auðvitað - mms · jörðin og tunglið helstu hugtök og umfjöllunaratriði • jörðin snýst...
TRANSCRIPT
Námsgagnastofnum
Auðvitað kennsluleiðbeiningar
Helgi Grímsson
JÖRÐ Í ALHEIMI
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
2
Helstu hugtök og umfjöllunaratriði
• Sólkerfiðsamanstendurafsól,áttareikistjörnumogýmsumöðrumsmærrifyrirbærum.
• Jörðinereinaplánetanþarsemfyrirfinnstlífsvosannaðsé.• Sólkerfiðerhlutiafstjörnuþokuogíalheimieruóteljandimargarstjörnuþokur.• Maðurinnhefurígegnumaldirnarundrastogrannsakaðstjörnuhimininn.
Kveikja
Rétteraðnýtaþauhughrifsemmyndinábls.4vekur.Umleiðerhægtaðvekjaathyglinemendaáþvíaðljóshjúpuryfirþéttbýliveldurþvíaðþeirsemlesaþessabókhafaólíkaaðstöðutilþessaðrýnainníalheiminn.Forvitninemendaáþessumkaflaverðurhvaðbestvakináheiðskírumskammdegismorgniogaðlátanemendurveltafyrirsérundrumstjörnuhiminsins.Eftilvillertillíkanafsólkerfinuískólanumogþáværigottaðnotaþað.Þáerhægtaðnotaveraldarvefinntilþessaðsýnanemendummargvíslegarmyndirt.d.afstjörnufræðivefnumogafheimasíðuBandarískugeimferðastofnunarinnar.Mikilvægteraðundirstrikaaðþaðeraðeinstileinjörðoghúnerómetanlegfyrirokkurogallaafkomendurokkar.
SjónvarpsstöðinFoxhefurendurgertsjónvarpsþættinaCosmoseftirCarlSagan.Þessirþættirerusérstaklegaáhugverðirogvelgerðiroghentavelsemáhuga-ogítarefniívinnuviðþennankafla.
Sólin okkar
Mikilvægteraðskýraútmuninnátunglum,reikistjörnumogsólstjörnum.Þegarfjallaðerumljóshraðagetaeflausteinhverjirnemendurglímtviðaðreiknaúthvaðsólarljósiðerlengiaðberasttiljarðarfrásólu.
Jörð í alheimi
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
3
Reikistjörnurnar átta
Æskilegtersýnanemendummyndskeiðumreikistjörnurnarþegarfjallaðerumþæreðaupplýsingaraf„öppum“.Ekkierástæðatilþessaðstaldraíþessumleiðbeiningumviðhverjarogeinareikistjörnu.Rétterþóaðhvetjatilmarkvisssamanburðaráþeimaukþesssemsegirítöflunniábls.6.Tildæmiserhægtaðberasamanlengdsólarhrings,gerðlofthjúps,hitastigsogyfirborðs.Einnigerréttaðnemendurtilgreinieitthverteittatriðisemþeimþykirmerkilegastvarðandihverjaogeinareikistjörnu.FlestumþykirforvitnilegtaðberasamanstærðsólarogreikstjarnannaogþáógnarfjarlægðsemerámillisólarogNeptúnusarmiðaðviðstærðsólarogþessararfjarlægureikistjörnu.Rétteraðskoðasérstaklegastærðjarðarogtunglsinsíþessusamhengi.
Verkefni - Hve stór er sólin?
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurgerisérgreinfyrirstærðarhlutföllumámillijarðarogsólar.Besteraðmælakörfuboltameðþvíaðstillahonumuppviðveggogleggjabóklóðréttviðvegginnogofanáboltann.Reiknamámeðþvíþvermálboltansséum25cm.Meðþvíaðdeilaí25cmmeð110fæstútkoman0,227cmeðaum2,3millímetrar.Leirjörðinerþvírúmirtveirmillímetraríþvermál.
Sporbaugur
Stuðsterviðhugtakiðaðdráttaraflíþessumkafla.Mikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðþaðmerkirþaðsamaogþyngdarafleðaþyngdarkraftursemþeirkynntustíbókinni:Auðvitað–Áferðogflugi.
Þyngdarkraftur - Ítarefni fyrir kennara
Allirhlutirverkameðþyngdarkraftihveráannan.Hinsvegarfinnumviðaðeinsfyrirþyngdarkraftimjögstórrahluta.Þyngdarkrafturerþvísterkasturfráefnismiklumhlutumeinsogsólinniogreikistjörnunum.Þyngdarkrafturjarðarheldurtunglinuábrautsinniumjörðina.Þyngdarkrafturtunglsinshefureinnigáhrifájörðuþvíhanntogarhafflötinntilsínogþaðveldursjávarföllunum(flóðiogfjöru).
Verkefni - Sporbaugur
Íverkefninuernemendumkenndaðferðtilþessaðteiknasporbaug.Æskilegteraðkennarisýnifyrsthvernigverkefniðerframkvæmt.Nauðsynlegteraðnemendurhafiaðgangaðkorktöflutilþessaðleysaverkefnið.
Verkefni - Sólkerfið okkar
Tilþessaðreiknastærðreikistjarnannaíréttumstærðarhlutföllumþarfaðmargfaldaflatarmálreikstjörnumeðflatarmálikörfuboltadeiltmeðflatarmálisólar(12.756km/1.400.000km=X/250mm).Þannigerflatarmálleirreikistjarnannaeftirfarandi:
Merkúríus 0,9mmVenus 2,2mmJörð 2,3mmMars 1,2mm
Júpíter 25,5mmSatúrnus 21,5mmÚranus 7,3mmNeptúnus 8,8mm
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
4
Verkefni - Fjarlægð reikistjarnanna frá sólu
Markmið þessa verkefnis er að nemendur skynji hversu ógnarlangt í burtu reikistjörn-
urnar eru frá sólinni. Þetta verkefni þarf að leysa utandyra. Þegar 1 metri er látinn tákna
100 milljón kílómetra er leirsólin u.þ.b. 1,4 cm í þvermál. Fjarlægðin frá sólu til:
Merkúríusar er 0,58 cm
Venusar 1,08 cm
Jarðar 1,5 m
Mars 2,28 m
Júpíters 7,78 m
Satúrnusar 14,59 m
Úranusar 28,75 m
Neptúnusar 45,04 m
Ágætteraðnemendurhaldiáblöðummeðnöfnumreikistjarnannaogeinnnemandihaldiáleirsólinni.ÞettaverkefnimáeinnigsameinaverkefninuumSólkerfiðokkar.Þáerréttaðlátastærðsólarlíkansinsveratilviðmiðunar.HafaberhugfastaðefkörfuboltierlátinntáknasólinaþarfógnarfjarlægðirtilþessaðverkefniséraunsættþvíMerkúríusværiþáí10,375metrafjarlægðfrákörfuboltanum.
Merkúríus, Venus, Jörðin, Mars, Júpíter
Textinnskýrirsigsjálfur–kennarareruhvattirtilþessaðnotamyndirafveftilþessaðauðgaumfjöllunina(sját.d.NASA,ESAogStjörnufræðivefinn).
Fróðleiksmoli - Tungl Júpíters og sólmiðjukenningin
Íþessumfróðleiksmolaertekiðgottdæmiummismunandivísindalegaskýringufrálíkumtímum.Þaðmættieinnigminnanemenduráaðhéríeinatíðhéldumennaðjörðinværiflöteinsogpönnukaka.
Verkefni - Reikistjarna
Tilþessaðleysaþettaverkefniþurfanemenduraðfánokkuðgóðarleiðbeiningarumhvarreikistjörnureraðfinna.ÞannigupplýsingarermeðalaannarsaðfinnaíAlmanakiHáskólaÍslandsogástjörnufræðivefnum.Áðurenverkefniðerlagtfyrirþarfaðfylgjastmeðveðurfréttumsvolíkurséuáaðvaliðséstjörnubjartkvöld.Þettaverkefnigætieinnigveriðhentugtaðgeymaþartilnemendurfaraívettvangsferðútfyrirþéttbýli.ÁnefaerþægilegastaðskoðaVenusenhannersústjarnasembirtistallajafnafyrstáhimninumþegarkvöldar.Gotteraðhvetjanemendurtilþessaðfylgjastmeðstjörnunnimeðreglulegumillibilisamakvöldið,t.d.á20mínútnafresti.Þettaverkefnimáhiklaustleysaílitlumhópum.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
5
Satúrnus, Úranus, Neptúnus
Textinnskýrirsigsjálfur–kennarareruhvattirtilþessaðnotamyndirafveftilþessaðauðgaumfjöllunina(sját.d.NASA,ESAogStjörnufræðivefinn).
Verkefni - Stjörnur í ýmsum litum
Markmiðþessaverkefniseraðvekjaeðlislægaforvitnibarna.Vandasamteraðleysaþettaverkefniánsjónauka.Eftilvillerkosturaðnemendurskoðistjörnuríþekktustjörnumerkioglýsihverriogeinniþeirra.Þanniggefsttækifæriásamanburðiogsamræðuaukþesssemskýrslugerðverðurmarkvissari.
Fróðleiksmoli – Plútó
ÞaðþóttiviðhæfiaðhaldamerkiPlútóáloftiogminnasthansífáeinumorðum.SagaPlútóergottdæmiumhvernigvísindalegþekkingeykstdagfrádegi.
Stjörnuhiminninn
Rétteraðfjallaumstjörnuþyrpingarogstjörnuþokur.Ekkierþónauðsynlegtaðstaldralengiviðþessiumfjöllunarefnienóneitanlegabýðurviðfangsefniðuppáheimspekilegarvangavelturumstærðogstöðumannsinsíalheiminum.
Stjörnumerki
Nemendurgetafundiðstjörnumerkiðsittábls.100íKortabókhandagrunnskólum.Stjörnumerkinsjánemendurþóekkiöllánæturhimninumþvímörgþeirraeruþaðsunnarlegaáhiminhvelfingunni.
Óríon, Pólstjarnan
EfkosturerættiaðfreistaþessaðfinnaÓríon,KarlsvagninnogPólstjörnunaáhimninumíútikennsluviðupphafskóladagseðaívettvangsferð(hvortsemerásamatímaogfjallaðerumefniðeðaáöðrumtímatilupprifjunar).BendamánemendumáaðlíklegahafavíkingarnotaðPólstjörnunatilþessaðratatilogfráÍslandi.
Verkefni - Karlsvagninn
Einfaldasvariðviðþessuverkefnier„Já“–enaðöllugamnislepptuertilgangurþessaverkefnisaðhvetjanemendurtilþessaðnýtasérupplýsingaríKortabókinni.
Verkefni - Stjörnumerki
Viðlausnþessaverkefnisermikilvægtaðhugmyndaflugnemendaráðiferðinni.
Geimferðir
Þegarþessikaflierritaðureraðhefjastnýrkafliígeimferðum.Mikilvægteraðítengslumviðhannaflikennarisérnýjustuupplýsingaumferðirmannaútígeiminn.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
6
Verkefni - Geimferðir
Ekkiværiúrvegiaðsýnanemendumbrotúrkvikmyndsemfjallarumgeimferðir,t.d.úrmyndinniApollo13.eðaGravity.
Fróðleiksmoli – Erum við ein í alheiminum?
Þessifróðleiksmoliverðurhugsanlegafljóturaðúreldast.Sífelltbætastviðnýjarupplýsingarumleitmannsinsaðlífiutanjarðar.Mikilvægteraðkennarileitisérnýrraupplýsingaeðahvetjiþánemendursemskoðaþennanfróðleiksmolatilaðleitanýjustuupplýsinga,tildæmisáStjörnufræðivefnum.
Verkefni - Líf á öðrum hnöttum
Flestirnemendurhafaséðkvikmyndirumgeimverur.Þettaereittafþeimatriðumsemhvaðhelsthöfðatileldribarnaþegarfjallaðerumstjörnufræði.Afarmikilvægteraðhugmyndaflugnemendaráðförviðúrlausnþessaverkefnis.Hvetjamánemendurtilþessaðgeralíkön,tölvumyndiro.fl.íverkefnavinnunni.
Verkefni - Við finnum ekkert nema við leitum
ÞettaverkefnitengistfróðleiksmolanumErumviðeiníalheiminum?Sífelltbætastviðnýjarupplýsingarumleitmannsinsaðlífiutanjarðar.Mikilvægteraðkennarileitisérþeirraeðahvetjiþánemendursemskoðaþennanfróðleiksmolatilaðleitanýjustuupplýsinga,tildæmisáStjörnufræðivefnum.
