atebetÜ’l hakÂyik’ta eksİltİlİ...

MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 2019 Cilt: 8 Ek Sayı: 1

MANAS Journal of Social Studies 2019 Vol.: 8 S: 1

ISSN: 1694-7215

Atıfta Bulunmak İçin / Cite This Paper: Hunutlu, Ü. (2019). “Atebetü’l-Hakâyık’ta Eksiltili Yapılar”,

Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(Ek Sayı 1): 785-809

Geliş Tarihi / Received Date: 28.12.2018 Kabul Tarihi / Accepted Date: 07.01.2019

Araştırma Makalesi

ATEBETÜ’L-HAKÂYIK’TA EKSİLTİLİ YAPILAR

Dr. Öğr. Üyesi Ümit HUNUTLU

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

[email protected]

ORCID ID: 0000-0002-1410-1203

Öz

Diller, gelişmesini sürekli etkileyen en az çaba yasası gereği bazı görev ögelerini bazen

aşındırmış ve bu görevleri başka görev ve anlam ögelerine yüklemiştir. İşaretsiz olan bu görev

ögeleri; dildeki ek veya kelimelerin yerini tutan, genellikle derin yapıdan anlaşılan ve dilin

kendi mantığında varlığını hissettiren eksiltili unsurlardır.

Konuşma dilinde olduğu gibi, edebî metin değeri taşıyan eserlerde de bu eksiltmelere rastlanır.

Çünkü eksiltmelerdeki asıl amaç, az söze çok ve etkili anlamlar yüklemektir. Edip Ahmet

Yüknekî de ifadelerinde bu etkiyi sağlamak için, Atebetü’l-Hakâyık’ta işaretsiz görev ögelerinden

yararlanmıştır.

Atebetü’l-Hakâyık’ın Türk yazı dilinin ilk dönemlerinden günümüze ulaşabilmiş az sayıda

eserden biri olmasında, dil ve edebiyat yönü göz ardı edilemez fakat aynı dönem eserleri

oldukları için, Atebetü’l-Hakâyık çoğunlukla Kutadgu Bilig’le mukayese edilmiş ve

Atebetü’l-Hakâyık’a onunla kıyaslanarak bir değer biçilmiştir. Öğretici bir eser olması

sebebiyle, dil incelikleri üzerinde Kutadgu Bilig kadar durulmamıştır. Hâlbuki onu yüzyıllar

öncesinden günümüze taşıyan şey, sadece dinî ve öğretici yönü değildir. Döneminin halk dilini

ve ifade gücünü iyice sindirmiş bir yazarın akılda yer edecek üslubu da onu kalıcı kılmıştır.

İslam dininin önem verdiği ahlak değerlerini, aydın ve halkın anlayabileceği bir dille ele alan

Edip Ahmet Yüknekî; bize Karahanlı Türkçesinin dil hususiyetlerinin ipuçlarını sunmaktadır.

Bengü taşlardan günümüze kadar gelen eksiltili / işaretsiz görev ögeleri, Karahanlı Türkçesinin

farklı kullanımlarıyla Atebetü’l-Hakâyık’ta da yer almıştır.

Bu çalışmada, Atebetü’l-Hakâyık’ın eksiltili / işaretsiz görev ögeleri tespit edilmiştir. Üzerinde

durulan eksiltili / işaretsiz görev ögeleri sadece yazarın üslubuyla ilgili değildir. Türk dilinin

gelişim hususiyetleri ve Karahanlı Türkçesinin nitelikleri bu eksiltili / işaretsiz kullanımlarda

etkilidir. Bu sebeple, tespitler analiz ve değerlendirmeye tabi tutulmuş ve böylece eser ve

dönemi hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler: Atebetü’l-Hakâyık, Eksiltili / İşaretsiz Görev Ögeleri, Karahanlı Türkçesi.

ELLIPTICAL STRUCTURES IN ATEBETÜ’L-HAKÂYIK

Abstract

Languages have sometimes eroded some of the functional elements due to the practicability and

comprehensibility laws which constantly affect their development and have put these functions

on other functional and semantic elements. These unmarked functional elements are elliptical

structures which replace affixes or words in the language, which are generally recognized

thanks to the deep structure and which are felt in the language’s own logic.

Bu çalışma, 28-30 Haziran 2018’de Atebetü’l Hakâyık ve İlk Dönem Türkçe İslâmî Eserler Sempozyumunda sunulan

“Atebetü’l-Hakâyık’ta Eksiltili Yapılar” başlıklı yayınlanmamış bildirinin genişletilmiş halidir.

mailto:[email protected]

MANAS Journal of Social Studies 786

These ellipses are found in the works regarded as literary texts as in the spoken language,

because the main purpose of ellipses is to produce many and effective meanings using a few

words. In order to provide this effect in his statements, Edip Ahmet Yüknekî also benefited

from unmarked functional elements in Atebetüetl-Hakâyık.

Linguistic and literal aspect of Atebetü’l-Hakâyık cannot be ignored as it is one of the few

works that have reached to the present from the first periods of the Turkish written language.

However, Atebetü’l-Hakâyık was often compared to Kutadgu Bilig since they were works of the

same period. Due to the fact that it is a didactic work, language particulars were not emphasized

in Atebetüetl-Hakâyık as in Kutadgu Bilig. However, what has carried Atebetüetl-Hakâyık to the

present is not just its religious and instructive aspect. The style of the writer, who deeply

understood the public language and power of expression of his time, also made him permanent.

Edip Ahmet Yüknekî, who dealt with the moral values to which the religion of Islam attaches

importance by using a language that could be understood by the intellectuals and the people,

presents us the clues about the characteristics of Qarakhanid Turkish language. Elliptical/

unmarked functional elements that have come from Bengü Taş to the present were included in

Atebetül-Hakâyık with different uses of Qarakhanid Turkish language.

In this study, elliptical/ unmarked functional elements in Atebetüetl-Hakâyık were determined.

The emphasized elliptical/ unmarked functional elements are not only related to the author’s

style. The developmental characteristics of Turkish language and the qualities of Qarakhanid

Turkish language are effective in the use of these elliptical / unmarked structures. For this

reason, the findings were analyzed and evaluated and inferences were made about the work.

Keywords: Atebetüetl-Hakâyik, Elliptical/ Unmarked Functional Elements, Qarakhanid

Turkish Language.

1. GİRİŞ

Eksilti, eksiltim, düşürme, düşüm, sıfır birim, elips olarak değişik terimlerle karşılanan

eksilti hakkında farklı tanımlar yapılmıştır. Yazın Terimleri Sözlüğü’nde eksilti, “Anlatımda

kolaylık sağlamak üzere bir kelimedeki eklerin veya bir cümledeki kelimelerin azaltılarak

kullanılması olayı, elips.”, “Kullanılmayışları, anlatımda eksikliğe yol açmayan sözcüklerin

düşürülmesi. Ör. -Bu romanı beğendiniz mi? -Çok! (Evet, bu romanı çok beğendim, yerine).”

şeklinde açıklanır ve örneklendirilir (Gencan vd., 1974: 58).

Vardar, eksiltiyi “Olağan koşullardaki biçimine oranla kimi ögeleri eksik olan, ama

anlamayı aksatmayan dizim.” olarak açıklar. Eksilti ürünü biçimleri, ya durum ya da dil bilgisi

açısından kolayca kavranabilecek, eksik yanı herhangi bir güçlük olmadan giderilebilecek

biçimler” olarak görür (Vardar, 2007: 92).

Karaağaç’a göre eksilti; “Dilin her düzleminde görülen bir olaydır. Bu yüzden eksiltme,

ses, söz, ek veya cümle ögesi eksiltmesi gibi çok değişik yapıda ortaya çıkabilir.” (Karaağaç,

2013: 366).

Korkmaz, eksiltim terimi altında aynı kavramı şöyle açıklar: “Anlatımda kolaylık

sağlamak üzere bir kelimenin, bir kelime grubunun veya bir cümlenin bazı ögelerinin atılıp

eksiltilerek kullanılması olayı. Bu olayda, bazı ses veya kelimeler atılmış olduğu hâlde, anlamı

aksatmayan kendine özgü bir dil biçimlenmesi, bir biçim bütünlüğü vardır.” (Korkmaz, 2003: 81).

Atebetü’l-Hakâyık’ta Eksiltili Yapılar 787

Hengirmen ise eksiltiyi “Bir yapı, genelde de cümlelerde, görünmeyen ama anlaşılan

sözcük değerindeki öğelere yönelik görünüm.” olarak tanımlar (Hengirmen, 2009: 155).

Uzun; Chomsky’nin “dilbilgisinde seçmeli ve zorunlu silme dönüşümü” (deletion

transformation) hususuna dikkat çeker ve eksiltmelerin temel şartını “kestirilebilirlik”e bağlar

(Uzun, 1990: 143).

Gemalmaz konuya biraz daha artzamanlı bakış açısıyla yaklaşmıştır. Ona göre;

Türkçe anlam ögelerine yükleyeceği hemen her görev için ayrı bir görev ögesi

geliştirmiştir. Bu görev ögelerini de sürekli, anlam ögelerinden sonra getirdiği için

bunların büyük bir çoğunluğunu da ekleştirmiştir. Ekleşme gerçekleştirilirken dillerin

gelişmesini sürekli etkileyen kolaylık (économie) ve anlaşılabilirlik (compréhensibilité)

kanunları gereği bu görev ögeleri zaman zaman oldukça aşınmış bazen de görevlerini

kendilerini kuşatan diğer görev ve anlam ögelerine bırakarak düşmüşler veya daha

başlangıçta işaretli bir öge karşısında işaretsiz (non-maryitesiyeué) kalmışlardır

(Gemalmaz, 2010: 275; Mert, 2008: 1).

