az rbaycan 1 dglg 1buludxan-xelilov.com/pdf/sintaksise girish 03.07.2017-a4.pdf1 1 buludxan 1x lglov...

Bu ludxan X L LOV MÜAS R AZ RBAYCAN D L

— 1 —

BULUDXAN X L LOV,filologiya üzr elml r doktoru, professor

MÜAS RAZ RBAYCAN D L

(sintaksis)

Az rbaycan Respublikas T hsil Nazirliyinin19 iyun 2017 ci il tarixli 142 li mri il

d rslik kimi çap edilir.

BAKI – 2017


— 2 —

Redaktor: C f r C f rov,

filologiya üzr elml r doktoru, professor R yçil r: M h rr m M mm dli,

filologiya üzr elml r doktoru, professor

S rdar Zeynal, filologiya üzr elml r doktoru

Buludxan X lilov.“Müasir Az rbaycan dili”. Bak , “Adilo lu” 2017, 428 s h.

D rslik Müasir Az rbaycan dili f nninin sintaksis öb si

proqram n n t l bin uy un yaz lm d r. Burada sintaksis giri , sintaktik laq l r, söz birl m l ri, cüml , cüml nin m qs d v in-tonasiyaya gör növl ri, cüml üzvl ri (mübt da, x b r, tamaml q, t yin, z rflik), lav l r, xüsusil m l r, cütt rkibli cüml l r, bütöv v yar mç q cüm l l r, söz-cüml , qrammatik c h td n cüml üzvl ri il ba l olmayan sözl r v birl m l r, mür kk b cüml , tabesiz v tabeli mür kk b cüml v onlar n növl ri, qar q tipli mür kk b cüml l r, cüml üzvl rinin s ras , mür kk b sintaktik bütöv-m tn, vasit li v vasit siz nitq, dur u i ar l ri bar d trafl m lumat verilir.

SBN 978-9952-25-106-7

© Adilo lu, 2017


— 3 —

SÈÍÒÀÊÑÈÑÿ ÝÈÐÈØ

Sintaksis haqq nda ümumi m lumat. Qrammatika morfolo-

giya v sintaksis öb sind n ibar tdir. Sintaksis sözü yunan m n-li “Syntaxis” sözünd n olub, qurulma, t rtibat, birl m

dem kdir. Bir s ra dilçilik terminl ri kimi sintaksis sözü d iki terminoloji m nada i l nir: a) dilin sintaktik qurulu u m nas nda, b) dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas nda.

Sintaksis sözünün dilin sintaktik qurulu u m nas dedikd söz birl m l rinin v cüml l rin qurulu u ba a dü ülür. Son dövrl r-d m tn dilçiliyinin yaranmas il ba l olaraq m tn d sintaksisd öyr nilir. Ona gör d dilin sintaktik qurulu u dedikd söz bir-l m si, cüml il yana , m tnin qurulu u da bura daxildir. M tn cüml l rin bir-biri il laq l nm si il yaran r. Sintaksis sözünün dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas dedikd is dilin sintaktik qurulu unu öyr n n dilçilik öb si n z rd tutulur.

Qeyd: M tn sintaktik-semantik c h td n birl n cüml l rin birliyidir. M tnl r makro v mikro m tnl r olmaqla iki yer ayr l r. Mikrom tnl r sintaktik bütövl r d deyilir. Ümumiyy tl , cüml -l r sintaktik-semantik c h td n birl r k mikro-m tnl ri, y ni sintaktik bütövl ri m l g tirir.


— 4 —

Sintaksisd sözl rin söz birl m si v cüml klind laq -l nm si qayda-qanunlar öyr nilir. Bel d dem k olar ki, sintak-sis sözü dilin sintaktik qurulu undan b hs ed n elm m nas nda dilçiliyin bir öb si kimi fikrin maddi dil cildin sal nmas haq-q nda t limdir.

nsanlar q dim dövrl rd b sit, sad qrammatik vasit l rd n istifad etmi dir. Çünki qrammatik vasit l rin yaranmas na v inki af na q d r dilin lü t t rkibi d sad , b sit, kasad olmu dur. Lü t t rkibi z nginl dikc qrammatik vasit l r d t kmill -mi dir. lk dövrl rd b sit qrammatik vasit kimi s sl rin, hecala-r n, sözl rin, söz birl m l rinin, cüml l rin b z n adi, b z n q sa, b z n b md , b z n zild t l ffüz olunmas hallar ndan istifad olunmu dur. Zaman keçdikc qrammatik vasit l r inki af etmi , t kmill mi v z nginl mi dir. Qrammatik vasit l rin ilk dövr-l rind sözl rin s ralanmas , bir-birin yana mas üsullar ndan istifad olunmu (m s l n: ya l yarpaq, irin çör k, d mir qap v s.). Daha sonralar laq üsullar t kmill mi v qo ulma (m s l n: s n kimi, d mir t k v s.), uzla ma (m s l n: s n igid-s n, s n q hr mansan v s.), idar (m s l n: qap n ba la, kitab oxu v s.) laq l ri meydana ç xm d r. Dem li, lü t t rkibi z nginl dikc sözl r aras ndak qrammatik laq l nm üsullar da inki af etmi dir. Bel likl , z ngin qrammatik laq l r say sin-d dild müxt lif v r ngar ng olan söz birl m l ri v cüml l r formala m d r.

Dilin lü t t rkibind ki sözl r morfoloji yolla d yi r k, sin-taktik yolla bir-biril laq l nirl r. Bu laq l nm zaman sintak-sisin n ibtidai vahidi söz birl m si yaran r. H m d sözl rin bir-biril sintaktik laq si zaman cüml formala r. Cüml l rin bir-biril laq si is mür kk b sintaktik bütövl ri, y ni m tni yarad r. Dem li, sintaksisd söz birl m si, cüml v mür kk b sintaktik bütövl r, y ni m tn öyr nilir.


— 5 —

XX srin 50-ci ill rind n sonra sintaksis sah sind xeyli t dqi-qat i l ri apar lm d r. Xüsusil , dissertasiyalar, monoqrafiyalar, d rslikl r, d rs v saitl ri çap olunmu dur. Bu sah d .D mirçi-zad nin, Z.Budaqovan n, .Abdullayevin, M. ir liyevin, H.Mir-z zad nin, Y.Seyidovun, A.H s novun, H.Bayramovun, .Cava-dovun, N.Abdullayevan n, F.A.C lilovun, K.M.Abdullayevin, M.H s novun, Q.Kaz movun, M.Musayevin, E.H s novan n,

. liyevin v dig rl rinin xidm tl ri böyükdür.

d biyyat:

1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.5-21

2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , ADPU-nun n ri, 1999, s.3

3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.3-8

4. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak , MTM- nnovation, 2016, s.3-10


— 6 —

SÈNTAKTÈK ÿLAQÿLÿR

HAQQINDA

Söz birl m sind v cüml d ki sözl r bir-biril iki c h td n

ba l v laq li olurlar: 1) M na (semantik) c h td n; 2) Qram-matik (morfoloji v sintaktik) c h td n.

Sözl r aras nda m na laq si. Söz birl m sind v cüml -d ki sözl rin aras ndak m na laq si dedikd obyektiv al md ki

yalarla, onlar n müxt lif xüsusiyy tl ri aras ndak laq n z r-d tutulur. M s l n: at qaç r birl m sind ya il onun h r k -ti, yax at birl m sind ya il onun keyfiyy ti, be at birl m -sind ya il onun k miyy ti aras nda laq var. Sözl r aras nda m na laq sini qrupla d rsaq, onlar dörd növ ay rmaq olar:

1.Subyekt laq si. ya il onun h r k ti aras ndak laq dir. Buna predikativ laq d deyilir. M s.: O g lir. T l b yaz r v s.

R is stolun siyirm sind n bir q z kli ç xar b Qas ml n n qar-s na qoydu. (Elxan Elatl ) Qanbay Qas ml bir q d r fikr getdi,

sonra bird n m nd n saat soru du. (Elxan Elatl ) N z r beynini yoran dü ünc l rd n xilas olub sevinc k lini yer dir y r k qalxd . ( .Hac zad )

2.Obyekt laq si. Burada obyektl h r k t aras ndak laq n z rd tutulur. M s.: kitab oxumaq, yeri umlamaq, m qal ni yazmaq v s.


— 7 —

Cibind n d smal n ç xartd , eyn yini götürdü, gözl rini sildi. (Anar)

Saz n zövq il çald o p ri, Mizrabla oynatd inc tell ri. (N.G nc vi) 3.Atributiv laq . ya il onun müxt lif lam ti, keyfiyy t v

xasiyy ti aras nda olan laq n z rd tutulur. M s.: a divar, h min adam v s.

Z rif nar d n l rini bir-bir ç xar b a z na apar r, b z n üzün q rm z uzunsov xallar da dü ürdü. ( .K rim) Bütün yer üzünd s ad t gün inin do aca gün yax nd r. (M. brahimov) M h bb t bad si b di s ad tl doludur, N rgiz. (M. brahimov) H yat n z li, b di qanunlar var, q z m. ( .Hac zad )

4.Relyativ laq . H r k tl onun t rzi, yeri, s b bi, m qs di, rti v s. aras nda olan laq n z rd tutulur. M s.: tez g lm k,

heyr tl baxmaq, yava dan maq, sevincind n a lamaq v s. Relyativ m na laq sin z rfi laq d deyilir.

Xristian al mi müdam bel bir müharib d olark n özünü ruhanil rin z ncirind n yava -yava xilas edibdir. (N.N rimanov) Bu da heyk ll rin aras ndan a r-a r, d rdli-d rdli bir qoca keçib gedirdi, a saç a saqqal na qar m bir pir. (Anar) Gec o q d r sakit idi ki, d nizin yekn s q gurultusu ayd nca e idilirdi. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) Mehribancas na görü dül r, bir-birinin lini b rk-b rk s xd lar, oturdular. (Y.V.Ç m nz minli)

Qeyd: Sözl r aras ndak m na laq l rini qrupla -d rsaq, bel bir n tic y g l bil rik: Subyekt laq si tabelilik laq l rind n uzla ma, obyekt laq si idar , atributiv v relyativ laq is

yana ma laq sin uy un g lir. Sözl r aras nda qrammatik laq . Sözl r aras ndak laq -

l rd n ikincisi qrammatik laq dir. Qrammatik laq dedikd söz-


— 8 —

l rin morfoloji yolla d yi m si v sintaktik yolla birl m si qay-da-qanunlar n z rd tutulur. Dild sintaktik yolla laq l nm nin bir s ra üsullar var. Bu üsullar eyni xarakterd deyil. M s l n:

Ya sad bir d rdd n, ya da v r md n, Gah atam z öldü, gah da anam z.

Bu misallarda d rdd n,v r md n sözl ri aras ndak laq il bu sözl rin h r ikisinin öldü sözü il olan laq si aras nda f rq var. Bel ki, d rdd n, v r md n sözl ri bir-biril b rab r hüquq sas nda birl diyi halda, bu sözl rl öldü sözü is b rab r hüquq sas nda birl m yib. Bu sözl rl öldü sözü tabelilik laq si sas nda birl ib. Öldü sözü tabe ed n söz d rdd n, v r md n

sözl ri is tabe olunan sözl rdir. M hz bu bax mdan sözl r aras ndak qrammatik laq iki yer ayr l r: tabesizlik laq si, tabelilik laq si.

Tabesizlik laq si. Tabesizlik laq sind d sözl r bir-biril ba l olur. Lakin bu ba l l q b rab rhüquq sas nda, tabesizlik yolu il ba verir. Bu zaman t r fl r bir-biril b rab rhüquq sas nda laq y girirl r. Tabesizlik laq si tabesiz mür kk b

cüml nin komponentl ri aras nda v cüml nin h mcins üzvl ri aras nda, h mcins xitablar aras nda, qo a sözl rin komponentl ri aras nda özünü göst rir. M s l n: Tabesiz mür kk b cüml nin komponentl ri aras nda – S rtibin ota nda intizar dolu bir sükut vard v Hafiz Biluri, Yav r zimi üz-üz oturub fikr getmi -dil r. (M. brahimov) Z ng çal nd , u aqlar sinif dolu dular, mü lliml r n zak tl vidala b ayr ld lar. (M. brahimov) H mcins mübt dalar aras nda – Azad vicdanlar, azad sevgil r h r k sin böyük tanr s olacaqd r. Yoxsulluq, ehtiyac v zülm onun n sibi olmu dur. (M. brahimov) A al q, b ylik g r k insan n qan nda olsun. (F.Eyvazl ) Yoxsullar, lsiz-ayaqs zlar yen vv lki kimi onun yan na m sl h t , ikay t gedirdil r. (F.Eyvaz-

l ) Yataq-yataq çöll r s p l nmi qoyun-quzu sürül ri, nax rlar, ilx lar örü l rin r ngar ng nax , yara idi. (F.Eyvazl )


— 9 —

H mcins x b rl r aras nda – Biz d murad m zca f l kd n kam alayd q, Siz qon u olayd q. (M.Mü fiq) sg nd r h mi onlara l tutur, yol göst rirdi. (F.Eyvazl ) U a n l-üzünü yudular,

yedizdirdil r. (F.Eyvazl ) H mcins t yinl r aras nda – A d rnaq-l , göy xall köhl ni qaraya tutmu dular. (F.Eyvazl ) K r m boy-buxunlu, nazikbel, enlikür k bir o lan idi. (F.Eyvazl ) Amma el aras nda gözüaç q, a ll v qoçaq bir ki i kimi tan n rd . (F.Eyvazl ) Bax lar qap ya dikildi, iç ri ucaboylu, enlikür kli, burmab l , üstü yar-yaraql bir adam daxil oldu. (F.Eyvazl ) H mcins tamaml qlar aras nda – Nam rdl r yaral at n yalman n , quyru unu q rxarlar. (F.Eyvazl ) Sonra da üzünü, boynunu ba da na sürtdü. (F.Eyvazl ) O, b z n mumdan, baldan, xall bal qdan, yumurtadan v soxulcandan da istifad edirdi... (F.Eyvazl ) A a, olmazm parças n v düym sin g tirim, burada h r k s ki gey c k, onun ynin gör biçdirib tikdir siniz. (M.F.Axundov) H mcins z rflikl r aras nda – Pristav vv lc Mansur b yin evini, h y tini g zdi. (F.Eyvazl ) Güll l r onlar n yan-yör sind n, ba lar n n üstünd n v y lt il keçirdi. (F.Eyvazl ) Eybi yoxdur, bir az gen v uzun tikdir, g r burada düz g lm s düz ld rik. (M.F.Axundov) Qo a sözl rin komponentl ri aras nda – P nc r d n boylanan Abbas b y bulaq ba nda cavan o lan sor u-suala tutan kazak tan d . (F.Eyvazl ) Qohum- qraba, dost-tan e its l r ki, K r mi l vermi m, m ni q namazlarm ? (F.Eyvazl ) Qaladan dustaq qaç b, onu axtar rlar, – dedi v t miz bir st kan-n lb ki götürüb samovara yax nla d . (F.Eyvazl ) H mcins xitablar aras nda – Ey da la an, torpaqla an, ulu babam, Bu günümd n dün nim uzaqla an, ulu babam. Kül kl n, dumanla an ruhumla m n. Aya a dur s ninl y m. (M.Araz) T bi t, t bi t, ana t bi t, Yamya l geymis n yen , t bi t. Niy vaxts z q yd n ona, t bi t? Kam nca bir ömür sürm di getdi. (M.Araz) Xan mlar, a alar, qald r n bu bad l ri xan m Gülnaz n sa l na iç k! (M. brahimov) Yen toz...


— 10 —

aman, bu toz buludlar n ist r, Bilm m s nd n, ey Bak , s n ey at diyar ! (M.Mü fiq) Tabesizlik laq si ya intonasiya il , ya da tabesizlik ba lay c lar il yaran r. Tabesizlik laq sind olan iki söz aras ndak münasib ti (y ni tabesizlik münasib tini) onlar n h r birinin dig r sözl rl qurdu u laq (münasib t) poza bilmir.

Tabelilik laq si. Dild tabelilik laq sinin rolu daha böyük-dür. T kc onu qeyd etm k kifay tdir ki, cüml nin qurulmas nda sas yük tabelilik laq sinin üz rin dü ür. Tabelilik laq si söz

birl m l rind ki sözl r aras nda, sad cüml d ki üzvl r aras nda, tabeli mür kk b cüml l rin t r fl ri aras nda özünü göst rir. Tabelilik laq si iki t r fd n ibar t olur. T r fl rd n biri sas t r f, müst qil t r f, dig ri is as l t r f adlan r. M s l n: hm d dostunu ça rd cüml sind hm d sözü müst qil t r fdir. hm d sözünün t l bin gör ça rd sözü onunla xs v k miyy t gör uzla bd r. Eyni zamanda, ça rd sözü il dostunu sözü aras nda da laq vard r. Bu laq d is (dostunu ça rd ) ça rd sözü sas t r f, dostunu sözü is as l t r fdir (burada idar laq si var).

Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, tabelilik laq si predikativ v qeyri-predikativ birl m l rd d özünü göst rir. Bu laq nin üç üsulu, növü var: yana ma, uzla ma, idar . Bu üsulun özü d dilçilikd tabelilik laq sin daxil olmaqla bel adlan r:

1.Yana ma laq si; 2.Uzla ma laq si; 3. dar laq si. Yana ma laq si. Uzla ma v idar laq sinin özün m xsus

formal göst ricil ri vard r. Lakin yana ma laq sinin heç bir formal göst ricisi yoxdur. Yana ma laq sind bir söz heç bir

kilçi v formal göst rici olmadan ba qa bir söz yana r. Ona tabe olur. Ondan as l v ziyy t dü ür. M s l n: ya l yarpaq birl m sind ya l sözü heç bir kilçi q bul etm d n yarpaq sözün yana m , ona tabe olmu dur. Yana ma laq sini bel


— 11 —

xarakteriz etm k olar: Tabelilik laq sind olan iki söz aras nda uzla ma v idar laq si yoxdursa, onda h min sözl r aras ndak laq yana ma laq sidir. Yana ma laq sind iki t r f var: sas

t r f, as l t r f. sas t r f müst qil, tabe ed n t r f d deyilir. As l t r f is tabe olan, qeyri-müst qil t r f d adlan r. Bir qayda olaraq as l t r f sas t r fd n vv l g lir v onunla m na v qrammatik c h td n ba lan r. M s l n:

eir, m d niyy t inc s n tdir. nc ruh, inc zövq, inc s n tdir.(M. hriyar)

Burada, inc sözü as l , tabe olan t r f, ruh, zövq, s n t sözl ri is sas, tabe ed n t r fdir.

Qeyd: Yana ma laq sind b z n as l t r f sözdüz ldici kilçil rl i l n bilir. M s l n: dadl xör k, dadl meyv , l zz tli

söhb t v s. Yana ma laq si xarakterin gör iki növ ayr l r: 1)Tam yana ma; 2)Tam olmayan yana ma. Buna natamam yana ma da deyilir. 1.Tam yana ma. Tam yana man n sas xüsusiyy ti ondan

ibar tdir ki, ya t r fl r aras na sözl r daxil ola bilmir, ya da t r f-l r aras na söz daxil olark n sas t r fl yana ma laq si münasi-b tind olur. Bel ki, t r fl r aras na daxil olan sözl r uzla ma v idar laq sin gir bilmirl r. M s l n: a ll , mehriban u aq; uca da bina; ya l iri yarpaq. Lakin tam yana mada birl m nin t r fl ri aras nda laq eyni d r c d möhk m olmur. M s l n: iki mehriban dost birl m sind mehriban dost birl m si aras nda laq daha möhk mdir. sas t r fd n uzaqla d qca laq tamam z ifl yir.

B z n eir dilind sas t r f vv l, as l t r f sonra i l nir. Bu zaman as l t r fl sas t r fin s ras pozulur. M s l n:

Bir o ul böyütdü ki, gur çatmaqa , gensin , Bir o ul böyütdü ki, o ul deyir m s n :


— 12 —

Atl n atdan sal b kül kl rl ötü ür, Bax ndan q zlar n ür yin od dü ür. ( .K rim) Göründüyü kimi, eird o ul sözü sas t r f olsa da, vv l,

gur çatmaqa , gensin sözl ri as l t r f olsa da, sonra g lir. s-lind cüml bel olmal d r: Bir gur çatmaqa , gensin o ul böyütdü ki...

Qeyd: dörd yüz on alt , bir q d r az, son d r c göz l tipli birl m l r tam yana mad r.

Tam yana maya aid misallara diqq t yetir k: O, sanki min ah ngli, cazib dar bir musiqi il insanlar

ox ay r, istirah t etm y , x yal v dü ünc l r dalma a, irin, m z li söhb tl r qulaq asma a ça r r, ür kl rini yum ald rd . (M. brahimov) Bu balaca körpü bizi ail kimi etmi dir. ( . f ndiyev)

Bir göz l, bir sevimli o ul böyütdü ana. O b d, u ursuz günü – rinin öldüyünü Bildirm di heç ona. ( .K rim)

2.Tam olmayan yana ma. Tam olmayan yana man n, natamam yana man n sas xüsusiyy ti budur ki, t r fl r aras na ya uzla ma, ya da idar laq sind olan sözl r daxil olur. M s l n: Ax am li dostunu biz g tirdi cüml sind ax am sözü g tirdi sözün yana b. Lakin bu, natamam yana mad r. Çünki, t r fl r aras nda li g tirdi – uzla ma, dostunu g tirdi – idar , biz g tirdi – idar laq si var.

Qeyd: B z n natamam yana mada sas t r fl as l t r f aras nda olacaq sözün s ras pozulur. M s l n, s h r yuxudan durur v zin s h r durur yuxudan, xeyli m n baxd v zin , xeyli baxd m n i l nir.


— 13 —

Yana ma laq sind nitq hiss l rinin i tirak . Yana ma laq si laq l r iç risind n q dim olan laq dir. Yana ma laq sind nitq hiss l rinin i tirak n n z r alaraq, onu a a dak

kimi xarakteriz etm k olar. 1. smin ism yana mas . Bu a a dak hallar üzr özünü

göst rir: a) atributiv isim ism yana r: da divar, rezin lc k v s. Dü m nin qo unlar ç yirtk kimi oraya hücum edir, d mir paltar geyib g lir. (M. brahimov) O igidl rin ba nda elin p nah olan q hr man Elcan dururmu . (M. brahimov) Hiyl g r dü m n dil nçi adam onlar n için gönd rir. (M. brahimov) M din d r ssam Yav rin bu hal n duydu v h r ikisi k d rl ndi. (M. brahimov) Bütün bunlar hiss ed n mü llim Kamal xeyli dü ündükd n sonra arvad na dedi. (M. brahimov) Babamt k, atamt k dünyaya m n d Açd m gözl rimi taxta be ikd . (B.Vahabzad ) b) II növ t yini söz birl m si klind yana ma: in k südü,

kafedra müdiri, ncir qurusu v s. c) qo mal yana ma: od kimi sözl r, ilan kimi adam v s.

2. Sif tin ism yana mas . Bu cür yana ma hal na da dilimizd daha çox rast g lirik. Ona gör ki, sif tin sas v zif si ism yana b onu müxt lif c h td n lam tl ndirm kdir. M s l n: yara ql evl r, mehriban q z, pax l adam v s.

Ey h m srim, H qiq tin qan qarda , Dayand rmaq olmazm , de, Yar ç lpaq, yar v h i, Q dim insan atan da ?! ( .K rim) Bu dil – cdad m z n biz qoyub getdiyi

n qiym tli mirasd r, onu gözl rimiz t k Qoruyub, n sill r biz d h diyy ver k. (B.Vahabzad )


— 14 —

Bu s ssiz, küysüz ölüm kims ni a latmad Çoxdan ölmü z nn edir, ax ham onlar . (B.Vahabzad ) M nd n vv l do ulubdur Sin md ki duy ular. (B.Vahabzad ) Havada k skin axta olmasa da, soyuq kül k vard . (M. bra-

himov) Dü m nin ba nda Alpars adl qanl bir hökmdar dururmu . (M. brahimov)

3. Say n ism yana mas . Dild bu cür yana maya da t sadüf olunur. M s l n: O ul böyütdümü o, min i v y , min naza? ( .K rim) Say n ism yana mas nda sayla isim aras na sas t r fl yana ma laq sind olan sözl r daxil ola bilir. M s l n: Bir göz l, bir sevimli o ul böyütdü ana,

Ür yind a lay b, gülm k öyr tdi ona. ( .K rimli) Saylar n ism yana mas na aid dig r misallar:

S ks n il ya ad , ancaq göyl r Doyunca baxma a macal tapmad . (B.Vahbzad )

Çünki biz bir evin u a kimi t rbiy alm v bir-birimiz do ma qarda dan art q ünsiyy t ba lam d q. (M. brahimov) B li, ham , yer üzünd ki bütün f rdl r öz insani mahiyy tl rini d rk ets ydi, kor-koran h r k tl ri a l n m hk m sin vers ydi, bir çox b lalar n, iztirablar n, faci l rin qaba öz-özün al nm olard . (M. brahimov)

Alt yüz ildir b r a r lardan inild r. Alt yüz ildir b r dü ün r, çatmaz yen M qq tli ölümün N simi zirv sin . ( .K rim)

Saylar isiml r yana ark n t r fl r aras na b z n cüt, d st, parça, nüsx , göz, ba , tik , d d, n f r, d n , d st v s. kimi numerativ sözl r daxil olur. Bunlar çox zaman m nan d qiql dirir v konkretl dirir. Bunlar n b zil ri is az-az hallarda m naya t sir edir. Müqayis et: bir at–bir cüt at, bir leyl k – bir cüt leyl k v s.


— 15 —

4. v zliyin ism yana mas . v zliyin bütün növl ri deyil, i ar v zlikl ri, t yini v zlikl r, b z n is sual v zlikl ri isiml r yana r. M s l n: o adam, bu m s l , filan ev, hans hadis , neç kitab v s.