Veistu svarið? Bls. 14
1. SólarhringurinnáSatúrnusier10tímarenájörðinnierhann24tímar.ÁriðáSatúrnusier29jarðár.
2. Júpíterhefuralltað67tunglogerGanýmedesstærstþeirra.TungliðÍóereinnigathyglisvertþvíþarsáumennfyrsteldgosutanjarðar.ÁtunglinuEvrópugætiveriðlífíhafinuundirísskorpuþess.
3. Viðlausnþessaverkefnisermikilvægtaðnemendurvinnimeðheimildir.Æskilegteraðnemendurvinnimeðþrjárheimildirogfáileiðsögnumhvernigtextarnirerufléttaðirsamaníþáheildsemnemandinnvillbirta.Varaþarfnemendurviðaðlímabaraogklippa.
4. Fastastjörnurerusólireníkringumþærgangareikistjörnurásporbaug.Reikistjarnaséstvegnaþessaðhúnendurvarparsólarljósi.Fastastjörnurerusólireinsogsólinokkarenerusvolangtíburtuaðþærvirðastagnarsmáar.
5. Pólstjarnangagnastferðamönnumánorðurhvelijarðarþvíhúnerbeintfyrirofannorðurpóljarðar.MeðþvíaðfinnaPólstjörnunaveitmaðurætíðíhvaðaáttnorðurerogþannigerauðveldaraaðáttasig.
6. Sjáteikninguábls.13ínemendabók.7. Mikilvægteraðnemendurfjalliummismunandihitastig,lofthjúp,lengd
sólarhrings,einstöksérkennieneinnighvaðerlíktmeðþeimt.d.ísamanburðiviðaðrarreikistjörnur.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
7
Að auki - Hvar er stjörnumerkið þitt?
NemendurnotaKortabókhandagrunnskólumtilþessaðfinnaeigiðstjörnumerkiogreynasvoaðfinnaþaðánæturhimninum.Einnigerhægtaðfelanemendumþaðverkefniaðteiknauppstjörnumerkiðsitt.
Að auki - Stjörnumerki
Nemendurfáþaðverkefniaðteiknastjörnumerkiuppáþykktpappaspjaldeðatréplötu,borasvogötsemhæfaljósaseríum(glærumjólaljósaseríum)ogstingaperunumígegnumgötinogfestatildæmismeðlímbyssu.Ágætteraðvinnaþettaverkefniísamstarfiviðsmíðakennaraskólans.Gætaþarfþessaðljósaseríurnarsemkeyptareruhafinægilegamargarperurogplatansemboruðerútséhæfilegastórfyrirstjörnumerkið…ogljósaseríuna!
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
8
Jörðin og tunglið Helstu hugtök og umfjöllunaratriði
• Jörðinsnýstummöndulsinnásporbaugumsólina.
• Jörðinhefureitttunglsemgengureftirsporbaugumjörðina.• Þyngdarkrafturtunglsinsveldursjávarföllum.• Ýmissmástirnioghalastjörnureruásveimiísólkerfinuogstundumfalla
loftsteinarinnílofthjúpjarðar.• Jörðinásérlangasöguoghefurtekiðgríðarlegumbreytingumfráþvíaðhún
mótaðistfyrirum4,6milljörðumára.
Eðlilegteraðskiptaþessumkaflaítvennt,jörðogtungl(bls.15–21)ogsíðanjarðsöguna(22–27).Ákveðiðvaraðsetjaumfjöllunumsmástirni,halastjörnurogloftsteinainníþennankaflaafþvíaðnúerumvið„lent“ájörðinniogþettaerufyrirbrigðisemerusvoauðsæfrájörðu.
Kveikja
Hægteraðkveikjaáhuganemendaáefnikaflansmeðþvíaðvarpaframspurningumeinsog:Afhverjukemurdagurognótt?HvernigstenduráþvíaðþaðkemursumarogveturáÍslandi?Einnigerhægtaðýtaviðhugmyndafluginemendameðþvíaðspyrjaþáumhvaðhafiorðiðumalltrisaeðlupissiðogundirstrikaþannigaðöllefnisemeruájörðinnihafaveriðhérfráþvíaðhúnmyndaðist(eðaflestöll).
Verkefni - Sól og bolti
TilgangurþessaverkefniseraðnemendurgerisérgreinfyrirmismunandibirtuáÍslandieftirþvíhvaðaárstímier.Þegarþettaverkefnierunniðergottaðminnaámöndulhallajarðarogbúaþannigíhaginnfyrirumfjöllunumárstíðaskiptin.Þettaverkefniereinnighægtaðvinnasemsýnitilraunmeðhnattlíkani.
Á fleygiferð og Árstíðir
Mikilvægteraðsýnanemendummeðáþreifanlegumhættihvernigjörðinferísporbaugumsóluumleiðoghúnsnýstumsjálfasigogskýraþannigsamtímissólarhringinnogárstíðir.Þettamágerameðþvíaðrekablýantígegnumappelsínusemtáknfyrirjörðina,þannigtekstaðhafagóðanmöndulhallaogjafnansnúning.StingamáteiknibóluíappelsínunatilaðtáknaÍslandogafmarkasuður-ognorðurhvelmeðteygjuummiðjaappelsínuna.Nemendursitjaíhringlagahnappiágólfinuogleikasólina.Gengiðerhægtogrólegaíkringum„sólina“og„jörðinni“snúiðísífelluámöndlisínum.Nemendureruspurðirhvaðaárstímisé(sumar,haust,vetur,vor)hverjusinniánorðurhvelijarðarog
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
9
hvernigskýramegiþaðúteftirmöndulhallaogferðjarðarásporbaugumsólu.SjánánaríKortabókhandagrunnskólumábls.98–99.
Verkefni - Sólstöður og jafndægur
Tilþessaðvinnaverkefniðþurfanemendurdagatal.Ánorðurhvelijarðareru:
• Sumarsólstöður21.júní.• Vetrarsólstöður21.desember.• Haustjafndægur22.september.• Vorjafndægur20.mars.
Tunglið
Vaxandi og minnkandi tungl
Æskilegteraðfaraútáskólalóðaðmorgniogskoðatunglið.Hægteraðberaþaðsamanviðmyndinaábls.18tilþessaðskeraúrumhvorttungliðsénýtt,vaxandi,fullteðaminnkandi.Þáergottaðkennariteikniuppátöfluhvernigtungliðtekursmáttogsmáttbreytingumfránýjutungli,vaxandiaðfullutungliogminnkandiaðnýjutungli.Ástæðaertilþessaðstaldravelviðlýsinguátunglinu.
Verkefni – Tunglið
Tilgangurþessaverkefniseraðskerpaskilningnemendaákvartilaskiptumtunglsmeðbeinumathugunum.Þettaverkefnimáeinnigframkvæmayfirmánaðartíma.Tilþessaðskerpamuninnmillidagaværihægtaðframkvæmaathuguninaá3–5dagafresti.
Sólmyrkvi
ÍTinnabókinniFangarniríSólhofinugreinirfráþvíhvernigTinnikemursérogfélögumsínumúrklemmumeðþvíaðþekkjatilsólmyrkva.Þaðgætiveriðskemmtilegtfyrirnemenduraðfánasasjónafþessarisögu.Æskilegteraðkennarigetibrugðiðuppmyndumafhringmyrkva,deildarmyrkvaogalmyrkvafrájörðuséðmeðútskýringum.
Tunglmyrkvi
Æskilegteraðkennaribregðiuppafstöðumyndsólar,jarðarogtunglstilþessaðskerpaáumfjöllunumtunglmyrkva.
Tungl og sól valda flóði og fjöru
Samhliðaumfjöllunumflóðogfjörueræskilegtaðfaraívettvangsferðþarsemfylgstermeðsjávarföllum,fjörugerðoglífríkifjörunnarrannsakað.Rétteraðvekjaathyglinemendaámyndaparinuábls.19semsýnirmuninnáflóðiogfjöru.Mikilvægteraðnemendurskiljiaðþaðerþyngdarkrafturtunglsogsólarsemveldurþessumbreytingumáyfirborðisjávarogeftirþvísemjörðinsnýstummöndulsinnogtunglsnýstumjörðubreytistsjávarhæðin.Hægteraðsýnaþettaíleikþannigaðallirnemendurnematveirraðaséríhringogsnúabakinuinnaðmiðjunni.Þeirtáknajörðina.Þáerbrugðiðstórriteygjuutanumjarðarhópinnenteygjantáknarhafflötinn.Þeirtveirnemendursemekkieruíhringnumstandahvorsínumeginviðjörðina,grípasvoumteygjunaogstrekkjaá
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
10
henni.Þvínæstgangaþeirsamsíðajörðinniávinstrihönd,haldateygjunnistrekktrimeðþvíaðlátahanarennaígegnumlófasér.
Verkefni - Flóð og fjara
Verkefniskýrirsignokkuðsjálft.Mikilvægteraðnemendurtilgreiniklukkanhvaðmyndinertekinogkanniíflóðatöfluhversjávarstaðanvarþegarmyndinvartekin.Hægteraðstækkaþettaverkefniogfelanemendumaðfylgjastmeðsjávarföllumumlengritímameðljósmyndum,tímamælingumogjafnvelhæðarmælingum.Efþaðergertþarfaðleiðbeinanemendumumvinnubrögðogviðeigandifráganggagna.
Fróðleiksmoli - Myrkvar sem sjást frá Íslandi
Ekkiersérstökástæðatilaðstaldralengiviðþennanfróðleiksmola.Hugsanlegamunueinhverjirundrasthvernigmennhafareiknaðþettaútafsvonamikillinákvæmni.
Fróðleiksmoli - Flóð og fjara geta skapað hættu
Eftilvillerhægtaðlesafrétteðasöguumhætturafvöldumflóðsogfjöru.BendamátildæmisáaðstæðursemskapastviðGróttuáSeltjarnarnesiáháflóði.HvaðeigaþeiraðtakatilbragðssemeruífjöruskoðunútiíGróttuoggætasínekkiáaðfallinu?Rétteraðútskýraorðtakiðaðvera(ekki)áflæðiskeristadduríþessusamhengi.Hægteraðfáupplýsingarumflóðatöflum.a.íAlmanakiHáskólaÍslands.
Smástirni, Loftsteinar
Mikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðþaðeruekkiaðeinsreikistjörnuráhimninum–heldureinnigsmærrifyrirbærisemviðsjáummeðberumaugumsemstjörnuhröp.
Halastjörnur
Æskilegteraðsýnaljósmyndirafhalastjörnumviðumfjöllunþessakaflaogmyndirafbrautþeirra.
Veistu svarið? Bls. 21
1. ÞaðermorgunníÁstralíuþegarkvölderáÍslandi.2. Ávorjafndægrioghaustjafndægrierudagurognóttjafnlöng.3. Aðdráttarafl(þyngdarkraftur)tunglsogsólarveldursjávarföllunum.4. Þegarsól,tunglogjörðmyndanokkurnveginnbeinalínuerstórstraumur.5. Íbáðumtilvikumsjáumviðtungliðekkieðamjögóljóst.Tunglmyrkvierþegarjörð
erámillisólarogtunglsogskuggijarðarfelluráfullttunglþannigaðþaðmyrkvastumstund.Þettageristekkioftáári.Tungliðernýtteinusinniímánuði.Ánýjutunglisjáumviðekkiupplýstahlutatunglsinsþarsemaðhannsnýrfráokkur,þáertungliðámillisólarogjarðar.Tungliðerkallaðnýttíheilanótt.
6. Tunglsemervaxandivextilvinstri.Þaðeyðistafhægrihliðtunglsinsefþaðerminnkandi.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
11
Jörðin tekur hægum en stöðugum
breytingum
Kveikja
Hægteraðkveikjaáhuganemendaáviðfangsefnikaflansmeðþvíaðsýnaþeimsundurskoriðepliogbarasamanlagskiptingujarðarogeplis(hýði,kjöt,kjarni).Umfjöllunumjörðinaogmyndunhennarhefurmiklaskörunviðlanda-oglíffræði.Mikilvægteraðnemendurhafiaðgangaðkortabókviðlesturkaflansogúrvinnsluverkefna.Mikilvægteraðnemenduráttisigálagskiptingujarðaroggerisérgreinfyrirhvernigeldgosogjarðskjálftarfylgjasprungukerfumáflekaskilumíjarðskorpunni.
Jarðskorpuflekar
MikilvægteraðnemendurskoðikortabókogkennarinotiheimskortogÍslandskorttilútskýringarájarðskorpuflekum.Aðalatriðiðeraðnemenduráttisigáskiptingujarðskorpunnaríflekaogvitiaðþessirflekareruáhreyfingu.Ástæðaertilþessaðfjallasérstaklegaummuninnáfellingafjöllumogeldfjöllumogskýraútámyndrænanháttíhverjuþessimunurerfólginn.