Üstünova konuyu söz dizimsel olarak değerlendirmiştir. Cümleden büyük birimlerin

çözümünde ve semantik parelelizmi göstermede eksiltili yapılara dikkat etmek gerektiğini

vurgulamıştır. Yüzey yapıda görünmeyen, derin yapıya ait sentaktik paralelizmi ortaya

çıkarmada eksiltili unsurları bir araç olarak görmüştür (Üstünova, 1998: 162). 10 maddede

sentaktik eksiltmeleri belirlemede gerekli olan kuralları vermiştir:

“1. Tamlayan, tamlanan gerektirir, dolayısıyla tamlanan da tamlayan gerektirir. 2.

Yüklem özne; özne de yüklem gerektirir. 3. Zarf, yüklem gerektirir. 4. Geçişli çatıdaki

eylem / eylemsi nesne gerektirir. 5. Sıfat ad gerektirir. 6. Yan yargı temel yargı

gerektirir. 7 Bir cümlede kullanılan ortak öge / birim anlam bağı olan diğer

cümlelerde de var sayılır. 8. Sıralı cümlelerde genellikle son cümlelerde verilen

birleşik zaman eki / bildirme eki diğer cümlelerde de var sayılır. 9. Her cümlede bir iç

cümle bulunur, birden fazla iç cümle birden fazla cümleyi gerektirir. 10. Aynı yapıdaki

cümlemsiler birden fazla cümleyi gerektirir.” (Üstünova, 1998: 168).

Eksiltmelerdeki ses, söz, ek veya cümle ögesi gibi çok yönlü alanlar, onların genel

kurallarını belirlemeyi güçleştirmiştir. Araştırmacılar eksiltili yapılar hakkında inceleme

yaparken konu alanının biri veya bir kaçına yönelmiştir. Ayrıca konuya eşzamanlı ve

artzamanlı bakış açısıyla yaklaşmışlardır. Çok sayıda alt konu başlığına sahip böyle bir alanla

ilgili eser incelemelerinde ses, söz, ek veya cümle ögesi eksiltmelerinin tamamını gözeterek

yapılacak bir çalışma oldukça hacimli olacaktır. Bu sebeple incelemelerde genellikle söz


dizimi, ek, ses eksiltmeleri bağımsız olarak ele alınmıştır ancak bu konu alanlarının hepsini

bir arada değerlendiren tezler de mevcuttur (Bk. Çakır, 2007).

Dilde eksiltilerin rastgele oluşturulmadığı, belli kurallar çerçevesinde sağlandığı ve bu

eksiltilerin iletişimde sorun teşkil etmediği ortadadır (Aydın, 2012: 170). Dilde birçok eksilti

çeşidi mevcuttur. Bu eksiltiler, ses bilgisi, şekil bilgisi, cümle bilgisi, anlam bilgisi, metin

bilgisi alanlarıyla ilgilidir (Gümüşatam, 2013: 1640). Eksiltiler en az çaba yasası gereği

oluşmuş olsa da oluşum şekilleri birbirinden bağımsız ve farklıdır. Bu sebeple eser

incelemelerinde bu alanların tamamı üzerinde durmak makale bütünlüğü ve amacı

bakımından çok da verimli değildir.

Eksilti; şekil bilgisi, cümle bilgisi ve anlam bilgisinin iç içe geçtiği bir konu alanıdır.

Eski Türkçeye ait bir metinde bütün bu unsurları gözeterek çıkarımlarda bulunmak oldukça

zordur. Eski Türkçeden günümüze gelinceye kadar birçok ekin yazı dilinde kaybolmuş olması

birbirine yakın ifadeler arasında farkların belirlenmesine büyük bir engel teşkil etmektedir

(Arat, 1951: 3). Eski Türkçede şekil veya ek değeri taşımayan anlam ögelerinin günümüz

Türkçesinde belli ek ve şekillerle aktarılıyor olması da metnin tam anlamını belirlemenin

başka bir güçlüdür. Örneğin; Türk budun > Türk millet[+i] veya Türk [olan] millet. Böyle bir

tamlamayı günümüz Türkçesine çevirirken farklı yapılar tercih edilebilmektedir. Nitekim bu

örnekteki anlam, Eski Türkçede şekil olarak olmayan ancak derin yapıda varlığını hissettiren

bir yapıyla sağlanmaktadır. Bu yapılar, Eski Türkçede özel yer, millet, boy, coğrafi şekil

adlandırmalarında tercih edilir ve sıfat tamlaması kuruluşundan farklı olarak belirtisiz isim

tamlaması olarak değerlendirilir. Böyle bir yapıda tamlanan ekinin işaretsizliği üzerinde

durulmaktadır (Eraslan, 2012: 495; Alyılmaz, 1994: 27-35). Eski Türkçede özel adlar

sonrasında kullanılan isim, özel adın belirliliği sebebiyle belirtilen ekine tekrar ihtiyaç

duymamıştır. Millet adları için benzer kullanımlar bugün de Türkçede vardır: Rus komutan,

Alman mühendis vb. Ancak aynı yer adlarında bugün böyle bir kullanımla

karşılaşılmamaktadır. Bu tamlamalarda bir tamlanan ekine ihtiyaç duyulmaktadır: Kadırkan

yiş / Kadırkan Dağı, Şantun yazı / Şantun Ovası gibi. Buna karşın birleşik isim hâlini almış

Kadıköy[ü], Galatasaray[ı] gibi yer adlarında ise bugün tamlanan eki eksiltilir.

Bu çalışmada İslami dönem ilk yazılı eserlerimizden Edip Ahmed Yüknekî’nin

Atebetü’l-Hakâyık adlı eserinin dil hususiyetlerini ve inceliklerini daha iyi görebilmek ve

yazarın tercih ettiği eksiltmeleri ortaya koymak amaçlanmıştır. Atebetü’l-Hakâyık, eksiltili

yapıların çokça kullanıldığı ilk dönem eserlerimizden biridir. Eserdeki eksiltme yapıları

belirlenirken Reşit Rahmeti Arat’ın 1951 basımlı tenkitli metin neşri olan Atebetü’l-Hakâyık


kitabı esas alınmıştır. Bazı anlam özelliklerini belirlemede Ayşegül Çakan tarafından yapılan

Atebetü’l-Hakâyık çevirisine de başvurulmuştur.

Atebetü’l-Hakâyık’taki eksiltili yapılar değerlendirilirken şekil bilgisi ve cümle bilgisi

alanındaki eksiltmeler üzerinde durulmuştur. Buna göre Atebetü’l-Hakâyık’taki eksiltili

yapılar:

Çekim ekleri,

Edatlar,

Kelime grupları,

Cümle ögelerindeki eksiltmeler olarak incelenmiştir.

Eksiltmelerdeki asıl amaç, az söze çok ve etkili anlamlar yüklemektir. Edip Ahmet

Yüknekî de ifadelerinde bu etkiyi sağlamak için, Atebetü’l-Hakâyık’ta işaretsiz görev

ögelerinden yararlanmıştır.

Yüknekî, Atebetü’l-Hakâyık’ta öz ifadelere yönelmiş, sözlerini imbikten geçirircesine

iyi seçmiştir. Sadece seçkin ifadelerle kalıcı olacağının farkında olan yazar, kendi eseri ve dili

hakkında şunları söylemiştir:

469. edip Ahmed atım edeb pend sözüm

470. sözüm munda ḳalur barur bu özüm

471. kelür küz keçer yaz barur bu umür

472. tüketür umürni bu yazım küzüm

473. anın uş çıkardım bu türki kitab

474. kerek ḳıl tap ey dost kerek ḳıl itib

475. bitidim bu taηsuk turaf sözlerin

476. ḳalı barsa özüm sözüm ḳalsu tip

477. anın uz erür bu kitab bir süzük

Edip Ahmet’tir adım, edep ve öğüttür sözüm

Sözüm burada kalır, gider bu özüm

Gelir güz, geçer bahar, gider bu ömür

Tüketir ömrümü bu baharım güzüm

Onun için çıkardım bu Türkçe kitabı

İster yeterli bul, ey dost, istersen ekle

Yazdım bu seçkin ve değerli sözleri

Ben gidersem sözüm kalsın diye

Onun için, bu kitap iyidir ve imbikten geçirilmiştir.

2. ÇEKİM EKİ EKSİLTMELERİ

Atebetü’l-Hakâyık’ta hâl ekleri, iyelik ekleri ve ek-fiilde sıkça eksiltmeye gidilmiştir.

Bu eksiltmeler yazarın üslubu ve dönemin dil özellikleriyle ilgilidir.

2.1. Hâl Eklerindeki Eksiltmeler

Atebet’ül-Hakâyık’ta, Eski Türkçenin genel bir özelliği olarak çoğunlukla hâl

eklerinde eksiltmeye gidilmiştir. Yükleme hâli eki, ilgi hâli eki en fazla eksiltilen unsurlardır.

Ayrılma, bulunma, vasıta ve yönelme hâli eklerinde de eksiltmelere rastlanır.


2.1.1. Yükleme Hâli Eki

Köktürk ve Eski Uygur Türkçesi döneminde isimlere gelen yükleme hâli eki

/+(I)G/’dır (Kırgız bodun+ug uda basdımız). Zamirlerden sonra yükleme hâli eki olarak /+nI/

kullanılır (an+(n)I, biz+ni). İyelik eklerinden sonra ise /+In/ gelir (sab+ı+m+ın eşidgil)

Eski Türkçeye ait eserlerde /+nI / yükleme hâli ekinin isimlerden hemen sonra geldiği

örnekler (Gabain, 2007: 64) yanında, işaretsiz /+ø/ (Alyılmaz, 1994: 55) bir kullanımın da

olduğu görülür. Bu işaretsiz /+ø/ şekil genellikle iyelik ekleri üzerine yükleme hâli getirildiği

zaman ortaya çıkar. Bu yapılarda yükleme hâli fonksiyonu hissedildiği için bir belirlilik söz

konusudur (Sev, 2007: 188). Atebetü’l-Hakâyık’ta iyelik eki almamış isim soylu sözcüklerden

sonra da eksiltilmiş bir yükleme hâli kendini hissettirmektedir:

43. şahım medhi birle bezeyin kitab[nı]1

(Şahımın methiyle bezeyeyim kitabı)

49. simaḳtin edizrek tutar himmet[ni] ol

(Simak’tan daha yüksek tutar himmeti o.)

