin kan ṣe sọ, ẹtọ ọmọnìyàn jẹ ìwọfun àfòfinde, eyí tí enìyàn kan lẹtọọ si, nínu àjọsẹpọ rẹ pẹlu ẹlòmíràn nídàakọnkọ àti pẹlu àwọn alaṣẹ”3.

Wọn jẹ ọkan lara àwọn ìpìlẹ pàtàkì ajẹmọṣẹtọ nínu ìṣelu òde-òní ẹtọ ìwọfun tí òfin fọwọ sí fun enìyàn lati ṣe nnkan, tàbí lati ma ṣe e, lati ní nnkan, lati ijẹgbàdùn nnkan tàbí lati beere ohun kan lọwọ ẹlòmíràn.

Ẹtọ ọmọnìyàn jẹ ìwọfun iru eyí tí òfin fi àye gbà

fun gbogbo enìyàn lati jẹ ànfààní. Àwọn ẹtọ yìí jẹ àìseegbà-lọwọ-ẹni fun gbogbo ọmọ enìyàn lati ìgbà tí a ti bí enìyàn, wọn a sì maa fi ìdí iyì ọmọ enìyàn mulẹ.Nítorí naà ẹtọ ọmọnìyàn jẹ àìseegbà lọwọ ẹni, karíaye àti àìṣeepín.

Ẹtọ ÈnìyànGbogbo ìwọfun tí enìyàn le gbadùn. Àwọn ẹtọ àdanida, karíaye àti àìseegbà-lọwọ-ẹni wọnyí ni gbogbo ìwe òfin lorílẹ-ede to gbajugbajà fara mọ gẹgẹ bí Ikede Faranse 1789 ṣe sọ lorí Ẹtọ Ọmọnìyàn àti ìjara-ilẹ. Ìwe atumọ ede Faranse.

b. Ìpilẹsẹ Ìrònú náà Erò dídaàbò bo enìyàn nípasẹ àkọsílẹ òfin ti wà latayebaye. Ọkan nínu àwọn gbajugbajà àkọsílẹ bẹẹ ni Magna Carta 1215 ti ilẹ Íngílandi ní tí o tẹnumọ ẹtọ òmìnira ẹni. Ní akokò kan naà, ní Ìwọ Oòrùn Áfíríkà, Ìwe Àdehùn Mande tàbí KOUROUKAN FOUGA sọ àsọye nípa ìbaṣepọ laàrin àwọn enìyàn pe o da lorí ìlànà ìṣẹtọ fun ìduro ṣinṣin. Ní Ingiland; ní ilẹ Gẹẹsí a se àfikùn sí Magna Carte 1215, pẹlu Ẹbẹ ẹtọ ti 1628 (eyí tí o ṣe ìfilelẹ òmìnira àìleyípadà fun ara ìlu níwaju ọba) àti àkọsílẹ oníruuru ẹtọ ti 1689.

Pẹlu ìtunṣe ti sẹnturí kẹrìndínlogun, àtunsẹ Afẹhonu-hàn ti Calvin ṣe ìfilelẹ òfin ìdọgba gbogbo enìyàn níwaju Ọlọrun; Grotius onímọ amòfin kan sọ ni 1625 pe dajudaju, ọmọ enìyàn ní ojuṣe àti ẹtọ alaìṣeegbà lọwọ ẹni. Àyípadà àrà ọtọ ti Gẹẹsì wa di ìgbesẹ pàtàkì nínu ìgbekalẹ ọrọ, boya nípasẹ ìkede tàbí lẹyìn ìmupadà-bọ-sípò ni 1660, gbígbà wọle ìlànà òfin jẹ-ka-rí-ẹni-naà habeas corpus ni 1679 lati ile aṣòfin ilẹ Gẹẹsì eyí tí o fòfin de títini mọle laìlẹtọọ. Lati 1688 síwaju, òfin ìsẹlẹ àatẹle, tí o pọn dandan nínu àyípadà àrà ọtọ di gbígbekalẹ.Àwọn ọlọgbọn Alanilọyẹ gbe tíọrì kan jade lati ara rẹ. Ní pàtàkì jùlọ J. Locke, nínu Akọsílẹ rẹ lorí ọrọ Ìjọba fun ara ìlu o ṣàgbàwí pe àṣẹ ìjọba le jẹ ìtẹwọgbà tí o ba jẹ pe àwọn ara ìlu lo pawọpọ yàn apàṣẹ ìjọba naà àti pe ẹtọ adanida pọn ọn ní dandan rí i lati pe ìkoníjàanu gbọdọ wà fun apàṣẹ ìjọba Orílẹ-ede.

Orílẹ-ede Òkeere, Agbegbe àti ẹtọ ọmọnìyàn Oríléede

29

Ní gbogbo senturì kẹríndínlogun, ìkede òmìnira ní 1776 nílẹ Amẹríkà àti Ìkede ti ọjọ kẹrìndínlọgbọn oṣù kẹjọ (August 26) ọdun 1789 lati ọdọ àwọn Faranse jẹ kí òmìnira jẹ àbùda pàtàkì fun enìyàn. Ju gbogbo rẹ, Ìkede 1789 ni a fi sọrí ọrọ bi oloríjorí yoò ṣe ní ẹtọ sí ìpínu àdaní ọkàn rẹ àti lati ní dukìa tirẹ, labẹ àkoso ìjọba ìpínlẹ. Eyí ni a pe ní ìpele ẹtọ saà àkọkọ tí a gbe kalẹ labẹ ìlànà agbòòrò afiṣàpẹẹrẹ.

Ìpele “ẹtọ” saà kejì (ẹtọ iṣẹ àti àṣà) jẹ ẹtọ ti a le beere fun, ní àwọn ibi iṣẹ eyí to pe fun ìgbọwọ tàbí ìdasí ìjọba, eyí ti àwọn ẹgbẹ ọlọrọ-aje alajọni sì ṣe agbatẹrù rẹ.

Lonìí àwọn enìyàn n sọrọ nípa ìpele ẹtọ saà kẹta bíi ẹtọ lati gbe ní agbegbe to ní ìmọtoto, àlàafíà àti ìsọkan. Ìgbekalẹ ọrọ ẹtọ ọmọnìyàn tí o bẹrẹ lati apa Ìwọ Oòrùn aye, mu ọrọ ẹtọ ọmọnìyàn karíaye, eyí tí o maa n fa ìfẹhonuhàn lẹẹkọọkan lati apa àwọn ilẹ Arabù àti Ṣaínà.

Ikede Ẹtọ Ọmọnìyàn ajẹmẹsìn Mùsùlùmí àti Ìwe Àdehùn lorí Ẹtọ Ọmọnìyàn àti Ara-ìlu dà bí ẹni wa lara ìgbesẹ yìí. Síbẹsíbẹ, jíjẹ karíaye àwọn ìlànà to wà nínu Ìkede Karíaye Ẹtọ Ọmọnìyàn jẹ ìtẹwọgbà gbogbogbòò.

Ẹka-kókó I: Awọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmàgbàáyé, ajẹmágbegbe àti ajẹmọrílẹ-ede Ìpinnu 1325 mu ìretí tí o ga wa nígbà tí wọn ṣe ìtẹwọgbà rẹ. Ìretí pe lẹyìnọrẹyìn a ti rí ohun elò tí yoò jẹ kí o ṣe e ṣe lati ṣe àmulò oju àmuwọrọ alaìṣegbe àti adọgbà to peye to sì ṣe deede nípa ọrọ takọtabo tí à n yànju aawọ. Ìretí yìí ni o tun jẹ ọpakùtẹlẹ fun bí Ìgbìmọ Aṣetò-Ààbò Ìṣọkan Àwọn ọrílẹ-ede Ede Agbaye ṣe ṣàmulò ìpinnu 1820, 1888 àti 1889. Ìgbìmọ Aṣetò-ààbo Ìṣọkan Àwọn Orílẹ-ede àgbaye to n sí etò àbò, gẹgẹ bí wọn ṣe dojukọ fífi ẹrọ ẹtọ obìnrin síbi ààrin gbùngbun pípe nínu akitiyan eròngbà lati ma ní àlàafíà àti ààbò .

Ẹtọ Ọmọnìyàn Ati Òfin Ìbílẹ Ní ÁfíríkàÀṣìṣe ni yoo jẹẹ tí a ba rò pe àwọn àwùjọ ìgbaanì ní ilẹ Áfíríkà kò mọ nípa ẹtọ ọmọnìyàn. Áfíríkà ní àṣà ìmọ ẹtọ ọmọnìyàn lati ọjọ to ti pẹ. Ní ìbílẹ Áfíríkà òfin ní a gbekalẹ gẹgẹ bí ìlànà fun ṣíṣe àtìlẹyìn àti bíbeere fun ẹtọ. Òfin yìí kò ṣe e yà sọtọ kurò lara ọrọ erò nípa ìdaàbòbò àti ojuṣe (Keba MBAYE). Ní Áfíríkà, tí arugbo kan ba ku, a jẹ pe ile ìkòwee-pamọ-sí kan (orísun ọgbọn, òye) lo jo. Bí àwọn Malinke ṣe sọ “Oju

ẹsẹ ẹru kò yàtọ sí ti ọmọ”.

Òfin ìbílẹ ni a rí bí eròngbà àti ìgbesẹ ìsọdòminira àti ṣíṣàtungbeyẹwò àwọn àṣà àti ìṣe àbalaye. Ọnà ìgbe aye ọmọnìyàn àti ìdgbàsoke ní Áfíríkà fun ìmubọsípò ipa àtilẹwa obìnrin gẹgẹ bí orísun àti iyọ aye; ọkùnrin gẹgẹ bí olùdaàbòbò àti olùtọju aye; ọmọ gẹgẹ bí àrokò ìtẹsíwaju àti ìsọdọtun aye àti arugbo gẹgẹ bí àrokò mímọ àti àìdíbàjẹ aye.

d. Ìyàtọ láàrin ìkéde àti àṣàdòfinNínu òfin, ìyàtọ wà laàrin ìkede àti àṣàdòfin lorí ẹtọ ọmọnìyàn. • Ìkede n sọ òfin nípa ìpìlẹ àti fifi òdiwọn àjọmọ

gbogbo àwọn orílẹ-ede tí o jẹ ọmọ ẹgbẹ àjọ àgbaye kan, eyí tí o wà fun ìtọnisọnà àti ìtanijí àwọn ìjọba. Kì í ṣe pe òfin yìí gbenide bẹẹ ni kò nílò yalà ìbuwọlù tàbí ìfòntẹ tẹ orílẹ ede kankan. Gbogbo wọn lo pahùn pọ gbà a wọle.

• Àṣàdòfin (tàbí Majẹmu tàbí Ìwe àdehùn) lorí ẹtọ ọmọnìyàn jẹ àkọsílẹ ìpinnu ajẹmagbàaye tí o fìdí òfin ọranyàn lelẹ fun àwọn orílẹ-ede tí o jẹ ọmọ ẹgbẹ. Yoò sì di mímulò nígbà ti iye àwọn tí o fọwọ síi ba ti pe iye tí wọn nílò fun àṣàdòfin naà. A maa ní ìpese fun àwọn ìlànà àmulò pàto.

Oríṣiríṣi Awọn Ìgbésẹ tí ó n jẹ ká mọ ipò orílẹ ede kan nípa ìkéde kan àti àṣàdófin kanÌtẹwọgbà: ní ìgbesẹ yìí ni àwọn orílẹ ede yoò ti tẹwọgbà àkoonu àṣàdòfin naa tàbí àkọsílẹ òfin àdehùn naà.Ìbuwọlùwé: eyí ni ìpele ibi tí ìjọba àwọn orílẹ-ede yoò ti gba pe àkọsílẹ àdehùn tàbí àṣàdòfin kan wà. Ìjọba orílẹ-ede kan yoò buwọluwe sí ìlu lati fi erò rẹ hàn lati yàgò fun gbígbe ìgbesẹ tí o tako ohun tí o wà nínu ìwe naà.

Aṣojú-orílẹ-ede kan tí a fún ní àṣẹkíkún le buwọlu ìwé náà _____________ Ìbuwọlù àṣà-dòfin tàbí ọkan lara Ìwe ìlànà ìtẹle rẹ tumọ sí ìfọwọsí ìṣaaju. Ìbuwọlù ìwe àmulò yìí kò fi àye mu ni ní dandan labẹ òfin ṣùgbọn o n tọka sí eròngbà orílẹ-ede naà lati yẹ ìwe àdehùn naà wò ni orílẹ-ede rẹ pẹlu àfojusùn lati fara mọ ọn. Bí o tilẹ jẹ pe ìbuwọlù naà kì í ṣe ẹjẹ ìfọwọ sofin naà yoò jẹ ki ìjọba orílẹ-ede naà ma le ṣe ohunkohun tí o le tàbùkù eròngbà àti eredí àdehùn naà.

Ifàṣẹsí: eyí n ṣe àfihàn ìfarajìn ìjọba orílẹ-ede kan lati jẹ akopa, nípa bẹẹ yoò mu kí o le maa ṣe àmulò àwọn

30

ìpese inu ìwe òfin naà. Ifàṣẹsí yìí maa n jẹ ṣíṣe lati ọdọ àwọn aṣoju enìyàn ìlu, Ìgbìmọ aṣòfin, àgbeyẹwò ni yoò sì kọ waye lati le rí í pe o ba Òfin orílẹ-ede mu. Ìgbesẹ yìí yoò jẹ kí ìjọba orílẹ-ede naà le sọ àwọn àkíyesí to ba yẹ.

Ifàṣeṣí tàbí ìfaramọ yìí jẹ àfihàn pe ìjọba naà ti gbà lati tẹle àwọn ìpese inu Àṣàdòfin naà. Bí o tilẹ jẹ pe ipa kan naà ni ìfaramọ àti ìfàṣẹ sí i. Ìgbesẹ wọn yàtọ. Ní ti ìfàṣẹsí, ìjọba yoò kọkọ buwọlù àkọsílẹ àdehùn, lẹyìn naà niwọn o fàṣẹ sí i. Ìgbesẹ ìfaramọ ni a maa n ṣe lẹẹkan kì í sì í ní à n buwọlù.

Àwọn ìgbesẹ ìfàṣẹsí tàbí ìfaramọ to ní àtìlẹyìn orílẹ-ede maa n yàtọ gẹgẹ bí ìṣòfin orílẹ-ede kọọkan. Ṣíwaju ìfaṣẹsí tàbí ìfaramọ oríleede gbọdọ ṣe àtunyẹwò ìwe àdehùn lati rí i daju pe ṣíṣòfin naà tẹle ọnà ìlàsílẹ lati le ṣetò àwọn ìgbesẹ tí yoò ran ìmuṣe rẹ lọwọ

Ṣíṣetò Amúlò: Lẹyìn ìgbesẹ yìí ni àkọsílẹ àdehùn ajẹmàagbeye naà le di mímulò. Ó níye ìfàṣẹsí tí a nílò, tí a sì ti lànà rẹ sílẹ fun àmulò òfin naà. Lẹyìn etò ṣíṣe àmulò, ohun tí o tun kàn ni etò ìpọwọlera ohun-elò òfin naà. Òfin àkọkọ ní gbogbo orílẹ-ede ni ìwe òfin orílẹ-ede naà. Ṣùgbọn ṣa ipò/ọnà mejì ni a gbọdọ kà sí nípa òfin ajẹmagbàaye. • Ìjọkan: tumọ sí wí pe òfin ilẹ ajẹmagbàaye kì í

ṣe àjejì sí àwọn òfin abẹle. Nítorí naà àwọn òfin àti ọnà ààtẹle òfin ajẹmagbàaye ní ipa daradara ni ìpele orílẹ-ede. A gbà wọn wọle sínu òfin abẹle,

ẹnikẹni sì le mu wọn lò lati fi ràròjàre tí ìtàpasofin ba waye. “Àwọn tí o dàbàa ìlànà òfin ìjọkan gbe rò pe lẹyìn Ìjọba àti ọnà àdanìkan-ṣe òun ìṣejọba ààrin gbùngbùn kò sí yalà òfin tàbí eyíkeyí etò ìgbelewọn tàbí “òfin” tí o wà lati ọdọ àjọkajọ, bíkòṣe ọdọ àwọn àjọ ìjọba ni a le rí bí òfin àyàfi tí o ba wa lati inu òfin Ìjọba Orílẹ-ede .

• Ìsọdejì: rí ìṣòfin ajẹmagbàaye gẹgẹ bí eyí to yàtọ gedegede sí òfin abẹle. Eyí ja sí pe nípasẹ ọnà ìṣòfin ni òfin ajẹmagbàaye ṣe le wọnu òfin abẹle típẹtípẹ.

Nítorí naà o ṣe pàtàkì fun olùkọni lati ní kí akẹkọọ ṣiṣẹ lorí àwọn ọrọ tí yoò sọ ipò oríleede nínu òfin ajẹmagbàaye lati le ṣe ìpolongo ìtanijí laàrin àwọn ẹgbẹẹgbẹ.

Ẹka-kókó 1: Awọn etò ẹtọ ọmọnìyàn, ajẹmágbàáyé ajẹmágbegbe àti ajẹmórílẹ-ede2. Ọnà etò fun ìdaàbobò àwọn ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe àti ajẹmọrilẹ-ede:Ohun elò àti ìlànà àmuṣiṣẹ: Ìkede karíaye ti 1948 lorí Ẹtọ Ọmọnìyàn duro bí ọpakùtẹlẹ fun ṣíṣe àgbekalẹ ohun ìmurantí pàtàkì to níí ṣe pẹlu ẹtọ ọmọnìyàn jakejadò àgbaye. Bí o tilẹ jẹ pe kì í ṣe eyí tí a fi òfin de, ìgbòòrò àti àṣẹ ti Ìkede karíaye naà ní ìmuṣe rẹ ṣe ìjẹrìísí ipa pàtàkì tí o ní karíaye.

Lẹyìn naà ni àwọn àṣàdòfin ẹtọ ọmọnìyàn kan to jẹ ìtẹwọgbà, wọn sì di ohun ìdaàbòbò fun ẹtọ ọmọnìyàn

Ìkede Àgbaye Lorí Ẹtọ Ọmọnìyàn ti Àjọ Ìsọkan Àwọn orílẹ-ede Àgbaye UN, 1948 Ní oṣù kẹrin 1945 àwọn aṣoju lati orílẹ-ede mejìdínlaàdọta pàde fun dídasílẹ Àjọ Ìsọkan àwọn orílẹ-ede Àgbaye pẹlu Ìwe Àdehùn. Àjọ Ìsọkan àwọn orílẹ-ede àgbaye di dídasílẹ lati dawọ ogun duro laàrin àwọn orílẹ-ede àti lati pese àye fun ìjíròrò.

Àwọn “orílẹ-ede alagbara” nínu Àjọ Ìsọkan Àwọn Orílẹ-ede Àgbaye kò tilẹ fẹ sọrọ nípa ẹtọ ọmọnìyàn. Ko da wọn loju pe àwọn orílẹ-ede mìíràn (tàbí àwùjọ orílẹ-ede àgbaye) yẹ lati da sí ọrọ to ní ṣe pẹlu bí ìjọba kan ṣe ṣe sí àwọn ọmọ orílẹ rẹ. Wọn rò pe iru ọrọ bẹẹ bọ sí abẹ ìlànà ìṣàkoso abẹle. Lẹyìn idunàadurà gíga, àwọn orílẹ-ede kekeke kan pẹlu ìrànlọwọ Ìsọkan Ìpínlẹ Amẹríkà ṣàṣeyọrí nípa mímu ìpede “ẹtọ ọmọnìyàn” wọnu ọrọ àsọṣaaju Ìwe Adehùn tí Àjọ ìsọkan àwọn Orílẹ-ede Àgbaye. Ṣùgbọn ìwe naà kò sọ ohun tí ẹtọ ọmọnìyàn yìí jẹ, àti pe kò sí ohun to ṣàlàye boya àwọn ẹtọ yìí yoò jẹ ìtẹwọgbà gbogbo àwọn orílẹ-ede.

Ìgbìmọ Ẹtọ Ọmọnìyàn (Ìgbìmọ tòní) jẹ dídasílẹ lati pese ìwe tí yoò juwe àwọn ẹtọ ọmọnìyàn naà tí gbogbo enìyàn gbọdọ tẹle ní gbogbo àgbaye, àti eyí tí yoò jẹ àjọtẹwọgbà karíaye. Elanor Roosevelt ni ẹnití o jẹ olorí ìgbìmọ naà tí o ṣe àgbeyẹwò ohun to padà wa di Ìkede karíaye Lorí Ẹtọ Ọmọnìyàn tàbí UDHR.

31

Ìkede ni ìwe àsẹ kan ṣe ìdasílẹ àwọn ìlànà àmulò tí yoò ní ìfọwọsí àwọn orílẹ-ede ṣùgbọn tí kì í ṣe pe òfín de.

Ikede karíaye Ẹtọ Ọmọnìyàn (UDHR) ṣe àgbeyẹwò ọgbọn atíkù nípa ẹtọ ọmọnìyàn. Átíkù yìí ni a pín sí ọnà mejì pàtàkì. • Araìlu àti eto òṣelu: eyí ni àwọn ẹtọ àti òmìnira tí o n daàbò bo enìyàn kurò lọwọ

àṣìlò agbara ìjọba àti ṣíṣe ìgbelarugẹ òmìnira ẹnìkọọkan.• Ẹtọ ajẹmọrọ-aje, àwùjọ àti àṣà: ni àwọn ẹtọ afunninídàani loju nípa ọrọ aje,

ìfẹṣemulẹ àwùjọ àti àṣàpípeye.

Gẹgẹ bí ọrọ àsọsaaju tí Ìkede karíaye tí sọ dídaàbò bo ẹtọ ọmọnìyàn yoò yọrí sí òmìni-ra, ìdajọ òdodo àti àlàafíà ní àgbaye; àwọn ẹtọ yìí yoò daàbò bo enìyàn kuro lọwọ, ònrorò aṣaaju àti ìjẹgàleni-lorí; yoò yọrí sí ìgbe aye rere, tí o sì gbewọn to o sunwọn fun gbogbogbòò.

Ẹtọ ara ìlu àti ti ìṣelu n daàbò bo enìyàn kurò lọwọ àṣìlò agbara àṣẹ ìjọba, o sì n fini lọkànbalẹ nípa ìgbelarugẹ òminira ẹnìkọọkan enìyàn. Gbogbo eyí ni a ko sínu àwọn àítíkù wọnyìí. 4, 5, 6, 7, 8, 9 ,10, 11, 12, 14, 15, 18, 19, 20, 21.

Ẹtọ ajẹmọrọ-aje, àwùjọ àti àṣà maa finilọkàn balẹ nípa etò ọrọ aje, ọrọ àwùjọ àti àṣà to peye. Wọn wà nínu àwọn atíku yìí: 22, 23,24,25, 26 àti 27.

Lara àwọn ohun àmuyangàn tí Ìkede Karíaye nípa Ẹtọ Ọmọnìyàn (UDHR) duro le ni. Ipò ọla/iyìn, ìdọgba, òmìnira, ìdajọ òdodo àti àpọnle laàrin ọmọnìyàn.

Àwọn tí o ṣe àkọsílẹ Ẹtọ Ọmọnìyàn.- Rene Eassin, Ọjọgbọn Onímọ Òfin, Faranse- Peng-chun Chang Onímọ ìjìnlẹ Fìlọsọfì ilẹ ChinA Igbakejì Alaga - Eleanor Roosevelt, oríleede Amẹríkà, Alaga- Pr Valentin Teplikov Ọjọgbọn òfin Àgbaye, Russia- Charles Malik, Onímọ ìkìnlẹ FilỌsọfi ilẹ Lẹbanoni - Dr. (Arabìnrin) Hausa Netha Onímọ Ẹkọ, India.

Àwọn ohun elò amusiṣẹ ajẹmagbàaye jẹ àwọn ni àdehùn tí a gbe kalẹ ti a buwọlù, tí a sì fàṣẹsí laàrin àwọn mejì tàbí ni ọnà mejì/nnkan ọpọlọpọ wọn sì jẹ ojuṣe àìgbọdọ maṣe àfòfinde fun àwọn Orilẹ-ede tọrọ kàn.

A le pààlà saàrín oríṣiríṣi ìsọri àwọn àṣà afòfinde ẹtọ ọmọnìyàn kí a le ní òye kíkun nípa gbogbo rẹ.Ní àkọkọ na, àṣà àfòfinde gbogbogbòò wà, tí o níí ṣe pẹlu gbogbo ẹtọ ọmọnìyàn tàbí pupọ nínu àwọn ẹtọ

yìí; àwọn àṣ afòfínde yìí jẹ ìpìlẹ.1. Ní ìpele karíaye (Àjọ Ìṣọkan Àwọn Orílẹ-ede

Àgbaye) Majẹmu mejì ni o wà tí o finilọkanbalẹ nípa àwọn ẹtọ tí a kede nínu Ìkede Karíaye. Ẹtọ Ọmọnìyàn, wọn ko ẹtọ ìlu àti àwùjọ papọ sínu àkọsílẹ kan ṣoṣo tí a kọ ní dọgbadọgba.

• Majẹmu ajẹmagbàaye lorí ẹtọ ara ìlu àti etò òṣelu àti àwọn ìlànà ìtẹle tí o jẹ mọ ọn.

• Majẹmu ajẹmagbàaye lorí ẹtọ ọrọ aje àwùjọ àti etò ìṣelu.

32

2. Ní ípele àgbegbe: Àṣàdòfin naà maa n sẹgbe fun etò àwọn ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye. Àwọn ìlànà amuṣe ajẹmagbàaye a maa ṣiṣẹ ni Yuroopù.

Amẹríkà, àti Áfíríkà labẹ àbojùuto àwọn àjọ to yẹ.Ti Áfíríkà ni Ìwe Àdehùn Áfíríkà lorí Ẹtọ Ọmọnìyàn àti Ara ìlu (1981) labẹ àbojùto Ìgbìmọ Áfíríkà lorí Ẹtọ Enìyàn àti Ara ìlu. Koòtù/Ile ẹjọ Áfíríkà lorí Ẹtọ Ọmọnìyàn àti Ara ìlu, naà kopa sí ìgbelarugẹ àti ìdaàbò bo ẹtọ ọmọnìyàn ni Áfíríkà.

Ìlànà Ìgbesẹ Ìtẹle lorí Ẹtọ Obìnrin, naà tun wà eyí tí kò tíì di gbígbà wọle ṣùgbọn eyí tí Àjọ Ìṣọkan Áfíríkà n ṣàmulò ní ọpọlọpọ ibi. Ní àfikun Ìwe Àdehùn Áfíríkà lorí Ẹtọ àti Ìgbayegbadùn Ọmọde naà wà, o di gbígbà wọle ní 1990.Ní ti ìpele ECOWAS, àwọn ìlànà ìgbesẹ ìtẹle to yẹ

wà, lara àpẹẹrẹ iru wọn ni:• Ìlànà Ìgbesẹ Ìtẹle ECOWAS 1999 lorí àlàafíà àti

Ìṣàkoso Aawọ.• Àfikùn Ìlànà Ìgbeṣẹ Ìtẹle lorí Ìṣejọba daradara tí

2001• Ìlànà Ìgbesẹ Ìrìn Geere Enìyàn, àti ẹtọ Ile gbígbe

àti Ile iṣẹ ti 1979• Ìlànà Ìgbesẹ Ìtẹle lorí koòdù Jíjọmọ Onílẹ ní

Àdùugbò kan ti 1982

Ẹka-kókó 1: Ẹtọ Ọmọnìyàn Ajẹmágbàáyé, Ajẹmágbegbe àti Ajẹmọrílẹ-ede.Ìpín kejì kun fun àwọn àṣàdòfin pàto to dale àwọn ẹtọ ọmọnìyàn pàto tí o jẹ mọ ìpàranrun, ìwà ọdaràn ní oju ogun àti ìtàpasí ẹtọ ọmọnìyàn, òwò ẹru, ìfiniṣowò, ìfimanuníṣiṣẹ, ṣíṣàtìpo, ìdaàbòbò àwùjọ ìfìyàjẹni lọnà àìtọ àti, àwọn ìwà ìkà mìíràn, ìfíyàjẹni alaìkànìyànsí, tàbí ìtẹnbẹlu ẹni àti àìṣedaadasini.

Apẹẹrẹ:• Àṣàdòfin lorí Ìdenà àti ìfìyàjẹni nítorí Ẹṣẹ

Ìpàranrun.• Àṣàdòfin lorí pípa gbogbo irufẹ ìdeyẹsíni

oníranjìran rẹ.• Àṣàdòfin aṣetakò ìfìyàjẹni lọnà àìtọ àti àwọn, ìwà

ìkà mìíràn, ìfìyàjẹni lọnà àìkànìyàn sí àti ìtẹnbẹlu-ẹni.

Lara ìpín kẹta ni àwọn àṣàdòfin tí o jẹ mọ ìdaàbò bò ẹtọ ẹgbẹ eyí to wà ní ìbamu pẹlu àwọn ohun pàto tí

àwọn ẹgbẹ ọmọnìyàn kan nílò: àṣàtìpo, àwọn eeyàn alaìlorílẹ-ede, àjejì, aṣíkiri, rìnrìnàjò, òṣìṣẹ obìnrin, ọmọ wẹẹrẹ àti àwọn alaàbọ ara: Àpẹẹrẹ;• Àṣàdòfin fun Ẹtọ Ọmọde• Àṣàdòfin lorí Pípa gbogbo Ìrísí Ìdẹyẹsọbìnrin rẹ.• Àṣàdòfin Ajẹmagbàaye lorí Ìdaàbòdò Ẹtọ àwọn

òṣìṣẹ àti Ẹbí wọn.

Ní ìkadìí a le ṣe ìpínsíṣọrí àwọn àṣàdòfin nípa ìdẹyesí tí o da lorí gbígbogun ti: Ìdẹyẹsíni onínanmọran, idẹyẹsín tí o da lorí ìjakọjabọ, ẹkọ ẹlẹyamẹyà pẹlu, ìdeyẹsíni ajẹmọ-ìgbaniṣíṣẹ àti owo oṣù. Àṣàdòfin kọọkan lo ṣe àlàye yekeyeke nípa ọnà ìfira-ẹni-jìn fun àwọn orílẹ-ede, àti ìgbeṣẹ àmuṣe tí o ní oríṣiríṣi ìgbelewọn akoniníjàanu

Pupọ nínu àwọn Àṣàdòfin yìí lo ṣe ìgbekalẹ ọnà etò ìròyìn tí àwọn ìjọba Orílẹ-ede yoò ma mu lò ní gbogbo ìgbà nípa pípese àwọn ìlànà tí wọn tí gbe àti ìtẹsíwaju tí wọn ní lorí ọrọ ìbọwọ fun ẹtọ ọmọnìyàn tí a fi lelẹ ní nípasẹ Àṣàdòfin naà. Ìgbìmọ àwọn onímọ kan tun ṣẹ àgbeyẹwò àwọn ìwe ìròyìn wọnyí (bí àpẹẹrẹ Àjọ Ẹtọ Ọmọnìyàn tí a da sílẹ labẹ Majẹmu Ẹtọ ajẹmọllùu àti Ìṣelu) eyí to ṣe àkíyesí tàbí lameetọ àba, wọn sì le beere pe kí Orílẹ-ede kan ṣe àlàye ni pàto lorí àwọn ọnà tí o gbà lati mu u dani loju pe ìjẹgbadùn àwọn ẹto fẹṣe mulẹ tàbí kò fẹsẹ mulẹ.

Ṣùgbọn ní ìpele àgbaye, àwọn ọnà wà tí a fí n tẹtí sí ẹjọ àti ẹsìn ẹnìkọọkan tàbí orílẹ-ede nípa ìtàpa sí ẹtọ ọmọnìyàn.

Lati 2007, Atunyẹwò Atìgbàdegbà Karíaye (UPR) ti jẹ ọnà àmuṣe tuntun tí o jẹ kí Ìgbìmọ Ẹtọ Ọmọnìyàn (àjọ ẹtọ ọmọnìyàn ti ìjọba sí jọba kan), le maa ṣe àgbeyẹwò ipò ẹtọ ọmọnìyàn ní gbogbo orílẹ-ede ní ọdun mẹrin mẹrin síra wọn. Ó maa n ṣe àyẹwò ìjabọ Orílẹ-ede 193 tí o jẹ ọmọ ẹgbẹ Àjọ Àwọ Orílẹ-ede Àgbaye (UN) lati mu ìgbega ba ipò ẹtọ ọmọnìyàn ni orílẹ-ede wọn kọọkan, nípasẹ eyí, wọn a sì maa ṣe ìgbelarugẹ ìfọwọsowọpọ àti ìbara-ẹni-kẹgbẹ nínu ṣíṣe nìkan daradara. Eredí eyí ni lati ṣe ìfìdímulẹ agbọye kíkun pẹlu Ìjọba Orílẹ-ede pẹlu àmòjusùn lati ran iṣẹ Ìwe Adehùn àti àwọn àjọ Àṣàdòfin lọwọ laì gba iṣẹ eyíkeyìí wọn ṣe.

3. Ojuṣe Àìgbọdọ-ma ṣe Ajẹmagbàaye fun àwọn Orílẹ-ede

Ojuṣe-àìgbọdọ-ma-ṣe lati daàbò bò: Ìjọba Orílẹ-ede kò gbọdọ dínà ìjẹgbadùn àwọn ẹtọ yìí. Àpẹẹrẹ:

33

- Ojuṣe àìgbọdọ-ma-ṣe lati daàbò bò: Ijọba Orílẹ-ede gbọdọ dena ríru-òfin àwọn ẹtọ eyí tí alàgàta le da, bí àpẹẹrẹ nípa dídaàbò bo ọpakùtẹlẹ ẹtọ àwọn obìnrin kurò lọwọ ipa àwọn àṣà kan.

- Ojuṣe àìgbọdọ-ma-ṣe lati ṣe àmulò tàbí gbe ìgbesẹ: Ìjọba Orílẹ-e[de gbọdọ ṣàmulò gbogbo ọnà ajẹmọṣòfin, ìṣàkoso, ìdajọ àti ìṣeṣuna owo tí o yẹ fun ìmuṣẹ ẹtọ ọmọnìyàn.

Àìtẹle àwọn ojuṣe àìgbọdọ-ma-ṣe wọnyí jẹ ìtẹpa sí awọn ẹtọ wọnyí4. Ete ẹtọ Ọmọnìyàn ajẹmorílẹede Lati mu kí etò ìjọba àwarawa gbọrẹgẹjigẹ lawùjọ,

ìṣẹtọ ọmọnìyàn loju mejeejì gbọdọ wà ní arowọto tolorí tẹlẹmù

Àwọn Ìjọba Orílẹ-ede gbọdọ gbe gbogbo ìgbesẹ tí o yẹ fun ìmuṣẹ pípeye àwọn ẹtọ ọmọnìyàn. Gbog-bo ìjọba Orílẹ-ede gbọdọ ṣe ìpese, kí wọn sì funni ni ohun elò àti ohun ọrọ-aje, níbi tí o ba yẹ, lati le lo ẹtọ kan. Wọn gbọdọ ṣàmulò etò ìṣòfin tí o yẹ lati rí i daju pe arufin jẹ jọ kí àwọn ẹni tì a rẹ jẹ le rí àtunṣe nípasẹ gbígbogun ti àìbìkítà.

5. Ìsọdọkan ìṣòfin ajẹmorílẹ-ede pẹlu àwọn òṣùwọn ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye

Àwọn ìjọba orílẹ-ede ní ojuṣe lati ṣe ìsọdọkan ìṣòfin àjẹmọrílẹ-ede wọn pẹlu òṣùwọn.

Àwọn àṣàdòfin ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàa]ye jẹ ohun tí o kan gbogbo enìyàn nítorí ìdí tí ko loju pọ yíí, wí pe eròngbà wọn ni lati daàbò bo ẹtọ àfidí-mulẹ gbogbo ọmọ enìyàn lọnà gbòogì. Nítorí naà, a gbọdọ wa ọnà lati rí daju pe àwọn Ìjọba Orílẹ-ede ṣe ojuṣe wọn fun àwọn enìyàn Orílẹ-ede wọn.

Ìdaàbò bo ẹtọ ọmọnìyàn jẹ ojuṣe àjọṣe laàrin àwọn ẹgbẹ tàbí akojọ-ẹgbẹ adaàbò bo ẹtọ ọmọnìyàn tí wọn n jà lati rí i daju pe àwọn ẹjẹ àti ìfarajìn wọnyí di ohun àmulò lojoojumọ fun ẹnìkọọkan àti gbog-bo enìyàn.

Ẹka-koko 1: Etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye,

ajẹmagbegbe àti ajẹmorilẹ-ede

ÌWÉ ÌFÈTÒSÍṢẸMódù 2: Ẹtọ ọmọnìyàn

Ẹka-koko 1: Etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmàgbegbe àti ajẹmorílẹ-ede

Ìmọọṣe ẹka-kokoṢe ìfisí àwọn ohun àmuyangàn, erò, ete àti ìṣesí fun

ìgbelarugẹ àwọn etò ìbọwọ fun ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbàaye àti ajẹmorílẹ-ede.

Èròngbà Ìkọni/Ìkẹkọọ• Níní òye nípa àwọn ohun amuyangàn àti erò tí o jẹ

mọ àwọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, agbegbe àti Orílẹ-ede.

• Ṣíṣe àgbekalẹ àwọn ete àti iṣẹ fun ìgbelarugẹ àwọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, agbegbe àti Orílẹ-ede nípa ṣíṣe àmulò akitiyan gbogbo ẹgbẹẹgbẹ lawùjọ.

• Ṣíṣetò ìkọni nípa àwọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe àti ajẹmorílẹ-ede.

• Ṣíṣàmulò ìṣesí tí o ṣegbelarugẹ etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe àti ajẹmorílẹ-ede.

Iye àkókò: Wakàtí mejìlelogun

Ohun elò ìkọni: ohun elò amuṣẹyeni alakọsílẹÀwọn kọríkulọọmù ile-ẹkọ àti ìwe kíkà tí o ní akoonu

iṣẹ fun ìkọni• Ìwe Ìtọkasí Atọnisọnà ECOWAS• Àwọn oríṣiríṣi fíìmù• Àwọn oríṣiríṣi fọtò• Ìwe àkọsílẹ àti oríṣiríṣi ìwe kíkà.

34

Àtẹ Ìfetòsíṣẹ

Akókò Ìmọọ ṣe tí a fẹ kọ Àwọn wúnrẹn àkóónú tí ó bá a mu

Ọgbọn Ète Iye àkókò

1 Fún èrò àti ẹtọ ọmọnìyàn lóríkì

Ìrònú àwọn ibi àkóónú ìwé kíkà tí ó jẹ mọ ètò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmágbàáyé, agbègbè àti orílẹ-èdè

Ṣíṣàgbéyẹwò lítíréṣọ

Wákàtí méjì (2)

2 Ṣíṣèdámọ àwọn ohun èlò àti ọnà àmúṣiṣẹ ẹtọ ọmọnìyàn

Kíkojọ àwọn ohun-èlò àti ọnà àmúṣe ìdáàbò bo ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmágbàáyé, agbègbè àti orílẹ-èdè

Wákàtí méjì (2)

3 Ṣíṣèdámọ àwọn àìgbọdọ-má-ṣe ajẹmágbàáyé fún àwọn Ìjọba Orílẹ-èdè

Àwọn ojúṣe àìgbọdọ-má-ṣe ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmágbàáyé fún àwọn Ìjọba orílẹ-èdè

4 Ṣàfihàn pàtàkì ìsọdọkan àwọn ìwé fún àmúṣe nínú àwọn ọrọ abẹlé

Ọgbọn ète àmúlò fún ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmórílẹ-èdè

Ìwádìí àfiṣàpẹẹrẹ Wákàtí mẹrin (4)

5 Ṣíṣàmúlò àwọn ìṣesí dídára fún ìgbélárúgẹ ẹtọ ọmọnìyàn

Ìdánrawò lórí ìdàgbàsókè àwọn ìhùwàsí ìwà tí ó dára fún ìgbélárúgẹ ẹtọ ọmọnìyàn

Ìpa kíkọ nínú ìṣeré ìwádìí àfiṣàpẹẹrẹ lórí ọrọ kan pàtó. Akọsílẹ/agbàsílẹ ìròyìn alálàyé ìṣẹlẹ kékèké

Wákàtí mẹrin (5)

6 Mímójútó ìṣòro àìtẹlé ẹtọ ọmọnìyàn

Àwọn ọnà àmúṣe alèmúlò fún yíyanjú aáwọ ní àkókò àìtẹlé ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn

Wákàtí méjì (2)

7 Gbígbé ìgbésẹ alátińdá, fún ìdáàbòbò àti ìbọwọfún ẹtọ ọmọnìyàn

Ṣìṣàgbékalẹ ìhùwàsí to dídára áti ìfarajì fún dídáàbòbò àti bíbọwọfún ìwà ẹtọ ọmọnìyàn

Akitiyan ìtanijí ẹgbẹ Yíyàwòrán ṣiṣe eré kékèké

Wákàtí méjì (2)

8 Ṣe àfikùn ẹtọ ọmọnìyàn sínú àmúṣe akitiyan ìkọni

Àtúpalẹ ìkẹkọọ àti ohun èlò ẹkọ ni oríṣiríṣi ìpele wọn: - ìpèsè àwọn ìwé iṣẹ ẹkọ - ṣíṣètò àkókò ìkọni àti ìkẹkọọ - ìgbéléwọn ìmọ/ẹkọ tí a ní

Wákàtí mẹfà (6)

APẸẸRẸ ÌWÉ IṢẸ ẸKỌKókó: Ẹtọ ọmọnìyànẸka-kókó 1: Awọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmágbàáyé, ajẹmágbegbe àjẹmọ orílẹ-ede Ìmọọṣẹ lábẹ ẹka-kókoṢe ìfisí àwọn ohun àmuyangàn, erò, ete àti ìṣesí fun ìgbelarugẹ àwọn eto ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye,

ajẹmagbegbe àti ajẹmorílẹ-ede.Eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ Níní òye kíkun nípa ohun àmuyangàn àti erò tí o jẹ mọ àwọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe

àti orílẹ-ede.Àkọle ẹkọ/ipò ìkẹkọọ: ìwakiri ẹtọẸka-koko 1: Àwọn etò ẹtọ ọmọnìyàn ajẹmagbàaye, ajẹmagbegbe àti ajẹmorílẹ-ede Ìmọọṣe tí a fẹ fi kọni

35

Àwọn Ìmọọ ṣe Òye/Ìmọ Ìṣesí Ìwà Ọgbọn/ẹbùn - Ṣíṣedámọ oríṣiríṣi irú ẹtọ ọmọnìyàn

- ìbọwọ fún ẹtọ ẹlòmìíràn Ṣe ìpinnu ohun èlò ẹtọ ọmọnìyàn tó yẹ fún gbígbọ àgbọyé àti gbígbé ìgbésẹ tí ò yẹ ní ipò kan

- Fún èrò ẹtọ ọmọnìyàn ní oríkì - Ṣíṣe iṣẹ àtiléwa ẹni - ṣe àtúpalẹ ipò kan tí ó jẹ mọ ìdámọ ẹtọ ọmọnìyàn

Iye Akókò: Wákàtí méjì (2)Ohun elò/Ohun elò ìkọni Lara ohun elò ìkọni ni àwọn ohun elò ajẹmagbàaye, kọntínẹntì àti agbegbe (majẹmu, àdehùn, àṣà-dòfin àti ìlànà ìtẹle) òfin orílẹ-ede, òfin àti àwọn ìwe ajẹmofin mìíràn, àwòran, fọtò, àti àwọn ohun elò amohùnmawòran àwọn oju òpo ìtàkùn àgbaye.Ṣíṣe Ìkọni/Àkokò Ìkẹkọọ

Ìpele Àwọn Akitiyan

Ọgbọn Ewonidáhùn

Ìyẹwò ìmọ ìṣáájú Ti olùkọni ṣè pinnu ìpele ìmọ àti àṣà akẹkọọ ní ìbámu pẹlú ìmọ èrò tí yóò kọ

Akẹkọọ Dáhùn àwọn ìbéèrè

Ìbéèrè Ewonidáhùn iṣẹ àdáṣe

Dábàá ipò kan: Fọtò kan tó ń ṣe àfihàn ìfẹhónú hàn ìtagbangba. Àwọn olùfẹhónú hàn gbé àwọn àkọlé tí wọn fi ń jà fún àwọn ẹtọ ọmọnìyàn kan. òmìnira ọrọ ṣíṣo, ẹtọ sí ẹkọ, ẹtọ sí iṣẹ àìdéyẹsíni. Lára afẹhónúhàn náà mu póńpó, kùmọ, ọgọ àti òkúta dání.

Dáhùn ìbéèrè

Ìtọnisọnà - Ṣàwílé lórí fọtò. - Ṣèdámọ ìbéèrè àwọn afẹhònú hàn kí o sì ṣàlàyé pípéye ẹtọ ọmọnìyàn ibẹ nípa títọka sí àwọn ìwé tó wà lárọọ wọtó. - dábàá ọnà míràn fún àwọn afẹhonú hàn tí yóó fi ọwọ fún ẹtọ wọn láìsí ipá. - pínpín íwé lórí àwọn ohun èlò pàtàkì pàtàkì nípa fífún ẹgbẹ kọọ kan ní ẹyọ kọọ kan.

Ṣàwílé lórí fọtò Ìbéèrè àti ìdáhùn Iṣẹ ajọkégbẹ ṣe

Mímú rọrùn bá akitiyan nínú ẹgbẹ/ìjábọ iṣẹ ẹgbẹ

- ṣíṣètò ìtúpalẹ - ìdarí ìfi ọrọ wé ọrọ - ìṣètò ìjábọ iṣẹ ẹgbẹ

- ìtúpalẹ fọtò - mímúṣẹ ìdarí

Ṣàríyàniyàn lórí ọnà láti wá ojútùú sí àwọn ìṣòro

Ìgbékalẹ ìmọ titun/ìsọdọkan àti àkójọpọ

ṣíṣètò ìfọrọwérọ ṣíṣètò ìsọdọkan èrò

- Ṣètò ìdáhùn wọn yíká àwọn ohun yìí: ìṣọrí ètó, àwọn ohun èlò ìdáàbòbò ọnà àmúlò ìdáàbòbò

Ṣàríyànjiyàn Ṣesọdọkan

Ìgbéléwọn ìdánwò Fẹnu bèèrè tàbí kíkọ sílẹ ìbéèrè láti mọ ìpele ìmọ ìṣáájú àti ìrírí akẹkọọ lórí ìmọ tí yóò kọ

Dáhùn ìbéèrè Iṣẹ àdáṣe

Ìṣàmúlò ẹkọ Dábàá ipò/ayè: ní ilé-ìwé rẹ, olóòtú àgbà ìwé àtìgbàdégbà ibẹ ni wọn lé kúrò ní ilé ìwé torí átíkù kan tí àwọn aláṣẹ ilé ẹkọ rí gẹgẹ bí asègbè. Àwọn ẹgbẹ ajàfẹtọ ọmọnìyàn ni ilé ẹkọ rẹ ṣarajọ láti gbèjà rẹ. Nípa lílo àwọn ohun èlò àti àwọn ọnà ìmúṣe tó wà nílẹ ṣàlàyé ìgbésẹ pẹlú àpẹẹrẹ.

Dábàá ìgbésẹ àti átíkù tí ó ń ṣàpẹẹrẹ

_ Iṣẹ àjùmọkẹgbẹṣe _ Isínjẹ _ Ikópa nínú eré

36

Ìpele Àwọn Akitiyan

Ọgbọn Ewonidáhùn

Ìyẹwò ìmọ ìṣáájú Ti olùkọni ṣè pinnu ìpele ìmọ àti àṣà akẹkọọ ní ìbámu pẹlú ìmọ èrò tí yóò kọ

Akẹkọọ Dáhùn àwọn ìbéèrè

Ìbéèrè Ewonidáhùn iṣẹ àdáṣe

Dábàá ipò kan: Fọtò kan tó ń ṣe àfihàn ìfẹhónú hàn ìtagbangba. Àwọn olùfẹhónú hàn gbé àwọn àkọlé tí wọn fi ń jà fún àwọn ẹtọ ọmọnìyàn kan. òmìnira ọrọ ṣíṣo, ẹtọ sí ẹkọ, ẹtọ sí iṣẹ àìdéyẹsíni. Lára afẹhónúhàn náà mu póńpó, kùmọ, ọgọ àti òkúta dání.

Dáhùn ìbéèrè

Ìtọnisọnà - Ṣàwílé lórí fọtò. - Ṣèdámọ ìbéèrè àwọn afẹhònú hàn kí o sì ṣàlàyé pípéye ẹtọ ọmọnìyàn ibẹ nípa títọka sí àwọn ìwé tó wà lárọọ wọtó. - dábàá ọnà míràn fún àwọn afẹhonú hàn tí yóó fi ọwọ fún ẹtọ wọn láìsí ipá. - pínpín íwé lórí àwọn ohun èlò pàtàkì pàtàkì nípa fífún ẹgbẹ kọọ kan ní ẹyọ kọọ kan.

Ṣàwílé lórí fọtò Ìbéèrè àti ìdáhùn Iṣẹ ajọkégbẹ ṣe

Mímú rọrùn bá akitiyan nínú ẹgbẹ/ìjábọ iṣẹ ẹgbẹ

- ṣíṣètò ìtúpalẹ - ìdarí ìfi ọrọ wé ọrọ - ìṣètò ìjábọ iṣẹ ẹgbẹ

- ìtúpalẹ fọtò - mímúṣẹ ìdarí

Ṣàríyàniyàn lórí ọnà láti wá ojútùú sí àwọn ìṣòro

Ìgbékalẹ ìmọ titun/ìsọdọkan àti àkójọpọ

ṣíṣètò ìfọrọwérọ ṣíṣètò ìsọdọkan èrò

- Ṣètò ìdáhùn wọn yíká àwọn ohun yìí: ìṣọrí ètó, àwọn ohun èlò ìdáàbòbò ọnà àmúlò ìdáàbòbò

Ṣàríyànjiyàn Ṣesọdọkan

Ìgbéléwọn ìdánwò Fẹnu bèèrè tàbí kíkọ sílẹ ìbéèrè láti mọ ìpele ìmọ ìṣáájú àti ìrírí akẹkọọ lórí ìmọ tí yóò kọ

Dáhùn ìbéèrè Iṣẹ àdáṣe

Ìṣàmúlò ẹkọ Dábàá ipò/ayè: ní ilé-ìwé rẹ, olóòtú àgbà ìwé àtìgbàdégbà ibẹ ni wọn lé kúrò ní ilé ìwé torí átíkù kan tí àwọn aláṣẹ ilé ẹkọ rí gẹgẹ bí asègbè. Àwọn ẹgbẹ ajàfẹtọ ọmọnìyàn ni ilé ẹkọ rẹ ṣarajọ láti gbèjà rẹ. Nípa lílo àwọn ohun èlò àti àwọn ọnà ìmúṣe tó wà nílẹ ṣàlàyé ìgbésẹ pẹlú àpẹẹrẹ.

Dábàá ìgbésẹ àti átíkù tí ó ń ṣàpẹẹrẹ

_ Iṣẹ àjùmọkẹgbẹṣe _ Isínjẹ _ Ikópa nínú eré

Ẹka-kókó 2: Òdiwọn àti Abùdá ìlànà ẹtọ

ọmọnìyànÌmọọṣe Ṣe ìfisí àwọn ohun àmuyangàn erò, ete àti ìṣesí

àti rere fun ìgbelarugẹ òdiwọn àti àbùda ẹto ọmọnìyàn.

Eròngbà Ìkọni/Ìkẹkọọ• Níní òye nípa òdiwọn àti àbùda àwọn ìlànà ẹtọ

ọmọnìyàn.• Ṣíṣe àgbekalẹ ọgbọn lati ṣe ìgbelarugẹ àbùda àti

òdiwọn àwọn ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn nípa kíkọ bi ara sí akitiyan gbogbo àwọn ẹgbẹẹgbẹ tí n bẹ lawùjọ.

• Ṣíṣe àgbekalẹ etò ìkọni to rọ mọ òdiwọn àti àbùda àwọn ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn.

• Ṣíṣàmulò àwọn ìhùwàsí rere to le ṣegbelarugẹ àwọn òdiwọn àti àbùda ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn.

Ẹyà Akóónú Iṣẹ1. Àwọn ìlànà Ajẹmẹtọọ ọmọnìyàn• Ìjẹmọ-karíaye àti alaìṣeegbà-lọwọ-ẹni: Karíaye ni

ẹtọ ọmọnìyàn bẹẹ ni kò sì ṣe e gbà mọni lọwọ. Ẹnikẹni ní ibikíbi ni aye yìí ni o sì gbọdọ jẹgbadùn rẹ. Ẹnikẹni ko le finufẹdọ fi í sílẹ bẹẹ ẹníkẹni kò le fi ẹtọ yìí du ẹlòmíràn.