Hvað er jörðin gömul?
Steingervingar
RétteraðbendanemendumáaðendaþóttArkímedeshaldiárisaeðlutönnhefurenginnmaðurséðlifandirisaeðlu.Þærdóuútmilljónumáraáðurenaðmaðurinnkomtilsögunnar.
Fróðleiksmoli - Yngra ofan á eldra
Jarðskorpanhefurtekiðmiklumbreytingumáþeimmilljörðumárafráþvíaðjörðinvarðtil.Mikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðvísindamennbeitanokkrumaðferðumviðaldursgreiningujarðlaga.Rétteraðleggjaáhersluáað:
• Yngrajarðlageraðjafnaðiofanáþvíeldra.Líkjamájarðlögunumviðlasagnaeðalagtertu.
• Nútíminnerlykillaðfortíðinni.Eldgoserusvipuðþvísemvar.• Hægteraðmetaaldurjarðlagaogsögujarðarinnarmeðþvíaðrannsaka
steingervinga.Æskilegteraðnemendurfáitækifæritilaðhandfjatlasteingervinga.Ekkiþarfaðleggjaáhersluáaðnemendurskiljitilhlítarhvernigsteingervingarmyndast–aðalatriðiðeraðþeirvitihvaðþeirgetasagtokkur.
• Meðþvíaðmælageislavirkefniíbergioglífrænumleifumhefurvísindamönnumtekistaðákvarðaaldurjarðlagaafmeirinákvæmnienáðurvarhægt.Húnerhinsvegarflókiníútskýringuogþvíerekkifjallaðumhana.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
12
Upphafs- og frumlífsöld
Mikilvægteraðnemendurþekkiaðjarðsaganskiptistuppímislöngtímabilsemkölluðerualdirogtakaþærmiðafþróunlífsájörðinni.Æskilegteraðbendaáhversuógnarstórhlutijarðsögunnarflokkastundirupphafs-ogfrumlífsöld.Þaðermikilvægtaðnemendurvitiaðálitiðeraðlífhafimyndastívatniogfyrstuummerkilífseruaðöllumlíkindumsteingervingargerla.
Fornlífsöld
Nemendurættuaðvitaaðáfornlífsöldhófstlandnámlífsáþurrlendi,ífyrstuplantna.Rétteraðvekjaathyglinemendaáþvíaðsporðdrekar,þúsundfætlurogfroskdýrerennaðfinnaájörðinni.
ÁfornlífsöldvarmestalltþurrlendijarðareittmeginlandsemkallaðhefurveriðPangeaogskiptistísuðurhvelognorðurhvel.Áfyrrihlutamiðlífsaldarslitnaðiþettastórameginlandendanlegaísundurogtókunúverandimeginlöndþáaðrekaíýmsaráttirájarðskorpu-flekunum.Ámillilandasuður-ognorðurhvelsvaráfornlífsöldogalltframánýlífsöldvíðáttumikiðmiðjarðarhafsemnefnthefurveriðTeþys.
Miðlífsöld
Rétteraðfjallanokkuðrækilegaummiðlífsöldogviðeigandiaðsýnamyndirumrisaeðlur.Margarkenningareruumafhverjurisaeðlurnarhurfuafsjónarsviðinu.Einkenninginersúaðloftslagájörðinnihafikólnaðmikiðíkjölfarárekstrarrisaloftsteinssemþyrlaðigríðarlegumagniafjarðefnumuppíandrúmsloftiðaukþesssemmörgstóreldgosfylgduíkjölfarið.Eflausteigaeinhverjireftiraðveltaþvífyrirsérhvortþvílíkarnáttúruhamfarirgetiendurtekiðsigþarsemaðnokkrarkvikmyndirhafaveriðgerðarumþettaefni.
Nýlífsöld
Mikilvægteraðnemendurþekkiaðánýlífsöldhefurtegundumspendýrafjölgaðverulega.Mörgumþykirforvitnilegtaðfræðastumþærveðurfarsbreytingarsemorðiðhafaánýlífsöldoghvaðaáhrifþærhafahaftálífríkið.
Hestarkomuframsnemmaánýlífsöld.Þeirvoruífyrstusmávaxinskógardýrumþaðbil40sentímetraráhæðmeðfjórahófaáframfótunumogþrjááafturfótunum.Þeirstækkuðusíðansmámsamanogjafnframfækkaðihófunum.Notamáþessalýsinguáhestumsemdæmiumþáþróunsemorðiðhefuráspendýrumáþessutímabilijarðsögunnar.Gotteraðnotatækifæriðogfjallaumþróunmannsinsísamhengiviðumfjöllunumnýlífsöld.
Verkefni - Þórseðla og maður
Fullyrðinginíupphafiverkefnisinsáeflausteftiraðvekjaundruneinhverra.Maðurinnkomframsemtegundfyrirumþremmilljónumáraenrisaeðlurnarvoruallarútdauðarfyrirum65milljónumára.Ágætteraðbreytametrumísentímetraþegarþettaverkefnierunnið.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
13
Verkefni - Tímaflakk
Mikilvægteraðhugarflugnemendaogfrásagnargleðifáiaðnjótasíníþessuverkefni.Mikilvægterenguaðsíðuraðnemendurfærirökfyrirmálisínu.Eðlilegteraðkennararspyrjihvaðakostiþessiöldjarðsögunnarhafiumframaðraraldir.
Náttúruhamfarir eru ekki liðin tíð
Þettaniðurlagkaflanseráminningumaðlífsskilyrðiájörðinnitakasífelldumbreytingum.Ógnarkraftarnáttúruaflannagetagertjörðinaóbyggilegafyrirmannkyneneinnigberaðhafahugfastaðlífsspormannsinshafaeinnigáhrif.
Verkefni - Náttúruhamfarir um allan heim
Mikilvægteraðætlagóðantímaíúrlausnþessaverkefnis.Markmiðþesseraðnemendurgerisérgreinfyriráhrifumnáttúruhamfaraogkunniaðleitaheimildatilþessaðaflaupplýsinga.Kennarigeturvaliðhvortaðnemendurveljiséreittverkefnieðatakifleiri.Þámásjáfyrirséraðhóparhaldikynninguániðurstöðumsínum.
Verkefni - Heimskort
Viðlausnþessaverkefniserafarmikilvægtaðnemendurnotiheimskortsemheimild.Verkefniðereinnighægtaðnotatilsýnikennslu.
Verkefni - Maðurinn og ísöldin
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurleiðihugannaðmismunandiloftslagihlýskeiðaogjökulskeiðaogaðlögunarhæfnimannsins.Einsogsagðiíupphafibókarinnarþróaðistmenningfyrstíhitabeltinu.Mennlifðuþóvíðaumheim.Líklegteraðmennhafibúiðínágrenniviðjökulröndinaogveittsértilmatarþaudýrsemþarvaraðfinna.Eftirþvísemjökulröndinhopaðieðaruddistframmilliskeiða,þáfylgdimaðurinnhenni.ÆskilegteríþessusamhengiaðminnastálifnaðarhættiInúítaogSama.
Verkefni - Jarðsagan í 100 metrum
Markmiðverkefnisinseraðnemendurgerisérljósagreinfyrirhversuógnarlangurtímierliðinnfráþvíaðjörðinvarðtiloghvemislangaraldirjarðsögunnareru.Myndræneðaleikrænframsetninghentarþessuverkefnivel.Tilþessaðskerpasamanburðmábendanemendumáaðtímabilmannaájörðinnispannar3milljóniráraeðaseinustu65millimetrana.Risaeðlurríktuíum160milljónáreðaum3,5metra.ErekkimeðsannihægtaðsegjaaðviðséumgestiráHóteljörð?
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
14
Veistu svarið? Bls. 27
1. Jarðskorpanerlíkpúsluspiliaðþvíleytiaðhúnersamsettúrbitumsemþekjaallajörðina.Þessirbitarerukallaðirflekareðajarðskorpuflekar.
2. ElstabergsemfundisthefurámeginlöndunumeraðfinnaáGrænlandiogþaðtaliðum3.800milljónáragamalt.
3. Hálsmeniðhefurgrafistíjörðuátímabilinuámilliáranna1230og1420.Þvíerþaðaðminnstakostium600áragamalt.Ekkierhægtaðfullyrðafrekarumaldurhálsmensinsþvíþaðgætihafaveriðgertmörgumárumáðurenþaðgrófstíjörðu.
4. Steingervingarerusteingerðarleifardýraogplantnasemlifðufyrirlangalönguogvarðveisthafaíjarðlögum.Steingervingargetasagttilumútlitoglifnaðarhættifornradýraogplantna,breytingaráveðurfariogsjávarstöðu.
5. Elstuummerkilífsájörðinnieruum3.500milljónáragömul.6. Skipingjarðsögunnarhefuraðnokkrutekiðmiðafþróunlífsájörðinni.
Upphafs-ogfrumlífsöldersátímiþegarlífhófaðþróast.Áfornlífsöldfjölgaðilífverutegundumverulegaoglandnámlífsáþurrlendihófst.Miðlífsöldvaröldskriðdýranna,þásérstaklegaeðla.Nýlífsölderöldspendýranna.
7. Æskilegteraðkennarihalditilhagafréttumumnýlegarnáttúruhamfarirþannigaðnemendurhafiörugglegaúreinhverjuaðmoðaþegarverkefniðerunnið.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
15
Myndun Íslands
Helstu hugtök og umfjöllunaratriði • Íslanderungtlandsemvarðtilviðfjölmörgeldgos.
• Íslanderámörkumtveggjajarðskorpufleka.• HelstutímabiljarðsöguÍslandserublágrýtismyndunin,grágrýtis-og
móbergsmynduninognútími.
Kveikja
HægteraðnotaumfjöllunumSurtseyjargosiðeðagosiðíVestmannaeyjumsemkveikjuaðumfjöllunumjarðsöguÍslandsþósvoaðfjallaðséumþessigosínæstakafla.Nemenduráaldrinum10–12áraeigamargirhverjirerfittmeðaðsjáfyrirsérhvað25milljónárerulangurtími.Hægteraðvísaífyrriumfjöllunumaldurjarðarogeruþá54,16cmafþessum100metrumnokkurnveginnmyndunarsagaÍslands.Þettahjálparkannskiekkert,enþáerhægtaðbreytahlutföllunumogbreytaárumímillimetra.25milljónárþví25kílómetrarogefviðmiðumviðaðeinöldséeinnmillimeterþáeru25milljónárjafntog250metrar.
EflaustþykireinhverjumeinkennilegtaðÍslandhafiekkialltafveriðtilogstrandlengjaGrænlandsogNoregseinhverntímannnáðsaman.Eftilvillværibestaðlíkjahreyfinguþessaratveggjajarðskorpuflekaviðtvöfæriböndsemgangahvortísínaáttina.Mikilvægteraðnemendurhafijarðfræðikortþegarfjallaðerumefniþessakafla.BentskaláKortabókhandagrunnskólum,engottjarðfræðikorterþarábls.18ogJarðfræðivefinn,http://www1.nams.is/jardfraedi/enþarmánálgastmargvíslegtefniumeldvirkniogjarðskjálfta,aukmyndbanda,kortaogskýringarmynda.
Fróðleiksmoli - Heitur reitur
AnnarheiturreitureráHawaii-eyjum.Sáreiturerreyndarekkiáflekamótum.
Blágrýtismyndunin
MikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðÍslandhefurmótastálöngumtímaogelstuhlutarlandsins(blágrýtismyndunin)eruáAustfjörðum,ummiðbikNorðurlandsogáVestfjörðum.VerteraðskoðaljósmyndiraffjöllumáAustfjörðumogsjáhvernigþauerumörghvermótuðúrfjölmörgumjarðlögum.RétteraðgaumgæfateikningunaafÍslandiábls.29.MeðþvíaðskoðahanavelséstvelhverniglandiðhefursmáttogsmáttorðiðtilogvaxiðummiðbikiðenrekiðtilaustursogvestursogþannigmásjáfyrirsérhvernigAustfirðirogVestfirðirhafafjarlægst.Minnaþarfnemenduráaðvíðaerueldriberglögþakinyngrijarðlögum.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
16
Verkefni - Gróðurfar
Markmiðþessaverkefniseraðvekjaathygliáloftslagsbreytingumájörðinniíaldannarásogtengslumlífríkisogloftslags.Ámyndunartímablágrýtisvarmunhlýrraíveðriennúer.