69. dad ispehsalar beg üçün bu kitap[nı] / 70. çıḳardım ajunda [anıng] atı ḳalsu tip

(Dad İspehsalar Bey için bu kitabı çıkardım, dünyada adı kalsın diye.)

473. anın [uçun] uş çıkardım bu türki kitab[nı]

(Onun için işte çıkardım bu Türkçe kitabı)

509. sebeb erdi bu iş bitidük kitab[nı]

(Sebep oldu, işte bu kitabı yazdık.)

Metinde birinci teklik şahıs iyelik eki sonrasında yükleme hâli ekinin işaretsiz olduğu

sadece bir örnek tespit edilmiştir:

293. yime pendim[ni] al kel uzatma [sening] emel[ingni] / 294. emel asrasında busuġlı

[er-ür+ol] / [turur] ecel

(Yine öğüdümü al, gel emelini uzatma, emelin altında ecel saklıdır.)

Metinde genellikle birinci teklik şahıs iyelik eki sonrasında yükleme hâli eki

kullanılmıştır:

80. havadarlıḳımnı tükel bilsü tip

22. uḳuş huş yititip sözimni aηa

72. şahımnı du'a birle yad ḳılsu tip

İkinci teklik şahıs iyelik eki sonrasında işaretsiz yükleme hâli kullanımı metinde çok

yaygındır. Metinde sadece beş örnekte ikinci teklik şahıs iyelik eki sonrasındaki yükleme hâli

1 [Köşeli parantez içinde verilen ögeler eksiltilidir].


eki tercih edilmiştir. İkinci teklik şahıs iyelik ekinden sonra yükleme hâli ekinin eksiltme

oranı % 67’dir. Yani bu yapıda eksiz belirli yükleme hâli daha çok tercih edilmiştir:

15. [ol] tünetür [sening]tününgni kününg[ni] kiterip

(Karartır geceni gündüzünü götürüp)

16. [sening] tününg[ni] kiterip baz yarutur tanga

(Senin geceni götürüp yine aydınlatır tana.)

131. tiling[ni] bekte tutġıl tişing sınmasun

(Dilini sıkı tut, dişin kırılmasın.)

135. sözüng[ni] boşlaġ ıdma yıġa tut tiling[ni]

(Sözünü boş bırakma sıkı (yasaklayıp) tut dilini)

154. keçür sen me umrüng[ni] könilik üze

(Geçir sen de ömrünü doğruluk üzerine)

169. ḳatıġ kizle razıng[nı] kişi bilmesün / 170. sözüngdin özüngke ökünç kelmesün

(İyi gizle sırrını kimse bilmesin, sözünden kendine pişmanlık gelmesin.)

353. uluġluḳḳa tegseng yangılma özüng[ni] / 354. ḳalı kedseng atlas unıtma bözüng[ni]

(Ululuğa erersen kendini kaybetme, eğer atlas giysen bile bezini unutma.)

355. uluġ bolduḳungça tüzünrek bolup / 356. uluġḳa kiçigke sılıġ ḳıl [sening] sözüng[ni]

(Yüceldikçe alçak gönüllü olup büyüğe küçüğe sözünü güzel kullan.)

432. uyadıp birürler sarınġu bözüng[ni]

(Utanıp verirler sarınacak bezini.)

12. [sen] kel ottın [sening] özüng[ni] yul ölümdin önge

(Gel ateşten kendini kurtar ölümden önce)

13. yarattı ol [mening] uġanım [mening] tününg[ni] [mening]kündüzüng[ni]

(Yarattı Tanrım geceni gündüzünü)

181. bu dünya songında yügürmek neçe [er-ür+ol] / [turur] / 182. hasis nengdin ötrü

tip özüng[ni] küçe

(Bu dünya ardından yürümek niyedir, hasis maldan ötürü diyerek kendini zorlar.)

Üçüncü teklik şahıs iyelik eki sonrasındaki işaretsiz yükleme hâli kullanımına sadece

bir örnekte rastlanmıştır.

501. eger bilse kaşġar tilin+ø her kişi / 502. bilür ol edibning ne kim aymışı[n]

(Eğer bilse Kaşgar dilini her kişi, bilir o edibin ne söylediğini.)

İyelik eki ve yükleme hâlinin aynı örnek üzerinde işaretsiz olduğu sadece bir yapı

tespit edilmiştir:


159. resul erni otḳa yüzin atġuçı [neng] / 160. til [er-ür] / [turur] ol tidi yıġ til[üngni]

yul ottın yüzüng[ni]

(Resul, kişiyi ataşe yüzükoyun atacak şey dildir dedi, dilini tut, koru ateşten yüzünü.)

Metinde yükleme hâli ekinin düşürülmesinde şairin üslup özellikleri ve şiirdeki ölçü

kaygısı etkisi olmuştur. 2. teklik şahıs iyelik ekinden sonra yükleme hâli ekinin daha az tercih

edilmesinde de bu önemli bir etkendir. Ayrıca şair ikinci şahıs ekindeki /ñ/ sesiyle yükleme

hâli ekindeki /+nI/ seslerinin birlikte kullanımından doğacak söyleyiş güçlüğünün önüne

geçmek için bu kullanımı pek tercih etmemiştir. Böylece bu söyleyişten doğacak ses itişmesi

(tenafür / kakofoni) olayının önüne geçmiştir. Ses bakımından birbirine benzer veya eşit

seslerden oluşan iki heceden biri dilde en az çaba ilkesi gereği düşürülmüş. Bu da hece

düşmesine yol açmıştır (Karaağaç, 2012: s. 74).

2.1.2. İlgi Hâli Eki

İlgi hâli eki, ismin başka bir isimle münasebetini kuran, bir ismin kendinden sonra

gelen isme tabi olduğunu gösteren şekildir. Eksiz ilgi hâlleri görünüş olarak yalın hâle

benzerler. Söyleyişte belirtilmemiş olan ilgi hâli eki, derin yapıda kendini hissettirir.

Atebetü’l-Hakâyık’ta anlam olarak Türkiye Türkçesindeki belirli isim tamlamasına karşılık

gelen, ancak kuruluş olarak tamlayanının ilgi hâli eki almadığı yapılar mevcuttur. Döneminin

dil özellikleri bakımından bir eksilti olarak düşünülemeyecek bu yapılar günümüz

Türkçesinin kurallarına göre yeniden anlamlandırıldığında kendini eksiltili olarak

göstermektedir. Metinde 19 tamlamada ilgi eki kullanılmamışken aynı yapıdaki 35 örnekte

ilgi hâli eki kullanılmıştır. Türkiye Türkçesine sadece belirli isim tamlaması olarak

aktarabildiğimiz isim tamlamalarının % 54’ünde ilgi hâli ekinin kullanılmadığı görülmektedir.

Zamirlerin tamlayan olduğu durumlarda bir örnek dışında ilgi hâli eki hep kullanılmıştır:

2. seniη rahmetiηdin (senin rahmetinden)

28. anıη medhi (onun methi)

74. anıη yadı birle (onun yadıyla)

203. bu kün olar[nıng] minginge biri (bugün onların binde biri)

Aynı söz dizimsel yapıda olmasına rağmen bazı örneklerde ilgi hâli eki kullanılmış

bazı örneklerde ise kullanılmamıştır. Yazarın tercihi bunda etkili olduğu gibi ilgi hâli ekinin

kullanım ve anlam özellikleri de bu durumu etkilemiştir. Aşağıdaki örneklerden ilk ikisinde

ilgi eki kullanılmışken benzer özelliklere sahip olan üçüncü örnekte kullanılmamıştır:

152. ikinç yalğan erse ol erniη tili (ikincisi yalan ise o kişinin dili)

317. köki körklüg erniη huyı (aslı güzel kişinin huyu)


133. sanıp sözlegen er[ning] sözi söz[ning] saġı [er-ür+ol] / [turur]

Atebetü’l-Hakâyık’ta ilgi eki işaretsiz olduğu hâlde bugünkü belirli isim tamlaması

anlam özelliklerine sahip yapılar üç şekilde karşımıza çıkmaktadır:

a. İyelik Eki Sonrasındaki İşaretsiz İlgi Hâli

59. aya [mening] şahım[nıng] erdemlerin sanaġan [kişi]

(Ey şahımın erdemlerini sayan kişi)

141. sefih er[ning] tili öz başı[nıng] düşmanı [er-ür+ol] / [turur] / 142. tilindin töküldi

telim er[ning] ḳanı

(Ahmak kişinin dili kendi başının düşmanıdır, dili yüzünden pek çok erin kanı döküldü.)

495. atası[nıng] atı Mahmud-ı Yükneki [er-ür+ol] / [turur]

(Babasının adı Mahmud-ı Yüknekidir.)

b. Zamirler Sonrasındaki İşaretsiz İlgi Hâli

203. neçe alim erdi neçe feyleşuf / 204. ḳanı [er-ür+ol] / [turur] bu kün olar[nıng]

minginge biri

(Nice âlim nice filozof vardı, hani bugün onların binde biri.)

c. İyelik Eki Almamış İsimlerden Sonra Gelen İşaretsiz İlgi Hâli

Sev; eksiz belirtili ilgi hâlinin iyelik ekleri üzerine ilgi hâli getirilmediği zaman ortaya

çıktığını ve bu tamlamalarda tamlayanın iyelik eki aldığından belirli sayılması gerektiğini ifade

eder (Sev, 2007: 120). Sadece iyelik sonrasında eksiz ilgi hâli eki olabileceği görüşünden hareket

ettiği için, verdiği örneklerde doğrudan isime gelmesi gereken eksiz ilgi hâlinden bahsetmez.