• Alaìṣepín-wẹwẹ: Ẹtọ ọmọnìyàn kò ṣe e pín sí wẹwẹ.

Ẹtọ ajẹmọlùu, ajẹmọṣelu, ajẹmọrọ-aje, ajẹmọbàagbepọ-ẹda lawùjọ àti ẹtọ ajẹmàṣà jẹ kòṣeemanìí fun ògo ọmọnìyàn. Àwọn ẹtọ yìí kò tẹwọn jura lọ, ìdí nìyí tí a kò fi le pín wọn sísọrí nípa bí wọn ṣe ṣe pàtàkì sí.

• Ìwọnu-ara àti ìbara-tan: Ìjẹjade ẹtọ kan maa n sabàa duro lorí ìjẹjade ẹtọ mìíràn yalà ní apa kan tàbí ní gbogbo ọnà.

• Ìbaradọgba àti àìdẹyẹsíni: gbogbo enìyàn lo lẹtọọ lati jẹgbadùn gbogbo ẹtọ laì sí iru ìdayàtọ kankan,

pàapàa jùlọ tìran, àwọ ara, tọrọ, jíjakọ tàbí abo, ẹyà orírun ibi ti eeyàn ti wa, ọja orí, ede, ẹsìn, orílẹ ede tàbí àwùjọ ti enìyàn tí wa, àìlera ara, ọla, ìbí, tàbí ipò mìíràn gẹgẹ bí o ṣe wà nínu àwọn ohun elò ẹtọ ọmọnìyàn kalẹ nínu àwọn ohun elò ẹtọ ọmọnìyàn.

• Ìkopa àti ìfinisínu-erò: gbogbo enìyàn lo lẹtọọ lati kopa to jọju laì sí díwọ nínu etò ìlu, ọrọ-aje, ìbagbepọ lawujọ, àṣà, ìdàgbàsoke ìṣelu lọnà àti jẹ kí erò ìfẹtọ-ọmọnìyàn-fun-un jẹ ohun ìmuṣẹ.

• Ìjíyìn akogoja àti ìbọwọfun òfin: Orílẹ-ede àti àwọn aṣoju ìlu gbọdọ jínyìn bí wọn ṣe ṣàkoso ẹtọ ọmọnìyàn. Níbi tí wọn kò ba ti ṣe ní ìbamu pẹlu òṣùwọn tí òfin làkalà le, ẹlẹtọọ tí a fi ẹtọ rẹ dù le pe ẹjọ ni ile ẹjọ tàbí níwaju laṣẹ mìíràn tí o peye níbàamu pẹlu ìlànà àti ìgbesẹ tí òfin là kalẹ.

2. Àwọn Àbùda ẹtọ ọmọnìyàn:• Ogun àdamọ alaìṣeegbà ni ẹtọ ọmọnìyàn jẹ,

karíaye sì ni; ogun ìbí ẹnìkọọkan níí ṣe.• Ó duro le orí adamọ ògo àti iyì karíaye gbogbo

ọmọnìyàn.• Ọgbọọgba, alaìṣeepín tí o wọnu-ara ni àwọn ẹtọ

ọmọnìyàn.• Wọn kò ṣe e kọ sílẹ, bẹẹ sì ni wọn kò ṣe e fí dun ni.• Wọn fi ojuṣe àìgbọdọmaṣe fun Orílẹ-ede àti àwọn

alaṣẹ ìjọba lati ṣe yalà eyí to yẹ tàbí eyí tí kò yẹ ní ṣíṣe.

• Ìfọwọsọyà àti ìgbawọle wà fun wọn ní ìpele ajẹmagbàaye.

• Ààbò wà fun wọn labẹ òfin.• Wọn n ṣalaàbò ẹni àti ẹgbẹẹgbẹ lawùjọ.3. Òdiwọn ẹtọ ọmọnìyàn jẹ kíkọsílẹ nínu ìlànà òfin

ajẹmagbàaye, agbegbe àti orílẹ-ede. Eyí ni àwọn ìlànà ìmuṣiṣẹ àti ìmuhùwà, tí àwọn Ìjọba Orílẹ-ede àti òṣìṣẹ wọn tọrọ kàn gbogbo kò gbọdọ ma tẹle.

Ìṣòotọ àwọn oríleede àgbaye sí òdiwọn yìí ni Ìgbìmọ àwọn onímọ adaduro tí a pe orukọ wọn ni (Treaty and Convention Monitory Bodies) “Àjọ

37

Amojuto-àjọsọ àti Àṣàdòfin orílẹ-ede àgbaye n moju to.

4. Àwọn ìpeníjà àti ìṣòro ẹtọ ọmọnìyàn• Aawọ gbogbo ìgbà ni agbegbe• Títẹtọ-ọmọnìyàn mọlẹ laìbìkítà rara lawùjọ tí

aawọ ti n waye.• Àìsí ìfẹ fun awọn oloṣelu lati bọwọ àti lati

daàbòbẹtọ ọmọnìyàn.• Àìnímọ nípa àwọn ohun elò àti ìwe ẹtọ ọmọnìyàn.• Àìsí ìfẹnukò danindanin nípa ìṣọkan etò ìṣofin

orílẹ-ede níbàamu pẹlu ilẹ àgbaye• Ìṣẹ àti àìdọgba àwọn enìyàn lawùjọ. 5. Ẹtọ ọmọnìyàn àti ọnà Ìkọnilẹkọọ nípa ẹtọ. Àwon ìlànà tí a fi gbe òfin ẹtọ ọmọnìyàn kalẹ ní

atokùn fun igbekale, ìsàmulò àti ìgbelewọn gbogbo etò.

A ṣe ìdasílẹ ònà ìgbàse ajemẹto ọmọnìyàn lorí ìlànà ìkopa eyí to níí ṣe pẹlu ìjíyìn ise àte àbojuto pípeye ti gbogbo enìyàn ni gbogbo ìpele bẹrẹ lati ìpele ìṣẹda, ìyen ni, ìsàtupale ìgberò, sísetò ìdàgbàsoke ìgbese ìmuṣiṣẹ, àbẹwò àti ìgbelewọn.

Torí naà, àwọn ìlànà ìdagbàsoke àwùjọ jẹ eyí tí a dani bo ṣe yẹ ní ọnà àti mu eròngbà ẹtọ ọmọnìyàn ṣẹ. Ònà ìgbà ṣe ajẹmẹtọọ ọmọnìyàn n kopa to jọju nínu ìgbesẹ-ìdàgbàsoke dídangajía eyí to ti yorísí oríṣiríṣi esì rere amawùjọtẹsíwaju.

Eyí mu kí etò ìdàgbàsoke, ìlànà òfin àti ọnà ìmofinlò duro lorí àwon etò eto àti ojuse àìgbodò-ma-se àtòfin ajemagbàaye gbe kale

Lonìí à n te síwaju lorí ònà àjotumò kan naà nípase àwon àjo Àwon Oríle ede Àgbaye tí o je mo ònà ìdàgbàsoke alajòfosowopò tí a gbe ka orí eto omonìyàn.

Bayìí, àwọn ara ìlu ni a o kọ ni ẹkọ ẹtọ ọmọnìyàn eyí tí yoò fun wọn ní ànfààní lati kopa nínu etò ìgbelànà òfin kale tí a fi n ṣe ìdarí ìgbe-aye wọn.

Nígbà tí ohun gbogbo ba lo deedee, o ní àwon ìlànà òdiwòn meta tí o maa n se atokùn bí ìjoba yoò se ṣagbeyewò òrò kan lati owo ara ìlu.

Ẹka-kókó 2: Òsùwọn àti Abùdá àwon ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn

Tí àwon òdiwòn wònyí ba je mímuse, o fere dani loju pe àwon asàkoso ìlànà òfin yoò gba òrò naà yewò:

• Òrò tàbí ìsòro naà gbodò je eyí tí o kan ogunlogò enìyàn

• Ògòòrò àwon ara ìlu n beere wí pe kí a gbe ìgbese lorí òrò naà.

• Òrò naà je eyí tí o se pàtàkì sí àjo ìjoba Oríle-ede naà tí a gbe òrò naà kà ní iwaju, àjo tí òrò naà kàn ni a sì gbodò fun ní àse lati yanju òrò naà.

Àwon aselànà òfin le ma le fi gbogbo edùn okàn ti àwon enìyàn lọkòòkan àti ni elegbejegbe mu wa sínu àwon etò won tan. Ìwe etò àtele le kun f¬un òpòlopò òrò bí elegbejegbe se n mu òrò ebe won wa. Nítorí naà àwon aselànà òfin le di eni à n bu. Won a wa di eni aderùpa eyí yoò sì dàbí eni to koja ohun tí àwon onímò ìjìnle etò-ìselu toka sí gege bí “agbara won fun àtirerù”. Eyí a wa maa ja sí ìsòro mìíràn nínu etò ìgbese ìlànà òfin síse. Nígbà tí àwon etò ara ìlu ba ti n koja gejíà fun àwon aselànà òfin bayìí, tí òrò naà sì ti su àwon ara ìlu, àwon olopolo pípe àti ologbon fefe ni o maa n tiraka lati sàmulò etò naà fun ànfààní ara ti won. Kì í se gbogbo ìṣòro tí eyà àwùjo kan ba da síle ni àwon alase ìlu maa n le yanju.

Síbesíbe ibi àwọn etò ìlu ni àwon aselànà òfin ti maa n rí àwon ohun ìtoka-sí tí won n sise le lorí tí won sì fi n to etò pàtàkì pàtàkì lẹseese. Àwon olùgberòyìnjade àti ara ìlu ni olùsàgbekale pàtàkì jùlo àwon etò ìlu.

Nítorí naà o se pàtàkì lati je kí àwọn akẹkọọ wà ní ipò ìkekòo pípeye lati ta won jí sí gbíg-be ìgbese tààrà lorí òrò ìlu tí o kan ìgbesí aye won pelu eyí tí o kan àwùjo, kí won le sàwarí ònà àbayo, kí won sì le jà lati ríi daju pe àwon alase ìlu tí òrò kàn se àmulò ònà abayo naà .

ÌWÉ ÌFÈTÒSÍṢẸMódùẸyà Koko 2: Òdiwọn àti àbùda àwon ìlànà ẹtọ

ọmọnìyàn. Ìgbòòrò Ẹko Se ìfisí àwon ohun àmuyangàn erò àti ete

ìgbelaruge ìsàmulò ìlànà òdiwòn àti àbùda eto omonìyàn.

Eròngbà: ìkoni/ìkekòo• Níní àgbọye lorí òdiwòn àti àbùda ìlànà eto

omonìyàn. • Ṣíṣe agbekale ọgbọn fun ìdàgbàsoke ìlànà ẹtọ

ọmọnìyàn, àbùda àti òdiwọn re, nípa síse àkàsí ipa tí ẹgbẹ àwùjọ kọọkan ko.

• Síṣe àgbekalẹ etò ìkọni eyí to rọ mọ ìlànà ẹtọ

38

ọmọnìyàn, àbùda àti òdiwọn karíaye rẹ.• Ṣíṣàmulò àwọn ìṣesí fun ìgbelaruge ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn pelu àbùda àti òdiwọn rẹ.

Akókò: Wákàtí Méjìdínlógún (18)Ohun elò/àwọn ohun elò ìkọni/àwọn àkọsílẹ• Àwon kọríkulọọmù àti ìwe fìmọkunmọ adalorí iṣẹ ti a fẹ kọ.• Ìwe Itokasí Atonisonà ECOWAS• Àwọn fíìmù• Oríṣiríṣi fọtò

Akókò Ìmọọ ṣe tí a fẹ kọ Àwọn àkóónú tó bá a mu

Ète/Ọgbọn ìkọni Iye Àkókò

1 Fún òdiwọn àti ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn lóríkì

Àwo n òdiwọn àti ìlànà Ìrònú papọ Wákàtí 2

2 Tó ka sí wọn kòṣeémánìí àbùdá ẹtọ ọmọnìyàn

Àwọn kòṣeémánìí àbùdá ẹtọ ọmọnìyàn

Àgbéyẹwò iṣé as íwájú, (inú ìwé àti orí è ro íntáné è tì) àrìíyànjiyàn, jíjábò is é , iṣẹ àdáṣe, is é ajùmò ké gbé s e idiwọn, ìlò àpe e re ìsínje , ìkópa nínú ìfis eré

Wákàtí 4

3 ṣàgbékalẹ ète láti ṣàmúlò fún ìgbélárúge àwọn kòṣeémánìí ẹtó ọmọnìyàn

Ìlànà ìfojú-ẹtọ-ọmọnìyàn-wò

Wákàtí 4

4 S àmúlò àwọn ìṣesí tó máa ń s àmúlò ibọwọ fún ẹtọ ọmọnìyàn òdiwò n àti àbùdá rè

Iṣẹ lórí ìdàgbàsókè àwọn ìs esí às àfihàn ìbọwọ fún ẹtọ ọmọnìyàn òdiwọn àti àbùdá rẹ

Wákàtí 4

5 S e ìfikún àwo n ìlànà, òdiwọn àti àbùdá ẹtọ ọmọnìyàn sí inú àwo n akitiyan ètò ìkọni.

- àtúpalẹ àwọn ohun èlò ìkọni ni oríṣiríṣi ọnà - ṣíṣàgbékalẹ ìwé ìmúṣẹsẹ ẹkọ - ṣíṣàgbékalẹ ètò ìkọni àti àkókò ìkẹkọọ -ṣíṣàgbéléwọn ìmọ tí aké kò ó ti kó

Wákàtí 6

Ẹka-Koko 2: Òdiwòn àti Àbùda ìlànà eto omonìyàn

APẸẸRẸ ÌWÉ IṢẸ ẸKỌ Ẹka-koko 2: Òdiwòn àti Àbùda ìlànà

eto omonìyànÀkòle ẹkọ: Ipò ìkekòo:

Ìgbelarugẹ ẹtọ ọmọnìyàn Ìgbòòrò:Se ìfisí àwon ohun àmuyangàn àti erò ọnà

pẹlu ìsesí tí o n se àmulò ìgbelaruge ẹtọ ọmọnìyàn, ìdíwọn àti àwọn àbùda re.

Eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ Níní òye kíkun nípa ìpìle ìlànà àti òdiwòn ẹtọ

ọmọnìyàn.

39

Ìmọọsẹ tí a fi fe fi koni

Aje òye/ọgbọn Aje mó hùwàsí Ète/Ọgbọn ìkọni - Ìdámọ ìpìlè ìlànà àti odiwò n ẹtọ ọmọnìyàn

- ìbọwọ fún ẹtọ ẹlòmíràn - S ís e/àṣetiléwá

Pinnu àw ọn ohun èlò irins ẹ tí ó bá ẹtọ ọmọnìyàn mu fún àgb ọyé àti fún lílò ní ipò pàtó.

Akókó Wákàtí: Mẹrin (4)Ohun Èló ÌkọniÀyokà inu ohun elò ajemagbàaye, ajemokontínẹntì, àti ajemagbegbe (pẹlu abala 1 àti 7 tí

afikun ní ipa etò ìtele lorí ìjoba Tiwantiwa àti Ìsejobadaradara), àwon ohun-elò ajemoríle-ede àti ìwe mìíràn tí o wulò, àwon ohun-elò amohùnmawòran abbl.

Síse etò àkokò ìkoni/ìkekòo

Akitiyan Ìpele Olùkọ Akẹkọọ O gbó n/ète

Àyẹwò ìmọ àtẹyìnwá/ìs aajú

Ìtúpalẹ ìmọ àti àṣà akẹkọọ ní ìbámu pè lú ìmọ tí yóò kọ

Dáhùn ìbéèrè - ìbéèrè èwo nìdáhùn - Is é adás e

Ìs ehanni Akitiyan 1: Gbígba akẹkọọ láyè láti ṣe ìgbékalè kan nínú èyí tí ìtàpá sí è tó o mo nìyàn káríayé ti je yo ikedé è tó O mo nìyàn káríayé), kí o sì ní kí wo n tó ka sí è tó náà. Akitiyan 2: Àwọn olùkọ yóò ṣe ìdásílè àwọn ẹgbẹ tí yóò ṣiṣẹ yóò sì dá àbá kíka ìwé lórí Ìsíde ti Ìkéde káríayé lórí E tọ O mọnìyàn. Ìkọni: kà, kí o dáhùn àwo n ìbéèrè lórí ìpìlẹ ẹtọ ọmọnìyàn, òfin àwo n ìlànà àti odiwò n ìpìlè lórí è tó o mo nìyàn. Kí o jẹ kí kíkà náà tẹ síwájú ní pàtó Átíkù kìn-ín-ní (1), kẹrin (4), kejìdínlógún (18), kẹtàlélógún (23), kí o sì bi akẹkọọ láti gbìyànjú láti ṣe ìdámọ àwo n àbùdá ẹtọ ọmọnìyàn tí ó wà nínú rẹ

ṣíṣe rè ìran náà sì s e ìtọkasí ẹtọ tí ò rò náà Kà kí o sì fèsì lọkọọ kan tàbí ẹgbẹ ìbéèrè tí olùkọ tì síwájú

Ipa kíkó nínú ìṣeré Iṣẹ àké gbé jùmò s e ìsínje , Ìjíròrò, Ìfòyeyọ ìtòjọ ìdáhùn Kíkà àti s ís e ìtúpalẹ ìwé àṣẹ tí ó tẹlé ìbéèrè tí a dáhùn

40

Ẹka-koko 2: ẸtỌ Omọnìyàn, ìlànà, ìdíwọn àti àbùda

Àfàyọ lati inu Ìkede egbẹrun ọdun Ìsòkan Àwon Oríle-ede Agbaye Osu kejìla 2000.

1. Ẹto ọmọnìyàn, ìjọba àwarawa àti ìṣejọba daradara.

A kò ní í yọ akitiyan kankan sílẹ lati ṣe ìgbelaruge ìjọba àwarawa àti fífun ní agbara àṣẹ òfin pẹlu ìbọwọ fun gbogbo ẹtọ ọmọnìyàn ajemagbàaye tí a tewogbà àti òmìnira ìpìlẹ, pẹlu ẹtọ lati dàg-bàsoke.

A pinnu nítorí naà:• Lati bọwọ kíkun àti lati se ìgbero Ikede Karíaye

àwon ẹtọ Omọnìyàn• Lati làkàkà fun ìdaàbò kíkun àti ìgbelaruge

oríle-ede àwon eto ajemolùu, ìṣelu, ọrọ aje, àwon àti àṣà fun gbogbogbòò.

• Lati mu lokun àti ní agbara ìleṣe sí i se imuse àwon gbogbo oríle-ede lati se imuṣe àwon ìlànà àti ìṣe ti ìjọba àwarawa àti ìbọwọ fun ẹtọ ọmọnìyàn pẹlu ẹtọ tí àwon eyà kekeke.

• Lati doju ìjà kọ gbogbo ìwà ipa sí àwọn obìnrin àti lati se ìmuṣẹ àsàdòfin lorí pípa gbogbo ìrísí ìdẹyẹsí àwọn obìnrin re.

• Lati gbe ìgbesẹ lati rí pe ìbọwọ fun àti ìdaàbòbò ẹtọ ọmọnìyàn àwọn àtìpo, òṣìṣẹ aṣàtìpo àti àwọn ẹbí wọn, lati kakurò ẹlẹyàmẹyà to n peleke sí i àti ìkorira ara oríleede mìíràn ní ọpọ àwùjọ àti lati se ìgbelaruge ìrẹpọ kíkun àti ìfàradà ní gbogbo àwùjọ.

• Lati ṣíṣẹ papọ fun etò òṣelu tí ọpọ enìyàn ti n kopa, gbígba ìkopa àwọn ara ìlu laàye nítòotọ ní gbogbo oríle-ede.

• Lati ri pe òmìnira àwọn oníròyìn lati le kopa pàtàkì nínu ẹtọ àwùjọ àti lati ní ànfààní sí ìròyìn.

II. Dídaàbò bo àwọn tí a le pa lara A kò ní fi ohun kan sílẹ lati rí i pe àwon ọmọde àti

gbogbo ara ìlu tí wọn n jìyà àìlẹgbe nítorí ìṣẹlẹ àjalù, ìpàrankanrun, ìdì ìhamọra ìkọlura àti àwọn ìṣẹlẹ mìíràn to nílò ìrànlowo àfoju ọmọnìyàn wò ní kíakía ni a fun ní ìrànlowo àti àbò kí wọn le maa gbe ìgbe aye to dara laìpẹ laì jìnnà.

Nítorí naà: a pinnu pe:• Lati mu ìfẹloju àti agbara ba ìdaàbò bo àwon ara

ìlu ní akokò pàjawìrì tí o loju, níbàamu pelu òfin oju-àanu-omonìyàn síse ajemagbàaye

• Lati mu ìfowosowopò ajemagbàaye lag-bara sí i, lara re ni bíba ni je alajòpín nínu ìsòro àti ṣísàkoso ìrànlowo, ajemoju-àanu-omonìyàn oríle-ede tí o gbàlejò àwọn asàtìpo pelu ìpamo àti iyì àti àwọn alaìníle lorí lowo lati padà nírọwọ-rọsẹ ṣí ile wọn, ní àìlewu kí won le tun dara pọ, mọ àwùjọ tí wọn ti

wa laì sí ìsòro.• Lati se ìwurí fun ìfàṣesí àti ìmuṣe kíkun Àsà-

dòfin lorí Ẹtọ Omode àti ìlànà ìtelere tí o je wọfun nípa ìsàmulò ọmọde nínu ìkọlura ìhamọra àti nípa ọmọ títà, fífọmọ sòwò nàbì, àti ìba ọmọde nínu àwòran, oníhòòhò..

III Gbígbe ìgbese lorí àwon ohun ìnílò ní Áfíríkà A o gbarùkù ti ìfesemule ìjọba àwarawa ní

Áfíríkà àti ríran àwon enìyàn Áfíríkà lọwọ nínu ìlàkàkà won fun àlàafíà abínikale kíkase ìse níle àti ìdàgbàsoke, afesemule, nípase eyí tí a o mu Áfíríkà wa ṣí agbami ojutaye etò ọrọ aje àgbaye.

Nítorí naà: a pinnu pe:• Lati se àtìleyin kíkun ajemoselu àti

ajemagbekale àsà etò ìjoba tiwantiwa to sese n gbile ní Áfíríkà.

• Lati mu ìwurí àti ìfesemule ajemagbàgbegbe àti eka agbegbe ba àwon ònà tí o se ṣẹ n dìdele ìgbàṣe nnkan fun dídenà aawò àti sísegbelaruge àlàafíà ajemoselu, àti lati rí i daju pe ònà asegbekale ni àwon ohun elò ìpẹtù-síjà n gbà lọ-bọ ní kọntinẹtì gbe ìgbẹsẹ pàtàkì lati koju ìpeníjà tí kíkaní ìṣẹ kurò nílẹ àti ìdàgbàsoke afesemule naà ní Áfíríkà, pẹlu gbese píparẹ, ìmudara sí irayedogà, ìfi àye gba ìrànwọ ìjọba síwaju sí i àti àfikun Ìdokòwò Tààrà Ilẹ Òkeere pẹlu gbígbe àwọn ìmọ ọgbọn àmuṣe wole wa.

• Lati ran Áfíríkà lọwọ lati fi kun ilese re wọn lati ko ju ìtànkalẹ àrùn HIV/AIDs àti àwọn àrùn mìíràn.

AKÓJO ORÚKO ÌWÉAGI, Mark. (The idea of Universality as the founder

or the concept of Human right based on the life and work of renecasin Antibes; Edition Alp AZur, 1980)

• KABA Sidiki, Human Rights in Senegal, Collec-tion Xaaum Sagoon, 1977.

• SECK, Cheikh Yerim. Keba Mbaye: journey and Struggles of a Great Judge (Foreword by Robert Batinder; preface by Amadou Mahtar Mbow Far-thala paris, 2009.

AKÓJO ORÚKO OJÚ ÒPÓ ÌTAKÙN AG-BÁYÉ

www.amnesty.org.org/fr:follow the link<<connaitre les droits humanins>

www.un.org/pubs/cyberschoolbus/:this site is meant for children and adolescents to know about human rights

www.ohchr.org/fr:follow the link<< vos droits de

41

l’homme>> to obtain information on international human rights instruments. Follow the link> les or-gans des droits de l’homme> for information on the Committees monitoring the implementation of human rights. You can also know the States which have ratified the instruments and accessed the re-ports on different countires.

Afikún Ìfojuwò alagbeeda-orí ẹtọ Omọnìyàn (HRBA)Ìfojuwò alagbeeka-orí ẹtọ Omọnìyàn nínu ìgbese

Etò SíṣeKín-ni ìfojuwò alagbeeka-orí ẹtọ ọmọnìyàn? (1) Ìfowjuwò alagbeeka-orí HRBA ní ṣe pelu

ìsàmulò leyìnòreyìn àwon ìrònu lorí eto omonìyàn bi o ṣe wà nínu àwon ìròyìn ìjabò À jo Ìsòkan Oríle Ede Ag-baye, òrò, akosíle àti ise àkànse.

(2) Ìfojuwò alagbeekorí Eto Omoìyàn (HRBA) ní lati ṣe ìrànlọwọ ìdàgbàsoke àwon alajose kí o duro lorí ìbọwọ fun ẹtọ ọmọnìyàn.

(3) Ìfojuwò alagbeekorí eto Omonìyàn (HRBA) kun fun dídasílẹ àti ìmuṣe ìdasí tí a fi sun dídaàbò bo ẹtọ ọmọnìyàn.

• Kín-ní ìfojuwò alagbeekorí eto Omonìyàn Ìfojuwò Erò tí o n rí sí ìdaju àgbọye okùnfà tí o n ṣe

ìdenà ìmuṣe ẹtọ ọmọnìyàn tí a gbe ka orí òdìwọn karíaye àti òfin ìpìlẹ ẹtọ ọmọnìyàn… àti eyí tí o n se àníyàn ìgbega agbara ìlese àwon oní ẹtọ lati beere fun ẹtọ wọn àti lati beere pe kí àwọn to di ipò àṣẹ mu ṣe ojuṣe wọn.

Aṣe CCA/UNDAF 2007, o.i. 14• Kín-ní ìfojuwò alagbeekorí ẹtọ ọmọnìyàn?- Ìgbese ìdàgbasoke da lorí, òdiwọn àti ìlànà

eto Omonìyàn ajemagbàaye.- Ó gbà pe ọmọnìyàn ni ẹni tí o ní ẹtọ o sì so ojuṣe

àìgbodòmase ẹni to dipò àṣe mu.- Ó n ṣe ìtẹnumọ lorí òrò òwo àwon eyà

kekeke tí won kò kà kun àti àwọn tí wọn dẹye sí.- Ó ní àníyàn lorí ìmuṣe díẹdíẹ lorí gbogbo ẹtọ

ọmọnìyàn.- Ó ka ìmuẹe ìgbese ìdàgbàsoke sí pàtàkì bakan

naà ìmuse ọnàÒdiwòn àti ìlànà eto Omonìyàn (HR)

maa n se ìtosonà fun gbogo akitiyan ìfowosowopò àti etò ìdàgbàsoke ní gbog-bo eka àti ìpele.

Kí ni ìdí tí a fi ní lati sàmulò ìfojuwò alagbeekorí ẹtọ Omọnìyàn fun Ìdàgbàsoke.

- Ohun àmuyangàn alajemonu- Sise pàtàkì fun ogbon/ete ìdàgbàsoke- Ara erò-ohun àmuyangàn Àjo Ìsòkan

Oríle¬-ede AgbayeÒye to wọpọ ti Àjọ Ìsọkan Oríle-ede Agbaye

nípa ìfojuwò alagbeekorí eto Omonìyàn (HRBA)

Ìdí(1) Gbogbo etò ìfowosowopò fun ìdàgbàsoke

gbọdọ mu ìtesíwaju ba ìmuṣe àwon eto Omonìyàn gẹgẹ bí a ṣe tumọ rẹ nínu (UDHR) àti àwọn irinṣẹ ajemagbàaye mìíràn.

(2) Onà: Òdiwọn àti ìlànà eto Omonìyàn maa n se ìtosonà fun gbogbo akitiyan ìfowosowopò etò ìdàgbasoke ní gbogbo eka àti ìpele.

(3) Mímuṣẹ: ìfowosowopò onídàgbàsoke maa n se àfikun sí ìdàgbasoke agbara ìlese ẹni tí o wà nípò àsẹ kí wọn le ṣe ojuṣe àìgbodòmase àti fun àwọn ẹlẹtọọ lati beere ẹtọ wọn.

- Gbogbo etò ìfowosowopò oní ìdàg-bàsoke gbọdọ mu ìtesíwaju ba muṣe eto omonìyàn HRs gẹgẹ bí a ṣe tumọ rẹ nínu ìkede eto omonìyàn ajemokaríaye (UDHR) àti àwọn ohun-elò eto omonìyàn ajemagbàaye mìíràn.

Àmojusùn- Ìmuṣe ẹtọ ọmọnìyàn jẹ àmojusùn to ga jù nínu

gbogbo etò ìdagbasoke.- Ìfojuwò Alagbeekà (HRBA) maa n nípa lorí ìdamọ

ònà ìmusese tí o je ìselogun fun Àjọ Ìsọkan àwon Oríle-ede Àgbaye àti àwọn alajose won tí wọn n ṣàmulò ọnà ìfojuwò yìí.

- Sísetò a maa rí ìròyìn mu jade lati inu àba ẹka àti ẹyà ìmuṣẹse ti Àjọ Ìsọkan àwọn Orílẹ-ede Àg-baye.

• Òdiwọn àti ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn ṣe atọnà fun gbog-bo akitiyan ìfọwọsowọpọ àti etò ìdàgbasoke ní gbogbo ẹka àti ìpele.

Ìgbesẹ- Òdiwọn àti ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn a maa m¬u ìgbega

ba àṣeyọrí àti ọnà ìgbà-ṣe-nnkan ní.- Ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn a maa ṣepinnu ibi tí ìdàg-

bàsoke yoò ti waye.- Ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn n pese òfin ìtẹle nínu ìṣe nnkan

fun ìgbeṣẹ ìdàgbàsoke.

42

Fífi àwon òdiwòn àti ìlànà eto omonìyàn sínu gbogbo ìpele etò síse

• Òdiwọn ẹtọ ọmọnìyàn

Ìgbéléwò n àti ìtúpalè

Ìtumò àwo n ohun

ìje nilógún Títè lé

Ìgbéléwò n

Ìmúse Ìfètòs ís é àti

ìs àgbékalè ètò

Àkoonu ajemowà òfin naà: Iru iye tí òfin naà fi àye gbà lati beere fun nínu etò, síse òdiwọn a maa se atonà...

… Ìdamọ àwọn ìpeníjà sí ìdàgbasoke gege bíi ọrọ ẹtọ ọmọnìyàn (ìgbelewọn).

… Ìtupalẹ ipa àti agbara ìlesse ti ẹlẹtọọ àti ẹni to wà ní ipò àṣẹ.

… Ìtumọ àwon eròngbà ìdàgbasoke.… Ìgbekalẹ ìtọkasí àti àfihàn tí o ba a dọgbà.• Ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn Karíaye, àti àìṣegbà lọwọ ẹni, ìgbekẹle àti

ìfọwọsowọpọ Àìṣeepín Ìgbekẹlera-eni Ìkora-eniDídọgba àti àìdẹyẹsíniKíkopa àti kíkàkunJíjíyìn-iṣẹ ìríju

Àfikun• Ìfojuwò Alagbeekorí Eto Omonìyàn

(HRBA) n fẹ ìsunmọra Àṣà. Àgboye ìgbàgbọ àti ohun àmuyangàn a maa

sokùnfà ìmusẹ ìfojuwò Alagbeekorí Eto Omonìyàn (HRBA)

- Ìs¬unmọra àṣà maa n jẹkí ara ìlu maa ní inu dídùn sí etò níní àwon.

- Síbẹsíbẹ a kò le titorí àṣà ro àrò jàre lorí esun ìtàpa sí ẹtọ ọmọnìyàn.

- Àwọn ìṣe àṣà kan le muíni beere fun ẹtọ ọmọnìyàn

- CEDAW n bere ìtunṣe àwòse àsà àti ìṣe tí wọn ba ṣe ìgbelarugẹ àìdọgba akọ àti abo.

• Ìfowosowopò onídàgbàsoke a maa fi kun ìlagbara ìlese àwon to wà ní ipò àṣẹ lati se

ojuṣe àìgbodò-ma-se won àti/tàbí ẹtọ àwon eletòo lati beere fun eto wọn.

Ìmuṣe- Ìtẹnumọ wà lorí ìbaṣepọ laàrin ẹnìkọọkan àti

Ìjọba Orílẹ-ede ede (ìbere ẹtọ-ojuse àìgbọdọ-ma-ṣe)

- Gbe ìgbesẹ lati ṣíṣe ìjṣẹ eyí to wà laàrin gbùng-bùn ìdàgbasoke sí ìfunnilagbara ìdaàbòbò àti lati ní ìmuṣe ẹtọ ọmọnìyàn

- Ìjọba nílò agbara ìlesẹipa lati fun àwọn etò ajẹmoríle-ede lagbara ìdaàbò ileṣe ojuṣe àìgbọdọ-ma-ṣe wọn.

• Àwọn ẹlẹtọọ àti àwọn ẹni to dipò àṣẹ muÀwọn ẹlẹtọọ: 6,652, 595, 567 enìyàn- Ẹni kọọkan, ọkùnrin, obìnrin tàbí ọmọde ti

gbogbo ìran àti lati eyíkeyí ẹyà Ipò yòowù kí won wa lawùjọ.

- Ẹgbẹ, de àwọn àye kan.- Àwọn ẹni to dipò asẹ mu: wọn kere níye - Ní pàtàkì Ìjọba Orílẹ-ede- Ní àwọn àye kọọkan, ẹni kọọkan a m aa ní

àṣàyàn ojuṣe àìgbọdọ-ma-ṣe.- Enìyàn kọọkan àti àwọn ile iṣẹ aladàani gbogbo

ní ojuṣe ayebaye àìgbọdọ-ma-ṣe gbogbogbòò ìlu àwùjọ lati bọwọ fun ẹtọ àwọn enìyàn.

• Ipa ìmulagbara agbara

43

Ìlànà karíaye ẹtọ ọmọnìyàn bere fun àwon nnkan wònyí: wí pe a kò gbodò yo enìkankan kurò tàbí kí a pa enìkankan tí nínu etò eto ọmọnìyàn.Àwon ohun to níí se pelu ìdaàbòbò ẹtọ ọmọnìyàn.Etò àti ìlànà òfin ìlu gbodò ní àwon nnkan wònyí - Data tí a pín sí ìsòrí-ìsòrí lati le se ìdamò àwon àpeere tí o tí a yo kurò àti àwon tí a gba segbee kan àwọn àye tọ takoko nínu ìyọkurò àti àìkàsí enìyàn.- Ete /Ogbon pàto ọnà lati koju àwọn àpeere yìí.• Ìlànà àìseepín àti Ikora.Ìlànà àìseepín àti ìkora ẹtọ ọmọnìyàn beere fun àwon nnkan wònyí:Ìdamọ àti ìdaàbòbo ẹtọ.Àwon ohun to níí se pelu ìdaàbòbo eto ajemorílẹ-ede. Kò gbodò se ìdaàbòbo àwọn ẹtọ kan sí ìpalara òmíràn.Ìlànà òfin ìlu gbodò: Dída le ìtupalẹ ìsòro gbogbogbò ajemodàgbàsoke kí o sì pese ìdahùn/ònà abayo tí o kaju gbogbo re telekànjeka. Àwon Ile-ise Ìjoba- Rí i daju pe àjosepò oníleese ìjoba kan sí ekejì wà, kí ìsàkoso olopọ ìhà naà sì wà pelu

• Ìlànà tí adogba àti àìdẹyẹsíni• Dídọgba àti àìdẹyẹsíni n beere lọwọ ìjọba lati: Se ìmukurò ideyesíni ajemofin, ile-ise àarín enìyàn àti etò àwùjo.

Ohun to níí se pelu etò ìdaàbòbo ajemorílẹ-ede- Ìlànà òfin gbodò...- Ile ise fun ara ìlu gbodò rí i pe…- Ìlànà òfin ìlu gbodò…• Ìlànà ìkopaÌlànà ìkopa nínu ẹtọ ọmọnìyàn beere fun àwon nnkan wònyí:Ìkopa olomìnira, ti kun fun akitiyan, tí o se pàtàkì, tí sì fi ààye gbà gbogbogbò.Ohun to níí se pelu etò ìdaàbòbo ajemorílẹ-ede Òfin ìlànà, ìgbese àti ònà-ìgbàse-nnkan gbodò pese àwon nnkan wọnyí - Àye fun ìkopa nínu ìsetò àti ìdàgbasoke.- Àye sí àwọn ìròyìn tí o wulò- Fífun àwon egbe tí a patì lagbaara ìlese lati mu àba waÒnà Amuse tí a gbe kale gbodò:- Da lorí àwon ìlànà ìjọba àwarawa- So àwon etò ìlànà ìsejoba àwarawa tàbí àsà ìbíle tí o wà níle dí alaìlagbara

44

Àwùjọ ìlu gbọdọ jẹ:- Akínkanju, olomìnira àti pe kí o ní agbara- Aṣoju agbẹnusọ fun àwọn ẹgbẹ tí wo n dẹyẹsí- Gàba lorí síṣe ìlapa-erò• Òfin Ìṣàmojuto rere Òfin fun ìṣàmojuto rere gbọdọ ni àwọn nnkan wọnyí: Àwọn orílẹ-ede àti àwon eníyàn mìíràn to lẹnu

gbọdọ fàye gba ìbọwọ fun ẹtọ ọmọnìyàn Àwọn àtubọtàn fun àwọn ọnà ìdaàbò bò ẹtọ

ọmọnìyàn.Àwọn ile iṣọnà ìpínlẹ gbodọ:- Ní àwọn eròjà larowọtọ àwọn ojuṣe àti àṣẹ

olomìnira lati ṣàmojuto etò ìṣejọba. Ìpínlẹ gbọdọ lajọṣepọ pẹlu àwọn ẹtọ ọmọnìyan ilẹ

òkeere: - Nípa títẹle ìṣàmojuto ilẹ òkeere onílànà dandan

laàrin àkokò tí wọn là kalẹ- Nípa wíwa àdayanrí ìfẹsẹlẹnà àti wíwa ìròyìn- Nipa ṣíṣe àmulọ àlàkalẹ ìpinnu àti àdayanrí ìlànà

ìmuṣẹṣe.• Òfin- ìṣàmojuto rere.Òfin ìṣamojuto rere gbọdọ ni àwọn nnkan wọnyí: Ìfààyegbà, Ìdangajía àti òmìnira àtunṣe àṣeyọrí

àmuṣẹṣe Àtubọtan fun àwọn ọnà ìdaàbò bò ẹtọ omọnìyàn

Òfin ìlànà iṣẹ gboọdo :- Ní àjọṣe pẹlu ẹtọ ọmọnìyàn to duro deede- Síṣe àmulò ipò ẹtọ ọmọnìyàn, ìwà híhù, àti

àṣeyọrí ní ìbamu pẹlu ìlànà dandan. Àfẹnukò àkoso gbọdọ:- Sàmulò òsùwọn lẹsẹẹsẹ lati koju kùdìẹ-kudiẹ lorí

àwọn ọnà ìsàmujoto rere. - Síṣe àmulò àwọn ọràn-an yàn Orílẹ-ede lagbọn

ẹtọ omonìyàn lati orí ìjọba àpapọ, ẹkun àti ní ti ìbílẹ gbogbo.

• Òfin Ìṣàmojuto rere. Òfin ìsàmojuto rere gbọdọ ni àwọn nnkan wọnyí: Ìgbàlaàye àti òmìnira àwọn oníròyìn pẹlu àwọn

ajàfẹtọọ ọmọnìyàn tí wọn n gbẹnusọ fun àwọn ọkùnrin àti obìnrin àti àwọn ẹgbẹ tí wọn dẹyẹsí tàbí patì.

Àtubọtan fun àwọn ọnà ìdaàbòbò ẹtọ ọmọnìyànÀwùjọ ìlu akínkanju gbọdọ: - Mojuto ìbaṣepọ orílẹ-ede àti àwọn ọràn-an yàn

ẹtọ ọmọnìyàn. - Kegbàjare ohun to kan àwùjọ àti pe kí wọn mu

àba rere to le tun àwùjọ ṣe wa. - Pípese ìròyìn àti ìjabọ kíkun fun àseyọrí ẹtọ

ọmọnìyàn. ÀSOMỌ 4Àwọn ọnà ìjàfẹtọọ ọmọnìyàn ni ilẹ òkeere, ìpínlẹ àti

Orílẹ-ede. • Kí ni ìtumọ ẹtọ ọmọnìyàn?- Onígbọwọ òfin, ìretí àwùjọ àti àjùmọhù ìwà to tọ. - Àwùjọ, òṣelu, orọ-aje, ẹgbe àti àṣà ìbílẹ - Ìdaàbòbò iyì àwọn ẹda (níní òmìnira, ìṣedeede àti

àpọnle)- Gbọdọ jẹ àjogunba ẹnìkọọkan àti àwọn ẹgbẹ, o

gbọdọ jẹ ìbamu pẹlu àlàkalẹ ilẹ òkeere. - Kí òfin Orílẹ-ede wà ni àrọwọto làti ṣàmulò rẹ. • Àwọn ọnà ìdaàbòbò ẹtọ ọmọnìyàn ní orílẹ-ede. - Òfin àti àlàkalẹ iṣẹ òfin - Àwọn ile isọnà to dangajía (ile aṣòfin, etò

ìṣejọba, Àkoso àwùjọ, ile ìdajọ, àti àwọn ile ẹtọ ọmọnìyàn)

- Àkoso, ìfẹsẹlenà àti ìlànà wọn gbọdọ nílò ìtanijí. - Àwùjọ ìlu to dangajía àti òmìnìra fun ile iṣẹ

ìròyìn. Àwọn ọnà ẹtọ ọmọnìyàn ní ẹkùn Àwọn IrinṣẹÀperò ile Yíroòpù lorí ẹtọ ọmọnìyàn àti pàtàkì

òmìnira.Àperò ile Amẹríkà lorí ẹtọ ọmọnìyàn àti tí “San Jose

Pact” lorí ọrọ aje, àwùjọ àti ẹtọ fun àṣà ìbílẹ.Àdehùn ilẹ Áfíríkà lorí ẹda àti ẹtọ àwọn enìyàn.Àdehùn ilẹ Larubawa lorí ẹtọ ọmọnìyàn Ohun àmulò àṣeyọrí- Ile ìgbejọ ẹtọ ọmọnìyàn ile Yíroòpù- Ajọ ìfifunni ẹtọ ọmọnìyàn ilẹ Amẹríkà - Ile igbejọ ẹtọ ọmọnìyàn ile Amẹríkà- Àjọ ìfifunní lorí ẹda àti ẹtọ àwọn enìyàn ile

Áfíríkà. - Ìle ìgbejọ lorí ẹda àti ẹtọ àwọn enìyàn ilẹ Áfíríkà. Ọnà ìtasíra laàrin orílẹ-ede, ẹkun àti ilẹ òkeere.Ìdaàbò bò ile Ìdurosinsin ilẹ Òkeere àti ẹkun Òkeere àti ẹkunNi ìrísí kan naà beere fun ìfilọlẹ Orílẹ-ede

ASOMO

Insert chart

45

46

MÓDÙ 3

ÌPOLONGO- ẸTỌ ÌLÚ ATIJÍJẸ ỌMỌ-ONÍLẸ

<<Ìwà rere wa ni yoò wu àwọn tí a ní kí wọn hu ìwà rere lorí.”1>>

47

ÌPOLONGO- ẸTỌ ÌLÚ ATIJÍJẸ ỌMỌ-ONÍLẸ

1. Ìpolongo Ẹtọ Ìlu 2. Ìjọmọ-onílẹ

Tí a kò bà bíni ní ìlu kan, o maa ní ìgbesẹ kan lati gbe kí o to di irufe ọmọ ìlu bẹẹ. Ìjọmọ-onílẹ maa n ní ìgbeṣe pípẹ, o tun maa n níye lorí lati jẹ ọmọ orílẹ, àti pe eyí maa n jẹ mọ ìjàgbara ìja gbogbo ìgbà.Kí

àwùjọ olomìnira to le ní àṣeyọrí, o maa n da le orí ìmọ, òye àti ìwà rere àwọn ọmọ-ìlu tí wọn nífọn leekan-an lati lo ipò àti agbara wọn. Labẹ ìsọrí yìí, patàkì ìmọ ẹkọ àwùjọ lati ri daju pe gbogbo àwọn ọmọ ìlu to dangajía gbọdọ rí ìtara fun ànfààní ìṣelu àti àwọn òfin lati le jẹ kí wọn kopa nínu etò ìṣelu, ọrọ-aje, àwùjọ àti àṣà ìbílẹ wọn. Òpọlọpọ àwọn Orílẹ-ede ínu Àjọ Aṣàkoso Orọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà lo n kun fun orísìí ìsòro. Lafikun, rògbòdìyàn òṣelu lẹyìn ìdìbò to n jẹyọ, àìjade dìbò àwọn araàlu, eyí tí ṣe àkoba fun ọrọ aje àti ìdàgbàsoke àwùjọ àti àmojuto ìfọkànbalẹ to peye lawọn ẹkùn naà. Ogangan yìí gan-an ni ẹtọ ìpele ìdanilẹkọọ lorí ìtanijí àwùjọ àti ìjọmọ- ìlu ti wulò. Ìpeníjà wa ni lati gbe papọ laàrin ara wa àti àwọn alabàagbe wa gẹgẹ bí a ṣe mọ àwọṅ àṣà àti iṣe ìbílẹ tàbí ẹkun kọọkan, bakan naà ní lati bọwọ fun òfin tí a mu jade, òfin òmìnra.

Ìgbòòrò módùṢíṣe àkopọ ìwulò àti erò to ní ṣe pẹlu ìpolongo ẹtọ ìlu àti ìjọmọ-onílẹ lawọn àkokò kan nínu ìgbe aye àwùjọ. Ẹkà koko-ẹkọ1. Jíjẹ Ọmọ-Onílẹ2. Ìpolongo Ẹtọ ìlu

Ọrọ Ìṣáájú

48

Ìgbòòrò àwọn iṣẹ àmúṣe lábẹ ẹka kókó-ẹkọ:Síṣe àkopọ àwọn ìwulò àti erò to ní ṣe pelu ìjọmọ -

onílẹ lawọn àkokò kan ni ìgbe aye àwùjọ. Àwọn àtubọtan ìkọni àti ìkẹkọọ1- Ní àmọdaju lorí àwọn ìwulò àti erò to ní ṣe pẹlu

ìjọmọ - onílẹ Àwọn òfin ìjọmọ - onílẹ to duro deede.2- Ṣàmulò ìwà ìjọmọ - onílẹ rere.Àwọn Eekì

1. Awọn eékì fún ìjọmọ-onílẹÌjọmọ - onílẹ: Ipò jíjẹ ọmọ – onílẹ: ọmọ onílùu ni

enìyàn kan to ní ẹtọ sí ìsẹlu àwùjọ àti àwọn ẹtọ mìíràn to rọ mọ ọn. Pàapàa jùlọ, ẹtọ lati dìbò laàrin ọmọ òrílẹ-ede to jẹ.

• Ìjọmọ- onílẹ: jẹ àlàkalẹ tàbí ipò ọmọ– onílẹ. Ó maa fun ẹnìkọọkan ní ànfààní àtijẹ ọkan lara enìyàn àwùjọ ìlu kan laye àtijọ tàbí ìpínlẹ titun àti lati le ko pa nínu àkoso àwùjọ tàbí òṣelu. Nígbà tí iṣẹ ojuṣe ti wà, ìjọmọ- onílẹ maa n fun ẹnìkan ni ànfààní lati kopa nínu etò ìgbe aye àwùjọ tàbí òṣelu àwùjọ.2

• Omọ - onílẹ: ni àwọn ẹtọ kan, òun ni ẹṅi to n jẹ ànfààní àwọn ẹtọ ìlu àti òṣelu, o sì ni ojuṣe ọràn-an-yàn sí ìlu. Lode òní, ọmọ onílẹ ni ẹnìkan to wà labẹ ààbò àti àṣẹ ìlu kan, bakan naà tí o sì jẹ ọmọ orílẹ-ede naà. O maa n jẹ ẹtọ ìlu àti òṣelu, tí yoò sì maa ṣe ojuṣe rẹ fun ìlu. (bí àpẹẹrẹ, sísan owo-orí, titẹle àmulò òfin, pe àdehùn iṣẹ ologun, ṣíṣàmulò ànfààní àlàkalẹ ìlu).

Ipò jíjẹ ọmọ ìlu ní ṣe pẹlu jíjẹ ọmọ orílẹ-ede kan nípa gbígbà ìwe ìdi ọmọ-ìlu. Ó gbọdọ wà ní ìbamu pẹlu ọjọ-orí.

Ìjọmọ- onílẹ gẹgẹ bí ajòlórí ẹtọ ọmọnìyàn. Ajòlorí ẹtọ ọmọnìyàn so pọ mọ ìjọmọ- onílẹ pelu ìlànà àti ṣàgbekalẹ ìṣàkoso ìlu; fun ìdí-eyí ìjọmọ- onílẹ ní oríkì lati le kopa nínu gbogbo àyà sílẹ ìpele, ìfilọle àti ìlànà àgbeyẹwò àkoso ìlu. 3 Ó maa wulò pẹlu ìbamù lati ṣe àgbekalẹ ìjíròrò lara ìdanilẹkọọ lorí: • Àdayanrí erò to ní ṣe pẹlu ìjọmọ- onílẹ:- Òṣelu abofin mu / orílẹ-ede tàbí agbara àwọn

enìyàn. - Ìtùmọ fun ẹtọ àti ojuṣe ẹnìkan àti gbogbo eeyàn.- Ìbaṣepọ àwujọ, àwùjọ ọmọ-ìlu.- Ìbọwọ fun ẹtọ ọmọlàkejì

- Ìkopa nínu etò ìṣelu àti ìṣoju- Àlaafíà àti ìrẹpọ àwùjọ- Ipò ọmọ-ìlu- Amojutò ìlu- Ìbọwọ fun ọpọ àṣà ìbílẹ- Ìbọwọ fun àti ìṣàmulò òfin - Ìjíròrò àwọn ọmọ- onílẹ

• Àwọn wọnyí tun jẹ ara ìpeníjà àti ìdíwọ:- Ìṣòro àìfẹsẹmulẹ àwọn ile isọnà òṣelu- Ìṣòro rògbòdìyàn lorí ìpàsẹ- Wàhalà ìṣejọba- Ìmẹhẹ ìjọmọ-ìlu lorí ìmọ àwùjọ- Kukùnà lati ní ìrẹpọ àti òṣelu àwaarawa- Ìsòro àìnímọ àṣà araàlu- Ìsòro àìlẹkọọ lorí ìṣelu ìjọmọ- onílẹ- Pípàdanù ìwulò àti àkoba àìronu ìjọmọ- onílẹ- Kíkuna àti ìdàgbàsoke ìṣòro ìtaraàlují/ ìpolongo- Àìsí àye fun àwùjọ lati fọrọ jomitoro ọrọ- Wàhalà àìnírònu papọ lati gbe orílẹ-ede ga.- Ìṣòro àìlakíkanju ìjọmọ- onílẹ mọ (Agbara lati

kopa, lati sọ erò ọkàn ẹni, gbígbà wọle àti kí wọn jíròrò lorí re).