Qay t, m nim gülüm, qay t bu yer , Ey m nim ist yim, n g lm z oldun! ( .K rim) Qay t, gözüm nuru, könlüm at i, Qay t, sahmana sal bu kainat ! ( .K rim) Bu arzular, bu n m l r Bu s sl r bir saz kimi. (B.Vahabzad ) ndi bu s ad t taleyin ona b x etdiyi yegan sevincidir.

(M. brahimov) M n h mi o hadis ni xat rlark n, h l m nas n d rk etm diyimiz sirl r h yatda çox-çoxdur dey dü ünür m. (M. brahimov) 5. Feili sif tin ism yana mas . g r feili sif tl r

substantivl m yibs , yana ma laq sind olur. M s l n: a layan u aq, oxuyan t l b , deyil n söz v s.

H sr tin araya atd da , d r , Sön n i q oldun, batan s s oldun. ( .K rim) A arm saç na l vuranda m n

lim ah da n n ba na d yir. ( .K rim) Onunla t s lli tap ram ki, alic nab adamlar s daq tl deyil n sözü l yaq tsizlik hesab etmirl r. (M. brahimov) 6. Feili ba laman n feil yana mas . M s l n: qaçanda

y x lmaq, dan anda dinl m k, gör nd dem k v s. 7. Qo mal birl m nin yana mas . M s l n: hm d kimi

mü llim. B li t bi t h mi Aslan kimi yüks k ruhlu, pak v safür kli

mücahidl r yetirir. (C.Cabbarl ) Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, qo mal birl m l r b z n

feill rl d yana ma laq sin girir. M s l n: adam kimi


— 16 —

dan maq, köz kimi yand rmaq, s da kimi sevm k, sükun t kimi sevm k v s.

8. Z rfl rin yana mas . T rzi-h r k t, k miyy t, zaman, d r c , s b b v s. z rfl r feill rl yana ma laq sind olur. M s l n: tez-tez gedir, indi gedir, xeyli oturdu, son d r c k d rl nm k v s.

Lakin bel hallar çox tez unudulmu du. (M. brahimov) Bundan n c b bel tezd n durub? (M. brahimov)

9. Qo mal sözl r isim, sif t, say, z rf v feill rl yana ma laq sind olur. M s l n: hm d kimi mü llim, pamb q kimi

yum aq, x z l kimi çox, aslan kimi c ld, ay kimi yatmaq v s. Qeyd: Yana ma laq sini nitq hiss l ri üzr daha geni kild qrupla d rmaq mümkündür.

Uzla ma laq si. Az rbaycan dilind uzla ma laq si as l

t r fin sas t r fl uy unla mas klind ba verir. Buna gör d uzla ma laq sin bel bir t rif verm k olar: As l t r fin sas t r fl xs v k miyy t gör uy unla mas na uzla ma deyilir. Uzla ma laq si h m predikativ, h m d qeyri-predikativ birl m l rd özünü göst rir. Y ni, bu laq h m mübt da il x b r aras nda, h m d II v III növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda özünü göst rir. M s l n:

S n d h r axtaya, soyu a qatlan, M nim romantikam, s n d qanadlan.(S.Vur un)

Burada, s n qatlan, s n qanadlan mübt da il x b r aras ndak uzla mad r. Y ni predikativ birl m l r olan uzla mad r. M nim romantikam birl m sind is laq qeyri-predikativ birl m d uzla mad r. M nim sözü I xsin t kind yiy lik hal kilçisi il i l nmi dir. Romantikam sözü onun t l bi il birinci xsin m nsubiyy t kilçisini q bul etmi v m nim sözü il uzla m d r.


— 17 —

Predikativ birl m l rd uzla ma. Predikativ birl m l r-d uzla ma dedikd , mübt da il x b r aras ndak uzla ma ba a dü ülür. Bu laq d mübt da sas t r f, hökmran t r f, hakim t r f olur. Y ni mübt da tabe ed n t r f kimi ç x edir. X b r is mübt dadan as l olur, mübt daya tabe olur, onunla uzla r. M s l n: Biz yen ya ad q torpaq üstünd ,

Göy rdik ot kimi, axd q su kimi. (S.Vur un) Bu cüml d biz mübt das birinci xsin c mind oldu u

üçün ya ad q, göy rdik, axd q x b rl ri onunla xs v k miyy t gör uzla bd r. Dem li, mübt da (biz) sas t r f kimi, x b r (göy rdik, ya ad q, axd q) as l t r f kimi ç x edibdir.

Yaxud: Yar ç lpaq, Q dim insan Dü m nin bir da atd , Qana batd . Da dü m di Amma yer , Uçub getdi Üfüql rd n-üfüql r . Dem yin ki, da yox oldu Da çevrilib bir ox oldu Oldu q l nc,

güll , m rmi. ( .K rim)

Bu misalda insan mübt das il da atd , qana batd x b rl ri v da mübt das il dü m di, uçub getdi, yox oldu, ox oldu, q l nc oldu, güll oldu, m rmi oldu x b rl ri xs v k miyy t gör uzla m d r.

B z n diliçilkd mübt da il x b r aras ndak bu cür as l l q münasib tinin leyhin olan fikirl r d mövcuddur. M s l n:


— 18 —

V.V.Vinoqradov bel hesab edir ki, (M n görür m) tipli cüml l rd h l dem k olmaz ki, n n il uzla r. Mübt da x b rl , yaxud ksin , x b r mübt da il uzla r. Ba qa bel bir fikir d var ki, (m s l n, Y.V.Kroteviçin fikri) mübt da il x b r aras ndak laq nin tabelilik yolu il deyil, koordinasiya yolu il , y ni t f kkürd uy unla ma yolu il ba verdiyi n z r al nmal d r. Bu cür fikir müxt lifliyin baxmayaraq, sas fikir odur ki, uzla ma laq sind x b r mübt da il uzla r. Mübt da sas, x b r is as l t r f olur. B z n mübt da il x b r aras nda

uzla ma laq si pozula bilir. M s l n: S n d bir sonasan bizim göll rd ,

O duru göll ri qoruyan m n m. Bu misalda O duru göll ri qoruyan mübt das III xsin

t kind olsa da, m n m x b ri I xsin t kind dir. Burada O duru göll ri qoruyan mübt das h r üç xsin t k v c mind x b rl uzla a bilir. Müqayis ed k: m n m (bizik)

O duru göll ri qoruyan s ns n (sizsiniz) odur (onlard r)

Göründüyü kimi, bu cüml d mübt da sabit qala-qala x b r

d yi bilir. Bel cüml l rd uzla ma laq sinin pozulmas s b bi subyektl predikat n yerinin d yi m sidir. slind cüml bel olmal idi: M n o duru göll ri qoruyanam (qoruyuram). Bu cüml d sanki x b r mübt da il deyil, özü-özü il uzla m olur: m n- m, s n-s n, o-dur, biz-ik, siz-siniz, onlar-d r.

X b rin mübt da il xs v k miyy t gör uzla mas nda heç vaxt xsin v k miyy tin uy unlu u pozulmur. M s l n: m n ald m, s n ald n, biz g ldik, siz ald n z, o ald v s. Lakin III

xsin c mind x b r mübt da il k miyy tc uzla a da bil r, uzla maya da bil r. Bu hal onunla ba l d r ki, III xsin c minin m zmunu çox geni dir. III xsin c mi bütün canl v cans z


— 19 —

varl qlar hat edir. III xsin c mind x b rin mübt da il uzla mas nda üç hal var:

1.Mübt da insan m fhumu ifad etdikd , x b r onunla ks r vaxt k miyy tc uzla r. Az-az hallarda uzla m r. Uzla anlar: U aqlar onu ça rd lar. Uzla mayanlar: U aqlar onu ça rd .

Qeyd: Mübt da insan m fhumu ifad etdikd x b r onunla 90% uzla r, 10% x b r mübt da il uzla maya bilir.

2.Mübt da heyvanlar v qu lar bildirdikd , x b r k miyy t-c onunla b rab r kild uzla a da bilir, uzla maya da bilir. M -s l n: tl r hürü ürdül r d ola bil r, tl r hürü ürdü d . Uzla -mayanlar: Boz qar alar qar mas n bülbüll rin xo s sin . (S.Vur un)

Qeyd: Mübt da heyvanlar v qu lar bildirdikd x b r k miyy tc onunla 50% uzla r, 50% is uzla maya bilir.

3.Mübt da cans z varl qlar ifad etdikd , x b r ks r vaxtlar k miyy tc onunla uzla m r. Az-az hallarda uzla r. M s l n, uzla mayanlar:

Do du gül üzlü s h r, qland üfüql r. (S.Vur un)

Uzla anlar: Projektorlar limanda n s axtar rd lar. Qeyd: Mübt da cans z varl qlar ifad etdikd x b r 90% onunla uzla m r, 10% x b r mübt da il uzla r. Qeyd: X b rin mübt da il xs v k miyy t gör uzla mas n v uzla mamas n n z r alaraq uzla ma laq sini iki növ ay rmaq olur: tam uzla ma,

natamam (yar mç q) uzla ma. X b rin mübt da il h m xs , h m d k miyy t gör uzla mas tam uzla mad r. M s l n, I, II


— 20 —

xsl rin t k v c mind , h m d III xsin t kind olan uzla ma heç vaxt pozulmad üçün tam uzla mad r. Ancaq III xsin c mind x b rl mübt da aras nda olan uzla ma k miyy t gör pozuldu undan natamam (yar mç q) uzla mad r. Ona gör ki, III xsin c mind mübt da il x b r aras ndak uzla ma k miyy t gör pozulur.

X b rin v h mcins x b rl rin mübt da il uzla mas v

x b rin h mcins mübt dalarla uzla mas . B z n cüml l rd mübt dalar, b z n d x b rl r h mcins olur. Bu zaman h mcins x b rl rl mübt dan n, el c d x b rl h mcins mübt dalar n uzla mas qaydas olur. H min qayda bel dir: B zi cüml l rd mübt da h mcins olur. Bu zaman x b r h mcins mübt dalarla uzla mal olur. B z n d x b r özü h mcins olur v bu zaman h mcins x b rl r mübt da il uzla mal olur.

Mübt da h mcins olanda x b rin onunla uzla mas üç kild özünü göst rir:

1.H mcins mübt dalar s ras nda I, II v III xsl r i tirak edir. Bu zaman x b r h mcins mübt dalarla I xsin c mind uzla r. M s l n: M n d , s n d , o da getm liyik.

2.H mcins mübt dalar s ras nda I xs olmur, II v III xs i tirak edir. Bu zaman x b rin mübt da il uzla mas II xsin c mind ba verir. M s l n: S n d , o da çox haz rla mal s n z.

3.Cüml d I v II xsl r i tirak etmir, h mcins mübt dalar yaln z III xsd n ibar t olur. Bu zaman x b r d III xsd olur. M s l n: Çiç kl r, qu lar, insanlar dil açm d lar. Cüml bel d ola bil r: Çiç kl r, qu lar, insanlar dil açm d .

Yaxud: Gün d , buludlar da, ay da, ulduzlar da çiç k çiç kdir.

( .Hüseynov)


— 21 —

B z n cüml d x b r h mcins olur. H mcins x b rl r mübt da il iki kild uzla r:

1.H mcins x b rin h r biri mübt da il ayr -ayr l qda uzla r. M s l n: hm d qürurludur, s daq tlidir, t mizdir, vicdanl d r cüml sind uzla ma bel olur: hm d qürurludur, hm d s da-q tlidir, hm d t mizdir, hm d vicdanl d r.

2.H mcins x b rl rd n sonuncusunda xs kilçisi saxlan-maqla vv lkil rd xs kilçisi ya ixtisar olunur (b z n d h m-cins x b rl rd n vv lkind ki xs kilçisi saxlanmaqla sonuncu-dak xs kilçisi ixtisar olunur), ya feili ba lama il v z olunur, ya da ki, yox, deyil sözl ri il i l nir. M s l n: Biz oxuyur, yaz r, arabir dinc lirdik.

M n z nciy m, h m d r ssam. (S.Vur un) D st -d st biz d g r k, Sünbül y b, meyv d r k. M n s ni yox (deyil), onu ça r ram.

Qeyri-predikativ birl m l rd uzla ma. Qeyri-predikativ birl m l rd uzla ma II v III növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda olur. III növ t yini söz birl m sind ki uzla ma bütün xsl r gör olur. Y ni III növ t yini söz birl m sinin I t r fi h r üç xsd ola bildiyi üçün II t r f d h r üç xsin m n-subiyy t kilçisini q bul edir. Bel likl , II t r f I t r fl uzla r. M s l n: m nim arzum, s nin arzun, onun arzusu, bizim arzumuz, sizin arzunuz, onlar n arzusu. III növ t yini söz birl m si il müqayis d II növ t yini söz birl m sind uzla ma m hduddur. II növ t yini söz birl m sind uzla ma II t r fin III xsin m nsubiyy t kilçil rini q bul etm sil yaran r. M s l n: ell r atas , airl r yurdu, sinif ota . Bu cür birl m l rd göründüyü kimi, uzla ma laq si m nsubiyy t kilçisi vasit sil yaran r.

dar laq si. sas t r fin t l bin gör as l t r fin ismin müvafiq hal kilçil rini q bul ed r k d yi m sin idar laq si deyilir.


— 22 —

Qeyd: smin adl q hal idar laq sind i tirak etmir. Adl q halda olan söz mübt da v zif sind olduqda uzla ma, t yin v zif sind olduqda yana ma laq -sin xidm t edir.

dar laq si, sas n, obyekt v relyativ laq li birl m nin

t r fl ri aras nda olur. dar laq sinin sas xüsusiyy tl ri bundan ibar tdir ki, as l t r fd ki söz sas sözün t l bi il ismin bu v ya dig r hal nda olur. dar laq si ismin hallar il laq dar oldu undan, bu laq sas nda yaranan birl m l rin as l t r fi hallana bil n, y ni substantivl n, ya da müv qq ti olaraq substantivl n sözl rd n ibar t olur. M s l n: a) isiml rin idar olunmas : qap n ba lamaq, k ndd ya amaq, dünyaya g lm k v s. b) v zlikl rin idar olunmas : m ni dinl m k, onu aparmaq, bel l rin köm k etm k, el l rini ir li ç km k, s n köm k etm k, ona cavab verm k v s. c) sif tin idar olunmas : düzünü dem k, istid n soyuqdan qorxmaq, a qaradan ay rmaq v s. ç) saylar n idar olunmas : üçd n biri ç xmaq, birincil ri mükafatland rmaq, az saxlamaq, çoxu aparmaqv s. d) m sd rin idar olunmas : oxuma a getm k, yatma a getm k, yazma öyr nm k v s. e) feili sif tl rin idar olunmas : i l y nl ri mükafatland rmaq, oxuyanlar d v t etm k, dan an dinl m k, oynayanlara baxmaq, i l y nl r köm k etm k v s. ) z rfin idar olunmas : ir liy getm k, yax nda qalmaq v s.

dar laq si olan birl m d sas t r f, sas n, feill rd n ibar t olur. Bir s ra ba qa nitq hiss l ri d mü yy n birl m l rd idar etm k qabiliyy tin malikdir. M s l n: m n m kt bd növb tçiy m; t l b l rd n be i, onlar n yax s . Lakin ba qa nitq hiss l rinin idar etm si feill rl müqayis d nisb t n z ifdir.


— 23 —

dar laq si sas t r fin hans nitq hiss sind n ibar t olma-s na gör iki növ ayr l r: feill rl idar , ba qa nitq hiss l ri il idar .

Feill rl idar . Bütün feill r ismin hallar il eyni d r c d laq y girmir. Y ni h r bir feil ismin bütün hallar il laq y

girm y d bil r. M s l n: almaq sözü birinci növb d t sirlik hal t l b etdiyi halda, baxmaq sözü birinci növb d yönlük hal , getm k sözü is ç x l q v yönlük hal n t l b edir. Bu feill r ba qa hallarla da i l n bil r. M s l n, almaq feili yönlük ( liy kitab almaq), yerlik (saat 5-d almaq), ç x l q (ma azadan almaq) hallar n idar ed bil r. Baxmaq feili yerlik, ç x l q hallar n da idar ed bil r (qatarda baxmaq, p nc r d n baxmaq).

Feil ismin yönlük, t sirlik, yerlik, ç x l q hallar n (dörd hal ) idar edir. Bu hallar feilin t l bi il idar olunur. Yönlük, t sirlik, yerlik, ç x l q hallar n idar etm kd t srifl n n feill feili ba lama, m sd r v feili sif tl r aras nda heç bir f rq olmur. Burada yaln z h r birinin morfoloji qurulu unda f rql rl qar la-

r q: kitaba bax r, kitaba baxmaq, kitaba baxan, kitaba baxanda; kitab al r, kitab almaq, kitab alan, kitab alanda; evd oturur, evd oturmaq, evd oturan, evd oturanda; evd n g lir, evd n g lm k, evd n g l n, evd n g l nd v s. Feil ismin yiy lik hal n idar etmir. Yiy lik hal adlarla idar olunur. Feili sif td feillik xüsusiyy tl ri il yana , ad bildirm k xüsusiyy tinin olmas , el c d m sd rin feillik xüsusiyy ti il yana ad bildirm k xüsusiyy ti, y ni m sd rd ki isimlik, feili sif td ki sif tlik xüsu-siyy ti onlar adlara yax nla d r r, bu xüsusiyy t onlar n yiy lik halla i l nm sin v yiy lik hal idar etm sin imkan yarad r. M s l n: qu un uçma , onun oxudu u (kitab). Dörd hal n idar sind onlar (m sd r, feili sif t) feil kimi ç x edir. Yiy lik hal n idar edilm sind is m sd r d , feili sif t d ad kimi ç x edir v h m d feili idar y xas olmayan atributiv laq li birl m yarad r. M sd rin, feili sif tin idar imkanlar t srifl n n feil-


— 24 —

l rd n v feili ba lamadan üstündür. Ona gör ki, m sd rin ism , feili sif tin is substantivl dikd n sonra ism m xsus xüsusiyy ti onlar n yiy lik halla laq sin imkan yarad r.

Qeyd: xsli feill rin idar si il predikativ birl m (cüml ) yaran r: M n m qal ni yazd m. Feili ba -lama, feili sif t v m sd rin idar si il qeyri-pre-dikativ birl m – söz birl m si yaran r: m kt bd oxumaq, m kt bd oxuyanda, m kt bd oxuyan v s.

siml rl idar . siml r yiy lik hal idar edir. M s l n:

hm din bac s , onun sözl ri v s. Dig r nitq hiss l ri yaln z substantivl dikd n sonra ismin yiy lik hal n idar ed bilir. siml r dig r hallar n idar olunmas nda f al olmurlar. siml rin

dig r hallar idar etm si daha çox üslubla ba l olur. B z n d feilin dü m si il ba verir. M s l n: yürü haz rl q, ömr zin t.

Ç kdi ordusunu M h mm d Qacar.(S.Vur un) Gözünd f rt na, bax nda q . Yolda lardan ayr l q, keçmi d n yadigar v s.

Sif tl rl idar . Sif tl r d isiml r kimi, ismin yiy lik, yönlük, yerlik, ç x l q hallar n idar edir. M s l n: kitab n ma-raql s , i b l d, dünyada m hur, e qd n m hrum v s. Sif t yi-y lik hal idar ed rk n substantivl ir. Ancaq yönlük, yerlik v ç x l q hallar idar etdikd substantivl m y ehtiyac qalm r. Si-f tin yönlük, yerlik v ç x l q hallar idar etm si onun öz t bi ti il ba l d r.

Saylarla idar . Saylar ismin yiy lik, yerlik, ç x l q hallar n idar edir. Az rbaycan dilind saylar n yönlük hal idar etm si d az-az hallarda özünü göst rir. Saylar da sif t kimi yiy lik hal idar ed rk n substantivl ir. M s l n: m l l rin çoxu, t l b -l rd n biri v s. Ba qa hallar idar ed rk n sif t öz t bi tini sax-lay r, t k-t k hallarda substantivl ir: be d bir, üçd bir, adam-


— 25 —

lardan biri, be d n az, üçd n çox, m n çoxdur, s n azd r. Müa-sir Az rbaycan d bi dilind k sr saylar n n ikinci hiss si (y ni tam n hiss si) birinci hiss ni (y ni tam ) idar edir. M s l n: üçd n biri, ikid n biri v s.

Z rfl rl idar . Z rfl r d b z n sözl ri idar edir: hadi-s nin vv li, söhb tin vv li, h yat n sonu, inam n sonu v s.

v zlikl rl idar . B z n v zlikl r vasit sil d sözl r idar olunur: e id nl rin ham s , görü nl rin birisi v s.

Qeyd: Dilimizd ax am , s h ri, günü, tezd ni v s. tipli sözl rd - , -i, -u, -ü kilçisi zahir n t sirlik hal

kilçisin b nz yir. Ancaq bu kilçil r m nsubiyy t kilçisidir. H min m nsubiyy t kilçili sözl rin

birinci t r fini b rpa etm k olur: h min günün ax am , h min günün s h ri, q n bütün günü, günün tezd ni.

d biyyat:


2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , ADPU-nun n ri, 1999, s.3-8


4. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , ADU-nun n ri, 1978, s.3-6


— 26 —

SÞZ BÈRLÿØÌÿËÿÐÈ

Söz birl m l ri haqq nda m lumat. Sintaksisin t dqiqat

obyektl rind n biri d söz birl m l ridir. Az rbaycan dilind el bir sad geni cüml tapmaq olmaz ki, orada söz birl m si i tirak etm sin. M hz cüml üçün sözl yana , söz birl m si d tikinti material d r. Az rbaycan dilçiliyind söz birl m l rinin t dqiqi XX srin 50-60-c ill rind n ba lay bd r. Bu sah d M.Hüseynza-d nin, Y.Seyidovun xidm tl ri böyük olubdur.

Söz birl m l rinin dilçiliyin hans sah sind öyr nilm si b -z n mübahis l rl qar la bd r. B z n sintaksisin t dqiqat obyek-tinin yaln z söz birl m l rind n ibar t olmas fikrini söyl mi l r. Bu fikrin t r fdarlar cüml l rin sintaksisd yox, ritorikada öyr -nilm si fikrini ir li sürmü l r. Ba qa bir qrupun fikrinc , cüml sintaksisd öyr nilm lidir. Söz birl m l ri is lü t ünasl n (leksikoqrafiyan n) t dqiqat obyektin daxil olmal d r. Bu cür fikir müxt lifliyinin olmas na baxmayaraq, söz birl m l ri d , cüml d sintaksisin t dqiqat obyektin daxildir.

ki v daha art q müst qil sözün m na v qrammatik c h td n birl m sind n m l g lib, predikativlik bildirm y n dil vahidin söz birl m si deyilir. Dem li, söz birl m l ri üçün iki müst qil sözün m na v qrammatik c h td n laq sini v hd td götürm k laz md r. Heç zaman forman sas götürüb, m nan unutmaq ol-maz. Söz birl m l ri üçün m na v forma v hd ti sas rtdir. M s l n: q rm z l k dediyimiz halda, gurultulu l k dey bil-


— 27 —

m rik. Yaxud gurultulu s s dey bildiyimiz halda, gurultulu l k dey bilm rik. Dem li, qrammatik laq il yana (forma il laq ), m na laq si d söz birl m sind i tirak ed n müst qil

sözl ri tamamlamal d r. ki müst qil m nal sözün m na v qrammatik c h td n

laq si n tic sind a a dak dil vahidl ri yaran r: 1.Sözl sözün laq si mür kk b söz yarada bilir. Biz

mür kk b sözü morfologiyada öyr nirik. Ona gör ki, mür kk b söz morfologiyan n t dqiqat obyektin daxildir.

2.Sözl sözün laq si söz birl m sini yarad r. Söz birl m si sintaksisin t dqiqat obyektidir.

3.Sözl sözün laq si cüml ni yarad r. Cüml d sintaksisin t dqiqat obyektidir. Göründüyü kimi, söz birl m l ri nitq z ncirinin h lq cikl rinin s ras nda sözl cüml nin s rh ddind dayan r. Ona gör d söz birl m l rinin sözl , cüml il ox ar v f rqli xüsusiyy tl ri meydana ç x r. Söz birl m l rinin sözl , mür kk b sözl , cüml il ox ar v f rqli xüsusiyy tl rini n z rd n keçir k.

Söz birl m l ri v söz. Söz birl m si il söz aras nda a a dak ox ar xüsusiyy tl r vard r:

1.Söz birl m l ri d adi söz kimi nominativ funksiyaya malik olur, y ni ya v hadis l ri adland r r. Müqayis et: da , d niz, küç , muzey sözl ri il Qafqaz da lar , X z r d nizi, Nizami mu-zeyi, stiqlaliyy t küç si birl m l rini.

2.Söz birl m l ri adi sözl r kimi cüml nin tikinti material olaraq ç x edir.

3.Adi sözl rin ba lan c formas oldu u kimi, söz birl m l -rinin d ba lan c formas olur. M s l n: göyün ulduzu, göyün ulduzlar na, göyün ulduzlar n n v s. kimi birl m l rd göyün ulduzu ba lan c forma kimi say l r.

Bel likl , söz birl m l ri il sözl r aras nda bu ox ar xü-susiyy tl rl yana , a a dak f rqli xüsusiyy tl r d mövcuddur:


— 28 —

1. Söz leksik, söz birl m si is qrammatik kateqoriyad r. Y ni söz ya v hadis l ri t klikd , söz birl m l ri is qram-matik laq yolu il (iki v daha art q sözün m na v qrammatik c h td n laq si yolu il ) ifad edir.

2.Sözün t klikd m nas son d r c ümumi v geni olur.Söz t klikd min ill r rzind yaranm m nan özünd toplay r, ehtiva edir. Bununla müqayis d söz birl m sinin m nas sözl müqayis d daha konkretdir.