Ancak Atebetü’l-Hakâyık’ta iyelik eki almamış isimlerden sonra gelen işaretsiz ilgi hâli oldukça

yaygındır. Metindeki örneklerin en dikkat çekici tarafı ise ilgi ekini alması gereken isim

unsurunun çoğunlukla sıfat tamlaması kuruluşunda olmasıdır. Bu örneklerde, sıfatla belirtilen

veya nitelenen tamlayan değerindeki isim kendisinden sonra ilgi hâli almamıştır:

133. sanıp sözlegen er[ning] sözi söz[ning] saġı [er-ür+ol] / [turur]

(Düşünüp söyleyen erin sözü, sözün doğrusudur.

141. sefih er[ning] tili öz başı[nıng] düşmanı [er-ür+ol] / [turur] / 142. tilindin

töküldi telim er[ning] ḳanı

(Ahmak kişinin dili kendi başının düşmanıdır, dili yüzünden pek çok erin kanı döküldü.)

257. bu budun[nıng] talusı aḳı er turur / 258. aḳılıḳ şeref cah cemâl arturur

(Bu milletin iyisi cömert kişidir, cömertlik şeref, ikbal ve cemal arttırır.)

19. bu ḳudret[ning] idisi uluġ bir bayat [er-ür+ol] / [turur]

(Bu kudretin sahibi ulu bir Tanrı'dır.)


217. bu ajun[nıng] ma körmekke körklüg [er-ür+ol] / [turur] taşı / 218.velıḳin

[anıng] içinde tümen na-hoşı [bar]

(Bu dünyanın dışı görünüşte güzeldir, lakin içinde binlerce nahoşluk vardır.)

255. tirip köngli todmaz közi suḳ [bolgan] bahıl[nıng] / 256. ḳul [er-ür+ol] / [turur]

ol malı anga erklig [er-ür] ol

(Yığmakla gözü doymaz gözü aç cimrinin, kuldur o, malı ona efendidir.)

Atebetü’l-Hakâyık’ta bazı eksiz belirtili ilgi hâllerinin bugün Türkiye Türkçesinde ekle

yapıldığı yukarıda ifade edilmişti. Bu isim tamlaması kuruluşlarının bir bölümünde tamlayan

genel veya belirsiz bir ismi karşılamaktadır:

106. bilig[ning] tatgın ay dost biliglig bilür

(Bilginin tadını ey dost bilgili bilir.)

113. biliglig kişi kör bilür iş[ning] ödin

(Bilgili kişi bak bilir işin doğrusunu.)

167. könilik tonın ked ḳodub eğrilik [kedim tonın] / 168. kedim ton[nıng] talusı könilik

tonı [er-ür+ol] / [turur]

(Doğruluk kıyafetini giy, bırakıp eğrilik [elbisesini], giyimin kıyafetin iyisi doğruluk

kıyafetidir.)

130. edebler[ning] başı til küdezmek [er-ür+ol] / [turur] tiyür

(Edeplerin başı diline sahip olmaktır, der.)

21. [sen] eşit emdi ḳaç söz+ø habib[ning] fazlındın

(İşit şimdi birkaç söz habibin faziletinden.)

443. hüner birle devlet[ning] birikmekliki / 444. bulunmaz ḳamuġ ḳızda ol ḳızraḳ [er-

ür]+ol / [turur]

(Hüner ile talihin bir arada olması, bulunmaz bütün nadirden daha nadirdir.)2

2.1.3. Vasıta Hâli Eki

Vasıta hâli, eylemin hangi vasıtayla, ne sayesinde, ne kullanılarak yapıldığını gösterir.

Karahanlı Türkçesinde genellikle /-n/ ekiyle oluşturulmuştur (Hacıeminoğlu, 2008: 31).

Atebetü’l-Hakâyık’ta üç örnekte vasıta hâli anlamı eksiz sağlanmıştır:

77. bezedim kitabnı mevaiz mesel [-in / birle] / 78. baḳıglı oḳıglı [kişi] asıg alsu tip

(Bezedim kitabı öğütler ve mesellerle bakan okuyan faydalansın diye.)

465. bitidim kitabnı mevaiz mesel [-in / birle]

(Yazdım bu kitabı öğüt ve nasihat ile.)

2 Bu örneklerdeki yapılar “herhangi bir bilginin tadı, her işin doğrusu, bütün kıyafetlerin iyisi, bütün edeplerin başı”

anlamlarında düşünülebilir.


327. [sening] cefa ḳıldaçı [kişi]ngḳa yanut ḳıl vefa [-in / birle] / 328. arımaz neçe yusa

ḳan birle ḳan

(Sana cefa edene yanıt ver vefa [ile], temizlenmez ne kadar yıkansa kan kanla.)

2.1.4. Diğer Hâl Ekleri

Atebetü’l-Hakâyık’ta ayrılma hâli ekinin eksiltildiği iki örnek tespit edilmiştir:

14. udup biri bir[in]ke yorır öng[din] songa

(Uyup birbirine yürürler baştan sona)

29. bu kün tegsü mindin dürud [anga] ol yarın / 30. elig[din] tuttaçımga [ol] egirse

munga

(Bugün ulaşsın benden selam ana yarın /elimden tutacak olana, bunun hatırına.)

Bir örnekte ise bulunma hâli eki eksiltilmiştir:

491. uġan rahmet itsin bu saat[de] anga

(Tanrı rahmet etsin bu saatte ona)

2.2. İyelik Eklerindeki Eksiltmeler

İyelik eksiz isim tamlamaları, aslında şekil bakımından ilgi grubu, anlam bakımından

isim tamlamasıdır (Eraslan, 2012: 494). Bugün Türkiye Türkçesinde iyelik eki eksiltmesine

sıkça başvurulur: bizim kız+[+ımız], şiş kebap[+ı], gözler[+i] aynı babası vb. Atebetü’l-

Hakâyık’taki şu örneklerde art arda sıralanan iki isimden birincisi iyelik eki almış, ikincisinde

ise iyelik eki eksiltilmiştir.

50. [anıng] sehası mekarim[i] iki dermanı [er-ür+ol] / [turur]

(Cömertliği ve keremi onun iki dermanıdır.)

14. udup biri bir[in]ke yorır öng[din] songa

(Uyup birbirine yürürler baştan sona)

2.3. Ek-Fiildeki Eksiltmeler

Metinde en çok eksiltilen yapı ek-fiil olmuştur. 67 örnekte ek-fiil işaretsizdir. Bu da

metin içindeki toplam ek-fiil kullanım oranının % 57’sidir. Yüklem yapma göreviyle

kullanılmayan /er-se/, /er-ken/ yapılarını çıkardığımızda bu oran % 80’i bulur.

134. öküş yangşaġan til unulmaz yaġı [er-ür+ol] / [turur]

(Çok konuşan dil yenilmez düşman gibidir.)

181. bu dünya songında yügürmek neçe [er-ür+ol] / [turur] / 182. hasis nengdin ötrü

tip özüng[ni] küçe

(Bu dünya ardından yürümek niyedir, hasis maldan ötürü diyerek kendini zorlar.)


187. çıġaylıḳ yarınlıḳ azuḳ yoḳluḳı [er-ür+ol] / [turur] / 188. çıġaylıḳ tip ayma tavar

yoḳluḳın

(Fakirlik yarının azık yokluğudur, fakirlik diye söyleme mal yokluğunu.)

203. neçe âlim erdi neçe feyleşuf / 204. ḳanı [er-ür+ol] / [turur] bu kün olar[nıng]

minginge biri

(Nice âlim nice filozof vardı, hani bugün onların binde biri.)

469. edip Ahmed [er-ür+ol] / [turur] [mening] atım edeb pend [er-ür+ol] / [turur]

[mening] sözüm / 470. [mening] sözüm munda ḳalur barur bu özüm

(Edip Ahmet'tir [benim] adım, edep ve nasihattır [benim] sözüm, sözüm burda kalır bu

özüm [geçip] gider. )

19. bu ḳudret[ning] idisi uluġ bir bayat [er-ür+ol] / [turur]

(Bu kudretin sahibi ulu bir Tanrı'dır.)

213. yılan teg [er-ür+ol] / [turur] bu ajun yılan oḳlaġu / 214. yoḳamaḳḳa yumşaḳ,

[anıng] içi pür aġu [er-ür+ol] / [turur]

(Yılan gibidir bu dünya, yılanı oklamak gerek, yoklandığında yumuşaktır, onun içi pür

zehirdir.)

3. EDAT EKSİLTMELERİ

Metinde geldikleri isme benzetme, kıyaslama ve sebep anlamları katan edatlarda

eksiltmeye gidilmiştir. Dönemin dil özelliklerini dikkate alarak bu boşlukları sırasıyla /teg/,

/karşu/, /üçün/ edatlarıyla tamamlayabiliriz.

3.1. Benzetme Edatı Eksiltmeleri

Atebetü’l-Hakâyık’ta en çok benzetme göreviyle kullanılan edatlar eksiltilmiştir.

Yüknekî sözü daha etkili bir duruma getirmek için genellikle teşbih sanatından yararlanmıştır.

Teşbih, aralarında türlü yönlerden ilgi bulunan iki şeyden, benzerlik bakımından güçsüz

durumda olanı nitelikçe daha üstün olana benzetme sanatıdır. Teşbihin dört ana unsurundan

biri benzetme edatıdır. Teşbih türlerinden biri ise benzetme edatının düşürüldüğü pekiştirilmiş

benzetmedir (Dilçin, 2000: 405-408). Şair bu benzetme şekline sıkça başvurmuş ve benzetme

edatını eksiltmiştir:

52. velıḳin buşarda şera arslanı [teg] [er-ür+ol] / [turur]

(Ve lakin kızdığında Şera aslanı gibidir.)