2. Ìjọmọ-onílẹ àti ìdàgbàsóke orílẹ-edeÌbamu ọmọ-onílẹ àti ìjọmọ-onílẹ ni ìpele orílẹ-ede ní àwọn nnkan kan lati tẹsíwaju fun yíyanju aduro lorí erò ọmọ-ìlu eyí tí a ṣàlàye síwaju. Bayìí, ọmọ- onílẹ jẹ enìyàn kan tí o di ọkan mu nínu agbara òṣelu. Ohun tí à n sọ ni pe, o gbọdọ kopa nínu sísẹda òfin àti làti le fojusun bí o ṣe n lo ìpelejọ àwùjọ ni ìlu naà. Gbogbo enìyàn àwùjọ ni wọn pe fun ìdàgbàsoke, ìlọsiwaju àti àṣeyege kí wọn le kẹsẹjarí lorí ìwà rere àti àdehùn àdani. Fun ìdí-eyí, wọn nílò ìfẹsẹmulẹ erò àti ìtara gbogbo àwọn ọmọ ìlu to n darí àwọn enìyàn àwùjọ. Agbara ìjomọ- onílẹ jẹ ẹtọ àti ojuṣe gbogbo ọmọ- onílẹ pata lati kopa nínu àsọyepọ àwùjọ lati lọwọ nínù àpapọ erò to dara. Ọmọ- onílẹ jẹ ẹni kan tí o maa n ṣe ojulalakàn fí n ṣọrí daadaa lorí ṣíse ìdàjọ gbogbo alaṣẹ pata. Ọmọ- onílẹ gbodọ bọwọ fun òfin, ìdí ní peo jẹ àbajade agbàrà ìṣelu ìtànkàlẹ, ẹyí to jẹ àbajade tawọn aṣòfun ṣisẹ le lorí. Latara akínkanju ìjọmọ- onílẹ àwọn ọmọ- onílẹ gbọdọ le ṣe ìpelejọ ní gbogbo ìpele àwùjọ: ní ti ìbílẹ, ẹkùn, orílẹ-ede àti ní Ìpele àgbaye, wọn gbọdọ le dantọ tàbí fẹnu kò lorí koko iṣẹ àjùmọṣelu àwùjọ. Ní bayìí fun gbogbo omọ-onílẹ, bí beere fun ẹtọ

Ẹká kókó-ẹkọ 1: Ìjọmọ -onílẹ

49

jẹ ọkan lara ojuṣe àdehùn àwọn to kù.Gbogbo nnkan to jẹ ẹtọ fun ọmọ ìlu kan lo tun jẹ ẹtọ fun elòmíràn, àti fun irufẹ ẹtọ bayìí ẹnìkọọkan ni ojuse to fẹsẹmulẹ àti pe o nílati mọ ẹtọ elòmìíràn.

Ọrọ-aje Ìjọmọ- onílẹEro yìí tan ìmolẹ sí ojuṣe ọmọ- onílẹ nínu etò

ìdàgbàsoke Ọrọ-aje Orílẹ-ede. Ó ṣe pàtàkì lati mu ìtẹsìwaju ba ìkẹkọọ nípa ọrọ-aje ìjomọ- onílẹ nínu ìbaṣepọ pẹlu ojuṣe àwùjọ tí yoò jẹ padà sẹyìn nígbà to ọmọ- onílẹ ba beere fun ẹtọ rẹ.

Ẹkà Kókó-ẹkọ 1: Ìjọmọ-onílẹ Eyí ní ṣe pẹlu siṣe àgbende ìtanijí lorí sísan owo-orí

àti àwọn owo mìíràn.Ìtanijí yìí jẹ ìlànà “Òfin owo-orí” eròngbà lati mu ìdàgbàsoke ba ìlu ní ànfààní latàrí owo àti ìṣàmulò owo-nàa àti ìdokoòwò wọn.

2. Ìpeníjà ìgbelarugẹ orílẹ-ede àti ìgbìyànju ẹkùn laaàrin Àjọ Ọrọ-aje Ìwọ oòrùn àwọn Orílẹ-ede Áfíríka (ECOWAS):ojuṣe ọmọ- onílẹ ni lati sapa fun ìrẹpọ ni ìpele orílẹ-ede àti àkopọ ẹkun.

Òye lati gbe papọ pẹlu ọmọ-ìlu akẹgbẹ wa, lati foju wo erò ọtọọtọ àti ìfọkànsí ẹnì kọọkan tí a fi n gbe papọ jẹ nnkan pàtàkì fun ojulowo ọmọ- onílẹ. Eyí ni ṣe pẹlu ìgbọra-ẹniye awùjọ nínu erò orílẹ-ede. Nígbà tí a ba n wa ọna ìdàgbàsoke orílẹ-ede ni apakan asalẹ ilẹ Áfíríkà, pàtàkì jùlọ, laàrin ECOWAS (Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà) a maa n tẹnumọ gẹgẹ bí àlàsílẹ àjogunba lati ọdọ àwọn òyìnbo amunisìn. Fun aayan lati ṣiṣẹ lorí àlàkàlẹ agbegbe fun àwọn orílẹ-ede òde òní, àwọn ẹnu ibọde wọn tí wọn jogun lọwọ ìjọba amunìsìn, wọn ní oríṣìíríṣìí ọnà tí wọn fi pín wọn dọgba ni “ẹyà”, deede ní orílẹ-ede, laàrin ọpọlọpọ orílẹ ede…….. Ìdasílẹ wọnyí waye latara agbara ilẹ òkeere, ilẹ Áfíríkà “Àwọn orílẹ-ede” òde òní ko jẹ yọ latara ọlàju ilẹ Adulawọ àtijọ àti pe kò sí àpẹẹrẹ ìyíwàpadà tàbí ìhùwàsí ìgbe aye ilẹ Adulawọ rara. Eyí ṣàgbende àmuwa síṣẹ ìdàgbàsokẹ ọnà àti jẹ ọmọ-ìlu titun nínu ẹkùn Àjọ Aṣàkoso Ọrò-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà àti laaàrin àwọn orílẹ ede ọmọ ẹgbẹ àti ní ìlelẹ ẹkùn. Ìdí nìyí tí ìlanà àmusẹ iṣe tuntun gbọdọ fí waye, lati mu ìrẹpọ ba àwọn ẹyà pẹlu ìgbesẹ to jagaara lati maa ṣe ìjíròrò, tí a maa nílò fun ìjọra òṣelu àti ìgbe aye etò ọro ajẹ, ní gbogbo orílẹ-ede ile Adulawọ, pàapàa jùlọ, ní ẹkùn ECOWAS. À nílò lati fòpin sí rògbòdìyàn àti àìgbora-ẹni-ye to n wa nípa onà tí à n gbà ronu pẹlu àṣà ìhùwàsí, kí à sí ṣàkopọ gbogbo wọn. Lonìí, ìṣòro to n koju àwọn orílẹ-ede ni wàhàlà ìdọgba laàrin ìdàgbàsoke fun àwọn àṣà kan àti ríro wọn lagbara “ìsọkan orílẹ-ede” lati lẹ ma fa ìpínyà

àwọn orílẹ-ede “àmojuto ìrepọ àti òṣelu àjùmọṣe ní ṣe pẹlu òfin ìdọgba, ìdajọ òdodo àti lati ṣe ìpín aasìkí laàrin àwọn ẹka ònkà àwọn enìyàn àwùjọ orílẹ-ede ti n ṣe ìjọba le lorí. Ó tun nílo kí ẹnìkọọkan ni lọkàn lati ṣe ìgbesẹ to dara tí yoò ṣe àmukurò ìwà ẹgàn fun ẹnikẹni, tí kò ní ṣe pẹlu ipò tàbí àwùjọ tí o wà tàbí nítorí ẹyà àti ìmọran òṣelu. Àkoso kan to ṣe ìgbelarugẹ ìyípadà laàrin nnkan mejì ti kò jọra le mu ìtẹsíwaju ba àṣà àwọn àwùjọ orílẹ-ede kan dípò kí wọn pínyà. Àmojuto ìrẹpọ duro lorí síṣe àmulò àjọsọ laàrin àwọn akínkanju oloṣelu, ṣe àjọọrìn pẹlu ìbẹwò nínu erò to dara lati mu ìdàgbàsoke ba orílẹ- ede.Ọgbọn àti ṣàgbekalẹ àfojusùn ọtun fun ẹnìkọọkan pẹlu ìdùnnu àti ìdaàbòbò erò karíaye ni ọpa-kùtẹlẹ fun ìdàgbàsoke àti ìfẹsẹrinlẹ fun ojulowo ìjọmọ-onílẹ. Àwọn olùkọni le ṣàlàye lẹkùn-un rẹrẹ ìṣòro àkojọpọ orílẹ-ede àti ohun tí yoò tẹyìn rẹ jade àti pe kí wọn ṣàlàye rẹ fínni-fínní fun àwon akẹkọọ. Wọn le gbà wọn nímọràn lati ṣe iṣẹ ìwadìí lẹyìn naà kí wọn pese ìjabọ to muna doko, pelu àfihàn àwòràn fun àwùjọ.Bí àpẹẹrẹ, ìwadìí nípa aawọ ní àwọn orílẹ-ede ìwọ oòrùn Áfíríkà.

ṢÍṢÈTÒ FÚN ẸKA-MÓDÙ Modù 3: Ìjọmọ- onílẹ àti Ìpolongo Ẹtọ ÌluẸka Koko-ẹkọ1: Ìjọmọ- onílẹÌgbòòrò àwọn iṣẹ-àmuṣe labẹ ẹka koko-ẹkọ: Síṣe àkopọ àwọn ìmulò àti erò to ní ṣe pẹlu ìjọmọ-

onílẹ lawọn kan ní ìgbe aye àwùjọ. Àwọn àtubọtan ìkọni àti ìkẹkọọ1- Ní àmọdaju lorí ìwulò àti ànfààní ìjọmọ- onílẹ2- Àmọdaju àwọn òfin fun ìjomọ-ìlu3- Àgbekalẹ àwọn ohun ìkẹkọọ to ní ṣe pẹlu ìjomọ-

onílẹ4- Ṣàmulò ìwa ìjomọ- onílẹ rereÀfihàn àkokò: Wakàtí Mẹrìndínlogun Àwọn kòríkulọọmù ìkọni àti ìwe àkọsílẹ.- Àṣàyàn ìgbesẹ ìkọni àti àwọn ìwe kíkà lorí isẹ tí a

fẹ ṣe- Ìwe ìtọsọnà ECOWAS (Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwo-

oòrùn Áfíríkà.)- Àwọn fíìmù- Àwọn fotò loríṣìíríṣìí- Àkọsílẹ àti oríṣìíríṣìí àwọn ìwe kíkà

50

Ẹka Kókó-ẹkọ 1: Ìjọmọ- onílẹ

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌỌ

Modù 3: Ìjọmọ - onílẹ àti Ìpolongo Ẹtọ ìluẸkà-Koko 2: Ìjọmọ - onílẹ Ìgboòrò àwọn iṣẹ-àmuṣe labẹ ẹka-koko:Ṣíṣe àkopọ àwọn ìwulò àti erò ìjọmọ- onílẹ lawọn àsìkò kan nínu ìgbe aye àwùjọ.Àwọn àtubọtan ìkọni àti ìkẹkọọ: Ṣàmulò ìwà ọmọ- onílẹ rere.Àkọle iṣẹ àti ipò ìkẹkọọ: Àwọn òfin àti ọnà ìgbà ìjọmọ- onílẹ. Àmulò àwọn ìmọ àtẹyìnwa fun ìmọọnṣe

Akókò: Wákàtí méjìIrinṣẹ ìkẹkọọ àti àwọn ohun ìrànwọ ìkọni àti àkọsílẹ ìwe- Àṣàyàn ìgbesẹ ìkọni àti àwọn ìwe kíkà lorí iṣẹ nàa- Ìwe ìtọsọnà (Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà) ECOWAS.- Àwọn fíìmù, àwọn fotò àti àwọn ìrànwọ àfojurí-fetígbọ. - Àkọsílẹ ìwe àti ọpọlọpọ àwọn ìwe kíkà to síṣẹ lorí ìtanijí àti ìjọmọ-onílẹ.- Erọ ayelukara to ní ṣe pẹlu Ìpolongo ìjọmọ-onílẹ àti ìkọni wọn.

ṢÍṢÈTÒ ẸKA-MÓDÙ

Àwọn ìpele

Àwọn ìmọ àtẹyìnwá Àwọn ohun tó jẹmọ àkóónú iṣẹ

Àwọn ìgbesẹ àkókò

1.

O ní láti mọ àwọn ẹtọ ọmọ- onílẹ

Àwọn ìmọ, ìwúlò àti èrò tó ní ṣe pẹlú ìjọmọ- onílẹ

Àkọsílẹ ìwádìí (títẹ àti ọlọrọ) iṣẹ àkànsé: àgbéyẹwo ipò ti orílẹ-èdè wà ojúṣe tó kó ìjíròrò

3hrs

Àmọdájú àwọn òfin tó ní se pẹlú ìjọmọ- onílẹ

Àwọn òfin àti ọna ìgba jọmọ- onílẹ

3hrs

2.

Ìfilẹlẹ àwọn èrò nípa ìtẹsíwájú ìjọmọ- onílẹ

- Iwa ọmọlúàbí - Ìtará ẹnìkọọkan àti dídara

pọ mọ ẹgbẹ ìlọsíwájú ọmọ- onílẹ

- Àwọn èrò láti gbárùkù ti àwùjọ

- Abbl…

4hrs

3.

Àkópọ àwọn iṣẹ lórí ìjọmọ- onílẹ nínú àwọn ìlànà ìkọni.

- Àgbéyẹwò ìkọni àti èròjà ìkẹkọọ ní gbogbo àwọn ìpele ìkẹkọọ .

- Àwọn ohun èló ìrànwọ ìkọni.

- Ṣíṣe àgbékalẹ àsìkò ìkọni àti ìkẹkọọ

- Ìṣàmúlò àwọn ẹkọ tí a kọ

6hrs

51

ÌMỌ ÀTẸYÌNWÁ

Ọgbọn Ìkọni Ìhùwàsí Ìmúrasílẹ - Ṣàfihàn àwọn òfin ìjọmọ-

onílẹ - Ṣàfihàn àwọn ọnà ìgbà

ìjọmọ- onílẹ - Ṣàfihan agbára olórí- onílẹ

àti àwọn ààyè tó jẹ agbègbè ìlú tó n ṣe àkóso rẹ

- Ṣàmúlò ìhùwàsí ọmọ ìlú rere - Kópa nínú ìgbé ayé agbègbè

àwùjọ àti orílẹ-èdè.

- Ṣàlàyé pàtàkì kíkó- pa ọmọ ìlú nínú ètò ìjọba ìbílẹ àti ìpèle orílẹ-èdè

- Ṣàgbékalẹ ìbáṣepọ láààrin ìgbé-lárugẹ orílẹ-èdè àti ìkópa ọmọ- onílẹ

Àkokò: Wakàtí mejìIrinṣẹ ìkẹkọọ àti àwọn ohun ìrànwọ ìkọni àti àkọsílẹ ìwe- Àṣàyàn ìgbesẹ ìkọni àti àwọn ìwe kíkà lorí iṣẹ nàa- Ìwe ìtọsọnà (Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà) ECOWAS.- Àwọn fíìmù, àwọn fotò àti àwọn ìrànwọ àfojurí-fetígbọ. - Àkọsílẹ ìwe àti ọpọlọpọ àwọn ìwe kíkà to síṣẹ lorí ìtanijí àti ìjọmọ-onílẹ.- Erọ ayelukara to ní ṣe pẹlu Ìpolongo ìjọmọ-onílẹ àti ìkọni wọn.

Àkókò ìgbésẹ ìkọni àti ìkẹkọọ

Àwọn ìpele ÀWỌN IṢẸ ÀMÚṢE Àwọn Ìgbèse

Fún Olùkọni Fún àwọn akẹkọọ

Ṣe àyẹwò ìmọ ìpìlẹ / ìmọ àtẹyìnwá

Ṣàtúpalẹ ìpele ìmọ àtẹyìn wa àti ẹkọ fún àwọn akẹkọọ tó ní ṣe pèlú èrò ìkópa àwọn ọmọ- onílẹ.

- Dáhùn àwọn ìbéèrè - Ṣàgbéǹde àti ìjíròrò àwon ìbéèrè tó ní ṣe pẹlú ìkópa ọmọ - onílẹ.

- Àwọn òpọlọpọ ìbéèrè èwọ-nidáhùn(MCQ) - Iṣẹ àkànṣe -Lílọ ọgbọn àtilérò kan náà - Ìjíròrò ìta gbangba.

Àfihàn gbangba

Ìfilélẹ ipò àti ṣàláyè ọmọ -onílẹ kan tó sọ èrò rẹ nù lórí ìgbé aye àwùjọ. Àpẹẹrẹ: Nígbà tí mò ń kọjá lọ ni ọfíìsì alákoso ìlú àwọn ọrẹ méjì kan sàkíyèsí ìlẹ tí wọn dájọ àti òpópónà tó bàjẹ. - Ó yàmílẹnu ohun ti wọn ń fowó tí wọn ń gbà ni ọfíìsì Alákoso lójoojúmọ ṣe. Ọkan nínú wọn ló sọrọ yìí. Ọrẹ mi, gẹgẹ bí èmı mo ti dibò fún náà, ohun tó bá ṣẹlẹ lẹyìn rẹ ìyan kìí ṣe tẹmi. Ẹnìkejì ló ṣàlàyé báyìí. Kí olùkọni fẹsẹ àwọn akẹkọọ iṣẹ olùkọni lé ọnà ìwádìí irúfẹ ipò yìí nínú òfin àti ọnà ìgbà jẹ ọmọ-onílẹ fún arìyànjiyàn tó ní ṣe pẹlú ọkùnrin àkọkọ àti láti yí ọkùnrin kejì lọkàn padà fún kíkó pa nínú ìgbé ayé àwùjọ

- láwùjọ ṣèwádìí nípa àkọsílẹ àwọn ohun tí wọn kọ sílẹ àti ìrírí wọn, fún àwọn àríyàn jiyàn àti ìròyìn tó jẹ mọ ipò tí wọn wà.

- Àkọsílè ìwadìí (kíkọ sílẹ àti ọlọrọ sísọ) - Iṣẹ Àjùmọse

- Pípèsè fún iṣẹ àjùmọsẹ àti ìjábọ

- Sọ fún àwọn akẹkọọ ki wọn jábọ ìwádìí látara iṣẹ àjùmọṣe

- Ṣe àlàkalẹ to dúró lórí iṣẹ ìwádìí àti ìrírí wọn.

Ṣíṣe Àsàrò: Ìjábọ àti ìjíròrò. - Wíwá ojútùú sí ìṣòro.

Ìfilọlè àwon èròǹgbà titun / ìsọdọkan àti àkópọ-iṣe

- Pípèsè ìlànà to ṣàfihàn àwọn agbára àti ohun àmúṣagbára àwùjọ kan pẹlú ibi tí ẹnu ààlà wọn mọ - Ridájú pé àkópọ-iṣẹ lórí àwọn èròngbà jẹ ṣíṣe látara ìgbésẹ àrídìmú àba dídá.

- Láti inu ìjábọ àwọn ìsọrí ẹgbẹ kan àti ìjomitoro alárìíyànjiyàn àwọn ìsọrí àjọ kan: - Dábàá ọnà tí yóò dẹkun ìṣòro - Ṣe àlàkalẹ, ìjiyàn àti ìròyìn tó fẹ fun àwọn ọrẹ méjì náà. - Ṣe àfojúsùn àkópọ- iṣẹ pẹlú àwọn ìlànà yìí: - Òfin ìjọmọ- onílẹ - Ìtumọ òjúṣe àti ibi tí ibodè àwùjọ dé - Ọna ìgbà jọmọ- onílẹ pẹlú àfikún ọnà ìgbà dìbò. - Pàtàki ìkópa ìjọmọ - onílẹ nínú igbe ayé àwùjọ àti orílẹ-èdè.

Ìjábọ - Ìjomitoro ọrọ pẹlú àriyànjiyàn Iṣẹ àjùmọṣe - lílo ọgbọn àti lérò kan náà - iṣẹ àjùmọṣe - Ṣíṣe pàṣípààrọ òye àti ìpele ìbára-ẹni-sọrọ.

52

Ẹka Kókó ẹkọ 2: Ìpolongo Ẹtọ Ìlú

Ete àwọn àmuṣe labẹ Ẹka koko-ẹkọ:Ṣíṣe àkopọ àwọn ìwulò àti erò to ni ṣe pẹlu Ìpolongo ẹtọ Ìlu lawọn àkokò kan nínu ìgbe aye àwùjọÀwọn àtubọtàn ìkọni àti ìkẹkọọ• Ní àgboye àwọn ìwulò àti erò to ní ṣe pẹlu

Ìpolongo Ẹtọ Ìlu.• Lati mọ àwọn ẹtọ araàlu àti àwọn ojuṣe• Ìfilọlẹ àmuṣe ẹkọ to jẹ mọ ìtaraàlují• Ṣàmulò ìwà àraàlu. Awọn ẹká àkóónú1. Ìpolongo Ẹtọ Ìlu Awọn eékì• Ìpolongo Ẹtọ ìlu: Ìhùwàsí ìfẹmíjì fun àwùjọ

orílẹ-ede àti àwọn ìsọngbe àti kíkopa deede nínu àmuṣe rẹ, pàapàa nípa ṣíṣe àmulọ etò ìdìbò. “Erò ọmọ-ìlu gbọdọ wà labẹ àwọn erò ìlu”.4Ìmọyì: << Àfojusùn àlaafíà jẹ àmulò laàrín àwọn enìyàn to n gbe àwùjọ àti ìwà rere, ọyàyà. >> 5<< Lakòotan, Ìpolongo Ẹtọ ìlu jẹ ìyàsọtọ erò àwùjọ sí ‘orílẹ-ede’>>; ìtaraàlují nílò ìfọkànsì òṣelu àti àfikun ìmọ ẹtọ gẹgẹ bí ọmọ-onílẹ kan àti àwọn ojuṣe irufẹ àwùjọ bẹẹ bẹẹ. Ìpolongo Ẹtọ ìlu jẹ ìlànà fun ọmọ-onílẹ lati tẹlẹ àwọn ẹtọ àti àwọn ojuṣe wọn.

2. Àwọn ìwulò to ní ṣe pẹlu Ìpolongo Ẹtọ ìlu• <<Fifi ìfẹ han sí orílẹ-ede>>• Ìbòwọ fun ìlu• Ìwà ìṣootọ tàbí ẹwà ìwà alaìlabùkù

Àkókò ìgbésẹ ìkọni àti ìkẹkọọ

Àwọn ìpele ÀWỌN IṢẸ ÀMÚṢE Àwọn Ìgbèse

Fún Olùkọni Fún àwọn akẹkọọ

Ṣe àyẹwò ìmọ ìpìlẹ / ìmọ àtẹyìnwá

Ṣàtúpalẹ ìpele ìmọ àtẹyìn wa àti ẹkọ fún àwọn akẹkọọ tó ní ṣe pèlú èrò ìkópa àwọn ọmọ- onílẹ.

- Dáhùn àwọn ìbéèrè - Ṣàgbéǹde àti ìjíròrò àwon ìbéèrè tó ní ṣe pẹlú ìkópa ọmọ - onílẹ.

- Àwọn òpọlọpọ ìbéèrè èwọ-nidáhùn(MCQ) - Iṣẹ àkànṣe -Lílọ ọgbọn àtilérò kan náà - Ìjíròrò ìta gbangba.

Àfihàn gbangba

Ìfilélẹ ipò àti ṣàláyè ọmọ -onílẹ kan tó sọ èrò rẹ nù lórí ìgbé aye àwùjọ. Àpẹẹrẹ: Nígbà tí mò ń kọjá lọ ni ọfíìsì alákoso ìlú àwọn ọrẹ méjì kan sàkíyèsí ìlẹ tí wọn dájọ àti òpópónà tó bàjẹ. - Ó yàmílẹnu ohun ti wọn ń fowó tí wọn ń gbà ni ọfíìsì Alákoso lójoojúmọ ṣe. Ọkan nínú wọn ló sọrọ yìí. Ọrẹ mi, gẹgẹ bí èmı mo ti dibò fún náà, ohun tó bá ṣẹlẹ lẹyìn rẹ ìyan kìí ṣe tẹmi. Ẹnìkejì ló ṣàlàyé báyìí. Kí olùkọni fẹsẹ àwọn akẹkọọ iṣẹ olùkọni lé ọnà ìwádìí irúfẹ ipò yìí nínú òfin àti ọnà ìgbà jẹ ọmọ-onílẹ fún arìyànjiyàn tó ní ṣe pẹlú ọkùnrin àkọkọ àti láti yí ọkùnrin kejì lọkàn padà fún kíkó pa nínú ìgbé ayé àwùjọ

- láwùjọ ṣèwádìí nípa àkọsílẹ àwọn ohun tí wọn kọ sílẹ àti ìrírí wọn, fún àwọn àríyàn jiyàn àti ìròyìn tó jẹ mọ ipò tí wọn wà.

- Àkọsílè ìwadìí (kíkọ sílẹ àti ọlọrọ sísọ) - Iṣẹ Àjùmọse

- Pípèsè fún iṣẹ àjùmọsẹ àti ìjábọ

- Sọ fún àwọn akẹkọọ ki wọn jábọ ìwádìí látara iṣẹ àjùmọṣe

- Ṣe àlàkalẹ to dúró lórí iṣẹ ìwádìí àti ìrírí wọn.

Ṣíṣe Àsàrò: Ìjábọ àti ìjíròrò. - Wíwá ojútùú sí ìṣòro.

Ìfilọlè àwon èròǹgbà titun / ìsọdọkan àti àkópọ-iṣe

- Pípèsè ìlànà to ṣàfihàn àwọn agbára àti ohun àmúṣagbára àwùjọ kan pẹlú ibi tí ẹnu ààlà wọn mọ - Ridájú pé àkópọ-iṣẹ lórí àwọn èròngbà jẹ ṣíṣe látara ìgbésẹ àrídìmú àba dídá.

- Láti inu ìjábọ àwọn ìsọrí ẹgbẹ kan àti ìjomitoro alárìíyànjiyàn àwọn ìsọrí àjọ kan: - Dábàá ọnà tí yóò dẹkun ìṣòro - Ṣe àlàkalẹ, ìjiyàn àti ìròyìn tó fẹ fun àwọn ọrẹ méjì náà. - Ṣe àfojúsùn àkópọ- iṣẹ pẹlú àwọn ìlànà yìí: - Òfin ìjọmọ- onílẹ - Ìtumọ òjúṣe àti ibi tí ibodè àwùjọ dé - Ọna ìgbà jọmọ- onílẹ pẹlú àfikún ọnà ìgbà dìbò. - Pàtàki ìkópa ìjọmọ - onílẹ nínú igbe ayé àwùjọ àti orílẹ-èdè.

Ìjábọ - Ìjomitoro ọrọ pẹlú àriyànjiyàn Iṣẹ àjùmọṣe - lílo ọgbọn àti lérò kan náà - iṣẹ àjùmọṣe - Ṣíṣe pàṣípààrọ òye àti ìpele ìbára-ẹni-sọrọ.

Ẹka - ẹkọ 1: Ìjọmọ-onílẹ

Ìgbéléwọn /àgbéyẹwò

Dábàá ìgbésẹ Ìṣórò ipò àti ìṣàmúlò ẹkọ tí a kọ

- Fífi òpin sí àdáse nǹkan àjùmọṣe - Ṣe òdiwọn àwọn ohun to ṣe pàtàkì tó ní ṣe pẹlú òfin àti ìṣe ìjo mọ- onílẹ lápákan, àti pé ìkópa ọmọ-onílẹ nínú ìgbé ayé àwùjọ àti orílẹ-èdè lápákejì.

- Àkọpo ìgbìyànjú - Ìpààrọ ìtásira ìyapa

Ìsípọ / ìsọdọtun

Dábàá ìfilọlẹ iṣẹ –àmúṣe láti ṣèdásílẹ ìlọsíwájú ìkópa nínú àmójútó ìdásílẹ àwọn alábojútó àti ìsàmúlò àwọn àmúse tí o fí lelẹ

- Yan àwọn àmúse: se ìfilọlẹ àmúse tàbí àkọjọpọ fún iṣẹ àbójútó látara àṣẹ ìdásílẹ tàbí iṣẹ alákoso ìlú lo nà tàwọn ilé ẹkọ (ohun amáyédẹrùn ilé-ẹkọ àti ìgbanì wọlé). - Ṣe ìlànà àwọn ìgbése ni ìbámu pẹlú iye ọdún.

- Ìdìbò àwọn aṣojú - Ìdàsílẹ fún àpérò pẹlú àṣẹ ojúse – àmú se - Kíkọ àti ṣíṣere aláyàálẹ tàbí eré-oníṣe.

53

• Ojuṣe• Ìkopà nínu ìgbe aye àwùjọ• Ìfaradà• Mímu ìlọsíwaju ba erò gbogbo àti àkopọ àwọn

ohun rere. • Ìṣọkan• Ṣíṣe àmojuto ìfilọlẹ tàbí àwọn àkoso ìjọba3. Àwọn koko erò to ní ṣe pẹlu Ìpolongo Ẹtọ ìluÌpolongo Ẹtọ ìlu àti ìjọmọ-onílẹ nílò àwọn àlàkalẹ iṣẹ to jẹyọ nínu ìpínlẹ àti orílẹ-ede, àfihan bíbamu ìmọ yìí jẹ pàtàkì.

3.1- Ìpínlẹ: (ẹyà etò ìṣejọba)• Àwùjọ òṣelu jẹyọ latara ibùgbe ní gbegbe kan tí ibode sì jẹ gàga àwọn enìyàn àwujọ pelu ìrísí to fi wọn han ketekete tàbí díẹ nínu àṣa àjùmọse àti tí wọn n darí wọn pẹlu agbara ile isọnà (nínu ìwe òfin, ìpínlẹ jẹ agbegbe kan labẹ ofin, to jẹ apakan lara orílẹ-ede, tí o ní agbara ile àti ilẹ òkeere àti agbara àdani lati le ṣàgbekalẹ bí • Orísun àkoso, pípàṣe eyí to ní ṣe pẹlu àwọn ọmọ-onílẹ.6 Ìpínlẹ tumọ sí agbegbe kan labẹ òfin, tí a ba foju òfin wò o, o jẹ àwùjọ enìyàn tàbí orílẹ-ede. Ó nílò agbara to ga jù tàbí agbara to ní lorí agbegbe àti pe to ní ṣe pẹlu àṣepọ pẹlu orílẹ-ede mìíràn. Bí a ba foju àwùjọ-ajẹmoṣelu wòo, ìpínlẹ jẹ ọnà kan pàtàkì àti gbe ìgbe aye àwùjọ ọmọ enìyàn. Wọn n rí agbara wọn lati ọwọ ìjọba. Ìpínlẹ ni ọwọ àwọn àdani kan to rọmọ agbara rẹ, bí àwọn ologun, agbara òfin abbl. Ìpínlẹ ni àwọn ile isọnà àti àwọn iṣẹ kan to n ṣe ìrànlọwọ lati le darí àti àkoso lorílẹ-ede. Ìpínlẹ ní ojuṣe rẹ lati pese ààbò àti àwọn nnkan fun àwùjọ (ẹkọ, ìlera, omi àti ina mọnà-mọnà, àyíkà to mọ abbl). Pẹlu ìrànwọ àkoso iṣẹ àwùjọ àti ní ìbamu pẹlu fífi àkoso ṣọwọ àwọn enìyàn kan tàbí àkoso aladaṣe. Ìpínlẹ orílẹ-ede làkalẹ fun ìdanimọ ìjọra tí o bofin mu.Àmojuto ìpínlẹ maa n doju kọ pàtàkì ojuṣe lati ṣàtunpín ọrọ ìlu, àtunse etò orọ-aje, ríran àwọn talakà lọwọ àti pípese ohun amayedẹrùn.Àkọjọ àwọn ìpínlẹ jẹ àjọ orílẹ-ede kan gbogì tí wọn n sisẹ bí ẹkun kan. Eyí nínu ECOWAS (Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ oòrùn Áfírìkà) tí ojẹ àkoonu ọmọ ọẹgbẹ àwon orílẹ-ede àlàafíà, tí wọn n ṣelu pelu òfin àti àjọ àwon eletò ní ìbamù pẹlu ìgbekalẹ wọn.

3.2 - Orílẹ-ede:• Gbogbo àwọn eda maa n gbe papọ ní agbegbe kan, wọn ní orísun kan naà ìtan, àṣà ìṣẹṣe àti pe nígbà mìíràn ede, bàkan naà tí wọn sì n darí àwùjọ.• Erò kan naà, àkopò àti àjọọse lo ṣàfihàn ẹnikọọkan tí wọn n darí àti pẹlu agbara wọn.7

Orilẹ-ede kan jẹ àwùjọ àwọn enìyàn tí wọn jàra kan lati ní ìṣọkan nípa ìtàn, àṣà, ede tàbí ẹsìn wọn. lagbọn òselu, orílẹ-ede jẹ àwùjọ tí wọn hùwà to ba agbegbe wọn mu, wọn wà pọ pẹlu ìrepọ, òfin lo sì ṣe àlàkalẹ àwọn enìyàn to n darí wọn pẹlu òfin àgbelẹrọ wọn.Erò orílẹ-ede ni ṣe pẹlu síse ọnà ìwulò, lọpọ ìgbà wọn maa n ṣe àgekuru ni àkọmọnà to duro lorí àwùjọ àti àwọn enìyàn orílẹ-ede. Àwọn onímọ ìjìnlẹ nípa àwùjọ ní erò kan yìí ti to mu lọràn-an-yàn: àwọn enìyàn àwùjọ gbọdọ ní lọkan pe ọmọ orílẹ-ede kan naà lawọn. Lọpọ ìgbà gbogbo àwọn ìpínlẹ kọ lo maa n parapọ di orílẹ-ede.Opọlọpọ àwọn àwujọ tàbí àwọn elede tàbí àwọn ẹyà àwùjọ maa n mọ pe àwọn wà labe orílẹ-ede kan, ṣùgbọn pẹlu àwọn ẹrí ìtàn wọn maa n duro lorí ìpín ààye (bí àpẹẹrẹ àwọn Malinkes, àwọn Yorùba, àwọn Fulàní).

3.3 Ènìyàn Òwọ àwọn enìyàn maa n gbe papọ ni àwùjọ ni agbegbe kan pẹlu ìrẹpọ, nípa àṣà wọn, àgbekalẹ òṣelu: àwọn enìyàn Faranse (àwọn enìyàn pẹlu ilẹ àti àgbẹkalẹ òṣelu jẹ ọkan lara àwọn ẹka nínu Ìpínlẹ.8 ṢÍṢETÒ ẸKA- MÓDÙModù 3: Ìpolongo Ẹtọ Ìlu àti Ìjọmọ-OnílẹẸka-Ìkoko2: Ìpolongo ẹtọ ìlu Ìgbòòrò àwọn àmuṣe labẹ ẹka koko - ẹkọ: Síṣe àkopọ àwọn ìmulò àti erò to ní ṣe pẹlu Ìpolongo Ẹtọ ìlu lawọn àkokò kan nínu ìgbe aye àwùjọ. Àwọn àtubọtan ìkọni / ìlẹkọọ• Ní àgbọye àwọn ìmulò àti erò to ní ṣe pẹlu

Ìpolongo Ẹtọ ìlu. • Nímọ nípa ẹtọ araàlu àti àwọn ojuṣe wọn • Sàgbekalẹ àmuṣe ẹkọ to ní ṣe pẹlu Ìpolongo Ẹtọ

ìlu)• Ṣàmulò ìwà araàlu.

Ṣàfihàn àkókò: Wákàtí mẹrìnláIrinṣẹ ẹkọ àti àwọn ohun elò ìkọni àti ìwe àkọsílẹ.• Àṣàyàn ìgbese ìkọni àti àwọn ìwe kíkà lorí iṣẹ

naà. • Ìwe ìtọsọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Iwọ-oòrùn

Áfíríkà (ECOWAS).• Àwọn fíìmù àwọn àwòran àti àwọn ohun ìrànlọwọ

mìíran bí àfojurí àti àfetígbọ. • Erọ ayelukara to ní ṣe pẹlu Ìpolongo Ẹtọ ìlu.

54

Ẹka kókó-ẹkọ 2: Ìpolongo Ẹtọ Ìlú

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌỌ

Modù 3: Ìjọmọ-onílẹ àti Ìpolongo Ẹtọ ìlu Ẹka - ẹkọ 2: Ìpolongo Ẹtọ ìluÌgbòòrò àwọn iṣẹ àmuṣe labẹ ẹka koko-ẹkọ: Ṣíṣe àkopọ àwọn ìwulò àti erò to ní ṣe pẹlu Ìpolongo Ẹtọ ìlu lawọn àkokò kan nínu ìgbe aye àwùjọ.Àwọn àtubọtan ìkọni àti ìkẹkọọ: mọ àwọn ẹtọ araàlu àti ojuṣe wọn. Àkọle iṣẹ/ipò ìkẹkọọ: Àwọn ìpeníjà fun ìgbelarugẹ orílẹ-ede: àgbekalẹ ìjíròrò laàrin ẹya sí ẹyà àti àwọn ẹsìn wọn.

Amúlò àwọn ìmọ àtẹyìnwá fún ìmọọnṣe

ṢÍṢÈTÒ ẸKA MÓDÙ

Àwọn ìpele

Ọgbọn ìkọni Àwọn èròjà tó jẹmọ àkóónú iṣẹ

Àwọn ìgbésẹ ìkọni

àfihàn akókó

1. Mọ àwọn ofin fún Ìpolongo Ẹtọ ìlú.

Àwọn ẹrì ìpínlẹ, orílẹ-èdè ètò àti ojúṣe, Ìpolongo Ẹtọ ìlú àkópọ oríṣìí àwọn e tọ àti ojúṣe.

Àkọsílẹ ìwádìí (tìtẹ tàbí olọrọ) iṣẹ àkànṣe: ṣe àgbéyẹwò ipò ti orílẹ- èdè wà

4 Hrs

2.

Ṣe àgbékalẹ àwọn èrò fun ìjomitoro ọrọ tó jẹmọ aáyan ìgbélárugẹ orílẹ -èdè

Ìpẹníjà fún ìgbé lárugẹ oríle -èdè: - Ìṣọkan orílẹ-èdè - Àgbékalẹ ìjíròrò láàrin ẹyà

àti àwọn ẹsin wọn. - Mímú ìtẹsíwájú bá ìṣọkan

àṣà ìbílẹ - Mímú ìdàgbàsókè bá àsà

ìbágbépọ

4h

3.

Ṣe àkópọ òwọ àwọn e kọ fún Ìpolongo Ẹtọ ìlú sínú àmúṣe ẹkọ.

- Se àtúpalẹ àwọn èròjà ẹkọ àti ìkọni ni gbogbò ìpele ìkẹkọọ

- Ṣe ìpèsè ìwe-ẹkọ tó fẹsẹmúlẹ

- Ṣàgbékalẹ àkókò ìkọni / ìkẹkọọ

- Ṣe àmúlò gbogbo àwọn ọgbọn ìkọni tí o kọ.

6h

Ìmọ àtẹyìnwá Ọgbọn ìkọni Ìhùwàsí Ìmúrasílẹ - Mọ àwùjọ àwọn ẹyà tó pọjù - Ṣàfihàn ẹsìn tó pọjù - Ṣàṣàrò lórí ojúṣe ẹya àti èṣìn

àti ni ìsọkan nípa ìgbélárugẹ orílẹ -èdè.

- Bọwọ fún ìsọkan ẹyà àti àwọn ẹsìn

- Wá ìmọ nípa àjọọse orílẹ - èdè

- Ṣàgbékalẹ ìjíròrò láàrìn àwọn ẹyà àti àwọn ẹsìn.

- Se ìfilọlẹ àjọsẹpọ láàrin àwọn ẹsìn àti àwọn ẹyá lóríṣìírríṣìí.

- Ṣàlàyé pàtàkì ìsọkan ẹyà àti ẹsìn.

- ṣe ìfilọlẹ àwọn nǹkan tí yóò fa àjọṣepọ láàrin ìgbélárugẹ orílẹ - èdè àti ẹyà àti ìsọkan ẹsìn.

- ṣe àríyànjiyàn fún ìjíròrò àwọn ẹsìn àti ẹyà.

55

Akókò: Wákátí méjì

Irinṣẹ ìkẹkọọ àti àwọn ohun elò ìkọni / ìwé àkọsílẹ:• Àṣàyàn ìgbese ìkẹkọọ àti àwọn ìwe kíkà fun iṣẹ naà.• Ìwe ìtọsọnà (Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-ajẹ Ìwọ oòrùn Áfíríkà) ECOWAS.• Àwọn fíìmù, àwọn fotò, àti àwọn ohun elò ìkọni àfojurí àti àfetígbọ. • Ìwe àkọsílẹ àti oríṣìí àwọn ìwe kìkà lorí ẹsìn, àwọn ẹyà àwùjọ, àwọn ipa ọtọọtọ àti ìṣọkan ẹsìn pelu

ìgbelarugẹ orílẹ-ede. • Erọ ayelukara lorí ẹsìn àwọn ẹyà àwùjọ àwọn ìpa ọtọọtọ àti ìṣọkan ẹsìn pẹlu ìgbelarugẹ orílẹ-ede.

Akókò ìgbéṣẹ ìkọni àti ìkẹkọọ

Àwọn ìpele Àwọn àmùṣe Àwọn ìgbésẹ ìkọni

Se àyẹwò ìmọ ìpìlẹ àti ìmọ àtẹyìn wá

Fún Olùkọni Ṣe àyẹwo ìpele ìmọ àti ẹkó àwọn akẹkọọ ni ìbámu pẹlú o ro àwọn ẹyá àti ìṣọkan ẹsìn.

Fún àwọn akẹkọọ

Dáhùn àwọn ìbẹẹ rè, ṣàgbénde àti ìjíròró àwọn nǹkan tó ní ṣe pèlú ẹyà àti ìsọkan ẹsìn.

- Q.C.M - Ìsé Àdáṣe - Lilo ogbọn láti

lérò kan náà ìjíròrò ìtagban- gba

Àfihàn gbangba

Ṣàgbékalẹ ipò àwọn ẹbi méjì kan ti wọn wá láti èyà àti ẹsìn ọtọ tí wọn ṣàlàyé àtakò wọn lórí ọdún ẹsin kan. Àpẹẹrẹ: lọjọ ọdún kérésì ọmọ mùsùlùmí kékeré kan tí orúkọ rẹ ń jẹ Kané Muhammed láti ìran Malinke, ní ọrẹ rẹ kan. Alain Séry tó jẹ kìrìsìtẹnì láti ìran Beté, ni ó pè é fún àpèjẹ. Ṣùgbọn bàbá Kané kò fun ọmọ rẹ láàyè làti lọ. Bàbá Séry dá sí pé kó jẹ kí ó wá, Bàbá Mohammed kọ jálẹ. Olùkọni níláti gba àwọn akẹkọọ nímọràn láti wá ojútùú sí ipò yìí nípa wíwá ìpèníjà ìgbélárugẹ orílẹ-èdè. Ọgbo n ẹtàn láti yi ọkàn Bàbá Mohammed padà fún ìṣọkan ẹsìn àti ẹlẹyàmẹyà.

Nínú ìsòrí 4 tàbí 5 àkọsílẹ àbájáde ìwádìí tí ó wà lárọọ wọtó wọn, nínú ìrírí ìgbé-aye wọn, ọgbọn fún ẹyà àti ìṣọkan ẹsìn.

Àkosílẹ ìwádìí (tìtẹ tàbí ọlọrọ - Iṣẹ àjùmọṣe

Pípèsè fún iṣẹ àjùmọṣe àti ìjábọ

Bèèrè lọwọ àwọn akẹkọọ kí wọn jábọ àbàjáde ìwádìí wọn.

Ṣe àlàkalẹ tó dúró lórí isẹ ìwádìí àti ìrírí wọn

Ṣíse àsàrò: jíjábọ àti ìjí-ròrò - Wíwá ojútùú sí ìṣòro.

filọlẹ àwọn èròngbà titun àti ìsọdọkan /àkópọ isẹ

- Ṣe àlàkalẹkan ti yóò ṣe àfihàn oríṣìíríṣìí àwọn àjọ ẹyà àti àwọn ẹsìn ìbáṣepọ wọn pẹlú ìhà ti wọn kọ sí ìgbélárugẹ orílẹ-èdè.

- Bèèrè fún àkópọ ìmọ lórí ìwádìí láti fi ṣàmúlò fún àjọrò orílẹ-èdè

Látara ìjábọ ọwọ ìsọrí akẹkọọ kan àti ìjíròrò àti àríyànjiyàn àwọn ìsọrí ìsọrí nínú yàrá ìkẹkọọ : - Ṣàgbékalẹ ọnà àtidópin ìsòrò yìí - Ṣàlàyé àtakò fún ọmọdé - kùnrin Mohammed - Sán o nà àkópọ ìjábọ pẹlú ìlànà ètò

yìí: Àwọn ẹsìn àti àjọ àwọn ẹyà tó pọ jùlọ. - Darí sábẹ àwọn kókó tí ó rí láàrin

àwọn èsìn àti àwọn ẹyà tó pọjulọ. - Ṣàfihàn ẹsìn - Pàtàkì ìṣo kan èyà àti èsin nínú igbe-

aye orílẹ-èdè.

Ìjábọ - Ìjíròrò

alárìyánji yán - Lilo ọgbo n láti

rò èrò kan náà nípa iṣẹ àjùmọṣe.

- Isẹ àjùmọṣè - Ìjíròrò láàrin

ara wa lórí àfiwe èrò ẹnì kọọ kan

56

Ẹka kókó-ẹkọ 2: Ìpolongo Ẹtọ ìlú

Àwọn ìpele Àwọn àmùṣe Àwọn ìgbésẹ ìkọni

Fún olùkọni - Ṣàgbékalè ìṣòro ipò àti sàmúlò ẹkọ

Fún àwọn akẹkọọ Yínyanjú ìṣòro ipò gbọdọ jẹ àdáṣe, ṣe òdiwọn pàtàkí àwọn ẹka àkóónú tó ní iṣẹ pẹlú ìbáṣe láàrin, ìṣọkan ẹyà àti ẹsìn àti ìgbélárugẹ orílẹ-èdè.

Iṣẹ àdáṣe

Ìsípò àti ìsọdọtun

Gbìyànjú láti ṣe ìfilọlẹ àwọn àmúṣe láàrin ìdásílẹ fún ìgbélárugẹ ẹyà àti àkópọ àwọn ẹsìn. - Ṣe àgbékalẹ ìṣàmójútó àti ìfilọlẹ fún

àwọn àmúṣe.

- S e àṣàyàn àwọn àmúṣe - Se ìfilọlẹ àwọn àmúṣe kí ó sì ṣe

àgbékalẹ ìlanà fún wọn lórí àsìkò ìkékọọ ọdún.

Ìdásílẹ àwọn àjọ ẹsìn - Kíkọ àti síseré

aláyàsílẹ áti eré orí- ìtagé.

57

58

MÓDÙ 4

ÌPOLONGO- ẸTỌ ÌLÚ ATIJÍJẸ ỌMỌ-ONÍLẸ

<<Ìṣejọba àwaarawa to fẹsẹmulẹ kì í ṣe ìgbà to ba ṣàmojuto dídọgba laàrin ọwọ àwọn ọkùnrin nìkan. Ó jẹ erò ọkàn tí a gbe orí òmìnira lati gun akasọ

awùjọ, nípa akitiyan àti ìfẹ ọkàn ẹnìkọọkan >>1

59

ÌṢÈJỌBA AWAARAWA ATI ÌṢAKÓSO RERE .

1. Ìṣejọbà àwaarawa2. Ìṣàkoso rere.

Iṣòro ìṣelu àti àṣà ìṣàkoso rere ní orílẹ-ede Ìwọ-oòrùn Áfíríka kò sẹyin ọpọlọpọ ìsòro (àjẹbanu àìduro deede ìṣelu, abbl…) to sàkoba fun ìdàgbàsoke àwọn ẹka ẹkùn. Ìṣejọba àwaarawa jẹ “ìjọba àwọn enìyàn lọwọ

àwon enìyàn àti fun àwọn enìyàn”. Fun ìdí eyí nnkàn to kàn ni lati beere boyà àwọn “enìyàn” koju òsùwọn lati ṣe e, àti pe ti wọn kò ba kajue kí ni àwọn ìwulò àti ẹkọ ìwa rere àwọn to n tukọ ìlu “nítorí àwọn enìyàn” nínu ṣíṣoju gẹgẹ bí àgbekàle ọna Ìṣejọba àwaarawa; gẹgẹ bí àwọn orílẹ-ede Ìwọ-oorùn Áfíríkà.

Lafikun, o gbọdọ jẹ àrídaju pe ọpọ nínu àwọn to koju ìjọmọ-onílẹ ní ọgbọn àti ìwà to suwọn pẹlu ìmurasílẹ àti ìhùwàsí nínu àkoso làti le jà fun àwọn ẹtọ wọn nígbà tí wọnba ti ṣe àwọn ojuṣe wọn, àti lati ṣe ìgbelarugẹ Ìṣejọba àwaarawa àti ìṣàkoso rere. Ìdí pàtàkì tí a fi ṣàgbekalẹ ìpele lorí Ìṣejọba àwaarawa àti ìṣàkoso rere nìyí.Ìgbòòrò modùṢiṣẹ àkopọ àwọn ìwulò àti ìmọ, ìgbese àti ìhùwàsí rere fun ìgbelarugẹ Ìṣejọba àwaarawa àti ìṣàkoso rere.

Ẹka-koko1. Ìṣejọba àwaarawa 2. Ìṣàkosorere

ỌRỌ ÌṢÁÁJÚ

60

Ìgbòòrò Ẹka kókó-ẹkọSíṣe àkopọ àwọn ìwulò àti ìmọ ìgbesẹ àti ìhùwàsí rere fun ìgbelarugẹ Ìṣejọba àwaarawa.Awọn àtubọtán ìkọni àti ìkẹkọọ1. Ní àgbọye lorí òṣelu àdìbòyàn to jẹ mọ àwọn

ìmọ, ìwulò àti òfin. 2. Ṣe àgbekalẹ ìlànà fun ìgbelarugẹ àṣà ìṣelu kan,

ṣe àkọsílẹ àwọn nnkan tí kò nílò àti àba oríṣìíríṣìí àwọn ẹgbẹ àwùjọ.

3. Sísàmulò àwọn ìhùwàsí to le ṣe ìgbelarugẹ fun àṣà ìṣelu.

4. Ṣàmulò ìhùwàsí to le ṣe ìgbelarugẹ àṣà ìṣejọba.