3.Söz t klikd omonimliy , sinonimliy , antonimliy , çoxm -nal l a, m cazla maya malik olur. Lakin söz birl m l rinin t rkibind ki sözl rin m nas konkretl ir. Bel ki, söz birl m -l rinin t rkibind ki sözl r sanki çoxm nal l qdan, omonimlikd n, sinonimlikd n, antonimlikd n xilas olur. M s l n: bal – ar bal , morfologiya – dilin morfologiyas , h r – Bak h ri, feil – sad feill r v s.

4.Sözl r s sl r sas nda yaran r, söz birl m l ri is sözl r sas nda formala r. Bel likl , söz h m söz birl m si, h m d

cüml üçün tikinti material d r. Söz birl m si is cüml üçün tikinti material d r.

5.Söz birl m si n az iki müst qil sözün birl m sind n ibar t olur. H min müst qil sözl rd n birinin ixtisar söz birl m l rinin ixtisar olunmas dem kdir. Lakin bu xüsusiyy t söz aid deyil.

Söz birl m si v mür kk b söz. Dilimizd sözl rin el bir qrupu vard r ki, onlar öz xüsusiyy tl rin gör daha çox söz birl m sin ox ay rlar. Sözl rin bu qrupuna mür kk b sözl r daxildir. Söz birl m l ri il mür kk b sözl r aras nda a a dak ox ar xüsusiyy tl r vard r:

1.H m mür kk b sözl r, h m d söz birl m l ri n az iki sözün birl m si klind formala r.

2.H r ikisinin t r fi nitq hiss l ril ifad olunur.


— 29 —

3. H r ikisinin t r fl ri aras nda sintaktik laq l r mövcud olur.

4.H r ikisind sözl rin s ralanmas mövcud olur v s. Bu cür ox ar xüsusiyy tl r mür kk b sözl rl söz birl m -

l rini f rql ndirm kd ç tinlik yarad r. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, mür kk b sözl r tarix n söz birl m l rind n yara-n b. Bu proses indi d getm kd dir (me t s rrüfat , çay plantasiyas , divar q zeti v s.).

Deyil nl r baxmayaraq, söz birl m l ri il mür kk b sözl -rin f rql ndirilm si üçün mü yy n prinsipl r var. Bunlar a a dak lard r:

1. Mür kk b sözün t r fl ri qaynay b-qar araq birl m d bir m na, bir m fhum ifad edir. Söz birl m l rinin t r fl ri is öz m na müst qilliyini qoruyub saxlay r.

2. Söz birl m si d , mür kk b sözl r d sintaktik laq l r sas nda formala r. Lakin bu sintaktik laq l r müt h rrikliyi,

dinamikliyi il f rql nir. Bel ki, söz birl m l rinin t r fl ri ara-s ndak laq dinamik, müt h rrik oldu u halda, mür kk b sözl -rin t r fl ri aras ndak sintaktik laq öz h miyy tini itirmi olur. Mür kk b sözl rd ki sintaktik laq da la m olur. H m d bu laq n z r al nm r. M s l n: xo söz birl m sind yana ma,

m kt b ged n birl m sind idar laq si göz önünd dir. Lakin xo b xt mür kk b sözünd yana ma laq sind n, yaxud a laba-tan mür kk b sözünd idar laq sind n dan maq olmaz.

3. Söz birl m l rinin t r fl ri müst qil suallara cavab verir. M s l n: xo söz – nec söz? – xo n ? Mür kk b sözl rin t r f-l ri is birlikd bir suala cavab verir. M s l n: xo b xt (nec ?), a labatan (nec ?) v s.

4. Söz birl m l rinin t r fl ri müst qil vur uya malik olur. M s l n: xo söz, m kt b ged n. Mür kk b sözl rin t r fl ri is birlikd bir ba vur u il t l ffüz olunur. M s l n: xo b xt, a labatan v s.


— 30 —

Qeyd: Dilimizd qara-qura, t-m t, dava-dala , çör-çöp, qab-qacaq, k l -kötür, c nd r-m nd r v s. kimi qo a sözl r i l nm kd dir. Bunlar söz birl m -l ridir, yoxsa mür kk b söz? Bu suala da müxt lif münasib tl r var. Bu sözl r mür kk b sözl r daxil olan qo a sözl rdir. Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, idar v t kilat adlar n n mür kk b söz, yaxud söz birl m si olmas da fikir müxt lifliyi il qar lan r. dar v t kilat adlar mür kk b isim hesab olunur.

Bunlar n mür kk b söz deyil, söz birl m si olmas n a a dak xüsusiyy tl r rtl ndirir: 1. Mür kk b sözl r ad t n iki, b z n üç sözd n ibar t olur. dar v t kilat adlar is daha çox sözl rd n ibar t olur. M s l n: Az rbaycan Dövl t Pedaqoji Universiteti, Az rbaycan Respublikas T hsil Nazir-liyi, Az rbaycan Dill r Universiteti v s. 2.Mür kk b sözl rin t r fl ri sabitl ir. Y ni arxaikl bilmir. dar , t kilat adlar n n is b z n t r fl ri arxaikl ir. M s l n: Az rbaycan Dövl t Darülfünun – Az rbaycan Dövl t Universiteti – Bak Dövl t Universiteti, Ali Pedaqoji nstitut – Az rbayan Dövl t Pedaqoji nstitutu – Az rbaycan Dövl t Pedaqoji Universiteti v s.

Söz birl m si v cüml . Nitq z ncirinin h lq cikl ri s ras n-

da söz birl m si cüml il d s rh ddir. Buna gör d söz bir-l m l ri cüml il bir s ra ox ar v f rqli xüsusiyy tl r malikdir:

1.H m söz birl m si, h m d cüml real varl qdan do an münasib tl ri bildirir.

2.H r ikisi sözl r v nitq hiss l ri sas nda formala r.


— 31 —

3.H r ikisi sintaktik laq l r sas nda qurulur. Müqayis et: Yay n g li i – Yay g lir, O oxuyanda – O oxudu, U aqlar m kt b ged nd – U aqlar m kt b getdil r v s.

4.H r ikisind sözl rin s ralanmas eyni olur. Bu ox ar xüsusiyy tl rl yana , söz birl m l ri il cüml l r

aras nda çox mühüm f rql r d var. Bel ki, cüml nin bir s ra lam tl ri var ki, bunlar söz birl m sind yoxdur:

1.Cüml h r eyd n vv l ünsiyy t vasit sidir v bitmi bir fikri ifad edir. Lakin heç bir söz birl m si bitmi bir fikri ifad ed bilmir. Çünki söz birl m si predikativliy , bitkinliy , intonasiyaya malik deyildir. Cüml is predikativliy , bitkinliy v intonasiyaya malikdir. Predikativlik n tic sind cüml d bir ey ya t sdiq, ya inkar olunur. M s l n: O, x st dir. Yaxud:

X st nin hal yax d r. Lakin bu cür xüsusiyy ti söz birl m sind görm k mümkün deyil.

Qeyd: Söz birl m sind d intonasiya var. Ancaq bu intonasiya cüml d ki intonasiya deyildir.

2.H r bir cüml d modall qdan istifad olunur. Dan an n söyl diyi fikr münasib t bildirilir. Bu xüsusiyy t söz birl m sind rast g lmirik.

3.Cüml d ara sözl rd n, xitablardan, ba lay c lardan, nidalardan, datlardan geni istifad olunur. Bunlar is söz birl m sind i l n n vasit l r deyil.

4.Söz birl m si bir sözd n ibar t ola bilm z. Cüml is bir sözd n ibar t ola bil r. M s l n: Ax amd r. Günortad r. stidir. Oxuyurlar. Bu cüml l r bir sözd n ibar t olan cüml l rdir. Ancaq bir sözd n ibar t olan cüml l rl müqayis d söz birl m l ri n az iki müst qil sözd n ibar t olur.

5.Cüml nin struktur sas n mübt da il x b rin birl m si v ya ba üzvl rd n biri t kil edir. Söz birl m sinin struktur sas n söz t kil edir.


— 32 —

Söz birl m l rinin növl ri. Söz birl m si t r fl rinin leksik-semantik xüsusiyy tin gör iki yer ayr l r:

1. Sabit birl m l r; 2. S rb st birl m l r. Bundan ba qa, söz birl m l ri qurulu una gör t snif

olunur v qurulu ca iki yer ayr l r: sad birl m l r, mür kk b birl m l r.

Söz birl m l rinin n mühüm xüsusiyy tl rind n biri t r fl rinin, xüsusil sas t r fin hans nitq hiss si il ifad olunmas d r. Söz birl m si sas t r fin hans nitq hiss l ri il ifad olunmas na gör üç qrupa bölünür: ismi birl m l r, feili birl m l r, z rf birl m l ri.

Sabit v s rb st birl m l r. Sabit birl m l r tarix n yaranm v formala m d r. Bunlar dild bir növ haz r kild dir. Haz r kild d dilin lü t t rkibin daxil olurlar. Biz bu cür ha-z r dil vahidl rini nitq prosesind istifad edirik. Sabit birl m -l rin mühüm xüsusiyy tl rind n biri onlar n t r fl rinin h r ikisinin, b z n d bir t r fin m cazi m nada i l nm sidir. M s -l n: bel ba lamaq, z hl sini tökm k, dil g lm k, ba açmaq, köksünü ötürm k v s. Sabit birl m l r dild frazeoloji vahidl r d adlan r. Ona gör d dilçiliyin frazeologiya öb sind öyr nilir. Sabit birl m l rd n f rqli olaraq s rb st birl m l r dild haz r

kild deyildir. S rb st birl m l rin özl ri yox, dild qurulu modell ri, q libl ri olur. Nitq prosesind h min qurulu modell rin , q libl r uy un olaraq s rb st birl m l r qurulur. S rb st birl m l rin bir xüsusiyy ti d onun t r fl rinin h qiqi m nada i l nm sidir. M s l n: evin qap s , ev g l nd , kitab oxumaq, oxuma n faydas , faydal m s l v s. Sintaksisd h r cür birl m d n deyil, yaln z bu cür s rb st birl m d n dan l r. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, tarix n sabit birl m l rin s rb st birl m l rd n yarand göst rilir. ndi d dilimizd el misallar var ki, h m h qiqi, h m d m cazi m nada i l nm kl


— 33 —

sabit birl m l rin s rb st birl m l rd n yarand n sübut edir. M s l n: a z açmaq, yolunu azmaq, yolundan ç xmaq v s.

Qeyd: Dild h m h qiqi, h m d m cazi m nada i l n n birl m l r t sdiq edir ki, sabit birl m l rl s rb st birl m l r aras nda sas n forma f rqi olmur.

Söz birl m l rinin qurulu u. Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, söz birl m l ri qurulu ca sad v mür kk b olmaqla iki yer ayr l r. Sad söz birl m si iki müst qil sözün m na v qrammatik c h td n birl m si yolu il yaran r. M s l n: kitab oxumaq, universitetin t l b si, rayonun sakini v s.

Art q k ndin i qlar görünürdü. ( . xl ) Gözl ri o lunun üzün zill ndi. ( . xl ) r f g r k m nim z nnimi itirm sin. ( . xl ) Pakiz nin dizi yer d ydi. ( . xl ) amxal n s si q z bd n x r ldad . ( . xl ) Kipiani göz l mü llim v yax v t nda d r. ( . xl ) Onun s sind qay ke lik hiss edirdi. (S.R himov) Bizim göz tçimiz bizi göz açma a da qoymaz. (S.R himov) Poçt r isi teleqram gözd n keçirib “ hla” sözünü diqq tl oxudu. (S.R himov) S n nec , n t h r söyl s n d m nim belimi q r bsan. ( . xl ) rm an n gözl ri yen d qo a qan çana kimi köz rdi. ( . xl ) Gedir m, do ru söz ac olur. (M.F.Axundov) Bar qaç m, b lk evi y x lm tüf ngi m n düz ldib atd . (M.F.Axundov) A can m, a a dü n atl lar n x b rin m n tatarlar verm yibl r, mala anlar söyl yibl r. (M.F.Axundov) D st yi götür n Vahidov salam-k lamdan sonra, tap r q verm k ist di. (S.R himov)

B z n sad söz birl m l rinin t r fl ri aras nda köm kçi söz (qo ma) i l n bilir. Bel halda qo ma birinci t r fl birg götürülür. Birl m is qurulu ca yen d sad olaraq qal r. M s l n: ev t r f getm k. Sad birl m l r söz birl m l rinin n


— 34 —

ibtidai formas d r. Buna baxmayaraq, sad birl m l r söz birl m l rinin bütün t l bl rin cavab verir.

Mür kk b birl m l r is üç v daha art q müst qil sözün m na v qrammatik c h td n birl m sind n yaran r. Mür kk b söz birl m si sözl rin çoxlu u v fikrin z nginliyi il sad birl -m l rd n f rql nir. Mür kk b söz birl m l ri özl ri d bir neç sasda qurulur:

1. Mür kk b söz birl m l rinin bir sas, bir neç as l t r fi olur. As l t r fl rin h r biri birba a sas t r f tabe olur. M s l n: dün nki h min q rib hadis , m ktublar çatanda ev g tirm k, bir neç d st ip k paltar, Adil Dil fruzu gör nd , kobud s sini e id nd , avadanl n yerini d yi nd , lind ki o s b t, mülayim xasiyy tli bir qoca arvad v s.

G linin bel sakit, t mkinli cavab amxal n qulaqlar nda ild r m kimi aqq ldad . ( . xl ) Ki inin m yus v mü kül görk mi Cahandar a an n da ür yini a r td . ( . xl ) r fin a b nizi daha da a arm d . ( . xl ) Suyun lal axan , adam n yer baxan buna deyibl r. ( . xl ) Damlar n v çardaqlar n üstünd ax amdan t z k yand rm d lar. ( . xl )

2. Mür kk b qurulu lu söz birl m l rinin yen d bir sas, bir neç as l t r fi olur. Lakin as l t r fl rin ham s sas t r f birba a tabe olmur. Onlar n bir qismi birl m daxilind ba qa bir söz tabe olur. M s l n: kitablar r fl r düz nd qap n açmaq, t z c evd n ç xanda küç d dostuma rast g lm k.

3. Mür kk b qurulu lu söz birl m l rinin t rkibind üç v daha art q söz i tirak edir. Bunlar z ncirvari kild , qar l ql tabelilik sas nda bir-birind n as l olur. M s l n: universitet t l b sinin d rs kitab , zavod direktorunun i ota , hüquq ünasl q fakült sinin t l b si, m d niyy t saray n n da divarlar v s. B z n birl m l rin t r find ki sözl rd n birin aid birt r fli laq d olan söz d ola bilir. M s l n: dekan müavininin yara ql

i ota .


— 35 —

lini x nc rin d st yind n ç km y n amxal onun yal n aya na baxd . ( . xl ) Hirsind n n etdiyini bilm y n amxal atas n n qolundan tutub dart rd . ( . xl ) Divardak yar qlar n birind gizl nmi qarafatma k sik-k sik oxuma a ba lad . ( . x-l ) ki h ft s br el m k c h nn m zab ndan art qd r. (M.F.Axundov) Yax , siz verdiyim pulun faydas . (M.F.Axun-dov) Hac Qafurun qap s ndan öt nd gördük durubdur, quca nda da qundaq. (M.F.Axundov) Göyt p k ndinin yast qazma daxmalar Kürün sahilin q d r s p l nmi di. ( . xl )

sas t r fin nitq hiss l ril ifad sin gör söz birl m l rinin növl ri. Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, söz birl m l ri sas t r fin nitq hiss l ri il ifad sin gör üç qrupa ayr l r: ismi birl m l r, feili birl m l r, z rf birl m l ri.

Qeyd: smi v feili birl m l r nisb t n z rf birl -m l ri dild azl q t kil edir. Onlar öz xüsusiyy t-l rin gör ismi birl m l r ox ay r. Ona gör d t dris prosesind b z n z rf birl m l ri ismi birl -m l r daxil edilir v bel likl , söz birl m l ri ismi v feili birl m l r olmaqla iki yer ayr l r.

smi birl m l r. sas t r fi adlardan (isim, sif t, say,

v zlik) ibar t olan birl m y ismi birl m deyilir. M s l n: evin qap s , alman n q rm z s , u aqlar n a ll s v s. smi birl m iki üsulla qurulur:

1. Analitik üsul; 2. Sintetik üsul. 1. Analitik üsul.Analitik üsulun sas xüsusiyy ti ondan

ibar tdir ki, burada birl m nin yaranmas nda hal v m nsubiyy t kilçil ri i tirak etmir. Birl m yaln z sözl rin s ralanmas v

intonasiyas sas nda qurulur. M s l n: ya l yarpaq, parlaq ulduz, d mir qap , uca çinar v s.


— 36 —

Analitik üsulla ismi birl m l rin qurulmas nda, y ni analitik üsulla ismi birl m l rin m l g lm sind b z n qo malar da i tirak edir. M s.:

Bir qara da kimi soyu am indi, Q zlar n bax ruhumu danlar. (F.Qoca)

Burda m h bb t d h ddi a may r Poladt k soyuqdur, poladt k möhk m. (F.Qoca)

2. Sintetik üsul. Sintetik üsulun sas xüsusiyy ti budur ki, söz birl m si hal v m nsubiyy t kilçil rinin i tirak il yaran r. M s l n: dünyan n vv li, göyün ulduzu, f hl qüvv si, i adam v s.

smi birl m l r iki böyük qrupa ayr l r: 1. T yini söz birl m l ri; 2. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi

birl m l r. 1. T yini söz birl m l ri. smi birl m l r h mi bu

ba l q alt nda adland r lmay bd r. XX srin 20-ci ill rin q d r bunlara izaf t v ya izaf t t rkibi deyilibdir. Lakin izaf t r b v fars dill rin m xsus hal oldu undan v dilimizin xüsusiyy tini ks etdirm diyind n XX srin 20-ci ill rind n sonra izaf t t rkibi

ifad si yiy lik birl m si termini il v z olunubdur. Buna bax-mayaraq, yiy lik birl m si termini d bütün t yini söz birl m sini hat ed bilm mi dir. Bel ki, yiy lik birl m si dedikd yaln z II, III növ t yini söz birl m si n z rd tutulurdu. I növ t yini söz birl m l ri is n z rd n qaç rd . Ona gör d XX srin 40-c ill rind n sonra bu cür birl m l rin I t r finin

t yinetm xüsusiyy ti n z r al naraq onlar n t yini söz birl m l ri adlanmas daha m qs d uy un say lm d r. T yini söz birl m l rinin üç növü var:

1.I növ t yini söz birl m si; 2.II növ t yini söz birl m si; 3. III növ t yini söz birl m si.


— 37 —

I növ t yini söz birl m si. I növ t yini söz birl m l rinin m l g lm sind heç bir qrammatik-morfoloji lam t i tirak

etmir. Bel söz birl m l ri sözl rin yana mas ndan m l g lir: I t r f atributiv, II t r f substantiv xüsusiyy t da y r: göz l v t n, oxuyan q z, maraql d rs v s. I növ t yini söz birl m l rinin II t r fi isim, yaxud substantivl mi h r hans bir sözl , I t r f is isim, sif t, say, v zlik v feili sif tl ifad olunur. M s l n:

a) I t r fi isiml ifad olunanlar: da hasar, taxta arak sm v s.

b) I t r fi sif tl ifad olunanlar: a r x st , ya l yarpaq, t miz su, irin çör k, böyük h r, mavi s ma, geni otaq, s rin bulaq, tarixi hadis v s.

irvanl n n qal n qara qa lar alt nda q y lm gözl ri masa-n n üstün s p l nmi ka z-ku uzu n z rd n keçirdi. ( . f ndiyev)

c) I t r fi sayla ifad olunanlar: bir bulaq, bir dünya, iki nam rd, bir sirr, be qit , on adam, üçüncü kurs, xeyli s r v s.

ç) I t r fi v zlikl ifad olunanlar: h min hadis , bu ölk , bu dünya, bütün insanlar, bel vaxt v s.

d) I t r fi feili sif tl ifad olunanlar: aç lan qap , g l c k gün, l p l n n d niz v s.

I növ t yini söz birl m l rinin II t r fi müxt lif kilçil r (k miyy t, hal, xs, m nsubiyy t) q bul ed bil r ki, onlar h min birl m nin lam ti hesab olunmur, çünki onlar söz birl m l rinin yaranmas nda vacib ünsürl r kimi ç x etmirl r. M s l n: O, narahat adamd r. Yaxud: h rin k nar nda olan böyük bir ba çada a aclar yarpaq açm d r.

I növ t yini söz birl m sinin t r fl ri müxt lif cüml üzvl ri v zif sind ç x edirl r: I t r f h mi t yin, II t r f is müxt lif cüml üzvl ri olur.


— 38 —

Qeyd: Dilimizd el birinci növ t yini söz birl m -l ri vard r ki, onlar n t r fl rini (birinci v ikinci t r fini) sintaktik t hlil zaman bir-birind n ay rmaq olmur. Bu cür birinci növ t yini söz birl m l rinin t r fl ri birlikd bir cüml üzvü kimi götürülür. M s l n: bu il, h min zaman, o gün, bu saat, v-v linci s ra, keç n il, öt n ill r, birinci kurs, onuncu sr, sonuncu yer, be inci sinif v s. kimi birinci növ

t yini söz birl m l ri buna misald r. Bu q bild n olan birinci növ t yini söz birl m l rin diqq t yetirm k laz md r. Onlar n t r fl rini ayr l qda sintaktik t hlil etm k m nas zl q m l g tirir. Ona gör d bu q bild n olan birinci növ t yini söz birl m l rini sintaktik t hlil zaman bir cüml üzvü kimi götürm k laz md r. M s l n: “Keç n il k nd istirah t getmi dik” cüml sind keç n il birl m si bütövlükd cüml nin zaman z rfliyidir. A a dak dig r misallarda da birinci növ t yini söz birl m l -rini bütövlükd cüml nin bir üzvü götürm k laz md r: Bu vaxt Koro lu bir t p nin ba nda dayan b yola bax rd . (“Koro lu”) Düz alt ildir ki, h r yay ay yar m bu pansionatda ya ay ram. (Elçin) A lar ça rs n bu gün q z, g lin! (B.Vahabzad ) Bu saat Q rat n dal nca Toqata g ls , üz ngisini bas b, at özü ona ver c k. (“Koro lu”)

II növ t yini söz birl m si. II növ t yini söz birl m l rinin

I t r fi heç bir qrammatik-morfoloji lam t q bul etmir, II t r f is m nsubiyy t kilçil ri il i l nir. M s l n: da çay , t l b bileti, yaz s h ri v s. II növ t yini söz birl m l rinin bir s ra m na v qrammatik xüsusiyy tl ri var:


— 39 —

1. Bu birl m l r m nas na gör ümumilik, müc rr dlik bil-dirir. Ona gör d mür kk b idar adlar daha çox bu birl m il ifad olunur. M s l n: Bak Soveti, H mkarlar ttifaq , Rayon Komit si v s.

2. Bu birl m l rd mür kk b isiml r do ru bir inki af meyli var: k klikotu, qu pp yi, Koro lu, d v daban , ayaqqab v s. Bu q bild n olan mür kk b sözl r vaxtil II növ t yini söz birl m l ri olmu dur.

3. Bu birl m nin t r fl rinin ifad vasit l ri m hduddur. Onlar n h r iki t r fi, sas n isiml ifad olunur. B z n is t r fl r substantivl mi isim kimi ç x edir. M s l n: ell r göz li, “5” arzusu v s. II növ t yini söz birl m l rinin t r fl ri v zlikl , xüsus n xs v zlikl ri il ifad olunmur (n ? sual v zliyind n ba qa), ona gör d bu birl m nin II t r fi I v II xsl r m xsus m nsubiyy t kilçil ri q bul etmir. II növ t yini söz birl m -sinin t r fl rind n I t r f o zaman xüsusi isiml ifad oluna bil r ki, onlar n laq si müc rr dl mi olsun, h qiqi m nsubiyy t münasib tind olmas n. M s l n: Nizami muzeyi, Sabir ba , Araz çay , X z r d nizi, N rimanov prospekti v s.

4. II növ t yini söz birl m sinin t r fl ri eyni zamanda c m kilçil ri q bul ed bilmir. M s l n: göz ll r göz li, Odlar yur-

du, dünya g ncl ri, qala qap lar , yollar ayr c , Qafqaz da lar , türk dill ri, hava yollar , da lar maral , sular sonas , ell r göz li v s.

Ancaq h mkarlar ittifaqlar , atalar sözl ri, elml r doktor-lar , g ncl r t kilatlar v s. istisnad r.

Kainat olacaq insan yollar nsan lal s man dan d racaq.

Körpü t k uzan b insan qollar Neç s yyar l r bar d racaq. (F.Qoca) Bak çov un içind dir, kül k qovur x z ll ri. Gül g tirsin Ç nlibel Az rbaycan göz ll ri. (X lil Rza)


— 40 —

5. Bu birl m nin t r fl ri h mi yana i l nir v onlar n aras na heç bir söz daxil ola bilmir.

6. T r fl r aras nda qar l ql laq var: I t r f idar laq si il II t r f , II t r f is uzla ma laq si il I t r f tabe olur. M s l n: sinif r hb ri, m kt b direktoru, u aq ba ças v s.

Divar saat d qiq l ri say r, keçir gec , Yen z ng el y c y m indic . (F.Qoca) 7. II növ t yini söz birl m si birlikd cüml nin bir

mür kk b üzvü olur. III növ t yini söz birl m si.III növ t yini söz birl m sinin

I t r fi yiy lik hal kilçisi il , II t r fi is II növ t yini söz birl m si kimi m nsubiyy t kilçisi il i l nir. M s l n: zaman n hökmü, h rin m rk zi v s.