85. bahalıġ dinar [teg] [er-ür] / [turur]+ol biliglig kişi / 86. bu cahil biligsiz [kişi]

bahasız bişi [teg] [er-ür+ol] / [turur]

(Değerli dinar gibidir o bilgili kişi, bu cahil bilgisiz değersiz akçe gibidir.)


87. biliglig [kişi] biligsiz [kişi] ḳaçan teng bolur / 88. biliglig tişi er cahil er tişi [teg

er-ür+ol]

(Bilgili bilgisiz nasıl denk olur, bilgili dişi erkek cahil erkek dişi gibidir.)

161. köni söz asel teg bu yalġan basal [teg] [er-ür+ol] / [turur]

(Doğru söz bal gibi, yalan söz soğan gibidir.)

163. bu yalġan söz ig teg köni söz şifa [teg] [er-ür+ol] / [turur]

(Yalan söz hastalık gibi, doğru söz şifa gibidir.)

3.2. Kıyaslama Edatı Eksiltmesi

Kıyaslama edatları, iki isim veya isim öbeğinin karşılaştırılmasını sağlarlar, geldikleri

cümlede kıyaslama anlamı taşırlar. Atebetü’l-Hakâyık’ta, bir kıyaslamada edat kullanılmamış

ve isme gelen yönelme hâli eki bu görevi üstlenmiştir. Aşağıdaki örnekte anlam boşluğu

/karşu/ edatıyla doldurulabilir:

97. biliglig+ø biringe [karşu] biligsiz [kişilerning] mingin / 98. tengegli [kişi] tengedi

biligning tengin

(Bilgili+ø birine [karşılık] bilgisiz [kişilerin] binini [denk tuttu] / tartan [kişi] [böyle]

tarttı bilginin dengini.)

3.3. Sebep Edatı Eksiltmeleri

İsimlerden sonra gelerek onlara sebep anlamı kazandıran son çekim edatları

Atebetü’l-Hakâyık’ta bazı durumlarda eksiltilmiştir. Tespit edilen örneklerde, “anın” zamirinden

sonra sebep anlamı kazandıracak edat eksiltilmiştir. Bu örneklerde anlam boşluğu /üçün/ edatıyla

doldurulmaktadır:

403. bidatın yıġıġlı kişi ḳalmadı /404. anın [üçün] künde arta turur bu bidad

(Bidadını yıkan kişi kalmadı onun için her gün artar bidad.)

473. anın [üçün] uş çıkardım bu türki kitab[nı]

(Onun için işte çıkardım bu Türkçe kitabı.)

477. anın [üçün] uz erür bu kitab bir süzük / 478. [sözni] talulap ketürdüm kemiştim

çözük [sözlerni]

(Onun için bu kitabın bir süzülmüş [kitap] olduğu doğrudur, [sözleri] seçerek

getirdim, attım çözülmüş [sözleri])

4. KELİME GRUPLARINDAKİ EKSİLTMELER

Atebetü’l-Hakâyık’ta kelime gruplarıyla ilgili eksiltmeler; isim tamlamaları, sıfat

tamlamaları, birleşik fiil grupları, kısaltma gruplarındaki eksiltmeler olarak sınıflandırılabilir.


4.1. İsim Tamlamalarındaki Eksiltmeler

a.) Tamlayanın Eksiltildiği Yapılar

Türkçede belirtili isim tamlamalarında tamlayanın düşürülmesi; tamlayan eksiltisi,

birinci ögesi düşmüş iyelik öbeği, tamlayanı düşmüş ad tamlaması, örtülü iyelik grubu,

tamlayansız iyelik öbeği gibi terimlerle izah edilmiştir. Uzun; iyelik öbeklerinde tamlayanın

eksiltilmesi hakkında görüşlerini açıklarken iyelik öbeklerinde tamlayan eksiltisinin her

zaman bir eksiltme olarak düşünülemeyeceğini söyler. Metin bağlamına göre iyelik

öbeklerinde tamlayan durumundaki şahıs zamirinin iyelik öbeklerinde karşılaştırma ve

pekiştirme işleviyle kullanıldığını dile getirir. İyelik öbeklerinde tamlayan durumundaki

zamirin anlam kapalılığının önüne geçmek için kullanıldığını vurgular. İyelik öbeklerinde

şahıs zamirinin tamlayan olarak kullanılamayacağı durumları örneklendirir (Uzun, 2018:

105-110). Tamlayan eksiltmelerinin böyle anlamsal zorunluluklara bağlı olarak kullanıldığını

Atebetü’l-Hakâyık’ta da görebiliriz.

Atebetü’l-Hakâyık’ta isim tamlamasının tamlayanının eksiltildiği 32 yapı tespit

edilmiştir. 42 örnekte ise isim tamlamasında tamlayan açıkça yer almaktadır. Bu isim

tamlaması kuruluşlarında tamlayan unsur çoğunlukla Allah veya peygamber için kullanılan

zamirlerdir:

2. seniη rahmetiηdin umar men oηa (Senin rahmetinden hayır umarım.)

5. seniη barlıḳıηḳa tanuḳluḳ birür (Senin varlığına tanıklık eder.)

7. seniη birlikiηke delil arḳaġan (Senin birliğine delil arayan…)

27. anıη ögdisindin tatır bu tilim (Onun methinden ağzım tatlılanır.)

28. anıη medhi bolsa şeker şehd aηa vb. (Onun methi dilim için şeker ve baldır.)

Tamlayanın kullanıldığı belirtili isim tamlamalarının diğer bir bölümünde ise

karşılaştırma ve pekiştirme öne çıkmaktadır. Metinde kullanılan isim tamlamaları içinde

tamlayanın eksiltildiği yapıların oranı % 43’tür. Tamlayanın eksiltildiği bu isim tamlamalarının

bir bölümünü bağlamdan sezinlemek zordur, çünkü isim tamlamasının iyelik eki de

eksiltilmiştir.

Aşağıdaki örneklerde, metin bağlamında gerekli olduğu hâlde isim tamlamasının

tamlayanı eksiltilmiştir:

243. ülüş boldı [bahılnıng] malı kişiler ara / 244. bahıl aldı anda ökünçtin ülüş

(Paylaşıldı cimrinin malı kişiler arasında, cimri aldı ondan pişmanlıktan pay.)

377. [erning] eşi edgü bolsa er edgü bolur / 378. er iş[ning] edgüsindin öküş hayr bulur

(Dostu iyi olursa kişi iyi olur, kişi, dostunun iyiliğinden çok hayır bulur.)

23. ol [er-ür+]ol halk[nıng] talusı [bolgan] kişi [halknıng] ḳutluġı [bolgan kişi]


(Odur, halkın seçkini [olan] kişi [ve] [halkın] kutlusu olan.)

Aşağıdaki örnekte sadece tamlayan değil; tamlanandan sonraki iyelik de eksiltilmiştir:

293. yime pendim[ni] al kel uzatma [sening] emel[ingni] / 294. emel asrasında

busuġlı [er-ür+ol] / [turur] ecel

(Yine öğüdümü al, gel emelini uzatma, emelin altında ecel saklıdır.)

Tamlayanı sıfat tamlaması olan belirtili isim tamlamalarında, sıfat tamlamasında

eksiltmeye gidilirken ilgi ekinin de kullanılmadığı görülmüştür:

125. biliglig [kişining] sözi pend nasihat edeb [er-ür+ol] / [turur]

(Bilgilinin sözü pend nasihat edeptir.)

İyelik grubu olarak nitelendirilen aşağıdaki örneklerde tamlayanın ne olduğu iyelik

ekinden ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple tamlayanın düşürülmesi herhangi bir anlamsal boşluk

oluşturmamaktadır, eksiltilen unsurlar zorunlu değildir:

3. sena mu ayuġay seza [mening] bu tilim

(Sena mı layıkıyla söyleyecek bu dilim.)

12. [sen] kel ottın [sening] özüng[ni] yul ölümdin önge

(Gel ateşten kendini kurtar ölümden önce

13. yarattı ol [mening] uġanım [sening] tününg[ni] [sening] kündüzüng[ni]

(Yarattı Tanrım geceni gündüzünü)

27. anıng ögdisindin tatır bu [mening] tilim

(Onun methinden tatlanır bu dilim)

50. [anıng] sehası mekarim[i] iki dermanı [er-ür+ol] / [turur]

(Cömertliği ve keremi onun iki dermanıdır.)

58. bu sözni bütün çın tutar [anıng] düşmanı

(Bu sözü bütün düşmanları doğrular.)

143. öküş sözlegende öküngen [er-ür+ol] / [turur] [mening] tilim / 144. tilin

beklegende ökünmiş ḳanı [er-ür+ol] / [turur]

(Çok söylediğinde pişmandır dilim, dilini sıkı tutandan pişman olmuş hanidir?)

145. ne kim kelse erke [ol] [erning] tilindin kelür /146. tilindin kim edgü kim isiz bolur

(Kişiye her ne kim gelse [o] dilinden gelir, dilinden ya iyi ya kötü olur.)

16. [sening] tününg[ni] kiterip baz yarutur tanga

(Senin geceni götürüp yine aydınlatır tana)

37. ilahi [mening] keçürgen idim sen [meni] keçür / 38. neçe me hatalıġ ḳul ersem sanga

(İlahi bağışlayan Tanrım, ben ne kadar hatalı kul olsam da sen affet.)


213. yılan teg [er-ür+ol] / [turur] bu ajun yılan oḳlaġu / 214. yoḳamaḳḳa yumşaḳ,

[anıng] içi pür aġu [er-ür+ol] / [turur]

(Yılan gibidir bu dünya, yılanı oklamak gerek, yoklandığında yumuşaktır, onun içi pür

zehirdir.)

291. ata bir [bolgan] ana bir [bolgan] uyalar [er-ür+ol] / [turur] bu halḳ / 292.

[anlarnıng] tefavütleri yoḳ [er-ür+ol] / [turur] öte irtese

(Bu halk ata bir [olan] baba bir [olan] kardeşlerdir, farkları yok iyice incelersen.)