Grágrýtis- og móbergsmyndunin
ÞegarkemuraðumfjöllunumísöldermikilvægtaðskoðahvaðersameiginlegtmeðlandslagiáAustfjörðumogVestfjörðum(brattarfjallshlíðarskornarafjöklum)oghvaðlandslagiðígrágrýtisogmóbergsmynduninnierólíktþví(eldfjöllstingaséruppúrflatneskjunni).Einnigmábendanemendumáaðhægteraðreiknaútþykktinaájökulísnummeðþvíaðskoðaeldfjöllsemhafagosiðájökulskeiði.ÁgættdæmierstapinnHerðubreiðogvertaðhafamyndafHerðubreiðtilhliðsjónar.Ámeðangausundirjöklihlóðstuppmóbergsfjall.Þegarfjalliðhafðihlaðistsvomikiðuppaðhraunnáðiaðrenna,myndaðistharðurhatturofanáþví.Þykktjökulíssinssamsvararþvíumþaðbilhæðinnifráfjallsrótumaðklettabeltinu.
Verkefni - Á ísöld
Æskilegteraðhugarflugnemendaráðiförviðlausnþessaverkefnis.Tilþessaðkomanemendumafstaðværigottaðbendaþeimálífshættiínúíta.
Nútími
Myndinábls.30sýnirhvaðalandsvæðivoruundirsjóþegarsjávarstaðanvarhvaðhæstílokísaldar.Þessisjávarstaðavartilkominvegnabráðnunarjöklaogvegnaþessaðníðþungurjökullinnþrýstilandinuniðuríjarðskorpuna.Ánefaþykirnemendumforvitnilegtaðskoðahvernigumhorfsvaríheimbyggðþeirraíísaldarlokogþvífróðlegtaðberaþettakortsamanviðlandakort.Æskilegteraðberaþessavitneskjusamanviðgróðurhúsáhrifinogbráðnunjökulíss.Þettaerþóallsekkimeðöllusamanburðarhæftþvíaðþóaðallirjöklarjarðarbráðniþámunsjávarborðaldreinásambærilegrihæðogílokísaldar.NeðriÍslandsmyndinsýnirflestöllþauhraunsemrunniðhafahérálandifráþvíaðísöldlauk.Fróðlegteraðberasamanþessamyndoglandakort.
Frá landnámi til okkar daga
Mikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðreginöfljarðarinnareruennaðverkiogmennmegasínoftlítilsgegnþeim.
Verkefni - Framtíðin
Rétteraðhvetjanemendurtilþessaðmargfalda2cmmeðárafjöldanumía),b)ogc)ogsjáhvaðgliðnuningæti orðiðmikilmiðaðviðóbreyttanhraða.Ekkiáaðtakatillittilrofaflaíþessuverkefni.
Verkefni - Steinarnir
Sumirnemendurhafamikinnáhugaásteinasöfnun.Hægteraðvirkjaáhugaþeirrameðþvíaðhvetjaþátilaðsýnaeinhverjaafdýrgripumsínum.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
17
Veistu svarið? Bls. 31
1. ÍslandligguráAtlantshafshryggnum.2. ElstuhlutarÍslandseruVesturland,Vestfirðir,NorvesturlandogAustfirðir.3. Síðastajökulskeiðilaukfyrirrúmum10.000árum.4. GjárogsprunguráÞingvöllumhafamyndastíkjölfarjarðhræringasemhafaorðið
viðhreyfingarájarðskorpuflekunum.5. Landnámsmennirnirvoruekkivanirjarðskjálftumogeldgosumúrheimahögum
sínumþvíaðeldvirkniogjarðskorpuhreyfingarvoruekkiáNorðurlöndunumogBretlandseyjumáþeimtíma(oghafaekkiveriðallargötursíðan).
6. Móbergsfjöllurðutilviðeldgosundirjöklieðaísjó.MóbergsfjölleraðfinnaáSnæfellsnesiogbeltisemliggurfráSkjálfandaflóasuðurtilVatnajökuls.Þarklofnarbeltið.AnnarhlutinnliggurísuðvesturáttenhinnliggurtilvesturshjáHofsjökliogLangjöklienbeygirsvotilsuðvestursíáttaðogeftirReykjaneshryggnum.(HeppilegtaðhafajarðfræðikorttilhliðsjónarogteiknaþettabeltiáteikninguafÍslandi).
7. Hérerumaðgeraaðhvetjanemendurtilþessaðskoðaumhverfisittgagnrýnumaugum.Æskilegteraðtengjaþettaverkefniumræðuumumhverfisvernd.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
18
Landmótun
Helstu hugtök og umfjöllunaratriði
• Innriogytriöflmótalandið.• Miklarbreytingarhafaorðiðáásýndlandsinsígegnumtíðinavegnaáhrifaytri oginnriafla.• Innriöflerutildæmisjarðskjálftarogeldgos.• Ytriöflerutildæmisvindur,úrkoma,vatnsföll,hafogjöklar.• Miklarbreytingarhafaorðiðágróðrilandsinsígegnumtíðina.
Kveikja
ÁgætkveikjaeraðfjallastuttlegaumSurtseyjargosiðábls.34oghvernigeyjanhefursíðanbrotnaðniðurvegnaágangssjávaráliðnumáratugum.Afaræskilegteraðsýndséumyndbroteðakvikmyndirsemtengjasteldgosumogjarðskjálftumtilþessaðkveikjaáhuganemenda.NálgastmámyndefniáJarðfræðivefnum.
Einnigerhægtaðvinnasýnisverkefniumvatnsroftilþessaðsýnaframááhrifytriafla(SjáAð auki ílokkaflansumYtri öfl).
Innri öfl
Jarðskjálftar
Mikilvægteraðnemendurtengisamanflekahreyfingarogjarðskjálfta,vitihvaráÍslandiupptökjarðskjálftaverðahelstogtengiþávitneskjusínaviðmyndinaafsprungubeltinusemliggurígegnumÍsland.
Fyrirboðar jarðskjálfta
Rétteraðnemendurvitiaðvísindamennerustöðugtaðbætaviðþekkingusínaájarðfræðilegumfyrirbrigðumt.d.jarðskjálftummeðþaðfyriraugumaðaukaöryggimanna.
Fróðleiksmoli – Stærð jarðskjálfta
StærðjarðskjálftavarlengimældásvokölluðumRichter-kvarða.Eftirþvísemtækninnihefurfleygtframhafamæliaðferðirnartekiðbreytingumogerunútila.m.k.þrjáraðraraðferðirtilþessaðmetastærðskjálfta.ÞæreruallaráreiðanlegrienaðferðRichtereneruþóstilltarafþannigaðþærgefisvipuðgildiogupprunalegiRichter-kvarðinn.Oftsjáumviðmismunandistærðirfyrirskjálftaeftirþvíhvaðaaðferðvarbeitttilþessaðreiknahanaút.Stærðjarðskjálftaergefinuppsemtalameðeinumaukastaf,tildæmis6,5.Hverheiltalatáknartífaltstærriskjálftaentalanfyrirneðan.Skjálftisemmælist7er10sinnumstærrienskjálftisemmælist6.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
19
Skjálftisemmælist7erþví100sinnumstærrienskjálftisemmælist5.Stærðerekkisamaogafl.Þegarrætterumorkunasemlosnaríjarðskjálftumermunurinnennmeirimillistiga,eða31faldur.Þanniglosnar31sinnummeiriorkaískjálftasemer7afstærðen6afstærð.Ískjálftasemer7losnar960sinnummeiriorkaenískjálftasemer5áRichter.Þettaþýðirmeðalannarsaðþaðþarf31skjálftaafstærð6tilþessaðlosajafnmiklaorkuogeinnskjálftiafstærð7.
Fróðleiksmoli – Varnarviðbrögð við jarðskjálftum
Þaðersjálfsagtaðæfaþessivarnarviðbrögð,sérstaklegameðnemendumsembúaájarðskjálftasvæðum.
Verkefni - Náttúruhamfarir á Íslandi
Mikilvægteraðætlagóðantímaíúrlausnþessaverkefnis.Markmiðþesseraðnemendurgerisérgreinfyriráhrifumnáttúruhamfaraogkunniaðleitaheimildatilþessaðaflaupplýsinga.Kennarigeturvaliðhvortaðnemendurveljiséreittverkefnieðatakifleiri.Þámásjáfyrirséraðhóparhaldikynninguániðurstöðumsínum.
Verkefni – Jarðskjálfti
Markmiðþessaverkefniseraðhvetjanemendurtilaðtjásigumtilfinningarsínaroglíðanþegarþeirstandaandspænisóblíðumnáttúruöflunum.Efnemendurhafaekkiupplifaðjarðskjálftaermikilvægtaðþeirræðiviðfjölskylduvinieðaættingjasemhafaupplifaðsterkanjarðskjálfta(jafnvelsímleiðiseðaígegnumsamskiptamiðil).
Eldgos
ÍtextanumerbæðiminnstáSkaftárelda(1783–1785)ogÖræfajökulsgosið(1362)semvorumannskæðarnáttúruhamfarir.Ekkierætluninaðvekjaóþarfaóttanemenda,helduraðbendaþeimáaðeldgosgetaveriðmannskæðogþvískuliætíðberamiklavirðingufyrirógnaröflumjarðar.FjallaðerumgosiðíEyjafjallajökli2010ogmikilvægtaðvísaðséínýlegeldgosímáliogmyndum.HérkemurJarðfræðivefurinnaðgóðumnotum.
Ummerki eldgosa
Ummerkieldgosaverðabestskýrðívettvangsferð.Hægteraðkannaforþekkingunemendameðþvíaðspyrjahvortþeirgetinefntþaðeldfjallsemhefurgosiðáseinustu100árumogernæstþeirraheimabyggð,hvorteinhverþeirrahafifariðofaníhraunhellieðahvortþeirvitihvaðdropasteinnersé.Æskilegteraðkennaritengivelsamantextaogmyndiríumfjöllunsinni.
Verkefni - Hraunhellar
Markmiðþessaverkefniseraðvekjanemendurtilumhugsunarumumgengniíhellumogvaraviðslysahættu.Hópvinnagætihentaðviðúrlausnþessaverkefnis.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
20
Verkefni - Eldstöðin mín
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurkynnisérnáiðlöguneinnareldstöðvaroggerilíkanafhenni.Þvíermikilvægtaðfinnaheppilegarvefslóðirogheimildirsemgagnastívinnunni.
Fróðleiksmoli – Flokkun eldstöðva
Þegarfjallaðerumflokkuneldstöðvaereðlilegtaðnemendurþekkimuninnágossprunguogkringlóttugosopi,gjóskuoghrauniogkannistviðaðfjöldigosaskiptimáliviðflokkuneldstöðva.Mikilvægteraðnemenduráttisigámuninumágjóskuoghrauni(ábarnalegumálimættilíkjaþessuviðmuninnáaðfrussaogslefa)ogólíkumhættumsemþessifyrirbrigðivalda.RétteraðstaldraviðtímalengdgosinsíSkjaldbreið.ÁseinustuáratugumhafafágosáÍslandivaraðlengurenínokkramánuði.Nemendureigaörugglegaerfittmeðaðímyndaséraðeitteldgosgetivaraðheilamannsævi.
Surtseyjargosið
ÍumfjöllunumgosiðværiafargottaðskoðastaðsetningueyjarinnarákortiogbendaáaðallarVestmannaeyjarnarhafamyndastmeðsambærilegumhætti.Þáværigottaðsýnahvernigeyjanhefurtekiðbreytingumáliðinumáratugum,bæðihvaðvarðarstærð,lögunoglífríki(sjátildæmiswww.surtsey.isogjarðfræðivefinn).
Verkefni - Eyjan mín
Einnigerhægtaðvinnaþettaverkefniíhópi.Markmiðverkefnisinseraðvirkjahugarflugnemendaogvekjaþátilumhugsunarumumhverfisitt.Verkefniðbýðuruppámargvíslegverkefnaskil(líkön,veggspjöld,„stopmotion“kvikmynd)ogsamstarfviðsérgreinakennara.Þaðgætiveriðkosturaðnemendurkynntuniðurstöðursínarfyriröðrumnemendumogforeldrum.
Verkefni - Vestmannaeyjar
MarkmiðþessaverkefniseraðvekjaathygliáþvíaðVestmannaeyjarhafaorðiðtilviðeldgosogaðhafið(ogreyndarjöklarogaðrirrofkraftar)hafamótaðstrandlengjueyjanna.Sjávarseltanogfleiriþættirhafaáhrifálífríkið.EkkierhægtaðleysaþettaverkefniánþessaðhafaaðgangaaðheimildumogljósmyndumfráVestmannaeyjum.