III növ t yini söz birl m l ri a a dak xüsusiyy tl r malikdir:

a) III növ t yini söz birl m si II növ t yini söz birl m l -rind n f rqli olaraq konkretlik, mü yy nlik bildirir. Bu, I t r fin mü yy n yiy lik halda olmas il laq dard r. Y ni I t r f mü y-y n yiy lik halla ifad olunur. Müqayis et: k nd yolu – k ndin yolu, m kt b direktoru – m kt bin direktoru v s.

b) Bu birl m l rin t r fl rinin ifad vasit l ri geni dir. T r fl r xüsusi isim, substantivl mi sif t, sif t, feili sif t, m s-d r, v zlikl ifad oluna bilir. M s l n: ba lar n meyv si, G nc -nin havas , Xaqaninin s rl ri, Füzulinin q z ll ri, göz ll rin v -fas , t l b l rin biri, onlar n çoxu, oxuyanlar n s si, oxuma n xeyri, s nin t klifin v s. Bu birl m l rin I t r fi xs v zlikl ri il ifad oluna bildiyin gör , II t r fl ri h r üç xs aid m nsubiyy t kilçisi il i l nir.

c) T r fl ri eyni zamanda c ml n bilir. M s l n: agirdl -rin kitablar , onlar n dostlar , h rl rin küç l ri, natiql rin ç x -lar , çaylar n sular v s.


— 41 —

ç) Birinci t r f c ml n bilir. M s l n: tarixl rin yadigar , insanlar n taleyi, xalqlar n azadl v s.

d) kinci t r f c ml n bilir. M s l n: airin eirl ri, Vur unun poemalar , s nin dostlar n, Bülbülün mahn lar v s.

e) T r fl r aras na müxt lif sözl r daxil etm k olur, h min sözl r birl m l rin II t r fin aid olub onu izah edir. M s l n: da lar n s rin havas , bula n r- r axan suyu, N siminin f ls fi eirl ri, Nizaminin dünya öhr tli poemalar v s.

Penc yin düym si gün in f ql ri alt nda par lday rd . ( . f ndiyev)

Fars n öz qüdr tli airl ri var N çoxdur onlarda böyük s n tkar. (S.Vur un) ) T r fl r aras nda qar l ql t yinlik laq si var. M s l n:

s nin h yat n, onun ömrü v s. f) T r fl r birlikd cüml nin bir üzvü olur. M s l n: M n

onu bilir m ki, s nin t bbüsl rin xalq n s ad ti üçündür. Qeyd: T yini söz birl m l rinin cüml d rolu il ba l a a dak lar bilm k laz md r: a) Birinci növ t yini söz birl m l rinin t r fl rinin h r biri ayr -ayr l qda cüml üzvü olur: birinci t r f t yin, ikinci t r f is cüml nin müxt lif üzvü rolunda ç x edir. M s l n: S ra da lar, gen d r l r, Ür k açan m nz r l r, Ceyran qaçar, cüyür m l r. N çoxdur oyla n s nin, Aran n, yayla n s nin... (S.Vur un) Ancaq dilimizd bir s ra birinci növ t yini söz birl m l ri vard r ki, onlar n t r fl ri bir-birind n ayr lm r v bütövlükd cüml nin bir üzvü olur. M s l n: bu gün, bu il, h min zaman, h min anda,


— 42 —

o gün, bu saat, vv linci s ra, keç n il, öt n ill r, birinci kurs, onuncu sr, sonuncu yer, be inci sinif v s. kimi birinci növ t yini söz birl m l ri bütöv-lükd bir cüml üzvü kimi götürülür. M s.: Bu gün siz g l c y m. H min anda h r ey d yi di. B lk , bu yerl r bir d g lm dim. (M.Araz) airin bu yer dü dü güzar . (S.Vur un) b) kinci v üçüncü növ t yini söz birl m l rinin t -r fl ri bir-birind n ayr lmadan bütövlükd cüml nin bir üzvü kimi ç x edir. M s l n: kinci növ t yini söz birl m sin aid: Yol boyu h r eyi dan d . Araz boyu uzan b ged n yol onu yordu.

Üçüncü növ t yini söz birl m sin aid: Xalq n irad si h r eyi h ll edir. V t nin azadl n böyük nem tdir. c) B z n birinci t r fi bizim, sizin sözl ri il ifad olunmu t yini söz birl m l rinin ikinci t r fi m nsubiyy t kilçisi q bul etm d n i l nir: bizim u aqlar, sizin ell r v s. Bu zaman birinci t r f t yin, ikinci t r f is sual na müvafiq olaraq dig r cüml üzvü kimi ç x edir. M s l n: Göyd n ged n be durnalar, Bizim ell r yerind mi? Bir-birind n xo durnalar, Bizim ell r yerind mi? (“Koro lu”) Onu da qeyd ed k ki, sizin ell riniz, bizim da lar -m z (y ni ikinci t r f m nsubiyy t kilçisi q bul ed n) birl m l ri cüml nin bütövlükd bir üzvü olur.


— 43 —

T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m l r. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m l r dörd yer ayr l r:

I. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m nin I qrupunun m l g lm sind heç bir lav vasit l rd n istifad edilmir. I t r f adl q halda olur v h mi substantiv xüsusiyy t da y r. Bel birl m l rin I t r finin m nsubiyy t kilçili sözl rl ifad si daha çox inki af edib. II t r f sif tl (-l kilçili) ifad olunur: gözl ri ya l , ll ri qanl v s. Bu birl m l r h m forma, h m d m naca I növ t yini söz birl m l rin ox ay r, m zmunlar n t yinl t yinolunan aras ndak laq t kil edir. Lakin spesifik c h tl ri a a dak lard r:

a) I növ t yini söz birl m sind t yined n t yinolunan n qaba nda i l nir. I növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda-k leksik v qrammatik münasib tl h min münasib tl rin qrammatik ifad formas uy un g lir, h r iki halda t yinl t yin-olunan münasib ti özünü göst rir. T yini söz birl m sin daxil olmayan bu ismi birl m d is t yined n t yinolunandan sonra g lir v buna gör d birl m nin m zmununda t yinl t yin-olunan ayr la bils d , qrammatik c h td n münasib t t yin olunan + t yined n münasib tind olur.

b) I növ t yini söz birl m si tam nominativ xarakter da y r v cüml d I t r f II t r fin qrammatik t yini olur. T yini söz birl m sin daxil olmayan bu birl m d is nominativlikd n predikativliy meyl hiss olunur, onlar n bir qismi is m tn daxilin-d predikativ laq li birl m l rin predikativ lam tl rind n m hrum olmas n tic sind m l g lir. Çox vaxt cüml nin mür kk b üzvü kimi ç x edir.

c) I növ t yini söz birl m sind tabe sözün ifad vasit si geni dir, bu birl m d is tabe t r f, sas n sif tl ifad olunur. Bu birl m nin iki növü var:


— 44 —

1. II t r f I t r fin lam tini bildirir. M s l n: gözl ri ya l , boynu bükük, a z dual , q lbi m h bb tli, li oxlu, ba küllü, ll ri ba l , aya buxovlu, sin si odlu v s.

Atl lar n qaba nca ll ri ba l , aya buxovlu bir piyada gedir-di. (Anar) Tacirl rin özü yolda, Banuçiç yin gözü ya l siz kimd n deyim Qazan o lu Turaldan. (Anar) A amehdinin yan nda Feyzulla-n n tan mad g nc, yara ql , sin si odlu bir rus q z vard . (Anar)

Qay d b g libs n gözl ri ya l , Deyirs n, bir daha küs n deyils n. (N.K s m nli) O soyuq ll r nec q ym am? Ay üzü baharl , li q sonam. (N.K s m nli) Aya çar ql kiçik bir ölk Böyük Firdovsil r yaratd b lk ? (S.Vur un) El z nn etm ki, a rla m am, Aya sar ql , ik st bir qu am... (S.Vur un) Bu gün m ni s yyar x yal Öz dünyamdan qoparm d r... Qula kar, dili d lal Bir al m aparm d r. (S.Vur un) 2. I t r f II t r fi izah edir. Lakin I növ t yini söz birl m -

sind n f rqli olaraq, bu birl m d I t r f h mi isiml rl , atributiv deyil, substantiv isiml rl ifad olunur. M s l n:

Çox keçmi m bu da lardan, Durna gözlü bulaqlardan. (S.Vur un) Qan r ngli (od), könül adl (bir yolda ) v s.

II. T yini söz birl m sin daxil olmayan ismi birl m nin II qrupu mü yy n kli lam tl r malik olur v dörd yer ayr l r:

1) I t r fi yönlük hall sözl ifad olunanlar. Bu birl m nin t r fl ri aras nda obyekt laq si mühüm yer tutur, I t r f II t r fin obyekti olur: g l c y inam, h yata yara q, dü m n nifr t, v t n m h bb t v s. Bu birl m nin h r iki t r fi substantiv xüsusiyy t malik olur v isiml (yolda a


— 45 —

x yan t), v zlikl (siz hörm t), sif tl (göz ll r hörm t), sayla (çoxa meyl), m sd rl (oxuma a h v s), feili sif tl (oxuyana hörm t), z rfl (a a ya münasib t) ifad olunur.

2) I t r f ismin yerlik hal nda olan sözl rl ifad olunan-lar. I t r f II t r fi m naca izah edir. Bütövlükd is bu birl m -l r cüml d hal, v ziyy t bildirm k m qs dil i l dilir. M s l n: gözl rd intiqam, q l nclarda qan, üzünd k d r, lind su, lind od, Q rbd elm, lind saz, ld tüf ng, a zda dil, gözd gil , ld a ac, q f sd qu , gözl rind sual, qucaqda körp , mill td

q m, lind q l m, sin md d ft r, be d bir, üçd bir, gözl rd q lc m, dö ünd medal v s.

Özünüz bilirsiniz ki, insanda s xav t göz l keyfiyy tdir. ( . f ndiyev)

Ömrümüzü gül ömrün dönd rib Zirv d qar, p t kd bal olayd q. (Z.Yaqub)

Gözl rind min bir sual Heyk l kimi dayand lal. (S.Vur un) Ömrün kitab n tamamlama a Çox da can atmas n limd q l m, M n t l smir m, M n t l smir m! (S.Vur un)

O, lind qamç qap a z nda duran Kaz ma baxd . ( . xl ) Ayaqlar nda uzunbo az ç km , ynind yun parçadan köyn k-alvar var idi. ( . f ndiyev)

3) I t r fi ismin ç x l q hal il ifad olunanlar. I t r f, sas n isim, az hallarda v zlikl , substantiv sözl rl ; II t r f is

sif t, say v isiml ifad olunur. Sif t, say v isiml ifad mahiyy tc bir-birind n f rql n n müxt lif növl ri yarad r:

a) I qrup bütünlükl atributiv xüsusiyy t da y r. Bu, birl m nin II t r finin – sas t r fin xüsusiyy tind n ir li g lir. Bel birl m l r cüml d müqayis yolu il lam t bildirir v t yin kimi ç x edir. H m d cüml d h min birl m nin II


— 46 —

t r find n müqayis vasit si kimi istifad olunur. M s l n: O da lardan a r istehza n dir? Baldan irin n var?

G lind n ism tli, q zdan h yal tri, t rav ti çiç kd n olsun. (Z.Yaqub)

Almasdan b rk ey dünyada çoxdur. (C.M mm d-quluzad ) O, aydan ar , sudan durudur.

b) I t r f ismin ç x l q hal nda olan birl m nin h r iki t r fi isiml ifad olunur, birl m bütünlükl substantiv xüsusiyy t da y r. Bunlardan bir qismind bir yan n m nb yi, hans

yadan m l g ldiyi göst rilir. M s l n: d mird n qap , da dan divar v s.

c) H r iki t r f sas n isiml ifad olunur. Bu birl m d mü yy n yalarla h min yalar n ç x nöqt si, m nsub oldu u yer,

ya aras ndak laq kimi m na laq si ifad olunur. M s l n: uzaqdan m ktublar, xaricd n nümay nd l r, dostdan ayr l q v s.

Bu birl m üçün ümumi c h t odur ki, I t r f II t r f tabe olur. Bel birl m l r cüml d bütövlükd bir üzv olurlar.

4) H r iki t r find kilçi i tirak etm kl m l g l nl r. I t r f ç x l q, II t r f yönlük halda olur v h r iki t r f substantiv xüsusiyy ti da y r. Bunlar mü yy n m kan v zaman ölçül rinin, bir m kandan ya v zamandan dig rin do ru istiqam ti ifad etm k üçün, ba lan c v son nöqt l ri eyni zamanda göst rm k üçün i l dilir. Bel söz birl m l ri iki yer ayr l r:

a) Komponentl ri müxt lif leksik vahidl rd n ibar t olanlar. M s l n: ba dan aya ad k, sabahdan ax ama, sahild n ortaya v s.

b) T r fl ri eyni leksik vahidl rd n ibar t olanlar: d nizl r-d n-d nizl r , srd n- sr , düzl rd n-düzl r v s.

Ulduzdan-ulduza uçuram h l , Ça rsan torpa a en bil r m. (N.K s m nli) S nin toxudu un ya l xal da Üfüqd n-üfüq süzm k ist r m. (Z.Yaqub) Ucalardan-ucalara qalxasan f l k kimi. (Z.Yaqub)


— 47 —

Bel birl m l rd I t r f h r k tin ba , II t r f is son nöqt sini bildirdiyi üçün onlar müxt lif leksik vahidl rd n bu formada m l g lmi söz birl m l rin b rab r etm k olar.

III. T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl -m l rin III qrupu qo malar vasit sil yarananlard r. Bel bir-l m l rin I t r fi sas n isiml rd n, II t r f is isim v sif td n ibar t olur. I t r f h mi II t r fi bu v ya ba qa c h td n izah edir, II t r fin lam tini bildirir, II t r fi mü yy n ya il müqayis yolu il t yin edir. II t r f isiml ifad edildikd birl -m bütünlükl substantiv xüsusiyy ti da y r v ba qa sözl rl isim kimi laq y girir: Qaya boyda da lar, qaya boyda da lar, II t r fi sif tl ifad olunan birl m bütünlükl atributiv xüsusiy-y t malik olur. M s l n: qarlarla örtülü bir düz g ldik, b çaq kimi iti, gün kimi sar v s. Qo man n i tirak etdiyi birl -m l rd b z n I t r f mü yy n hal kilçil ri d q bul etmi olur: m nim kimi t l b , k nd sar yol, x st d n ötrü d rman v s.

IV. T yini söz birl m sin daxil olmayan ismi birl m nin IV qrupu lav li birl m dir. M s l n: müh ndis-geoloq, ma n-traktor (stansiyas ) v s.

Dilimizd tabesizlik laq li ismi birl m l r d t sadüf edilir. M s l n: “Atalar v o ullar”, “H rb v sülh”, “Leyli v M cnun”, “Xosrov v irin” bunlar mü yy n anlay ad kimi formala d na gör dild sabitl ib. Bel ismi birl m l r dild sabitl diyi üçün onlar n t r fl rinin yerini d yi m k olmur.

Z rf birl m l ri. Z rf birl m l rinin sas t r fi z rfd n ibar t olur. Bunlar n II t r fi, sas n yer, zaman v t rzi-h r k t z rfi il ifad olunur: evd n yuxar , qu kimi tez, yel kimi tez (keçm k), bülbül kimi tez (ötm k), çox yava v s. Z rf birl m sinin formala mas nda I t r fin i tirak na gör z rf birl m l rinin a a dak növl ri var:

a) z rf-z rf: I t r f k miyy t z rfl ri, II t r f t rzi-h r k t, b z n d yer, zaman z rfl ri il i l nir: çox k skin (dan maq),


— 48 —

olduqca yava (yerim k), xeyli gerid (qalmaq), bir q d r gec (g lm k), bir q d r ucadan (q q rmaq) v s.

Bir q d r gec aral da Salat n n yuxulu s si al mi götürdü. (Y.S m do lu) Arvad naraz l qla bir q d r ucadan q q rd . (Y.S m do lu)

b) isim-z rf, v zlik-z rf: dostlardan aral (dolanmaq), qar -qadan yava (getm k), ham dan yax (oxumaq), h r k sd n çox (çal maq), ham dan yava (söhb t etm k) v s. Bu birl m l r yuxar dak lardan f rqli olaraq, idar laq sin saslan r. M s l n: qaranl qdan uzaq, q f sd n uzaq, ham dan tez, h yatdan uzaq v s.

Ham dan tez m n onu gördüm. (Y.S m do lu) H yatdan uzaq olan o yerd balaca bir ulduz yanm d . (Y.S m do lu)

d biyyat:

1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan

dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.35-57 2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak ,

ADPU-nun n ri, 1999, s.8-16 3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak ,

“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.35-55 4. Y.Seyidov. Az rbaycan d bi dilind söz birl m l ri. Bak ,

“Maarif”, 1966, s.7-37 5. .Abdullayev. Az rbaycan dili m s l l ri. Bak , ADU-nun

n ri, 1992, s.160-173 6. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,

ADU-nun n ri, 1978, s.6-10


— 49 —

ÔÅÈËÈ ÁÈÐËÿØÌÿËÿÐ

Feili birl m l r haqq nda m lumat. smi birl m nin sas

t r fi adlardan ibar t oldu u halda, feili birl m nin sas t r fi feill rd n ibar t olur. Buna gör d feili birl m y ad t n bel bir t rif verilir: sas t r fi, y ni tabeedici sözü feild n ibar t olan birl m y feili birl m deyilir. Feili birl m nin sas t r fi, tabeedici t r fi feill yana , m sd rd n, feili sif td n v feili ba lamadan ibar t olur. M s l n: qap lar ba lamaq, onlar ça rmaq, siz g l nd , kitab oxuyan, teatra baxd qca, m kt b g ldim v s. Feili birl m öz xüsusiyy tin gör mür kk b feill r b nz yir. Çünki mür kk b feil kimi feili birl m d n az iki t r fd n ibar t olur v h r ikisind I t r f adlardan, II t r f is feill rd n qurulur. Bunu parça-parça etm k, heyran olmaq, p rt el m k, a el m k v s. mür kk b feill rini yuxar dak feili birl m il müqayis etm kl görm k olar. Buna baxmayaraq, mür kk b feill rl feili birl m l r aras nda mühüm f rql r d var. sas f rq odur ki, mür kk b feilin t r fl ri bir m na, bir m fhum ifad edir. Feili birl m nin t r fl rinin h r biri müst qil m naya malik olur. Bundan lav , mür kk b feill r ad t n iki sözd n ibar t oldu u halda, feili birl m nin t r fl ri daha çox sözl rl i l nir. M s l n: ikilikd söhb t ed nd , saçlar n geri daraya-daraya dey nd v s.


— 50 —

Qeyd: sas t r fi m sd rd n, feili sif td n, feili ba -lamadan ibar t olan birl m l r feili birl m l rdir: V t ni qorumaq, v t ni qoruyan, v t ni qoruyanda.

Feili birl m l r , o cüml d n, feili ba lamaya münasib t.

Az rbaycan dilind feili birl m say bax m ndan üstünlük t kil edir v z ngin olmas il f rql nir. H m d feili birl m y v feili birl m t rkibl rin münasib td fikir ayr l mövcud olmu dur1. M s l n, N.K.Dmitriyev “Qrammatika kum kskoqo yaz ka”, “Qrammatika ba kirskoqo yaz ka”, “Stroy turetskoqo yaz ka” adl s rl rind feili ba lama t rkibl rini iki yer ay r r:

1) Ayr ca qrammatik mübt das olmayan feili ba lama t rkib-l ri v 2) Ayr ca qrammatik mübt das olan feili ba lama t rkibl ri. N.K.Dmitriyev gör , birinci qrup feili ba lama t rkib-l ri budaq cüml y m xsus olan t l bl r cavab vermir, bunlar budaq cüml hesab etm k olmaz. Bunlar cüml üzvü kimi ç x edir. kinci qrup feili ba lama t rkibl ri is , rti olaraq, budaq cüml hesab edilir. Dem k olar ki, N.Z.Hac yeva da eyni fikri t krar etmi dir.

Türkoloqlardan A.N.Kononov feili ba lama t rkibl rinin bu-daq cüml , yaxud ayr ca cüml üzvü olmas m s l sinin qoyulu-una v izah na bir az f rqli yana r. Onun fikrinc , feili ba lama

t rkibl ri cüml üzvü rolunda olur. Ancaq o, feili ba lama t rkib-l rini söz birl m sinin bir növü kimi deyil, “budaq cüml l rin m nas n ver n stilistik bir forma kimi izah edir, onlar n qram-matik c h tl rin n z r yetirmir”2.

V.L.Qordlevski türk dill rind feili ba lama t rkibl rini (eyni zamanda ayr ca i l n n, t rkib t kil etm y n feili ba lamalar ) ixtisar edilmi budaq cüml adland r r. Türkoloqlardan E.V.Se-

1Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.4-72 Yen orada. s.4


— 51 —

vortyan da feili ba lama t rkibl rini bu cür (V.L.Qordlevski kimi) izah edir.

Türkoloqlardan N.P.D renkova “Qrammatika öyrotskoqo yaz -ka” v “Qrammatika orskoqo yaz ka” s rl rind oyrot, or dill -rind ki feili ba lama t rkibl rinin cüml üzvü kimi ç x etdiyini qeyd edir. Feili ba lama t rkibl rinin h mi cüml üzvü oldu unu göst rir.

Feili ba lama t rkibl rinin, el c d dig r feili birl m l rin (t rkibl rin) Az rbaycan dilçiliyind cüml üzvü v budaq cüml olmas bar d fikir müxt lifliyi olmu dur. Bu m s l mübahis obyekti kimi dilçil ri dü ündürmü dür. M s l n, .D mirçizad feili ba lama t rkibl rini (el c d dig r t rkibl ri) budaq cüml kimi izah etmi dir. M s l n, Konsulun Ninaya böyük hörm t b sl diyini bilir m. (M.S.Ordubadi) M.F.Axundovun böyük ya-z ç olmas na baxmayaraq, müasirl ri onu qiym tl ndirm dil r v s. kimi bu q bild n olan cüml l ri mür kk b cüml , bu cüml l r-d ki feili birl m l ri (t rkibl ri) is budaq cüml hesab etmi dir.

M. ir liyev, M.Hüseynzad t r find n yaz lan v 1938-ci ild çap olunan d rslikl rd d (“Qrammatika”, “Az rbaycan dilinin s rfi”, “Az rbaycan dilinin qrammatikas ”) b zi feili ba lama t rkibl ri budaq cüml kimi verilmi dir. M s l n, Biz Moskvaya çatd qda, idd tli qar ya rd . M ruz çi h l son sözünü deyib qurtarmam , yerl rd n alq s sl ri yüks ldi v s. Bu cüml l r-d “biz Moskvaya çatd qda”, “m ruz çi h l son sözünü deyib qurtarmam ” feili ba lama t rkibl ri budaq cüml kimi verilmi -dir. Bu cür mövqe 1952-ci il q d r davam etmi dir. Sonrak ill rd çap olunmu kitablarda (M. ir liyevin, M.Hüseynzad nin kitablar nda) feili ba lama t rkibl ri budaq cüml kimi deyil, sad cüml nin geni l ndirilmi üzvü kimi izah olunma a ba lam d r. M s l n, “M n ev ged nd kitab ald m”, “M n d rsimi haz rla-madan imtahana girm r m” v s. kimi cüml l r sad , bu cüm-l l rd ki feili ba lama t rkibl ri is z rflik kimi götürülmü dür.


— 52 —

1950-ci ild n ba layaraq Az rbaycan dilçiliyind feili ba lama t rkibl rini budaq cüml deyil, ayr ca bir cüml üzvü kimi götür-m k meyli gücl nmi dir. M. ir liyevin “Müasir Az rbaycan di-lind mür kk b cüml m s l si”, Z.X.Ta zad nin “Tabeli mü-r kk b cüml ” m qal l rind , .Abdullayevin “Müasir Az rbay-can dilind xüsusil m l r” adl dissertasiyas nda feili ba lama t rkibl rinin budaq cüml hesab olunmas n n s hv oldu u qeyd edilmi dir.

Türkologiyada v Az rbaycan dilçiliyind feili birl m l r , xüsusil onlar n sintaktik v zif sin müxt lif münasib t var. Bu münasib ti üç qrupa ay rmaq olar: Birinci qrup dilçil rin fikrinc (V.L.Qordlevski, P.M.Melioranski, qism n A.N.Kononov, .D -mirçizad v b.), g r cüml d feili birl m (t rkib) varsa, onda o cüml tabeli mür kk b cüml d n ibar tdir. Bel cüml l rd feili birl m olan hiss budaq cüml , qalan hiss is ba cüml dir. M s l n: Bu fikr sas n, “M.F.Axundovun böyük müt f kkir olmas na baxmayaraq, müasirl ri onu qiym tl ndirm dil r” cüml sind müasirl ri sözl rin q d rki hiss budaq cüml , yerd qalan hiss is ba cüml dir. Yeri g lmi k n, qeyd ed k ki, bu fikir düz deyil, hal-haz rda dilçilikd m qbul say lm r.

kinci fikir t r fdarlar (N.Z.Hac yeva, N.K.Dmitriyev, T.A.Bertaqayev v ba qalar ) bel hesab edirl r ki, g r t rkib-l rin ( feili birl m l rin yaratd t rkibl rin) müst qil subyekti varsa, onda t rkibi müst qil bir cüml hesab etm k olar. M s l n: Alim teleskopla göy baxanda, m nim tuti dilim bird n lal olur. Bu cüml d teleskopla göy baxanda t rkibinin subyekti alim sözüdür. Y ni alim baxanda.

Üçüncü qrup dilçil r (Q.D.Sanjeyev, N.P.D renkova, N.A.Baskakov, .Abdullayev, M. ir liyev, M.Hüseynzad , Z.X.Ta zad , Z.Budaqova, Y.Seyidov) bel hesab edirl r ki, feili birl m yaln z cüml nin bir mür kk b üzvü ola bil r. Onlar n fikrinc , feili birl m nin subyekti olsa da, olmasa da, onlar cüm-


— 53 —

l nin bir üzvüdür. Hal-haz rda dilçilikd orta v ali m kt bin qrammatika kitablar nda bu üçüncü fikir m qbul fikirdir.

Feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l r aras nda ox ar v f rqli xüsusiyy tl r. Feili ba lama t rkibl rini düzgün ba a dü m k, onlar budaq cüml l rd n f rql ndirm k üçün bunlar n aras ndak ox ar v f rqli c h tl ri ay rmaq laz md r. Y ni feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l r aras ndak ox ar v f rqli c h tl r fikir verilm lidir.

Feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l r, sas n, üç c h t-d n bir-biri il müqayis olunmu dur: qurulu una, m nalar na v deyili l rind ki intonasiyaya gör . Bu c h tl rl müqayis etm k-l feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l rin yax nl n , ox ar-l n sas götürmü l r. Daha do rusu, feili ba lama t rkibl rini budaq cüml hesab etmi l r. Halbuki bunlar aras nda yax nl q, ox arl qla yana , f rqli c h tl ri izah etm y ehtiyac vard r.

Feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l r aras nda yax nl yaradan birinci c h t onlar n qurulu u il ba l d r. H r ikisind özün m xsus cüml üzvl ri vard r. Ancaq bu ox arl q, uy unluq feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l ri eynil dirmir. Ona gör ki, feili ba lama t rkibl rind ba qa üzvl r olsa da, x b r yoxdur. X b r is cütt rkibli cüml l rin n vacib lam tl rind n-dir. Cüml d mübt da il x b r onun (cüml nin) qrammatik sas d r. Feili ba lama t rkibl ri il müqayis d budaq cüml l rd

x b r, sas n, i tirak edir. Dem li, budaq cüml l rd x b rin ol-mas , feili ba lama t rkibl rind x b rin olmamas onlar bir-birind n f rql ndirir. g r feili ba lama t rkibi budaq cüml dirs , onda o, cüml üzvü kimi x b r adland r lmal d r. Feili ba laman v feili ba lama t rkibl rini is cüml üzvü kimi x b r adland r-maq mümkün deyildir. Ona gör ki, feili ba lamalar ayr l qda v t rkib daxilind xs, k miyy t, zaman kilçil ri q bul etmir, y ni t srifl nmir. M s l n, s n g l nd feili ba lama t rkibidir. S n g lirs n cüml dir. Feili ba lama kilçisini atd qda feil


— 54 —

t srifl nir. Ancaq feili ba lama t srifl nmir. Bel oldu undan o, qrammatik c h td n x b r kimi formala m r. X b r kimi formala-a bilm y n feili ba lama aid oldu u mübt da il uzla ma laq -

sin gir bilmir. Dem li, x b rin mübt da il uzla mas yoxdursa, subyekt v predikatdan dan maq mümkün deyildir. Bel olduqda feili ba lama v feili ba lama t rkibl ri cüml d ola bilmir.

Qeyd: Dilimizd x b rin mübt da il uzla mad hallara rast g lm k olur. M s l n, “Yeni dünya qu-ran bizik, haqqa q hm r duran bizik” (R.Rza) cüml sind mübt da il x b r aras nda uzla ma laq si yoxdur. H tta mübt da oldu u kimi

qalmaqla, x b r müxt lif xsl r üzr k miyy t gör d yi ir: Yeni dünya quran m n m. Yeni dünya quran s ns n. Yeni dünya quran odur. Yeni dünya quran bizik. Yeni dünya quran sizsiniz. Yeni dünya quran onlard r. Bel cüml l rd mübt da il x b r yerl rini d yi diyind n, onlar aras nda uzla ma laq si pozulmu dur. slind bu cüml bel dir: Biz

yeni dünya quranlar q. Mübt da il x b r yerini d yi diyind n bizik sözü h m x b r, h m d m ntiqi subyektdir, yeni dünya quran feili sif t t rkibi is h m mübt da, h m d m ntiqi predikatd r. Bundan ba qa, M n a a, s n a a... kimi cüml l rd d mübt da il x b r aras nda uzla ma laq si yoxdur. Ancaq bu tipli cüml l rd mübt da il x b r aras nda uzla ma laq sinin olmamas cüml y m xsus olan qanunauy unlu u pozmur. Bel ki, bel cüml l rd x b rl r xs kilçil ri lav etm kl onlar mübt dalarla uzla d rmaq olur: m n a ayam, s n a asan. Eyni zamanda bel cüml l r qrammatik c h td n formala d üçün cüml y m xsus olan intonasiyaya da malikdir. ntonasiya is bel cüml l rin bitkin cüml olmas na imkan verir.


— 55 —

Feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml aras nda yax nl ya-radan ikinci c h t onlar n m nalar il ba l d r. Budaq cüml l rd mü yy n hal, h r k t, hadis haqq nda bitmi bir fikir ifad olunur. Feili ba lama t rkibl rind d mü yy n hal, h r k t, hadis haqq nda m lumat olur. Bel likl , h r ikisi eyni m zmunu çatd r r. M s l n, El ki o qatar g lib duracaq, Azadl q z ngi d bel vuracaq. (S.Vur un) Bu cüml tabeli mür kk b cüml dir v zaman budaq cüml sidir. Burada El ki o qatar g lib duracaq budaq cüml sini O qatar g lib duranda feili ba lama t rkibi il verm k olar. Burada h m budaq cüml nin, h m d feili ba lama t rkibinin m zmunu, dem k olar ki, eynidir. Ancaq bu m na eyniliyin gör budaq cüml il feili ba lama t rkibini eynil dir-m k olmaz. Ona gör ki, t kc fikri n z r almaqla, daha do rusu, feili ba laman n fikir ifad etm sini n z r almaqla onu budaq cüml hesab etm k olmaz. Onda cüml nin ba qa lam tl ri diq-q td n k narda qalm olur. Ba qa bir c h td n feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl rini budaq cüml hesab etm k dilimiz-d ki z ngin feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl rini inkar etm k dem kdir.

Cüml ni, cüml üzvl rini v mür kk b cüml l ri t dqiq ed n .D mirçizad feili sif tin, feili ba laman n v m sd rin (o cüm-

l d n t rkibl rin) mü yy n fikir, m na ifad etm sini sas götür -r k, onlar budaq cüml hesab etmi dir1. Bu fikir sonralar dilçilikd özün yer ala bilm mi dir.

Feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l r aras nda ox arl q, yax nl q yaradan üçüncü c h t onlar n deyili i il laq dard r. Bel ki, mür kk b cüml ni t kil ed n komponentl r aras nda deyili zaman mü yy n fasil olur. Bu, m tni t kil ed n cüml l r aras nda v cüml d ki sözl r aras nda, sözd ki hecalar

1 .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili (cüml üzvl ri). Bak , 1947, s.9; .D mirçizad . Mür kk b cüml l r. – “Az rbaycan m kt bi” jurnal , 1948, 1.


— 56 —

aras nda da özünü göst rir. Bu fasil feili ba lama t rkibl rinin deyili ind d özünü göst rir. Misallara diqq t yetir k: M n d rs g lirdim ki, bird n evimiz qonaq g ldi. Bu tabeli mür kk b cüml d birinci hiss ni oxuduqda fasil yaran r v dinl yici ikinci cüml ni (fikri) gözl yir. El c d hm d d rs g l nd , Qarda -xan onu gördü cüml sind hm d d rs g l nd feili ba lamas n oxuyanda fasil yaran r. Ancaq mür kk b cüml l rd fasil ba v budaq cüml l rin s rh dini mü yy n edir. Feili ba lama t rkibl rind ki fasil is feili ba lama t rkibi il ifad olunmu cüml üzvünün s rh dini mü yy nl dirm y xidm t edir. H m budaq cüml d ki, h m d feili ba lamadak fasil intonasiya il laq dard r. ntonasiya cüml nin sas lam tl rind n biridir v

fikrin bitm sini göst rir. Feili ba lama t rkibind ki intonasiya is cüml y m xsus olan intonasiyadan f rql nir. Feili ba lamadak intonasiya sintaqmalara (söz birl m l rin ) m xsus olan intonasi-yaya daha yax nd r, ancaq bu intonasiya da sintaqmalara m xsus intonasiyadan mü yy n q d r f rql nir. Bel ki, feili ba lamalar-dak intonasiya sintaqmalardak intonasiyadan f rqli olaraq, bir q d r qüvv tli v davaml intonasiyad r. Ona gör d feili ba la-ma t rkibl rind n sonra çox vaxt dur u i ar si (vergül) qoyulur. H m d feili ba lama t rkibl rinin özün m xsus m ntiqi vur usu olur.

Bel likl , feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l r aras nda ox arl q, yax nl q yaradan c h tl rin olmas na baxmayaraq, feili ba lama t rkibl rini budaq cüml il eynil dirm k olmaz. Feili ba lama t rkibl ri söz birl m l rinin bir növü kimi özünü gös-t rir.

Feili ba lama t rkibl rinin bitmi bir fikri ifad ed bilm m -si, mübt da il x b r aras ndak uzla man v dinamikliyi göst r bilm m si onlar cüml d n uzaqla d r r. Feili ba lama t rkibl rini söz birl m l ri s ras na daxil etm yi sasland r r.


— 57 —

Feili ba lama t rkibl rinin spesifik formal v m na xüsusiy-y tl ri onu ba qa növ söz birl m l rind n f rql ndirir. Feili ba lama t rkibl ri cüml d zaman, s b b, m qs d, t rzi-h r k t v s. m zmununda olur. Lakin dig r növ söz birl m l ri bu xüsu-siyy tl ri özünd ks etdir bilmir. Dig r növ söz birl m l rind olan spesifik xüsusiyy tl r d feili ba lama t rkibl rind yoxdur.

Qeyd: Feili ba lama, feili sif t, m sd r t rkibli bir-l m l r qeyri-predikativ birl m l r hesab olunur. Ona gör ki, bu t rkibli birl m l r cüml nin geni -l nmi bir üzvü kimi ç x edir. Dem li, feili birl -m l r h m predikativ, h m d qeyri-predikativ ola bilir. Bel ki, qeyri-predikativ birl m l r cüml ya-rada bilmir, o cüml d n, feili birl m l r d bel birl m l rdir. Predikativ birl m l rd x b rin mövcudlu u z ruridir. M s.: H y t böyükdür. Bak q ngdir. B z n bel hesab olunur ki, t rkibind feil olan birl m l r predikativ birl m l rdir. Ancaq predikativlik feillikd deyil, x b rlikd dir. Y ni pre-dikativlik morfoloji xüsusiyy t deyil, sintaktik xüsu-siyy tdir. Eyni zamanda predikativlik qrammatik ka-teqoriyad r, o, m ntiqi kateqoriya deyildir. M hz bu c h td n maraql kitab, yax dan maq predikativ birl m deyildir, kitab maraql d r, m qs dimiz dan maqd r predikativ birl m dir. Dem li, qeyri-predikativ birl m l rd x b r i tirak etmir, ancaq predikativ birl m l rd x b r i tirak edir.

Sabit v qeyri-sabit feili ba lama t rkibl ri. Dem li, feili ba lama, feili sif t, m sd r t rkibl ri cüml yarada bilmir, sas t r fi feil olsa da (feili ba lama, feili sif t, m sd r), predikativliy


— 58 —

xidm t etmir. Ona gör d I, II, III növ t yini söz birl m l ri kimi feili ba lama, feili sif t v m sd r t rkibli birl m l r d qeyri-predikativ birl m l r hesab olunur. Feili ba lama t rkibl ri söz birl m l rinin bir növü oldu u üçün onlar da sabit v qeyri-sabit feili ba lama t rkibl ri olmaqla iki yer ayr l r. Sabit feili ba lama t rkibl ri tam leksik birl m l rdir. Bel birl m l ri t rkib hiss l rin bölm k, ay rmaq mümkün deyildir. Ona gör ki, bel birl m l ri m l g tir n sözl r m naca bir-birin o q d r yax nla m , daxili laq y girmi dir ki, onlar bir-birind n ay rmaq, bölm k heç cür al nm r. Bel oldu undan bu t rkibl r bütövlükd bir leksik vahiddir, t rkibd ki sözl r aras nda m na v qrammatik laq da la m d r. M s.: gözl ri yol ç km k, burnunun ucu göyn m k, dili a z na s mamaq v s.

Qeyri-sabit feili ba lama t rkibl ri t rkib hiss l rin parçala-n r v burada sözl r aras nda m na v qrammatik laq da la m olmur. M s.: Ax am u aqlar d rsd n ç xanda hava qaralm d .

Feili ba lama t rkibl rinin daxilind bir neç söz birl m si (sabit v qeyri-sabit birl m l r) ola bil r. M s.: ba götürüb dün-yadan köçm k, onun sözl rin qüvv t verm k, soyuq münasib tini hiss etm k v s.

Göründüyü kimi, feili ba lama t rkibl ri söz birl m l rinin bir növüdür. Bunlar söz birl m l rin aid n mühüm xüsusiy-y tl ri özünd ks etdirir.

Feili ba lama t rkibl rinin qurulu u. Feili ba lama t rkib-l ri iki, üç, dörd v b z n d çox sözd n t kil olunur: m ktubu alanda, m ktubu poçtalyondan alanda, Qulu m ktubu poçtal-yondan alanda v s.

Ba m qald randa, gözl rim bir anl q gözl rin sata d . (R.Rza)

Möht r m air salamlar olsun, Bu dünya durduqca o da var olsun! (S.Vur un)


— 59 —

Ka za h v sl o da qol atd Doda alt ndan gülüms y r k. (B.Vahabzad )

M n v t nimin keçirdiyi a r günl r haqq nda dü ün rk n h mi özümd bir gücsüzlük hiss el yib bir olan Allahdan nicat ummu am. ( . f ndiyev)

Feili ba lama t rkibi qurulu ca sad v mür kk b olur. Sad feili ba lama t rkibi iki müst qil sözün m na v qrammatik c h td n birl m sind n yaran r. M s.:

Ah, babam, bir d anl - anl babam! ntiqam almadan, inan ya amam. (H.Cavid)

Bizim bu da lar n o luyam m n d , Az-az uydururam yeri g l nd . (S.Vur un)

Mür kk b feili ba lama t rkibi üç v daha art q müst qil sözün m na v qrammatik c h td n birl m sind n yaran r. M s.: Atas h r d f bir yana ged nd , toydan-ma ardan qay danda evd bel söhb tl r olurdu. ( . xl )

Ey Araz, s pirs n, göz ya s n d Keçdikc üstünd n çölün, ç m nin. (B.Vahabzad ) Ka za h v sl o da qol atd Doda alt ndan gülüms y r k. (B.Vahabzad ) Niy qula n z çoxdan e dir – Böhtan e id nd q zar b yanar, Do ru söz g l nd pamb q t xanar. (S.Vur un)

Feili ba lama t rkibl rinin t r fl ri aras nda m na laq si. Feili ba lama t rkibl ri iki sözd n ibar t olanda, onda t r fl r aras nda a a dak m na laq l ri olur:

a) prosesl onun subyekti aras nda laq olur: Qulu alanda, m ni ba layanda, s n g l nd , u aqlar gül rk n, mü llim dan d qca v s.

b) prosesl onun obyekti aras nda laq olur: m ktubu alanda, evi b z y nd , kitab oxuyanda, mühazir l r qulaq asanda, tama aya baxmaq, kitabdan öyr nm k v s.


— 60 —

c) prosesl onun zaman aras nda laq olur: s h r alanda, dün n gör nd , ax am görü nd , gec getm k, s h r oyanmaq, tez g lm k v s.

ç) prosesl onun m kan aras nda laq olur: evd n ç xanda, küç d gör nd , h y td dan anda, d rsd n ç xanda, k ndd ya amaq, da lara qalxmaq, yoldan qay tmaq v s.

d) prosesl onun t rzi aras nda laq olur: astadan dan anda, tez-tez yeriy nd , bird n gülm k, durub baxmaq, gül -gül getm k v s.

e) prosesl onun k miyy ti aras nda laq olur: çox oxuyanda, az yazanda, xeyli dan anda v s.

) prosesl onun s b bi aras nda laq olur: t nhal qdan dar xanda, s bd n a layanda, soyuqdan donmaq, sevincd n a lamaq v s.

f) prosesl onun m qs di aras nda laq olur: oxuma a ba layanda, i l m y ged nd , getm k üçün y anda, görm k üçün t l s nd , göst rm k üçün aparanda v s.

Adl q hall feili ba lama t rkibl ri. Feili ba lama t rkibl ri çox sözd n ibar t olanda t rkib iç risind ba qa feili birl m l r d ola bilir. T rkib iç risind ki feili birl m l rin ham s feili ba lama t rkibin aid olur. Bu zaman feili ba lama bütövlükd t rkibin m rk zl dirici, mü yy nl dirici üzvü kimi ç x edir. Feili ba lamalar adl q haldak sözl rl laq l n r k adl q hall feili ba lama t rkibl ri yarada bilirl r. Bu q bild n olan feili ba lamalar iki yer ay rmaq olar:

1. Adl q hall feili ba lama t rkibl ri yarada bil n feili ba -lamalar. M s.: bahar g l nd , mü llim dan d qda, radio s sl n-dikc , s n g linc , d rs ba lanark n, s n ged li, m n g lm mi , m n g l r-g lm z, gün ç xmadan, m n bil -bil v s.1 Bu cür feili

1 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.29


— 61 —

ba lamalar cüml d n k narda i l tdikd bir uy unsuzluq, çat mazl q hiss olunur.

2. Cüml d adl q halla (mübt da v zif sind olan adl q halla) laq si olan feili ba lamalar var ki, onlar adl q hall feili ba lama t rkibi yarada bilmir. M s.1: Kür çay sahil s s sala- sala, D yi mi r ngini axan sular n. (S.Vur un) Aslan is a aran dan yerin baxa-baxa d rind n v rahat n f s ald . (H.Mehdi) Atam yuxulard t r tök -tök . (S.Vur un) Bu misallardak s s sala-sala feili ba lamas n Kür sözü il , baxa-baxa feili ba la-mas n n Aslan sözü il , t r tök -tök feili ba lamas n n atam sözü il laq si vard r.Ancaq bu laq h min sözl rl birlikd birl m , feili ba lama t rkibi yaratmam d r. Ona gör d bel cüml l r sintaktik t hlil edil rk n h min sözl r müxt lif cüml üzvl ri kimi qeyd olunur. Bu m nada a a dak cüml l r d h min q bild ndir2:

Tahir yerind h r k tsiz dayan b onlara bax r, m d nin r smi i çisi oldu unu güman edirdi. (H.Mehdi) Çat b qa lar n fikr getdi o bir anl q. (S.Vur un) Bu an xoruz qanadlar n aqq ldad b töyl dolusu banlad . (S.R himov). Bu cüml l rd dayan b, çat b, aqq ldad b feili ba lamalar h min cüml l rin adl q halda olan

mübt dalar il (Tahir, o, xoruz) feili ba lama t rkibi m l g tirm mi dir. Ona gör ki, bu mübt dalar (Tahir, o, xoruz) ilk növb d feili ba lama il deyil, bax r, fikr getdi, banlad sözl ri il laq dard r v h min sözl rl predikativ birl m l r m l g tirmi dir: Tahir bax r, o fikr getdi, xoruz banlad .

Qeyd: -m , -mi , -mu , -mü kilçil rinin qalmaq, keçm k, ötm k tipli sözl r qo ulmas ndan m l g l n feili ba lamalar n adl q halda olan sözl rl

1 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s. 312 Yen orada. s.33-34


— 62 —

laq n bilir, n d adl q halda olan sözl feili ba -lama t rkibi m l g tirir1. M s.: sg nd r ki i gec d n xeyli keçmi , özün g ldi. (H.Mehdi) Z f r bayram na birc gün qalm , Biz qurban verdi slam ömrünü. (S.Vur un) vaxt ndan xeyli

keçmi , li g lib ç xd . Bu cüml l rd keçmi , qalm , ötmü feili ba -lamalar adl q halda olan sözl , el c d mübt da v zif sind olan adl q haldak sözl laq l nm mi , laq li birl m yaratmam d r.

Feili sif t t rkibi d vaxtil budaq cüml kimi q bul

olunmu dur2. Sonralar (1952-ci ild n sonra) bu nöqsan aradan qald r lm 3, feili sif t t rkibl ri d feili ba lama t rkibl ri kimi budaq cüml l rin s ras ndan ç xar lm d r. Feili sif t t rkibl ri cüml üzvü kimi götürülmü dür. Dem li, feili sif t d söz birl m l rinin bir növüdür. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, m sd r t rkibl ri d feili birl m l rd n biridir.

Bel likl , feili ba lama, feili sif t v m sd r t rkibl ri sad cüml nin t rkib hiss sidir v cüml nin bir üzvüdür. Bunlar n h r üçü feili birl m l rin növüdür.

1 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s. 342 M. . ir liyev, M.Hüseynov. Az rbaycan dilinin qrammatikas . II hiss , sintaksis.Bu kitab n 1952-ci il q d r olan n rl ri; .D mirçizad . Mür kk b cüml l r. – “Az rbaycan m kt bi” jurnal , 1947, 5-6 v 1948, 13 M. . ir liyev. Müasir Az rbaycan dilind mür kk b cüml m s l si. – “ d biyyat v Dil nstitutunun s rl ri”, V cild, s. 29-40; M. . ir liyev.

. – « », 1956, 1, s. 93-99; .Z.Abdullayev. Müasir Az rbaycan dilind feili sif t t rkibl ri haqq nda, Elmi sr rl r, ADU-nun n ri, 1956, 8, s. 79-81; A.S. bilov. Müasir Az rbaycan dilind feili sif t t rkibl ri haqq nda, “Aspirantlar n elmi s rl ri”, III burax l , ADU-nun n ri, 1957, s.95-115


— 63 —

Qeyd: Feili ba lama il yana , feili sif tin v m s-d rin d qurulu u sad v mür kk b olur.

d biyyat:




“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.55-76 4. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.3-92 5. .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili (cüml üzvl ri). Bak ,

1947, s.9 6. .D mirçizad . Mür kk b cüml l r. – “Az rbaycan m kt bi”

jurnal , 1947, 5-6;1948, 1 7. M. . ir liyev. -

c . – « ». 1956, 1, .93-99

8. .Z.Abdullayev. Müasir Az rbaycan dilind feili sif t t rkibl ri haqq nda. Elmi s rl r, ADU-nun n ri, 1956, 8, s.79-81

9. A.S. bilov. Müasir Az rbaycan dilind feili sif t t rkibl ri haqq nda. “Aspirantlar n elmi s rl ri”, III burax l , ADU-nun n ri, 1957, s.95-115

10. Y.Seyidov. Az rbaycan d bi dilind söz birl m l ri. Bak , “Maarif”, 1966, 1992



— 64 —

ÚÖÌËÿ

Cüml haqq nda m lumat. Cüml nitqin canl vahididir. Cüml fikir mübadil si üçün sasd r. H m d n mühüm ünsiyy t vasit sidir. ndiy q d r cüml y says z-hesabs z t rifl r verilib (200-d n çox t rif). Lakin bu t rifl rin heç biri cüml nin lam tl rini tam kild hat ed bilmir. Cüml y verilmi

t rifl r iç risind frakiyal Dionisinin (e. .II sr) verdiyi t rif daha geni yay l b:“Bitmi fikir ifad ed n sözl rin birl m si nitqdir”. Bu t rif indi orta v ali m kt bin d rslikl rind cüml y veril n t rif üçün sas götürülübdür. M s l n: Orta m kt b d rslikl rind cüml y bel t rif verilib: “Bitmi bir fikri ifad ed n sözl rin birl m sin v ya bir söz cüml deyilir”.

Qeyd:“Bitmi bir fikri ifad ed n sözl rin birl m si-n v ya bir söz cüml deyilir” t rifind “bitmi bir fikir” anlay rtidir, nisbidir. Ona gör ki, fikrin bitib-bitm m si haqq nda konkret meyar yoxdur. s-lind fikir abzasda, kitab n f slind , bütöv s rd bitmi olur.

Cüml y münasib td müxt lif c r yanlar meydana ç x bd r. Bu c r yanlar iç risind m ntiqi v psixoloji c r yan n nümay n-d l ri daha geni yay l bd r. M ntiqi c r yan n nümay nd l ri, y ni m ntiqi dilçil r m ntiqd ki hökml qrammatikadak cüml l -


— 65 —

ri qar d rm , b z n is eynil dirmi l r. M lumdur ki, m ntiqd -ki hökmd bir ey ya t sdiq, ya da inkar olunur. Lakin qramma-tikadak cüml l rin ham s nda bel bir v ziyy t yoxdur. M s l n, sual v mr cüml l rind bir eyin t sdiq v inkar ndan dan maq mümkün deyil. Buna gör d m ntiqd ki hökml qrammatikadak cüml nin münasib tini bel qrupla d rmaq olar: Bütün hökml r cüml klind ifad olundu u halda, bütün cüml l r hökm ifad etmir. Bundan ba qa, cüml nin ba v ikinci d r c li üzvü oldu u halda (y ni cüml nin be üzvü var), hökmün is subyekt v predikat var (y ni subyekt v predikatdan ibar t iki üzvü var).

Psixoloji c r yan n nümay nd l ri is cüml ni “t s vvürl r birl m sinin ruhi ifad si” adland rm lar. Psixoloji c r yan nümay nd l ri o zaman meydana ç x b ki, dilçil r art q m ntiqi c r yan n nümay nd l rinin fikrini b y nm mi , onlar n fikrini t nqid etmi , eyni zamanda XIX srin II yar s nda psixologiya elmi sah sind bir s ra nailiyy tl r meydana ç xm d r. Bu nailiyy tl r say sind psixoloji c r yan n nümay nd l ri fikirl r söyl mi l r. Psixoloji c r yan n nümay nd l rin gör , “Qu uçur” cüml sind vv lc uçma prosesi görünür, sonra is uçan

ya. Bunlar t s vvürd birl r k cüml ni (Qu uçur cüml sini) m l g tirir. Onlar n fikrinc , uçma prosesi sas oldu undan bu

cür cüml l rd uçur sözü psixoloji mübt da, qu sözü psixoloji x b rdir. Ancaq psixoloji c r yan n nümay nd l rinin bu fikri il raz la maq olmaz.