Awọn ẹka àkóónúEékì Ìṣejọba àwaarawa Ìṣejọba àwaarawa jẹyọ lara ọrọ Gíríìkì “dem-os” tumọ sí enìyàn àti “kiratos” tumọ sí agbara, àṣẹ. Gegẹ bí ìtumọ tí “Abraham Lincoln” “ìjọba àwọn enìyàn lati ọwọ àwọn enìyàn, àti fun àwọn enìyàn”.2A tun le tumọ Ìṣejọba àwaarawa bayìí:“………dídarí pelu erò àwọn enìyàn“……… ọnà ìgba ṣejọba tí àṣẹ to ga jù wà níkapa àwọn enìyàn.“……… ìjọba to ṣe wí pe ìdarí rẹ wà lowọ ọmọ-onílẹ, boya nípa yíyàn tààrà tàbí nípà dídìbò yan gẹgẹ bí asoju. “Ìṣejọba àwaarawa jẹ ọnà kan tí oníkaluku le fi pààrọ àwọn olori wọn pẹlu sùurù àtí pe níbi ní àwọn ìjọba tí maa rí ẹtọ lati tukọ ìlu nítorí àwọn ọmọ-onílẹ lo ro wọn lagbara. “Lati ọwọ àwọn enìyàn” tumọ sí pe gbogbo ọmọ-onílẹ pata lo lẹtọọ sí ìdìbò tàbí kí wọn dìbò fun.3Ìṣàmulò Ìṣejọba àwaarawa lati ọwọ àwọn enìyàn: Ìṣejọba àwaarawa tààrà tàbí aṣoju. Laye àtijọ ní ilẹ Gíríìkì, Ìṣejọba àwaarawa maa n jẹ amuṣe pẹlu àperò tààrà, bí àpẹẹrẹ, gbogbo ọmọ-onílẹ yoò pàde ní gbàgede ìtà gbangba lati ṣe àperò ìlu funra wọn. (àyàfi àwọn obinrin, àwọn ọmọde àti àwọn ẹru nìkan ni kìí kopa níbẹ): Eyí ni òṣelu alapeerò níbi tí àwọn ọmọ-onílẹ ti maa n kopa nínu àperò tí wọn ba ṣe – lati ìpìlẹ títí de ìṣàmulò. Lonìí, nínu ọpọlọpọ àwọn oríṣìíríṣìí ònà ìṣelu lo ti jẹyọ, wọn rí Ìṣejọba àwaarawa gẹgẹ bí alaṣoju bí àpẹẹrẹ níbi tí enìyàn kò tile tawọ sí ìlò agbara tààrà ṣùgbọn wọn a yan àwọn aṣoju tí yoò maa gbẹnu wọn sọ.3 Àwọn ìwulò, òfin àti àwọn ìpìlẹ Ìṣejọba àwaarawa

Ìdanimọ Ìṣejọba àwaarawa ni àwọn ìwulòàwọn ofin àmulò àwọn ìṣe àti àṣà kan pẹlu nnkan mìíràn to ṣo mọ ìpilesẹ rẹ. Àwọn ìdanimo wọyí daju fun ọpọlọpọ wọn: Òmìnira ṣíṣe deede, ìtusílẹ àti ìdìbò ní rọwọ-rọsẹ, àwọn ìfọnka agbara abbl……. Bakan naà ohun to “farasin” nínu àdamọ Ìṣejọba àwaarawa, ofin àfẹnuwí nínu etò ìsàkoso gbọdọ jẹ ìbọwọ fun (fífaramọ pípàdanù ìbò, dídẹkun rògbòdìyàn abbl).Àwọn Ìwulò Ìṣejọba àwaarawa Àdamọ ìwulò pàtàkì mejì pere lowà fun Ìṣejọba àwaarawa, nípa òmìnira àti ìdọgba. Àwọn ìwulò wọnyí fara hàn nínu gbogbo àwọn ẹtọ: ní ọdun 1789 tàbí 1942, àwọn ìwulò mìíràn le jẹ àfikun bí ìfaradà, ìbọwọ fun ìfọwọsowọpọ, ìfunka àti ìfọkànbalẹ àwùjọ, gbígbà funra ẹni, ìsọkan, àlàafíà abbl…..Àwọn òfin Ìṣejọba àwaarawa• Ìdìbò àti ẹtọ fun gbogbo enìyàn lati dìbò, eyí yoò fi ààye fun gbogbo enìyàn nípa ànfààni àgbekalẹ iṣẹ àmuṣe pàtàkì àwọn àperò. • Agbara àwọn enìyàn: Àwọn ọmọ-onílẹ ní àgbara àti lati ṣàmojuto etọ ìṣejọba. • Àwọn atukọ ìlu àti ẹtọ àwọn mẹkunnù: Loòotọ ní àwọn atuko ìlu lagbara ṣùgbọn síbẹ dandan ní lati daàbò bò ẹto mẹkùnnù. • Àwọn òfin àmulò: Agbara ìjọba kò ṣàìhàn nínu ìwe òfin eyí tí n daàbòbo ẹtọ àwọn ọmọ-ìlu pata. Ó rọrùn lati ṣe àgbekalẹ àtunṣe àwọn àmulò òfin lati le bọwọ fun ìpese ti tẹlẹ. • Ìfọnka agbara: (Ile aṣòfin, àwọn alaṣẹ, àwọn adajọ) àwọn ọnà mẹtẹẹta tí agbara pín sí nìyí: Aṣòfin (Ile aṣòfin kekere tàbí gíga) wo n kò gbodọ jẹ bakan naà àti àwọn to n fọwọ sí òfin (àwọn alasẹ tàbí ìjọba (ẹlẹẹkẹta nínu ìfọnka agbara gbọdọ dajọ síbi to yẹ gẹgẹ bí òfin ṣe sọ (Àwọn adajọ). • Ìdajọ òdodo àti àìṣàbosí: Àgbekalẹ erò ìjọba gbọdọ jẹ òdodo àti alaìlabòsí nínu.• Òmìnira fun àwọn adajọ: ọnà ìdajọ gbọdọ jẹ òdodo àti kí wọn ya kurò nínu ìbarẹ àwọn ẹka ìjọba to kù. • Gbígbà laàye lati sọ erò ọkàn ẹni: ẹtọ fun ìsọrọ lawùjọ òmìnira àwọn oníròyìn, òmìnira lati sàlàye ohun to wùwa, òmìnìra lati ṣẹgbẹ.• Kí àwọn ologun wà labẹ oloṣelu: Nígbà tí o jẹ wí pe wọn ò dìbò yan àwọn ologun, àwọn ologun gbọdọ wà labẹ ìjọba oloṣelu. • Ìdẹrun gbogbogbò: Kí wọn ṣe ìgbelarugẹ ohun to dara fun àwùjọ.

Ẹka kókó-ẹkọ 1: Ìṣejọba àwaarawa

61

• Ìlò ofin: Gbogbo àṣe àwùjọ gbọdọ wà labẹ òfin, eyí yoò kafàro àsìlo agbara. Gbogbo àgbekalẹ erò gbọdọ ni ìbamu pẹlu òfin àti ìfọwọsí ilẹ òkeere pẹlu ìgbeṣe to tọ àti àwọn òfin mìíràn. • Títàtare òfin: Nínu Ìṣejọba àwaarawa, àkoso gbọdọ jẹ ìsàmojuto rere lorí mímojuto oríṣìí àwọn ẹgbẹ òṣelu. • Dídarí lati ọwọ àwọn ọmọ-onílẹ: Àwọn ọmọ-onílẹ gbodọ le fọwọ sòyà lati beere fun ẹtọ wọn (tàbí lati ọwọ àwọn aṣoju wọn) “pe àwọn nílò àperò àwùjọ (----) kí wọn sì gbarùkù tí ohun tí wọn beere fun, àti pe àwùjọ pàapàa lẹtọọ “lati beere lorí iṣẹ ìruju àwọn alakoso àwùjọ lati le jẹ kí wọn ṣe iṣẹ oju lalakàn fí n ṣọrí àti kí wọn kìlọ fun wọn lorí ojuṣe wọn • Abbl.. Ẹka kókó-ẹkọ 1: Ìṣejọba àwaarawaÀwọn eròjà, àwọn ile isọnà àti àwọn irinṣẹ Ìṣejọba àwaarawa.Ìṣejọba àwaarawa tun le jẹ gẹgẹ bí oríṣìí àwọn eròjà, ile isọnà, àti irinsẹ:• Ní ìpele ẹkùn, bí àpẹẹrẹ, a le mẹnu ba Ile Ìgbejọ Ẹtọ Omọnìyàn ile Àfíríkà (ECOWAS) Àjọ Aṣàkoso Ọrọ aje Ìwo-oòrùn Áfíríkà, ile ìdajọ òdodo, Àgbekalẹ Àfikun òfin lorí Ìṣejọba àwaarawa àti Ìṣejọba rere. Àwọn ile iṣọnà àwọn aṣaaju Ìṣejọba àwaarawa, Ajọ Agbanilamọràn lorí ẹtọ-ọmọnìyàn, ìgbìmọ orílẹ-ede lorí àwọn ẹtọ-ọmọnìyàn, abbl. Eyí tí ṣe pe o maa n yàtọ laàrin orílẹ-ede kan sí ekejì o maa n da lorí àdayanrín wọn. • Ní ìpele ìjọba ìbílẹ, bí àpẹẹrẹ wọn ní àwọn ìgbìmọ, bí ìgbìmọ ìbílẹ to maa n ṣàperò. • Ojuṣe ìgbìmọ araàlu lati ki wọ bọ ẹtọ òṣelu kí wọn si ṣe àtunse, wọn tun siṣe bí agbọrọdùn lasìkò rògbòdìyàn laàrin àwọn òloṣelu. • Ile iṣẹ ìròyìn gbọdọ ni òmìnira: Ọkan pàtàkì nínu ojuṣe ile-iṣẹ ìròyìn ni lati kede ìròyìn fun tolorí-tẹlẹmù lorí àwọn nnkan to jẹ mọ òṣelu àwùjọ. • Àwọn araàlu gbọdọ maa dìbò boya tààrà lorí àwọn nnkan to rọ mọ òfin tàbí ìṣòfin. • Ìkopa nínu etò ìṣuna: Erò rẹ gbọdọ jẹ àjùmọrò àti àjùmọ ṣàmojulo. Àwọn ìpenìjà Ìṣejọba àwaarawa ní ẹkùn Ìfilọlẹ àti ìgbega Ìṣejọba àwaarawa ni àwọn ẹkun Àjọ Aṣàkoso Ọro-aje Ìwo-oòrùn Áfíríkà (ECO-WAS) kò ṣàìṣe lorí àwọn ìṣòro wọnyí:-• Àìmọkan: Òpọlọpọ àwọn enìyàn alaìmọkan ni àwọn orílẹ-ede to duro gẹgẹ bí Ajọ Aṣàkoso Ọrọ àje Ìwo-oòrùn Áfíríkà jẹ ìsoro nla fun àwọn omo-onílẹ lati mọ àti beere fun àwọn ẹtọ àti lati kopa nínu etò ìgbe aye àkoso àwujọ, lati le fòpin sí eyí àwọn orílẹ-ede gbọdọ dabàa ìsuna to pọ fun eto ẹkọ, eyí tí yoò mu ìgbelarugẹ ba àṣa Ìṣejọba àwaarawa ní ẹkùn wọn.

• Ẹlẹyàmẹyà àti emi ò jù ẹ: lagbọn yìí, o dara lati bọwọ fun àwọn àṣà àti ìṣe ìbílẹ, ṣíṣe ìgbelarugẹ fun àṣà ìbílẹ to dojude àti pe ka ṣíju rẹ sode fun àwọn enìyàn latara ẹkọ lorí àlaafíà àti yíyanju aawọ. • Ka ṣe àkọsílẹ àwọn ohun tí kò wulò: Àwọn nnkan wọnyí jẹ atakò karíaye, wọn nílò lati foju àṣà tí kò dara wò wọn. • Ìdìtẹ gbàjọba àwọn ologun: Ìdìtẹ gbàjọba àwọn ologun nínu etò Ìṣejọba àwaarawa tako àgbekalẹ ofin. Ìdìtẹ gbàjọba gbodọ di ohun ìgbàgbe àti pe àwọn ọmọ-onílẹ lo laṣẹ lati ṣetò òṣelu titun latara oríṣìíríṣìí ọnà.• Òfin to rọ mọ ìdìtẹgbàjọba pẹlu òfin olojukan gbọdọ yípadà. • Ó sì le ṣàkoba fun àtikẹsẹjarí Ìṣejọba àwaarawa àti pe o tun maa n ṣe àkopọ àkoba fun etò ẹkọ, ìkopa nínu ìgbe aye àwùjọ àti ìgbelarùgẹ àjẹbanu.• Ìyípadà òṣelu àti àwùjọ pàapàa ni ìdìbò gbogbogbò maa n fa rògbòdìyàn sílùu pẹlu àìbalẹ ọkàn fun ọmọ-onílẹ Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-Oòrùn Áfíríkà.• Àìlera àwọn ile isọnà àwùjọ: Ó maa n fa àìnígbàgbọ lorí àwọn ile isọnà àwùjọ, nípa ìwà àjẹbanu, eyí to sì n ṣe àkoba àti tẹsíwaju fun Ìṣejọba àwaarawa. Àtunṣe ìgbàgbọ nínu àwọn ile isọnà jẹ wa logun latara ìṣàmojuto àti àṣà ọwọ mi ree.• Àṣìlo Agbara: Títẹ ẹtọ omonìyàn loju mọlẹ, síṣe àkọtì, òfin, àsìlò àsẹ……..

ÌWÉ ÌLANA ÌFÈTÒSÍẸKa-kókó1: Ìṣejọba àwaarawaÌgbòòrò Ẹka kókó-ẹkọ: Síṣe àwọn ìwulò àti ìmọ àwọn ìgbesẹ àti ìhùwàsí rere fun ìgbelarugẹ Ìṣejọba àwaarawa.Àwọn àtubọtan ìkọni àti ìkẹkọọ1. Kíkọ àti gbígba Ìṣejọba àwaarawa mu to ní ṣe pẹlu Ìṣejọba àwaarawa, àwọn ìwulò àti òfin. 2. Ṣe àlàkalẹ ìlànà fun ìgbelarugẹ àṣà ìṣelu kan, ṣe àkọsílẹ àwọn nnkan tí kò wulò àti àba oríṣìíríṣìí àwọn ẹgbẹ àwùjọ. 3. Ṣe àgbekale ìgbe aye ile ẹkọ àti àmuṣe ìkẹkọọ tí o le mu ìlọsíwaju ba ìdasílẹ àṣà ìṣelu kan.4. Ṣe àmulò ìhùwàsí to le gbe àṣà ìṣelu kan larugẹ.Akókò: Wákàtí méjìlélógún. Eròjà àti àwọn ohun elò ìranlọwọ ìkọni àti ìwe àkọsílẹ.• Àsàyàn ìgbesẹ ìkẹkọọ ile ẹkọ àti ìwe kíkà fun iṣe naà. • Ìwe ìtonisọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS).• Àwọn fíìmù, àwọn àwòran, àwòràn ìjuwe.• Oríṣìíríṣìí àwọn àkọsílẹ àti ìwe kíkà.

62

Ẹka-kókó 1: Òṣelú àdìbòyàn

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌỌ

Ẹka-koko-ẹkọ: Ìṣejọba àwaarawaÌgbòòrò ẹka koko-ẹkọ:Ṣíṣe àkopọ àwọn ìwulò to ṣuwọn àti ìmọ, ìgbesẹ àti ìhùwàsí fun ìgbelarugẹ Ìṣejọba àwaarawaÀkọle iṣẹ/ipò ìkẹkọọ: Ìgbesẹ etò ìdìbòÀtubọtan ìkọní/ìkẹkọọṢàmulò ìhùwàsí rere fun ìgbelarugẹ àṣà ìṣelu kan.Àmulò àwọn ìmọ àtẹyìnwa fun ìmọọnṣe

ÀTẸ ÌFÈTÒSÍ

Nọḿbà Ọgbọn ìkọní Àwọn èròjà tó jẹ mọ àkóónú iṣẹ

Àwọn ìgbẹsẹ ìkọni

Àfihàn àkókò

1.

Sọ ìtumọ ìmọ lórí àwọn ìwúlò àti èrò

Àwọn ìwúlo òfin àti àwọn ìpilẹ Ìṣèjọba àwaarawa

- Iṣẹ ìwádìí (títẹ tàbí ọlọrọ)

- Iṣẹ àjùmọse - Lílo ọgbọn ìforíkorí - Ìwọn òdi- wọn.

3h 3h

2.

Irinsẹ tó dángájíá, èròjà, òfin tó fẹsẹ rinlẹ fún àṣeyọrí Ìṣèjọba àwaarawa.

Àwọn irinṣẹ, ilé iṣọnà àti èròjà fún Ìṣèjọba àwaarawa.

3h

3.

Sàfihàn ìṣòro ìdíwọ Ìpèníjà nínú Ìṣèjọba àwaarawa ní ẹkùn orílẹ- èdè

2h

4.

Ṣàlàkalẹ àmúṣe fún ìgbélárugẹ Ìṣèjọba àwaarawa.

- Pàtàki àwọn ilé ìroyin lórí ìgbélárugẹ àsà ìsèlú

- Ìbọwọ fún òfin àti ìdọgba - Síṣe ìjíròrò lórí ìmọ ní-wọn

iye àwọn ẹgbẹ òṣèlú - Níní ìfẹ sí àti ìsọ òtítọ lásìkò

ìdìbò - Abbl.

- Ìjíròrò - Iṣẹ àkànṣe - Síṣe àpẹẹrẹ - Àfisere - Iṣẹ ìdánrawò

4h

5.

Àkópọ àwọn orí-ọrọ lórí Ìṣèjọba àwaarawa nínú àṣàyàn ìgbésè ìkẹkọọ ilé ẹkọ àti àmúṣe ẹkọ

-Ṣe àfihàn àwọn èròjà ìkọni àti ìkẹkọọ lọnà àrà ọtọọ tọ -Ṣe àgbékalẹ ìwé ìkẹkọọ . -Pèsè àkókò fún ìkọnì àti ìkẹkọọ -Ṣàmúlò ìmọ tí o kọ

6h

Ìmọ àtẹyìnwá Ọgbọn ìkọni Ìhùwàsí Ìmúrasílẹ - Ṣíṣe àfihàn àwọn ìpele

ìpalẹmọ ìdìbo - Ṣàyewò àw ọn nǹkan tó lè fa

ìkọtì òfin ìṣèlú

- Gbígba àbájáde èsi ìbò - Bow ọ fún òfin ètò ìdìbò - Bowo fún òfin ìṣòót ọ àti

déédé

- Ṣ e ìmurasíl ẹ fún ẹmí akin - Ṣe àyẹwò ìpalẹmọ ìdìbò.

63

Akókò: Wákàtí Mẹrin. Eròjà/àwọn ohun elò ìkọni/ìwe àkọsílẹ. Òfin ìdìbò, òfin àbùja, jọna ile-ẹkọ, lẹtà, ìwe ìpepàde, àwọn àwòran àti àwọn fotò to fí ìṣesí ìdìbò hàn, eròjà ìdìbò (Àpotí ìbò, ìwe ìdìbò, ìwe ìjabọ, ile ìdìbò, bírò, ònlù, ìdanimọ olùdìbò, yínkì ìṣàmì, ìwe àfihan, awọn olùdìbò, ẹfun, patako ìkọsẹ abbl…..)

Àkókò ìgbésè ìkọnì/ìkẹkọọ .

Àwọn Ìpele Àwọn iṣẹ àmúṣe Àwọn Ìgbésẹ

Fún Olùkọni - Níláti bèèrè ìbéèrè láti mọ ìmọ àtẹyìnwà àwọn akẹkọọ .

Fún Àwọn akẹkọọ

Sàyẹwò imọ ìpìlẹ

- Dáhùn àwọn ìbéèrè

- Ìbéèrè Èwo-nìdáhùn - Iṣẹ àdáṣe

Ifihàn gbangba

- Ṣàfihan àwọn àkọsílẹ to nì ṣe pẹlú ipò wàhálà ẹyìn ìdìbò - Béèrè àwọn ìbéèrè tó máa tànmọlẹ sí àkọsílẹ yẹn.

- Ṣe àfojúsùn - Sọrọ nípa àwọn ìṣẹlẹ tó ń sẹlẹ lọwọlọwọ

Iṣẹ àdáṣe

Pípèsè iṣẹ àjùmọse àti ìjábọ

- Pin àwọn akẹkọọ sì àwọn ìso rí kéékèèké - Béèrè lówọ àwọn akẹkọọ - Béèrè lọwọ àwọn akẹkọọ láti sàgbéye wò àwọn ìṣe lẹ e yìn ìdìbò (wàhálà ohun tó fàá àti ìgbẹyin rẹ). - Bèèrè lówọ àwon akẹkọọ to sàgbékalẹ àmúse àti ìwá ojútùú sí àwọn kùdìẹ- kudiẹ wọnyí: - Ṣàgbékalẹ fún ìjábọ àwọn àbájáde

- Ṣàlàyé ìpalẹmọ ètò ìdìbò (níní àwọn isọrí kéékèèkè) - kí ètò ìdìbò tó dé (ṣáájú ìmúrasílẹ) - lẹyìn àwọn ìdìbò - Ṣàfihàn àwọn ohun tó fàá àti ìgbẹyìn àwọn wàhàlà ẹyìn ìdìbò. -Jíròrò lórí wọn - Dábàá ojútùú sí àwọn wàhálà náà - Gbèrò yíyanjú wọn

- Iṣẹ àjùmọṣe lẹyìn àsìkò àsàrò náà. - Ìfọgbọn ṣàfihàn ìwúlò -Àṣedánwò ojúṣe tí wọn ń kó pọ

Ìfilọlẹ àwon èròǹgbà titun / ìsọdọkan àti àkópọ iṣẹ.

- Se àtúnyẹwò àti mímú dé góngó. - Àwọn ìtumọ fún àgbéyẹwo ẹkọ - Ìpele kẹta fún àgbéyèwò ètò ìdìbò. - Ran àwọn akẹkọọ lọwọ láti ṣàfihàn àwọn ohun tó fa àwọn wàhálà ẹyìn ìdìbò àti ìgbẹyìn wọn - Ṣe atọnà wọn láti wá ojútùú fún ètò ìdìbò ni ìrọwọ ìrọsẹ - Jẹ kí wọn se òdiwọn wọn nínú àtẹ ìgbésẹ

- Ṣàlàyé: - Àgbékalẹ èrò - ìpele kẹta nínú ìpalẹmọ ètò ìdìbò - ṣafihàn okùnfà àti ìgbẹyìn wàhálà èyìn ìdìbò. - Ṣe àtòjọo lẹ wọn; - Jíròrò - Ke kọọ nípa ìpalẹmọ ìdìbò - Jábo lóri àbájáde wọn;

Àjùmọse iṣẹ Ọnà ìwójùtùú sí àwọn ìsòro

Ìsàmúlò ẹkọ àti ìwúrí

- Bèèrè lọwọ àwọn akẹkọọ pẹ: - Kí wọn dárúkọ àwọn ìpele ìpalèmọ ètò ìdìbò. - Kí wọn mọ àwọn wàhálà tó lè máa so mọra wọn lọkọọ kan Dábaàá àwon ojútùú sí ìṣòrò wònyẹn

- Se ìfilọlẹ àwọn ìlànà látara àwọn ìjíròrò àti ìròyìn tí ẹ gbà sílẹ

Iṣẹ àdáṣe

Ìṣípò / ìsọdọtun

- Béèrè lọwó akẹkọọ kí wọn pèsè àwọn àkọmọnà tó dára fún: - Ìpolongo ètò ìdìbò.

- Pèsè àkọmọnà fún ìrọrùn, ìbò ní ìrọwọ rosẹ

Isẹ àdáṣe

64

Módù 4: Ìṣejọba àti Ìṣàkóso rere

Ẹka kókó-ẹkọ 2: Ìṣàkóso rere

Ìgbòòrò Ẹka kókó-ẹkọ: Ṣíṣe àkopọ àwon ìwulò àti ìmọ, ìgbesẹ àti ìhùwàsí fun ìgbelarugẹ Ìṣejọba àwaarawa àti ìṣàkoso rere. Àwọn àtubọtan ìkọni / ìkẹkọọ1. Kíyesí olorí àwọn ìmọ, ìmùlò àti òfin to ní ṣe pẹlu

ìṣàkoso rere.2. Ṣàgbekalẹ ìgbesẹ fun ìgbelarugẹ àṣà ìṣàkoso

rere, ṣe àkọsílẹ àwọn nnkan tí kò wulò àti pe kí o ṣàfikun àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ àwùjọ loríṣìíríṣìí.

3. Ṣe àmulò ìgbe aye iṣẹ-amuṣe ẹkọ àti ilẹ ẹkọ lafojusùn fun ìlọsíwaju àṣà ìṣàkosò rere.

4. Ṣàmulò àwọn ìhùwàsí to le ṣe ìgbelarugẹ ìṣàkoso rere.

Àwọn ẹka àkoonuÀyẹwò àjẹbanu pẹlu àwọn nnkan to jẹ mọ; fihàn ní ẹkùn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwò-oòrùn Áfíríkà wà nínu ìṣòrò nla to rọgbà ka ṣíṣe àmulò ìlò òfin. Àwọn ìṣòro yìí kò ṣàìwa latara kukùnà ìṣàkoso rere.Ìṣàkoso rere jẹ ẹka tíọrì etò ọrọ aje to fojuhàn àti ìsàkoso onísayẹnsì Anglosaxon. Bankì àgbaye ṣe àmulò rẹ ni ọdun 1990 fun ìdàgbàsoke àwọn òfin.

Eékì Ìṣàkoso rere Laì wa àwọn ìtumọ to burẹkẹ, kí la n pe ní ìsàkoso rere (tàbí ìṣàkoso ìselu rere) a kàn le foju ìwulò rẹ wò o ka sọ pe o ní ṣe pẹlu ìbasepọ laàrin ìjọba àti àwọn ti wọn n ṣe ìjọba le lorí síṣe àkoso ìṣe àwọn enìyàn àwùjọ jẹ àkoonu àwọn nnkan wọnyí:- Wíwà àwọn ile isọnà ìṣelu- Wí wulò àwọn ile iṣonà wọnyí ni ìbamu pẹlu ẹmí àti àwọn ìwe òfin àti ìdọgba - Ìtara àwọn ọmọ-ìlu pẹlu níní erò aṣa ìṣelu araàlu pẹlu àwọn ti wọn ba bọwọ fun ọgbọn àyínìke ìṣelu. “Ìṣàkoso rere jẹ àwọn àwọn àgekuru, òfin, àperò, ìròyìn àti ìbojuto àwọn àjọ to le mu kí nnkan lọ deede àti dídarí orílẹ-ede, ile isọnà tàbí àjọ, o le jẹ aladani tàbí tàwùjọ, ìpínlẹ, orílẹ ede tàbí ilẹ òkeere”.Àwọn Òfin fun Ìṣàkoso rere.

Iṣàkóso rere dúró lórí àwọn òfin mẹrin:- Ojuṣe: Eyí jẹ ìdalorí àsẹ àwùjọ àti àwọn ọmọ-ìlu. Àwọn orílẹ ede Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwò oòrùn ti sàgbekalẹ àwọn ìsòfin wọn pẹlu irinsẹ ẹtọ ọmọnìyàn ilẹ òkeere, àfẹnukò ìkegbàjare fun ẹtọ ọmọnìyàn àti àwọn àperò ilẹ òkeere lorísìírísìí. Yàtọ sí eyí a si tun rí àwọn ìwà àjẹbanu àti àìbọwọ fun òfin. Eyí tumọ sí pe ìsàkoso rere to ti lojutùu latara ìdasílẹ àwọn ile isọnà gbogbo. Lẹnu-ùnkan, wíwà

àwọn ile isọnà wọnyí kò fi ìṣàkoso rere mulẹ. Ojuṣe àwọn olorí àwùjọ àti orílẹ ede ni lati foju to le wo ìlò òfin àti ìdọgba òotọ àti ìdajọ òdodo àti ìbọwọ fun ìselu. Àwọn ọmọ-onílẹ naà gbọdọ tara lati mọ ohun tawùjọ n fẹ àti pe kíwọn wàle ìjọba lọrùn tàbí kí wọn foju àanu wo àwọn àwùjọ ìletò nípa lílo agbara lorí enìyàn, àjọ àti owo nàa, o le ma rọrùn fun àwọn ọmọ-onílẹ lati rí ànfààní ojùṣe yìí tàbí àmuṣe, eyí gbọdọ jẹ ẹkọ latara àwọn ọwọ ìmu mímọ bawo àti ọgbọn igbe-aye. Koto di mímu ṣe àwọn ọmọ-onílẹ gbodọ gbà “àṣà àwùjọ wole, kíwọn sì ṣe àmulò rẹ.ọwọ àwọn ìgbàgbọ” ìpinnu, ìrírí aye, àti ìṣe tí wọn sàgbekalẹ latara ìtàn àwùjọ wọn le tumọ sí àṣà àwùjọ, lọnà to ṣe pe wọn fi ko àwọn òfin wọn jọ sojukan.“Aperò àwùjọ” ti J. Pershor kọ ní ìlu Mexico, ní oṣù kẹsàn-an ọdun1999. Àwùjọ araàlu naà nípa pàtàkí lati ṣe, wọn gbodọ runparunsẹ sí kíòfin ma duro sojukan àti ẹtọ ọmọnìyàn, àlaafíà àti ìṣelu àdìbòyàn. Àwùjọ araàlu gbọdọ lọwọ mímu ìròyìn de etígbọọ àwọn enìyàn àti kí wọn kọju agan sí ìwà àsìlò agbara àti bíbọ lọwọ ìyà nígbogbo ìpele, pàapàa jùlo lati le kesẹjarí nípa dídaàbò bo àwọn àtẹmẹrẹ àwùjọ. - Ìmọgaara: Eyí maa jẹ àmuṣe pe níní ìròyìn ní àrọwọto. Ẹni to ba kan le ni ànfààní tààrà sí ìṣàgbekalẹ àti sí ile isọnà, àgbaye àwọn oníròyìn larọwọto maa jẹ kí o mọ ohun to n lọ. ìròyìn bí ọrọ nípa ọjà mímojuto sísan owo-orí àti ìgbelaruge ìrọrùn àwọn ọmọ-onílẹ. Lati le kẹsẹjarí lorí eyí, ìjọba gbọdọ ṣetan lati jabọ ìròyìn lorí erò wọn fun àwọn araàlu, fun ìmọgaara àti ṣe àkíyesí àwọn ọmọ-onílẹ to ba yẹ lati kopa nínu etò àtiyege ìṣàkoso ìlu. - Òfin: Àlàkalẹ iṣẹ àmulò fun òfin gbọdọ wà ní deede àti pe wọn gbọdọ sàmulò òfin laìsí ojusàjuu, pàapàa jùlọ àwon òfin to ní ṣe pẹlu ẹtọ ọmọnìyàn. - Kíkopa: Tọkùnrin tobinrin lo gbọdọ sọ sí àgbekalẹ àperò, boyà tààrà tàbí nípa àwọn ile isọnà abofinmu, eyí to n soju erò araàlu.Kíkopa to gbòòrò duro lorí òmìnira sísegbe àti ìfehonuhàn, bakan naà lati ní agbara ìkopa nínu ìfilọlẹ àgbekalẹ àperò.Bí àpẹẹrẹ àwọn ọmọ ìlu gbọdọ le da ẹgbẹ ajàfẹtọọ tàbí ẹgbẹ aṣerànwọ to jẹ àwọn alakoso nípa wíwa ojutùu sí àwọn òfin àwùjọ to pawọn lara tàbí serànwọ fun wọn.Lati koju nnkan bawọnyí, àwọn àjọ ti kì í ṣe tì jọba lo gbọdọ dìde ìrànlọwọ.

65

Awọn ìpeníjà Ìṣàkóso rere ni ẹkùnÀjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ oòrùn Áfíríkà ti pese àwọn Irinṣẹ fun ìgbelarugẹ ìsàkoso rere kaàkiri àwon ẹkun gbogbo.- Òfin A/SP1/12/01 lorí ìṣelu àti ìṣàkoso rere, àfikun òfin lorí eròjà ìdaàbòbò, àbojuto, yíyanju aawọ, mímojuto ààbò àti àlàafíà. Òfin A/SP1/12/01 lorí ìṣelu àti ìṣàkoso rere, àfíkun òfin lorí irinṣẹ ìdaàbò bò aawọ, àmajuto àti yíyanju aawọ, fun ìfàyegbà alàafíà àti àbò. (A kàn sí orí ẹrọ ni 15/06/2012 http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocales/Protocole-additionel-sur-la-Bonje-governance-et-la-democ-pdf, lati le kopa pẹlu àwọn orísun mìíràn)- Òfin lorí rínrìn fanda àwọn enìyàn ẹtọ sí ile gbee tí ọdun 1979;- Ofin lorí ìlànà to rọmọ àwùjọ ọmọ-onílẹ ní ọdun 1982. Ẹka kókó-ẹkọ 2: Ìṣàkóso rerePẹlu gbogbo akitiyan wọnyí, wọn sì tun fara hàn: Àjẹbanu: otun n jà ràn-ìn ràn-ìn ni gbogbo orílẹ-ede títí kan àwùjọ àti àwọn eto orọ aje gbogbo bakan naà ko gbẹyín nínu òfín àkoso àti ìlànà ìṣelu. Fun àpẹẹrẹ: • Gbogbo àwọn iṣẹ ìruju àwùjọ tí àwọn ile iṣẹ

agbasẹ ṣe ni kò dara mọ latara àìtẹle àlàkalẹ òfin ìgbaṣẹ ṣe, eyí to n fààyegbaa ìfowo orí sòfò.

• Àwọn olùkọ ile ìwe ìjọba tí wọn n siṣe ìkọni fura wọn níkọrọ kò ní kọ àwọn akẹkọọ debi kan ni ile ìwe ìjọba. Sùgbọn níparí ọdun àwọn akẹkọọ yoò jokòo ṣedanwò

• Owo ilegbee to wọn gogo lara ìwà àjẹbanu àwọn bí abaniwale tí n sakoba fun àwọn ayalegbe.

• Fífoju tenbẹlu àti ọrọ buruku àwọn eeyàn àwùjọ. Ìṣòro wọnyí duro lorí rínrìnfanda àwọn enìyàn àti ẹrù kíkò lọ síbìkan, ìdunkookò tilẹ wọpọ jù lẹnu ibode bakan naà laàrin orílẹede níbì ti ààbò ẹmí àti dukìa kò ṣe e fọwọsọyà. Àwọn nnkan to yẹ kaṣe to rọmọ ìṣàkoso: Àwọn ní wọnyí:• Ìtìsode àwọn àkoso• Àìní ìmọgaara• Àìjaramọ àti fífalẹ àwọn ìgbesẹ àkọsílẹ àwọn

ẹkùn• Àìsí ìṣàkoso to mọyan lorí• Àìsofin• Dídun kookò mọni lẹnu ibode• Abbl.Ní bayìí Àjọ Aṣàkoso Ọrò-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà nìkan lo ṣe àseyege ìkorapọ. Wọn kan nílò lati tẹsíwaju lorí ìgbìyànju erò lati kegbàjare lorí ìṣàkoso rere, ìjọmọ-onílẹ ẹkùn àti àkopọ àwọn enìyàn.

ÌWÉ ÌLANA ÌFÈTÒSÍModù 4: Ìṣejọba àwaarawa àti Ìṣàkoso rereẸka koko-ẹkọ 2: Ìṣàkoso rere

Ìgbòòrò Ẹka kókó - ẹkọ:Ṣíṣe àkopọ àwọn ìwulò àti ìmọ, ìgbesẹ àti ìhùwàsí fun ìgbalarugẹ ìsàkoso rere.Àwọn àtubọtàn ìkọni / Ìkẹkọọ1. Kíyesí àwọn ìmọ ìwulò àti àwọn òfin to ní ṣe pẹlu

ìsàkoso rere.2. Sàgbekalẹ àwọn ìgbesẹ àti àba àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ

àwùjọ.3. Ṣe àmulò ìgbe aye àmuṣe ẹkọ àti ile ẹkọ lofojusùn

fun ìlọsiwaju rere. 4. Sàmulò àwọn ìhùwàsí to le ṣe ìgbelarugẹ fun

ìṣàkoso rere.

Akókò: Wákàtí MéjìdínlógúnIrinṣẹ / àwọn ohun elò ìkọni / ìwe àkọsílẹ• Àṣàyàn ìgbese ìkoni àti àwọn ìwe kíkà fun iṣẹ

naà.• Ìwe ìtọnisọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ oòrùn

Áfíríkà.• Àwọn fíìmù• Àwọn fotò, àwọn àwòran ìsàfihàn àti àwọn

mìíràn. • Ìwe àkọsílẹ àti àwọn tilẹ mìíràn to ba wulò• Ẹrọ ìtàkùnàgbaye.

66

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌỌ

Ekọ: Ìṣejọba àwaarawa àti ìṣàkoro rere.Ẹka Koko-ẹkọ 2: Ìṣàkoso rereÌgbòòrò Ẹka Koko-ẹkọ:Síse àkopọ àwọn ìwulọ àti ìmọ ìgbese àti ìhùwàsí fun ìgbelarugẹ ìsàkoso rere.Àkọle ẹkọ / ipò ìkẹkọọ: Àwọn òfin ìpìnlẹ àti ìpeníja fun ìsàkoso rere. Amúlò àwọn ìmọ àtẹyìnwá fún ìmọọnṣe

Ṣíṣètò ẹka-módù

Àsìkò Ọgbọn Ìkọni Àwọn èròjà tó jẹ mọ àkóónú iṣẹ

Àwọn ìgbésẹ Ìkọni

Àkókò

1.

Wá ìtumọ fún àwọn ìmọ ìwúlò àti èrò

- Àwọn ìwúlò ofin àti ìpilẹ ìsàkóso rere

2hrs

2.

Àwọn èròjà, irinsẹ àti àwọn òfin to dúro déédé tó rọmọ ìṣàkóso.

- Àwọn irinṣẹ ilè isọnà àti àwọn irinṣẹ ìṣèlú

- Àwọn àbùdá àdáni àti àwọn ipò ìṣàkóso rere.

- Iṣẹ ìwádìí (títẹ tàbí ọlọrọ)

- Iṣẹ Àjùmọṣe - Lílo ọgbọn

Ìforíkorí - Ìbẹwò káà- kiri - Ìjírìrò - Ìṣẹ àkànṣe - Lilo àwọn tó mọ

ni pa iṣẹ yìí tàbí àjọ

- Ìṣàfihàn ẹkọ tí a kọ

- Ìdánrawò

4hrs

3.

Sàfihàn àwọn ìsòro àti ipa wọn.

Àwọn ìpèníjà fún ìṣèlú ní àwọn orílẹ èdè àti ni àwọn ẹkùn.

2hrs

4.

Ṣe àgbékalẹ àmúṣe fún ìgbélarugẹ ìṣàkó so rere.

- Ìtumọ ìsàkóso rere - Àwọn ẹyà àtilo ìṣàḱóso

rere abbl.

4hrs

5. Se àkópọ àwọn àkọlé lórí ìsàkóso rere fún àmúṣe ìkẹkọọ

Sátúpalẹ irinṣẹ ìkọni àti ìkẹkọọ láàyè ọtọọ tọ - Sàgbékalẹ àwọn káàdì

ìkẹkọọ - Sàmúlò ohun àrídìmú

6hrs

Ìmọ àtẹyìnwá Ọgbọni ìkọni Ìhùwàsí Ìmúraṣílẹ - Níláti mọ àwọn ìpìlẹ àti òfin. - ṣe àfihàn ìpèníjà fún ì ṣàkóso

rere - se àtúpalẹ ipò ìṣàkóso kan.

- Fi òfítọ hàn - Ni ẹmí ọkan tóle - ṣe bí òǹrorò - bọwọ fun àwọn òfin.

- Ṣàgbéyẹwò ohun kan lórí ìṣàkóso búburú

- Ya igi tó ní ṣe p ẹlú ìṣàkóso rere

- Sàgbékalẹ àfihàn ìwójútùú sí àwọn ìsòro.

67

Akókò: Wákàtí méjì (2hrs)Ohun elò Ìkọni / àwọn Irinṣẹ:Akọsílẹ àwọn òṣìṣẹ ọfíìsì ilé iṣẹ àmójúto etò ẹkọ

Orúkọ Oyè Ìmọ nípa wọn Akọ & Abo

EKWE ABIỌLÁ Olùdárí ìgbìmọ Akòwé gbogbo gbòò Alábojútó èrò Alámojútó / òṣìṣẹ owó-nàa Olórí ilé isẹ alákoso Dẹrẹbà Olórí Ẹka lẹtà gbígbà wọlẹ Àkọwe àdáni

Akẹkọọ gboyè ìmọ àmójútó ni ilé Èkọ ìmọ Àmójúto orílẹ èdè

M

EKWE NESTOR Olubẹwò àgbà fún owó-orí M

KOFFI GREGOIRE DESS en GRH M

EKWE ALIMATOU Olùkọ - ẹkọ ìtàn àti ìmọ ayé F

EKWE KOSSIWA Olùdarí àwọn ilẹ òkèèrè F

KAMARA TOFFA Óní ìwé-e rí ìwako onípò kejì M

DIENG HENRI Akẹkọọ ìwádìí iṣẹ àkànṣe lóri oyè dókítà

M

WALA SÉGOULA TOU

Olùtójú ara

Ẹka Kókó- ẹkọ 2: Ìsàkóso rere

MÓDÙ ATÒJỌ ẸRỌ AYÉLUKÁRA: Ìṣejọba Awaarawa àti Iṣàkóso rere.

Akọsílẹ àwọn ẹrọ ayélukáraẸka Kókó-ẹkọ 2: Òṣelú àdìbòyàn Eekì fun Ìṣejọba Àwaarawa- http://www.universals.fr/encyclopedie/democrate/- http://aceprojett.org/main/francias/ve/recosbo1.htmẸka koko-ẹkọ 2: Ìṣàkoso rerehttp://www.comm.ecowasint/sec/fr/protocols/protocols-additional-sur-la-bonne-governance et-la-demoe-pdf

68

(Lati ọwọ Danniel Gaxie Ojọgbọn fun ẹkọ ìmọ ìjìnlẹ sayẹnsì nípa òṣelu ni Yunífasitì paris-pautheon-sirbonime). Òṣelu àdìbòyàn jẹ àjọ ìṣelu kan, eyí tí Abraham Lincoln kì pe “ìjọba àwọn enìyàn, lati ọwọ àwọn enìyàn àti fun àwọn enìyàn” Nínu gbogbo oríṣìí òna ìṣelu: “Àwọn enìyàn” tumọ àkojọ àwọn ọmọ-onílẹ ní àgbegbe kàn tí wọn wa n ṣe ìjọba le ara wọn lorí. Ohun to mu etò ìṣelu yàto ní pe agbọdọ rí àwọn tí yoò ṣàkoso bakan naà ní ìjọba to jẹ àkopa nínu àperò to ní ṣe pẹlu ìgbe àye àwùjọ. Nígbà to sì jẹwí pe gbogbo enìyàn lo lẹtọọ àti jọmọ ìlu (bí àpẹẹrẹ ẹtọ sí àgbara ìṣelu) àti agbara (lati dagbara naà duro) Ọnà ìṣelu gbọdọ jẹ mọ ìbatan erò àwọn enìyàn. Ìbeere fun bawo àti ibo ni àwọn eeyàn kopa mọ nínu bí wọn ṣe n darí wọn kò duro sojukan. Pẹlu gbígba àdamọ ìṣelu wọle gẹgẹ bí ọnà kan lati tukọ ìlu. Laye àtijọ ni ilẹ Gíríkì, àfìgbà ti o di sẹntuurì kọkàndínlogun, ìlànà ìselu kan naà ní kò ba wà dòní, tí a kò ba ma ape ní ìṣelu tààrà, níbi tí o se wí pe àwọn òfin maa n jẹ àperò ìgbìmọ ọmọ-onílẹ tí wọn yoò sì sọ ọ dòfín tí wọn sí n pee ni ìṣelu (ekklesia). Wọn a yan àwọn gomìnà latara ìdìbò lati le fun ọwọ àwọn kan lagbara àti pe tí kì í ṣe fun gbogbo àwọn enìyàn. Won ka eyí kunìlànà Aristotle. Nígbà tí o ya, o di asoju ìjọba (bí àpẹẹrẹ eyi tí etò ìjọba yoò maa waye lati ọwọ àwọn enìyàn tí àwọn ọmọ ìlu yoò dìbò fun wọn.- Dídìbòyàn àwọn enìyàn jẹ ara ìṣelu àti pe yàtọ sí fun àwọn Swiss Catons gbogbo àwọn ẹyà ọnà ìṣelu tòde òní lo jẹ alasoju. Iṣelu je àkopọ àwọn ile isọnà ìwe òfin àmuse àṣà kan pẹlu ìsoju to dara. Ìsoju maa n jẹ ìbamu (ìtumọ pe wọn maa ṣe àlàkalẹ kan tí wọn gbodọ ni tàbí bọwọ fun) àti ìlò òfin (nípa gbìgba òfin wọle tàbí bẹnu àtẹ lu àṣẹ ìselu kan). Latara wọn ní àwọn ajàfoselu tí maa n sàmulò àti pààrọ tàbí maa lo àṣẹ ìselu ti tẹlẹ lọ. Àṣà fífikunmọ, tí wọn maa n rí latara òfin àti ìmọ ìwosàkun, ni àríwísí wọn maa n dale, pẹlu ìgboríyìn fun gbogbo àwọn ile isọnà òfin àti àfiwàwo. Àṣà to rinlẹ maa n safun ìdíwọ tàbí kùdìẹ kudiẹ ìduro sojukan àwọn ìselu àti ìṣàgbekalẹ lorísìírísìí fun àtuntò to mu u di òfin.Ìmọ ìjìnlẹ sayẹnsì àwùjọ tí ale ṣàmulò ìfojusùn rẹ níbi fun ìgbìyànju lati dajọ tàbí gboríyìn fun ìselu. Wọn a wa àgboye àti àlàye lorí ònà ìgbà ṣíṣẹ wọn. eyí tí yoòí jẹ mọ àwọn àdamọ, àfẹnukò tí kò dọgba lorí bí wọn ṣe n lo ìlànà ìṣelu, lati tan ìmọlẹ sí àfọwọsí wà fun síṣe àmulò orísìí ọnà ìṣelu pẹlu ìpò erò to wà, àti lati ṣerànwọ fun ìtupalẹ wọn. ìmọ ìjìnlẹ sayẹnsì àwùjọ le lo ìwadìí wọn fun ìbẹnu àtẹ lù, sùgbọn yoò wulò fun àwọn to ba fẹ ṣíṣẹ lorí ṣíṣe àfiwe oríṣìí ọnà ìṣelu pẹlu ipò erò to gunrege. Ibi tí a tí ri: Gaxie Daniel “Democratic” nínu ìwe yaagbo yaajù onísọkan (online). (ní ọjọ 15-06-2012)http://www.universalis.fir/encyclopedie/democratie/

69

70

MÓDÙ 5

JẸNDA, ÌPÈNÍJA FÙN ALAÁFÍA ATI ÌDAGBASÓKÈ.

Ọràn-an yàn ní fun orílẹ-ede àti àwọn àwùjọ lati le dahùn fun àwọn ìwa ọdaràn ti wọn n hù funàwọn obìnrin ní ipa tí o kọja ìjìyà kerere fun ẹni tí o hù ìwà ọdaràn naà. Ó n tọka síṣe ìfilọlẹ òfin àti àwùjọ tí a wa pẹlu àṣẹ ìṣelu.Laìsí eyí kò le sí àlààfíà pípẹ.Ko sàmukuro ìjà àìlokun ìpìlẹ àwùjọ eyí tí o jẹ àjogunba latara àwọn rògbòdìyàn àti àìdọgba. Yoo maa fàyegbà ìfọkanbalẹ àti onídàjọọ òdòdọ bakan naà ni yoò

maà fi àwọn obìnrin hàn gẹgẹ bí ẹmí ìya” Ellen Johnson- Sir leaf (obìnrin àkọkọ to jẹ ààrẹ orílẹ-ede ní orílẹ ede Liberia àti ní Áfíríkà (o yẹ

kale sàmulò àba to da).“Tí àgbọye ba wà lorí erò ako àti abo lorí ipò rògbòdìyàn kan a rí daju pe ìlànà wíwà lalàafíà àti gbígbe

àlààfíà larugẹ, yoò jẹ àṣeyege lọjọ iwaju” Ìsọkan àwọn orílẹ ede.

71

JẸNDA, ÌPÈNÍJA FÙN ALAÁFÍA ATI ÌDAGBASÓKÈ

1. Ìyípadà Jẹndà2. Jẹndà, ìpẹníjà fun àlààfíà àti

ìdàgbàsoke

Jẹndà jẹ erò kan tí a di orí ọrọ àwọn obìnrin, àfojusùn ìwe lítíreṣọ kan le ṣàfihàn ìtumọ àyísodì tí wọn fun erò naà lagbàaye. Jẹndà jẹ ero àwùjọ to n ṣàlàye nípa àwọn ìyàtọ laàrin wa tí a ba foju Jẹndà wò o, àwọn àtẹmẹrẹ ipò àwùjọ, ọjọ orí, abbl. Ó maa n ṣe ìbasepọ to gun laàrin agbara àti ẹlẹgbẹjẹgbẹ. Erò Jẹndà ni lati ṣe ìtẹsíwaju àti ìgbelrugẹ ìdàgbàsoke ẹda pẹlu agbara àwùjọ àti

ìgbelarugẹ àwọn ọmọ ẹgbẹ kọọkan lawùjọ fun pàtàkì à ti ni àlàafíà. Lafikun yàtọ sí àwọn ìlàkàkà àtiṣàdíkùn rògbòdìyàn ní bí ọdun díẹ ààbò àti wíwa àlàafíà jẹ ọkan pàtàkì to kan àwọn orílẹ ede ìwọ oòrùn Áfíríkà gbọngbọn. Ìdaàbòbò àti ìsàsàrò, kíkẹṣẹjarí ìgbese wíwa lalàafíà, àtunṣe ìgbelarugẹ, àlàafíà, lati ro ìselu lagbara àti ìṣàkoso rere lẹyìn rògbòdìyàn àwọn orílẹ-ede jẹ nnkan tí o jẹ àwọn abẹnugan ìlu logun tí wọn n gbìyànju lati jẹ kí àlàafíà jọba. Bakan naà erò Jẹndà naà wà níbe, àwọn obìnrin pẹlu, àwọn ọmọ wọn gan ni olùjìya rògbòdìyàn. Ó hàn gbangbà pe àkopọ akitiyàn lorí àlàafíà dale kí agbara àti rí daju pe wọn n kopa nínu ìgbelarugẹ àti àmojuto àlàafíà wa ye. Eyí lo sokìùfà àkòrí àperò to waye ni ìlu Abidjan ní ọdun 2009 tí wọn pe àkọle rẹ ni “ỌWỌJA AJỌ AṢAKOSO ỌRỌ AJE IWỌ OORUN AFIRIKA FUN ALAAFIA ATI AABO” níbẹ ni wọn ti jíròrò lorí ìkopa nla fun àwọn obìnrin nínu ìlànà etò wíwà lalàafíà àti àmojuto aawọ. Ní bayìí tí a ba foju kekere wo àwọn obìnrin gẹgẹ bí igbakejì tí a kò sì se àmulò ìgbesẹ àti erò wọn o foju hà pe wọn kò níle kopa to fẹsẹ rinlẹ lawùjọ àti ìgbòòrò ìdàgbàsoke ọrọ aje. Fun idi eyí, àgbekalẹ ìkopa tààrà fun àwon obìnrin nínu wíwà lalàafíà àti ààbò kí Ajọ Ìdàgbàsoke takọ tabo Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje àwọn Orílẹ-ede Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECGD) paa laṣẹ pe àlàafíà àti ààbò gbọdọ jẹ ọkan lara ìlànà wọn. Erò yìí yoò le gbe ìpele takọle rẹ jẹ “Jẹndà, ìretí fun àlàafíà àti ìdàgbàsoke” lẹyìn naà nínu ìwe ìtọsọnà yìí pẹlu erò lati maa gbin ìhùwàsí àti ìwà ti yoò je atọkùn àlàafíà. Módù yìí yóò dá lórí ẹka kókó ẹkọ méjì: • Ìyípadà Jẹndà.• Jẹndà, ìpenijà fun àlàafíà àti ìdàgbàsoke. Akóónú Módù yìí:Síse akopọ àwọn ìwulò ero àti ìwà to ní ṣe pẹlu ìgbelarugẹ Jẹndà nínu ìgbelarugẹ àlàafíà àti ìdàgbàsoke.