327. [sening] cefa ḳıldaçı [kişi]ngḳa yanut ḳıl vefa [birle]/ 328. arımaz neçe yusa ḳan

birle ḳan


469. edip Ahmed [er-ür+ol] / [turur] [mening] atım edeb pend [er-ür+ol] / [turur]

[mening] sözüm / 470. [mening] sözüm munda ḳalur barur bu özüm

(Edip Ahmet'tir [benim] adım, edep ve nasihattır [benim] sözüm, sözüm burada kalır

bu özüm [geçip] gider.)

418. halal yigli [kişi] ḳanı [er-ür]+ol / [turur] körünmez [anıng] bodı

(Helal yiyen kişi hani, görünmez boyu.)

439. asel kayda erse [anda] bile [er-ür+ol] / [turur] [aselning] arısı / 440. arı zehri

tatġu aseldin oza

(Bal nerede ise [orada] beraberdir arısı, arının zehri tadılır baldan önce.)

39. manga bolsa [sening] fazlıng ḳutuldı özüm / 40. eġer bolsa adling ḳatıġlıḳ [bolur]

manga

(Bana senin fazlın olursa özüm kurtulur, eğer adaletin olursa kötü olur bana.)

b. Tamlananın Eksiltildiği Yapılar

Atebetü’l-Hakâyık’ta söz dizimsel bir özellik olarak bir önceki tamlamada işaretli olan

tamlanan unsuru, ikinci bir isim tamlamasında tekrar etmemiştir. Birden fazla tamlayan bir

tamlanana bağlanmıştır:

89. süngekke yilig [teg] [er-ür+ol] / [turur] erenke bilig / 90. eren[ning] körki aḳl

[er-ür+ol] / [turur] ol süngekning [körki] yilig [er-ür+ol] / [turur]

(Kemiğ için ilik gibidir, insan için bilgi, insanın güzelliği akıldır, kemiğin güzelliği

iliktir.)

4.2. Sıfat Tamlamalarındaki Eksiltmeler

Atebetü’l-Hakâyık’ta sıfat tamlamalarında, niteleme sıfatından sonra gelen isim

unsurunun düşürüldüğü yapılar oldukça çoktur. Bunların % 56’sı niteleyenin sıfat-fiil grubu

olduğu yapılardır. Bu yapılarda, en çok /-glI/ eki sonrasındaki isim unsurları eksiltilmiştir:


11. aya şek yolında yiligli [kişi] odun

(Ey şüphe yolunda koşan kişi uyan.)

177. bu ajun rıbat ol tüşüp köçgülüg / 178. rıbatḳa tüşügli [kişi] tüşer keçgülüg

(Bu dünya konup göçmelik bir kervansaraydır, kervansaraya konan göçmek için

konar.

273. ḳamuġ ḳazġanıglı [kişi] ajun malını / 274. yiyümedi bardı körüŋ hâlini

(Bütün kazananlar dünya malını, yiyemeden gitti görün hâlini.)

281. tevazu ḳılıġlı [kişi]nı kötrür idi / 282. tekebbür tutar erni kemşür ḳodı

(Alçak gönüllü kişiyi yüceltir Tanrı, kibir tutar kişiyi indirir aşağı.)

418. halal yigli [kişi] ḳanı [er-ür]+ol / [turur] körünmez [anıng] bodı

(Helal yiyen kişi hani, görünmez boyu.)

77. bezedim kitabnı mevaiz mesel [birle] / 78. baḳıglı oḳıglı [kişi] asıg alsu tip

(Bezedim kitabı öğütler ve mesellerle bakan okuyan faydalansın diye)

/-gAn/ sıfat-fiil eki taşıyan sıfat unsurlarından sonra isim unsurunun eksiltildiği

üç örnek mevcuttur:

7. sening birlikingke delil arḳaġan [kişi]

(Senin birliğine delil arayan kişi)

59. aya [mening] şahım[nıng] erdemlerin sanaġan [kişi]

(Ey şahımın erdemlerini sayan kişi)

171. ḳamug yaşru işing bolup aşḳara / 172. [munı] bu körgen eşitgen [kişi] sanga

külmesün

(Bütün gizli işin aşikâr olup, bunu gören işiten sana gülmesin.)

251. eliglerde ḳutluġ [bolgan] birigli elig [er-ür+ol] / [turur]/ 252. alıp birmegen

[elig er-ür] / [turur]+ol elig[lerning] kutsuzı

(Ellerden kutlu olan veren eldir, alıp vermeyen eldir ellerin kutsuzu.

/-gUçI/ eki taşıyan sıfat unsurlarından sonra eksiltilen iki isim unsuru mevcuttur:

159. resul erni otḳa yüzin atġuçı [neng] / 160. til [er-ür] / [turur] ol tidi yıġ til[üngni]

yul ottın yüzüng[ni]

(Resul, kişiyi ataşe yüzükoyun atacak şey dildir dedi, dilini tut, koru ateşten yüzünü.)

211. aya gam ḳatıgsız sürur umġuçı [kişi] / 212. bu ajun ḳaçan ol umınçḳa orun [boldı]

(Ey sıkıntısız rahat uman kişi, bu dünya ne zaman umutlanacak yer oldu.)

/-dAçI/, /-mIş/ ve /-dUk/ ekinden sonra eksiltilen birer unsur tespit edilmiştir:

327. [sening] cefa ḳıldaçı [kişi]ngḳa yanut ḳıl vefa [birle]/ 328. arımaz neçe yusa ḳan

birle ḳan



435. bu kün kendü süçüg [er-ür+ol] / [turur] bu tirmek sanga / 436. açıġ bolġa yarın

ḳodup barduḳ [hâl]ung

(Bugün kendisi tatlıdır bu (mal) toplamak sana, açı olacak yarın bırakıp gittiğin

[durum]

24. törütmiş [tınlıg]te yoḳ [er-ür+ol] / [turur] bil, anga tuş [bolgan] tenge

(Yaratılmışta yok[tur] bil ana denklikte eş [olan] [varlık].)

Atebetü’-Hakâyık’taki sıfat tamlaması eksiltmelerinin diğer bir önemli özelliği; varlık

eki /+lıg/ veya yokluk eki /+sız/’ı alan niteleme sıfatı görevindeki unsurlardan sonra isim

unsurun düşürülmesidir. Bu örneklerde biligsiz kelimesi cahil anlamında isimleşmiştir:

127. tavarsız [kişi]ḳa bilgi tükenmez tavar [er-ür+ol] / [turur]

(Mal mülksüz kişiye bilgi tükenmez maldır.)

128.Hesabsız [kişi]ḳa bilgi yarılmaz hisab [er-ür+ol] / [turur]

(Hesapsız kişiye bilgi bozulmaz hesaptır.)

394. ḳanı bir vefalıġ [kişi] bar erse [anı] tile / 395. sen artaḳ sen anın ajun artadı

(Eğer bir vefalı varsa onu ara, sen bozuksun onun için dünya bozuldu.)

85. bahalıġ dinar [teg] [er-ür] / [turur] +ol biliglig kişi 86. bu cahil biligsiz [kişi]

bahasız bişi [teg] [er-ür+ol] / [turur]

(Değerli dinar gibidir o bilgili kişi, bu cahil bilgisiz değersiz akçe gibidir.)

87. biliglig [kişi] biligsiz [kişi] ḳaçan teng bolur

(Bilgili bilgisiz nasıl denk olur?)

91. biligsiz [kişi] yiligsiz süngek teg hâlî [er-ür+ol]/[turur]/92. yiligsiz süngekke

sunulmaz elig

(Bilgisiz kişi iliksiz kemik gibi boştur, iliksiz kemiğe el sürülmez.)

115. ḳamuġ türlüg işte biligsiz [kişining] ongı

(Her türlü işte bilgisiz[in] payı)

95. biliglig er öldi [biliglig erning] atı ölmedi / 96. biligsiz [kişi] tirig erken [biligsiz

kişining] atı ölüg [er-ür+ol] / [turur]

(Bilgili er öldü adı ölmedi, bilgisiz diri iken adı ölüdür.)

125. biliglig [kişining] sözi pend nasihat edeb [er-ür+ol] / [turur]

(Bilgilinin sözü pend nasihat edeptir.)

319. bir erdin bir erke [bolgan] tefavüt telim [er-ür+ol] / [turur] / 320. velikin körerke

tözü börklüg [kişi][er-ür]+ol / [turur]

(Bir kişiden bir kişiye fark çoktur, lakin görünüşte hepsi börklüdür.)


Bir örnekte sıfat görevinde kullanılan “süzük”ten sonra isim unsuru kullanılmamıştır:

479. nevadir süzük [söz] az bolur hezl öküş [bolur]

(Nadir, süzülmüş [söz] az olur, hezliyat çok olur.)

4.3. Birleşik Fiillerdeki Eksiltmeler

Art arda sıralanan cümlelerin ortak bir yardımcı fiile bağlanması söz dizimsel bir

özelliktir. Her cümlenin sonunda yardımcı fiil tekrar edilmek yerine eksiltilir. Metinde

yardımcı fiil eksiltmesinin sınırlı sayıda örneği mevcuttur. Tespit edilen örneklerde bol-

yardımcı fiilinde eksiltmeye gidilmiştir.

400. harab boldı mescid budun bi-nemaz [boldı]

(Harap oldu mescit, halk beynamaz oldu.)

479. nevadir süzük [söz] az bolur hezl öküş [bolur]

(Nadir, süzülmüş [söz] az olur, hezliyat çok olur.)

398. ibadet riya boldı abid mecaz [boldı] / 399. harabat oramı bolup abadan

(İbadet riya oldu kulluk mecaz oldu, harabat yeri bayındır olup.)