Cüml h r bir dild sözl rin m na v qrammatik c h td n la-q l nm si yolu il yaran r. H m d rabit li nitq vahidi olub, bit-mi bir fikri ifad edir. Ona gör cüml y bel bir t rif verm k olar: Rabit li nitq vahidi olub, qrammatik c h td n formala an, bitmi bir fikir ifad ed n sözl rin birl m sin , v ya bir söz cüml deyilir. Bu t rifd cüml nin a a dak lam tl ri hat olunur:

1. Cüml rabit li, laq li nitq vahididir;


— 66 —

2. H r bir dild cüml dilin öz daxili qrammatik qayda-qanun-lar sas nda yaran r v qrammatik c h td n formala r;

3. H r bir cüml bitmi bir fikri ifad edir; 4. Cüml ad t n müxt lif sözl rin birl m sind n v bir

sözd n ibar t olur. Cüml nin dild h miyy ti böyükdür. Dild kiçikd n böyüy

q d r bütün vahidl r, y ni s sl r, sözl r, söz birl m l ri cüml d toplan l r. Buna gör d b z n bel deyilir ki, cüml dild olan bütün fakt v hadis l rin yekunudur. Ona gör d cüml dilin bütün sah l rinin – fonetika, leksikologiya, frazeologiya, morfolo-giya, sintaksis v üslubiyyat n öyr nilm si üçün laz m olan bütün faktlar ver bilir. Buna gör b z n do ru olaraq bel d deyirl r: Cüml el dilin özüdür.

Cüml nin lam tl ri. Cüml nin cüml olmas üçün a a dak lam tl r vacibdir:

1. Bitkinlik; 2. Predikativlik; 3. ntonasiya; 4. Modall q. 1.Bitkinlik. B z n bitkinliyi cüml nin lam tl ri s ras na daxil

etmirl r. Lakin n z r almaq laz md r ki, bitkinlik cüml üçün birinci d r c li lam tdir. Bütün t l bl rin v qaydalar n sas nda bitkinlik durur. Bitkinlik anlay n nisbi m nada ba a dü m k laz md r. Çünki h r bir cüml h yat h qiq tinin yaln z bir an n , bir c h tini, bir detal n ks etdir bilir. Buna gör d qeyd edirl r ki, cüml nitqin elementi, hiss sidir. H r bir hadis , m s l , mövzu haqq nda daha trafl , daha tam, daha bitkin m lumat verm k üçün bir yox, rabit li kild bir çox cüml l rd n istifad etm k laz m g lir. M s l n: Oldu um ota n qap s ndan azca aral divar n dibind bir su kran vard , h y tin bütün sakinl ri bu krandan istifad edirdil r. H tta, h l m nim tan mad m qon ular da suyu g lib bizim h y td n apar rd lar. Ad t n dar xan adamlar p nc r


— 67 —

önünd dayan b bay ra baxma çox sev rl r... M n d ç rçiv l ri göy r ngl boyanm p nc r nin önünd durub h y timiz suya g l nl r tama a edirdim, ya da uzun-uzad x yallara dalaraq k ndimizi xat rlay rd m... ( libala Hac zad )

Burada yaz ç dörd cüml vasit sil bir t svir vermi dir. Bu t svird h r bir cüml nin öz pay var. Bü cüml l rin h r biri t k-likd fikir ifad etm kl yana , ümumi fikri ifad ed bilmir. Ancaq yuxar dak m tnd cüml l rin bir-birini izl m si, ard c ll v ba l l ümumi fikri ifad edir. Ümumi fikir m tnd ki ayr -ayr cüml l rin bir-birinin ard nca m na v qrammatik c h td n düzülü ü il yaran r. N tic d h r bir cüml d ki fikir bitkinliyi tamamlanm , ümumi fikrin yaranmas na xidm t edir. Dem li, cüml d ki sözl rin mü yy n qaydalar sas nda birl m si, y ni h m m na, h m d qrammatik c h td n laq l nm si vacib oldu u kimi, ayr -ayr cüml l r aras nda m na v qrammatik laq nin olmas da vacibdir. Bel ki, m na v qrammatik c h td n laq si olan cüml l rd n biri dig rini izah edir, ayd nla d r r.

Cüml nin lam tl rind n olan bitkinlik üçün, daha do rusu, bitkinliyin yaranmas üçün bir s ra vacib c h tl r vard r:

a) Cüml d ki sözl r h m m na, h m d qrammatik c h t-d n bir-biri il laq l nm lidir, biri dig rini izah etm li, ayd nla -d rmal d r. Bel olduqda cüml yaran r v h min cüml bitmi bir fikir ifad edir.

b) Cüml nin yaranmas üçün sas sözl rd n (müst qil m -nas olan, cüml üzvü olan sözl rd n) v yard mç sözl rd n ( sas sözl rin laq l nm sin xidm t ed n qo ma, ba lay c , dat, nida v s.) istifad olunur. Cüml nin yaranmas nda i tirak ed n sas sözl r sas vasit l r, yard mç sözl r is yard mç vasit l r de-yilir. sas vasit l r olmasa, cüml d fikir ifad oluna bilm z, yar-d mç vasit l r olmasa, cüml d ki sas vasit l r laq l n bilm z, cüml d ki fikrin kim v n y aid oldu u üz ç xmaz.


— 68 —

c) Cüml nin qurulmas üçün dilin qrammatik qurulu unun qayda-qanunlar mühüm rol oynay r. H r bir dilin öz qrammatik qurulu u v buna uy un qayda-qanunlar vard r. Ona gör d cüml l rin h r biri dilin öz qrammatik qayda-qanunlar sas nda qurulur. Bu bax mdan qrammatik qurulu v qrammatik qayda-qanunlar h r bir dilin milli orijinall n qoruyub saxlay r. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, qrammatik qurulu v qrammatik qayda-qanunlar dil yarand günd n yaran r v dili tarix boyu izl yir. Qrammatik qurulu un v qrammatik qayda-qanunlar n d yi m si olduqca l ng v yava gedir. Ona gör d dilimizin müxt lif tarixi dövrl rin aid eir, n sr parçalar ndak cüml l rd qrammatik qurulu un t l bl ri, dem k olar ki, eynidir. Yaln z f rq üslub bax m ndan olur. M s l n, Füzulinin, X tainin, M. .Sabi-rin, S.Vur unun v dig rl rinin yarad c l buna yani misald r.

ç) Bitkinlik üçün n vacib c h tl rd n biri kamillik, mük m-m llikdir. Kamillik, mük mm llik is bitmi bir fikri ifad ed n cüml d olur. Geni m nada mür kk b sintaktik bütövl rd , m tnl rd özünü göst rir.

d) Bitkinlik üçün rabit li nitqin bir vahidi olan cüml nin s r-h dl nm si d vacibdir. Bel ki, cüml yaz da nöqt , üç nöqt , sual i ar si, nida i ar si v s.-l s rh dl nir. M s.: Çox da iri ol-mayan yara ql bir h y td balaca bir otaq kiray l mi dim. ( .Hac zad ) mtahan ver rk n m nd m l g lmi sevinc az sonra qar dak imtahan n yaratd çox q rib bir qorxu il v z olunub gedirdi... ( .Hac zad ) M n Sad a dedim: – Ad , zal m balas , öz leyhin d l çal rsan? Xo un g lir? ( .Hac zad ) Da-yan! – dey dris a , za l , al qan boyda z rif qara tapançan alvar n n dal cibind n ç xar b H s nzad y sar tu lad .

( .Hac zad ) 2. Predikativlik. Predikativlik d cüml nin formala mas n-

da mühüm rol oynay r. Lakin predikativliyin nec formala mas bar sind müxt lif fikirl r var. ks riyy tin fikri bel dir ki,


— 69 —

predikativlik cüml d sözün bir-biril laq l nm si yolu il v xüsus n, cüml nin sonunda g l n x b rd öz ksini tap r.

Cüml nin lam tl rind n olan predikativliyin yaranmas bir s ra vacib c h tl rl ba l d r. H min vacib c h tl rd n b hs etm z-d n qabaq predikativlik sözünün izah n verm yi h miyy tli he-sab edirik. Predikativlik sözü lat n m n li predikat sözünd ndir. Predikat sözü m ntiqd v qrammatikada i l n n sözdür. M ntiq-d “hökmün obyekti haqq nda deyil n fikir, m ntiqi x b r”, qram-matikada is “x b r” m nas ndad r. Dem li, qrammatikadak predi-kativlik el x b rlik dem kdir. Predikativliyin (x b rliyin) ya-ranmas is bir s ra vacib c h tl rl ba l d r. Onlar a a dak lard r:

a) Predikativlik dedikd sözl rin v sözün hadis , proses, varl q v s. haqq nda m lumat verm k imkan n z rd tutulur. Bel ki, burada h r hans bir hadis haqq nda m lumat verilir. Bu zaman h min hadis y (proses , m s l y , varl a v s.-y ) münasib t bildirilir. Münasib t zaman bir ey ya t sdiq, ya da inkar olunur. Bel likl , h qiq t münasib t predikativliyin yaranmas nda mühüm rol oynay r.

b) Predikativliyin yaranmas üçün sözl rin qrammatik qayda-qanunlara uy un düzülü ünd n, qrammatik qayda-qanunlara uy un laq l nm sind n çox ey as l d r. Bu zaman münasib ti üz ç xarmaq üçün, bir eyin t sdiq v ya inkar olundu unu bildirm k üçün qrammatik kateqoriyalardan olan zaman, xs kateqoriyalar mühüm rol oynay r. M s l n:

Dal as nda dönükl r a köpükdür, Boz köpük. Dal alan r n hrt k D d Heyd r – Atatürk! (X.Rza Ulutürk)

Bu eir parças nda olan söz v birl m l r bir-biri il laq -l n r k predikativlik yarad r. Predikativliyin yaranmas nda zaman v

xs kilçil ri n sas ifad vasit si olur. N tic d mü yy n m lumat veril bilir. Bu eir parças zaman v xs kilçil rind n


— 70 —

m hrum olsa, onda predikativlik olmayacaqd r. Heç bir m lumat verilm y c kdir, bir ey t sdiq v ya inkar olunmayacaqd r. N tic d eir parças yaln z sözl rd n v söz y nlar ndan ibar t olacaqd r.

Ona gör d predikativlik cüml nin lam tl rind n biri kimi x b rlik dem kdir. X b rlik is yaln z feill deyil, xs kilçil ri q bul ed n sas nitq hiss l rinin h r biri il ifad oluna bil r. M s l n, “Kitab

maraql d r”, “Mü llim d rsd dir” cüml l rind maraql d r, d rsd dir sözl ri xs kilçil ri vasit sil (maraql d r sif tdir, d rsd dir isimdir) x b rliliy , predikativliy xidm t etmi dir.

B z n predikativliyin, x b rliyin yaln z feill t kil edildi-yini q bul etmi l r. Bel ki, cüml d feili “canl ” hesab etmi v onun cüml d t kiledici rolunu böyütmü l r. Cüml d ki ba qa sözl ri is “ölü” söz kimi n z r alm lar. Halbuki dilçilikd ki bu meyl düzgün olmam d r. Düzgün olmayan bu meylin t r fdarlar psixoloji c r yana m nsub olan (Vilhelm Humbolt, teyntal, Maks Müller v s.) aliml r olmu dur1. Onlar feilin rolunu h ddin-d n art q i irtmi l r. M s l n, Vilhelm Humbolt feili cüml nin “ür yi” (“can ”) adland rm d r2. Bel hesab etmi l r ki, harada feil varsa, orada x b rlik var. Bununla da onlar feill cüml üzvü olan x b ri eynil dirmi l r. Bu is ba qa nitq hiss l rinin cüml üzvü kimi x b r v zif sind ç x etm sini kölg alt na salm d r. Halbuki ba qa nitq hiss l ri xs kilçisi q bul etm kl x b r v zif sind olur. M s.:

Qaranl qda i qd r – o i a yol açaq.

M sl ki varl ndan böyükdür, min qat böyük.

Böyüklük heyk lidir D d Heyd r – Atatürk!(X lil Rza Ulutürk)

1 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis, Az rt drisn r, 1962, s.112 Yen orada. s. 11


— 71 —

Burada i qd r, böyükdür, heyk lidir sözl ri xs kilçisi q bul etm kl x b r v zif sind ç x etmi dir. Ancaq qeyd etm k laz md r ki, feil zaman v xs kilçisini q bul etm d n cüml üzvü kimi x b r v zif sind ç x ed bilir. Dig r sas nitq hiss l ri is xs kilçisini q bul etm kl cüml üzvü kimi x b r rolunda olur. Dem li, feil d , dig r sas nitq hiss l ri d cüml üzvü kimi x b r v zif sind olur v predikativliy xidm t edir.

c) Predikativliyin vacib c h tl rind n biri cüml nin x b rinin olmas d r. Dem li, x b r predikativliyin vacib da y c lar ndand r. Ona gör d predikativlik dey nd x b rlik, x b rlik dey nd predikativlik yada dü ür. Predikativlik x b rl mübt da aras nda qar l ql laq sas nda ba verir. Mübt da v x b r is cüml nin n z ruri üzvüdür. Onlar cüml nin iki qütbüdür: mübt da

(subyekt) v x b r (predikat). Bunlars z cüml ola bilm z. Bununla bel , cüml d mübt da v x b rin, y ni h r iki qütbün i tirak vacib deyildir. Bel ki, dilimizd el cüml l r var ki, onlar yaln z x b rd n ibar tdir, mübt das yoxdur. H m d el cüml l r d var ki, yaln z mübt dadan ibar tdir, x b ri yoxdur. M s l n, t kt rkibli cüml l r (qeyri-mü yy n xsli, ümumi xsli, xssiz, adl q, söz cüml l r v s.) bu q bild ndir.

ç) Predikativliyin s rh di cüml d n ba lay r. Ona gör d sözl rd v söz birl m l rind predikativlikd n dan maq müm-kün deyildir.

d) Predikativliyin qrammatik ifad vasit l ri var: feilin forma v zaman kilçil ri, xs kilçil ri, datlar, intonasiya v s.

3. ntonasiya. Cüml nin lam tind n biri d intonasiyad r. ntonasiya olmadan n qli, sual, mr, nida cüml l ri yarana bilm z.

Ona gör d cüml l r h m d m qs d v intonasiyaya gör t snif olunur. Burada intonasiyan n rolu xüsusil n z r al n r.

ntonasiya sözü lat n m n li sözdür. Bu söz dilçilikd v musiqid istifad olunur. Dilçilikd “s s tonunun ucal b-alçalma-s ; ton, t l ffüz xüsusiyy ti”, musiqid is “musiqi al tind


— 72 —

çalark n, yaxud oxuyark n tonun düzgün v ya yanl s sl nm si” m nas nda i l nir.

ntonasiya cüml nin lam tl rind n biri olmaqla bir s ra vacib c h tl r malikdir:

a) Predikativlik lam ti cüml nin n mühüm lam tl rd n biri olan intonasiyan n varl n t min edir. Eyni zamanda cüml -nin m l g lm sind intonasiyan n rolu böyükdür. M s l n, “Öl-dürm k olmaz, buraxmaq” v “Öldürm k, olmaz buraxmaq” cüml l rini müqayis ed k. Birinci cüml d öldürm k olmaz, ikinci cüml d is öldürm k sözü cüml dir. H r iki cüml d öldürm k sözü leksik vahid olmaqla bir-birind n formal c h td n f rql nmir. Lakin ikinci cüml d öldürm k sözü intonasiya bax m ndan birinci cüml d ki öldürm k olmaz birl m sind n f rql nir.

Yaxud, “Oxu atan kimi, t nb l olma” v “Oxu, atan kimi t nb l olma” cüml l ri intonasiya bax m ndan f rqli m nalar bildirir. Burada oxu atan kimi birl m sind n v oxu sözünd n sonra olan intonasiya cüml l rd f rqli m nalar yarad r.

b) Cüml d intonasiya il predikativliyin v hd ti mövcuddur. Bu v hd t cüml y m xsus olan sas lam tl rd ndir. Bu v hd ti cüml d inkar etm k mümkün deyildir. Predikativlikl intonasiya-n n v hd ti zaman intonasiya predikativliyin t nzimedicisi olur. ntonasiya predikativliyi tamamlay r. Dem li, qrammatik c h td n

formala m cüml (mübt das v x b ri olan, mübt da sas nda formala an cüml , x b r sas nda formala an cüml ) predikativlik bildirm kl yana , h m d intonasiyaya malik olur. M s.:

Azadl q Allah t k yl ib öz yerind . Yerin, göyün nuru var pey mb r gözl rind . Sad liyi nur saç r, z m ti d rind .


— 73 —

Gedir polad çiynind K p z, Qo qar boyda yük. D d Heyd r – Atatürk. (X lil Rza Ulutürk)

Bu eir parças ndak cüml l rin h r biri qrammatik c h td n formala m d r. H m predikativliy , h m d intonasiyaya malik-dir.

c) B z n el olur ki, h r hans söz v söz birl m si qram-matik c h td n cüml kimi formala m r. Ancaq predikativ münasib t bildirm y n söz v ya söz birl m l ri intonasiya vasi-t sil cüml y çevrilir1. M s.: Hind, Çin v Rur m l l ri, r li! r li! (S.Vur un)Yay günü. Yol üstü. A ac kölg si... Kölg d bir

g lin oturmu yalq z. (S.Vur un) Bu cüml l rd intonasiya vasit sil ir li, yay günü, yol üstü, a ac kölg si kimi söz v birl m l r intonasiya vasit sil predikativlik yaratm d r. g r burada intonasiyan n t siri olmazsa, onda predikativlik d olmaz. M hz intonasiyan n t siri say sind papiros ç km m k, zibill m m k v s. kimi söz v ifad l r cüml y çevrilir, fikir ifad edir2. Dilb rin ota . Bala n evind Avropa s liq si il b z nmi bir otaq v s. kimi cüml l r d eyni xüsusiyy t malik-dir3. Üslubun t l bin gör xs kilçil ri ixtisar olunmu , mübt da v x b rd n ibar t sad müxt s r cüml l r d intonasi-yan n say sind öz cüml liyini itirmir: ür k böyük, arzular çox, yollar uzun, s brims az...4.

ç) B z n dild predikativlik bildir n el söz v ifad l r olur ki, onlar cüml y m xsus olan intonasiyan n olmamas na gör predikativliyini itirir, cüml likd n ç x r5. M s.: Öldü var, geri döndü yoxdur. Bu cüml d öldü, geri döndü hiss l ri qrammatik

1 Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis, Az rt drisn r, 1962, s.982 Yen orada. 3 Yen orada. 4 Yen orada. 5 Yen orada. s. 98


— 74 —

c h td n cüml kimi formala m d r. Ancaq bunlar cüml y m xsus intonasiyalar n itirmi dir. N tic d , predikativlik d dinamikliyini itir r k donuq hala dü mü dür. Bel likl , qeyd olunan söz v birl m nin cüml liyi aradan ç xm d r.

Yuxar da qeyd olunanlar n ham s onu göst rir ki, intonasiya il predikativlik cüml d bir-biri il s x laq d dir. Onlar n laq si olmadan cüml bar sind dü ünm k mümkün deyildir.

d) ntonasiya cüml l rin s rh dini mü yy nl dirm k bax m ndan v cüml l rin bir-biri il laq sini ayd nla d rmaq bax m ndan çox h miyy t da y r.

e) Cüml nin t kc predikativlik deyil, bitkinlik v modall q lam tl rind d intonasiya f aliyy t göst rir.

) Cüml d ki sözl r, sözl rd ki hecalar aras nda da intonasi-ya olur. Ancaq bu intonasiya cüml d ki, m tni t kil ed n ayr -ayr cüml l rd ki intonasiyadan f rqlidir. Cüml d ki, el c d m tni t kil ed n cüml l rd ki, bütövlükd m tnd ki intonasiya daha kamil, bitkin intonasiyad r.

4. Modall q. Cüml nin n vacib lam tl rind n biri d mo-dall qd r. Modall q münasib t dem kdir. Münasib td n k narda is cüml yoxdur. Rabit li nitq vahidi olan cüml h r hans hadis y , yaya, subyekt , obyekt v sair y münasib t bildirir. Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, modall n ifad sind modal sözl rin rolu böyükdür.

Modall q sözü lat n m n li modal sözünd n yaranm d r. Modal sözü “modall q ifad ed n, modall q bildir n” m nas nda-d r. Modall q sözü is “nitqin m zmununun gerç kliy münasib -tini bildir n v feil formalar , intonasiya, ara sözl r v s. vasit sil ifad olunan qrammatik kateqoriya” kimi ba a dü ülür. H m modal, h m d modall q sözl ri dilçilikd istifad olunur.

Modall n da bir s ra vacib c h tl ri vard r:


— 75 —

a) st nil n bir cüml d obyektiv al m m xsus bu v ya di-g r hadis bar d m lumat verilir. T bii ki, bu m lumat modal-l qdan k narda deyildir.

b) Modall q modal sözl rl yana , ara sözl rl , feilin x b r, mr, arzu, vacib, laz m, rt formalar n n kilçil ri v xs kilçil ri il ifad oluna bilir.

c) Modall q obyektiv v subyektiv olmaqla bir-birind n f rql nir. Obyektiv modall qda real olan hadis l r münasib t bildirilir, real olan hadis l rd n dan l r. Subyektiv modall qda is qeyri-real olan hadis l rd n dan l r v münasib t bildirilir.

Cüml nin t snifi

Cüml nin t snifi prinsipl ri. Cüml müxt lif prinsipl r

sas nda t snif olunur: 1. Cüml h r eyd n vv l m qs d v intonasiyaya gör

t snif olunur. Bu c h td n cüml üç qrupa ayr l r: a) N qli cüml ; b) Sual cüml si; c) mr cüml si; ç) Nida cüml si. N qli, sual, mr cüml l rinin h r biri yüks k hiss, h y can-

la dol unla d qda nida cüml sinin yaranmas na s b b olurlar. 2. Cüml l rin n böyük t snifl rind n biri d onun qurulu-

una gör olan t snifidir. Qurulu una gör cüml l r iki növ ayr l r: sad cüml l r, mür kk b cüml l r. Sad cüml nin özü d müxt lif prinsipl r sas nda t snif olunur:

a) Sad cüml nin n böyük t snifi t rkib gör dir. T rkib dedikd cüml nin qrammatik sas , y ni ba üzvü (mübt da, x b r) n z rd tutulur. H r iki ba üzvün i tirak il qurulan sad cüml l r cütt rkibli, yaln z ba üzvl rd n birinin i tirak il qurulan cüml l r is t kt rkibli adlan r.


— 76 —

b) Sad cüml ikinci d r c li üzvl rin i tirak edib-etm m -sin gör d iki yer ayr l r. kinci d r c li üzv i tirak etm dikd müxt s r, ikinci d r c li üzv i tirak etdikd is (biri, bir neç si, ham s ) geni sad cüml l r yaran r.

Qeyd: Sad cüml nin t rkibin a a dak lar daxildir: cüml üzvl ri, lav , xüsusil m , qrammatik c h t-d n cüml üzvl ri il laq dar olmayan sözl r: xitablar, ara sözl r

c) Sad cüml l r fikrin ifad sind i tirak ed n üzvün burax l b-burax lmamas na gör d iki qrupa ayr l r:

1. Bütöv cüml l r; 2. Yar mç q cüml l r.

Qeyd: Biz burada sad cüml nin növünd n b hs etdik. Mür kk b cüml nin d növl ri var. Mür kk b cüml l r sad qurulu lu müxt s r cüml l r v mür kk b qurulu lu müxt s r cüml l r , qar q tipli mür kk b cüml l r ayr la bilir. Mür kk b cüml l -rin özü d tabeli v tabesiz olmaqla iki yer ayr l r. Mür kk b cüml l r b hsind bu m s l l rd n geni

kild b hs olunacaqd r.

d biyyat: 1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan



“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.77-88 4. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.92-

100


— 77 —

CÖMLÿNÈN MÿQSÿD Vÿ ÈNTONASÈYAYA GÞRÿ NÞVLÿRÈ

Dan an öz nitqini dinl yiciy çatd rmaq üçün ifad etdiyi cüml l ri mü yy n intonasiya il söyl yir. ntonasiyan n cüml -l rd yaratd emosional münasib tl ri dig r formal qrammatik vasit l r yarada bilmir. Ona gör d Az rbaycan dilin aid yaz l-m qrammatika kitablar nda cüml l rin m qs d v intonasiyaya gör bölgüsü sasl hesab edilir.

M qs d v intonasiyaya gör cüml l r dörd yer bölünür: 1. N qli cüml ; 2. Sual cüml si; 3. mr cüml si; 4. Nida cüml si.