Ẹka kókó ẸkọẸka koko – ẹkọ 1: Ìyípadà ìmọ takọ taboẸka koko - ẹkọ 2: Jẹndà, Ipeníjà fun àlàafíà àti ìdàgbàsoke

ỌRỌ ÌSAÁJÚ

72

Ìgbòòrò Ẹka koko-ẹkọ Ṣíse àkopọ àwọn ìwulò erò àti ìwà to ní ṣe pẹlu ìgbelaruge ìyípadà ìmọ akọ àti abo Àwọn àtubọtan ìkọni àti ìkẹkọọ1. Mo laríjà erò Jẹndà àti ìyípadà Jẹndà.2. Ṣe àgbekalẹ ìkẹkọọ àti àmuṣe ìkẹkọọ àti àfikun erò nípa Jẹndà. 3. Ṣe àmulò ìhùwàsí to dara sí ìgbelarugẹ Jẹndà.Àwọn ẹka àkoonuEekì àgbekalẹ erò Jẹndà tumọ sí ìbaṣepo to wà laàrin àwọn ọkùnrin àtiobìnrin ní àwùjọ àti àṣà wọn. Ìyàtọ laàrin àwọn ọkùnrin àti obìnrintí wọn ní yìí le yípadà laàrin àkokò kan, boya nínu àṣà kan naà tàbí kojẹ lati àwùjọ kan sí òmíràn. • Ìmọ ìbí lorí Jẹndà: eyí kìí yípadà a maa n jogun eyí nípa bíbí, àdamọ ni.• Jẹndà àwùjọ: a gbe eyí kalẹ sori àwùjọ àìduro sojukan àti ìyípadà díẹdíẹ le waye laàrin àsìko tàbí ààye kan. • Ìdọgba Jẹndà: eyí tumọ sí ìpín orí-ò-jorí àwọn ọkùnrin àti obìnrin, nípa lílẹtọọ sí dídarí àwọn ohun àlùmọọnì àwùjọ àti pe ki wọn sìrí àwọn ànfààní lara ìdàgbàsoke. • Ìtunpín dídọgba takọ tabo: irufẹ ànfààní yìí gbọdọ jẹ ẹtọ fun àwọn ọkùnrin àti obìnrin fun ìdọgba Jẹndà. • Ìpín takọ tabo: Pinpin lọnà to ṣe deede laàrìn takọ tabo pẹlu dídọgba nínu ìkopa takọ tabo nínu ìpele etò ẹkọ, erò to dara lorí ìpín iye takọ tabo. • Ṣíṣe ẹlẹyàmẹyà tàbí ìrẹjẹ: Eyí jẹ ìsòotọ tàbí ìrẹjẹ fun ọkùnrin kan tàbí obinrin kan lorí àgbekàlẹ àdayanrí ẹnìkan nínu takọ tabo. • Àdayanrí ẹnìkan nínu tako tabo: Ìgbàgbọ tí wa lati le foju ìhùwàsí àti ìlàkàkà àmuṣe ẹnìkàn boya takọ tabo. Wọn maa n lo ìlàkàkà ọkùnrin lorí obìnrin kì í ṣe àlàkalẹ àjọ kan bíkò ṣe àbùda ìpìlẹ lorí takọ tabo. • Gbígba agbara tàbí ìrolagbara: Ìlànà ìrolagbara, ìkopa àti àdayàn erò àti ìfọrọwọrọ, ìpàsẹ wàa…… ìwe Àjọ Ìṣọkan àwọn Orílẹ-ede (UN) tilẹ ṣe ògbufọ rẹ sí ìròlagbara” eyí tí o fàye gba agbara àwọn obínrin lati ṣíṣẹ irufẹ ìpede yìí “Ìfunilagbara” ní wọn maa n lo lọpọ ìgbà nínu ede faranṣe. Ìyípadà takọ tabo. “Ìyípadà takọ tabo Jẹndà” maa n fẹ àfojusùn

ìyàtọ ànfààní fun ọkùnrin àti obìnrin, àwọn ojuṣe tí wọn yàn fun wọn lawùjọ àti ìyàtọ laàrin wọn. Àgbekalẹ ojulowo ẹka yìí ṣe àkobà fun ìlànà ìdàgbàsoke àwùjọ àti àwọn àseyọri àkoso, àwọn etọ àti iṣẹ ìruju laàrin orílẹ ede àti àbò fẹrẹ sunmọ ohun to ní ṣe pẹlu etò ọrọ aje, àwùjọ ìsẹlẹ ojoojumọ àti ìgbe aye ẹnìkọọkan àti àwùjọ kọọkan tí oníkalùkù wa. (àwọn ọkùnrin àti obìnrìn) pẹlu àdayanrí ọtọọtọ fun ojuṣe.Gẹgẹ bí erò Àjọ Aṣetò Ounjẹ àti Iṣẹ Àgbẹ (FAO) nínu ìwadìí onísirò àti Jẹndà nípa ìbojuwò kaàkiri iṣẹ àgbẹ ọdun (2001). Ẹka koko - ẹkọ 1: Ìyípadà JẹndàÌtàn ìyípada Jẹndà Ọwọ ọdun 1950 lo jẹ àsìkò ìsọdọtun pẹlu tíọrì pàjawìrí lorí àwọn àjọ nla nla bí Ajọ Alabojuto Ajẹmọrọ-owo Lagbaye (IMF), Bankì Àgbaye (WB) àti ọlàju. Lẹyìn ogun ni wọn bẹrẹ ní àríwa. Wàhalà àti gba òmìnira lo sokùfà ti guusù bakan naà ní ọdun 1946 ni wọn da ìgbìmọ lorí ọrọ obìnrin, 1960 ìlàkàkà lorí òfin fun ẹtọ àti ìlọsíwaju gba gbogbo aye:• Ìyípadà rere àwùjọ• Ìgbesẹ titun lati mu ìdàgbàsoke ba sísọ obìnrin dí akọni• Àkopọ àwọn obìnrin nínu ìdàgbàsoke: (WD) àti• (WD) (Àwọn obìnrin nínu ìdàgbàsoke)Àtubọtàn fun àwọn obìnrin nínu ìdàgbàsoke (WD): erò lati pese àdayanrí ohun ẹtọ fun àwon obìnrin ni gbogbo ẹka pata, lati sàmojuto àwọn iṣẹ àkànse kan fun ànfààní àwọn obìnrin jẹ kí ìpàsẹ to fẹsẹ rinlẹ wa larọwọto àwọn obìnrin sùgbọn wọn ko wàhalà rògbòdìyàn to jẹ mọ bíbọ lọwọ àwọn ọkùnrin latàrí “takọ tabo” bí àpẹẹrẹ…., sí sàlàye àti àfikun ní gbogbo ìpele fun ìrepọ àwùjọ laàrin àwọn ọkùnrin àti àṣeyẹge fun ìlọsíwaju àwọn ìlànà to dara fun ìdàgbàsoke.Ní ọwọ ọdun 1990, àgbekalẹ ìdàgbàsoke ni erò lati sàtunse ẹkọÌmọ ẹka àwùjọ etò ọrọ aje àwùjọ àti àwọn ẹka àṣà fun ìdàgbàsoke lorí ìkopa àwọn abẹnugan ọlọrọ-aje nínu ìlànà ìdàgbàsoke pẹlu orí-ò-jorí lorí àwọn ọkùnrin àti obìnrin.Àperò Beijing ní ọdun 1995 lorí ipò àwọn obìnrin ṣàgbekalẹ ìdàgbàsoketakọ tabo pẹlu ìyípadà (GOD). Àgbekalẹ erò yìí ni lati pese àwọn ohun elò ọtọọtọ tí enìkọọkan nílò laàrin ọkùnrin àti obìnrin wọn dojukọ ríro àwọn obìnrin àti lati ṣe ìfilọlẹ ẹtọ fun àwùjọ àti etò àìdọgba ẹbi.

Ẹka kókó - ẹkọ 1: Ìyípadà Jẹndà

73

Ìyípadà takọ tabo (Jẹndà) pẹlu Ìdàgbasoke (GAD) jẹ ìlànà titun lati dẹkun àidọgba laàrin àwọn ọkùnrin àti obìnrin, àwọn ọmọkùnrin àti ọmọbìnrin.• Ìgbẹbùru àti Àfẹnukò rere:Igbẹbùru jẹ àkòrí takọ tabo (Jẹndà) laàrin àwọn ọkùnrin àti obìnrin tàbí àkopọ erò fun ìdọgba gẹgẹ bí Anglo-saxons ṣe sàlàye rẹ. “Àfẹnukò rere” jẹ ìlànà kan fun ìgbelarugẹ fun ìṣedeede. Ó duro lorí erò lati jẹ kí ìdọgba nínu etò àwọn àkoso àwọn ìlànà àti kí ìdàgbàsoke le wà laàrin àwọn ọkùnrin àti obínrin. Ìgbebùru takọ tabo (Jẹndà) kò mọ nípa àridaju kí àwọn

obìnrin kopa nínu ìdàgbàsoke àwọn etò lorísìírísìí ti wọn fí lọlẹ tẹlẹ o tun gbàa lerò pe àrídaju gbọdọ wà lorí pe àwọn ọkùnrin àti obìnrìn kopa nínu ìlànà àti àgbekalẹ àṣeyọrí. Ìdàgbàsoke bẹrẹ pẹlu àwọn ọkùnrin àti obìnrin ìgbẹbùru ìmọ akọ àti abo nílò àwọn àlàye lorí pàtàkì ìdàgbàsoke àwọn ọkùnrin àti obìnrin ní gbogbo agbegbe ìdàgbàsoke àwùjọ. Àlàye yìí gbọdọ waye ko to di pe wọn ṣe àperò to ṣe pàtàkì to ní ṣe pẹlu àtubọtan, ìlànà àti pínpín ohun alùmọọnì.• Pínpin àwọn ojuṣe àti ìbagbepọ ẹda lawùjọ

Àwọn Ojúṣe takọ tabo

Nínú ìṣèdá Nínú àtúnsẹdá Láàrin àwùjọ Iṣẹ ọwọ: ìkọnilẹkọọ ríránsọ, síṣe bàtà

- Ìbí àti àṣà - Ọmọ bíbí - Fàájì àti ìgbádùn - Ẹkọ ìkẹkọọ

- Àjùmọse àjọ lórí àmúse àwọn nǹkan àti ìṣẹ àwùjọ.

- Àmúṣe àti àkóso ìbílẹ - Ìkópa nínú ẹlẹgbẹjẹgbẹ àwùjọ - Àmójútó ẹgbẹ - Àmójútó àwùjọ.

• Ìpolongo Ẹtọ ìlu àti ìlanilọyẹ ìyípadà takọ tabo (Jẹndà): Nígbà tí àwọn àkoso to ba wà nílẹ telẹ ba ti dara nnkan gbọdọ yípadà; labẹ eyí o le jẹ ìyípada nínu àṣà ìsoju ọnà ìgbàronu, àfikun tàbí òwo ìyàtọ ìsunkunrò kàn. Eyí tumọ sí pe nnkan wọnyí gbọdọ jẹ ìfoju àṣà wo, pẹlu àwọn ìlànà to jẹ àfòjusùn lati ọwọ àwọn olùṣe tí wọn duro lori mímu ìyàtọ kan wa àti lori àwọn àdayanrí ìbílẹ kọọkan. Ẹgbẹ to ní ìbasepọ pẹlu Jẹndà jẹ yíyàn fun àwọn ọkùnrin àti obìnrin (àti àwọn ẹbí) jẹ ìgbonkànle gidi fun àgbekalẹ etò ọrọ-aje ipò tí orílẹ ede wà nípa ìlanilọyẹ àwùjọ ẹsìn, àsà àti bi ìrẹpọ ṣe wà laàrin àwọn nnkan wọnyí, ìbasepọ to jẹ mo ìyipadà ẹnìkọọkàn.

Fun àpẹẹrẹ wọn le ṣe àmukurò àti àmojuto àìdọgba laàrin àwọn ọkùnrin àti obìnrin latara àwọn òfin àwọn àfẹnukò kan lorí ìgbeyàwo, ìtuka ẹbí, òbí, ìtọju – ọmọ, ogun, àti àfẹnuko lorí ìgbe aye ìrọrùn 1.Awọn irinṣẹ fun ìgbelarugẹ ìmọ takọ tabo:Àperò ilẹ òkeere ni Mexico, Beijing:

Apérò Ilẹ Òkeere lórí àwọn obìnrin

74

MEXICO 1975

ÀJỌ ÀWỌN ASÁÁJÚ

1975

Àpérò ilẹ òkèèrè

àkọkọ fún àwọn

obìnrin 15th June-

2nd July 1975

Ọdún obìnrin lágbàáyé

Àjọ ìsọkan àgbáyé fi apèro

eléèkẹwà porí àwọn

obìnrin

Àkòrí ẹkọ: Ìsedéédé

àti ìdàgbásókè

Ìpàdé àpérò ẹlẹkeẹ

wá fún àwọn

obìnrin. Àmúlò

14th-15th osù kẹsàn-

án, ọdún 1995

Àmúlò àwọn ìwúlò

fún àmúse fún àwọn

1976

COPENHAGUE 1980

Ètò lórí ONG.

NAIROBI 1985 Èto lórí

ONG.

BEIJING 1995 Ètò

lórí ONG

A rí i lati ìmọ Jẹndà nínu ìwe etò ẹkọ lati Senegal 2nd ed, 2008Ẹka koko- ẹkọ 1: Ìyípadà takọ tabo (Jẹndà)- Ìpinnu Ìgbìmọ Alaàbò Ìṣọkan Orílẹ-ede ní Ìwọ-òòrùn Áfíríkà.

AWỌN ÌPINNU ỌDÚN 1325 LÓRÍ AWỌN OBÌNRIN, ALAÁFÍA ATI AABÒ.Ìpinnu ọdun 1325 ìgbìmọ alaàbò ìsọkan orílẹ ede ní ìwọ oòrùn jẹ àmulò ni osù kẹwàa ọdun 2000. Ó jẹ

òfin àti ìtàn àkoso àlàkalẹ iṣẹ to ṣe àpọnle fun pàtàkì kíkopa àwọn obìnrin àti ìkopọ ìyípadà ìmọ akọ àti abo nínu ìfọrọwerọ àlàafíà, ìlànà ẹtọ ọmọnìyàn, ìgbesẹ lorí wíwa làafíà àti irẹpọ fun àlàafíà àti wàhalà ẹyìn ìsàkoso. Ìpinnu ọdun 1325 jẹ àkoonu àwọn ọgbọn to ti wọnu ara wọn.

1. Kí kopa àwọn obìnrin ní gbogbo ìpele àperò, bi:

75

• Ní orílẹ ede, ẹkùn àti àwọn àjọ ilẹ òkeere àti• Nínu àgbekalẹ àti dẹkun aawọ, àmojuto àti ìpínnu• Ìfọrọwerọ lorí àlàafíà• Ìgbesẹ àwọn ologun obìnrin lorí wíwà lalàafíà,

àwọn ọlọpàa obìnrin àti gẹgẹ bí araàlu. • Gẹgẹ bí asoju fun akọwe gbogbogbò Ìsọkan àwọn

Orílẹ-ede (UN).2. Dídaàbò bo àwọn obìnrin àti àwọn omọdebìnrin

lọwọ ìbalòpọ tí o tọ àti eyí tò duro lorí aawọ takọ tabo (Jẹndà), pẹlu

àwọn wọnyí:• Ẹtọ ọmọnìyàn àti pípeṣe ilegbee fun wọn ògunlende.• Ìdanílẹkọọ àwọn òsìṣẹ fun síṣe lorí àlàafíà ìlu,

lasìkò ìkẹkòọ àti kí wọn to pín wọn ka.• Ka sàmojuto etò àwọn obìnrin àti àwọn ọmọdebínrin

pẹlu oduwọn àṣàrò ìdaàbòbò.3. Ìdaàdò bò wàhalà fun àwọn obínrin latàrí ìgbelarugẹ

ẹtọ àwọn obìnrin àwọn nnkan to to sí wọn àti òfin ìrolagbara àti àwọn wọnyí:

• Ìpelejọ fun ẹni tí o sokùnfà ogun jíjà: pípa àwọn enìyàn, ìwà ìtẹju ẹtọ ọmọnìyàn mọlẹ àti àwọn ìgbeṣe ìrufin àgbekalẹ etò ilẹ òkeere.

• Ka se àpọnle fun ìjọmọ enìyàn àti ẹtọ ilegbee àwọn ogunlende.

• Ìyọkurò ìfipabanìlòpọ to ní ṣe pẹlu ìwà ọdaràn nípa fifi oju àanu wò pẹlu àdehùn, nítorí pe wọn le lò wa labẹ ìtẹju etọ ọmọnìyàn molẹ ìwà ọdaràn, ogun jíjà, ìpànìyan.

• Ka ro ẹtọ àwọn obìnrin lagbara pẹlu àgbekalẹ òfin orílẹ ede.

• Ka sàtìlẹyìn fun erò lati sàgbelarugẹ àlàafíà àti ìlànà ìpinnu aawọ tí àwọn obìnrin yoò jẹ olorí lawọn ìbílẹ gbogbo.

4. Àkopọ ìyípadà takọ tabo (Jẹndà) nínu ìlànà àgbekalẹ àlaafíà àwọn wọnyí naà wà nínu wọn:

• Ka yan olùbadamọràn lorí takọ tabo ni gbogbo orílẹ ede tí wọn wà labẹ ìsọkan àwọn orílẹ ede fun ìgbese àlàafíà.

• Ka ṣe àkọsílẹ àwọn ohun tí àwọn obìnrin àti àwọn ọmọdebìnrin nílò lati le fi ko pa nínu sísẹda àti ìdàgbasoke àfẹnukò ní gbogbo àwọn ìpele.

• Àkopọ àwọn erò, àba àti ìrírí àwọn obìnrin to wà nínu àjọ kan tàbí ìkejì nípa ìdàgbàsoke àkoso àti àwọn eto lorísìírísìí.

ÌPINNU ỌDUN 1820 LÓRÍ AÁWỌ TÓ NÍ ṢE PẸLU ÌFIPÁ BÁNILỌPỌ

Ìpínnu ọdun 1820, ní ọdun (2008) wò nípa ìfabanilòpọ to ní ṣe pẹlu aawọ gẹgẹ bí ọnà ìgbesẹ àlàafíà àti ààbò ilẹ òkeere. Ìpìnnu naà pepe kí:

• Àwọn ologun fòpin sí lílò ífipabanilòpọ ogunlọgọ àwọn araàlu nípa erò lati kẹsẹjarí lorí ìselu àti àwọn

erò àbamọda ologun• Gbogbo àpapọ ẹgbẹ to nípìn-ín nínu aawọ gbọdọ

jàfun àtakò bíbọ lọwọ àwọn ohun to ní ṣe pẹlu fifi ipa banilòpọ pẹlu kí wọn pese aàbò to peye fun ogunlọgọ àwọn araàlu.

• Àwọn orílẹ ede ìsọkan àgbaye àti àwọn àpẹtusaawò gbọdọ gbe ìgbesẹ kan pàto fun ìdaabòbò àti ìtakìjí sí ìfipabanílòpọ.

Ìyínilọkànpadà:- Ìpàde Ìfopin sí gbogbo ìrísí ìdẹyẹ sobìnrin (CDAW)- Òfin Àjọ to n sọ Ẹtọ ọmọnìyàn to ní ṣe pẹlu ẹtọ

àwọn obìnrìn ni ilẹ Áfíríkà- Ofin Màputò- Ìgbesẹ ìlànà Àjọ Aṣkoso Ọrọ – aje Ìwọ oòrun

Áfíríkà fun ìsàmulò ìpínnu ọdun 1325 àti ọdun 1820 ti ìgbìmọ àkopò ní Ìwọ-oòrùn Áfíríkà jẹ agbalẹrù rẹ.

- Àwọn ìgbeṣe fun àtunpín àti àìdọgba Jẹndà.

IPÈSÈ FÚN MÓDÙ

ẸKa koko ẹkọ: Ifojuwo JẹndaSíṣe àkopọ àwọn ìwulò ero àti ìhùwàsí to ní ṣe pẹlu ìgbelarugẹ fun ìmọ akọ àti abo.Àwọn àtubọtan ìkọni / ìkẹkọọ1- Mọ àwọn erò ìmọ akọ àti abọ àti ìfojuwò Jẹndà. 2- Ṣàgbekalẹ ikẹkọọ àti àmuṣe fun àfikun ìyípada Jẹndà. 3- Ṣàmulò ìhùwàsí rere to le sàgbelarugẹ Jẹndà. Akoko: Wakàtí MẹrìnlaÀwọn irinṣẹ ìkẹkọọ / àwọn ohun elò ìkọni / ìwe àkọsílẹ.• Àwọn etò lorísìírísìí àti àwọn ìwe kíkà• Ìwe ìtọsọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ aje Iwọ-oòrùn Áfíríka• Àwọn fíìmù• Àwọn ìwe àkọsíle ati àwọn kíkà lorísìírísìí• Ẹrọ ayelukara/ICT Ẹkọ nípa ìmọ ẹrọ lorí ìbanisọrọ

76

Àtẹ Ìfètòsí

Àkókò Ìmọ Àtẹyìnwá Àwọn ohun tó jẹmọ àkóónú iṣẹ

Àwọn Ìgbésẹ ìkọni

Àsìkò

1. Wa ìtumọ fún àwọn èrò ìmọ takọ tabo àti ìyípadà.

- Àwọn ìmọ tó ní ṣe pẹlú èrò ìmọ takọ tabo: ìdọgba takọ tabo: Pinpin ohun àlùmọnì ni dídọgba láàrin takọ tabo .

- Lílò ìmọ takọ tabo

- Àkọsílẹ

ìwádìí (títẹ àti olọrọ)

- Iṣẹ àjùmọse - Àkọsílẹ

ìwádìí - (títẹ àti olọrọ) - Lílo ọgbọn

iforíkorí - Ìsàbẹwò

káàkiri - Àkànṣe iṣẹ.

2h

2.

Ṣàgbékalẹ pàtàkì imọ takọ tabo

Àwọn òfin to romọ ìlò ìmọ ako àti abo

2h

3.

Ṣàfihàn ìgbẹyin àti ìpèníjà to ni ṣe pẹlú àseyọrí ìyipadà ìmọ takọ tabo.

Ìgbẹyìn àti ìpèníjà to ni ṣe pẹlú àseyọrí ìyípadà imọ takọ tabo

2h

4.

Sẹ ìfilọlẹ àwọn ìṣe to ma ṣe ìgbélárugẹ ìyípadà imọ takọ tabo.

Àwọn iṣe tàbí àmúṣe fún ìgbélárugẹ ìmọ akọ àti abo: Ìrólágbára (kí àwọn obìnrin ko pa pàtàkì nínú ìdàgbàsókè àwọn àmúṣe àti ìgbésẹ àpérò aàbo àti ìdàgbàsókè tó yanrantí, ìpilẹ wàhálà lórí takọ tabo.

2h 2h

5. Àkọpọ ẹkọ fún ìyípadà ìmọ takọ tabo nínú

Sẹ àtúpalẹ ìkẹkọọ àti àwọn ohun èlò ìkẹkọọ - Ṣe àgbékalẹ àwọn ohun

èlò ìrànlọwọ ìkẹkọọ ìkẹkọọ

- S àgbékalẹ àsìko ìkóni àti ìkẹkọọ

- Ṣàmúlò ìmọ tí o kọ

6h

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌỌ

Ẹka kókó-ẹkọ1: Ìfojúwo ìmọ takọ tabo

Igbooro Ẹka koko-ẹkọSíṣe àkopọ àwọn ìmulò àti ìhùwàsí to jẹ mọ ìgbelarugẹ fun ìmọ akọ àti abọ.Àkọle iṣe / ipò ìkẹkọo -: ìmọ akọ takọ tabo lawùjọÀwọn àtubọtan ìkọni àti ìkẹkọọÀtẹ Ìfetòsí

Ìmọ àtẹyìnwá Ogbọni ìkọni Ìhùwàsí Ìmúrasílẹ - Wa ìyàtọ láàrin takọ tabo lára ìbí -Ṣàlàyé ìdàgbàsókè ìyípadà ìm ọ takọ tabo

-Ká b ọwọ fún à túnpín àti déé dé ìmọ takọ tabo.

Sẹ ìfilọlẹ ọnà ìwádìí lórí àwọn ìmọ fún takọ tabo àti ìyípadà ìmọ takọ tabo.

77

Akókò: Wákàtí méjì

Awọn eroja ikẹkọọ / awọn ohun elo ikọni: • Àwọn etò lorísìírísìí àti ìwe kíkà to jẹ mọ iṣẹ.• Ìwe ìtọsọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ oòrùn Áfíríkà. • Àwọn fíìmù• Àwọn fotò lorísìírísìí• Ìwe àkọsílẹ àti àwọn ìwe kíkà lorísìírísìí:• Erọ ayarabíàsa / ìròyìn lati orí ẹrọ / ẹkọ àwọṅ ìmọ ẹrọ lorí ìròyin àti ìbanisọrọ.

Akókò ìgbésẹ Ìkọni / Ìkẹkọọ

Àwọn àmúṣe

Àwọn Ìpele Olùkọni Àwọn akẹkọoọ Àwọn Ìgbésẹ

Ṣe àyẹwò ìmọ ìpìlẹ/ ìmọ àtẹyìn wá.

Bèèrè ìmọ àtẹyìnwá àwọn àkẹkọọ àti imọ ìpìlẹ lorí ẹkọ tí o fẹ kọ wọn

Dáhùn àwọn ìbéèrè

- M.C.Q - Isẹ àdáse

Ìfihàn gbangba - Ṣe àgbékalẹ nǹkan kan tó ní ṣe pẹlú ìmọ pẹlú ìmọ takọ tabo. Bí àpẹẹrẹ, wákàtí mẹrìnlélógún fún àwọn ọkùnrin àti obìnrin. - Béèrè àwọn ìbéèrè àkọsílẹ àwọn àmúṣe ìfihàn àti ìdájọ lórí èyí tí wọn fi sílẹ fáwọn ọkùnrin àti èyí ti wọn fi sílẹ fáwọn obìnrin

Ìfilọlẹ isẹ àkànse Ìse àjùmọse

Pípèsè fún iṣẹ àjùmọse àti síse àlàyé

- ṣàgbékalẹ fún ìjábọ iṣe àjùmọse - Ṣafikun nípa píparí ìmọtí àwọn akẹkọọ mú wá. - Ṣàgbéyèwò lórí àwọn nǹkan wọnyí ìmọ ìbíàwùjọ takọ tabo dídọgba láàrin takọ tabo, ìpín dídọgba láàrin takọ tabo, ìdẹyẹsí/ àìdọgba láàrin takọ tabo, àdáyàn takọ tabo. - Ìtàn takọ tabo òlórírún àwùjọ àkópọ àwọn obìnrin nínú ìdàgbàsọkè líló takọ tabo, ìgbe bùrú ìrólágbára ìlanilọyẹ, ìfilọlè ìtanijí (iyípadà ìmò takọ tabo) ìfọnnká ojúṣe àti ìrẹpọ ẹgbẹ nínú àwùjọ.

Jábọ àbájáde iṣẹ àjùmọse

Àkójọ àsàrò

Àkópọ ìṣe àti/ tàbí ìsọdọkan ìfilọlè àwọn èròǹgbà titun

Se àkópọ ìmọ titun Se àtúntò àkópọ ìse gẹgẹ bí ìlànà yìí: - Ìtumọ àgbékalẹ èrò - Ìtàn ìyípadà ìmọ takọ tabo.

Siṣe àsàrò lórí ìmọ titun nínu ìjókòó àṣàro láti lè fẹnu ko lóri rẹ

Ìṣàmúlò èkó tí a ko ìwúrí

- Jẹ kí àwọn àkẹkọọ síse lórí owo àwọn ise ajẹmóòfọó kan, kí o wà sọ fun wọn láti sàfihàn àwọn tó ní ṣe pẹlú ìmọ akọ àti abo/ìyàtọ èdeá - Pèsè nǹkan ìgbélárugẹ fun ìmọ akọ àti abo (orin àwòrán tàbí iwé àkọsílẹ kan)

- Dahun àwọn ìbéèrè - Pèsè ìrànlọwọ kan.

- Isẹ àdáse - tẹsíwájú fún ìdàgbà sókè.

Ìṣípò àti ìsọdọtun

- Sọ fún àwọn akẹkọọ ki wọn ṣe ìfọnká àgbékalẹ àtúntò fún àwọn ìṣe ojoojúmọ lórí ìmọ akọ àti abo. - Jẹ kí àwọn akẹkọọ ṣé ìfilọlẹ ìjọba fún alákoso méèdọgbọn kí wọn wá ṣe àkọsílẹ àwọn èrò tó ní ṣe pẹlú ìmọ takọ tabo.

Àtúntò ìfọnkà ìṣe ojoojúmọ nínú ilé ẹkọ. - Ṣe dá ìjọba kan gẹgẹ bí ìlànà ìkẹkọọ olùkọni

Isẹ àdáṣe - Àbájáde àkọsílẹ - Síṣe àpẹẹrẹ - Ojúṣe tí ń kopa

78

Ìdàgbàsóke. Ìgbòòrò Ẹka koko-ẹkọṢíṣe àkopọ àwọn ìwulò ìmọ àti ìhùwàsí to ní ṣe pẹlu ìyípadà ìmọ akọ àti abo fun ìfàye-gbàlàafíà àti ìdàgbàsoke.Àwọn àtubọtan ìkọni / ìkẹkọọ1. Se àyẹwò àwọn ìgbesẹ fun àlàafíà to gùnle ìmọ takọ tabo2. Ṣàgbega àwọn ìgbese to sàgbelarugẹ fun ìyípadà ìmọ takọ tabo nínu àwùjọ lati le rí àseyọrí àlàafíà àti ìdàgbàsoke. 3. Ṣàgbekalẹ ìkẹkọọ àti àmuṣe ìkẹkọọ fun ìgbelarugẹ ìmọ takọ tabo.4. Ṣàmulò òṣùwọn to dara fun erò àti sàgbelarugẹ ìmọ takọ tabo.Àwọn ẹka akoonuÀtupalẹ ìmọ takọ taboÀtupalẹ ìmo takọ tabo jẹ òdiwọn lati wo ipa tí àgbekalẹ ìlànà ko lori àwọn obìnrin àti ọkùnrin, àwọn bí ìṣòfin àwọn àfẹnukò àti àwọn etò lolọkan-ò-jokan, nígbogbo àṣà tí ṣe tí n lọ àti ìpele yowù. Ó jẹ irinsẹ lati sàgbeduro àwọn nnkan àti ṣíṣe àgbega àwọn, ìgbesẹ díẹ díẹ lati fẹ ojuse àti ìkopa àwọn obìnrin àti ọkùnrin ni gbogbo ìpele. Ó jẹ ìgbese làti sàkojọ erò àti ìrírí àwọn obìnrin pẹlu àwọn ọkùnrin nínu ìdàgbàsoke, ìfilọlẹ, ìmojuto àti ìsàmulò àwọn àfẹnukò àti àwọn etò lọlọkàn-ò-jọkan ní gbogbo àwọn ẹka lati ri daju pe àwon ọkùnrin àti òbìnrin jẹ ànfààní latara ẹtọ dídọgba pẹlu lati ma fààyegba àìdọgba. Tani o ṣe kíni? Tani o ni kíni? Tani o nlò kíni? Kun àwọn ìgbesẹ àti àwọn ìlànà tí yoo sàdíkùn gàga laàrin nnkan tí takọ tabo nílò abbl. A nílò lati beere àwọn ìbeere wọnyí ka sì ṣe àgbekalẹ àwòran to gunrege tí yoò ṣàfihàn ipò àwùjọ lọwọlọwọ. Eyí yoò fun wa ni ànfààní lati sàfihàn àwọn gàga (tí kò sí), àwọn ìyàtọ (tíkòto). Àtupalẹ to gunrege fun ìmọ takọ tabo jẹ ọgangan ìbeere fun etò yowù lati jẹ kí àfẹnukò wà lorí ìmọ takọ tabo. Nígbogbo ìpele kọọkan iṣẹ àkànṣe kan ìyípadà ìmọ takọ tabo gbọdọ fàyegbà ọ lati beere àwọn ìbeere wọnyí: • Tani o ṣe kíni?• Pelu kíni?• Taní jẹ ànfààní rẹ?

• Kíni erò àwọn takọ tabo àti ohun tí wọn ni níle àti pe kílode?• Kíní àwọn ohun to tawọn nídìíkan fun ìyípadà? • Kíni ìsòro ìtanídìí kan yìí koju?Ìṣòro to dojukọ àlàafíà àti ìdàgbàsoke ìmọ akọ àti abo.Gẹgẹ bí ÀjọÌsọkan àwọn Orílẹ-ede (UN), erò ìmọ takọ tabo tumọ sí ìyàtọ laàrin ojuse àwùjọ àti ìbasepọ laàrin àwọn ọkùnrin àti obìnrin awọn omodekùnrin àti ọmọbìnrin. Àwọn ojuṣe maa waye latara àwùjọ, aṣa, ọrọ-aje àti ipò òṣelu bẹ lorí nípa ìretí àti àwọn ojuṣe kàn-an pa nípadàsí bí o ṣe le ẹka aawọ to n koba àwùjọ.Àgbekalẹ ẹkọ yìí waye lati ọwọ Isọkan Àwọn Obìnrin Áfíríkà (FAS), lorí ìmọ ako àti abo kíkoju ìsòro àwọn obìnrin àgbegbe tí aawọ tí n sẹlẹ. wọn jabọ rẹ ni ọdun 2009 ni orílẹ ede Senegal, wọn sàlàye pẹlu gbogbo ìdanilẹkọọ àti àwọn ìwe kíkà ilẹ òkeere to wà larọwọto nípa ìmọ takọ tabo nínu iṣẹ wíwa laàfàfíà (PKO) tipa-ípa ni àwọn obìnrin fí n yọ ju sí iṣẹ ìpe àlaafíà laàrin àwọn ẹka Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà. Àwọn ìwe kíkà larọwọto nìkan kò to ìpepe mímu ìmọ akọ àti abọ wọnu “Yiyanju àti Àmojuto Aawọ” (CMR). Ìyípadà le ba ìhùwàsí àwọn ọkùnrin latara àgbekalẹ ìtanijí tí o le ṣe ìfilọlẹ àwọn àmuṣe ìròyìn ẹkọ lorí:• Ipò adajọ òdodo (ìyọkurò, ìsojuaye abbl) “eyí ní àìsedajọ òdodo to n pawa lara, àwa là n jìyà rẹ, Pierre Nicolas lo sọ ọ nínu “ìbasepọ àwọn eda”.• Rògbòdìyàn (rògbòdìyàn to dale orí ìmọ takọ tabo lasìkò aawọ ìtẹju ẹtọ mọlẹ àti ìbawọn ọmọde lòpọ abbl). Rògbòdìyàn jẹ orukọ kan tí à maa n lò lati fi sàlàye ìbínu ọta àìnísùurù, onínufùfù, ìhùwà bí ọta, bí àpẹẹrẹ eyí to ṣe pe ìgbẹyìn rẹ le fa ìrora àti ìpayínkeke. Rògbòdìyàn fun ìmọ akọ àti abo wà fun àwọn ọkùnrin àti obìnrin lopọ ìgbà àwọn obìnrin lo maa n jìyà rẹ jù. Ó maa n wà latara ìgbese agbara ìṣepọ àìdọgba laàrin àwọn ọkùnrin àti obìnrin. Rògbòdìyàn yìí maa n jẹ àdojukọ obìnrin kan nítorí pe o jẹ ọkan lara àwọn obìnrin tàbí ko jẹ gbogbo obìnrin pata lo sàkoba fun. Ọ tun maa n hàn lojukoroju, nípa ìbalòpọ àti ìbànujẹ erò……. Rògbòdìyàn yìí tun jẹ àtẹwogbà fun àwọn orílẹ-ede gan.Ìkowojọ fun Owo ìkànìyàn tí Àjọ Ìṣọkan Ìṣọkan àwọn Orílẹ-ede àgbaye (UNFPA), ìgbìmọ Ìṣàkòrí ìmo takọ tabo.

Ẹka kókó-ẹkọ 2: Ìmọ takọ tabo, ìpeníjà fún àlàáfíà àti

79

Ẹkọ àwọn àjọ Ìṣọkan Àwọn Obìnrin Áfíríkà lorí ìmọ takọ tabo àti ìsòro to n koju àwọn obìnrin lagbegbe tí aawọ tí n sẹlẹ jẹ kí o: • Fihàn bí aawọ ṣe n sàyípadà ìbàsepọ àti ojuse takọ tabo laàrìn obìnrin, okùnrin, àwọn ọmọbìnrin àti àwọn ọmọkùnrin.• Se ìgbende ìtanijí laàrin àwọn ologun apẹtùsaawọ nípa ìṣe wọn lorí àwọn ọkùnrin àti obìnrin, àwọn ọmọdekùnrin àti ọmọdebìnrin.• Jíròrò lorí ipa tí ìbalòpo ní ṣe pẹlu àseyọri ìmo takọ tabo.• Foju àṣà wò o: Lododo, ìkopa nínu iṣẹ ìpẹtusaawọ nílò lati mọ nítorí pe àṣà maa ní ìbasepọ. • Lílo àṣà àbùkù ajẹmawùjọ: (ìdabẹ obìnrin (FGM)) eyí tí o ma n sẹlẹ nígbà tí wọn ba kere. • Kò sí àjọsepọ ìlànà iṣẹ òfin orílẹ ede pẹlu irinsẹ òfin ile òkeere àti pe àsìlò àgbara wọn kò gbàwọn laàye lati ni àmojuto to gunrege lorí rògbòdìyàn laàrìn àwọn orílẹ-ede. Ó n se ìgbelarugẹ idunkookò mọ lorí ìbalopọ bakan naà lo faìkunsínu pẹlu àwọn obìnrin sí lẹni àkọkọ to n jìyà rẹ (ọdọ àti àgbàlagbà), ìjìyà sì wà fun àwọn ẹsẹ wọn bo ba ṣe to fun àwọn ọdaràn• Àfìkun ìyípadà ìmọ takọ tabo nínu àfẹnukò àti àmuṣe, ìfilọlẹ ọpọ nínu àwọn àfẹnukò dídọgba:àkosò to nílò fun ìmọ takọ tabo kan jẹ àtòsílẹ àwọn òfin to n funka mọ ìwà àìdọgba àti gbígbe àsà kan gà jù kan lọ àti wàhalà dídasílẹ laàrin àwọn ọkùnrin àti obìnrin. Àwọn iṣe àti ìhùwàsí to ní ṣe pẹlu ìmọ takọ tabo fun àlàafíà àti ìdàgbàsoke:• Àfẹnukò to fa ìyípadà ìmọ takọ tabo jẹ ọnà kan lati ṣiṣẹ lorí àwọn ìtàn àìdọgba ìmọ takọ tabo, ìjogunba ìpìlẹ ìmọ takọ tabo ṣíṣe òdìwọn ìdàgbàsoke ìjọmọbìnrin àti ko ṣe àwọn òfin lati dojuko ìfàye gba ẹtọ ọmọnìyàn wọn. Àkoso ìmọ takọ tabo maa n dòhun nígba tí o ba sàgbeyẹwò àwọn nnkan to jẹyọ nínu ìlànà rẹ lati ìbẹrẹ ìfilọlẹ ìdàgbàsoke ìse kan títí dìgbà tí wọn yoò rí àṣeyọrí rẹ àgbekalẹ erò àti àwọn ìgbese àti ìfihàn àmojuto: ìfilọlẹ àti ìdasílẹ. Ẹka kókó-ẹkó 2: Ìmọ takọ tabo, ìpeníjà kan fún àlàáfíà àti ìdàgbàsóke. • Àfẹnukò etò ẹkọ lo ṣegbesẹ ẹkọ fun ọmọbìnrin àti ọmọkùnrin ni gbogbo àwọn ìmọ takọ tabo latara ìlàkàlẹ àwọn àfẹnuko àti etò fun àmojuto iyàra ìkẹkọọ. Eyí tumọ sí pe àti sàseyege nínu àwòran àmuṣe gbọdọ nílò àwọn alowolodù, ìpese àwọn ohun elò lati ọwọ àwọn alowolodù àti ipò ọtọọtọ àwọn alowolodu fun ìpese àwọn ohun etò ìkẹkọọ to dara. Síse àkopọ ìyípadà ìmọ akọ ati abo sínu ipò etọ ìkọni àti ìkẹkọọ le sàmulò ìhùwàsì àti ìwà tí o le mu ìtẹsíwaju ba àtunpín dídọgba àti àìdọgba.

- Ekọ to lọjọ lorí.- Àwọn ìsesí ajẹmawùyọ ti yoò fí ìyàtọ erò àwọn ọkùnrin àti obìnrin hàn. - Ìkopa dídọgba àwọn obìnrin àti ọkùnrin nínu ìlànà ìdàgbàsoke.Ìpeníjà ààbò àti àlàafíà laàrin àwọn ẹkùn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwò oòrùn Áfíríka.Àjọsepọ laàrin Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ oòrùn Áfíríkà to fẹsẹrinlẹ lorí àwọn ìpeníjà to n koju àlàafíà àti ìdàgbàsoke. Lara àwọn ìpeníjà naà nìyí:• Etò ìdìbò jẹ ọkan lara okùnfà fun àìbalẹ ọkàn, aawọ lorísìírísìí àti pe àwọn wọnyíni orísun wàhalà òṣelu gidigan.• Wàhalà dídasíle pẹlu òṣelu alajọsepọ.• Àwọn erò ajẹmọwàhalà àti ìlọsíwaju ẹgbẹ• Ìdàgbàsoke ònkà àwọn enìyan àti pípọ níye àwọn ọdọ (àwọn ọdọ to kere sí ogun ọdun lọjọ orí ko ju ìda àadọta (50%) lọ ní ìwọ oòrun Áfíríkà. • Àsìnse síse àkopọ laàrin pípese ohun elò ìkẹkọọ àti àwọn ohun tí àwùjọ nílò. Àwọn àkopọ ìgbesẹ ìpẹtùsaawọ àti àmojuto àṣà àtunpín àti dídọgba kò rí ìrànlọwọ to kun to.• Àpọjù òsìlawùjọ, laàrin ìko àadota (50%)ọ n gbadùn àti pe o le ní ìko ọgọta (60%) àwùjọ tí wọn kò rí ọgọrùn-un naírà na loòjọ. • Àjànpọ àwọn ogunlende to sàlekun iye àwùjọ latara rògbòdìyàn òṣelu tàbí àwọn ologun.• Kíkẹru lati orílẹ ede kan kọja ibode laàrin ẹkun Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà di wàhalà karíaye, eyí to tun sokunfa ànfààní lati ko eeyàn lọ sí orílẹ ede mìíràn lọ ṣẹru.• Ìṣòro ìrírí àwọn ohun oloro àti àwọn tí o fi bẹẹ lagbara pupọ kaàkiri ìlu.• Àìsamulò àfẹnukò àwùjọ lọnà to tọ. • Wàhalà ẹlẹyẹmẹyà• Gbígbe oògùn oloro• Wàhalà gbogbo ìgbà aawọ àwọn ologun Fun gbogbo ọnà lati wa ojutùu sí àwọn ìpeníjà wọn, o di dandan fun wa lati sàgbekalẹ àtupalẹ fun àkopọ ìyípadà ìmọ takọ tabo.

ÌPÈṢÈ FÚN MÓDÙ Ìgbòòrò ẹka koko-ẹkọ Ṣíṣe àkopọ àwọn ìwulò, erò àti ìhùwàsí to lẹ se ìgbelarugẹ fun ìyípadà ìmọ akọ àti abo fun ìpẹlu saawọ, àti ìdàgbàsoke. Àwọn àtubọtàn Ìkọni / ìkẹkọọ• Ṣe àtupalẹ ìgbese ìwadìí fun àlàafíà to dale ìmọ takọ tabo. • Ṣàgbekalẹ ìgbese lati ṣe ìgbelarugẹ ìyípadà ìmọ takọ tabo ni àwùjọ to mu àṣeyọrí àlàafíà àti ìdàgbàsoke wa. • Ṣàgbekalẹ ìkẹkọọ àti àmuṣe ìkẹkọọ fun

80

ìgbelarugẹ ìyípadà ìmọ takọ tabo ni àwùjọ to mu àṣeyọrí àlàafíà àti ìdàgbàsoke wa. • Ṣàgbekalẹ ìkẹkọọ àti àmuṣe ìkẹkọọ, fun ìgbelarugẹ ìyípadà ìmọ takọ tabo.• Ṣàmulò ìhùwàsí rere lati ṣe ìgbelarugẹ fun ìmọ takọ tabo. Àkokò: Wakàtí MejìlaEròja ìkẹkọọ / àwọn ohun elò ìkoni / ìwe àkọsílẹ

• Àwọn etò lorísìírísìí àti àwọn ìwe kíkà lorí iṣẹ naà• Ìwe ìtọsọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà. • Àwọn fíìmù• Àwọn fotò lorísìírísìí• Ìwe akọsílẹ àti àwọn ìwe kíka.

Àtẹ Ìfètòsí

Àkókò Ìmọ Àtẹyínwà

Àwọn ohun tó jẹmọ àkóónu iṣẹ

Àwọn ìgbésẹ Ìkọni

Àfihàn Àsìkò

1.

Ṣe àgbékalẹ èròjà ìtúpalẹ fún ìyípadà ìmọ takọ tabo.

- Atúpalẹ tí yóò sokùnfà àti lágbára - GAM (Àtúpalẹ lórí ìbí takọ tabo dàgbàsí) - Àtúpalẹ tí yóò sọkùnfà ìlànà ẹkọ níbamu pẹlú ìmọ takọ tabo.

- Àkọsílẹ ìwádìí (tílẹ àti / tàbí ọlọrọ) - iṣẹ àjùmọse - Ìtànà….. - Ìsàbẹwọ - Ìjíròrò - Àkànse iṣẹ

2h

2.

Sàkíyèsí ìlànà fun àtúpalẹ ìmọ takọ tabo

- ìpele ọtọọ tọ fún àtúplẹ - ohún tó jẹ mọ

2h

3.

Se àgbékalẹ àwọn ìgbésẹ láti ṣe ìgbélárugẹ fún àlàáfíà àti ìdàgbàsókè nípasẹ ìmọ takọ tabo.

- ìfilọlẹ àfẹnukò èròja àmúlò fún imọ takọ tabo. - Èròjà àti irinsẹ fún ìfilọlé àwọn àfẹnukọ lórí ìmọ takọ tabo.

2h 6h

4.

Ṣiṣe àkọpọ ìyípadà ìmò takọ tabo sínú àmúṣe akẹkọọ .

- Irinṣẹ àtúpalẹ fún ìkọni àti ìkẹkọọ - Ṣe àgbékalẹ fún ohun èlò ìrànlọwọ ìkẹkọọ àwọn nǹkàn to jẹmọ ìmọ takọ tabo fún ìròlágbára àwọn obìnrin ààbo àti ìdàgbàsókè to bùyààrì àti aáwọ tó dálé ìmọ takọ tabo. - Ṣàgbékalẹ àkọkò ìkọni àti ìkẹkọọ - Ṣàmúlò àwọn ìmọ takọ tabo.

81

Ẹka koko-ẹkọ 2: Jẹndà, ìpeníjà kan fun àlàafíà àti ìdagbasoke.

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌỌẸka koko-ẹkọ 2: Jẹndà, ìpeníjà kan fun àlàafíà àti ìdàgbasoke.Ìgbòòrò ẹka koko-ẹkọ:Ṣíṣe àkopọ àwọn ìmulò erò àti ìhùwàsí lati ṣe ìgbelarugẹ ìyípadà ìmọ Ẹka koko-ẹkọ fun ìpẹtùsaawọ àti

ìdàgbàsokẹ.Àkọle iṣẹ àti ipò ìkẹkọọ: fífọgbọn ṣàtupalẹ ìyípadà ìmọ takọ tabo. Àwọn àtubọtan ìkọni àti ìkẹkọọS àgbekalẹ àwọn ìgbesẹ lati ṣe ìgbelarugẹ ìyípadà ìmọ takọ tabo ní àwùjọ fun àṣeyọrí àlàafíà àti ìdàgbàsoke. Àmulò àwọn ìmọ àtẹyìnwa fun ìmọọnṣe

Ìmọ àtẹyìnwá Ìmọ àtèyìnwá Ìhùwàsí to jẹmọ amójútó ìmọ

àtẹyìnwá Ìmúrasílẹ

- Ṣe àtúpalẹ àbájáde ipa tí ìhùwàsí tó dára àti àìdára tó ní ṣe pẹlú ipo gbígbé pọ àwọn ọkùnrin àti obìnrin. - Ṣàgbékalẹ àwọn nǹkan tó lè mú àlàáfíà àti ìdàgbàsókè àkópọ takọ tabo (nínú akitiyan ríró lágbára ààbo, àti ìdàgbàsókẹ tó kẹsẹjárí àti aáwọ tò dàle ìmọ takọ tabo).

- bọwọ fún àtúnpín àti ìṣedéédé nínú ìfilọlẹ àwọn iṣe fún alàáfíà àwọn ìdàgbàsókè (ìrolágbára ìkópa nínú àpérò àfẹnukò).

- Ṣe ìfilọlẹ àlàáfiáà àti ìdàgbàsókè fún ìmọ takọ tabo. Lọwọ nínú ìdàgbásókè àmúlọ asa ìbílẹ tó dára lórí àwọn nǹkan ìmọ takọ tabo. - Jẹkí àwọn ọkunrin àti obìnrin mọ pé ojúṣe àwọn ni láti ṣe déédé fún ìlànà ìpẹtùsááwò àti ìdàgbàsókè.

Akókò: Wákátì méjì

Àwọn eròjà ìkẹkọọ / ohun elò ìkọni / ìwe kíkà • Àwọn etọ lorísìírísìí àti àwọn ìwe kíkà • Ìwe ìtọsọna Àjọ Aṣàkoso Ọrọ aje Ìwọ oòrùn

Áfíríkà. • Àwọn fíìmù• Àwon fotò lorísìírísìí• Ìwe àkọsílẹ àti ìwe kíkà lorísìírísìí: Ẹrọ ayarabìasa/

ìròyìn latorí ẹrọ/Ẹkọ ìmọ ẹrọ ìròyìn àti ìbanìsọrọ.

ÌGBAWO LAWỌN OBÌNRIN ṢETÁN ATIRONÚ Ìlu kan wà nígbà kan gẹgẹ bí àwọn ìlu mìíràn, pẹlu ọbà kan, àti olorì ọba kan, àwọn ologun, àwọn ẹgbẹ àti àwọn ìyokù, sùgbọn kò sí ààye fun àwọn obìnrin lati jade kurò níle tàbí ṣe nnkan mìíràn yàtọ sí eyí to yẹ kí wọn ṣe.

Àwọn ọkùnrin a lọ síbi iṣẹ, wọn a tun padà wale ní ìrọlẹ, wọn a bere fun ounjẹ lẹyìn naà wọn a lọ pàde àwọn ọrẹ wọn lati ta kaàdì tàbí ayò. Bínu àwọn ìyàwo wọn dùn bíkò dùn ìyẹn ò kàn wọn. Lọjọ kan, àwọn obìnrin ní o to gẹ, kílo n ṣe àwọn ọkùnrin gan? Wọn a padà wale, pẹlu àṣẹ wọn a pariwo, wọn a lo àwọn bo ṣe wùwọn. Ṣe wọn o fì gbà kan rì wí pe iṣẹ

to pọ làwọn n ṣe? bo se rí nìyẹn? Obínrin mìíràn lo sọ ọ, à n tọju àwọn, ọmọ, à n ṣe iṣẹ ile, fọṣọ, lọ àgbàdo ounjẹ títoju, ẹgbelẹgbẹ ẹgbẹríu àwọn nnkan mìíràn.Àwọn sí n tayò nígbà ti wọn wa de àwa mọle.Ẹ jẹ a daṣẹ sílẹ? Gbogbo wọn fìmọ ṣọkan. Bí àwọn obínrin ṣe daṣẹ ṣíṣe duro nìyẹṅ.Ìyàlẹnu lo ma jẹ fun àwọn ọkùnrin nígbà tí wọn ti de lati oko àti ibi iṣẹ wọn?kò sounjẹ fun wọn.àwọn àsọ wọn ti dọtí, kòsí sí àwọn obìnrin níle mọ.Àwọn ìya, ẹgbọn, àburò, ìyàwo, àyànfẹ, alabàrin-in gbogbo wọn tí lọ. Wọn ko rajọ sínu ile kan tọ tobi eyí to jẹ ti opo kan wọn n ta ayò àti kaàdì. Kodà olòrì ọba naà wà níbẹ kò sí ọkùnrin kanto rí alabàrín-ìn rẹ.

Ah! wọn ko ní pẹ padà, àwọn Ọkùnrin n gba ọrọ yìí, bí à n gbagba ọtí a kò ní padà síle àyàfi tí ẹ ba mọ ẹsẹlẹsẹ, àwọn obìnrin lo sọ bẹẹ. Loòotọ àwọn ọkùnrin gbìyànju lati ṣe ojuṣe àwọn ìyàwo wọn ṣùgbọn wọn kò se àṣeyọrí níbẹ.wọn bàwọ asọ jẹ nígbà tí wọn n fọọ, àwọn ọmọ kò dàkẹ ẹkun. Wọn fi ounjẹ jonà…… àti pe wọn tun dawà lawọn àsìkò kan. Lasìkò ìgbà yẹn, àwọn obìnrin ìgbà naà kò kẹrẹ-wọn gbà pe laìpẹ àwọn ọkùnrin yoò wa bẹ àwọn fun ìdaríjì bí wọn ṣe fìyà jẹ àwọn, nnkan yípada fun àwọn ọkùnrin. Wọn paṣẹ ti, wọn n tun ile ṣe gẹgẹ bí ojuṣe àwọn obìnrin. Lẹsẹẹsẹ, àwọn ọkùnrin wọnyí sẹsẹ mọ wí pe iṣẹ nla

82

ni àwọn obìnrin n ṣe, kílode ti wọn kò ròyan tẹlẹ? o kù díẹ kí wọn rí àseyọrí……. Sùgbọn àwọn nnkan tí wọn kò lerò sẹlẹ.nígba ti àwọn ọkùnrin wà ní ile, gbogbo ere oko bere sí ní gbẹ. Àwọn màaluù ti fi gbogbo okò jẹ ìlu yìí bẹrẹ sí ní sàfẹkù jero àti àwọn ounjẹ mìíràn. Wàhalà de gbogbo nnkan dojuru. Àwọn ọkùnrin àti obìnrin fikunlukùn lati wa ojutùu sí ìsòro yìí, níkẹyìn wọn yan asoju ni igun mejeejì, wọn yan ẹníkọọkan fun asoju àti jìròrò.