Fróðleikmoli – Aðgát í nágrenni eldstöðva
ÞaðværiráðaðleyfaþeimnemendumsemáhugahafaaðskoðaheimasíðuAlmannavarnaríkisins,samhliðalestriþessakafla.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
21
Gosið á Heimaey
FjölmargirmiðaldralandsmenneigaminningarafVestmanneyjagosinuogeinnigerutilmörgmyndskeiðsemfjallaumgosið.Æskilegteraðnemenduráttisigáþessumgríðarlegaflóknuaðstæðumsemeyjaskeggjarvoruíþegargosiðhófst.Þaðvarekkibarahægtaðsetjastuppíbílogakaafstað.Treystavarðáfólksflutningameðskipum.NúervitaðaðtalsverðarlíkureruágosiáReykjanesskaganumánæstuárumeðaáratugum.Hvarþaðverðurnákvæmlegaveitnúenginn–vandierumslíktaðspá,eneittervístaðkárnarheldurgamaniðhjámörgumþá.Væntanlegaþásérstaklegahjáíbúumáhöfuðborgarsvæðinu.
Veistu svarið? Bls. 37
1. Krjúpa,skýla,halda.2. Hreyfingarjarðskorpuflekaeruorsakirjarðskjálfta.3. ÁÍslandierujarðskjálftaralgengastiráSuðurlandieneinnigerujarðskjálftaroftá
miðogaustanverðuNorðurlandi.4. Ummerkieftirsprengigoseroftdjúpurogmikillgígureðaholaíjörðinasem
kallastsprengigígur.5. Gjóskageturveriðhættulegmönnumogdýrumþvííhennierueitruðefniog
lofttegundir.6. Nauðsynlegteraðhafakortabókviðúrlausnþessaverkefnis.7. LíffræðingumþykirforvitnilegtaðfylgjastmeðlandnámilífveraíSurtseyþví
þaðersvosjaldgæftaðþeirfáitækifæritilaðsjáhvernigtegundirberasttil„nýfæddrareyjar“oghaslasérvöllþarsemekkertlífvaraðfinnaíupphafi.
8. Mörgumþykirþettaeflaustdapurlegtverkefniogsámannskaðisemnemendurmunureiknaúternánastóhugsandimiðaðviðnútímaaðstæður.EnguaðsíðurerþaðstaðreyndaðstórhlutiþjóðarinnarléstíkjölfarSkaftáreldaeðaumfimmtihvermaður.Um64.000mannshefðulátistefmiðaðerviðmannfjöldaárið2010.10.000mannsvoruáþessumtíma20%þjóðarinnar.Orðiðmóðuharðindierdregiðafösku-oggasmistrinusemfylgieldgosinuoglagðistyfirmestanhlutalandsins.
9. SemdæmimánefnaEyjafjallajökul,Grímsvötn,Heklu,Kröflu,Heimaey,SurtseyogKötlu.
10. ÍsuðaustanáttgeturgjóskufallfráHekluogKötluorðiðumsveitirÁrnessýslu,stóranhlutaSVhornsinsogvestanvertÍsland.Mikiðöskufallgætihaftumtalsverðáhrifálandbúnað,daglegtlífogsamgöngur.LíkureruáaðgjóskaíþessarivindáttmyndistöðvaalltflugumReykjavíkurflugvöllogstöðvamillilandaflugumKeflavíkur-flugvöll.
11. Mikilvægteraðhafalandakortviðhendinaþegarþettaverkefnierunnið.MikluskiptirhvarnákvæmlegaáReykjanesskaganumgosiðyrðioghvaðagosgerðþaðyrði.Efgerterráðfyriraðumflæðigosséaðræðaogsprunganopnastsunnanmeginmyndihrauniðrennayfirsunnanverðanskagann.Efsprunganopnaðistnorðanmeginþágætihraunrunniðnánastallsstaðarþarsemhraunhafarunniðáður.Hraungætirunniðyfirvegioglokaðþeim,eyðilagtrafmagnslínuroghús.Hraungætispilltvatnsbólumogeiturgufurhaftneikvæðáhrifádaglegtlíf.
Að auki – Eldgos á ÍslandiMarkmiðþessaverkefniseraðnemenduraflisérítarlegraupplýsingaumeitteldgos.Þettaverkefnierkjöriðtilheimildavinnu.Niðurstöðurnemendamákynnaámargvísleganhátt.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
22
Ytri öfl
Íumfjöllunumrofogsetermikilvægtaðfjallanokkuðítarlegaumviðhvaðaaðstæðurrofverðuroghvernigsetmyndast.Eðlilegteraðnemendurþekkitilþeirra.ViðumfjöllunþessakaflaermikilvægtaðhafaÍslandskortviðhendinaogberasamanláglendiogstrandlengjueftirlandshlutum.
Æskilegtgætiveriðaðsýnahéráhrifvatnsstraumsájarðvegsflutningmeðsýnitilraun(samaverkefniognemendaverkefniábls.41).Þáerblönduðumjarðvegi(mold,sandiogsmásteinum)helltístóraglærakrukku,ekkimeiramagniensemsvarar1–2cmþykkribotnfylli.Húnersíðanfylltafvatniað2/3hlutumogsíðanhrærtkröftuglegaíognemendurhvattirtilaðlýsaþvísemgerist.Eftirskammastunderhættaðhræraogþvílýstsemgeristþegaráhrifavatnsstraumsinshættiraðgæta.Sesteitthvaðábotninn?Hvaðahlutarjarðvegsinssetjastfyrst?Afhverju?Látiðkrukkunastandakyrraígóðastund(einaeðatværkennslustundir)enlýsiðþvímeðreglulegumillibilihvaðgeristíkrukkunni(tildæmisá20mínútnamillibili).
Verkefni – Ytri öfl
Mikilvægteraðathuganirogreynslanemendaráðiferðinniíþessuverkefni.Áhrifytriaflaerumisjöfnogmismikileftirlandssvæðum,eðaíþéttbýliogdreifbýli.Mikilvægasteraðnemendurhafiíhugaáhrifvinds,úrkomu,hitastigs,hafsogvatnsfalla.
Flokkun sets
Mikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðsandurogmölverðurekkitilviðeldgosheldurviðrof.Eðlilegteraðnemendurþekkioggetinefntdæmiummolaberg,efnasetoglífræntset.Þaðerþvímikilvægtaðívettvangsferðfáinemendurtækifæritilaðskoðaólíkargerðirafseti.Verðugtverkefnifyrirskólaeraðkomaséruppgóðusýnasafnitildæmisíútikennslustofu.
Verkefni - Jarðvegur
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurskoðiumhverfisittámarkvissanháttoggetiflokkaðset.Meðþvíaðgerakortafumhverfiskólanserhægtaðmerkjainnþástaðisemnemendurkönnuðuogbyggjaþanniguppheildrænamyndafjarðvegiogsetiínágrenniskólans.Þaðværiforvitnilegtaðlátanemendurræðaumhvernigþettasethafimyndast.Hefureitthvaðafupprunalegumjarðvegiogsetiveriðfluttíburtuoghefurjarðvegurogsetveriðfluttástaðinn?
Verkefni - Set og rof
Hérgætihentaðaðúthlutanemendahópumafmarkaðsvæðitilaðskoðaálandakortimeðhóflegumstærðarkvarða.EinnigerhægtaðnotaforriteinsogGoogleEarth.Þaðerhinsvegaræskilegtaðtengjaþettaverkefnivettvangsferð.
Rofafl vinds
Rétteraðvekjaathyglinemendaáþvíhvaðþaðermikilvægtaðgróðurþekjahaldistheilogbendaþeimáalvarleikautanvegaakstursogtraðkssemmyndastvegnaóhóflegsálagságróðurþekjuvegnahestamennsku,göngufólks,hjólreiðamanna,vélhjóla-ogfjórhjólaumferðar.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
23
Verkefni – Uppblástur
Víðaumlanderaðfinnaaugljósmerkiuppblásturs.Íþéttbýliogánokkrumöðrumlandsvæðumgeturþaðorðiðvandkvæðumbundiðaðfinnaslíkdæmi.Þáerhægtaðlátanemendurleitaupplýsingaíheimildumogánetinu.
Jarðvegseyðing
MikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðlandgæðiáÍslandihafabreystfráþvíaðlandbyggðistogrekjamegiþessarbreytingartilbreytingaáloftlagi,eldgosaogágangsmannaogbúfjár.Rétteraðstaldraviðhverniguppblásturgeturhafistogrifjaupphvaðviðgetumgerttilþessaðkomaívegfyriraðgróðurþekjanrofni.Gróðurvanahálendið,ábeltisemliggurámilliVatnajökulsogHofsjökulstilnorðursogsuðurs,erflokkaðsemeyðimörk.MörgumþykirþaðeinkennilegtaðáÍslandiséþvístærstaeyðimörkíEvrópu.
Uppgræðsla
Æskilegteraðnemendurfáiaðtjásigumþaulandgræðsluverkefnisemþeirhafatekiðþáttíogþekkitillandgræðsluverkefnasemhafaskilaðárangri.Þaðermikilvægtaðnemenduröðlistskilningáþvíaðþaðþarfaðaukalandgæðiaðnýjuogþaðtekstekkinemameðþvíaðallirleggisittafmörkum.
Rofafl sjávar
Mikilvægteraðtengjaumfjöllunumbrimviðreynslunemenda.Æskilegteraðfaraívettvangsferðítenglumviðþessaumfjöllunogsýnanemendummyndirafólíkumgerðumfjöru.
Verkefni - Fjaran
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurmetirofmáttsjávar.Efnemendurbúaekkinálægtsjávarströndermikilvægtaðþeirhafiljósmyndoglandakortviðhendina.
Verkefni –Ströndin
MarkmiðþessaverkefniseraðnemendurþjálfistíaðgreinaýmiseinkenniílandgrunniÍslandsogstrandlengjunni.NemendurverðaaðhafaviðhöndinakortaflandgrunniÍslandssemmeðalannarseraðfinnaábls.24íKortabókhandagrunnskólum.ÍseinnihlutaverkefnisinsgetanemendurstuðstviðÍslandskortábls.2–17ísömubók.
Vatnsföll, Dragár, Lindár, Jökulár
Mikilvægteraðreynslanemendaafferðumumlandiðfáiaðnjótasíníumfjöllunumkaflann.Þegarfjallaðerummuninnádragá,lindáogjökuláermikilvægtaðnotagóðdæmiogsýnahelstljósmyndirafþeimogstaðsetninguþeirraogfarvegálandakorti.Eyjafjarðaráergottdæmiumdragá.Sogergottdæmiumlindá.Markarfljótergottdæmiumjökulá.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
24
Árrof
Mikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðvatnblandaðbergmylsnugeturveriðöflugtgraftartólámeðanstraumhraðiermikillenþegarstraumhraðivatnsinsminnkarsestmylsnantilbotnsogmyndarset.
Verkefni - Vatnsstraumur
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurgerisérgreinfyriráhrifumvatnsstraumsájarðveg.Ámeðanstraumsinsgætirblandastjarðvegurinnvelvatninuenþegarvatnsstraumsinshættiraðgætafellurjarðvegurinntilbotns,fyrstþyngstuhlutarnireinsogmölogsandurensmáttogsmáttfínnaset.
Verkefni - Árnar í heimabyggð okkar
Svöriníþessuverkefniráðastalgjörlegaafbúsetunemenda.Þáerþaðskilgreiningaratriðikennarahvaðteljastheimahagar.Íákveðnumtilvikumgætiveriðgottaðskoðaheilasýslueðalandsfjórðung.Mikilvægteraðnemendurhafigóðlandakortviðhendinaþegarþeirleysaþettaverkefni.
Jöklar
Efeinhverjirnemendurhafareynsluafjöklaferðumeðaísklifrigætiþaðvakiðáhugaannarranemendaaðhlýðaáfrásögnþeirra,þaðsamaáviðefeinhverjöklafarierístarfsmanna-hópnum(tildæmisfélagiíbjörgunarsveit).Þaðgætiveriðgamanfáhanntilþessaðdeilareynslusinniogjafnvelsýnabúnaðsinn.
Skriðjöklar
Íumfjöllunumskriðjöklaþurfanemenduraðáttasigáþvíaðjöklarerugríðarþungirogaðáum30–50metradýpiséísinnorðinnseigurvegnaþrýstingsins.