Aşağıdaki eksiltme yardımcı fiilin ortak kullanımından kaynaklanmamıştır. Bu

örnekte yardımcı fiil doğrudan eksiltilmiştir:

211. aya gam ḳatıgsız sürur umġuçı [kişi] / 212. bu ajun ḳaçan ol umınçḳa orun [boldı]

(Ey sıkıntısız rahat uman kişi, bu dünya ne zaman umutlanacak yer oldu.)

4.4. Kısaltma Grupları

Kısaltma grupları, iyelik eki veya hâl eki almış, bazen ise hiçbir ek almamış bir isim

unsuruyla başka bir isim unsurunun birleşiminden oluşmuştur (Özkan ve Sevinçli, 2009: 92).

Bu yapılar fiilimsi gruplarının yıpranma ve kalıplaşmasından oluşurlar ve cümle içinde isim,

sıfat ve zarf görevinde kullanılabilirler (Karahan, 2006: 79-80). Eksiltili yapıların en yaygın

kullanıldığı alanlardan biri fiilimsi yan cümleleridir. Bütün alt türleriyle (bulunmalı, çıkmalı,

yönelmeli) kısaltma grupları (blokları) aslında eksiltili bir fiilimsi yan cümlesinin kalıntısıdır

(Daşdemir, 2015: 19).

Kısaltma grupları, fiilimsi eklerini alması gereken kelimelerin düşürülmesiyle yapılır.

Bu kısaltma grupları aynı zamanda eksiltili yapılar oluşturur. Metinde 16 kısaltma grubuyla

karşılaşılmıştır. Atebetü’l-Hakâyık’ta kısaltma grupları içinde en çok isnat grupları tercih

edilmiştir. İsnat grubu biri diğerine isnat edilen iki isim unsurundan meydana gelir.

Unsurlarının ikisinde de çekim eki bulunmayan ya da sadece birinci unsurunda iyelik eki

bulunan kısaltma grupları isnat grubu olarak adlandırılır (Karahan, 2006: 80):

137.hiredlıġ [kişi] mu bolur tili boş [bolgan] kişi / 138. telim başnı yidi bu söz til boşı


(Akıllı mı olur dili boş olan kişi (geveze) pek çoğunun başını yedi bu söz ve dil gevşekliği.)

153. tili yalġan [bolgan] erdin yıraḳ tur teze

(Sözü yalan olan erden kaçıp uzak dur.)

255. tirip köngli todmaz közi suḳ [bolgan] bahıl[nıng] / 256. ḳul [er-ür+ol] / [turur]

ol malı anga erklig [er-ür] ol

(Yığmakla gözü doymaz gözü aç cimrinin, kuldur o, malı ona efendidir.)

317. köki körklüg [bolgan] erning huyı körklüg [er-ür]+ol / [turur] / 318. bu körklüg

ḳılıḳḳa köngül örklüg [er-ür]+ol / [turur]

(Aslı güzel kişinin huyu güzel olur, bu güzel tavra gönül bağı olur.)

İsnat grubu olarak kullanılan bir örnekte birinci unsur hiçbir ek almamıştır:

291. ata bir [bolgan] ana bir [bolgan] uyalar [er-ür+ol] / [turur] bu halḳ / 292.

[anlarnıng] tefavütleri yoḳ [er-ür+ol] / [turur] öte irtese

(Bu halk ata bir [olan] baba bir [olan] kardeşlerdir, farkları yok iyice incelersen.)

Atebetü’l-Hakâyık’ta kısaltma grubunun birinci unsuru şekil olarak bulunma hâli ekini

almışsa da görev ve anlam bakımından ayrılma hâlindedir. Bu yapılar ayrılma grubu olarak

değerlendirilmiştir. Ayrılma grubu örnekleri şunlardır:

251. eliglerde ḳutluġ [bolgan] birigli elig [er-ür+ol] / [turur]/ 252. alıp birmegen

[elig er-ür] / [turur]+ol elig[lerning] kutsuzı

(Ellerden kutlu olan veren eldir, alıp vermeyen eldir ellerin kutsuzu.

269. tekebbür kamuġ tilde yirlür ḳılıḳ [er-ür+ol] / [turur] / 270. ḳılıḳlarda edgü

[bolgan] ḳılıḳ ḳodḳılıḳ [er-ür+ol] / [turur]

(Kibir bütün dillerde yerilen bir tavırdır, davranışlardan iyi olan tavır alçak

gönüllülüktür.)

Metinde yönelme grubu örnekleri de vardır. Bu kısaltma grubunda birinci unsur

yönelme hâli ekini almıştır:

425. aya malḳa suḳ [bolgan] er yaḳin bil bu mal / 426. bu kün kadġu, saḳınç, yarın

yük vebal [er-ür]+ol / [turur]

(Ey mala aç gözlülük eden kişi iyi bil ki bu mal, bugün kaygı, düşünce yarın yük ve

vebaldir.)

24. törütmiş [tınlıg]te yoḳ [er-ür+ol] / [turur] bil, anga tuş [bolgan] tenge

(Yaratılmışta yok[tur] bil ana eş [bolgan] [varlık]) denklikte

Birinci unsuru ayrılma hâli, ikinci unsuru yönelme hâli eki taşıyan bir kısaltma grubu

örneği mevcuttur:


319. bir erdin bir erke [bolgan] tefavüt telim [er-ür+ol] / [turur] / 320. velikin

körerke tözü börklüg [kişi][er-ür]+ol / [turur]

(Bir kişiden bir kişiye fark çoktur, lakin görünüşte hepsi börklüdür.)

Atebetü’l-Hakâyık’ta kısaltma grubu özelliği taşımayan ancak sıfat-fiil eksiltmesi

özelliği gösteren örnekler şunlardır:

23. ol [er-ür+]ol halk[nıng] talusı [bolgan] kişi [halknıng] ḳutluġı [bolgan kişi]

(Odur, halkın seçkini [olan] kişi [ve] [halkın] kutlusu [olan kişi].)

430. köngülde [bolġan] ġamıng [er-ür]+ol, tilingde [bolġan] sözüng / 431. barur sen

bu [sening] malıng yaġıngḳa ḳalur

(Dilindeki sözün gönlünde gamındır, gidersin, bu malın düşmanına kalır.)

5. CÜMLE ÖGELERİNDEKİ EKSİLTMELER

Öge eksiltmeleri genellikle sıralı ve bağlı cümlelerde yapılmaktadır. Bu cümlelerde

ögelerin bazıları ortak kullanılır. Bu ortak ögeler sıralı cümlenin birinde söylenir ve

diğerlerinde tekrar etmez. Sıralanan cümle bağlamından derin yapıda olan, ancak yüzey

yapıda eksiltilen yapı kolaylıkla anlaşılabilir. Sıralı ve bağlı cümlelerde ortak ögelerin veya

öge eksiltmelerinin temel sebebi tekrardan kaçınmak ve söyleyişe kolaylık ve akıcılık

kazandırmaktır (Özkan ve Sevinçli, 2009: 187). Atebetü’l-Hakâyık’taki cümle kuruluşlarında

genellikle; özne, yüklem, nesnede eksiltisi olduğu tespit edilmiştir.

5.1. Yüklem Eksiltmeleri

Atebetü’l-Hakâyık’ta sıralı cümlelerde öge tekrarını engellemek için ortak yükleme

bağlanarak oluşturulan yüklem eksiltmesine sadece bir örnekte rastlanmıştır:

401. amel ḳoddı âlim ve zahid vera [ḳoddı] / 402. arif raḳs çıḳarıp iter hoş sema

(Alim ameli, zahit zühdü bıraktı, arif raks çıkarıp hoş sema eder.)

Anlatımın yarıda bırakıldığı, yüklemin söylenmediği cümleler eksiltili cümlelerdir. Bu

tarz cümlelerde anlamın tamamlanması muhatabına bırakılmıştır. Eksiltili cümlelerde yüklem

söylenmese de yargı anlamı sezilebilir. Bu da genellikle eksiltili yapının öncesi veya sonrasındaki

cümleden hareketle çözülür. Metinde doğrudan yüklem eksiltmesine gidildiği örnekler şunlardır:

217. bu ajun[nıng] ma körmekke körklüg [er-ür+ol] / [turur] taşı / 218. velıḳin

[anıng] içinde tümen na-hoşı [bar]

(Bu dünyanın dışı görünüşte güzeldir, lakin içinde binlerce nahoşluk vardır.)

411. kim ol yolluġ erse anıng yolı yoḳ [er-ür+ol] / 412. kim ol yolsuz erse angar

kingrü yol [bar er-ür] / [turur]

(Kim yol sahibi ise onun yolu yok, kim yolsuz ise ona geniş yol var.)


5.2. Özne Eksiltmesi

Özne alabilen cümlelerde özne söylenmediği zaman yüklemin taşıdığı şahıs öznenin

belirleyicisi olur. Bu tarz cümlelerde söylenmeyen özneler gizli özne niteliğindedir. Aşağıdaki

örneklerde şahıs ekleri özneyi işaret ettiği için özneler eksiltilmiştir:

4. unarça ayayın [sen] yarı bir manga

(Güç yettikçe söyleyeyim sen yardım et bana

9. [men] yoḳ erdim [sen][meni] yarattıng yana yoḳ ḳılıp

(Yok idim sen beni yarattın yine yok kılıp…)

10. ikinç bar ḳılur sen [men] muḳir men munga

(İkinci kez var edersin buna ikrar ederim.)

5.3. Nesne Eksiltmesi

Zorunlu ögeler yüklemin gerçekleşmesi için gerekli ögelerdir. Yüklemin anlam

özelliklerine göre zorunlu ve yardımcı ögeler farklılık gösterir. Ancak bir cümle yüklem

üzerine kurulur ve ihtiyaca göre diğer ögeler kullanılır. Cümlede ikinci zorunlu öge öznedir.

Geçişli fiil cümlelerinde nesne de zorunlu ögelerden biridir (Karahan, 2006: 12). Metinde

bağlamdan anlaşılan eksiltili nesne örnekleri şu şekildedir:

119. biligsiz ne aysa [anı] ayur uḳmadın

(Bilgisiz ne söylerse onu düşünmeden söyler.)