Àwọn ọkùnrin yan ọba tí àwọn obìnrin sì yan olorì ọba. Àwon mejeejì pàde níbi ti ilẹ tí tẹju: nínu agijù kan, inu n bí àwọn mejeejì. - Eyín ti àwa mọle, olorí ọba lo sọrọ yìí, Àn daàbọbò yin kurò lọwọ ewù aye ni - ọba fesì padà. – E n lò wa bí ẹru, Olori ọba tun sọrọ – Ẹru hun ùn! à n ṣisẹ bí ẹranko fun yín !Ọba tun fesì padà. Àwa naà n ṣisẹ! ṣùgbọn ẹkò fẹ mọọ fun wa, a ní àwọn àwọn àtòjọ ìbeere kan fun yín, olorì wí bayìí. Lẹyìn naà o ṣíwee àkọsílẹ ọwọ rẹ. Àwọn obìnrin ni kí ẹẹgbàwọn laàye lati maa jade kurò níle àti lati kọ nípa òwò mìíràn, ọpọ nínu wa fẹ di àgbẹ, òmíràn kọlekọle, onísẹọwọ, kapẹntà, akọrin ní kukuru, gbogbo òwò, ọba fàjuro, o sì dakẹ fun ìgbà díẹ – o daa to ba jẹ nnkàn tí ẹ n fẹ nìyẹn, a fi gbogbo le e yín lowọ so tan?.

Olorí gboju agan, o tun bẹrẹ:- nnkan mìíràn, àwọn ọkùnrin gbọdọ maa kopa nínu iṣẹ ile – bawo? Ìyẹn rara! pẹlu ìbínu, olorí mu asọ re o fẹ maa lọ. Duro! Durọ! o daa mo gbọ…….. A maa ma kopa nínu iṣẹ ilẹ sùgbọn ẹ maa rànwalọwọ lati ko ere oko, Ọba bẹbẹ fun eyí. Olorí ọba faramọ. Kò sí ànfààní Kankan fun wọn lasíkò naà àti pe wọn ṣe àtunṣe àwọn ìbeere lẹyọ kọọkan. Àwọn kan jẹ gbígbà wọle, wọn ṣe àtunṣe fun àwọn mìíràn inu oníkalùkù dùn. Nígbẹyìn ìjíròrò àtọba àti olorí wọn darapọ mọ àwọn eeyàn wọn gbogbo wọn sì ní ìròrí kan naà. Ẹka koko-eko 2: Jẹndà, ìpeníjà kan fun àlàafíà àti ìdàgbàsoke.

83

Àkókò ìgbésẹ ìkọni àti ìkẹkọọ

Àwọn Ìpele ÀWỌN ÀMÚṢE Àwọn Ìgbésẹ

Olùkọni Àwọn akẹkọọ

Ṣe àyẹwò ìmọ ìpìlẹ / ìmọ àtẹyìnwá

Ṣe àfojúsùn òye àgbóyé àwọn akẹkọọ pẹlú ìsòro tó yọjú

Dáhùn àwọn ìbéèrè kí o sì ṣàlàyé àti kí ó ní àgbọyé iṣẹ náà.

Àwọn ìbéèrè / awọn ìdáhùn àlàkalẹ ìwádìí / gígbé àwọn iṣẹ yọ.

Àfihàn gbangba

Àmúse 1: Ipò ìsòro: Se àgbékalẹ àìdọgba ìgbé-ayé ọjọ kan láàrin isé àwọn ọkùnrin àti obìnrin.

Ṣe àtúpalẹ ipò náà àti ìjíròrò lórí ojúṣe wọn

Iṣe àdáṣe

Pípèsè fun àmúse àjùmọse àti ìtúpalẹ

- jẹkí wọn ka ìwé àròko “igbàwo làwọn obìnrin setán ati ronu” - ṣe àgbékalẹ iṣe àjùmọse lórí àwọn ǹǹkan wọnyí: 1. Kíni iṣẹ àwọn obinrin kó tó di àsiko ìsẹlẹ yẹn? 2. kíló sokùnfà aáwọ náà? 3. Ǹjẹ aáwọ náà yanjú 4. Kí ni ipa ìfẹnuko àwọn ènìyàn ìlú náà

- wọn ti ka ìwé náà - wọn ti jábọ àbájáde tí wọn mú wá Ìsòrí 1: Dáhùn àwọn ìbéèrè tó ní ṣe pẹlú àmúṣe àwọn obìnrin pẹlú okùnrin kó tó dí pé aáwọ bẹrẹ Ìsọrí 2: Ṣe àtúpàlẹ àwọn ohun to sokùnfà aáwọ náà Ìsọrí 3: Sàfihàn ipa ti àfẹnuko ko nínú ètò ọrọ ajé ajẹmáwùjọ kó lára àwọn ìlú náà.

Isẹ àdáṣe

Ìfìlọlẹ fún èrò titun / ìsọdọkan àti àkópọ iṣẹ

Ṣe àgbékalẹ ètò ìwádìí pẹlú àwọn ìmọ titun ti o rígbà lọwọ àwọn ìsọrí ìsọrì. - Pe ìsọrí kọọkan kí wọn wa ṣe àgékúrú rẹ bí ìwé kíkà, tàbí àtẹ tàbí kí wọn ṣe àlàkalẹ bí ìṣòro náà ṣe dohun ìgbàgbé

Wọn ti sàsàrò pẹlú ìjábọ àwọn àbájáde isẹ wọn. Wọn ti sòdiwọn iṣẹ náà ni bí àtẹ àwòrán àti ìwé kíkà tó dálé orí imọ àtẹyìnwá.

Iṣẹ àjùmọse Lílo ọgbọn ìforíkorí.

Ìṣàmúlò ẹkọ ti a kọ / ìwúrí

Ṣé àtúpalẹ àmúṣe àti ìmọ tuntun tí wọn mú wá: ìkọni (lílo, lájọri àkóònù, ìsàmúlò ìrànlọwo / àwọn irinṣẹ) ìkọni (àwọn àmúṣe tó bá òyé ìṣẹmí, ìhùwàsí àti ìwà àwọn akẹkọọ mu).

Se òdiwọn ni èdè àdáni tì rẹ / ya àwọnran / àtẹ fún àwọn ìbéèrè tí ó dáhun

Ìsẹ àdàṣe Àjùmọse ìjíròrò

Ìṣípò / Ìsọdọtun

Kọ ere kan kí wọn si sẹré náà lórí ìtàgé tí yóò jẹ ìsàtúnse fún àìsedéédé tí à ń pariwo rẹ nínú ìwé kíkà

Sè ágbekàlẹ ere orí ìtàgé kan Isẹ àjùmọse Ipa tọ ń kó

84

MÓDÙ 6

ÌLERA AWÙJỌ AYÍKÁ ATI ÌDAGBASÓKÈ FẸSẸ MÚLẸ

<<Gbogbo enìyàn lo fẹ daàbòbò aye, ṣùgbon kò ṣẹ ni to fẹ kodọtí>>.Jean Yanne. [Online] Accessed on 15/06/2012 http://scarlettsansrhett.wordpress. Com/2009/05/30/tout-

le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descedre-les-poubelles/11. Jean Yanne. [En ligne] page consultee le 15/06/2012 http:// scarlettsansrhett.wordpress.

com/2009/05/30/tout-te-monde-veut-sauver-la-planete-mais-personne-ne-veut-descendre-les-poubelles//

85

ÌLERA AWÙJỌ AYÍKÁ ATI ÌDAGBASÓKÈ TÓ FẸSẸ MÚLẸ

1. Ìlera àwùjọ àti àyíka2. Ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ

Tí a ba wo pàtàkì àgbekalẹ òfin fun ìdọgba àti àìfiyàtọsí òfin àyíka, wíwo òfin ìbí, ẹtọ sí ìdàgbàsoke, ìlera àti àlààfìà, kì í ṣe fun eeyàn abẹmí nìkan lawùjọ, ṣùgbọn o tun ní ṣe pẹlu oríṣìíríṣìí ẹda enìyàn. Nípa bayìí, òfin Áfíríkà lorí enìyàn àti ẹtọ àwọn ọmọnìyàn ṣàlàye pe gbogbo enìyàn lo lẹtọọ sí àyíka to dara, tí o sì rọrùn fun ìdàgbàsoke.

Nígbà mìíràn tí ìwà àìmọkan àti àṣìgbọ-ìròyìn le jẹ ìṣorò fun ìgbe-aye-enìyàn, àwọn nnkan to rọmọ ìlera àwùjọ àti ìdàgbàsoke to duro gírí, le jẹ ìpeníjà nla fun àtẹgùn ẹka Sàharà Áfíríkà pàapàa jùlọ ní ìwọ oòrùn Áfíríkà. Òfin Àjọ Aṣàkoso Ọrọ aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà lorí ìṣejọba àwaarawa, àti ìṣàkoso rere, bakan naà ni pe ìṣejọba àwaarawa, àlàafíà, ìfẹsẹrinlẹ ìṣelu àti ìdajọ òdodo àwùjọ kò le kẹsẹ jarí laì ṣàmulò àwọn òfin ìṣàkoso rere.

Ti a ba foju kan naà wò o, gbogbo àwọn olorí orílẹ-ede àgbaye ní bi àperò ẹgbẹrun kan ọdun tí ìṣọkan àwọn orílẹ ede to waye ní oṣù kẹsàn-an ọdun 2002, wọn panupọ lati dabàa òdiwọn àsìkò àti àwọn ìwọn eròngbà labẹ Àjọ Olùpín ohun idàgbàsoke (MDGs).Nípa lílo àwọn òṣùwọn to dara latí le koju iṣẹ, àrùn àwùjọ kan, àti àjàkalẹ àrùn, òdiwọn ọrọ-aje eyí to ṣe pe o maa ṣokùnfà àwọn aawọ àti àìsinmi ní Ìwọ-oòrùn Áfíríkà kopa nínu ìdàgbàsoke bẹrẹ lati pípese àlàafíà fun ìlera àti fun pínpín dọgba àwọn ohun àlùmọọnì, ríro agbara ojuṣe àwùjọ àti ìṣejọba àwaarawa.Nnkan to ba ni nínu jẹ jù fun àwọn ìṣòro wọnyí ni àkoyawọ àti ìfilọlẹ fun ṣiṣe àmulò àti àwọn àkoso to gunrege làwùjọ, ṣíṣe àfojusùn ìyípadà ìlera pẹlu àyíka to fẹsẹ mulẹ.Labẹ erò yìí, koko yìí gbọdọ wà nínu ìlànà ìkẹkọọ ọkọọkan Aṣàkoso Ọrọ aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà àti pe kí wọn gbe wọn wọ inu àṣàyàn ìgbesẹ ìkẹkọọ àti etò ìtọsọnà ìkọni fun àwọn ile ẹkọ giramà àti àwọn akẹkọọ ile ẹkọ alakọọbẹrẹ.Erò akin yìí ní yoò ṣokùnfà fun koko abẹ ìkẹkọọ yìí lati wa ojutùu sí ìlera àwùjọ àti ìbagbepọ wọn pẹlu àyíka nínu ọnà lati ni ìdàgbsoke to fẹsẹ mulẹ.Ìgbòòrò Modù:Ṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn, erò àti ìhùwàsí tí yoò faayegba àmojuto àyíka rere fun ìlọsíwaju ìlera àwùjọ àti ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.

Awọn Ẹka-kókó:1. Ìlera àwùjọ àti Àyíka2. Ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ

ỌRO ÌSAÁJÚ

86

Ìgbòòrò Ẹka kókó-ẹkọṢe àfikun àwọn ohun àmuyangàn, erò, ìmọ àti ìhùwàsí tí yoò fààyegba àmojuto àyíka rere fun ìlọsíwaju ìlera àwùjọ àti ìàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.

Awọn eròngbà ìkọni àti ìkẹkọọ:• Ṣàfihàn oríṣiríṣi àwọn nnkàn to jẹmọ àyíka• Ṣàfihàn ìyàtọ àwọn nnkàn to jẹmọ ìlera àwùjọ• Ṣe ìfilọlẹ àjọṣepọ ìlera awùjọ àti ohun àyíka.• Ṣe ìgbelarugẹ àwọn ọgbọn àti ìṣe fun ìdaàbòbo àyíka.• Ṣe ìgbelarugẹ ìṣàkoso àyíka àti ìlera àwùjọ to ye koooro.• Ṣàmulò ìhùwàsí rere nígbà tí a ba koju ìlera àwùjọ àti àwọn

nnkan to jẹmọ àyíka.Àwọn ẹka àkoonu:1. Ìlera àwùjọa. EekìA le fun ìlera àwùjọ ni oríṣìíríṣìí ìtumọ. <<Lakọọkọ, a le sọ ìtumọ rẹ bayìí pe o jẹ ẹkọ nípa nnkan àfojurí, erò àwùjọ àti àṣà ajẹmawùjọ tí n sọ nípa ìlera àwọn ogunlọgọ enìyàn>>. Bakan naà, a tun le sọ pe o jẹ àwọn erò kan fun ìlọsíwaju ìlera àwọn enìyàn. Ó tun le jẹ àgbekalẹ àmuṣe àwùjọ lati mu ilọsíwaju, ìdaàbòbò, ìtanijí níbi to ba ti yẹ, ṣe àtunṣe ìlera ẹnìkọọkan, àwọn ẹgbẹ tàbí àwùjọ gbogbo eeyàn>>. A tun le rantí ìtumọ tí Charles-Edward Winslow tẹ jade nínu ìwe Jọnà Sayẹnsì ní ọdun 1920: <<Ìlera àwùjọ jẹ ìmọ Sayẹnsì àti ọnà lati dídẹkun àwọn àrùn, jẹ kí ẹmí tọjọ àti mímu ìlọsíwaju ba ìlera àti ìkaragírí latara ìlàkàkà ìṣàmojuto Àjọ fun ìtọju àyíka, ìmojuto àwọn àrùn laàrin àwọn enìyàn, ẹkọ ẹnìkọọkan nípa ìlera, àjọ òlùtọju àti àwọn nọọsì fun àyẹwò ní kíakía àti ìtọju fun ìdẹkun àwọn àrùn, ìṣepese irinṣẹ ní àwùjọ eyí tí yoò jẹ kí ẹnìkọọkan ní ànfààní lati rí ẹtọ-ìbí fun ìlera àti ẹmí gígun>>.2Gẹgẹ bí ìgbìmọ amuṣẹṣe Àjọ Amojuto ọrọ Ìlera Àgbaye ní ọdun 1952 sọ ní pàto ipò pàtàkì ti wọn gbọdọ fun ẹkọ ìlera fun ẹnìkọọkan àti àjọ àwọn enìyàn ṣùgbọn àba yìí kùnà latàrí àpọjù erò lati fẹ ìlera àwùjọ loju, Igbesẹ yìí nfẹ ìsọdọkan gbogbo àwọn ẹka eletò ìlera àwùjọ: ìdẹkun, ìtọju fun àwọn alaìsàn, àti ìtọju àwọn tí a ti wòsàn.Lati ìgbà naà ni àfẹnukò ti wà pe Àjọ fun ìpese ìtọju tí wà lati ṣiṣẹ to dangajia fun ìlera àwùjọ.Síbẹsíbẹ, o yẹ ka kíyesí pe ìyàtọ wà laàrin ìlera àwùjọ àti oògùn pàapàa ní ọnà mejì yìí:• Ó ma a n tẹnumọ dídẹkun yíyọju àrùn ju títọju lọ.• Ọpọlọpọ enìyàn ju erò ẹnìkan to ní ṣe pẹlu ìṣòro ìlera àwọn

enìyàn.• Opọlọpọ enìyàn lo ma a n ṣàmulò ju ìtọju ẹnìkan nípa ìṣòro

ìlera àwọn enìyàn.

Ẹka kókó-ẹkọ1: Ìlera àwùjọ àti Ayíká.b. Nnkan to jẹmọ ìlera àwùjọ ní Ẹka Sahara Áfíríkà Àbajade ìjabọ Àjọ Eletò Ìlera Àgbaye (WHO) ti ogunjọ oṣù kọkànla 2006 lorí ìlera fun <<mílíọnù 738 àwọn ọmọ Áfíríkà>>3(Lonìí, Àpapọ ònkà àwọn enìyàn Áfíríkà jẹ 1,073,487.4Àpapọ ònkà àwọn orílẹ-ede mẹẹdogun to wà nínu àjọ Eletò Ọrọ aje àwọn Orílẹ-ede Ìwọ Oòrùn Áfíríkà jẹ 322,990,000. 5Àwọn àjọ yìí ṣàlàye nínu ìjabọ wọn pe ìdàgbàsoke ọrọ aje àwọn

ọmọ ẹgbẹ Àjọ Eletò Ìlera Àgbaye ní ẹkun Áfíríkà pe fun ìlera to dara fun àwọn enìyàn wọn; ìdí nipe àwọn ònkọwe gbà a lerò pe àìletò ìlera lo n fa bí òṣì ṣe n jà ràn-ìn ràn-ìn: ààbò to mẹhẹ, ẹmí ṣíṣòfò, ṣàkoba fun àṣeyọrí...

Bayìí, àwọn ìṣòro ìlera àwùjọ ni Áfíríkà pọ lapọjù. Eyí to waye nípasẹ àwọn arun loríṣìíríṣìí, àwọn bí àrùn kò gboògùn (HIV/AIDS), ibàpọnju-pọntọ, àti ikọ fere tí o n pa àwọn enìyàn to to Mílọnù mẹfà lọdọọdun. Àwọn nnkan mìíràn tun tàwọn ọmọ jòjòlo àti ọmọde tí wọn ku lasìkò aawọ ogun àti àìsí ìlera to dangajía nínu ìlànà etò ìlera.c. Ẹkọ ìleraEkọ ìlera maa n fun àwọn akẹkọọ ní ìmọ àti ìhùwàsí to dara lati:• Denà ipò buburu• Ìdaàbò bò ara wọn• Ran ẹlòmíràn lọwọ• Mu ìlọsíwaju ba ìronu rere• Ní ànfààní lati gbe ìgbesẹ to dara• Ní ẹmí ọkàn to leEkọ ìlera duro sorí àwọn ọnà meje to fi ṣe òpo:• Lílo ìgbe aye• Ẹkọ ìmọ ounjẹ aṣara loore àti ìlọsíwaju àwọn àmuṣe• Ẹkọ ìbalòpọ, ànfààní sí dídenà oyun, àrùn ìbalopọ àti dídenà

àrùn kògboògùn.• Dídenà ìwà àfojudi• Gbígbogun àti ìkopa nínu àti doju ìjà kọ ìdun kookò mọni.• Dídenà àìlera• Ẹkọ fun ṣíṣe ojuṣe pẹlu ewu (Ekọ fun ìrànlọwọ àkọkọ fun

alaìsàn).

II. AYÍKÁa. EekìYvette Veyret, onímọ etò ìrísí aye, àperò rẹ lọ bayìí- Ẹkọ nípa àyíka fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ, ọjọ kẹtàdínlogun sí ọkankọdinlogun, oṣù kejìla ọdun 2003:“Gẹgẹ bí onímọ etò ìrísí aye, ṣàlàye pe” àyíka jẹ ọkan lara ìmọ Sayẹnsì ajẹmawùjọ eyí tí o gbe àwùjọ àti àwọn enìyàn sí ààrin gbùngbùn ìṣòro. Ó yẹ kí a le kíyesí ìbaṣepọ tí àwọn enìyàn ní pẹlu àwọn nnkan àdamọ àwùjọ (Oju ọjọ, omi, àwọn òke àti afẹfẹ).Àwọn ìbaṣepọ wọnyí jẹ nnkan to nípọn pupọ, pàapàa jùlọ ìtàn rẹ gùn, nípa annkan àdamọ, àti àwọn àwùjọ. Ìpa àwọn enìyàn laye ni koko, tí o nfẹ, àyẹwò oríṣiríṣí ọrọ-ìperí ati lorí erò bí àkopọ ẹyà, àwọn ohun ọgbìn tàbí ipa tí enìyan ko.Ipà-enìyàn: eyí ni ṣe pẹlu ìgbesẹ ti iye àwọn enìyàn ṣe àtunṣẹ tàbí ṣe ìyípada àdamọ àyíka (Igi gíge, Àgbẹ ṣíṣe, Ọlàju àti àwọn ile iṣẹ ajẹmọ aṣe-nnkan-jade wà lara awọn nnkan adayeba.)>>6Nígbà tí a ba n sọrọ nípa àwọn nnkan to jẹ mọ àyíka, ìmọ ìtàn ni koko to ṣe pàtàkì: àwọn onímọ etò yí gan alara jẹ asọtàn. Ayípadà aye tun jẹ nnkan to ṣe pàtàkì fun àwọn onímọ etò àye. Tí à ba n ṣiṣẹ lorí àyíka o tun tumọ sí kíkoju àwọn nnkan to rọmọ fífẹju àwọn àjọ, ìṣàmojuto àti ìdàgbàsoke. Nnkan to jẹmọ àyíka duro lorí àwọn ìlànà mẹrin yìí:• Àtunwò lorí àlùmọọnì to ṣe pàtàkì to ṣe pe o wulo fun fífẹju àjọ àti ìdàgbàsoke.• Imọ nípa àwọn ìdíwọ; detà ojukoju tun le jẹ ìdena

Ẹka kókó-ẹkọ 1: Ìlera àwùjọ àti Ayíká

87

ìdàgbàsoke;• Erò nípa ewu/òfò• Erò nípa ìṣọnà-ba-àyíka mu ati ìjogunba. Àwọn ìmọ wọnyí ma a n jẹyọ ni àwọn agbegbe tí aawọ ba n waye àti ọpọ àwọn alowolodù. Fun wa, o jẹ ojukò-ẹkọ-to ṣe pàtàkì ni àyíka wa.

b. Ẹkọ àyíká• Ìtumọ fun àgbekàlẹ eròẸkọ nípa àyíka jẹ ìlànà lati ṣàmulò àwọn ìwulò àti ìpínyà àwọn erò tí yoò ṣe ìdàgbàsoke ìmọ àti ìhùwàsí tí o ní ṣe pẹlu àgbọye àti ìmọwulò ìbaṣepọ laàrin àwọn enìyàn, àṣà wọn, àwọn nnkan àfojurí àti ìmọ, nípa àdamọ àyíka. Ekọ nípa àyíka tun le jẹ àgbekalẹ erò pẹlu ẹkọ ìhùwàsí to ní ṣe pẹlu àyíka ní pàtàkì. (Ẹgbẹ Aṣàmojuto àwọn ohun àdamọ lagbàye, ọdun 1971).Ẹkọ àyíka, tí a ba wò o latara ìdàgbàsoke àwùjọ to duro gírí, o jẹ ẹkọ to gbe àṣà larugẹ. Àlàkalẹ ìkẹkọọ tí a gbekalẹ gbọdọ ṣe ìpolongo pe ilẹ jẹ ohun tí o wulò tí a sì gbọdọ ṣe àmojuto rẹ, gbogbo enìyàn pata gbọdọ wà ní ìrẹpọ nípa orílẹ àti gbogbo nnkan ẹlẹmìí orí rẹ.Ekọ yìí naà yoò fàye gba oníkalùkù lati ronu, gbe ìgbesẹ, kí wọn sì ṣe nnkan funra wọn. Ó gbọdọ ta olukulùkù jí lati ṣe ojuṣe rẹ, kí gbogbo àwọn ọmọ ìlu maa gbe àṣà ìṣejọba àwa-ara-wa larugẹ kí wọn sì kara mọ imuṣe wọn…”.7

• Àwọn eròngbà ẹkọ àyíkaẸkọ àyíka ní lati ran àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ àwùjọ àti ẹnìkọọkan lọwọ lati:-Ṣe ìfilọlẹ ìtanijí fun àyíka àgbaye àti àwọn nnkan to jẹmọ; ṣe ìgbelarugẹ fun àwọn nnkan tí wọn n ṣe ìtanijí fun.- Lati le ní ìmọ to kun àti ìrírí lorí àyíka àti àwọn nnkan to jẹmọ.- Ṣiṣe ìmọrírí àwọn ànfààní àti ìtara to ní ṣe fun àyíka, eyí yoò

mu ẹmí àwọn enìyàn rọmọ kíkopa nínu ìgbelarugẹ àti ìdaàbòbò fun àyíka.- Lati ní ìmọ fu ìkoju àti ojutùu àwọn nnkan to jẹmọ àyíka- Kíkopa nínu wíwa ojutùu sí àwọn ìṣòro àyíka. Ẹká kókó-ẹkọ 1: Ìlera àwùjọ àti àyíká.

IPÈSÈ FÚN MÓDÙẸka koko-ẹkọ 1: Ìlera àwùjọ àti àyíka.Ìgbòòrò koko-ẹkọṢe àfikun àwọn ohun amuyangàn, àti erò, imọ, ọgbọn, àti ìhùwàsí tí yoò fààyegba àmojuto àyíka rere fun ìlọsíwaju ìlera àwùjọ àti ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.Àwọn eròngbà ìkọni àti ìkẹkọọ:• ṣàfihàn àwọn oríṣìí ìṣoro àyíka• ṣàfihàn àwọn oríṣìí ìṣoro ìlera àwùjọ• ṣe ìfilọlẹ ìbaṣepọ laàrin ìṣoro ìlera àwùjọ àti àyíka.• Lo ọgbọn àti erò to jinlẹ lati fí daàbòbo àyíka• ṣe ìgbelarugẹ àwọn erò fun àmojuto àyíka àti ìdaàbò bo ìlera

àwùjọ.• ṣàmulò ìhùwàsí rere nígbà tí a ba koju ìlera àwùjọ àti àwọn

nnkan to jẹ mọ àyíka

Ṣàfihàn àkoko: Wakàtí mẹrìnlaEròjà/àwọn ohun elò ìdanilẹkọọ: Àdayanrí àwọn Jọnà, ìwe ìròyìn àpilẹkọ, àtẹjade àtunṣe ìpinnu Àjọ aṣàkoso Ọrọ-je Ìwọ-oòrùn Áfíríkà àti àwọn ìwe àkọsílẹ lorí àwọn nnkan to jẹ mọ àyíka.

88

Àtẹ ìfètòsí

Akoko Ọgbọn Ìkọni Àwọn ohun èlò tó jẹmọ

àkóónú iṣẹ Àwọn Igbésẹ Àsìkò

1.

Ṣàmúlò àwọn ìmọ: Àyíká, ìlera àwùjọ.

Àwọn ìmọ

àti èrò to

ní ṣe pẹlú ìlera àti àyíká

Àkọsílẹ

ìwádìí (títẹ

àti ọlọrọ)

-iṣẹ

àjùmọṣ e

-lilo ọgbọn ìforíkorí

ìbẹwò káàkiri

Wákatí méjì(2h)

2.

ṣàfihàn àwọn oríṣìí ọnà àwọn nǹkan tó jẹmọ

àyíká àti ìlera àwùjọ

Àwọn nǹkan tó jẹ

mọ

àyíká àti ìlera àwùjọ

Wákatí méjì(2h)

3.

ṣe ìfilọlẹ

ọnà ìbáṣepọ

láàrin àyíká àti ìlera àwùjọ

tó jẹ

mọ

wọn

-

Ìbàjẹ

tí àwọn ènìyàn láàrin àyíká

-

Ipa tí o yíká ń ko lórí ìlera àwùjọ.

Wákatí méjì(2h)

4.

Ṣe àgbékalẹ

àwọn ìlànà tó lè mú ìlọsíwájú ba ìlera àwùjọ

tó dára àti àyíká tó kí àlàáfíà pẹlú àkóso

Àwọn ìgbésẹ

fún èrò láti mu ìlọsíwájú ba ìlera àwùjọ

tó dára

Wákàtí

méjì(2h)

5.

Ṣíṣe àkópọ

àwọn nǹkan tó jẹmọ

àyíká àti ìlera àwùjọ

nínú àmúṣe ìkẹkọọ

-

Se àlàkalẹ

ìkẹkọọ

àti ìkọni ní oríṣìí ìyànà ọtọ

pẹlú ohun èlò ìrànlọwọ

ìkẹkọọ ,

-

ṣe ìgbélárugẹ

fún ohun èlò ìkọni

-

Ṣàgbékalẹ

àkókò fún ìkọni àti ìkẹkọọ

-

Ṣàmúlò ìkọni ojúkojú pẹlú àkókò rẹ

-

Ṣe àtúnṣe àwọn tó kùdìẹ

káà tó fún àwọn ohun èlò ìkọni

-

Àpérò

Wákatí mẹfà(2h)

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌỌ

Ẹka kókó-ẹkọ 1: Ayíká àti Ìlera àwùjọẸka koko-ẹkọ 1:Ṣíṣe àfikun awọn ohun àmumuangàn, erò, ìmọ ati ìhùwàsí tí yoò fààyegba àmojuto àyíka rere fun ìlọsíwaju

ìlera àwùjọkoko ẹkọ/ipò ìkọni: Àwọn nnkan to jẹ mọ àyíka àti ìlera àwùjọ

Àwọn eròngbà ìkọni àti ìkẹkọọ• Ṣàfihàn àwọn nnkan to jẹmọ àyíka• Ṣe ìfilọlẹ ọnà ìbaṣepọ laàrin àwọn nnkan to jẹmọ àyíka àti ìlera àwùjọ

89

Àmúlò àwọn ìmọ àtẹyìnwá fún ìmọọ ńṣe

Ìmọ àtẹyìnwá Ọgbọn ìkọni Ìhùwàsí Ìmúrasílẹ

- Túmọ ìlera àwùjọ

- Túmọ èrò fún àyíká

- Ṣe àmúlò ìhùwàsí àti ìbẹwò

fún àyíká àti àwọn ìlànà fún

ìlera àwùjọ.

- Ṣàlàyé àwọn nǹkan tó jẹmọ àyíká àti ìlera àwùjọ.

- Ṣàgbékalẹ ọnà kan tí o fa ìbáṣepọ láàrin àyíká àti ìlera àwùjọ.

- Ṣe ìjíròrò fún ìgbélárugẹ fún àyíká tó ní àlààfíà.

Ṣàfihàn àkokò: Wakàtí mẹta (3 hrs)

Eròjà/àwọn ohun elò ìkọni: Àdayanrí àwọn ìwe ìròyìn, ìwe ìròyìn àpilẹkọ, ìpìnnu àwọn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà àti àwọn àkọsílẹ to jẹmọ àwọn nnkan àyíka àti ìlera àwùjọ.

90

Àwọn ìpele

Àwọn iṣẹ àmúṣe Àwọn ìgbésẹ ìkọni Olùkọni Àwọn kẹkọọ

Àyẹwò /ìmọ àtẹyìnwá

Bèèrè àw ọn ìbéèr ẹ tó ìm ọ àtẹyìnwá ak ẹkọọ hàn nípa àyíká àti ìlera àwùjọ.

- Dáhùn àwọn ìbéèrè

- Ṣàgbéǹde àti ìjíròrò àwọn nǹkan wọnyẹn

- M.C.Q - Iṣẹ àjùmọṣ e - Fifi ọrọ jíjomitoro

ọrọ - lilò ọgbọn

ìforíkorí. Iṣẹ-nǹkan-hanni 1. Lẹyìn tí àwọn akẹkọọ

bá ti ṣàlàyé àyíká nípa lilọ sí agbègbè kan wíwo àwọn àwòrán, fótò tó ní ṣe pẹlú oríṣìí ipò àyíká; olùkọní yóò bẹrẹ pẹlú àwọn ìbéèrè: sọ àwọn ìṣòro àyíká, to leṣeeṣe àwọn nǹkan tó ní ṣe pẹlú ìdáàbòbò àyíká ajẹmọ ìlera àwùjọ;

2. Kí olùkọni pín àwọn akẹkọọ sí ọnà mẹrin:

- Ṣe èékì àti ìtọjú àyíká - ìdáàbò bò àyíká àti

ìtọjú àti pàtàkì ẹkọ àyíká

- ìbáṣepọ láàrin ìlera àwùjọ àti àyíká

- ìlera àwùjọ àti àwọn nǹkan tó jẹmọ àyíká ni ìpele orílẹ èdè àgbáyé

- pẹlú pínpín sí ìsọrí àwọn akẹkọọ ní láti sọ àwọn ìṣòro àti àwọn ìpèníjà to ní ṣe pẹlú àyíká àti ìlera àwùjọ:

- pẹlú ìrànlọwọ olùkọ:

- Àwọn akẹkọọ yóò sọ àwọn nǹkan tó ní ṣe pẹlú ìlera àwùjọ àti àyíká.

- Nípa wíwo àwọn àkọsílẹ tí o wa ni àrọwọtó àwọn akẹkọọ àti nípa ìjíròrò ẹlẹgbẹ-jẹgbẹ akẹkọọ yóòṣàgbékalẹ àwọn ìbéérè tí wọn fún wọn àti kí wọn kọ àkọsílẹ ìjábọ wọn.

- Lílo ọgbọn ìforíkorí

- iṣẹ àjùmọṣ e, ìwosàkun àwọn ìbéèrè àti ìdáhùn

- Ìwádìí àkọsílẹ (Títẹ àti ọlọrọ) Àṣàrò àjùmọṣ e

Pípèsè fún iṣẹ àjùmọṣ e/ìjábọ àti àṣàrò

Olùkọni gbọdọ fún àwọn akẹkọọ láàyè bí o ṣe pín wọn si ìsọrí mẹta láti jábọ àbájáde iṣẹ wọn.

Ìsọrí kọọ kan gbọdọ jábọ àbájádé iṣẹ wọn àti pé kí wọn dáhùn àwọn ìbéèrè láti ọdọ ara wọn.

Aṣaro ṣíṣe, ìjomitoro tó wúlò láàrin àṣàrò.

Ṣàgbékalẹ àkókò ìkọni / ìkẹkọọ.

91

Ìfẹsẹmúlẹ/ àtọwọdá

Olùkọni gbọdọ tọka sí àwọn koko kan to ni ṣe pẹlú ẹkọ tí a kó àti àwọn ìlànà imọ fún kíkópa. Olúkọni gbọdọ dúró sórí: - Èrò tó ṣe pàtàkì si

ìlera àwùjọ àti àyíká. - àwọn àmúṣe

ìfọrọwérò àti ìdáàbò àyíká àti ète/ ìgbòòrò rẹ.

- Àtúntò ìdáàbo àyíká ní orílẹ èdè, ẹkun Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Iwọ-oòrùn Áfíríkà àti àgbáyé.

- ìbáṣepọ láàrin àyíká ìlera àwùjọ, àti ìdàgbàsókè àyíká

- Àwọn àṣà àmúyangàn ajẹmọ àyíká

- pàtàkì ẹkọ sí ìlera àwùjọ àti àyíká jẹ ẹto ọmọnìyàn.

Àwọn akẹkọọ níláti ṣe àkópọ àbájáde ki wọn si ṣe àkọsílẹ ìmọ titun: - Èrò tó ní ṣe pẹlú

ìlera àwùjọ àti àyíká;

- Ìfọrọwérọ àwọn àmúṣe àti ìdáabò bò àyíkà àti ìgbòòrò rẹ.

- Àtúntò ìdáàbòbò àyíká ní orílẹ èdè, ẹkun Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà àti àgbáyé.

- ìbáṣepọ láàrin àyíká, ìlera àwùjọ àti ìdàgbàsókè;

- Àwọn àṣà àmúyangàn ajẹmọ àyíká

- pàtàkì ẹkọ ìlera àwùjọ àti àyíká jẹ ẹtọ ọmọnìyàn.

Láàrin àwọn ìsọrí sí ìsọrí.

Igbéléwọn/ àgbéyẹwò

Olùkọní ní láti ṣe ìgbéléwọn àwọn àmúṣe tí yóò jẹmọ ìbéèrè, ìbéèrè ọlọpọ ìbéèrè (MCQ)

- À gbékalẹ kan tó fẹjú láti wá ojútùú sí ìmọ tí a kọ tó ṣe pàtàkì fún ìdáàbòbò àyíká pẹlú ọnà ìbáṣepọ pẹlú ìlera àwùjọ àti àwọn àṣà àmúyangàn tó jẹ mọọ .

Àwọn akẹkọọ gbọdọ ṣe àkọsílẹ ìdàhùn ní ẹlẹgbẹjẹgbẹ tàbí ẹnìkọọ kan

Ìbéèrè àti ìdáhùn ẹnìkọọ kan tàbí iṣẹ àjùmọṣ e.

Ìsípò/ìsọdọtun Olùkọ níláti ṣe ìrànwọ àti dá ẹgbẹ ìlera, ẹgbẹ ẹkọ ajẹmáwùjọ.

- kíkọ ẹkọ fún àyíká àti ìlera gẹgẹ bí apákan àwọn àmúṣe ẹgbẹ àṣà ìbílẹ.

Àwọn akẹkọọ níláti da àwọn ẹgbẹ ìlera ẹkọ ajẹmáwùjọ sílẹ ní ilé ẹkọ tàbí agbègbè wọn.

- ìpàdé - ìjíròrò Ṣíṣe

eré.

92

Ìgbòòrò ẹka kókó - ẹkọṢíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn, erò, ìmọ, ọgbọn àti ìhùwàsí tí yoò fààyegba àmojuto àyíka rere fun

ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.Awọn eròngbà ìkọni àti ìkẹkọọ:- Ṣọ awọn ohun pàtàkì lorí ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.- Ṣe ìgbekalẹ ìbaṣepọ laàrin àyíka àti ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.- Ṣe àmulò ọgbọn àti àwọn ìṣe fun ìdaàbòbò àyíka.- Ṣọ àwọn ọnà ìṣàmuṣe ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.- Ṣàfihàn àwọn ojuṣe àyíka àti ìṣàmuṣe ìlera àwùjọ to jẹ mọ ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ ní ìletò, ẹkun àti orílẹ

ede.- Dabàa àwọn ìṣe to rinlẹ fun àyíka to mọ to sì gunrege.- Ṣe àgbekalẹ ìgbelarugẹ ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ ní àyíka rẹ.Àwọn ẹka àkoonu

Ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ

Yvette Veyret, onímọ etò ìrísí aye, àperò rẹ lọ bayìí - Ekọ nípa àyíka fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ ọjọ kẹtàdínlogun sí ọkankàndínlogun, oṣù kejìla 2003:Loòtọ, erò fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ kò fun mi níretí danin-danin. Lakọkọ, mo rantí pe ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ jẹ erò ti ẹgbẹ ilọsíwaju àyíka ṣe ìgbelarugẹ rẹ ní ọdun 1970s, ko to di pe Brundtland jabọ àbajade rẹ latàrí ipa buruku tí àwọn ìṣàkoso nínu aye àti àwọn àwùjọ ko baa. Ìlàna wọnyí ni a gbe karí àwọn àbajade to jẹ ladojude tí o karí aye.

Lẹẹkejì, àwọn ohun àmuyangàn ni o wà ni ààrin gbùngbùn ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ. Eyí ni lati ṣàtunṣe àìdọgba àti ìfilọlẹ òdodo fun gbogbogbò. Eyí ni a gbe karí òpo mẹta: ìmọ aramọbùgbe, ọrọ-aje àti àwọn ohun ajẹmọ àwùjọ.Ẹlẹkẹẹta, a kò le sọ wí pe ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ jẹ ẹkọ ọnà lati ìwadìí nínu Sayẹnsì, idi nítorí pe kò ní ṣe pẹlu àfihàn ìmọ ìjìnlẹ Sayẹnsì. A maa n ṣe e loòre-kòòre, o sì fara mọ ìṣelu ju imọ Sayẹnsì. Ní ọwọ ìgbẹyìn ọdun 1980s, lẹyìn ìgbà tí wọn ṣe ìpolongo ọnà yìí, ìtumọ bi ogojì ni wọn tun là kalẹ to wà níbamu pẹlu oríṣìí ipò, o da lorí òmìnira ṣe ṣe pàtàkì to.

Ẹlẹkẹrin, ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ le gùnle oríṣìíríṣìí ọnà ní àwọn orílẹ ede to ti to tan tàbí ẹkun to kùdíẹ fun. Ní ti àkọkọ, àwọn onímọ àti àwọn olùwadìí tí ṣe àgbende àwọn ìbeere fun ìṣàmojuto ìdàgbàsoke ọrọ aje to n lọ lọwo. Òfin àgbekalẹ pọ ní gbogbo ìpele pata. Erò fun ìgbe aye ìrorùn (Nínu ìfẹju erò ìgbe aye ìrọrùn fun gbogbo àgbaye) rọrùn lati gbà fun àwọn enìyàn àti àfikùn nínu ẹkọ.

Àwọn onímọ ṣàgbende ìbeere fun ọnà etò ọrọ-aje ní àwọn orílẹ ede to ṣẹ n dìde bọ, Njẹ a le ṣe àtuntò ọna ìdàgbàsoke wa? Njẹ a le mọ pe àwọn ọmọ ìlu Chinese to to 1.3 milliọọnù ní moto ayọkẹlẹ? Njẹ a le mọ pe a le ba àìní àwọn enìyàn wọnyí pade laì ṣe àgbekalẹ ìdàgbàsoke to ní ṣe pẹlu ero wa? Njẹ o dara ka ní ìjọba àgbaye kan tí yoò ṣe àmojuto aye àti àwọn oníruuru ẹyà rẹ? Eyí lo ṣe ìgbende àkopọ ọmọ ìlu àti ìṣelu.

Ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ bí o ṣe wà ní àwọn orílẹ ede to to tan jẹ ìṣòro ní àwọn orílẹ ede to ṣẹ n dìde bọ: ọnà lati daàbòbo oníruuru ẹyà ṣe okùnfà ìfilọlẹ kíka àwọn nnkan tí à ní lati ṣe ìdaàbòbò ju àwọn olùgbe. Eyí yoò jẹ ohun ìyàlẹnu, bí àwọn àgbekalẹ wọnyí kò ba ní imunisìn nínu. Ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ wa ṣàgbekalẹ ìbeere fun ìtasírà. Àwọn alowolodù àti àwọn ònkọwe làti àwọn orílẹ ede ni Ariwa, sí orílẹ ede Guusù fun ìṣàmojuto oníruuru ẹyà. Emi kì í ṣe oníyemejì nítorí mo faramọ àwọn koko tí o wà nínu ero naà. Iṣẹ ìwadìí tí mo ṣẹṣẹ mu mi ni ìrònu jinlẹ.

Ẹka kókó- ẹkọ 2: Ìdàgbàsóke tó fẹsẹ múlẹ

a. Eeki

93

b. Ẹkọ fún ìdàgbàsóke tó fẹsẹ múlẹ

Ekọ fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ (ESD) ní erò lati koju àwọn ọpọ nnkan to takoko bii ojuṣe ọmọ-onílẹ, ìhùwàsí àti ìdiwọn Sayẹnsì; nínu aye, ìhùwàsí, àti ìyípadà ìmọ sayẹnsì; Gẹgẹ bí nnkan kari-aye, a ṣàfikun rẹ nínu kọríkulọọmù ile ẹkọ.

Níní ìmọ to dara nípa ìbaṣepọ laàrin àṣà-ajẹmawùjọ, ọrọ-aje àti àwọn nnkan to jẹ mọ àyíka gbọdọ ran akẹkọọ lọwọ lati ní ìmọ to yanju fun àwọn nnkan wọnyí:

• Àjọṣepọ laàrin àwùjọ enìyàn.• Idí tí o fi yẹ kí a ṣàmulò ìhùwàsí tí yoò ṣàfihàn

irufẹ àwọn ìdọgba bẹẹ.• Pàtàkì ìrẹpọ karí-aye.Pàtàkì ẹkọ fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ ni lati fun

ọmọ orílẹ-ede ní ànfàní lati ṣe àríyànjiyàn lorí ọrọ nnkan to takoko fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ tí yoò fun wọn lanfààní lati kopa nínu àgbekalẹ erò, ronu jinlẹ kí o sì hùwà ọmọluwàbí, yalà ni ààye ara-ẹni tàbí ní àwùjọ.

ÌPÈSÈ FÚN MÓDÙ

Ẹka Kókó-ẹkọ 2: Idàgbàsóke tó fẹsẹ múlẹÌgbòòrò ẹka-ẹkọṢe àfikun àwọn ohun àmuyangàn, àti erò, ọgbọn àti

ìṣàkoso tí o dara, ọgbọn àti ìhùwàsí fun ìṣàkoso àyíka rere tí o dara fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.

Àwọn eròngbà ìkọni àti ìkẹkọọ:- Ṣàfihàn àwọn ohun pàtàkì fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ

mulẹ.- Ṣe ìfilọlẹ ìbaṣepọ laàrin àyíka àti ìdàgbàsoke to

fẹsẹ mulẹ.- Ṣe àmulò ọgbọn àti àwọn erò fun ìdaàbòbò àyíka- Tọkasí àwọn ibi tí a le ṣe amulò ìdàgbàsoke to fẹsẹ

mulẹ.- Ṣe awarí àwọn tí à n ṣe ní ayíka to rinlẹ àti ti ìlera

àwùjọ to jẹ mọ ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ ní ìleto, ẹkun àti orílẹ-ede.

- Ṣe ìfilọlẹ àwọn erò to fẹsẹrinlẹ fun ìlera àti àyíka to duro deedee.

- Gbe awọn ìgbesẹ tí yoò ṣe ìgbelarugẹ ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ ní àyíka rẹ.

Akókò : Wákàtí mẹfà (6 hrs)Irinṣẹ/Awọn ohun elò Ìkọni / ìwé àkọsílẹ.Ìwe ìtọkasí àtọnisọnà ti Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ

Oòrùn Áfíríkà, ìwe ìròyìn àpilẹkọ, àwọn ìwe atumọ, àwọn àwòran, àwọn ohun elò alarìígbọ, àwọn òfin lorí àyíka àti ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ, àwọn irinṣẹ òfin àgbaye àti orílẹ-ede: Ajọ Agbatẹrù lorí Eda àti Eto ọmọnìyàn fun ọjọ kẹtàdínlọgbọn, oṣù kẹtà ọdun 1986; Àlàkàlẹ Rio, ọdun 1992, Àgendà kọkànlelogun; Àperò ìlu Basel fun àmojuto àwọn tí n kọja ní ibode nípa àwọn ìdọtí tí o lewu àti dídànù wọn ni ọjọ kejìlelogun, oṣù kẹta ọdun 1989. Àperò lorí kíko àwọn pàntí tí o lewu wọ ilẹ Áfíríkà.

94

Àkókò Ọgbọn ìkọni Àwọn ohun èlò tó jẹmọ àkóónú iṣẹ

Àwọn ìgbésẹ ìkọni Àsìkò

1. Ṣe èékì àw ọn ìm ọ fún ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

àwọn èrè tó ní se pẹlú ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ àti àyíká

Àkọsílẹ ìwádìí (Tít ẹ àti olọrọ) - Iṣẹ àjùmọṣ e - lílo ọgbọn

ìforíkorí - ìwádìí/ìbẹwò

káàkiri - àṣàrò lóríṣìí

Wákàtí mejì

(2Hrs)

2. - ṣàfihàn oríṣìí àwọn nǹkan to ní ṣe pẹlú àìkẹsẹjárí ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

- àwọn ìṣòro tó dojúkọ ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ

Wákàtí mejì 2Hrs

3. Ṣe ìfilọlẹ ìbáṣepọ láàrin àwọn nǹkan fún àyíká àti àìkẹsẹjárí ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ

- àwọn ipa tí ìbàjẹ àyíká ń kó lórí ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ

Wákàtí mejì 2Hrs

4. - Ṣe àgbékalẹ àwọn ìgbésẹ tó le ṣe ìgbélárugẹ ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

- àwọn ìgbésẹ to le mú ìlọsíwájú ba ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

Wákàtí mẹrin 4Hrs

5. Àkópọ àwọn ọgbọn fún ìdàgbàsókè tó dúró gírí sínú àmúṣe ìkọni

- ṣàfihàn ọgbọn ìko ni àti àwọn èròjà ìkoni lóríṣìíríṣìí ọnà

- ṣe àgbékalẹ àwọn ohun èlò ìkọni

- ṣàgbéklẹ àkókò ìkọni àti ìkẹkọọ

- ṣé ìgbéléwọn àwọn ọnà ìgbà kọni

- ṣi ṣe àwọn ohun-èlò ìkọni a tún ṣe

Wákàtí mẹfà

(6Hrs)

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌỌ

Ẹka Kókó-ẹkọ 2: Ayíká àti Ìdàgbàsóke tó fẹsẹ múlẹ.Ìgbòòrò Kókó - ẹkọ:Ṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti erò, ọgbọn àti ìhùwàsí tí yoò fààyegba àmojuto àyíka tí o dara fun

ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.Àwọn eròngbà ìkọni àti ìkẹkọọ:Ṣe ìfilọlẹ ìlànà ero to: le mu ìlọsíwaju ba ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.Àkọle iṣẹ ipò ìkẹkọọ Ìfààyegba ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.

95

Àmúlò àwọn ìmọ àtẹyìnwá fún ìmọọ ńṣe

Àwọn ìmọ àtẹyìnwá

Ọgbọn ìkọni Ìhùwàsí Ìmúrasílẹ

- Ṣe eékì ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ. - Ṣe àwárí àw ọn nǹkàn tó wà ní àyíká.

-Ṣàmúlò ìhùwàsí ọmọ orílẹ-èdè kan ní àyíká.

- Ṣàfihàn àw ọn àbùdá fún ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ. - Ṣe ìkúnlọwọ fún ìt ọjú àyíká ní àwùjọ

Akókò: Wákàtí mẹfà (6hrs)Awọn eroja ikẹkọọ / awọn ohun elo ikọni.Ìwe ìtọnisọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà, àdayànrí jọnà, ìwe ìròyìn àpilẹkọ, àwọn ìwe atumọ, àwọn àwòran àwọn ohun elò alarìígbọ, Ìwe-òfin lorí àyíka àti ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ, àwọn irinṣẹ òfin àgbaye àti ti orílẹ-ede: Àjọ Agbatẹrù Eda àti Etọ ọmọnìyàn ti ọjọ kẹtàdínlọgbọn, oṣù kẹfà, ọdun 1986; Àlàkalẹ Rio ti ọdun 1992; Àgẹndà kọkànlelogun, Àperò ìlu Basel fun àmojuto àwọn ti ọjọ kejìlelogun oṣù kẹta ọdun 1989 tí n kọja ibode nípa dídẹkun ewu kíko àti dída ìdọtí, kíko pàntí oloro wọ ilẹ Áfíríkà.

96

Ẹka kókó-ẹkọ 2: Ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

Ṣàgbékalẹ ìkọni / ìkẹkọọ

Àwọn iṣẹ àmúṣe Àwọn ìpele Olùkọni Àkẹkọọ Àwọn igbèsẹ Ìkọni Àyẹwò ìpìlẹ/ìmọ àtẹyìnwá

Mọ àmọdájú lórí ìmọ àtẹyìnwá àti ìpịlẹ àwọn akẹkọọ lórí kókó iṣẹ.

Dáhùn àwọn ìbéèrè ṣàfihàn pẹlú ìjíròrò lórí ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

- MCQ - Iṣẹ àdáṣe Lilo ìforíkori Ìjíròrò gbangba

Ìṣe-nǹkan-hanni/ipò ìkẹkọọ

Ṣe ìfilọlẹ ààye kan láti ṣàfihàn àwọn àwòrán fún wíwò. - Bèèrè lọwọ àwọn akẹkọọ kí wọn ṣàfihàn ìbáṣepọ láàrin ènìyàn àti àwùjọ - Kí olùkọni pèsè ohun-èlò fún àwọn akẹkọọ lórí àyíká (mímọ, dídọtí, ìṣàfihàn ipo igbé ayé tó dára, ipa ẹrù gbígbé ----- àti ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ àti pé béèrè lọwọ wọn kí wọn sọ ìtumọ ayíká, kí w ọn ṣàfihàn àwọn àbùdá fún ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

Akẹkọọ yóò ṣe eré orí ìtàgé tàbí àwòrán wíwò pẹlú fótò. - Ṣàfihàn ibáṣepọ

láarin àw ọn nǹkan tó jẹmọ àyíká àti ìlera àwùjọ. - Àwọn akẹkọọ yóò ṣàmúlò àwọn ohun èlò ìkọni àti pé kí wọn sì dáhùn àwọn ìbéèrè.

Ṣíṣe eré, ìfojúsí, ìforíkorí. Iṣẹ àjùmọṣ e.

Ṣíṣe ìgbékalẹ àwọn iṣẹ ẹlẹgbẹjẹgbẹ alájùmọṣ e/ìjábọ iṣẹ àjùmọṣ e

- Gba ìranl ọwọ láti ṣe àgbékalẹ àwọn ìmọ tuntun tí wọn rí gbajọ pẹlú oríṣìíríṣìí àwọn ohun-èlò ìkẹkọọ . (cf. àwọn ohun èlò ìkẹkọọ )

- Olùjábọ àbájádé láti ọdọ àwọn ìsọrí kọọ kan gbọdọ dúró lórí - ìtumọ fún àyíká àti ìàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ. - ṣíṣe àfihàn àwọn ohun tí ọmọ ènìyàn nílò bí oúnjẹ afẹfẹ tó dará, àyíká tómọ tó sì dára. - Àyíká àti ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ ní ẹka ìbílẹ wọn; - Àmójútó ohun àlùmọọ nì; - Àwọn ìṣẹlẹ àti àtubọtán àyíká tí kò dára. - wá ìbáṣepọ láàrin àyíká àti ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ

Ṣíṣe àṣàrò fún ìjíròrò àti ìfọwọ si iṣẹ àjùmọṣe

97

Ìdásílẹ àwọn ohun tuntun ìfẹsẹ múlẹ àti àtọwọdá

Olùkọni gbọdọ fetí sílẹ sí ìjábọ àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ, kí o si ṣàfikún ìmọ lórí àkọlé iṣẹ tí wọn jíròrò lé lórí,kó ṣe àfikún àgbékalẹ àbájádé kí ó sì ṣe ìrànlọlọwọ láti ṣe ìjábọ pari.