Jökulrof
MikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðfirðirogfjölláVestfjörðumogAustfjörðumerumótuðafskriðjöklumogþvímikilvægtaðskoðaþessilandssvæðibæðiálandakortiogafljósmyndum.FyriríbúahöfuðborgarsvæðisinsmættibendaáHvalfjörðinnsemdæmiumjökulmótaðlandsvæði.Þarsemjökullinnsteyptistaflandigrófhannfjörðinndjúptíberggrunninn,endaerhannhvaðdýpsturinnarlegaífirðinumengrynnkarþegarutardregurþarsemlyftikraftursjávarýttiundirjökulröndina.Akrafjallereinnigdæmiumrofafljökuls.FjalliðerEKKIeldfjalloghefuralfariðmótastafrofi.
Verkefni – Jöklar og ferðamennska
Markmiðþessaverkefniseraðopnaaugunemendafyrirþeimfjölmörgumöguleikumsembjóðastíútivistar-ogævintýraferðumájöklumÍslands.UpplýsingabæklingaerhægtaðpantafráFerðamálaráðieðaferðamálafulltrúaíheimahéraði.Miklarupplýsingareraðfinnaánetinu.Einserhægtaðhafasímasambandviðferðaskrifstofur.Verkefniðbýðureinniguppáþannmöguleikaaðnemendurþróiútivistar-ogævintýramiðstöðfyrirjökulaðeiginvaliensetjieinsogíölluöðruöryggiðáoddinn.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
25
Verkefni – Vatnajökull
MarkmiðþessaverkefniseraðnemendurþjálfistíkortalestriogáttisigáþvíaðþeirskriðjöklarsemrennaúrVatnajökliogýmissvæðiíjöklinumheitaeiginnafni.MikilvægteraðnemendurhafigottkortafVatnajökliviðhöndinaþegarþeirleysaþettaverkefni.
Verkefni – Jökullinn minn
Markmiðþessaverkefniseraðdýpkaskilningnemendaáútlitijökuls.Mikilvægteraðnemendurhafigóðanaðgangaðheimildumviðvinnuþessaverkefnis.FyrirskólaáStór-ReykjavíkursvæðinugætiveriðvænlegtaðfaraívettvangsferðogskoðastóraÍslandslíkaniðíRáðhúsiReykjavíkur.
Samspil jökla, vatnsfalla og hafs
NauðsynlegteraðnemendurhafiKortabókhandagrunnskólumtiltækaviðumfjöllunumsamspiljökla,vatnsfallaoghafsogberisamanmismunandilandshluta.
Veistu svarið? Bls. 46
1. Jarðvegurersetsemgerterúrbergmylsnublandaðrirotnandiogeðarotnuðumdýra-ogjurtaleifum.Þegarjarðvegurfýkurafstaðkallastþaðuppblástur.
2. Skógurinneyddistvegnaágangsmanna,búfjárogöskufalls.3. Hérræðurreynslaogfrásagnargleðinemenda.4. Uppblásturgeturekkihafistágrónulandiþvígróðurinnogræturhansbinda
moldinasvoaðvindurinnkemstekkiaðhenni.5. Ímiklubrimiverðaöldurnarmjögkraftmiklar,skellaáklettumogsogameðsér
molaúrþeimoghamastífjöruborðinuoghendagrjótitilogfrá.Útsogiðsogarmeðsérmöl,sandoggrjót.
6. HæstubrimklifináÍslandieruáVestfjörðumogheitaþauLátrabjargogHornbjarg.7. Viðúrlausnþessaverkefnisþurfanemenduraðhafagottlandakortviðhendina.
Jökulárerufáarávestanverðulandinu.Jökulárerumargarummiðbiklandsinsogáaustanverðulandinu.Stærðogstaðsetningjöklaveldurþessummun.
8. Jökuláreruvatnsmeiriaðsumrienvetri.9. Meðþvíaðfylgjastmeðþykktogskriðijöklaerhægtaðgerasérgreinfyrirhvort
aðjökullinnséaðminnkaeðastækka.10. LítiðundirlendieráAustfjörðumþvíjöklarskárudaliogfirðiinnílandiðenárnar
hafahinsvegarekkiboriðmikinnframburðmeðsértilsjávarogþvíhefurlítiðsetmyndastáundirlendiogviðströndina.UndantekningeruþóLagarfljótogJökulsááDalsemáupptöksíníVatnajökliogfellurtilsjávaríHéraðsflóa.
11. FáarhafnireruviðsuðurströndÍslandsþvíþarerumiklarsand-ogmalarfjörur.Bátargetaekkilagtaðlandimeðgóðumótiviðsandfjöruþvíþareraðgrunntogoftmikiðbrim.SagaLandeyjarhafnarerhérkjörintilumfjöllunar.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
26
Að auki – Æviskeið vatnsfalla
Giloggljúfurerueinkenniungravatnsfalla.GilinoggljúfrindýpkameðtímanumogbreytasteftirþvísemaldirlíðaíV-lagadali.Vatnsfalliðhelduráframaðgrafasigniðurogdýpkadalinnlangleiðinaaðsjávarmáli.V-lagaárdalurverðurmeðtímanumflatbotna(U-laga).Áinfellurþáístórumbugðumenbugðurnareruhelstaeinkenni„gamalla“vatnsfalla.Ýmsardragárhafanáðþessustigi,t.d.VíðidalsáogLaxáíKjós.
ÁgætteraðlátanemendurlesaþennanfróðleikogleysasíðanverkefniðÆviskeiðvatnsfallssemfelstíþvíaðlátanemendurteiknamyndaröðsemlýsiræviskeiðivatnsfallssbr.meðfylgjandimyndir.
Að auki -Verkefni - Vatnsrof
Tilþessaðvinnaverkefniðþarfplastbakka,bala,jarðvegogvatníkönnumeðmjóumstúteðaúrkranaíslöngu.Dreifðujarðveginum(semgjarnanmáverafínnognokkuðmoldugur)jafntumallanplastbakkannogþjappaðuhonumlítillega.Hallaðuhonumum30°-45°ofaníbalannogláttuvatniðstreymaímjórribunuefstíbakkann.Láttunemendurlýsaþvísemfyrirauguber,þ.e.hvernigvatnveldurrofiíjarðvegi.Eftilvillgeturkennariplantaðkarsafræjumeðafljótsprottnugrasiíbakkatilþessaðsýnasamanburðárofiíjarðvegimeðgróðurþekjuogángróðurþekju.Tilþessaðþessisamanburðurheppnistþarfaðplantanokkuðþétt!
Að auki – Jökulís
Nýfallinnsnjórájöklierdúnmjúkurogléttur.Eftirákveðinntímaverðurhannaðþéttumsnjóeðahjarni.Þegarmörgsnjóalögbætastofanáhjarniðþéttistþaðennfrekarogverðuraðís.Þegarísþykktinerorðin30–50metrartekurísinnaðmjakastafstaðundaneiginþunga.Tilþessaðmælaskriðjöklannaerusettarmælistikuryfirþáþvera.Síðanermælteftirákveðinntímahvaðstikurnarhafafærstmikiðúrstað.Breytingaráframgangieðahopiskriðjöklaerumældarútfráföstummælipunktifyrirframanjökulsporðinn.Meðseigfljótandiefni,einsogþykkudeigimálíkjaeftirskriðijökla,mælaþaðogkanna.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
27
Hafið
Helstu hugtök og umfjöllunaratriði
• Vatniðerforsendalífsájörðinni.• Vatniðerísífelldrihringrásámillilofthjúpsogjarðar.• Stórhlutiyfirborðsjarðarerhulinnhafi.• Ísjónumersaltogfjölmörgönnurefni,sumhverafmannannavöldum.• Íhafinueruvíðaöflugirstraumarsemmeðalannarshafaáhrifáloftslag.
Kveikja
Hægteraðkveikjaáhuganemendameðþvíaðspyrjahvorteinhverþeirrahafiflogiðmeðflugvélíheiðskíruveðrioggóðuútsýniogbiðjaþáaðlýsaþvísemfyriraugubar.Hægteraðspyrjahvortþauhafiséðjökla,áreðahaf.EinnigerhægtaðlátanemendurleysaverkefniðHafflöturinntilþessaðvekjaathygliþeirraáhvaðhafiðþekurstóranhlutaafyfirborðijarðar.
HægteraðsýnanemendumhnattlíkanogbiðjaþáumaðáætlahversustóranhlutayfirborðsjarðarhafflöturinnþekiogbendaþeimumleiðáhvarEverest-fjalleraðfinnaogChallenger-gjánaogönnurörnefnisemnefnderuíkaflanum.
Verkefni - Hafflöturinn
Þettaverkefnihentaröllumnemendum.Markmiðþesseraðsýnanemendumhvaðhafiðþekurstóranhlutaafyfirborðijarðar.Hafflöturinnerumþaðbil71%afyfirborðijarðar.
Verkefni – Hátt og lágt
Þettaverkefnihentaröllumnemendum.Markmiðþessaverkefniseraðsýnanemendumáljóslifandiháttaðþaðertalsvertlengrafrásjávarmáliniðurádýpstahafsbotnenfrásjávarmáliuppáhæstafjallstind.
Fróðleiksmoli – Lífhvolfið
Ágætteraðnemenduráttisigáþvíaðlífhvolfiðereinsogþunnskelsemumlykurjörðina.
Fróðleiksmoli - Lífríkið í sjónum
Efnokkurkosturerværiæskilegtaðtengjaumfjöllunumlífríkiðísjónumviðvettvangsferðísædýrasafneðafjöruogeinsaðsýnanemendumljósmyndirafsjávarlífverumsemlifaviðöfgakenndaraðstæðuroghafaaðlagaðsigumhverfinu.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
28
Hringrás vatns
Væntanlegahafanemenduráðurfræðstumhringrásvatns.Núbúanemendurhinsvegaryfirþekkinguáfrumeindakenningunniogþaðættiaðdýpkaskilningþeirraáþessarihringrássemhefurveriðígangifráþvíaðjörðinvarðtil.Þaðgætivakiðathyglinemendaefþúsegirþeimaðþessivatnsdropisemþúlæturfallaúrdropateljarahafieftilvillaðgeymasameindsemhafiveriðítárisemféllafhvörmumfyrstalandnámsmannsins,svitadropaþrælssemreistiKeops-píramídaeðablóðdroparisaeðlu.Alltvatnsemnúerájörðinnihefurætíðveriðhérfyrirutaneftilvilleinhverjaísmolasemboristhafameðloftsteinum.
Efnin í hafinu
Mikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðíhafinuerekkiaðeinssaltogvatnheldureríhafinugríðarlegefnablanda.Þáerréttaðáréttaaðýmsarathafnirmannmengahafiðogrifjauppnýlegdæmiumt.d.olíuslysáhafi.Rétteraðleitasvarameðnemendahópnumviðspurningnumílokkaflans.Áhrifolíuslyssgætuveriðalvarlegafyrirýmsarlífverurs.s.fugla,sjávarspendýroguppsjávarfiskaoghaftáhrifámöguleikatilsjósóknar.
Verkefni – Saltið í sjónum
Verkefniðerháðþvíaðnemendurbúinálægtsjó.Efalaustervíðakosturefkennarigeturfengiðtilskólansbrúsaafsjó.Íslíkutilfelliværiæskilegraaðnemendurleystuverkefniðíhópum.Þegaralltvatniðergufaðuppúrglasinugetaþeirhvortheldurerskoðaðglasiðmeðstækkunarglerieðaskafiðinnihaldiðúrþvíogskoðaðþaðívíðsjáeðasmásjá.Tilsamanburðarværihægtaðlátamatarsaltútívatnsglassemsíðanerlátiðgufauppogberasíðansamanþaðsemsitureftirábotninumíþessumtveimurglösum.
Verkefni - Mengun í vatni
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurrýninánastaumhverfisitt.Æskilegteraðtengjaþettaverkefnivettvangsferð.Tilþessaðvíkkaútverkefniðogaukamöguleikaallraskólaaðkannagæðivatns(vatn,vatnsföll,sjór)íumhverfisínuerhéreinnigminnstáárogvötn.Kennarargetaaðsjálfsögðuvaliðaðleggjaeingönguáhersluámenguníhafi.
Verkefni – Mengun í fjöru
Margthefuráhrifáhvorthægtséaðstundasjóðböðeðasjósund.Straumarhafahéráhrifeneinnigfjörugerðogöldugangur.Mengungeturástökustaðhaftþauáhrifaðsjóböðeruekkifýsileg.Efskólinnernálægthafiværiæskilegtaðfaraívettvangsferðogathugahugsanlegamengunarvaldaíbyggðarlaginu.Æskilegtertildæmisaðgefanemendumupplýsingarumhvernigskólplosunerháttaðíbyggðarlaginu.