1.N qli cüml . N qli cüml l rd mü yy n bir hadis , ya, lam t v s. haqq nda m lumat verilir. H m d bu m lumat adi

t sviri yolla verilm kl yana , h m d n ql olunur. M s l n: Bu gün günorta h rd el bir isti var idi ki, n f s almaq mümkün deyildi v qocalar n dediyin gör bel isti bir d düz altm dörd il bundan vv l, el a sazl Abdullan n ba k sildiyi gün olmu du. (Elçin)

N qli cüml d fikir ya t sdiq, ya da inkar olunur. M s l n: Bu fikirl r Z rnigar xan m d h t g tirdi. ( . xl ) Qay qdak lar


— 78 —

çal salar da, istiqam ti düz götür bilmir, su qay yirdi. ( . xl )

N qli cüml l r dild n çox yay lm cüml l rdir. Sual, mr, nida cüml l ri il müqayis d n qli cüml l r daha çox i l nir. Dan an v yazan h r bir k sin n çox istifad etdiyi cüml n qli cüml dir. N qli cüml nin qurulma qaydas bel dir: Bu cüml -l rd , bir qayda olaraq ( eir istisna olmaqla), x b r cüml nin sonunda, dig r üzvl r is mü yy n ard c ll a tabe olaraq x b r-d n vv l g lir. M s l n: Uzaqdan vaxts z bir xoruz ban n n s si g ldi. (Elçin) Sonra bir-iki xoruz da o t r fd n-bu t r fd n h min vaxts z bana s s verdi, sonra yen sakitlik çökdü v yatm G nc bir müdd t bel c sakitlik içind qald , sonra h min gec yar s cavan, m lah tli v h zin bir s s saz n, kamançan n v tüt yin mü ayi ti il dal a-dal a G nc nin üstün yay ld . (Elçin) amxal anas n gözü ya l görüb evd b db xt bir hadis ba verdiyini z nn etdi. ( . xl )

N qli cüml l rin feili x b rl ri daha çox feilin x b r formas il ifad olunur. Ona gör d n qli cüml l rin feili x b ri bütün zamanlara aid m lumatlar bildirir. M s l n, indiki zamanda: Bu cavan air baltan lap kökünd n vurur v m s l buras ndad r ki, cavan olmas na baxmayaraq, h qiq ti deyir. (Elçin) amxal is iki yan na basa-basa gedir, yeridikc çiynind ki k r nti sa a-sola l ng r vururdu. ( . xl )

Keçmi zamanda; ühudi keçmi zamanda: Fir ng tacirinin heyr td n gözl ri b r l qald . (Elçin) Z rnigar xan m yenid n kövr ldi. ( . xl )

N qli keçmi zamanda: Xan nd v saz nd l r yataq ota n n a a ba nda, ip k dö kc l rin üstünd oturmu dular. (Elçin)

G l c k zaman; Q ti-g l c k zaman: Q m rbanu tamam min oldu ki, bundan sonra h r ey düz l c k: Mahmudu ki i etm k laz md r v Mahmud ki i olandan sonra, heç olmasa, bir az s rtl r, bir az camaata qaynay b-qar ar v ç tin d vv ld di,


— 79 —

sonra h r ey qaydas na dü c k, sonra Mahmud da öz ya dlar kimi at çapacaq, q l nc oynadacaq, q z qaç rdacaq, Mahmud da ba qa varisl r kimi, atas n n k s n li, fikirl n beyni olacaq. (Elçin) O gördü ki, atas iri p nc li li il bu saat onu yaxalayacaq, sonra da xurd-x il ed c kdir. ( . xl )

Qeyri-q ti g l c k zaman: O armudu yeti nd ver rs n Mahmud yey r, h m n d s nin d rdin lac olar. (Elçin) M n s nin üçün h r ey taparam. (C.Cabbarl )

N qli cüml nin x b ri feilin vacib, laz m, arzu, rt v s. formalar nda da olur. H m d n qli cüml nin x b ri adlarla da ifad oluna bilir. N qli cüml l rin x b ri adlarla ifad olunduqda

yan n bir s ra xüsusiyy tl ri bar d (v ziyy ti, m nsubiyy ti, lam ti, miqdar v s.) m lumat verilir. M s l n: Göyün üzü

t rt miz idi. ( . xl ) Taqs r n ham s ondad r. ( . xl ) T kt rkibli v cütt rkibli cüml l r, müxt s r v geni

cüml l r, tabesiz v tabeli mür kk b cüml l r n qli cüml l rd n ibar t ola bilir. Misallara diqq t yetir k:

Ba h kim z ng vurub x b rdarl q etdi ki, Möhsünzad ni telefona ça r rlar. ( . f ndiyev) ndi bir ay üç h ft iki gündür ki, q z burada dustaq el yibl r. (C.Cabbarl ) K s m nli ba a dü dü ki, onu buraya bo -bo una ça rmay blar. ( . xl ) M n deyirl r ki, guya bu evd qulluqçu kimi saxlanm am. (C.Cabbarl ) Etiraf edir m ki, az rbaycanl lar n z kas n , c surlu unu laz mi q d r qiym tl ndirm mi ik. ( . f ndiyev) M ni h bs ed c kl r, s n adlan rsan? (C.Cabbarl ) R qqas l r g lirl r. ( .Haqver-diyev) eypur s si g lir. ( .Haqverdiyev) Cavanlar oynay rlar. ( .Haqverdiyev)

2. Sual cüml si. Sual cüml si sual m qs di il i l dil n cüml l rdir. Sual cüml sinin mahiyy ti bel dir ki, “Dan an sual cüml si vasit si il ba qas ndan mü yy n bir m s l ni öyr nm k, mü yy nl dirm k, bir m s l y aid onun münasib tini bilm k v


— 80 —

s. ist yir”1. M s l n: Bu vilay ti siz müst qil idar edirsiniz? (Elçin) N yin qal b s nin o da larda? (Elçin) Hara gedirs n? (Elçin) S n niy evl nm din, ata? (Elçin)

Sual cüml l rind h mi sual intonasiyas olur. M s l n: Mahmud niy yatmam san? (Elçin) B s niy yatmam san, Sofi? (Elçin) S n Mahmudu tan y rsanm ? (Elçin) B s qoca? (Elçin) Özg n yin var? ( . xl ) S n ora n y getmi din? ( . xl )

Sual cüml si üç növ ayr l r: a) Sual intonasiyas il m l g l n sual cüml l ri; b) Sual datlar il m l g l n sual cüml l ri; c) Sual v zlikl ri il m l g l n sual cüml l ri.

a) Sual intonasiyas il m l g l n sual cüml l ri. Bu sual cüml l rind sual intonasiyas i tirak edir. Ba qa sözl , dig r qrammatik vasit olmur. M s l n: T kc el ananla bac n? (Elçin) Y ni t k m n, yoxsa bütün m clis hli? (Elçin) H l ölm mi m ki, mal m , dövl timi da d rsan? ( . xl ) Yoxsa o da qarda amxal kimi m nim üstüm dü c k? ( . xl ) Sual cüml l rinin bu növünd x b rin son hiss si, bir qayda olaraq uzad l r v n tic d sual intonasiyas yaran r. M s l n: Ke i in q z na a iq olub? (Elçin) Ziyad xan yen ba a dü mür ki, o lunun ba n hans qara buludlar al b? (Elçin) Adam h r gec min yuxu görür, b y m bunun ham s olar? (Elçin)

Sual intonasiyas il m l g l n sual cüml l rin cavab kimi b li, xeyr, var, yox, h v s. kimi sözl rd n istifad edilir. M s l n:

–Cüt minmis n? –B li? (M.C lal) – O m ktubdan görünür ki, guya o da siz m ktublar

yaz rm . Onlar lütf n m n ver rmisiniz? –Yox! (C.Cabbarl )

1 .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. rq-Q rb, Bak , 2007, s.86


— 81 —

–N üçün gedirsiniz, b s y nca n z olmayacaq? –Xeyr. ( . f ndiyev)

Sual intonasiyas il m l g l n sual cüml l rind h mi cavab m qs dil b li, xeyr, var, yox, h v s. kimi sözl r i l nmir. Bel cüml l r cavab ba qa cür d verm k olur. M s l n:

–Evimiz yad n za g lir? –G lir. ( . f ndiyev) –Dey s n, hava ayd nla b? –H , ayd nla b. ( . xl ) –Dey s n, s nd x b r var? –N x b r? X b r yoxdu. ( . xl ) –O Bak dan g lib, h ? –Xeyr, a a, T brizd n g lib, kimliyini bilmirik.

(M. brahimov) –B s s n ist mirs n? – st yir m, niy ist mir m. ( . xl )

Sual cüml l rinin b zil rinin x b rl ri eyni sözün birinin t sdiqd , dig rinin is inkarda olmas il i l nir1. M s l n:

S ba, m nd n söyl ol gülüzar , Bülbül gülüstan g lsin, g lm sin? Bu hicran dü künü, ill r x st si Qap na d rman g lsin, g lm sin? (N bati)

Bu q bild n olan sual cüml l rind müsb t cavab verm k üçün g lsin, m nfi cavab verm k üçün g lm sin sözl rind n istifa-d olunur. Bel sual cüml l rin cavab olaraq b li, xeyr, h , yox, var kimi sözl rd n istifad etm k heç cür mümkün deyildir. Müqayis et:

M n qurban olum nb r tell rin, Qönç dodaqlar n, püst dill rin,

1 .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. rq-Q rb, Bak , 2007, s.89-90


— 82 —

O lal rüxsar n, mi kin xallar n Oduna p rvan g lsin, g lm sin?

Yaxud: N bati ist m z s nsiz dünyan , zz ti, hörm ti, övk ti, an ,

Bir zada qalmay b daha güman , Bu ba o meydan g lsin, g lm sin?

b) Sual dat il m l g l n sual cüml l ri. Sual cüml l rinin bu növü -m 4 sual dat n n köm yi il m l g lir. M s l n: – Bahar n bunu dem y haqq varm ? (M.C lal) Dünya-n tutub ged c kdinmi? (Elçin) Ömürbillah o pak m xluqun havadar olacaqd nm ? (Elçin) Buna gör mi min bir hiyl il , h d il art rd n x zin ni? (Elçin) – Heç, s hn d olmusunuzmu, xan m f ndi? (C.Cabbarl ) – Hans r f, Göyt p limi? ( . xl ) – Onu qorumaqla h r ey düz l c kmi? ( . xl ) – B yim, s n q r nfill r su vermis nmi? ( . f ndiyev) Onlar dinc duracaqlarm ? ( . xl ) Qarda ndan söz sal b amxal n harda oldu unumu soru sun? ( . xl ) ki gün bundan vv l Kürün q ra nda onu gördüyünümü söyl sin? ( . xl )

Bu dat sual cüml l rinin daha çox x b rl ri il i l nir. M s -l n: S nin Mahmuddan x b rin varm ? (Elçin) Ba qas na, h tta dinsiz bel ölüm arzulayan ür k saf ola bil rmi? (Elçin) Müq d-d s evin qap lar bel bir ür k sahibinin üzün aç la bil rmi? (Elçin) Yen soru uram, sizin k ndd n seminariyada oxuyan varm ? – Var. ( . xl )

c) Sual v zlikl ri il m l g l n sual cüml l ri. Bu, sual cüml l rinin n çox i l n n növüdür. Bel cüml l r sual v zlikl rinin köm yi il m l g lir. M s l n: O s s n deyirdi

ki, Mahmud? (Elçin) N olub Mahmud? (Elçin) N olub, s n ? (Elçin) Niy m n heç n demirs n, Mahmud? (Elçin) N üçün bir insan ba qa bir insana ölüm arzulam d r? (Elçin) N üçün bu alaç q m nim, o alaç q s nin, u a n birinin dal na dü üb,


— 83 —

divan si olub? (Elçin) Bu q z kimdir? ( . xl ) K m ri niy s n verdi. ( . xl ) Axmaq qoca... ndiy q d r bu boyda m ml k ti nec idar etmis n? (Elçin) Dü m nl rin s nd n d axmaqd ona gör ? (Elçin) Öz h r k tl rin nec b ra t qazand rmal idi? ( . xl ) Sual v zlikl ri il m l g l n sual cüml l rind m ntiqi vur-u, sas n, sual bildir n sözl rin üz rin dü ür. M s l n: Mahmud

heç n soru murdu: Camaat kimdir, sümsükl r n dem kdir? (El-çin) N üçün Baba Ki i bu adi sual bar d fikirl m mi di? (Elçin)

Qeyd: Sual cüml l rind sual intonasiyas n qüvv t-l ndirm k m qs di il ki, b s, m g r kimi sual dat-lar ndan da istifad edilir. Bu sual datlar sual cüml l rinin bütün növl rind i l n bilir. M s l n: B s sonra? (Elçin) B s indi n oldu? ( . xl ) Baba Ke i günah axtar rd , b s bu suallar n özü günah deyildimi? (Elçin) Mirz , b s Mahmud? (Elçin) M g r Mahmudun bundan x b ri yoxdur? (Elçin) M n M ry mi sevmir m ki? (Elçin) Biz g l nd s ni gör n olmad ki? (M.C lal) Camaat h l yayla a köçm yib ki? ( . xl ) Art q dey c k bir sözün yoxdur ki? (M. brahimov) Hardad r ki? ( . xl ) – Gör s n bunu kim vurub. Bu K rimin i i deyil ki? ( .Haqverdiyev) – H l x b rin yoxdur ki? ( .Haqverdiyev)

3. mr cüml si. mr, xahi , n sih t, m sl h t, rica v s. bil-dir n cüml l r mr cüml si deyilir. mr cüml l rinin ifad etdiyi m nalar iç risind mr m nas daha sasd r. Daha do rusu, mr cüml l rind mr m nas daha qabar q kild t zahür edir. M s l n: S nin o da larda ür yin qal b, – dedi. Gözl rind n oxu-yuram. Get! (Elçin) Siz qal n. (Elçin) Ged bil rs n, Mirz ! (El-


— 84 —

çin) Get yat... (Elçin) R dd olun buradan, haramzadalar! ( . xl ) Yolun alt il g libs n, üstü il d qay t xarabana! ( . xl )

mr cüml l rinin bir qismi d xahi , rica, müraci t bildirir: Xahi bildir n mr cüml l ri; M s l n: Aman Mahmud, m ni rüsvay el m ...(Elçin) Möhl ti sabah s h r kimi uzat, xan, – dedi. (Elçin) Sofini d özünl apar... (Elçin) zin verin, m n a m. (R.Rza) S n Allah, timizi tökm . ( . xl ) Ay bibi, s n Allah, s n Allah, üzümüzün suyunu tökm . ( . xl )

Müraci t bildir n mr cüml l ri; M s l n: S n burada da-yan, m n indi g lir m, – dedi v qara bulud topas na t r f çapd . (Elçin) Ay ba n za dönüm, – dedi. – mam Hüseyn yolunda, m n köm k el yin, bu qanmaz o lu qanmaza qand r m ki, s hv el yir. (Elçin) mr cüml l ri h m d öyüd, n sih t, m sl h t, t skinlik bildirir. M sl h t bildir nl r; M s l n: Bax, bax o gözl r , yax bax v özün özünd n co ma. (Elçin) Sakit ol... Sakit ol...Özünü l al. (Elçin) Mirz , – dedi, – h mi on iki imam üçün a layanda, bir d f d y zid üçün a lamaq laz md r. (Elçin) A bala, adam bir i gör nd vv lc m sl h tl r. ( . xl ) Yox, Molla Sad q, ehtiyatl ol, saqq z n z o urlatma. ( . xl ) Öyüd, n sih t bildir nl r; M s l n: Tülkü qurban oldu umuz buyurur ki, arvad n getsin üç gec Göyç gölünd çimsin, g lsin, tülkü qurban oldu umuz ona baxacaq v d rdin lac ed c k. (Elçin)

mr cüml l rinin x b rl ri, sas n, feilin mr formas il ifad olunur. M s l n: Birba a öz da lar n za get. (Elçin) Ged bil rs n, Mirz (Elçin) Atl gönd r, Mirz ! Atl gönd r karvan t l sdirsin. (Elçin) bdürr him Tal bzad ni nahardan sonra m nim yan ma ça rs nlar. ( . f ndiyev) lim-aya m d ym mi r dd ol, burdan!!! ( . xl ) Biz a l öyr tm ! ( . xl ) K s s sini, d nq ra süz n qurumsaq! ( . xl )


— 85 —

mr cüml l ri h r üç xs aid ola bilir. Ancaq daha çox II xs müraci t olunur. Ona gör d mr cüml l rinin x b ri çox

vaxt II xs yön ldilir. M s l n: Ay camaat, qovun onu! ( . xl ) Çal n ad n za söz ç xmas n. ( . xl ) M nim ür yim bir balaca xal dü s , özünüzd n küsün. ( . xl )

B z n x b ri feilin mr formas il deyil, ba qa formalar il ifad olunan cüml l r dolay s yolla mr m nas n bildirir. Bel cüml l r zahir n mr cüml l rin ox amasalar da, mr cüml sinin m nas nda olurlar. Bu m nada b z n mr cüml l ri m sd rl rd n, m sd r t rkibl rind n ibar t olur1:

Polismeyster. Volodini buraxmaq? Qubernator. Buraxmaq! Polismeyster. El dir ki var, general h zr tl ri. Bu do ru

mrdir, çünki onun nüfuzu çox böyükdür. Qubernator. Buraxmaq v sabahdan gec olmayaraq onu v

sriyan m n t slim etm k! mrin sas xüsusiyy ti onun q sa olmas il ba l d r. Ona

gör d feil olmayan ayr sözl r, birl m l r, h tta x b ri olmayan azsözlü yar mç q cüml l r, söz-cüml l r mr cüml si ola bilir2:

Sakit olun m nas nda Sakit! Fara at! (fara at olun m nas nda) Azad! (azad olun m na-

s nda) r li! (ir li gedin m nas nda) Arxamca! (arxamca g lin m nas nda)

mr cüml l rind di, qoy, qoyun, qoysana, g l v s. datlar-dan istifad etm kl mr cüml sinin m nas n daha da qüvv tl n-dirm k olur. M s l n: G l indi m n ba a sal görüm. Qoy h r ey yerb yer olsun. Di tez ol. ( . xl ) Di get yat. ( . xl ) Qoca day , g l bu i d n l götür. ( . xl )

1 .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. “ rq-Q rb”, Bak , 2007, s.992 Yen orada.


— 86 —

mr cüml l ri datlar olmadan da i l n bilir. Ona gör d b z n mr cüml l rini datl v dats z mr cüml l ri kimi d adland r rlar.

4.Nida cüml si. Nida cüml l ri hiss, h y can bildir n cüml -l rdir. M s l n: H ... H ... o balaca o lan m n ox ayacaq! (El-çin) Yox, Sofi, yox! (Elçin) Sofi!.. Sofi!.. (Elçin). – H , – dedi, – Mahmud sizin tay n z deyil! (Elçin)

Nida cüml l ri n qli, sual v mr cüml l rinin sas nda yaran r. Bu cüml növl ri yeni xüsusiyy tl r (hiss, h y can v s.) k sb ed r k nida cüml sin çevril bilir.

N qli cüml l rd n m l g l n nida cüml l ri. M s l n: S h r... S h r a paz toyuqlar k s nd Mahmud görüb!.. (Elçin) Bilmir m!.. Amma M sihan n süfr siydi!.. M n Müz ff r a an n q z yam. Ziyad, ke i q z deyil m! Mahmud da s n deyils n!.. (Elçin)

mr cüml l rind n m l g l n nida cüml l ri. M s l n: Çox kitab oxuma, Mahmud!.. (Elçin) Sakit ol!.. Q z saraya g tird c y m... Sonras düz l r!.. (Elçin) G lin!.. – dedi – G lin siz d yeyin!.. (Elçin) Ay Allah, ay camaat, hardas n z, qoymay n, balam öldürdü! ( . xl ) Qolun qurusun, u aqdan l ç k! ( . xl ) Hün rin varsa, get ananla haqq-hesab ç k! ( . xl )

Sual cüml l rind n m l g l n nida cüml l ri. M s l n: S feh qoca! S n h l bilmirs n ki, bu a ac alma a ac d r?! S n Mahmudu tan y rsan...?! – dedi. Mirz ... – dedi – Mirz , m sl h tin n dir?!..(Elçin) Ax , n ist yirsiniz, niy qoymursunuz, camaat rahat dolans n?! ( . xl )

Nida cüml l rinin m na inc likl ri. Nida cüml l ri m na inc likl rin , emosional münasib t ifad etm l rin , intonasiyala-r na gör d bir-birind n f rql nir. M s l n: Sevinc v mehriban-l q hissi ifad ed nl r; H , h ... M nim balaca u a m olacaq... O u aq m nim dö ümd n süd iç c k... m c k, h ?! (Elçin) Ac keçi d biziml olacaq! (Elçin)


— 87 —

Kin v q z b hissi ifad ed nl r: Sad dan , qoca! (Elçin) Ali baya and olsun ki, d lidi bu! D lidi bu! D lidi bu! (Elçin) Axmaq o lu axmaq! (Elçin)

T ssüf, el c d q m, k d r hissl ri bildir n nida cüml l ri: Yaz q insan, miskin insan! (Elçin) T bi t s n iki göz verib, amma s n kor ya ay rsan v kor da öl c ks n! (Elçin)

Qorxu, übh bildir n nida cüml l ri: B lk d dö ümd n it l yib heç iç ri buraxmayacaq?! ( . xl ) Aman Allah, n böyük rüsvayç l qd r! ( . xl ) Ax , onun qolundan yad kimi yap m d ! ( . xl )

Nida cüml l rinin bir qismi t brik, alq , sa l q, ist k v s. m nalar n ifad edir. M s l n: Q d min yüngül olsun! ( . xl ) Allah sizi qo a qar ts n! ( . xl )

Nida cüml l rinin m l g lm sind cüml d sözl rin t krar n n da h miyy ti vard r. M s l n: N deyirs n, el yim! M ni bir qo un ki inin öhd sin ver!.. Amma m ni bu i d n ötrü onun yan na gönd rm !.. Utan ram ondan!.. Utan ram! (Elçin) Yox, palan sökm yin! Palan sökm yin! (Elçin)

Nidalar n köm yi il m l g l n nida cüml l ri. Nida cüml l ri nidalar n köm yi il d m l g lir. M s l n: Aman f l k, köm k el bu günd ! (Elçin) Ax, Sofi, Sofi! Az qalm am d li olam! (Elçin) Of, bel d zülm olar?! (Elçin) Eh, neyl yir m var , ay bala, bir b burma rim olsayd , onlar n ham s na d y rdi! ( . xl )

Nida cüml l ri sual v zlikl ri vasit sil d m l g lir: , n yaman a rd r! ( . xl ) Ay qa a, el bil yer, göy al b yan r, n göz ldir! ( . xl )


— 88 —

d biyyat:


2. N.Abdullayeva. Sad cüml (Müasir Az rbaycan dilind n mühazir l r m tni). Bak , AP -nin n ri, 1979, s.5-17



5. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Az rt drisn r, 1962, s.100-125



— 89 —

ÚÖÌËÿ ÖÇÂËÿÐÈ

Cüml üzvl ri bar d mövcud fikirl r. Cüml üzvün bel

bir t rif verm k olar: Cüml nin dig r üzvl ri il m na v qram-matik c h td n ba l olub, bir sintaktik suala cavab ver n söz v söz birl m sin cüml üzvü deyilir. Az rbaycan dilind bir s ra cüml növl ri (söz cüml l r, vokativ cüml l r) istisna olmaq-la, yerd qalanlar n ham s asanl qla üzvl nir v müxt lif üzvl r ayr l r. Cüml üzvl rini mü yy nl dirm k i i tarix n mübahis li olmu v müxt lif dilçil r cüml üzvl rin müxt lif ölçü, müxt lif meyarla yana m lar. M s l n: Avropa dilçil ri Paul v leyxer m ntiqi vur u cüml nin hans üzvünün üz rin dü ürs , onu ba üzv kimi götürm yi m sl h t bilmi l r. Az rbaycan dilçil ri aras nda da cüml üzvl ri bar d fikirl r olub. M s l n: XIX srin ortalar nda M.Kaz mb yin fikrinc , mübt da v x b rl yana tamaml q da ba üzv hesab olunubdur. O, mübt dan subyekt, x b ri predikat, tamaml is obyekt adland rm d r. Cüml nin ikinci d r c li üzvl rin is t yin v z rfliyi daxil etmi dir. M.Kaz mb y gör , cüml d birinci d r c li fikirl ri mübt da, x b r, tamaml q, ikinci d r c li fikirl ri t yin v z rflik ifad edir1. B zi dilçil r (m s.: M. .V zirov) z rfliyi cüml üzvü saymam d r. M. .V zirov cüml üzvl rini ba üzvl r v ayd nla d r c üzvl r ay rm d r. Ba üzvl r mübt da v x b ri,

1 .D mirçizad . Müasir Az rbayan dili. Cüml üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.10


— 90 —

ayd nla d r c üzvl r tamaml q v t yini daxil etmi dir1. X l fi Mirz M h mm d f ar nitq hiss si il cüml üzvünü eynil dir-mi v qar d rm d r.

Cüml üzvl rinin M. f ara gör , bölgüsünü bel bir sxemd göst rm k olar2:

. D mirçizad 1947-ci ild cüml üzvü m s l sin münasi-

b t bildirmi v yeni t snifat vermi dir. O, mübt dan ba üzv deyil, konkterl dir n üzv hesab etmi dir. Yaln z x b ri cüml nin ba üzvü saym d r. .D mirçizad h m d M. .V zirov kimi z rfliyi cüml üzvü hesab etm mi , onun yükünü t yin v tamam-l q aras nda bölü dürmü dür. Bundan ba qa, .D mirçizad xitab-lar , ara sözl ri, ba lay c lar , nidalar cüml nin lav üzvl ri hesab edibdir.

1 .D mirçizad . Müasir Az rbayan dili. Cüml üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.112 Yen orada. s.15


— 91 —

.D mirçizad cüml üzvl rinin bölgüsünü bel bir sxem sas nda vermi dir1:

Bu cür fikir müxt lifliyin baxmayaraq, dilçilikd sas fikir ondan ibar tdir ki, ba üzvl r mübt da, x b r, ikinci d r c li üzvl r tamaml q, t yin v z rflikdir.

Qeyd: Cüml nin aktual üzvl nm si anlay nda tema v rema sas vahiddir. Tema “m lumat”, rema “pre-dikat” dem kdir. Bununla bel , tema v reman n t rkibi h mi eyni üzvl rl ba l olmur. Y ni tema h mi mübt da, rema is h mi x b r deyildir. Bel ki, mübt da, x b r, tamaml q h m teman n, h m d reman n t rkibind ola bilir. Bu bax mdan b z n tema il reman n t rkibini k skin kild f rql ndir-m k olmur. Buna gör d ist nil n bir m lumat, informasiya tema il d qiql dirilmi reman n c mi-n b rab rdir. M s l n, “ hm d sabah Bak ya ged c k” cüml sind h r bir cüml üzvü tema v re-

1 .D mirçizad . Müasir Az rbayan dili. Cüml üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.12.