Àwọn àkẹkọọ : - fojú sun àwọn òhun tí àwùjọ lè ṣe fún ìdàgbàsókè to fẹsẹ múlẹ. - gbìyànjú láti wá ojútùú sí àwọn nǹkan tó jẹ mọ ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ - gbìyànjú láti ṣe ìgbélagẹ ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

Iṣẹ àjùmọṣe ṣe àgbékalẹ ṣíṣe àtẹ àkópọ.

Igbéléwọn yiiri iṣẹ ìṣínípò tún ìdókòwò ṣe.

Dada ìgbéléwọn àwọn iṣẹ bíi ìjábọ lórí àwọn ohun ajẹmọ àyíká akẹkọọ àti àwọn ohun tí a lè lò láti tún un ṣe dájú pé wọn gbe ìlànà èrò kalẹ (àwọn èrò, àlùmọọ nì,àgbékalẹ, àjùmọṣ e, ìmójútó, àti ìgbéléwọn) mu ìyípadà bá àyíká wọn tó ní ṣe pẹlú ìdàgbàsókè tó fẹsẹ múlẹ.

Àwọn ní ìsọrí-ǹ-sọrí àkẹkọọ ni láti ṣe ìwádìí àwọn yóò hàn nínú àwọn ìṣe to ṣe àfihàn àyíká wọn nítòótọ.

Ṣíṣe àgbékalẹ ìjábọ.

Àkojọ ìwe fun modù: Ìlera àwùjọ, àyíka àti ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.

Modù: Ìlera àwùjọ, àyíka àti ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ- VEYRET, Yvette. onímọ etò aye ìlànà sí

ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ, ọjọ kẹtàdínlogun sí ọjọ kọkàndínlogun, oṣù kejìla, ọdun 2003.

Àkọsílẹ àwọn ero ayelujaraÀkọsílẹ àwọn ẹro ayelujarà fun ìpele: ìlera àwùjọ,

àyíka àti ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ.Ìlera ÀwùjọItumọ fun àgbekalẹ erò-http://www.larousse.fr/encyclopedie/divers/

sant%c3%A9-publique/90008-http//www.intellego.fr/soutien-scolaire-1ere-st2s-/

laide-scolaire-sciences-sanitaires-et-sociales/sante-sante-publique/15558

http://www.legifrance.gouv.fr./affichTexte.do?cidTexte=JORTEXT000000227015 &date-Texte

-http://www.destinationsante.com/l-oms-penchee-sur-les-africans-html.

Àyíka Ìtumọ fun àgbekalẹ erò- http://www.techno-science.net/?onglet=glossaire&

definition=3469-http://reseaueceloeetnature.org/-http://www.iucn.org/frIdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ

-Ekọ fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ: http://www.meir-ieu.com/ECHANGES/lepri.pdf

- http//reseauecoleetnature.org/-http://www.iucn.org/fr

98

MÓDÙ 7

AJỌṢE TÍPẸ-TÍPẸAJẸMỌ AGBÈGBÈ

Ó dara lati pese fun àwọn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ Oòrùn Afíríkà (ECOWAS) pẹlu agbara to ga jùlọ àti àwọn ẹka lati ri daju pe a ṣe àmulò àwọn ẹka lati ri daju pe a ṣe àmulò àwọn

ìpinnu àti àpapọ ìlànà ìtọju ìlu

99

AJỌṢE TÍPẸ-TÍPẸAJẸMỌ AGBÈGBÈ

1. Àfojusùn àti erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà.

2. Níhà àwọn enìyàn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà (ECOWAS)

Lati ìgbà tí Wọn ti gba ìkàsí ilẹ òkeere, àwọn Orílẹ-ede Ìwọ Oòrùn Áfíríkà gba ìlànà ìtọju ìlu fun ìmupadà-sọkan lati ṣàmukurò àwọn ìdíwọ- ìdínà tí àwọn Eròngbà wọn ní lati pese feremù ìfọrọlọ onímọ fun àti

ni eròngbà ìjọba alawọ funfun ṣe ìdàgbàsoke kan naà àti lati ri daju pe ṣàgbero ìrẹpọ wọn. Erò yìí sì jẹ ìlànà tí o ṣe àkoso àkopọ agbegbe ní nnkan bí ọdun mẹwàa sẹyìn.Fun àkopọ àkoso lati mu ipa rere ba ìgbe aye àwọn àwùjọ wọn àti fun àdani àwọn enìyàn, àwọn olorí orílẹ ede Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà ṣàmulò àfojusùn 2020 lati le mu Àjọ Eletò Ọrọ Àje àwọn Orílẹ-ede di ti àwọn enìyàn.

Àgbekalẹ àwọn agbegbe àti ẹka agbegbe bíi Àjọ aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS), Àjọ aṣàkoso ìṣòkan etò Ọrọ-aje àti ọrọ ajẹmowo Orílẹ-ede Ìwọ Oòrùn Áfíríkà (WEMOA), Àjọ fun ìdàgbàsoke Odò Sẹnẹgà (OMVS), Ìgbìmọ afẹsẹmulẹ Adena ìyàn Orílẹ-ede sorílẹ-ede ní Sahel (CLISS), Àjọ alaṣẹ agbegbe odò-ọya (the River Niger Basin Authority) àti bẹẹ bẹẹ lọ fi ìdí rẹ mulẹ pe àwọn Orílẹ-ede Ìwọ Oòrùn Áfíríkà ṣetan ṣiṣe pọ kí wọn sì tọ ipà ìbagbepọ to ye kooro. Ìgbòòrò Modù:Ṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti ìmọ, ìmọọse, ọgbọn àti ìhùwàsí fun ìsọdọkan àwọn agbegbe.

Módù yìí ní ẹka kókó-ẹkọ méjì:1. Àfojusùn àti erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà.2. Níhà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà.

ỌRỌ ÌṢÁÁJÚ

100

Ìgbòòrò ẹka koko-ẹkọ: Ṣíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti erò; ọgbọn àti ìhùwàsí tí o dara sínu ìgbelarugẹ ìfojusùn àti ìmuṣẹṣe àwọn erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ- aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS).

Awọn eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ1. Ní ìmọ nípa àwọn ohun amuyangàn àti erò ti n ba ìfojusùn àti erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà.2. Ṣe àgbekàlẹ àwọn ìgbesẹ àti àmuṣe tí yoò ṣòkùnfà ìgbelarugẹ àti àmuṣe erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ oòrùn Áfíríkà.3. Ṣe àgbekalẹ àwọn àmuṣe ìkọni tí yoò ṣokùnfà ìgbelarugẹ àti àmuṣe erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.4. Ṣàmulò ìhùwàsí tí yoò fààyegbà ìgbelarugẹ àti àmuṣe erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.Àwọn ẹyà ÀkoonuOrọ ìṣaaju Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà.Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà jẹ ẹgbẹ to ní ọmọ ẹgbẹ mẹẹdogun ni àtunpín ẹkùn ti ọdun 1975. A daa sílẹ lati mu ìbaṣepọ wa laàrin etò ọrọ aje, àti ní gbogbo àgbegbe tí a ti n ṣe etò ọrọ aje, pàapàa jùlọ àwọn ile iṣẹ- ìṣe nnkan jade, etò ìrìnnà ọkọ, ile-iṣẹ ìbara-ẹni-sọrọ, ile-iṣẹ amuṣagbara, ile-iṣẹ àgbẹ, ile-iṣẹ àwọn ohun àlùmọọnì ilẹ àdanidà okòòwò, àwùjọ àti àwọn nnkan to jẹmọ àṣà…. Ní ọdun 1993, àtunṣẹ àkọsílẹ àdehùn laarin awọn orílẹ-ede fi kun iṣẹ Àjọ yìí pẹlu ìtẹnumọ ìṣàmojuto àwọn ẹkùn to fẹsẹ mulẹ. Pẹlu ìlànà lorí àlaàfíà àti ààbò. Ìfilọlẹ yìí lo mu ìtọwọ bọ òfin ọdun 1999 to ni ṣe pẹlu eròjà fun dídẹkun aawọ, amojuto àti ìpẹtùsí, ìfàyegba àlaàfíà àti àabò.Bayìí àwọn orílẹ-ede meẹẹdogun (15) lo jẹ ọmọ ẹgbẹ Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà. (Benin, Burkina Faso, Cape-Verde, Coto d’ivoire, Gambi, Ghana, Guinea, Guinea-Bussau, Liberia, Mali, Niger, Nigeria, Senegal sierra Leone àti Togo) nígbà tí Mau-ritania tí fí àjọ yìí sílẹ ní ọdun 2000.Gẹgẹ bí Àjọ Àgbaye arísọrọ-ajẹmowo (IMF) ṣàlàye nípa àpapọ GDP àti PPP (Pínpín deede ohun àmuṣagbara ríra.) fun àwọn orílẹ-ede Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ Oòrùn Áfíríkà duro lorí 564.86 bílíọnù owo ilẹ Ámẹríkà, eyí to fi jẹ Ekarùndínlọgbọn agbara

ọrọ aje àgbaye. Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà tàn ka orí ilẹ to to 5.1 mílíọnù sukua kìlomítà bakan naà ní iye àwọn enìyàn olùgbe rẹ jẹ 299 mílíọnù.Ìpìlẹ àti ìdìdelẹ Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS)Ohùn tí o ṣe okùnfà ìdasílẹ Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà waye ni ọdun 1964. William Tub-man, Ààrẹ orílẹ ede Liberia, lo ṣe ìgbesẹ naa eyí tí ìtọwọ bọwe àdehùn sì waye ni oṣù kejì ọdun 1965 pẹlu àwọn orílẹ-ede bí Cote d’ivoire Guinea, Liberia àti Sieria Leone. Ṣùgbọn àdehùn naà kò fẹsẹrinlẹ to. Ní oṣù kẹrin ọdun 1972, Ààrẹ ilẹ Nàìjíríà, Ogagun Gowọn àti Ogagun Eyadema tí orílẹ-ede Togo tun etò naà gbekalẹ, wọn ṣe ìfilọlẹ àwọn ìlànà etò, wọn tun pe orílẹ-ede mejìla míìràn lati kopa nínu rẹ laàrin oṣù keje sí oṣù kẹjọ ọdun 1973. Ìpàde kan waye ni ìlu Lome lati ṣàyẹwò àkọsílẹ àdehùn laàrin wọn. Ìpàde àwọn adajọ to dangajia waye ni ìlu Ac-cra ni oṣù kíní ọdun 1974, nígbà tí ìpàde ajẹmọ ile-iṣẹ ìjọba waye ni Monrovia ní oṣù kin-in-ní ọdun 1975. Àperò mejeejì yìí ṣe àyẹwò fínní-fínní àkọsílẹ àdehùn ẹgbẹ naa. Ní ìparí, àwọn orílẹ ede mẹẹdogun lo tọwọ bọwe àdehùn pe kí wọn da àjọ naà sílẹ. (Iwe àdehùn to waye ni ìlu Eko) ni ọjọ kejìdínlọgbọn oṣù karùn-un, ọdun 1975. Àwọn òfin ìdasílẹ Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà naà jẹ ìfọwọsí ní Lome ní Orílẹ-ede Togo, ní ọjọ karùn-un oṣù kọkànla, ọdun 1976. Àtunṣe àkọsílẹ àdehùn fun títete ni àkopọ ìbaṣepọ etò ọrọ aje àti ìbaṣepọ ìlànà ìṣelu jẹ ìfọwọsí ni oṣù keje, ọdun 1993. Àjọ yìí jẹ ọkàn pàtàkì òpo marùn-un Àwùjọ Oríẹ-ede ajẹmọrọ-aje Áfíríkà (AEC) Ọjà àjọna fun Ilà-oòrùn àti Guùsù ilẹ Áfíríkà. Àwùjọ Aṣetò Ọrọ-aje Àwọn Orílẹ-ede Aarin gbùngbùn orílẹ-ede Áfíríkà (ECCAS) Aṣẹ Ìjọba-síjọba fun ìdàgbàsoke (IGAD), Àwọn amojuto ìdàgbàsoke àwùjọ Guùsù Áfíríkà (SADC) àti Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS) fọwọ sí ìbaṣepọ laàrin àwùjọ Orílẹ-ede ajẹmọrọ-aje Áfíríkà (AEC) àti Àwùjọ ajẹmọrọ-aje ẹlẹkùnjẹkùn (REC) ní oṣù kejì ọdun 1998.Àwọn Eròngbà àti Ìpinnu Àjọ àkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS) Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà

Ẹka kókó-ẹkọ 1: Afojúsùn àti erò Ajọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

101

(ECOWAS) ni àwọn eròngbà lati ṣe igbelarugẹ ìfọwọsowọpọ àti ìbaṣepọ nínu etò ọrọ aje, àwùjọ àti àṣà lati ṣàgbekalẹ ìfilọlẹ Ẹgbẹ etò ọrọ àje àti etò owo lati ipasẹ ìbaṣepọ àwọn etò ọrọ àje orílẹ ede àjọ ọmọ ẹgbẹ. Ìbaṣepọ yìí gbọdọ mu ìyípadà ba etò ìgbe aye, àwọn enìyàn, àti ìbaṣepọ fun ìdàgbàsoke etò ọrọ aje, ṣe ìgbelarugẹ ìbaṣepọ laàrin àwọn orílẹ-ede to jẹ ọmọ ẹgbẹ àti lati lọwọ nínu ìgbelarugẹ àti ìdàgbàsoke ẹkun àwọn ilẹ Áfíríkà. Àtuntẹ àkọsílẹ àdehùn ọdun 1993, eyí to yẹ ko mu kí ìfọwọsowọpọ etò ọrọ-aje àti etò ìṣelu laàrin àwọn orílẹ-ede ti wọn jẹ ọmọ ẹgbẹ, Àjọ ṣafihàn ìfilọlẹ àwọn ìjọrà ọjà àti níní owo kan papọ pẹlu àtubọtan àwọn etò ọrọ aje, nígbà tí eròngbà òṣelu duro lorí ìfilọlẹ ìgbìmọ aṣòfin ní ìwọ oòrùn Áfíríkà, ìgbìmọ etò ọrọ-aje àti àwùjọ àti ile ìdajọ òdodo ti Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà lati fi pààrọ ile-ẹjọ to ti wà tẹlẹ lati le pọndandan. Ìpínnu yìí kọkọ ṣe Àkọsílẹ Àdehùn laàrin àwọn Orílẹ-ede, ìdẹkun àti ìpetùsaawọ ni àwọn ẹkùn ṣe ojuṣe àwùjọ.Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Guùsù Áfíríkà gbe ojuṣe wọn lorí ìpinnu wọnyí:• Ìbadọgba àti ìbaṣepọ àwọn Àjọ ọmọ ẹgbẹ.• Ìṣọkan àti àjùmọdaduro• Ìfọwọsowọpọ laàrin àwọn orílẹ-ede.• Àkopọ àwọn ìlànà ìtọju ìlu àti àwọn etò• Imọgaara, ọrọ aje àti ìdàjọ lawùjọ• Ko ma sí wàhalà laàrin àwọn Àjọ ọmọ ẹgbẹ• Ìṣàmojuto àlàafíà, ìduroṣinṣin àti aàbò• Ìpetùsaawọ pẹlu ìrọrun• Ìbọwọ fun, ìgbelarugẹ àti ìdaàbòbò fun àwọn ẹtọ

ọmọnìyàn• Ìgbelarugẹ àti ìfẹsẹmulẹ fun Ìṣejọba àwaarawa.

Àwọn ile ẹkọ, Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS).

Lati le kẹsẹjarí, Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà gbe àwọn ile ẹkọ kalẹ:• Ìgbìmọ àwọn olorí orílẹ-ede àti ìjọba • Ìgbìmọ àwọn Alakòoso (Ìjọba àpapọ) (Ìgbìmọ

àwọn Mínísítà)• Olu ile-iṣẹ Alaṣẹ• Igbìmọ Aṣòfi ìlu/àwùjọ• Ile-ẹjọ Òdodo ìlu/àwùjọ• Ìgbìmọ ọrọ aje àti àwùjọ (wọn ṣe fẹ daa sílẹ)• Bankì okòwò àti ìdàgbàsoke Àjọ Aṣàkoso Ìwọ

oòrùn Áfíríkà (EBID)• Owo fun ìdàgbàsoke Ekun Àjọ Aṣàkoso Ìwọ-

oòrùn Áfíríkà. (ERDF)• Bankì (ile ìfowopamọ), ìdokòwò ẹlẹkùnjẹkùn

Àjọ Aṣàkoso Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ERIB)• Àjọ Abanimojuto Ọrọ-ajẹmowo ní Ìwọ-oòrùn

Áfíríkà (WAMA)

• Ile-ẹkọ Ajẹmọrọ-owo ni Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (WAMI)

• Àjọ Amojuto Ọrọ-ìlera ní Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (WAHO)

• Àdayanrí àwọn ìgbìmọ (Eyí tí wọn jẹ àdayanrí ìgbìmọ onímọ ẹrọ)

• Erọ fun ìdena, ìṣàkoso àti ìpẹtùsaawọ, àlaafíà àti aàbò tí wọn gbàwọle ni ọdun 1999. Àwọn ẹka erọ ní Àṣẹ, olu ile-iṣẹ Alaṣẹ, ìgbìmọ kàn fun ìpetùsaawọ àti aàbò fun orílẹ ede to jẹ ọmọ ẹgbẹ mẹwàa (Burkina Faso, Ghana, Guinea, Liberia, Mali, Niger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone àti Togo)

102

Afojúsùn, Èrò àti àwọn ìwúlò tó fẹsẹ múlẹ

Àfojusùn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-ajeÌwọ-oòrùn Áfíríkà.

Lati ṣe ìfilọlẹ agbegbe àìlaàlà, àlùyọ, àti ìfaramọra ẹkùn tí a gbe sori ìṣàkoso rere, níbi tí àwọn enìyàn yoò ti ni agbara lati kopa ṣàmulò ọpọlọpọ àwọn ohun àlùmọnì latàrí fífí aàye fun ìdàgbàsoke to fẹsẹ mulẹ àti ìdaàbòbo àyíka.

Èrò Ajọ Aṣàkóso Ọrọ-aje Ìwọ -oòrùn. Lati ṣe ìgbelarugẹ ìfọwọsowọpọ Àti ìbaṣepọ to ka si ìfilọlẹ fun ìṣọkan ọrọ aje ní ìwọ Oòrùn Áfíríkà nínu ọnà. lati ṣe ìgbega fun ìgbe aye ìrọrùn àwọn eeyàn wọn àti lati ṣàmojuto àti ìgbesẹ ìduro ṣinṣin ọrọ aje, ìlọsíwaju ìbaṣepọ, laàrin àwọn ajọ ọmọ ẹgbẹ àti lati sekunwọ sí ìlọsíwaju àti ìdàgbàsokefun ẹkun ilẹ Áfíríkà Àwọn ìwulò to ṣe koko Fun Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

Agbára ìmásẹwáKa daabòbò àti ṣíṣe ìrànwọ funÌlànà àmuṣe agbara ìmaṣẹ wa latile rí ìgbàwọle àgbaye gẹgẹ bí ìlànàọrọ-aje àti ìbaṣepọ etò-owo.

Ìbọwọ fún Lati ṣàmujade fun ìbọwọ fun laàrin àwọn òṣìṣẹ àti àwọn ọmọ ẹgbẹ lawùjọ àti bíbọwọ fun ọgbọn àtinuda, ìdasílẹ nnkan tuntun àti lati jẹ ki ìròyìn maa de setígbọọ àwọn enìyàn.

Ìrẹpọ Ìmọ to daju, níní àgbọye, Ìfarada àti ìbọwọ fun orílẹ-ede, ẹyà àti ìrẹpọ àṣà ìbílẹ ni àwùjọ wa.

Ìwà ÒtítọṢíṣe iṣẹ takuntakun lati ṣàmojuto àgbekalẹ to fẹsẹ mulẹ fun ìpe àti lati jẹ oloò-títọ lawùjọ àti ìbọwọ fun latara àwọn iṣẹ wa.

KíkópàÌfọwọkun to gbòòrò, àwọn Ìkopa wọnyí maa n hàn nínu àwọn ojuṣe etò òdiwọn aye àti ìbaṣepọ àṣà àwùjọ ní gbogbo ìpele àkoso ìdàgbàsoke àti ìgberò kalẹ.

ÌfọkàntánGba àwọn ọmọ-onílẹ kọọkan lamọràn lati jẹ olùfọkàntan lati maa sọrọ to dara nípa àwọn ọmọ-onílẹ ẹgbẹ rẹ ní àwùjọ àti àwọn ìpele ile isọnà, ni ìbamu pẹlu àwọn òfin àdani agbegbe.

ÌmọgaaraṢàmulò àwọn irinṣẹ ìmọgaara fun ìlọsíwaju ìfitoni letí to dara lorí àwọn erò àti ìlànà ìdàgbàsoke àkoso.

Ìmọ àti agbáraṢiṣe àfihàn ìmọ àti agbara pẹlu ìtara sí ìṣe to dara ju lagbàaye, ṣíṣe àfihàn ìhùwàsí àti ògò lorí ile iṣẹ ẹkùn gbogbo.

Òtítọ inúṢàgbekalẹ ìjabọ erò pẹlu inukan, àìlòdìsí, òtítọ inu àti ìbẹrù.

ÌtàyọÀìkaàarẹ ọkan àti àìṣemẹlẹ lati wa ní ìduro digbín fun ìjenìyàn, orílẹ-ede ẹkun àti ìretí àgbaye.

Ẹka kókó-ẹkọ 1: –Afojúsùn àti erò Ajọ Aṣàkóso Ọrọ-aje Iwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS).

103

Awọn Òpó fún ìbáṣepọ

• Ìdàgbàsoke fun àwọn ohun àlùmọọnì agbegbe (ìdàgbàsoke àti ìro lagbara fun ànfààní àwọn enìyàn, ṣíṣe deede laàrin tàkọ tabo, àyíka to dara); ìjọba ọmọ-onílẹ.

• Àlàafíà àti aàbò: wíwa ní àlàafíà àti ààbò fun àyíka lati bọ lọwọ aawọ, ìfọmọṣòwò àti ìdẹyẹsí.

• Ìṣàkoso: Òṣelu to dara àti ìṣàkoso ọrọ aje, ìṣe ìmọgaara, ìṣàmojuto rere nípa lilo àwọn ohun àlùmọọnì àwùjọ fun ìdaàbòbò ọmọnìyàn to yẹ.

• Ìbaṣepọ etò ajẹmọrọ-owo àti ọrọ aje (ìṣòwò; ọjà; àwọn nnkan to jẹ mọ etò owo, àbajade; ìbaṣepọ àwọn nnkan àfojurí àti òṣelu: Ọjà ìṣọkan pẹlu owo kan naà, etò ọjà ajẹmọrọ-owo to dara àti ọnà ìgbà sanwo deede.

• Ìdàgbàsoke fun ile-iṣẹ àdani: ìbaṣepọ to gunrege àti àṣeyọrí. Ti ile iṣẹ ìjọba àti aladani, àyíka ti yoò fààyegbà ìdàgbàsoke àwọn ile iṣẹ ìjọbà àti taladani.

• Àlaàfíà, aàbò àti ìṣàkoso rere• Ìfigagbaga ìlera àti dídọgba• Ìbaṣepọ ajẹmọrọ-owo àti ọrọ aje• Agbara ile ìsọnà• Àwọn ohun to jẹmọ àgbaye ÌWE ÌGBESE Ẹka koko-ẹkọ 1:Ṣíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti erò, ọgbọn

àti ìhùwàsí tí o dara sínu ìgbelarugẹ ìfojusùn àti ìmuṣe àwọn erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

Àwọn eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ1. Kíyesí àwọn ìwulò àti ìmọ to ní ṣe pẹlu ìfojusùn

àti erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.2. Ṣe àgbekalẹ àwọn ìgbesẹ àti àmuṣe tí yoò

fààyegba ìgbelarugẹ àti àmuṣe erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

3. Ṣe àgbekalẹ àwọn àmuṣe ìkọni tí yoò fààyegba ìgbelarugẹ àti àmuṣe erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

4. Ṣàmulò ìhùwàsí àwọn àmuṣe ìkọni tí yoò fààyegba ìgbelarugẹ àti àmuṣe erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

Akókò: Wákàtí Méjìlá (12 hrs)Àwọn irinṣẹ ìkọni àti àwọn ohun elò ìkẹkọọ/ìwe

àkọsílẹ:- Àwọn etò ìkẹkọọ àti ìwe ìtọsọnà fun iṣẹ tí a fẹ ṣe.- Àtuntò àdehùn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ Aje Ìwọ-oòrùn

Áfíríkà, ní oṣù keje ọdun 1993, àwọn ìwe kíkà Àjọ ìṣọkan afíríkà, oríṣìíríṣìí àwọn òfin Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà àti òfin orílẹ-ede.

- Ìwe ìtọsọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

- Àwọn Fíìmù, Àwòran loríṣìíríṣìí- Ìwe àkọsílẹ àti àwọn ìwe kíkà loríṣìíríṣìí,- Erọ ayarabíàṣa.

104

Ẹka kókó-ẹkọ 1: Ìfojúsùn àti erò Ajọ Aṣàkóso Ọrọ Ajé Ìwọ Oòrùn Áfíríkà (ECOWAS)Atẹ Ìfetòsí

Àsìkò Ìmọ àtẹyìnwá Àwọn ohun èlò tó jẹmọ àkoonu iṣẹ

Àwọn ìgbésẹ ìkọni

Àfihàn àkókò

1. Ṣàfihàn ìfojúsùn àti èrò Ajọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà

Ìmọ láti sọ ìfojúsùn èrò àti ìwúlò Ajọ Elétò ọrọ-ajé àwọn orílẹ-èdè ìwọ oòrùn Áfíríkà pọ mọra wọn.

- Àkọsílẹ ìwádìí (títẹ àti àwọn èròjà) -isé Àjùmọṣ e - Lílo ọgbọn-ìforíkorí. - ìbẹwò káàkiri - Àṣàrò

Wákàtí méjì (2Hrs)

2. Ṣèyàtọ àwọn òfin àti ìwúlò Ajọ Aṣàkóso ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà

Àwọn òfin àti ìwúlò to ṣe kókó

Wákàtí mẹrin (4Hrs)

3. Ṣe àfikún àwọn ẹkọ ìlànà ìkọni

Dábàá ìlànà àlàyé lórí àkókó ìkọni pẹlú ìgbéléwọn àti àfihàn ìyiri iṣẹ wo.

2Hrs

4. Ṣe àgbékalẹ fún àwọn àmúṣe tí yóò fààyègbà ìfojúsùn àti àmúṣẹ èrò Àjọ Aṣàkóso ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà

Ṣe àmúṣe àwọn ìgbésẹ tí yóò fààyègbà ìfojúsùn àti àmúṣẹ èrò Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

Wákàtí mẹrin (4Hrs)

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKẸKỌO

Ẹka koko-ẹkọ 1: Ìfojusùn àti erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.Ẹka koko-ẹkọ.Ṣíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti erò, ọgbọn àti ìhùwàsí tí o dara sínu ìgbelarugẹ ìfojusùn àti ìmuṣe

àwọn erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS). Àkọle iṣẹ/ipò ìkẹkọọ: ìfojusùn, erò àti àwọn ìwulò to ṣe koko fun Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.Àwọn eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ:Kíyesí àwọn ìwulò àti ìmọ to ní ṣe pẹlu ìfojusùn àti erò Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

Àmúlò àwọn ìmọ àtẹyìnwá fún ìmọọ ńṣe

Ìmọ Àtẹyìnwá Ọgbọ ìkọni Ìhùwàsí Ìmúrasílẹ - Fún ìfojúsùn àti èrò Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà ni ìtumọ - Ṣàlàyé àwọn ìwúlò to ṣe kókó Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

-Ṣàmúlò ìhùwàsí èyí tí yóò jẹ mọ pẹlú àwọn ìwúlò tó ṣe kókó - Gba fun ètò ìrẹpọ àṣà, ẹyà àti ilẹ - Ní èrò àti máa tọjú àwọn ènìyàn

Ṣe àtúpalẹ àwọn ìwúlò tó ṣe kókó Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

105

Akókò:Wákàtí Méjì (2hrs)

Àwọn irinṣẹ ìkọni àti àwọn ohun elò ìkẹkọọ/Ìwe àkọsílẹ- Àwọn etò ìkẹkọọ àti ìwe ìtọsọnà fun iṣẹ tí à fẹ ṣeÀtuntẹ àdehùn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà ni oṣù keje, ọdun 1993, àwọn ìwe kíkà Àjọ ìṣọkan

Áfíríkà, oríṣìíríṣìí àwọn òfin Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà àti ìṣòfin ní orílẹ-ede - Ìwe ìtọsọnà Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-òrùn Áfíríkà.- Àwọn fíìmù, àwọn àwòran- Ìwe àkọsílẹ àti àwọn ìwe kíkà loríṣìíríṣìí- Erọ ayelukara

Ṣàgbékalẹ àkókò ìkọni/ìkẹkọọ

Àwọn àmúṣe Àwọn ìpele Fún olùkọni Fún àwọn akẹkọọ : Àwọn ìgbésẹ Àyẹwò /ìmọ àtẹyìnwá

Ṣàyẹwò ìpele ìmọ ìpìlẹ àti ẹkọ àtẹyìnwá àwọn akẹkọọ pẹlú ìmọ tí àwọn akẹkọọ kọ

Dáhùn àwọn ìbéèrè

Àwọn ìbéèrè ajẹmérò iṣẹ àdáṣe

Iṣe-nǹkan-hanni Olùkọni ní láti bèèrè lọwọ akẹkọọ láti ṣe àkọsílẹ àwọn owó tí àwọn ọmọ ẹgbẹ orílẹ-èdè ń ná.

Àwọn akẹkọọ ní láti pààrọ àwọn owó wọnyí láti le ṣe àmújáde ìjọrà wọn, kí wọn sì ṣe àríwísí nípa ìwúlò wọn.

-àṣàrò -lílo ọgbọn ìforíkorí kan náà -àkọsílẹ ìwádìí (Títẹ àti èròjà dígítà) láti mú ìpinnu Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà ní oṣù keje ọdún 1993 àti ìwé òfin Orílẹ-èdè Iṣẹ Àjùmọṣ e - Àfojúsùn àwọn ibéèrè àti ìdáhùn

Ṣe àtupalẹ àwọn iṣẹ ẹlẹgbẹjẹgbẹ alájùmọṣ e/ìjábọ iṣẹ àjùmọṣ e pẹlú ṣíṣàrò

Kí olùkọni ṣàfihàn àwọn ìwúlò tó ṣe kókó tó rí mú láti àwọn ìwé kíkà lórí àfojúsùn, èrò àti àwọn ìwúlò to ṣe kókó Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà. - fún àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ to fẹ ṣiṣẹ ajùmọṣe ni àwọn ìlànà yìí. - kà á ki o sì ko àwọn ìwé náà sílẹ lọtọọ tọ àti ĺẹyìn náà kí o ṣe àkópọ àwọn ìwé wọnyí. - Dojúkọ pẹlú èrò - Ṣàgbékalẹ àtẹ tí yóò ṣàfiwé ìwúlò Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà pẹlú àmúṣe ìwúlò ojoojúmọ.

Ṣàyẹwò ìjábọ àwọn iṣẹ ẹlẹgbẹjẹgbẹ àwọn akẹkọọ kọọ kan pẹlú àbájáde iṣẹ àwọn ẹlòmíràn.

- jíjábọ àbájáde iṣẹ. - Àṣàrò láàrin àwọn akẹkọọ láàrin àṣàrà akóko kọọ kan

Ìṣàmulúlò/ìwúrí Olùkọni ní láti ṣàgbékalẹ fún àwọn akẹkọọ láti pèsè àkọsílẹ àbájáde lórí Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà níbàṣepọ pẹlú èrò orílẹ-èdè láti lè rí ìdí to fi yẹ kí wọn kọ ọ sílẹ.

Àwọn akẹkọọ ní láti pin yẹlẹ yẹlẹ sí ẹlẹgbẹjẹgbẹ kéékéèké láti pèsè àkọsílẹ

Iṣẹ àdáṣe

Ìṣínípò tún ṣe ìdókówò

- Olùkọni ní láti rànwọ lọwọ láti ṣe àgbékalẹ ọjọ kan fún ìlanilọyẹ lásìkò ọsẹ ìgbáṣàlárugẹ fún ìpààrọ àwọn ìwúlò àjọ ẹlẹyàmẹyà tàbí orílẹ-èdè

Àwọn akẹkọọ ní láti ṣe àgbékalẹ ọjọ kan fún ìlanilọyẹ ni ilé ẹkọ tàbí ní àgbègbè wọn.

Ipa tó ń ko, Ere orí ìtàgé fún ìpàdé

106

Ṣíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti ìmọ pẹlu ìṣàtunṣe ìlànà ìhùwàsí ti yoò fààyegbà ìṣàmuṣe kíakía àti ojuṣe ìjọmọ-ònilẹ laàrin Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Àwọn Orílẹ-ede Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECO-WAS).

Awọn Èròngbà ìkọni àti ìkẹkọọ1. Kíyesí àwọn ìwulò àti ìmọ to ní ṣe pẹlu ìbaṣepọ

agbegbe.2. Ṣàgbekalẹ àwọn ìgbesẹ àwọn àmuṣe to le mu

agbegbe ìlọsíwaju ba ìgbe ìrọrùn laàrin àwọn agbegbe.

3. Dabàa ọgbọn ìkọni lati koju ìṣòro tí o jà ràn-ìn nípa ìbaṣepọ agbegbe.

Awọn ẹyà àkóónuÀwọn oríṣìíríṣìí ẹyà àti ẹkà ìbaṣepọ• Ìbaṣepọ ìṣelu àti òfin- Ṣíṣe àgbekalẹ òfin tí yoò sọ orílẹ-ede dí alagbara

lati ṣàmulò àwọn àbajade erò.- Erò lorí ìdasílẹ agbara òfin àwọn ile iṣonà orílẹ-ede

fun ṣíṣe àmojuto àti àfẹnukò ṣàmulò àwọn àlàkalẹ erò: Ile ìdajọ òdodo, ile aṣòfin, etò ọrọ aje, ìgbìmọ ẹgbẹ.

- Òṣelu ìfọwọsowọpọ- Rínrìn fanda àwọn enìyàn; apa mẹta (3) ni àwọn

etò tí wọn fọwọ sí lati muṣe níbi àperò oṣù karùn-un ní ọdun 1978:

- fífòpin sí ìwe ìrìnnà- ẹtọ ilegbee- ẹtọ ìdasílẹ• Ọrọ-aje àti Etò-ìnawo (nína ọjà kan naà, owo kan

naà, ile-iṣẹ, ìwakùsà, ẹka aladani, iṣẹ àgbẹ…)- Àfikun àwọn iṣẹ àkànṣe tí yoò fàyegbà àkopọ etò

ọrọ aje àkoso etò ìsuna owo nínu àwùjọ àwọn.- Òmìnira ìsuna-owo àwọn ile isọnà: Ṣíṣe ìfilọlẹ

owo-orí awùjọ - Eyí tí yoò jẹ ìda marùn-un (0.5%) lorí àwọn ọjà lati àwọn orílẹ-ede alàgàta fun àtirowona ìlànà ìbàṣepọ àwùjọ.

• Ìfọwọsowọpọ àwọn ẹṣọ aṣọbode - Etò dídẹwọ òfin òwò fun ìgbesẹ lati ṣe ìdasílẹ

ìṣọkan àwọn ẹṣọ aṣọbode laàrin orílẹ-ede àwọn ọmọ ẹgbẹ àwùjọ.

- Ìṣọkan àwọn ẹṣọ aṣọbode ní ṣe pẹlu yíyọ owo orí ọjà àti bíbu owo fun ọjà, mímu ìṣòro à n sanwo ìpín lorí ọjà pẹlu ìfilọlẹ owo-orí ọjà títa to jọra

wọn (CET). Àwọn orílẹ-ede mejìla lo ti yọ owo-orí àwọn ọjà tàbí eròjà ọjà: Benin, Burkina Faso, Cote d`lvoire, Gambià, Ghana, Guinea, Mali, Ni-ger, Nigeria, Senegal, Sierra Leone, àti Togo.

- Ṣíṣe ìfilọlẹ lílo kọmputà fun ìlànà àtiko àmuṣe àwọn ẹṣọ aṣọbode jọ lati le mu àlekun ba bí owo ṣe n wọle fun àwọn orílẹ-ede.

• Ìfọwọsowọpọ òwò- Ìfilọlẹ ẹrọ EUROTRACE fun ìlànà lati mọ ìṣirò

owo ilẹ òkeere àti lati mọ bí owo ṣe n lọ nínu Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

Ẹka kókó-ẹkọ 2: Sí àwọn enìyàn Ajọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS)- Àlàkalẹ erò ni oṣù kẹta, ọdun 2000 fun ìdasílẹ etò

rínrìn fanda laàrin àwọn orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ meje: Benin, Burkina Faso, Ghana, Mali, Niger, Nigeria, àti Togo.

• Ibaṣepọ àṣà àti àwùjọ (ẹkọ, ìṣọkan, ọdọ, ìlera, ìgbafẹ abbl,)

- Eyí gan lo ṣe pàtàkì ju nítorí òhun gan lo n fa ìrẹpọ jù. Ipa àwọn enìyàn nínu rẹ naà gọdọ waye lati le wà ni àwùjọ kan naà; tí yoò jẹ ìbaṣepọ agbegbe tàbí ẹkọ àlàafíà. Àbajade gbogbo ìgbesẹ yìí gbọdọ wa lorí àfojusùn ònkà àwọn enìyàn.

- Ìfilọlẹ ìlànà ìbaṣepọ maa n waye lọpọ ìgbà latarà àwọn ọdun ìbílẹ, àti àwọn àkojọ ilẹ òkeere. Òdiwọn ìfilọlẹ waye nípa àìgbọraẹniye àti erò àkoba tí kò fẹsẹrinlẹ daadaa, yàtọ sí orin nìkan tí o duro daadaa. Eyí maa n waye nípa kí ìrẹpọ ba àwùjọ lọpọ.

Ẹka kókó-ẹkọ 2: Sí àwọn enìyàn Ajọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Awọn Orílẹ-ede Ìwọ-oòrùn Áfíríkà (ECOWAS).

107

Àgbekalẹ ọdun 2011 ni eròngbà lati ṣe ìgbelarugẹ ìbaṣepọ àti okoòwò laarin àwùjọ àwọn Orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ, yàtò sí eyí tí àkọle rẹ dale “Ríro okòòwò àwọn àwùjọ lagbara latàra ìbasepọ ìjọba àti ile iṣẹ aladani.- Ó hàn gbangba pe ìràpadà yìí gbọdọ jẹ nnkàn tí

yoò fààyegbà ìwe ìlànà ìkọni, àkojọpọ yìí sì gbọdọ waye laàrin àṣeyọrí àti àwọn etò gbogbo yìí, kì í ṣe ìfẹsẹmulẹ wọn.

- Lara àwọn nnkan to maa jẹ bí àpẹẹrẹ ni kí wọn fààyegbà ṣe ìfilọlẹ ọdun ile ẹkọ kan (nítorí pe o gbọdọ dale orí àwọn ewe àsìkò yìí) tí àwọn òṣere ọmọ ile ẹkọ yìí yoò rí ara wọn gẹgẹ bí àwọn orílẹ ede tí kò tako àwọn Orílẹ-ede mìíràn yàtọ sí àwọn orílẹ ede tí wọn n ṣiṣẹ laàrin ogunlọgọ orílẹ-ede ẹgbẹ Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà tí wọn lerò ìmọ ìfọkànsí àti ìfẹsẹmulẹ rẹ yàtọ sí ifigagbaga. Eyí kò tumọ sí ọta bíkò ṣe àgbeyẹwò ìbaṣepọ agbegbe. Ìfigagbaga kì í fun ọta bíkòṣe ìlànà ìṣòkan àwọn orílẹ-ede. Eyí kì í ṣe ìtànmọlẹ àṣà; ṣùgbọn o jẹ ìlànà ìbanisọrọ àwùjọ.

- Àlàkalẹ erò lorí ìbaṣepọ jẹ nnkan àmuṣe ni gbogbo ìpele orílẹ-ede gẹgẹ bí àwọn àpẹẹrẹ to wà sẹyìn, erò nípa ìbaṣepọ akọ àti abo gbọdọ jẹ ohun àfilọlẹ ní ìpele àwọn orílẹ ede nla, kí wọn sì ṣe àmulò ìmọ akọ àti abo.

- Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-Aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà jẹ mọ àgbekalẹ lorí ọrọ aje àfojusùn ko gbọdọ kurò lorí erò to bí ẹgbẹ yìí, o yẹ kí wọn ni àgbọye pe “Títajà” jẹ nnkan to waye làtara pípese àwọn ohun tí yoò wulò fun àwọn enìyàn to wà nínu orílẹ ede ọmọ ẹgbẹ Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje lati gbe papọ. Àlàkalẹ yìí maa fààyegbà ìdaṣẹsílẹ to darà. Eyí yoò le ṣàmukurò ìbẹru laàrin àwọn alabagbe, àgbekalẹ rẹ jẹ lorí nnkan mejì yìí:

- Àwọn ọmọde- Ìtara àti ẹmí ìwa ohun tutun Àwọn ọmọde gbogbo gbọdọ ní ìgbìyànju lati wa

àwọn nnkan tutun loríṣìíríṣìí, nípa rírí ìyípadà ọtun latara ìpàde lọlọkan-ò-jọkan kí àwọn àgbàlagbà sì jawọ nínu ṣíṣe ìgberaga àwa lawà níbẹ.

Eyí le àjòjì lara àwọn tí wọn ko ba mọ àmọdaju lorí àwọn nnkan wọnyí o le ṣe fààyegbà àìnìrẹpọ laàrin àwọn enìyàn àti pe o tun le ṣòkùnfà lati doju ìjà tàbí se jànba fun ara wọn: fun ìdí eyí, nítorí o maa jẹ àtẹwọ gba nípa ìrírí tí àwọn enìyàn fẹ ni, nígbà tí wọn ba n wa irufẹ ìrìnnàjò lọ sọnà jíjì pẹlu lati wa àwùjọ to dara; bí o ṣe n lọ sorí ìbùsùn, o ti ìlẹkùn níle rẹ, o ti àpotí rẹ naà pẹlu, pẹlu gbogbo nnkan yìí, o mọ wí pe àwọn òfin wa tí o maa doju kọ ẹni to ba ṣẹ tí wọn yoò sì gbẹsan ohun tí wọn ba ṣe fun. O bi ara rẹ pe kí ni ànfààní jíjẹ ọmọ-ònilẹ to rìnrìn àjo pẹlu ìjọmọ- ònilẹ lo fi n tìlẹkùn mọ arà rẹ, àti àwọn ọmọ rẹ, àti àwọn òṣìṣẹ rẹ, nígbà tí o

ti àwọn àpotí. Njẹ kò maa tàbùkù ìjẹ ọmọnìyàn rẹ gẹgẹ bi ọrọ to jade lẹnu ohun? Tàbí kí o ṣe wí pe kì í ṣe ìtàbùkù ẹtọ ọmọnìyàn. Erò àti ní nnkan tàbí nínífẹẹ sí nnkan kì í ṣe ẹṣẹ rara fun àwọn to ba níi, nígbà to jẹ wí pe àwọn eeyàn ò mọ òfin to de wọn, wọn kò le mọ òfin naà nítorí pe wọn kò kopa níbẹ rara. Àti pe bayìí, kò sí òfin kan tí wọn gbe kalẹ. Nígbà tí o ṣe wí pe wọn kò yọju sí àwọn enìyàn lati gba erò wọn sílẹ. HOBBES2

• Àwọn ohun elò (Ohun àmuṣagbara, Ẹrọ ìbanisọrọ, etò ìgbòkegbodò ọkọ àti ti orí ilẹ).

- Ohun Àmuṣagbara- Etò kan waye ni ọjọ karùn-un, ọdun 1982 labẹ

àṣẹ àwọn olorí orílẹ-ede àti ìjọba – nípa Àkànṣe Iṣẹ Opa Gaàsì tí Ìwọ-oòrùn Áfíríkà: Eyí tí Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Áfíríkà beere fun, Bankì Àgbaye naà foju wo ìfilọlẹ iṣẹ ọpa gaàsì tí ìwọ oòrùn Áfíríkà.

- Lati waye eyí, àwọn orílẹ-ede mẹrin “Benin, Gha-na, Nigeria àti Togo” lati ṣàgbekalẹ ọpa gaàsì tí wọn yoò maa ṣàmulò lati “Nigeria” fun agbara.

- Ìfilọlẹ fun àgbekàlẹ ìdàgbàsoke lati lò laàrin àwọn orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ.

- Ìdasílẹ ọnà àtilagbara ina mọnà-mọna tí wọn yoò pe ni “Agbami Agbara Ìwọ oòrùn Áfíríkà”

- Ẹrọ-ìbaraẹnisọrọ Oṣù karùn-un, 1979 ni àjọ àwọn olorí orílẹ-ede

pàṣẹ etò kan lorí ẹrọ-ìbaraẹnisọrọ-INTEL COM 1: lílo ẹrọ ìbara ẹni sọrọ tààrà; ní gbogbo àwọn olu-ìlu àwọn orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ.

- INTELCOM 11: àgbeyẹwò nípa etò ẹro ìgbàlode tí yoò lukara. Ṣe ṣàmulò àwọn ìlànà lati mu ìdàgbàsoke ba ẹka wọnyí.

- Líla Òpoponà tí yoò jara wọn ní Orílẹ-ede Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

- Àgbekalẹ etò kan jẹ ìfọwọsí ni oṣù kejìla, ọdun 1980 ní ìlu Lòmẹ: tí òpoponà lati Navakchott sí ìlu Eko jẹ àmuṣe tí o to 4,560 kìlomità, ṣùgbọn tí wọn ṣe 3,800 nínu rẹ, eyí to to 83 ìda tí wọn ṣe nínu ìda ọgọrùn-un (100%).

- Dakar – N’Djamena: naà to 4,460 kìlomítà ṣùgbọn 3,894 kìlomítà ni wọn gbeṣe nínu rẹ, yìyí to to 88 ìda nínu ìda 100; àpapọ ọpoponà naà jẹ 11,423 kìlomità, tí wọn si ṣe iṣẹ lorí 7,653 kìlomità àwọn òpoponà, eyí to jẹ ìda 67 àwọn iṣẹ tí wọn ṣe parí nínu ìda ọgọrùn-un (100%).

- Àtunṣe àwọn òpoponà.- Kaàdì alawọ ilẹ fun ìdojutòfo ọkọ Àjọ Aṣàkoso

Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn afíríkà. Orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ mejìla ni wọn ti ṣe ìfilọlẹ kaàdì yìí: Benin, Burkina Faso, Cote d’lvoire, Ghana, Guinea, Guinea Bis-sau, Mali, Niger, Nigeria, Serria Leone, Senegal àti Togo.

108

- Àwọn òfin òpoponà to jara wọn (ISRT): eyí tí yoò fààyegbà ìrìnnà ọkọ to ja geere laàrin orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ. Marùn-un nínu àwọn orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ lo ṣe ìfilọlẹ òfin naà: Benin, Cote d’lvoire, Mali, Niger, àti Togo.

- Ìdasílẹ ìgbìmọ alamojuto àwọn orílẹ-ede lorí rínrìn fandà àti ìrìnna ọkọ. Mejìla nínu àwọn orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ lo ṣe ìfilọlẹ àwọn ìgbìmọ yìí: Benin, Burkina Faso, Cote d’lvoire, Ghana, Gunea, Guin-ea-Bissu, Mali, Niger, Nigeria, Sierra Leone, Sen-egal àti Togo.

• Àwọn òfin lorí àyíka- Ẹka agbegbe etò fun àlàkalẹ ìṣe pẹlu àwọn

Àfẹsẹmulẹ Adenà Ìyàn lati orílẹ-ede ni Sahel (CLISS).

- Ṣíṣe àmojuto àwọn koríko oju omi- Dídenà ọgbẹlẹ- Ìrolagbara àwọn ẹka awoju-ọjọ orílẹ-ede.• Àlaafíà àti ààbò- Ṣíṣàmulò òfin ìdẹkun wàhalà ọdun 1978- Ṣíṣàmulò òfin ìrànlọwọ ìdaàbò bò ọdun 1981.- Ṣíṣàmulò àwọn òfin ìṣelu Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje

Àwọn Orílẹ-ede Ìwọ oòrùn Áfíríkà ní oṣù keje, ọdun 1991. Ìpolongo yìí wa fun àwọn òfin òṣelu.

- ECOMOG (Ẹgbẹ Àṣàmojuto ECOWAS): Àṣẹ àbajade àperò ọdun 1990 lo ṣukùnfà alabojuto àwọn ọmọ ẹgbẹ yìí lati maà dẹkun ogun jíjà.

- Àwọn Àmuṣe wọn ní ìlu Liberia:- Benin, Burkina Faso, Gambia, Ghana, Guinea,

Mali, Niger, Nigeria, Senegal, àti Serria Leone ni wọn jẹ ọmọ ẹgbẹ Àjọ aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà to da sí i.

- Àwọn orílẹ-ede mìíràn ni: Uganda àti Tanzania.- Àwọn àmuṣe wọn ní ìlu Sierra Leone:- Ghana, Guinea, Mali, Nigeria àti Senegal lo jẹ àwọn

orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ to lọwo nínu àṣeyọrí etò naà.- Àwọn àmuṣe wọn ní ìlu Guinea Bissau: - Benin, Gambia, Niger àti Togo lo jẹ orílẹ-ede ọmọ

ẹgbẹ to lọwo nínu àṣeyọrí etò naà.- Ìkopa nínu àdehùn laàrin Guinea àti Senegal.- Ìdaàbòbò aawọ àti àmojuto àwọn eròjà to jẹ àlàkalẹ

àṣẹ ọdun 1998. Eyí to jẹ ìlànà àmuṣe iṣẹ àkọsílẹ fun ìdaabòbò aawọ: ìwosàkun àti ọnà ìmojuto àwọn ẹkà to le fa aawọ:

- Ofíìsì mẹrìn fun ìwosàkun tí wọn pínka: Co’tonou, Ouagadougou, Banjul, àti Monrovia

- Gbàgede ile àmojuto àti ìwosàkun ní Abuja.- Ìfilọlẹ àdehùn àti ìgbìmọ alaàbò tí o jẹ àfọwọsi

àwọn orílẹ-ede mẹsàn-an ọmọ ẹgbẹ.- Ìfilọlẹ ìgbìmọ ẹgbẹ àgbà.- Ìgbende àwọn ọmọ ogun- Ìfòpinsí kíko àwọn ohun ìjà wọle àti kíko lọ síta

pẹlu ile iṣẹ ìpese àwọn ohun ìjà keekeeke. Ti o jẹ ìfọwọsí ni oṣù kẹwàa, ọdun 1998.

- Àmulò ìlapa erò àti òfin ìseṣẹ- Ìdàgbàsoke àṣà fífàye gbà àlaafíà- Àgbende àwọn ẹṣọ alaàbò.- Ìṣamojuto àwọn ohun ìjà keekeeke ni àwọn ìbode- Ìfilọlẹ àwọn ìlànà àkọsílẹ àti àkọsílẹ àwọn ohun ìjà

keekeeke ní agbegbe.- Gbígbà àti dídanasun àwọn ohun ìjà lọpọ, (Eyí

waye ní Liberia àti Mali).- Fífi àye gba àṣàro pẹlu àwọn to n ṣe e àti to n tà

ohun ìjà-pẹlu òfin ìṣeṣẹ• Àwọn nnkàn to rọmọ àti ànfààní ìbaṣepọ agbegbe. Ànfààaní to jẹ yọ nípa ìbaṣepọ agbegbe jẹ

ọkan pàtàkì nínu àwọn àgbekalẹ to dara jù fun ìdàgbàsoke àti koju àwọn ìṣorò ti Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà ni, o fi àwọn àleebù nípa ohun àlùmọnì àti etò ọrọ aje ìlu kọọkàn hàn. Lafikun, nípà wíwo ìtàjà Orílẹ-ede Áfíríkà, àpapọ ìgbìyànju àti ìlànà òṣelu tuntun yoò ṣe àfikun ìgbelarugẹ ìdàgbàsoke nípà ṣíṣe àtunṣe ìpese ọjà àti ìdokòwò pẹlu òwò to mẹhẹ.