Hafstraumar
ÆskilegteraðnemendurhafiviðhöndinakortafhafstraumumáAtlantshafisemmeðalannarseraðfinnaábls.92íKortabókhandagrunnskólum.Einnigættiaðbendaþeimáhafstraumaíöðrumheimshöfumogberiþásamanviðríkjandivindáttirábls.93.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
29
Landslag á hafsbotni
MikilvægteraðnemendurhafiviðhöndinakortafhafsbotninumviðumfjöllunumlandslagáhafsbotnioglandgrunnÍslandssemmeðalannarseraðfinnaábls.24ogbls.90–91íKortabókhandagrunnskólum.
Verkefni – Golfstraumurinn
MarkmiðþessaverkefniseraðnemenduráttisigáferliGolfstraumsinsfrástaðvindabeltinuútifyrirvesturströndAfríkuviðmiðbaug,innMexíkóflóaþarsemhanntekurstefnunatilnorðurs.NemendurverðaaðhafaviðhöndinakortafhafstraumumáAtlantshafisemmeðalannarseraðfinnaábls.92íKortabókhandagrunnskólum.
Verkefni - Hafstraumar
TilþessaðvinnaþettaverkefniþurfanemenduraðhafaupplýsingarviðhendinaumhelstuhafstraumaviðstrendurÍslands.Grófmyndafþeimerábls.62héríbókinnientilþessaðleysaverkefniðtilfullnustuþurfanemendurnákvæmarimynd.
Fróðleiksmoli – Brim breytir
Fróðleiksmolinnminniráægiaflsjávarogtengistnáiðumfjöllunumrofaflsjávarábls.41.
Landgrunn Íslands
ÞegarnemendurkannalandgrunnÍslandsíkortabókergottaðrifjauppáhrifskriðjöklaogframburðjökuláaogáhrifhafstrauma.
Verkefni - Haf og strönd
TilþessaðleysaþettaverkefniþurfanemendurkortaflandgrunniÍslands.LandgrunniðnærlangtútaftildæmisVestfjörðumenstyttraútundanmiðjusuðurlandi.Kortabókhandagrunnskólum,bls.24
Veistu svarið? Bls. 51
1. StærstaúthafiðheitirKyrrahaf.2. Sjávardýpiðer11.034metrar.3. Hafiðþekur71%afyfirborðijarðar.4. Ölluppleystefniísjónumeigalangflestupprunasinníbergiensumhafaboristtil
sjávarvegnaathafnamanna.5. Flestirhafstraumareigaupptöksínístaðvindabeltinuvegnaþessaðþarblæsvindur
sífelltísömustefnuogkemursjónumáhreyfingu.6. Mennhafaákveðiðaðbannaaðlosaheimilisúrgangísjótilþessaðminnkamengun
ogspillaekkihafinuoglífríkiþess.7. Rofmáttursjávargeturveriðmjögmikill.Sjávarstraumar,sjávarföllogöldugangur
valdarofi.Áhrifamestafþessugeturþóveriðöldugangurþvíímiklubrimiverðaöldurnarmjögkraftmiklar.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
30
Að auki - Verkefni - Lífríkið í sjónum
Ræðiðnokkurdæmiumhverniglífverureruaðlagaðarlífiísjóogfjöru.
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurberisamanlífísjóogáþurrulandiogþekkinokkurdæmiumþaðhverniglífverurerulagaðaraðlífiísjóogfjöru.Mikilvægteraðþekkingnemendanýtistviðþettaverkefni.Eðlilegteraðnemendurleitisérfrekariheimildaviðúrlausnþessaverkefnis.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
31
Lofthjúpurinn og veðrið
Helstu hugtök og umfjöllunaratriði
• Veðriðstjórnastafmörgumþáttumensááhrifamestiersólin.• Veðriðverðurtilílofthjúpijarðarogerbreytilegtmillilandssvæða.• Lofthjúpurjarðarskiptistínokkurhvolf.• Margarlofttegundireruílofthjúpnumogefnasamsetninghanshefuráhrifá loftslagoglífiðájörðinni.
Kveikja
Ágætteraðtengjaumfjöllunumefniþessakaflavettvangsathugunumogaðþeirfáiaðnotafjölbreyttáhöldtilþessaðframkvæmaveðurathuganir.Besteraðhægtséaðstundaþæralladaganasemunniðermeðlofthjúpinnveðrið.Spyrjamáspurningaeinsog:Hvernighefurveðriðáhrifáþig?Hvaðaáhrifhefurveðriðábændur,sjómennogbílstjóra?Hvaðergottveður?Hvaðervontveður?
ÞemaheftiðBlikuráloftifjallarumveðurfræðiogerskrifaðfyrirmiðstiggrunnskóla.Eindregiðerhvatttilþesskennararnýtisérheftiðogkennsluleiðbeiningarþess.
Hvolf
Ástæðaertilþessaðleggjaáhersluáaðnemendurvitiaðílofthjúpnumséunokkrarlofttegundir.Mesteraflofttegundinninitur(köfnunarefni).Þáermikilvægtaðfjallaumhvernigþyngdarkrafturjarðarheldurlofthjúpnumviðjörðina.Áhrifaþyngdarkraftsinsgætiríminnamælieftirþvísemofardregurílofthjúpnumogþvíminnkarloftþrýstingurogloftiðþynnisteftirþvísemofardregur.Enginskörpskileruþarsemaðlofthjúpurinnendaroggeimurinntekurvið.
Eftilvillgætiþaðvakiðathyglinemendaaðberasamanþvermáljarðarinnarogþykktlofthjúpsinsogeinstakrahvolfa.Þvermáljarðarer12.756km.Hægteraðteikna127,56cmlangtstrikogteiknalofthjúpinnísömuhlutföllum.Veðrahvolfiðyrðium1mm,heiðhvolfiðum4mm,miðhvolfiðum3,2cmogúthvolfiðábilinu1-2cm.
Íumfjöllunumeinstökhvolfættiaðleggjamestaáhersluáveðrahvolfiðogheiðhvolfið.Íumfjöllunumveðrahvolfþarfaðundirstrikaaðþargeristalltþaðsemviðköllumeinunafniveður.Íumfjöllunumheiðhvolferástæðatilaðstaldraviðósonlagiðogbendaáaðfjallaðverðibeturumþaðsíðar.
Eftilvillhafaeinhverjirnemendurséðstjörnuhrapogþáhafaþeirorðiðvitniaðþvíþegarloftsteinarbrennauppímiðhvolfinu.
Verkefni - Norðurljósin
Mikilvægteraðreynslaogupplifunnemendaráðiferðinniviðúrlausnþessaverkefnis.Ekkierþóvístaðallirnemendurbúiðviðaðstæðursemgeraþeimkleiftaðljúkaþví.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
32
Værðarvoðin góða
Mikilvægteraðnemenduráttisigáþvíaðaðefninílofthjúpnumhaldahitaviðjörðina.Þettatengistnáiðumfjöllunumgróðurhúsaáhrif.Rétteraðminnanemenduráaðmegniðafgróðurhúsalofttegundunumsafnastsamaníveðrahvolfinu.
Gróðurhúsaáhrif
Samhliðaumfjöllunumgróðurhúsaáhriferæskilegtaðnemendurræðiáhvaðaháttlífshættirmannskynshafaáhrifáefnasamsetningulofthjúpsinsogbendaþeimáaðbreyttefnasamsetninggetihaftófyrirsjáanlegarafleiðingarfyrirlífiðájörðinniogafkomendurokkar.Forðastberdómsdagsspárenmikilvægtaðminnaáaðlífshættirokkarhafiáhrif.
Útfjólubláir geislar og ósonlagið
Nemendurættuaðáttasigámuninumáinnrauðumgeislumsemhitaokkurþegarviðerumísólbaðiogsíðanútfjólubláumgeislumsemgetavaldiðsólbrunaoghúðinversiggegnmeðlitarefnum.Rétteraðfjallaumþaumannannaverksemstuðlaaðþynninguósonlagsins.Ennogafturskaláþaðminntaðdómsdagsspáreruekkiviðhæfienundirstrikaaðallirgetilagtsittafmörkumtilþessaðstandavörðumlífríkiðogframtíðafkomendaokkar.
Verkefni - Varúð - sólbruni
Markmiðþessaverkefniseraðvekjaathyglinemendaáskaðlegumáhrifumljósbaða,sérstaklegafyrirbörnogunglinga
Fróðleiksmoli – Útfjólubláir geislar
Hérernotaðljósbaðyfirþáathöfnþegarmennleggjastíljósabekkiístaðorðsinssólbaðogerunemendureindregiðvaraðirviðljósböðum.Rétteraðminnanemenduráaðþósvoaðskýjaðséþásleppistórhlutiútfjólublárrageislaígegnumskýjahulunaogþvígetamennsólbrunniðþóttskýjaðsé!
Að auki – Gullnu sólbaðsreglunar
• Gerðualltsemþúgeturtilaðbrennaekkiísólinni.• Fatnaður,höfuðfötogskuggiveitavörngegnsólargeislum.• Sólarvörngeturvariðþiggegnskaðlegumgeislum.Efþúferðastþarsemsóler sterkskaltunotavörnnúmer20–30ogberaáþigreglulega.• Vatnogsaltgetaaukiðverulegahættunaásólbruna.Skolaðuþigætíðmeðvatni ogþurrkaðuþéreftirsjóbaðogberðuafturáþigviðeigandisólarvörn.• Forðastuaðstundasólböðámeðansólinerhæstáloftiþegarþúerterlendis.• Efþúætlaraðveraísólbaði,ekkiveralengiíeinuoglengdusmáttogsmáttþann tímasemþúætlaraðveraísólbaðiáhverjumdegi.• Þúgetursólbrunniðjafnvelþóaðþaðséskýjaðþvístórhlutiútfjólubláu sólargeislannasleppurígegnumskýin.• Þvímeirasemþústundasólböðþvímeirilíkureruáaðþúfáirhúðkrabbamein síðaráævinni.• Börnogunglingareigaekkiaðstundaljósböðíljósabekkjum.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
33
Loftslag á jörðinni, Heimskautaloftslag,
Hitabeltisloftslag, Temprað loftslag
Íumfjöllunumloftslagájörðinnieræskilegtaðfjallaumaðlögunlífveraaðumhverfisínu.Ekkierútskýrtsérstaklegahvernigsólinhefuráhrifáloftslagið.Efspurningarvaknaerhægtaðbendanemendumáaðviðmiðbaugfallasólargeislarlóðréttájörðinaogþessvegnaermjögheittíhitabeltinu.Fjærmiðbaugfallaþeirskáhallt,þeirdreifastástærrasvæðiogþvídregurúrhitaogloftslagiðverðursvalara.Mikilvægteraðnemenduráttisigámuninumáveðriogloftslagi.
Verkefni - Veðrið og ég
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurtjáisigumþaðáhvaðaháttveðurhafiáhrifádaglegtlífþeirra.Mikilvægteraðnemendurhafiúrvalljóðabókaviðhendinaþegarþeirleysaþettaverkefni.
Verkefnið – Loftslag
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurtjáisigoghlustiáólíkarupplifanirafloftslagi.
Fróðleiksmoli – Fellibyljir, Fróðleiksmoli – Skýstrokkar
Æskilegteraðtengjaumfjöllunumþessafróðleiksmolaviðfréttirafnáttúruhamförumtengdumfellibyljumogskýstrokkum.
Verkefni - Veðrið og við
Markmiðþessaverkefniseraðnemendurgerisérgreinfyrirþvíáhvaðaháttveðurspárhafaáhrifádaglegtlífokkarogerumeðsannivörngegnváogaukalífsgæðiokkar.Eftilvillnefnaeinhverjirnemendurdæmiúrsjávarútvegi,landbúnaðieðasamgöngum.Einnigmánefnadæmiúrferðamennskuogbyggingariðnaði.Aðrarstarfsgreinareruminnaháðarveðrit.d.ýmisskrifstofustörf.Margaríþróttireruháðarveðri,þ.e.flestallargreinarsemstundaðareruutandyra.
Verkefni - Veður og fatnaður
Markmiðþessaverkefniseraðvekjaumræðuumáhvaðaháttveðurfarhefuráhrifáklæðaburðoghvaðræðurvalinemendaáfatnaði.Erþaðveðrið?Erþaðtískan?