9. [men] yoḳ erdim [sen][meni] yarattıng yana yoḳ ḳılıp

(Yok idim sen beni yarattın yine yok kılıp…)

478. [sözni] talulap ketürdüm kemiştim çözük [sözlerni]

([Sözleri] seçerek getirdim, attım çözülmüş [sözleri].

37. ilahi [mening] keçürgen idim sen [meni] keçür

(İlahi bağışlayan Tanrım sen beni bağışla.)

167. könilik tonın ked ḳodub eğrilik [kedim tonın] / 168. kedim ton[nıng] talusı

könilik tonı [er-ür+ol] / [turur]

(Doğruluk kıyafetini giy, bırakıp eğrilik [elbisesini], giyimin kıyafetin iyisi doğruluk

kıyafetidir.)

Aşağıdaki örnekte görüldüğü gibi iç / aktarılan cümlenin nesnesi de eksiltili

olabilmektedir:

104. bilig çinde erse siz [anı] arḳang tidi

(İlim Çin’de ise siz onu gidip arayınız, dedi.)


5.4. Yer Tamlayıcısı Eksiltmesi

Bazı durumlarda yer tamlayıcısı zorunlu öge durumunda olabilir. Aşağıdaki örnekte

“selam ulaşsın” yüklemine sorulacak sorular “kimden”, “kime”dir. Ancak bu cümlede “kime”

sorusuna cevap verecek öge eksiltilmiştir.

29. bu kün tegsü mindin dürud [anga] ol yarın / 30. elig[den] tuttaçımga [ol] egirse

munga

(Bugün ulaşsın benden selam ana yarın /elimden tutacak olana, bunun hatırına.)

5.5. Zarf Tamlaması Unsuruna Ait Öge Eksiltmeleri

İçinde bazı soru kelimeleri bulunduran şart yan cümleleri kendinden sonra gelen

cümle ögesini (özne, zarf tümleci, nesne vs.) belirleyen ya da sınırlandıran bir zarf tamlaması

oluşturur (Daşdemir, 2015: 110).

Örnek: Kim kirlettiyse (zarf yan cümlesi) o (özne) temizlesin.

Kim kirlettiyse o: zarf tamlaması

Köktürkçeden beri görülen bu yapının örnekleri Atebetü’l-Hakâyık’ta da takip

edilebilmektedir. Aşağıdaki örneklerde, şart yan cümlesinde başta bulunan soru zamirinin yan

cümle sonrasında söylenmeyen veya eksiltilen bir ögeyi buldurmaya yönelik kullanıldığı

görülür:

307. harislıḳnı ḳodur haris er kaçan / 308. ölüp yatsa topraḳ içinge kirip [ol ödün]

(Hırslılığını bırakır hırslı kişi, ne zaman ölüp toprak içine girip yatarsa [o zaman]

439. asel kayda erse [anda] bile [er-ür+ol] / [turur] [aselning] arısı, 440. arı zehri

tatġu aseldin oza

(Bal nerede ise [orada] beraberdir arısı, arının zehri tadılır baldan önce.)

511. bilip tutsa her kim edibning sözin [ol] / 512. halayıḳ ara ol güzinler özin

(Her kim edibin sözünü bilip tutarsa [o] halk arasında kendi itibarını yükseltir.

145. ne kim kelse erke [ol] [erning] tilindin kelür /146. tilindin kim edgü kim isiz bolur

(Kişiye her ne kim gelse [o] dilinden gelir, dilinden ya iyi ya kötü olur.)

6. SONUÇ

Atebetü’l-Hakâyık’ta şekil bilgisi ve cümle bilgisiyle ilgili eksiltmeler; çekim ekleri,

edatlar, kelime grupları, cümle ögelerindeki eksiltmeler şeklinde gruplandırılmıştır. Çekim

ekleri içinde en çok eksiltme, yükleme hâli ve ilgi hâli ekinde görülmüştür. Metinde yükleme

hâli ekinin çoğunlukla 2. teklik şahıs iyelik ekinden sonra düşürüldüğü tespit edilmiştir.

Bunda şiir dilinin eksilme özellikleri etkili olduğu gibi, ikinci şahıs iyelik ekindeki /ñ/ sesiyle


yükleme hâlindeki /+nI/ seslerinin birlikte kullanımından doğacak söyleyiş güçlüğünün önüne

geçmek de etkili olmuştur.

Atebetü’l-Hakâyık’ta belirtili isim tamlaması anlamı taşıdığı hâlde tamlayanın ilgi hâli

eki almadığı birçok örnek vardır. Bunları iyelik eki almayan isimlerden sonra eksiltilen, iyelik

ekleri sonrasında eksiltilen ve zamirlerden sonra eksiltilenler olarak gruplandırabiliriz.

Atebetü’l-Hakâyık’ta iyelik eki almamış isimlerden sonra gelen işaretsiz ilgi hâli daha çoktur.

Metinde bulunma, ayrılma ve vasıta hâli eklerinin sınırlı sayıda eksiltilmiş örneğine

rastlanmıştır. İyelik eklerindeki eksiltmeler üçüncü şahıs iyelikte yapılmıştır. Metinde ek-

fiilin eksiltildiği örnek sayısının toplam ek-fiil sayısına oranı % 80’dir. Yani Atebetü’l-

Hakâyık’ta çoğunlukla ek-fiil yüzey yapıda söylenmemiştir. Teşbih sanatı gereği, benzetme

edatı en çok eksiltilen edat olmuştur. İsim tamlamalarında, tamlayanın zamir olduğu

durumlarda eğer zamir “Allah, peygamber veya bir dinî terimi” karşılamışsa ve tamlayan ayrı

bir vurgu gerektiriyorsa söylenmiştir, ancak bunlar dışında tamlayan çoğunlukla eksiltilmiştir.

Sıfat unsurunun /-glI/ ekiyle yapıldığı sıfat tamlamalarında genellikle isim unsuru

düşürülmüştür. Sıfat tamlamasında sıfat unsurunun /+sIz/ veya /+lIg/ ekini aldığı yapılarda da

isim unsuru eksiltilmiştir. Atebetü’l-Hakâyık’ta metnin hacmine oranla sık tercih edilen bir

eksiltme şekli ise kısaltma gruplarıdır. Kısaltma gruplarının hemen hemen her türünden

yararlanan Yüknekî, en çok isnat grubu kuruluşundaki kısaltma grubunu tercih etmiştir.

Atebetü’l-Hakâyık’taki cümle kuruluşlarında genellikle; özne, yüklem, nesnede

eksiltmeye gidilmiştir. Metinde, Eski Türkçenin cümle yapısında sıkça başvurulan soru

ifadesi + şart yan cümlesi + açıklanan öge kuruluşlarındaki “açıklanan öge” genellikle

eksiltilmiştir. Sonuç olarak Atebetü’l-Hakâyık’ın anlam dünyasında derin yapıda var olan

ancak yüzeysel yapıda söylenmeyen eksiltili ifadelerin çeşitliliği ve çokluğu dikkat çekicidir.

KAYNAKÇA

Alyılmaz, Cengiz (1994). Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir

Eğitim Fak. Yay.

Arat, Reşit Rahmeti (1951). Atebetü’l-Hakâyık. İstanbul: Ateş Basımevi.

Aydın, Hasene (2012). Dilde Sıfır Birim ve Sıfır Biçimbirimin Kullanımı. Turkish Studies - International

Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/2 Spring 2012,

p.169-181

Çakan, Ayşegül (2015). Edip Ahmed Yüknekî, Atebetü’l-Hakâyık. Hasan Ali Yücel Klasikleri Dizisi, İstanbul:

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Çakır, Umay (2007). Türkiye Türkçesinde Kalıplaşmış Eksiltili Yapılar. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.

Daşdemir, Muharrem (2015). Oklama Yöntemiyle Türkçenin Yapısal- İşlevsel Söz Dizimi. Erzurum: Fenomen

Yayınları.

Dilçin, Cem (2000). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Ysy.

Gemalmaz, Efrasiyap (2010). “STT‟de İşaretsiz (/Ø/ Görev Ögeleri Üzerine”. Türkçenin Derin Yapısı,

(haz.:Cengiz Alyılmaz, Osman Mert), Belen Yayıncılık, Ankara 2010, 275-279.

Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay.


Gabain, A.V. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.

Gencan, T. N., Ediskun H., Dürer, B., Gökşen E. N. (1974). Yazın Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları

Hacıeminoğlu, Necmettin (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay.

Hengirmen, Mehmet (2009). Dil Bilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi.

Karaaaç, Günay (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Karaağaç, Günay (2012). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.

Karahan, Leyla (2006). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.

Korkmaz, Zeynep (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK.

Mert, Osman (2008). “Orhun Yazıtlarında Kullanılan İşaretsiz (/.Ø./) Görev Ögeleri”. Erzurum: Atatürk

Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 38,

Özkan, M., Sevinçli, V. (2009). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. İstanbul: 3F Yayınevi.

Sev, Gülsel (2007). Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri. (1. bs.). Ankara: Akçağ Yay.

Uzun, Muzaffer (2018). İyelik Öbeklerinde “Tamlayan Eksiltisi” Sorunu. International Journal of Language

Academy, 104-111

Uzun, N. Engin (1990). “Atasözlerinin Kısalığı ya da Dilbilimsel Eksilti Sorunu”. A.Ü. DTCF Dergisi, s.141-150.

Üstünova, Kerime (2004). “Dede Korkut Destanları ve Sentaktik Paralelizmde Eksiltili yapıların Rolü”. TDAY-

Belleten 1998/I, Ankara: TDK Yayınları:793, s. 161-169.

Vardar, Berke (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multılıngual Yabancı Dil Yayınları.

https://tr.wikipedia.org/wiki/Tahir_Nejat_Gencan

atebetÜ’l hakÂyik’ta eksİltİlİ...

Documents