• Kini àwọn ànfààní ìbaṣepọ agbegbe?• Kí àwọn ọjà keekeeke parapọ lati le ṣe ìfigagbaga.

Ìdàgbàsoke yoò sì ba àwọn ile iṣẹ naà.• Fífẹju àwọn ọjà wọnyí le ṣàlekun nínu ìdokowò

àwọn ọmọ ẹgbẹ lílesí ìpese ọjà níye, àti ìgbìyànju lati ni ìmọ kun ìmọ àti ìmọ ẹrọ.

• Ìbaṣepọ yìí tun le ṣe ìwurí àti ìtẹsíwaju ba àtuntò etò ọrọ-aje tí yoò mu ìdàgbàsoke ọrọ-aje nípà bíbọwọ fun òfin àti ẹtọ lati ni dukìa, ìdajọ òdodo àti etò ìmọgara ìṣàkoso.

• Latara àwọn irinṣẹ agbegbe ẹkun wọnyí, àwọn ọmọ ẹgbẹ orílẹ-ede wọnyí le ni agbara lati ṣe àṣàrò pẹlu ìpele ilẹ òkeere. Wọn le ṣàṣàrò gẹ ẹ bí àjọ, eyí tí kì í saabà waye nípa erò àwọn orílẹ ede.

• Àwọn orílẹ-ede keekeeke naà maà jẹ ànfààní latara ìbaṣepọ àwùjọ nípa àlekun erenjẹ àti pínpín ohun àlùmọnì laàrin ara wọn.

• Ìbaṣepọ yoò dẹkun wàhalà aawọ nípa ní ní ẹmí ìgboyà àti ìfilọlẹ ìfọwọsowọpọ ní agbegbe aàbò àwùjọ.

Gbogbo àwọn ànfààní wọnyí, ní wọn duro lorí ìbaṣepọ laàrin àwọn ìpele lati ṣàmukurò àwon ìṣòro àti ìdààmu ni àwọn ibọde (Àlàkalẹ ìṣàkoso àti ìyàtọ àwọn ìpese ọjà); àwọn ànfààní wọnyí duro lorí ìpele ìtara àti ìgboyà laàrin àwọn orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ.

• Àwọn àkoba fun ìbaṣepọ agbegbeNígbà tí a ba n sọrọ ànfààní tí a maa rí lọpọ, o yẹ kí a

mọ pe yoò ni àwọn àkoba kàn nínu:• Edínwo owo-orí le ṣàkoba fun òwò nípa bí owo

ọjà yoò ṣe maa din níye lati ọwọ àwọn orílẹ-ede

109

tí kì í ṣe ọmọ ẹgbẹ eyí tí owo rẹ wọn gidi lati ọdọ àwọn orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ. Àwọn ìdínwo owo ọjà yìí le jẹ ìṣòro fun ọpọlọpọ àwọn àwùjọ ìlu.

• Ìbaṣepọ yìí le ṣàdínkùn owo to n wọle sapò ìjọba lati ọdọ àwọn ẹṣọ ibode, ìṣòro yìí maa waye latara agbara àwọn ọmọ ẹgbẹ to pọ jù, ṣùgbọn, o da a kí wọn ṣàmulò ọnà mìíràn lati maa wa àwọn ohun àlùmọnì.

• Ìbaṣepọ yìí le ṣàkoba fun pípàdanù agbara orílẹ-ede àti àwọn ànfààní tí wọn maa rí larà àṣà, fun ìdí eyí, ìbaṣepọ maa mu ànfààní wa ju àkoba tí a maa rí níbẹ lọ.

110

• Àwọn ìṣòro àti ìpeníjà• Àwọn ìṣòro• Àwọn ede• Ìjẹ orílẹ-ede/ijẹ orílẹ-ede to ga jù• Ìṣàkoso buburu• Ìmọ/àlàfo ìpolongo ẹtọ ìlu• Àìṣàmulò àwọn eròjà òfin ìmuṣe ṣe fun rínrìn fan-

da àwọn ọjà àti àwọn enìyàn • Wàhalà ààbo to mẹhẹ• Ìwọn gogo owo¬-orí ọkọ àti ẹrọ ìbanisọrọ• Òṣì• Ìdàrudàpọ àwọn ile isọnà• Àìduro deede ìṣelu àti ìṣàkoso buburu: wàhalà

ìdìtẹgbàjọbà ni àwọn orílẹ-ede kan nípa aburu etò ìṣelu àyíka ni ìwọ oòrùn Áfíríkà

• Àìlẹsẹnlẹ etò ọrọ-aje orílẹ-ede: ọpọ nínu àwọn owo to n wọle ni ìwọ oòrùn Áfíríkà duro lorí owo ilẹ òkeere VSS 410.

• Ìṣòro ìdarí àwọn ọrọ àje orílẹ-ede• Àwọn orílẹ-ede Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Áfíríkà maa

n pese àwọn ere oko àti àwọn eròjà mìíràn ṣùgbọn wọn kì í jẹ ànfààní rẹ ní ìwọ oòrùn Áfíríkà.

• Àwọn ile iṣẹ gbogbo kò fi bẹẹ lokun debi wí pe wọn le pese ọjà fun orílẹ ede mìíràn lati rà.

• Ìṣòro òpoponà to ja geere, ẹrọ ìbanisọrọ àti àìṣsí agbara ina mọnàmọna.

• Ìṣòro àti àìdarà àwọn òpoponà laàrin ìlu.• Àìṣiṣẹ deede àwọn ẹrọ ìbanisọrọ àti bí owo wọn ṣe

wọn gogo.• Kíkùnà lati pese agbara ina mọnàmọnà àti ọwọn

gogo owo-orí ina mọnàmọnà.• Pípọjù wàhalà àìsanwo orí: àti gbígbegi dínà àwọn

ẹṣọ.• Kíkùnà lati sanwo tí wọn n dajọ fun owo naà sí ile

isọnà àwọn alakoso.• Àwọn ìpeníjà- Àwọn nnkan to ṣe pàtàkì fun àwọn ọmọ ẹgbẹ: - Ìfilọlẹ àwọn nnkan to ní ṣe pẹlu díduro deede òṣelu- Ìfilọlẹ ìṣàmulò òfin àti ìlànà ìdajọ òdodo - Kíkọ àwọn akọṣẹmọṣẹ àti agbara òṣìṣẹ- Àwọn àmuṣe to gbọdọ jẹmọ gbígbe ṣe ní ìpele orílẹ-

ede:- Ìfilọlẹ àwọn nnkan to jẹ mọ ìfẹsẹmulẹ òṣelu.- Ìṣàkoso rere pàapàa jùlọ nípa mímu Ìṣejọba

àwaarawa duro daadaa àti àtuntò lọnà àrà.- Àwọn agbọn kan to jẹ mọ ìbaṣepọ ọrọ-aje:- Ṣíṣe àmulò ìfààyegba rínrìn fanda àwọn enìyàn

- Ṣiṣe adíkùn àwọn ìgbegidínà àwọn òpoponà to ja orílẹ-ede síra wọn

- Títẹ iwe ìrìnnà Àjo Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà, kí wọn sì fi ṣarọwọto.

- Ṣíse ìgbelarugẹ fun ìfọwọsowọpọ laàrin àmuṣe àwọn ọlọpàa orílẹ-ede ọmọ ẹgbẹ Àjo Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

- Ọjà wíwa ni àrọwọto:• Títẹ àti pínpín ìwe àkọsílẹ àwọn ẹṣọ aṣọbode.- Ìwe ẹrí ìjọmọ-ònilẹ.- Lílo orukọ àwọn ẹṣọ aṣọbode- Ìwe ìrìnnà ọkọ lati orílẹ-ede kan sí òmìíràn- A ti àfikun ìlànà Àgbekàlẹ Àtuntò Àwọn Etò (SAPs)- Ìṣọkan àwọn ẹṣọ aṣọbode: ṣíṣe àgbekalẹ ìlànà

ìṣọkan àwọn ẹṣọ aṣọbode tí yoò ṣe àdíkùn owo orí ọjà.

- A fojusùn Àwọn Okoòwò Nla:- Pese lati jẹ kí àwọn orílẹ-ede wọnyí darapọ mọ ẹka

etò-owo Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.- Àrídaju pe àmojuto to darà wà fun etò ọrọ àje eyí

tí yoò wà ni ìbamu pẹlu- Ṣíṣe àgbekalẹ àwọn ìgbìmọ alabojuto ni àwọn

orílẹ-ede kọọkan- Pẹlu lílo ìlànà àkopọ Àmuṣe Àgbekalẹ Àtuntò

Àwọn Etò (SAP)- Àwọn Àmuṣe ìnawo Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-

oòrùn Áfíríkà:- Ìfilọlẹ àwọn òfin lorí owo-orí àwùjọ- Ìfiwọsí òfin- Pẹlu owo tí wọn n na (Etò Ìsuna)- Gbígba àwọn owo wọnyí kí o sì jẹ sísan nínu àpò

Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Áfíríkà.- Ṣíṣàmulò ìlànà àwọn ile Isọnà:- Dídasílẹ àwọn ile iṣẹ alakoso fun ìbaṣepọ etò ọrọ-

aje orílẹ-ede kọọkan.- Dídasílẹ àwọn alabojuto tí yoò jẹ ìgbìmọ lorí àwọn

erò àti Àjo Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà àti pe àwọn ìgbìmọ naà yoò maà ṣepàde ni gbogbo ìgbà nítorí ojuṣe wọn.

- Ìbaṣepọ pẹlu àwọn ọlọrẹ: Gbígbà ìrànlọwọ lati ọwọ àwọn ọlorẹ fun ìdasílẹ àwọn etò Àjo Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ oòrùn Áfíríkà pàapàa jùlọ àwọn olore bí; Àwùjọ Aṣetò Ọrò-aje Àwọn Orílẹ-ede Ààrin gbungbun Áfíríkà (ECCAS), Bànkì Ìdàgbàsoke Áfíríkà (ADB), Àjọ Alabojuto Ajẹmọrọ-owo Lagbaye (IMF) Bankì Àgbaye (WD) àti Ẹgbẹ Ìṣọkan Ilẹ Yííròpu

Ẹka kókó- ẹkọ 2: Sí àwọn enìyàn Ajọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà

111

Àwọn àmuṣe to gbọdọ jẹ ṣiṣe ní ìpele ìpínlẹ:- Ní ìpele òṣelu- Àrídaju pe ìfilọlẹ àwọn àmojuto waye:- Òfin tí kò fàye gba wàhalà ni ọdun 1981;- Òfin ìrànlọwọ, ìdaàbòbò;- Àkoso òfin tí wọn ṣàmulò ni oṣù keje, ọdun 1991.- Ní ìpele àkoso àti àwọn etò-ṣàlàye ìtasíra àwọn iṣẹ

àmuṣe- Dídẹwọ òfin lorí okoòwò- Àjùmọṣe ìdín-owo-ọjà òkeere (Ìṣọkan ẹṣọ

aṣọbode)- Àkopọ etò-ọrọ aje to fẹju.- Lílò àkopọ ìwadìí lati fig be e lẹyìn.- Wo àwọn ìlànà àmuṣe ìdokoòwò lorí ọjà- Bí àpẹẹrẹ, lílo ìlànà Àgbekalẹ Àtuntò Àwọn Etò

(SAPs) tàbí àtuntò àwọn etò ọrọ-aje- Ile iṣẹ àti Àjo Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà

àti Àjọ Aṣoju Ajẹmọrọ-owo Áfíríkà ni lati ṣàmulò yíyẹ iṣẹ ọmọ ẹgbẹ kọọkan wò nínu ìfilọlẹ àkopọ àwọn iṣe.

- Àrídaju nípa ṣíṣe àmojuto àwọn òfin lorí owo-orí ìlu

- Àwọn ìlànà ile Isọnà- Àtuntò àwọn ile isọnà (Olu ile iṣẹ Àkoso àti

Ẹka Àkowojọ Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà).

- Lílo àwọn òṣìṣẹ akọṣẹmọṣẹ tí wọn yoò jẹ oloòotọ

sí àwọn ile Ìsọnà (Dídẹkùn ìfọṣùwọn pin)- Ìdasílẹ ile ìdajọ òdodo ti Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje

Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

ÌPESÈ ÌWÉ ÌKỌNIẸka kókó-ẹkọ:Ṣíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti ìmọ pẹlu

ìṣàtunṣe ìlànà ìhùwàsí tí yoò fààyegbà ìṣàmuṣe kíakía àti ojuṣe ìjọmọ-ònilẹ laàrin Ajọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

Àwọn eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ1. Kíyesí àwọn ìwulò àti ìmọ to ní ṣe pẹlu ìbaṣepọ

agbegbe.2. Ṣàgbekalẹ àwọn ìgbesẹ àti àwọn àmuṣe lati mu

ìlọsíwaju ba gbígbe nírọrùn laàrin àwọn agbegbe.3. Ṣàgbelẹ àmuṣe ìkọni lati koju ìṣòro tí o jà ràn-ìn

nípa ìbaṣepọ agbegbe.

Akókò: Wákàtí Méjìdínlógún (18 hrs)Àwọn irinṣẹ Ìkọni àti àwọn ohun elò ìkọni/ìwe

àkọsílẹ: Àtuntò àdehùn Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà ni oṣù keje, ọdun 1993, àwọn ìwe kíkà Ẹgbẹ Ìṣọkan Áfíríkà, àwọn Òfin oríṣìíríṣìí Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà, ìwe ìtọsọnà àti Òfin Orílẹ-ede.

Àtẹ ìfètòsí

Àsìkò Ọgbọn Ìkọni Àwọn ohun èlò tó jẹmọ àkóónú iṣẹ

Awọn ìgbésẹ ìkọni Àkóko

1. Wa àwọn ìwúlò àti ìmọ tí yóò fa ìrẹpọ agbègbè

Àwọn ìwúlò àti ìmọ to máa fà ìrẹpọ agbègbè

Àkọsílẹ ìwádìí (Títẹ àti èròjà dígítà) - iṣẹ àjùmọṣ e - iṣẹ àjùmọṣ e - ìyàtọ láàrin àwọn ẹyà àmúṣe ti yóò

fàayègbà ìr ẹpọ Lílo ọgbọn ìforíkorí -ìbẹwò káàkiri -Àṣàrò

Wákàtí méjì (2Hrs)

2. Ṣàgbékalẹ àwọn àmúṣe fún ìgbélárugẹ ìrẹpọ agbègbè

Àmúṣe ìgbésẹ fún ìgbélárugẹ ìrẹpọ agbègbè

Wákàtí méjì (2Hrs)

3. Ṣàfihàn àwọn ìdènà àtií àwọn àkókò tó lè ṣe ìrẹpọ fún àmúṣe ẹkun

Ìdẹkun àti ìṣòrò tí o lè fa ìrẹpọ àmúṣe agbègbè

Wákàtí méjì (2Hrs)

4. Ṣíṣe àfikún àwọn ẹkọ lórí ìrẹpọ agbègbè sinú ìlànà ìkọni

Àtúpalẹ ìkẹkọọ àti ìkọni lóríṣìíríṣìí - ìpèsè àlàyé ìkọni -Ṣàgbékalẹ àkókò ìkọni àti ìkẹkọọ -Ṣàmúlò àwọn ànfààní tó jẹyọ

Wákàtí mẹfà (6Hrs)

112

APẸẸRẸ ÌWÉ ÌKỌNI

Ẹka koko - ẹkọ:Ṣíṣe àfikun àwọn ohun àmuyangàn àti ìmọ pẹlu ìsàtunṣe ìlànà ìhùwàsí ti yoò fààyegbà ìṣàmuṣe kíakía àti

ojuṣe ìjọmọ-ìlu laàrin Àjọ Aṣàkoso Ọrọ-aje Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.Àwọn eròngbà ìkọni/ìkẹkọọ1. Kíyesí àwọn ìwulò àti ìmọ to ní ṣe pẹlu ìrẹpọ agbegbe.2. Ṣàgbekalẹ àwọn ìgbesẹ àti àmuṣe to lerò lati ṣe ìgbelarugẹ gbígbe aye nírọrùn gbogbogbò laàrin agbegbe.3. Ṣàgbekalẹ àwọn ìgbesẹ àti àmuṣe to lerò lati ṣe ìgbelarugẹ gbígbe aye nírọrùn gbogbogbò laàrin agbegbe.

Akọlé ẹkọ tí à fẹ kọ/ipò: àwọn ìwúlò ìrẹpọ agbegbe

Àmúlò àwọn ìmọ àtẹyìnwá fún ìmọọ ńṣe

Àwọn ìmọ Àtẹyìnwá Ọgbọn Ìkọni Ìhùwàsí Ìmúrasílẹ - Mọ àwọn èròǹgba ìbàṣepọ - Kíyèsí ìpa ìbáṣepọ lórí àwọn ènìyàn

- Bòwò àwọn ilé isọnà agbègbè - Kí olúkálukù gbà fún wọn - Ìbágbépọ

- Ṣàmúlò àwọn ọnà ìhùwàsí fún àwọn ìpèníjà tí a máà kojú lórí ìbáṣepọ

113

Àkókò: Wákàtí Mẹrin (4 Hrs) Ṣàgbékalẹ àkókò ìkọni/ìkẹkọọ

Àwọn ìpele Àwọn iṣẹ àmúṣe

Àwọn Ìgbésẹ ìkọni

Fún Olùkọni Fún àwọn àkẹkọọ

Àyẹwò/ìmọ àtẹyìnwá

- Bèèrè ìbéèrè lọwọ àwọn akẹkọọ pe kí wọn ṣàmúlò àwọn ìmọ ìpìlẹ pẹlú ẹkọ tí wọn tí ni lórí àṣà náà

Dáhùn àwọn ìbéèrè Àwọn ìbéèrẹ lọpọlọpọ iṣẹ àdáṣe

Ìṣe-nǹkan-hanni - Sọ ìtàn to ṣàlàyé nípa ìṣòrò tí àwọn orílẹ èdè ọmọ ẹgbẹ ń kojú nípa òfin àti àwùjọ Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ Oòrùn Áfíríkà. Bèèrè láti mọ èrò ọkàn àwọn akẹkọọ kí wọn ṣe àṣàrò lórí àwọn nǹkan wọnyí

Ṣàyẹwò àwọn èrò wọn látara àwọn ìṣòro tí wọn jábọ nípa àṣàro wọn.

- Àṣàrò - Lílo ọgbọn ìforíkorí -Àkọsílẹ ìwádìí (Títẹ àti èròjà dígítà) láti inú ìpinnu Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ Oòrùn Áfíríkà ní oṣù keje, ọdún 1993 àti Àwọn Òfin Orílẹ-èdè Iṣẹ Àjùmọṣ e Àríwísi - Àwọn Ìbéèrè àti Ìdáhùn

Àwọn Àmúṣe Ìdàsílẹ/Ìbáṣepọ ẹlẹgbẹjẹgbẹ

Níbi tó bá ti rọrùn láti ṣe ìfilọlẹ ìbẹwò káàkirii fún wọn, láti wo lílọ bíbọ àwọn ọjà àti àwọn ènìyàn ní ibodè lẹyìn náà kí o bí àwọn akẹkọọ lóun tí wọn rí. Ṣe àgbékàlẹ àtòjọ ìbéèrè lórí ìbáṣepọ ẹkun fún èròǹgbà wọn láti jẹ kí o rọrùn fún lílọ bíbọ ọjà, àti àwọn ènìyàn. Sọ fún àwọn akẹkọọ àwọn tí ẹ ti pin sí ẹlẹgbẹjẹgbẹ láti kọ àkọ sílẹ nípa ṣíṣe àtúnwò ìpìlẹ ìbáṣepọ pẹlú ìlànà láti ṣeàṣe yorí. - ṣàlàkalẹ ìlànà ìbáṣepọ gẹgẹ bí ẹyà àti ìrísí wọn. - Ṣàwarí nǹkan àkọsílẹ, ìpèníjà àti àwọn ìṣòro -ṣàlàyé Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ Oòrùn Áfíríkà.

-ṣe ìwosàkun lílọ bíbọ ọjà àti àwọn ènìyàn lórí ibodè, àti pé dáhùn àwọn ìbéèrè. Nínú ẹlẹgbẹjẹgbẹ 4 sí 5, wá ìdáhùn sí àwọn ìbéèrè tí wọn béèrè (ko kíko àti àtúpal ẹ fún àdéhùn àti átíkù fún àwọn òfin tó jẹ mọ ìbáṣepọ àwọn Orílẹ-èdè àti àgbékalẹ Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ-oòrùn Áfíríkà.

114

Àtupalẹ Ìsọdọkan àti Àgékúrú

- Fún àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ kọọ kàn ni àsìkò láti jábọ àbájáde iṣẹ wọn. Ràn wọn lọwọ nínú àgbékalẹ àti ẹmí ìfọkan sí àwọn ìmọ titun tí wọn rí gbà, sa ìgbéjáde àwọn àfiwé ìmọ fẹsẹmúlẹ lẹyìn àṣàrò láàrin àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ: - Ṣe ìdájọ fún ìṣesí àwọn ọmọ-ònilẹ lásìkò yìí látara èròǹgbà ìbáṣepọ agbègbè gẹgẹ bí adéhùn oṣù keje, ní ọdún 1993 ṣe ṣàlàyé ẹyà àti ìrísí fún ìbáṣepọ. - Àwọn ilé Isọnà Àjọ Aṣàkóso Ọrọ-ajé Ìwọ Oòrùn Áfíríkà àti àmúṣe wọn. - Òminirà lílọ bíbọ àti àwọn ìṣòro fún ìbáṣepọ.

- Ṣàyẹwò àwọn ìjábọ àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ akẹkọọ láti fi wo àbájáde àwọn ẹlòmííràn. - Gbìyànjú láti ṣe àtúnyẹwò àwọn ẹyà àkóónú fún - ìjábọ iṣẹ àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ kọọ kan - Àṣàrò iṣẹ àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ kọọ kan - Àṣàrò láàrin àwọn akẹkọọ -Àtúnyẹwò Àtúnmọ iṣẹ láti ọwọ àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ.

Ìjábọ àwọn iṣẹ àjùmọṣe

Ìgbéléwọn/àgbéyẹwò

- Ṣàlàyé fún àwọn akẹkọọ láti ṣe àgbékalẹ ìbẹwo káàkiri kékeré kan láàrin àyíká wọn lórí ìṣòrò fún ìbáṣepọ agbègbè

Ṣàgbékalẹ ìbẹwò káàkiri nínú àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ kéékèèké.

Ìbẹwò Káàkiri Àtojọ Ìbéèrè.

Ìṣínípò Ṣe ìrànwọ láti ṣe ìlanilọyẹ ọjọ kan lásìkò ọsẹ ìgbélárugẹ àṣà fún àwọn ìwúlò àwọn ẹlẹgbẹjẹgbẹ ẹyà kàn àti Orílẹ-èdè láti tàn kálẹ.

Ṣe ìfilọlẹ fún ìlànilọyẹ lọjọ kan ní ilé ẹkọ tàbí ni agbègbè wọn.

Ìpàdé ipa tí ń kó yíyàwòrán, àti bẹẹ bẹẹ lọ.

Àkọsílẹ àwọn ero ayelujara fun ìpele: Ìbaṣepọ agbegbe- http://www.ecowas.intl- http://www.Comm.ecowas.int/sec/index.

php?id=about¬_a-lang=fr- http://www.psychologie-sociale-com/reps1 -/.pdf.- http://www.gouv.sn/spip.php?artcle491-http://www.republicoftogo.com/Toutes-les-ru-

brques/cedeao/La-Foire-de-ta-cedeao-se-deroul-era-a-com

- http://www.redpsy.com/infopsy/competition.html. Ìbaṣepọ: Àwọn Ìkùnà àti Àìfẹnukò fun Àríwísí Ìmọ

SayẹnsìLazare KI ZERBO (ÌLÀNÀ ÌṢÀKÓSO ORÍLẸ-EDE

BURKINA FASO)

Àkọsílẹ yìí ṣe àlàkalẹ ìlànà ìṣàmulò ìbasepọ ni Áfíríkà.

Lẹyìn Ogojì ọdun fun àmulò ìbaṣepọ, nnkan fi bẹẹ lọ deede fun ìlànà yìí. Opọlọpọ àwọn Àjọ To jẹ Tìjọba ni ko fí bẹẹ ṣíṣẹ wọn bí iṣẹ, kò sí ìdàgbàsoke kankan laàrin wọn rara; Àwọn tí wọn ti lẹ fi ọkàn sí ìbaṣepọ yìí (Àwọn ònrajà àti àwọn ibode àwùjọ gbogbo) kò fi bẹ ẹ rí ànfààní àkoso ìbaṣepọ àwọn ìjọba. Àwọn ìṣòro tí o n koju ìlaànà ìbaṣepọ ni afíríkà kò ṣẹyìn kíkùnà ọnà ìgbà ṣàkoso, ipò kan tí o maa n mu gbogbo ìbaṣepọ fun Àjọ To jẹ Tìjọba (IGOs) ni pàjawìrì. Eyí gbọdọ waye latara àbẹwò pàjawìrì ni bi ti àwọn àwùjọ àti àwọn akọṣẹmọṣẹ àwọn Àjọ yoò wà níbẹ fun ṣiṣe àgbeyẹwò to fẹsẹmulẹ fun ìlànà àgbekalẹ àwọn àkoso to n lọ

115

lọwọ.1. Ìbaṣepọ Áfíríkà: ko jẹ àfojusùn àwọn alowolodùÀwọn oríṣìíríṣìí àwọn àgbeyẹwò, ìwadìí àti ìwurí ní

lati tẹle àwọn òotọ to foju hàn yìí:• Wàhalà àìkoju òṣùwọn àwọn ile isọnà jẹ àdaṣe

ẹnìkọọkan, pàapàa jùlọ ni agbegbe amojuto.• Ìṣoro ipa tí àkoso àti ìṣòdiwọn n ko jẹ ìdenà fun

ìretí lati ọdọ àwọn alowolodù ni àwọn àtẹgùn ìlànà ìbaṣepọ agbegbe.

Àwọn àlàkalẹ maa n waye.Ìwosàkun yìí fídíẹ mulẹ gẹgẹ bí erò àwọn alowolodù

araàlu àwùjọ lorí ìbaṣepọ àwọn ile isọnà àti ìlànà ìbaṣepọ.

A le wo àwọn ìṣòrò àti ìwà àìka nnkan sí àwọn olorí ile isọnà àti àwọn olorí oloṣelu lati ṣe àlàkalẹ erò pẹlu ìfilọlẹ to jẹ òdiwọn to darà. Ní ilẹ Áfíríkà nípa ìlànà Ìbaṣepọ agbegbe, kò fi bẹẹ sí àye fun òṣelu àti àgbekalẹ ọrọ to mọyàn lorí lati ṣe ìfilọlẹ àkoso etò ọrọ-aje to wuyì. Ìgbalaàye kò fi bẹ ẹ sí fun àwọn ìlànà àgbegbe lati wọnu ìlànà òfin àwọn etò loríṣìíríṣìí.

Eyí làwọn eredìí to jẹmọ àwọn nnkan wọnyí:• Àgbekàlẹ àwọn ìgbesẹ àwọn ìlànà ìṣe tí o lerò lati

maa lo ipò kan lọ ni Orílẹ-ede (Ìlànà Òṣelu) tàbí nígbà mìíràn kí o jẹ mọ àpọnle ẹnìkàn.

• Wàhalà àmuṣẹ ṣe maa n waye lawọn agbegbe ìbasepọ latàrí ìdílọwọ ìlànà àwọn ẹka alabòjuto ni àwọn Orílẹ-ede kaàkiri.

• Àìsí òmìnira fun àwọn olùbẹwò àti àwọn nnkan mìíràn làwùjọ Àwọn àmuṣe to gbọdọ jẹ ṣiṣe ní ìpele ìpínlẹ:

• Kò sí ìbaṣepọ laàrin àmuṣe àwọn òṣìṣẹ de pò àjọ àti pe kò sí ìfòfinde.

Lati ṣàgbekalẹ àwọn ìlànà laàrin wọn fun àti kẹsẹjarí nígbogbo oríṣìí àwọn ẹka ipa tí wọn n ko jẹ àtakò àti pe o n ṣe àkoba fun ìfẹmísí wọn.

Àyẹwò nípa ìgbesẹ ìbaṣepọ kò le forí àwọn ìbeere wọnyí: àwọn eeyàn lo ti lẹ nífẹẹ sí ìbaṣepọ ilẹ Áfíríkà? Àwọn wo lo wà nípò to dara to le ṣàmojuto ìgbesẹ bí (ìfilọlẹ àwọn ìgbesẹ, ìfilọlẹ ọnà ìgbà muṣẹ ṣe to dara, ṣíṣe àmojuto fun àwọn ìlànà àti ṣe òdiwọn)? Àwọn ìdahùn sí àwọn ìbeere wọnyí kò mù rara: Àwọn ònràjà ní àfojuwò karíaye, wọn jẹ ọkan pàtàkì nínu ẹni tí o kun ile iṣẹ lọwọ ní agbegbe yìí, Àwọn òntajà àti àwọn àwùjọ ìbílẹ pàapàa jùlọ àwọn tí wọn pààlà pẹlu Orílẹ-ede mìíràn títí di àsìkò yìí, àwùjọ ìbílẹ (àwọn to n kọja sí ẹnu ibode kejì) kò fàye gba àwọn ìlànà to wà nílẹ rara, o sì yẹ kí wọn lo àwọn etò wọnyẹn eyí tí yoò ro ìbaṣepọ tí o maa n waye ní gbogbo ìgbà lagbara. Pẹlu gbogbo àṣeyọrí nípà ìfilọlẹ àwọn òfin wọnyí ní nnkan bi ọdun melòo sẹyìn.

Opọlọpọ àwọn alowolodù wọnyí ni ko lagbara lorí

dídarí etò ìlànà ìbaṣepọ; wọn kàn maa n tẹti sí àwọn àkọsílẹ ọrọ lasan ni, boya o pẹ kí wọn to ṣàgbekalẹ tàbí kò fi bẹẹ jẹ lílò rara. Ó yẹ kí àwọn alowolodù wọnyí le ni ipa tàbí ìkapa lati ṣàgbekalẹ ìlànilọyẹ fun ìlànà wọnyí kí o le jẹ àmuṣe.

II. Ṣíṣe ìgbelarugẹ ojuṣe àwọn alowolodù ìbílẹ Àperò lorí ìbaṣepọ yìí jẹ mọ agbara pupọ. Àwọn

eròngbà, ìbamu nípà ìfojusùn, gẹgẹ bí àlàkalẹ àwọn alowolodù kì í ṣe nnkan tí wọn fọwọ to le mu rara. Kò si ohun ìyàlẹnu níbẹ rara. Nítorí àgbekalẹ ìlànà ìfilọlẹ àkoso agbegbe duro lorí àlàkalẹ àti ìṣàmulò tí o n jẹ àmuṣe pẹlu ìjọrà àdaṣe Orílẹ-ede kọọkan.

Nínu ara àwọn aawọ ni ilẹ Áfíríkà, aawọ ìbaṣepọ jẹyọ níti rẹ latara kíkùnà lati ṣàkoso to mọyàn lorí. Titi di àsìkò yẹn, àmulò àwọn erò to faramọ òfin ìmọ ẹrọ eyí to mu àwọn akọṣẹmọṣẹ wa lati àríwa ni àìròtẹlẹ gẹgẹ bí ojuṣe fun Orílẹ-ede. A kò le fi oju eyí wo ti àwọn alowolodù tí o ṣe wí pe erò ti wọn tààrà ni lati rí àwọn àmuṣe ìdàgbàsoke. Eyí ni nnkan titun to yọju lawùjọ Ìṣejọba àwaarawa tí o yẹ kí a fọ wẹlẹwẹlẹ bí bẹẹ kọ yoò ṣe àkoba fun pípààrọ tàbí àtunṣe àwọn ìlànà àkoso àti pe o le fa àkopọ esì àbajade.

Ìgbìyànju gbọdọ waye lati pààrọ tàbí yi erò àti ìṣe àwọn enìyàn padà: ṣàlàye àwọn ìfilọlẹ ìgbesẹ ko hàn gedengbe, ìfilọlẹ àwọn àmuṣe kan àti ìṣàmulò rẹ pẹlu àwọn alowolodù.

Ìlànà yìí, yoò jẹ àkoonù pínpín àti ìtuka ìṣàkoso lẹyìn naà ni a maa wa fi àwọn alowolodù sí ìṣàkoso àwọn irinṣẹ tí o wà nílẹ lati fi ṣàtunṣe gbogbo ìpele pata ni yoò tí nípa:

• Ìṣàkoso àwọn ile isọnà: Eyí yoò jẹ kí a fàye gba àwọn akínkanju tí kò sí nínu ìjọba lati fun àgbekalẹ erò (ìfilọlẹ àkoso, ìṣàmojuto).

• Ṣíṣe àfikun òmìnira àwọn ayẹwe owo wò àti ìṣàmulò àwọn ìlànà pẹlu ànfààní sí àwùjọ àti ìfààye gba àmuṣe òfin.

• Ṣàgbekalẹ àti ìgbà laàye fun àtunpe ẹjọ kò tẹmi lọrùn àwọn Orílẹ-ede àti àwọn ẹka ìjọba (Àwọn ẹṣọ aṣọbode àti ẹka àwọn ọlọpàa ẹnu àwọn ibode) fun ìlàkalẹ tí kò ní màgòmago nínu lati yanju rẹ.

Àwọn wọnyí ni àwọn ìpeníjà tí o n yọju nínu ìlànà, eyí tí o sì yẹ ka mu balẹ ní kíakía.

III. Ìlànà lati ṣàtunṣe àwọn Àjọ to jẹ tijọba (IGOs) àti ìgbesẹ ìbaṣepọ.

Ìpele mejì ni a dabàa.1. Yíyọsí oríṣìíríṣìí àwọn àjọ àti àwùjọ loríṣìíríṣìí

(àwọn agbegbe ibode tàbí ààrin ìlu) Àwọn ìyọjusí ní ṣe pẹlu àwọn eròngbà wọnyí: Jẹ kí

àwọn alowolodù ṣe àgbeyẹwò ìrírí wọn nípà ìlànà ìbaṣepọ àti pe kí wọn ṣe àgbekalẹ lati ṣe àtunṣe ìlànà àti àwọn ojuṣe. Àwọn ibode ìbílẹ àwùjọ ni ànfààní fun ìbaṣepọ, fun ìdí eyí wọn le lọ kẹkọọ

116

lọdọ wọn nípa ìrírí wọn. Latàrí gbogbo àwọn ìfilọlẹ àti ìmọ titun tí wọn ba rí gbà yìí, wọn a le rí ìlànà àkoso eyí tí yoò fun wọn ni ìwurí lati ṣe àgbekalẹ àkoso kan naà papọ. Wọn a tun le sọ nípa àwọn ìlànà fun eròjà lati le jẹ kí wọn sọrọ nípa àmojuto àwọn ile isọnà.

Bakan naà, àwọn àjọ oníṣẹ owo (àwọn oníṣòwò, etò ìrìnnà, oníṣẹ àdani, olokoòwò, àwọn ònrajà, ìṣàkoso rere) nílati ni àgbọye ìlànà àwọn àkoso tutntun pẹlu ìgbesẹ wọn. àwọn alowolodù wọnyí gbọdọ ṣàmulò ifọwọsowọpọ ìlànà tuntun to le gbe tàbí kun àwọn Àjọ To Jẹ Tìjọba lọwọ fun ìgbesẹ ìbaṣepọ.

Àbajade iṣẹ wọn gbọdọ ba ìlànà tí a fẹ mulò, àwọn ìgbesẹ lati ṣe ìgbelarugẹ ìlànà ìbaṣepọ àti àwọn ojuṣe tí wọn gbọdọ ṣe, ìyẹ àwọn onídídun ọlorẹ.

Àbajade rere tí o tibi ìlànà pẹlu ìfilọlẹ wa yoò jẹ okùnfà àlàkalẹ lati ọdọ àwọn araàlu eyí tí yoò gùnle orí òfin àti ìgbesẹ to dara fun ìwulò wọn yoò sì duro lorí ìdasílẹ àyọjusí àwọn enìyàn àwùjọ. Pẹlu àbajade yìí, a gbọdọ jẹ kí wọn ní àgbọye lorí ìṣàmulò ìlànà titun àwọn Àjọ To jẹ Tìjọbà (IGOs) àwọn etò wọn to n lọ lọwọ àti erò wọn nípa ìfilọlẹ mìíràn. Ìpeníjà fun irufẹ àmuṣe yìí ni lati jẹ kí erò wà lorí rẹ nípa àlàkalẹ tí yoò mu ìdasílẹ fun ọnà etò ìṣàkoso kan tí yoò jẹ kí àwọn alowolodù araàlu yoò fi ni agbara lati ṣiṣẹ. (Nínu ìfilọlẹ àwọn ìgbesẹ ìbaṣepọ, mímojuto àwọn ìdasílẹ kọọkan àti ìṣàkoso agbegbe pẹlu ìbẹwò) Wọn le ṣe àfojusùn lorí ìdasílẹ Àjọ Oníṣẹ àwọn Olookoòwò Ìwọ Oòrùn Áfíríkà (REAO), ìlànà kan fun ìdasílẹ àjọ kan tí yoò maa wo àiṣedeede nínu àmuṣe n lọ lọwọ. Eyí tí yoò fàye gba ìdasílẹ lọpọ nínu àwọn ẹkun àti àwọn àjọ tí wa tẹlẹ, kò ba jẹ àgbẹ, Olokoòwò tàbí oríṣìí ẹyà iṣẹ ọwọ mìíràn. Á dara kí à gùnle àwọn ìlànà tí o wà nílẹ tẹlẹ kí o le ṣe okùnfà ìlànà yíyọsí àwọn enìyàn to mọ nípa àmuṣe wà.

Fun oríṣìí àwọn alowolodù, ọpọ àwọn ìwe ìpe fun ìyọjusíni gbọdọ wa lati ìpele Orílẹ-ede, tí àwọn ọwọ mìíràn a sì wa lati ìpínlẹ.

2. Ṣíṣe àgbeyẹwò àwọn ìgbesẹ àti ìdasílẹ ile isọnà àwọn òfin, ìlànà àti òṣùwọn.

Latàrí àbajade àwọn ìyọjusí wọnyẹn, o gbọdọ jẹ mọ erò yìí:

• Ìdasílẹ àwọn ìgbesẹ fun àyípadà ile isọnà• Ìdasílẹ àwọn òfin àti ìgbesẹ, pẹlu ìfilọlẹ àwọn

àgbekalẹ ìrírí ní pàtàkì fun ìdí eyí, òṣùwọn gbọdọ waye lati fi fun àwọn alowolodù ìbílẹ ni ànfààní lati ṣe ojuṣe wọn; wọn a le ni àkoso to dara lorí ìròyìn, agbara lati ṣàgbende nnkan ìṣeṣẹ pẹlu lati erò fun agbara àti maa lọ bẹbẹ fun àti ṣe àṣeyọrí.

Níbayìí; àfojusùn wọn lorí aàye àti àdayanrí ojuṣe fun ìfọwọsowọpọ àkoso maa jẹ àtunṣe àti lati ṣiṣẹ

fun àlàkalẹ iṣẹ funs àṣàrò lorí àgbekalẹ ṣiṣe àtunṣe àwọn Àjọ To jẹ Tìjọbà (IGOs) àti ìfọwọsowọpọ ìrànlọwọ fun ìlànà ìbaṣepọ.

Àti àwọn Ọlọrẹ pẹlu àwọn Orílẹ-ede ní lati ṣàperò nípa kíkopa àti ìṣàkoso rere fun ìlọsíwaju.

Fun ìdí eyí, ìgbesẹ àwọn alowolodù araàlu tí wọn jíròrò le lorí lo gbọdọ jẹ eyí tí yoò síwaju nínu àlàkalẹ erò, eyí yoò mu àwọn Orílẹ-ede àti àwọn olọrẹ ni.3

AKÓJỌ ORÚKỌ ÌWÉApápọ Akójọ Orúkọ Ìwé- AKANNI-HONVO, Adrien. <<Regional Integra-

tion, Border Effects and Convergence or Diver-gence of Developing Economies.>> Region and Development 17-2003 (2003): 109-143.

- BEKOLO-EBE, BRUNO. <<Regional Integra-tion in Africa: Characteristics, Constraints and Prospects. >> Mondes en developpement 3 (200): 81-88.

- BIO-GOURA, S. <<The CETs of ECOWAS And their consequences on Regional Integration and the EPA Negotiations.>> 2006.

- BUNDU, Abass. <<ECOWAS and the future of Regional Integration in West Africa.>>

- KIPRE, Pierre. Regional Integration and Rural development in West Africa. Sides, 2006.

- LAMBERT, Agnes. <<Traders and Regional In-tegration.>> Senegal and her neighbours, Dakar: Espace-temps, (1994).

- LAVERGNE R. (sdir.), Integration and Regional Cooperarion in West Africa, Paris: karthala-CRDJ, (1996) 41-62

- LAVERGNE Real P. Integration and regional co-operarion in West Africa, Editions karthala; Ot-tawa: CRDI 1996.

- PETITEVILLE, Franck. <<The regional Integra-tion Processes, vectors for the reconstruction of the ineternational system? >> Etudes internation-als 28.3 (1997)

Akọsílẹ Awọn Ẹrọ Ayélukára- UNESCO. Cultivons la paix. [On-line]. (Page ac-

cessed on 15/06/2012) http://www3.unesco.org/iycp/fr_sum_cp.htm

- UNESCO.UN Preliminary Summary Report on the Culture of Peace 1998. [On line]. Page ac-cessed on 15/06/2012)

h t t p : / / u n e s d o c . o r g /images/0011/001130/1130/113034F.pdf

- EDH (Let’s explore Humanitarian Law) Intro-duction, page 12 [On-line]. (Page accessed on 15/06/2012).

117

http://www.ehl.icr.org/images/resources/pdf/other-languages/french/introductor.pdf

- United Nations, Peace Eduction, The Origins [On-line] Page accessed on 15/06/2012,

http://www.un.org/cyberschoolbus/peace/frame2.htm

- EDH (Let’s explore Humanitarian Law) Module 2, page 5. [on-line]. (Page accessed on 15/06/2012).

http://www.ehl.icr.org/images/resources/pdf/other-languages/french/Module2. df

Àkọsílẹ Àwọn Ẹrọ Ayelukara- EDH (Let’s explore Humanitarian Law) Module 2,

page 8. [on-line]. (Page accessed on 15/06/2012).http://www.ehl.icr.org/images/resources/pdf/other-

languages/french/Module2.pdf- Alain MOUCHOUX, Forum on the Universal-

ity of Human Rights, Oslo, 21-22 October, 2010, Opening Speech, [on-line]. Page accessed on 15/06/2012.

http://forumoslo,fede.org/texts/fr/Alain_Mouchoux_discours_ouverture_FR.pdf

- Cesar NTANGU LIHAU, Bibliometric and Bibli-ographic Approach to the Reporters of the UNSe-crary-General on Human Rights Violationscom-mittedin the Democratic Republic of Congo.2001 [on-line] Page accessed on 15/06/2012.

http://www.memoireonline.com/12/08/1716/m_Ap-proache-bibliometrique-et-bibliographique-des-Rapports-du-Secretaire-General-de-[Onu-sur-les-viol0.html

Akọsílẹ Awọn Ẹrọ Ayélukára- J.Mourgeon. Dictionary of International Issues

[on-line]. Page accessed on 15/06/2012. http://books.google.sn/books?id=FpshNWAJKKsC&lpg=PA123&pg=PA123&dq=J.+Mourgeon

- UNICEF. Convention on the Rights of the Child. [on-line]. Page accessed on 15/06/2012.

http://www.unicef.org/french/crc/index_30207.html

- Public-Spiritedness and Citizenship. Site of CIQ de l’Etang de l’Olivier. [on-line]. Page accessed on 15/06/2012.

http://ciq.etangolilivier.istres.over.blog.fr/pages/Civisme_et_citoyennete

212670. html- Larousse French Dictionary. [on-line]. Page ac-

cessed on 15/06/2012 http://ww.larousse.fr/dictionnaires/francais/citoy-

en_citynne/16241

Akọsílẹ Awọn Ẹrọ Ayélukára- Capitalization of the UNESCO Project- Luxem-

bourg 548 RAF 3000. Training on Human Rights, Citizenship and Local Democrasy in Senegal, Mali and Burkina Faso. [On-line]. Page accessed on 15/06/2012

h t t p : / / u n e s d o c . u n e s c o . o r g /images/0018/001813/181306fo.pdf

- Larousse French Dictionary. [On-line]. Page ac-cessed on 15/06/2012

http://ww.larousse.fr/dictionnaires/francais/Civ-isme%20

- French Quotations. Edouard Herriot. [On-line]. Page accessed on

15/06/2012.http://www.citations-francaises.fr/Une-democratie-

bien-comprise-est-pas-un-regime-qui-mainti-enne-artificiellement-entre-les-hommes-une-egalite-chimerique-est-un-regime-de-libre-selec-tion-qui-assigne-autre-limite-ascension-sociale-que-l-citation-177702.html

- GAXIE, Daniel. <<Democracy>>. In Encyclopedi Universalis [On-line]. (Page accessed on 15/06/2012)

http://www.universalis.fr/encyclopedie/democra-tie/

Akọsílẹ Awọn Ẹrọ Ayélukára- ACE. Definition of democracy [on-line]. (Page

accessed on 15/06/2012) http://aceproject.org/main/francais/ve/vec05b01.

html- Protocol no. A/SP1/12/01 on Democracy

and Good Governance, Supplementary Pro-tocol relating to the Mechnism for Conflict Prevention,Management and Reesolution, Peace-keeping and Security. [on-line].(Page accessed on 15/06/2012).

http://www.comm.ecowas.int/sec/fr/protocole-addi-tionel-sur-la-Bonne-gouvernance-et-la-democ-pdf

- Everyone wants to save the Planet, but no one wants to take down the

bins. Jean Yanne. [on-line].(Page accessed on 15/06/2012).

http://scarlettsansrhett.wordpress.com/2009/05/30/tout-le-monde-veut-sauver-la-planete-mais-per-sonne-ne-veut-descendre-les-poubelles/

- Saphir Developement. Public Health Assistance. [on-line].(Page accessed on 15/06/2012)

http://saphirdeveloppement.org/demainecompetenc-es/assistance-sante-pubilque.html

Àkọsílẹ Àwọn Ẹrọ Ayelukara- WHO leans towards Africans? 20 Vovember,

2006. [on-line].(Page accessed on 15/06/2012)

118

http://www.destinationsante.com/fr_depeche.phd?id_rubrique=26&id_article=19917&cat=1

- Cencus.gov, People and Household, International programs, main data, International database. 2012. [on-line].(Page accessed on 15/06/2012)

http:/.cencus.gov/population/international/data/idb/region.php

- Brochure of the Plannet’Ere NGO.[on-line].(Page accessed on 15/06/2012)

http://www.plannetere.org/ancien_site/telech-doc/plaquette_ong.pdf

- Wenceslas Sacre Coeur MONZALA. Regional Integration Initiatives in West Africa: Analysis of the ECOWAS Institutional Frame work. 2009. [on-line].(Page accessed on 15/06/2012).

http://www.memoireonline.com/04/11/4492/m_Les-initiatives-dintegration-regionale-en-Afrique-de-lQuest--analyse-du-cadre-institutionne17.html

119

Ìlànà Ìkọni1. Àmùlò ÒyeÀwọn etò ẹkọ fun àwọn àkẹkọọ girama òde òní

gùnle ìlànà àkoonu; fun ìdí eyí, Olùkọ ní lati jẹ àwọn akẹkọọ nípa lati wa àwọn ìmọ kan. Lafojusùn, kò sí ohun to kan olùkọ lati wa àwọn ìwe fun àtinímọ àwọn akẹkọọ wọnyí. Lode oní, o tí foju hàn pe imọ to yanrantí ko fi bẹẹ sí mọ latàrí ipò tí etò ẹkọ wà bayìí.

Àwọn àleebù wọnyí kò ṣàìwaye latàri àgbekalẹ ìlànà ìkọni. Ìfilọlẹ yìí ṣàmulò ìbaṣepọ ìkọni eyí tí o n ṣe àkoba fun ìmọ àwọn akẹkọọ lati le ṣe àtunṣe ẹrù àjàgà tí wọn dì le wọn lorí. Pẹlu eyí to ni ṣe nínu ẹkọ tí wọn kọ fun ìlo ile-aye. Ọgbọn wọn, eyí tí o ṣe pàtàkì fun wọn pàapàa wíní erò lati ṣe nnkan, nípa gbígbara le ìṣàmulò, ìkẹkọọ ìmọ to yege, àti lati lo imọ naà fun kíkọ ẹlòmííràn.

Àmulò ọgbọn ìkọni gùnle orí tíọrì mejì.Àmulò òye – àkọkọ jẹ mọ ìlànà “Atinuda” eyí duro

lorí fífí ìrírí wa ìmọ, ìmọ yìí gbọdọ jẹ yọ latàrí ìrírí tí akẹkọọ naà ní.

Àmulò òye – kejì jẹ mọ ìlànà “Àtinuda àjẹmawùjọ” (latara ìmọ àkọkọ ní eyí tí maa n jẹyọ) Ó maa n gùnle “Ìbasepọ ìyípadà ìkẹkọọ”. Akẹkọọ à ṣàgbekalẹ ìmọ rẹ latara ìbaṣepọ pẹlu àwọn enìyàn àti àwùjọ to wa layìíka rẹ.

• Kílode tí a fi ṣàmulò Òye?Àmulò Òye àkọkọ fihàn pe akẹkọọ gbọdọ le ni

àkíyesí, kí o ma fọkàn sí ẹkọ tí olùkọ fẹ kọ ọ, kí o sì ma gbara le.

Ẹlẹẹkejì yìí ṣàlàye ìtumọ ìkẹkọọ, olùkọ gbọdọ mu ìyàtọ wà latara àwọn ipo kan eyí tí yoò fí jẹ kí àwọn àkẹkọọ mọ pàtàkì koko, ohun tí wọn waṣe ní ile ẹkọ. Ó tun n fun wọn loye lati maa kẹkọọ latara àwùjọ tí wọn ba wà kí wọn sì ṣe àmulò àwọn ẹkọ tí wọn kọ ní àwọn àkokò naà.

Lakòotan, ìlànà yìí maa n ṣe àtunṣe ìmọ àwọn àkẹkọọ pẹlu ẹrí ipo àwùjọ, eyí kì í ṣe ìmọ alakọọpọ eyí tí akẹkọọ le tete gbàgbe ìmọ tí o kọ nítorí kò ṣe ìdanràwò rẹ wò àti kò le mọ bí yoò ṣe lòo ni aàrin àwùjọ.

2. Ìkọni oníbàṣepọ (Fun àmulò Òye)Ìkọni oníbaṣepọ jẹ ọnà àrà to duro lorí àmulò ìmọ

òye.• Bawo la ṣe fẹ wa ìtumọ fun ìkọni oníbaṣepọ?Eyí kì í ṣe àgbekalẹ ìlànà kan tí yoò kan ṣe àlàye

lorí bí akẹkọọ ko ṣe ni wa ìmọ funra rẹ ṣùgbọn kí

olùkọ kọ àwọn àkẹkọọ ni àwọn ìgbesẹ tí wọn yoò fi ni ìmọ lati fi koju àwọn ìṣòro to ba yọju tí yoò ṣàlekun ìmọ wọn.

ASOMO

120

OBIOMA, Godswill (Prof.)Executive Secretary/Project DirectorNERDC, ShedaAbuja.Email: obyswill@yahoo.comTel: (+234) 8130776414

NWAGBARA, Chinyere (Dr.)Director/Project CoordinatorNERDC, ShedaAbujaEmail: chinwagbara@yahoo.comTel: (+234) 8033442914

ANENE-MAIDOH, Magdalene O. (Mrs)Secretary-General/Project FacilitatorNational Commission for UNESCOAbujaEmail: mamaidoh@yahoo.comTel: (+234) 8033358578

ENEBE, MosesComputer OperatorNERDC,AbujaTel: (+234) 706 562 6303

OGUNDEJI, Philip A.Professor,University of Ibadan,Ibadan,E-mail: dotagundeji@yahoo.comTel: (+234) 802 346 9894

OLUNLADE, Taiwo (Dr.)Lagos STate UniversityOjo-LagosE-mail: drolunlande@yahoo.comTel: (+234) 803 372 4931

BABALOLA, Victoria (Mrs.)Asst. DirectorNERDC,AbujaTel: (+234) 806 006 0963E-mail: v_babalola@yahoo.com