Verkefni - Veðrið á Vestfjörðum
ÞettaverkefnihentarbeturaðvinnaíumfjöllunumveðurathuganireðaloftslagáÍslandi.Markmiðþessaverkefniseraðnemendurfylgistmeðumfjöllunífjölmiðlumumveðurítilteknumlandshluta.Áðurenverkefniðerunniðþarfaðskýraútfyrirnemendumþautáknsemlýsavindátt,vindhraða,úrkomu,hitaogskýjafari.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
34
Veðurathuganir
RétteraðfjallaumogútskýraalgengustuveðurtáknsemnotuðeruáhelstufjölmiðlumogafVeðurstofuÍslands.Æskilegteraðfáveðurfréttirúrútvarpi,sjónvarpi,dagblaðiogafVeðurstofunniafsamadeginum.
Verkefni - Rætist veðurspáin?
Markmiðverkefnisinseraðnemendurfylgistmeðfréttaflutningiafveðriíeinumfjölmiðlioggetagreintfráþvíhversuvelveðurspáinrættist.Ekkierúrvegiaðsjátilþessaðnemendurskiptimeðsérhelstufjölmiðlumogberisamanbækursínar.Hvaðafjölmiðillspáirbest?
Úrkoma
Æskilegteraðkennarifarimeðnemendurútogskoðiskýjafariðogkenninemendumaðmetahvortlíklegtséaðúrkomafalliíbráðmiðaðviðvindáttogskýjafar.
Verkefni - Úrkomumæling
Einnigerhægtaðfelanemendumþaðverkefniaðmælavindátt,vindhraðaeðaloftþrýsting.
Verkefni - Úrkoma
Viðúrlausnþessaverkefnisergottaðhafaíslenskaorðabókviðhendina.Úrkomafellurtiljarðarsemsnjórþegarfrosteríloftiogrigningþegarhlýtter.Ásumrinfellurúrkomaoftastsemrigningenávetrumfellurhúnoftsemsnjórþósvoaðþaðséallsekkieinhlítt.Þessummunveldurmismunurlofthitaásumrinogveturnasemskýristafárstíðaskiptum.Íhundslappadrífuerusnjóflygsurnarafarstórar,þásnjóarílognioglofthitierumfrostmark.Haglfellurúrskúraskýjum,hagleruhörðkúlulagaískorn.Íslydduerúrkomanámörkumþessaðverarigningogsnjókoma.Áleiðsinnitiljarðarhafasnjókorninbráðnaðaðmestuvegnahækkandilofthita.Íúðaerurigningardroparnirafarsmáir.Ískúrumrignirhressilegaumskammastundúrskúraskýjum.Þaðferþvíeftirlofthitahvortúrkomanúrskúraskýjumerskúrireðahaglél.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
35
Veistu svarið? Bls. 60
1. a)Ósonlagiðmyndastímiðhvolfi.b)Norðurljósinmyndastíhitahvolfi.c)Úrkomaogskýmyndastíveðrahvolfi.
2. Lofthjúpurinnhleypirsólargeislumígegnumsigeneinangrarhitaviðjörð.Þettaerkallaðgróðurhúsaáhrif.Þærlofttegundirsemvaldamestumgróðurhúsaáhrifumílofthjúpnumeruvatnsgufaogkoltvíoxíð.Aukiðmagnþessaralofttegundaílofthjúpnumþýðiraðhitieinangrastmeirviðjörðuogþaðleiðirafsérhækkunhitaájörðinni.
3. Hækkandihitiájörðinnihefurþærafleiðingaraðloftslagbreytist,jöklarogheimskautaísbráðnarsemgeturhaftáhrifáhafstrauma.Lífverurhafaoftaðlagaðsigaðákveðnuhitastigiogeruviðkvæmarfyrirbreytingum.Þanniggetalífverurþurftaðfærasigumseteðahreinlegadeyjaút.
4. Brunieldsneytis,tildæmisolíu,kolaogviðarhefuraukiðmagnkoltvíoxíðsíandrúmslofti.
5. Skýmyndastþegarrakiíloftiþéttistogmyndarskýjadropaog/eðaískristalla.6. Útfjólubláirgeislargetahaftskaðlegáhrifásjónogskemmthúðfrumur.7. Börnogunglingarættuekkiaðstundaljósböðíljósabekkjumþvíhúðþeirraer
viðkvæmfyrirskaðlegumáhrifumútfjólublárrageisla.8. Ósonlagiðhefurþynnstsíðastliðnaáratugiafþvíaðmennhafaslepptút
ílofthjúpinnefnumsemeyðaósoni.9. Íhitabeltisloftslagierheittalltárið.Íhitabeltinuskiptirúrkomanmiklumáli.Næst
miðbaugrignirmikiðflestamánuðiársinsogþareruregnskógar.Þátekurviðbeltiþarsemáriðskiptistíþurrkatímabilogregntímabil.Síðantakaviðeyðimerkur.Íeyðimörkersteikjandihitiádaginnenkaltánóttunni.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
36
Loftslag á Íslandi
Helstu hugtök og umfjöllunaratriði
• ÁÍslandierúthafsloftslag.HelstuþættirsemmótaloftslagiðáÍslandierulega landsins,hafstraumar,hafís,loftstraumaroglandslag.• Viðveðurathuganirermeðalannarsskoðaðhitastig,úrkomutegund, úrkomumagn,vindhraði,vindátt,skýjagerðirogskýjahula.
Kveikja
MikilvægteraðhafaviðhöndinakortafNorður-AtlantshafiogÍslandiþegarfjallaðerumloftslagáÍslandi.TilþessaðkveikjaáhuganemendaerhægtaðbiðjaþáumaðlýsaveðrinuáÍslandioghvernigþaðbreytisteftirárstíðum.ÞáerhægtaðbiðjaþáumaðberasamanveðriðáGrænlandioghvetjaþátilaðreynaaðútskýraþannmunsemþeirvæntanlegasjá.
MestöllúrkomasemfelluráÍslandi,sumarsemvetur,myndastsemsnjókomasemsvobráðnaráleiðinniniðurefloftiðíneðstulögumernóguhlýtt.
Lega landsins
Þegarfjallaðerumlegulandsinsermikilvægtaðræðaviðnemendurumþærbreytingarsemverðaáíslenskrináttúrueftirárstíðumogsýnaþeimlegulandsinsáhnattlíkani.
Hafstraumar
MikilvægteraðnemendurþekkiveltilGolfstraumsinsogríkástæðaertilþessaðsýnaþeimvandlegaferilhafstraumaíkringumlandið.
Hafís
Æskilegteraðvekjaathyglinemendaáhafísmyndinniábls.62ogtengjamyndinaviðumfjöllunumhafstraumaoghafís.Tilþessaðsýnanemendumframáhvaðaáhrifhafíshefuráhitastighafsinsoglofthitaerhægtaðsetjajafnheittvatnítværskálarogmælahitastigvatnsins.Síðanmábætaísmolumíaðraþeirraogmælameðreglulegumillibilihitastigískálunum.
Fróðleiksmoli - Loftþrýstingur
Ágætteraðnemendurfáitækifæritilþessaðmælabreytingaráloftþrýstingiínokkradagatilþessaðgeraþennanfróðleiksmolaraunverulegri.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
37
Loftstraumar
Besteraðfjallaumloftstraumameðþvíaðfylgjastmeðveðurfréttumísjónvarpiánokkurradagatímabilioggerasérþanniggreinfyrirþvíhvernigloftstraumarhafaáhrifáveðurhverjusinni.Þaðgætiveriðspennandiverkefnifyrirnemenduraðtakaljósmyndirafmismunandiskýjagerðumogaflaheimildaumheitiþeirraoghvernigýmsarskýjagerðirtengjastólíkuveðri.
Fróðleiksmoli – Hæðir og lægðir
ÞessifróðleiksmolihefurþaðhlutverkaðútskýraafhverjuþaðersvonamisviðrasamtáÍslandi.ÁgætteraðnemendurskoðiveðurkortafÍslandioghafssvæðinuíkringumlandiðtilþessaðáttasigbeturálægðagangi.
Landslag
Hægteraðvekjaathyglinemendaááhrifumlandslagsogveðurfarsmeðvettvangsferðþarsemnemendurveltafyrirsérhvaðaþættirílandslagihafaáhrifáveður.
Veðurfar eftir landshlutum
GotteraðberasamanveðurfréttirvíðsvegaraðaflandinuogberaupplýsingarnarsamanviðstórtÍslandskort.Veltamávöngumyfirþvíhvaðaþættirílandslagigætuhaftáhrifáveðriðáhverjumstað.
Veðurfar í heimahéraði
Mikilvægteraðkennarifjalliumhugtökinlofthiti(mældurí°C),vindhraði(mældurím/s),vindátt(úrhvaðaáttblæsvindurinn,t.d.N,NA,A,SA,S),úrkomumagn(mæltímlá200cm2fleti,úrkomutegund(snjókoma,rigningo.s.frv.)ogskýjafar(hvererskýjahulanoghvaðaskýjategundirsjástáhimni).Hægteraðnotamyndirábls.67–69tilhliðsjónar.
Verkefni - Veðurmælingar
Tilþessaðstundaveðurmælingarþarfmælitækitilþessaðmælalofthita,vindhraða,vindáttogúrkomu.UpplýsingarumgerðeinfaldramælitækjaermeðalannarsaðfinnaíþemaheftinuBlikurálofti.Veðurfarsmælingarerulangtímaverkefni,mælingarogathuganirertildæmishægtaðstundaíheiltskólaár,einusinniíviku.Skólinngetureinnighaftþaðsemhlutaafviðfangsefnumsínumaðtiltekinnárgangurgerivikulegarveðurfarsmælingar.Þanniggætuánokkrumárumsafnastgagnlegarupplýsingarsemforvitnilegtværiaðvinnaúr.
Verkefni - Veðurfar
Eindregiðerhvatttilþessaðnemendurkynnisérveðurfaríheimabyggðsinniáskipuleganhátt.Hægteraðfylgjastmeðveðurfréttumífjölmiðlumogánetinu.Eftilvillerkosturaðskiptaverkumþannigaðeinnhópurstundimælingar,annarfylgistmeðdagblöðum,sáþriðjisjónvarpiogsáfjórðinetinu.
Námsgagnastofnum 2014 – 7180 @ Helgi Grímsson Auðvitað – Kennsluleiðbeiningar – Jörð í alheimi
38
Fróðleiksmoli - Algengar vindáttir
ÁgætteraðnemendurskoðiveðurkortafÍslandioghafssvæðinuíkringumlandiðmillitímatilþessaðáttasigbeturáhvernigvindarblásaoghvernigvindátttildæmisbreytistþegarlægðnálgastland,genguryfirlandiðogfjarlægistsvo.
Ský
Íumfjöllunumþennankaflaogmismunandiskýjagerðirerafaræskilegtaðfaraútfyrirveggiskólansoggátilveðurs.
Verkefni – Kvöldroðinn bætir
Íþessarialþýðuspekifelstþaðaðefkvöldroðinnermikillveitþaðágottveðurnæstadagenefþaðermorgunroðierulíkuráúrkomusíðarumdaginn.
Veistu svarið? Bls. 69
1. EfÍslandværiviðMiðjarðarhafværusumrinþurrogsólrík,ensvalaraognokkurúrkomaáveturna.
2. HeitirloftstraumarberasttilÍslandssunnanúrhafi.3. HelstuþættirsemhafaáhrifáloftslagáÍslandierulegalandsins,hafstraumar,
hafís,loftstraumaroglandslag.4. MeðGolfstraumnumbersthlýrsjórtillandsinssemhitar.MeðAustur-
Grænlandsstraumnumberstkaldursjórsemkælir.5. Mestarlíkureruáaðhafísberisttillandsinsfrámarsframímaíogþáfyrstað
norðanverðumVestfjarðakjálkanum.6. Mikilvægteraðfaravelbúinnífjallaferðirþvítilfjallaeryfirleittkaldara,meiri
úrkomaogvindurenáláglendi.7. MinnstúrkomaernorðanVatnajökulsogíinnanverðuHúnaþingiafþvíað
úrkomansemfylgirsuðlægumáttumhefurfalliðSunnanlandsáleiðsinniyfirVatnajökul,HofsjökulogLangjökul.
8. MesturmeðalhitiáÍslandierviðsuðurströndina.9. Eðlilegteraðhugmyndaflugogreynslanemendaráðiferðinniviðúrlausnþessa
verkefnis.Þóersjálfsagtaðfjallaumtískuogveðurfar.Varðandisamgöngurmánefnasnjómokstur,fjórhjóladrifnabíla,sand,saltognegldvetrardekk.Semdæmiumklæðnaðmánefnahúfu,trefil,vettlinga,regnföt,kuldagalla,stígvélogkuldaskó.Varðandihúsnæðimánefnamiðstöðvarhitun,einangrunogtvöfaltgler.