— 92 —

ma olur. (bax: Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sin-taksisinin n z ri probleml ri. Yenid n i l nmi v lav l r edilmi ikinci n ri. Bak , MTM- nnovation,

2016, s.111-154) Cüml d h r bir üzv aktualla a bilir. H r bir üzv aktualla araq rema kimi ç x edir. Misallara diqq t yetir k; Mübt dan n rema kimi ç x etm si: Ortada düzül-mü dü növ-növ çör kl r, suxar lar, paxlavalar, halvalar, konfetl r, limon-porta allar, quru yemi -l r. (C.M mm dquluzad ) H l ç kilib bitirilm mi r sm kimi idi d niz. (Anar) K rb lay smay l n bu gününd onun haray na çatan Abasqulu b y olmu -du. (F.K rimzad ) Bu cüml l rd mübt dalar aktual-la m v rema kimi ç x etmi dir. Tamaml n rema kimi ç x etm si: Abasqulu b y bu sözl rd n sonra dö cibind n ip k d smala büküb saxlad bileti ç xard . (F.K rimzad ) Görürs n sizin bu binamus A asad ?! (C.M mm dquluzad ) Bu cüml l rd tamaml q aktualla m v rema kimi ç x etmi dir. Yer z rflikl rinin rema kimi ç x etm si: Pristav n arvad oturdu stolun ba t r find . (C.M mm dquluzad ) Xan m bir girdi iç ri, bir ç x-d balkona, qonaqlar da ç xd lar h y t v qaçd lar qap ya. (C.M mm dquluzad ) Bu cüml l rd yer z rflikl ri aktualla m v rema kimi ç x etmi dir. T yinin rema kimi ç x etm si: Usta Ramazan Bak m d nl rind çoxdan b ri tan nm bir adam idi. (M.Hüseyn) O da böyük yurdumuzda x rdaca bir s n tkard r. (S.Vur un) T yin ismi x b rli cüml -l rd z if remala r. Bunun s b bi onunla ba l d r


— 93 —

ki, ismi x b rli cüml l rd x b rd n vv l g l n t yin cüml nin n mühüm informasiyas n özünd saxlay r. X b rin rema kimi ç x etm si: X b rin remala -mas dig r cüml üzvl rinin realla mas ndan f rq-l nir. X b rin aktualla mas v remala mas onun öz mövqeyini t rk etm si il ba l olur. Bu da kontekstin daxilind ba verir. H m d ikinci d r c li üzvl r i tirak ed n cüml l rd x b rin remala mas öz mövqeyind n ç xmas il mü ayi t olunur. M s.: Yar m saatdan sonra qonaqlar ça rd lar qonaq ota na. (C.M mm dquluzad ) Ota n ortas ndak uzun xör k stolu üstünd düzülmü dü h r cür xör kl r v içkil r. (C.M mm dquluzad ) Pay z g ldi, Gün ç xd kimi cüml l rd rema il x b r üst-üst dü ür.

Sözün, söz birl m sinin cüml üzvü olmas . Sözün, söz bir-l m sinin cüml üzvü olmas üçün onun cüml d ki ba qa sözl r-l v söz birl m l ri il sintaktik laq y girm si laz m v vacibdir. B z n cüml d ki sözl r v söz birl m si sintaktik t -l bl r cavab vermir v cüml üzvü olmur. M s l n: S n halal olsun, ey q hr man m, Bab kl r yurdunun duzu, çör yi; Dey s n, P ri an n üzünd ki vv lki intizar götürülmü dü. Bu cüml l rd ey q hr man m v dey s n sözl ri aid olduqlar cüml l rd sözl r-l m naca ba l olsalar da, qrammatik c h td n laq l nm yibl r, y ni cüml d ki ba qa sözl rl yana ma, uzla ma, idar laq l ri il ba lana bilm yibl r. Bu s b bd n d bel sözl r, söz birl m l ri cüml üzvü hesab olunmur. Bel sözl rin (yaxud söz birl m l rinin) cüml üzvü olmas üçün onun sintaktik suala cavab verm si laz md r. H m d burada morfoloji sualla sintaktik sual f rql ndirm liyik. B z n sözün cavab verdiyi morfoloji v sintaktik suallar bir-birin uy un g lir. M s l n: “Kül k qar


— 94 —

s p l r, B xtiyar” cüml sind kül k v qar isiml rinin morfoloji v sintaktik suallar uy un g lir, eynidir. Bu sözl rin morfoloji v sintaktik sual eynidir. Y ni n ? (kül k), n yi? (qar ) suallar na cavab verir. Kül k sözü sintaksisd mübt da, qar sözü is tamaml q v zif sind ç x edir. Lakin b z n morfoloji sualla sintaktik sual bir-birind n f rql nir. M s l n: “M n aman vermir bol evik K r m” cüml sind bol evik sözü morfoloji c h td n kim?, sintaktik c h td n is hans ? sual na cavab verir. Ona gör ki, bol evik ismi t yin v zif sind i l nibdir.

B z n eyni bir söz cüml d yerini d yi m kl ba qa-ba qa cüml üzvl ri v zif sind ç x edir. M s l n: qara d mir – d mir qap , O m ktubu ald – M ktubu o ald . Qara d mir birl m sind d mir mübt dad r, d mir qap birl m sind d mir t yindir. O m ktubu ald cüml sind o t yindir, M ktubu o ald cüml sind o mübt dad r.

Söz birl m l rinin t r fl ri ayr -ayr l qda morfoloji suallara cavab verir. Lakin sintaksisd t r fl r birlikd götürül bilir v bir sintaktik sual t l b edir. M s l n: Cavan irin sur ti divardan bax r cüml sind Cavan irin sur ti birl m sinin t r fl ri kimin? v n yin? suallar n t l b edir. Lakin sintaktik bax mdan is Cavan irin sur ti birl m si n ? sual na cavab verir: N divardan bax r? – Cavan irin sur ti.

Qeyd ed k ki, var, yox, laz m, g r k tipli sözl r cüml üzvü olsa da, suala cavab vermir. B z n is bir s ra cüml üzvl ri sual v zlikl ri il ifad olunur. Bu cür sual v zlikl ri il ifad

olunmu cüml üzvl rin t z d n sual verm k laz m g lmir. Cüml üzvl ri ba v ikinci d r c li üzvl r olmaqla ona gör

iki yer ayr l r ki, bunlar n ham s cüml üçün eyni d r c d qiym t malik deyildir. Bel ki, üzvl rin bir qismi cüml nin qram-matik sas n , can n , bel sütununu t kil edir. Dig r bir qismi is h min üzvl ri müxt lif c h td n izah etm y , d qiql dirm y , dol unla d rma a xidm t edir. M hz bu bax mdan mübt da v x -


— 95 —

b r cüml nin ba üzvl ri kimi onun qrammatik sas n t kil edir. kinci d r c li üzvl r – tamaml q, t yin, z rflik is mübt da il

x b ri dol unla d r r.

d biyyat:

1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.104



4. .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.3-17

5. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak , MTM- nnovation, 2016, s.36-45


— 96 —

ÌÖÁÒÿÄÀ

Mübt da haqq nda m lumat. Cütt rkibli cüml nin ba üzv-l rind n biri mübt dad r. Mübt da r b m n li söz olub, “ibtida, ba , ba lan c” m nas ndad r.

Mübt da cütt rkibli cüml nin el bir ba üzvüdür ki, qramma-tik c h td n heç bir üzvd n as l olmay b lam ti, xüsusiyy ti x -b rl bildirm kl ( burada y ni ya n z rd tutulur) adl q hal formas nda isim, v zlik v hallana bil n dig r sözl rl ifad olu-nur. Bu t rifd mübt da il ba l deyil n lam tl ri a a dak kimi qrupla d rmaq olar:

1. Mübt da ba üzvdür; 2. Mübt da cüml nin n müst qil üzvüdür v heç bir üzvd n

as l deyil; 3. Mübt dan n lam t v xüsusiyy ti geni m nada x b r

vasit sil izah edilir; 4. Mübt da bir qayda olaraq adl q halda olur; 5. Mübt da n çox isim v v zlikl ifad olunur; 6. Mübt da hallana bil n ba qa söz v birl m l rl d ifad

oluna bil r; 7. Mübt da ad t n kim? n ? hara? (kiml r? n l r?) suallar na

cavab verir. Mübt daya münasib t. B z n bel hesab olunur ki, mübt da-

lar cüml d x b r kimi apar c bir v zif da m r. Ona gör d onu ba üzvl rd n biri hesab etm k do ru deyildir. Bu deyil n fikri


— 97 —

t sdiq etm k ist y n b zi dilçil r Az rbaycan v rus dill rind a a dak cüml l ri tutu durmu , müqayis etmi dir1:

Az rbaycan dilind Rus dilind M n sevdim S n sevdin O sevdi Biz sevdik Siz sevdiniz Onlar sevdil r M n mü llim m S n mü llims n O mü llimdir Biz mü llimik Siz mü llimsiniz Onlar mü llimdir (l r) Buradak xs v zlikl ri h m Az rbaycan, h m d rus dil-

l rind bu cüml l rin mübt das v zif sind i l nir. Mübt dalar atd qda a a dak v ziyy t yaran r:

Az rbaycan dilind Rus dilind

sevdim sevdin sevdi sevdik sevdiniz sevdil r mü llim m mü llims n mü llimdir mü llimik

1 .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.35


— 98 —

mü llimsiniz mü llimdir (l r)

Mübt da v zif sind ç x ed n xs v zlikl ri ixtisar edildik-

d Az rbaycan dilind cüml nin m zmununda heç bir m na d yi ik-liyi yaranm r. Ancaq rus dilind olan cüml l rin m nas nda d yi ik-lik m l g lir. Bel ki, Az rbaycan dilind m n sevdim – sevdim formas n n h r ikisind m na bütövdür. Ancaq rus dilind ,

, cüml l rind mübt dan ( xs v zlikl rini) atsaq, sad c bir m fhumu ifad ed n sözl r ( , , -

, ) qalacaqd r. Ona gör d .D mirçizad bel hesab edir ki, Az rbaycan dilind rus dilind n f rqli olaraq cüml d mübt -dan n olmamas cüml nin sas m nas na heç d t sir etmir1. O, . .Me aninovun bu fikrin “Cüml nin ba nda duran v zlik art q

görünür v buna gör d cüml nin fikri m zmunundan bir ey itirm -d n bunu, y ni cüml nin ba ndak v zliyi atmaq olar” istinad ed -r k bel cüml l rd sondak xs kilçil rini sas say r2. B zi dilçi-l rin fikrinc , bel cüml l rd mübt da kimi tan d m z üzv mü y-y nl dirici üzv olmaqla meydana ç x r. M s l n, . . gör , tamaml q, t yin v mübt da cüml d “mü yy nl dirici üzvl r silsil si” yarad r. .D mirçizad bel mübt dalar “yard mç mübt dalar” adland ran A.A. axmatovun mövqeyini d t sadüfi saym r3. .D mirçizad bel hesab edir ki, cüml d mübt da il x b ri eyni hüquqlu üzv kimi q bul etm k olmaz. Mübt da dig r üzvl rd n daha çox x b rl ba l d r v ayd nla d r c bir üzvüdür4.

Ad t n cüml d mübt da vv l, x b r is sonra i l nir. Bel -likl , mübt da mübt da zonas n , x b r is x b r zonas n yarad r. Yeri g lmi k n, qeyd ed k ki, b z n canl dan q dilind , eir di-lind mübt dan n vv l, x b rin is sonra g lm k qaydas pozu-lur. M s l n:

1 .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.362Yen orada. s.363 Yen orada. s.374 Yen orada. s.37


— 99 —

Yox, o susmayacaq, susmaz s n tkar. Heyr t içind dir salondak lar.(S.Vur un)

Mübt da b z n cüml d burax la bil r v x b r vasit sil t s vvür oluna bil r. M s l n:

Beynim könlümd n od doldurmu am, H ml l r önünd möhk m durmu am. (S.Vur un)

Mübt dan n qurulu u.Mübt da qurulu ca sad v mür kk b olur. Sad mübt da bir leksik vahidl , y ni sad , düz ltm v mü-r kk b sözl rl ifad olunur. M s l n: Axundu intizar bo urdu. T bi t bu q z q rib yaratm d . (M. brahimov) Traktorçu traktoru i sald . N n q z a r-a r aya a durdu. Buldozerçi iri-iri qaya parçalar n qaba na qat b düz uçurumun q ra na g tirir v oradan a a yuvarlad rd . ( . f ndiyev)

ki yana var, amma bir üzü, Türk öz anas ndan bel do ulmu .

(B.Vahabzad ) Biz n hiyl bildik, n q r z, n kin, Quyuya dü nin lind n tutduq.

(B.Vahabzad ) N c f, m n ölüm, Tirm sa al bsa, bir ova ged k. ( .Haqver-

diyev) Biçar övr t o q d r qorxudan gec l r yatmay b ki, saral b, muma dönübdür, indi sevindiyind n a lay r. (N.N rimanov)

f ql r içind sayr r Mu an, S hralar al- lvan r ng boyan r. (S.Vur un)

S ad t iki ç rp nan ür yin bir-birin dart nark n, bir m qs d ard nca qo ark n ç kil n zablard r ki, n tic si irin v ziz olacaqd r. (C.Cabbarl )

Mür kk b mübt da söz birl m l ri il (II v III növ t yini söz birl m l ri), b z n is I növ t yini söz birl m l ri, feli sif t v m sd r t rkibl ri il ifad olunur. M s l n:

Qanunlar n qara hökmü bel yaz r n zamand r. h rl r qonaq dü m k qaralara qada and r. (S.Vur un)


— 100 —

Ölüm s ng rind ya amaq meyli, Onlar n q lbini hey dindirirdi. (S.Vur un) H r t r f zil qaranl a bürünmü dür. O, döndü bird n B l kli kuklan götürdü yerd n Q q rd : – Bunun da anas m n m.

(B.Vahabzad ) D niz n riltisi, su r lt s , Yarpaq p ç lt s , yel v y lt s , Onun qula nda ana axtaran Körp balas n n h çq rt s yd .

(B.Vahabzad ) S ad t rb tini tap b iç rk n, q d hi sal b q rmaq, xo b xtlik

yolunu tap b, tam m qs d çatark n f lak t u ray b, m hv olmaq n q d r ac olsa da, adi bir ey deyilmi? (C.Cabbarl ) S rs m kül yin kobud v y lt s , yarpaqlar n yüngül x lt s , d niz dal ala-r n n uzaqdan g l n tutqun xumurtusu bir-birin qar b bulan q bir gurultu il aran doldurdu. (C.Cabbarl ) Gec nin qaranl iç risind kül yin qorxunc gurultusu Dilb rin qulaqlar nda u ulda-y r, qar da Kaspinin y rt c dal alar hidd tl qayalara çarp r, döyü ür, ba r r, yalç n qayalar , s rt da lar qoparmaq, y xmaq, öz a u una al b udmaq ist yirdi. (C.Cabbarl ). M nim ür yim intiqam t zyiqil da lardan daha b rk olubdur. (C.Cabbarl ) Oca n tra-f nda h rl n nl rin kölg l ri tez-tez çarpazla b h y t s rilir, b -z n d uzanaraq ç p ri a r, k nardak ot tayalar n n üstünd doland qdan sonra qaranl a qar rd .( . xl )

Mübt dan n ifad vasit l ri. Mübt dan n ifad imkanlar geni dir. sim, sif t, say, v zlik, feili sif t, m sd r, b z n z rfl r, feili sif t v m sd r t rkibl ri, II, III növ t yini söz birl m si il (b z n d I növ) ifad oluna bilir. Mübt dan n n mühüm ifad vasit l rind n biri isimdir. smin n mühüm v zif l rind n biri sintaksisd mübt da v zif sini da maqd r. Sad , düz ltm , mü-


— 101 —

r kk b, ümumi, xüsusi, konkret, müc rr d, t k, c m v toplu isim-l r mübt da v zif sind i l n bilir. M s l n:

Z nci dal n, salon s ssiz. El bil ki, bütün varl q Ona bu d m qulaq as r. (S.Vur un)

Q dir güman el di ki, ki i musiqinin havas na oynay r, yax n g l nd axsad n gördü. (M.C lal) U aq a q y an kimi y nca, ver biz yey k, Allaha da xo getsin, b nd y d . ( .Haqverdiyev) Varl a n darl q v bir d bu ki i bir adamd r ki, bu gün buradad r sabah bir ayr adam n qap s nda gör rs n. ( .Haqverdiyev) Yer üzünd hakim, m hkum, zal m, m zlum k lm l ri durduqca b riyy t bir gül r üz gör bilm z. (C.Cabbarl ) Kül k duman da td ndan uzaqdan qo a buru un zirv si ayd n seçilirdi. ( .Babayeva)

Bu me l r, bu da lar, Bu qayalar, bulaqlar Arxamda m rur duran anl ordumdur m nim. (H.Orucov)

Mübt da sif tl rl d ifad olunur. Lakin sif t mübt da v zif sind i l ndikd isiml m lidir. Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, sif tl rin bir qismi: qoca, cavan, g nc, kar, kor, topal, axsaq, keç l v s. h mi substantivl mi v ziyy td olduqlar na gör mübt da v zif sind daha çox i l nirl r. M s l n: S n s n olsan, M rdan kimi lütl r ç kilib oturar yerind . Cavanlar özl rini qocalara göst rib daha c ld i l yirl r. Qocalar deyirl r ki, düz bir il gec li-gündüzlü i l y nd n sonra yol haz r oldu. (M. brahimov)

Saylar mübt da v zif sind i l nm k üçün mütl q sif tl r kimi isiml m lidir. Saylar iç risind s ra saylar daha çox isiml ir. M s l n: B s 12-ci haradad r? Bayraq al b hücum ç kib 416.(S.Vur un)

Ömrüm boyu bel g lib m nimki vv lind n biri vard , biri yox. (N.K s m nli)


— 102 —

Yüz n dir, min n dir, neç min ya ar nsana vers l r ist diyini. (B.Vahabzad )

“Üç”l rl vicdan veririk bada “Üç” – ba dan eyl m k, “üç” – natamaml q.

(B.Vahabzad )

Siz qurban ged n 26-lar Döyü l r gününd n qal b yadigar. (S.Vur un)

v zlikl r d mübt da v zif sind gen-bol i l nirl r. M s l n: M n d qartallar kimi qanadland m uçma a. (S.Vur un) O

dedi, bu dand , bu dedi, o r dd el di. (M.C lal) M n oddan ya-ranm bir vücud, yüz min il Allaha ibad t etdim. (N.N rimanov) M n anam n oxudu u qal n cildli kitaba maraqla bax rd m. ( . f ndiyev) Teleqram vursayd n z, biz sizi qar layard q. ( . f ndiyev)

Özüm d bilmir m bu ax am n d n, eird n, s n td n uzaq kimiy m. (S.Vur un) Amma heç k s gözünü atdan ç km di. ( . xl ) Kim ba n

qoymam o mehriban dizin ? (S.Vur un) H r bir qapaz vurur, gözünü açma a qoymur. Heç n olmaz. Bir d bu sirri h l m nd n ba qa heç kim bilmir. Gec yar dan keçib, nlik sakitl nd n sonra onlar yen qay a oturdular. Onun kim oldu unu heç kim bilmirdi, sif td n müs lmana ox ay rd . ( . xl ) Tiflisi doland , Bak ya g ldi.

Özünü göst rdi çox h kiml r , Ham s topland , m clis düz ldi, Yozdu x st liyi h r bir yer . (B.Vahabzad )

Qay d v zliyi özüm, özün, özü, özümüz, özünüz, özl ri, b z n t klikd , b z n is m n, s n, o, biz, siz, onlar v zlikl rin qo ularaq mübt da v zif sind i l nir. M s.: M n özüm soru dum. Biz özümüz bildik. Qoysunlar özüm apar m. Art q


— 103 —

dayana bilm yib özü ir li at ld v Cahandar a aya mane olma a çal d . ( . xl )

Dilimizd i l n n “M n ölü, s n diri” tipli cüml l rd v zlik mübt da v zif sind dir.

Feili sif tl r d mübt da v zif sind i l nir. Bu zaman feili sif t d sif tl r kimi isiml ir. M s l n: Ölsün inanmayanlar. Oxuyan bülbüldür, dinl y n qazd r. (S.Vur un)

M sd rin ism m xsus xüsusiyy ti oldu u üçün mübt da v zif sind daha çox i l nir. M s l n:

Ya amaq yanmaqd r, yanasan g r k, H yat n m nas yaln z ondad r.

(B.Vahabzad ) Ya amaq sad bir sevgi deyildir.

(B.Vahabzad ) Bel dir z ld n, bel dir qayda Tapmaq ç tin olur, itirm k asan.

(B.Vahabzad )

Xo dur göz l görüb bütün elliyi Çal maq, ya amaq, sevm k, sevilm k. (M.Mü fiq)

B z n z rfl r d cüml üzvü kimi mübt da ola bilir. M s l n: Oralar ç m nlik, buralar da l qd r. Ona gör d bura haqq t r fdarlar n n ma aras d r. (C.Cabbarl ) Bu onunçündür ki, buras vv l, do rudan da, quldurlar yuvas idi. (C.Cabbarl )

Mahn ya h sr t qalar qula m, O zaman sükuta dalar buralar. (Qabil)

Feili sif t v m sd rl yana , feili sif t v m sd r t rkibl ri d cüml d mübt da ola bilir. M s l n: mperator h zr tl rini m mnun etm k m nim üçün r fdir. ( . f ndiyev) Ancaq sonra gördüm ki, Ofelyaya xör k yedirtm k o q d r d asan i deyilmi .


— 104 —

(M.C lal) qda t k qalmaq m n a r görünürdü. ( . f ndiyev) M rd anadan süd m nl r m rd olar. airlikd n ba ç xan ona bir m sl h t görmü dü. (M.C lal) D rin bir a la malik olan xlaq n v vicdan n düzgündür. (C.Cabbarl )

Xumar-xumar baxmaq göz qaydas d r Lal t k q zarmaq üz qaydas d r. (S.Vur un) Ehey, b ri bax!.. Arxadan vurmaq gid yaramaz! (S.Vur un)

Yar yoldan qay tmaq biz yara maz. Bu z man nin cahill rinin i l rini anlamaq ç tindir. (N.N rimanov) Bu bay n sözl r , bu d rin bax lara h sr t qalmaq n q d r a r imi ! (C.Cabbarl ) min de v özün d bilgin n ki, ayaqdan bula an tozu süpürg il t mizl m k mümkündür. ( .Haqverdiyev)

Ölüm sevinm sin qoy!.. Ömrünü vermir bada, El q drini can ndan daha ziz bil nl r. irin bir xatir t k qalacaqd r dünyada,

Sev r k ya ayanlar, sevil r k öl nl r. (S.Vur un)

Zülmün q l nc n götür, sal q na, Gül l qad rmaq gücsüzlüyündür.

(B.Vahabzad ) Ancaq ür yind ya as n v t n, V t nin öz dili, öz tarixi var. Ölsün v t nini tan mayanlar.

(B.Vahabzad ) Sevdiyini alanlar altun q f s ba lanm bir bülbüld n

ba qa bir ey deyildir. (C.Cabbarl ) Ocaq traf nda topla anlar buradan ayd n görünürdü. ( . xl )

sim v v zlikd n sonra mübt dan n n mühüm ifad vasit sind n biri II, III növ t yini söz birl m sidir. M s l n: Toy sahibi qona n kür yin döydü. Rayon komit si G ldiyevi bu i t hkim etmi di. (M.C lal) Lakin ta q dim zamandan dünyan n h r


— 105 —

yerind insan h yat gözl nilm z döyü l rl dolu olmu v dolu-dur. (M. brahimov) Çar n beli tablamad yumru una milyonlar n. Sizin izdivac n z Az rbaycan xalq na da psixoloji c h td n müsb t t sir ed r. ( . f ndiyev) G linin bel sakit, t mkinli cavab

amxal n qulaqlar nda ild r m kimi aqq ldad . ( . xl ) Onun qan qaçm dodaqlar araland . ( . xl ) Göyt p k ndinin yast , qazma damlar Kürün sahilin q d r s p l nmi di. ( . xl ) Yar anlar n kölg si suya dü mü dü. ( . xl ) A am cidin anas Bahar n qolundan b rk-b rk yap d . (M.C lal) Xosrovun sözl ri bir ox kimi Nurm h mm din sin sini de ib g nc ür yin batsa da, m s l nin bel ayd n qoyulu u Nurm h mm d d xo g ldi. (M. brahimov)

Qeyd: Bir s ra köm kçi nitq hiss l ri canl dan q dilind yox, qrammatika kitablar n n dilind substan-tivl mi formada ç x ed r k mübt da v zif sind i l nir. M s l n: Üçün, ötrü, gör qo mad r, is qar l q bildir n ba lay c d r. fsus, d h t, hs n tör m nidalard r v s.

Mübt da il qeyri-mü yy n vasit siz tamaml n ox ar v

f rqli xüsusiyy tl ri. Mübt da il qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q b z n bir-biri il qar d r l r. Mübt da adl q halda olan isim v dig r nitq hiss l ri il ifad olunur. Qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q n ? sual na cavab verir v formaca mübt daya ox ay r. Ona gör d n ? sual na cavab ver n mübt da il qeyri-mü yy n vasit siz tamaml f rql ndirm k üçün a a dak lar bilm k vacibdir1:

1.B z n cüml d n ? sual il yana , kim? sual na cavab ver n söz olur. Onda kim? sual na cavab ver n söz mübt da, n ? sual na cavab ver n söz is qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q v zif sind

1 M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya ç xan ç tinlikl r. “Maarif” n riyyat , Bak , 1987, s.87-93


— 106 —

ç x edir. M s l n: agird kitab ald cüml sind agird sözü kim? sual na cavab verir, cüml üzvü kimi mübt da olur. Ancaq kitab sözü n ? sual na cavab verir, cüml üzvü kimi qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q v zif sind ç x edir.

2. B z n cüml d n ? sual na cavab ver n iki söz i tirak edir. H min sözl rd n birincisi n ? sual na cavab verir, mübt da olur. kincisi is yen d n ? sual na cavab verir, qeyri-mü yy n

vasit siz tamaml q v zif sind ç x edir. M s l n: Sinfi mübariz say ql q t l b edir. Bu cüml d sinfi mübariz n ? sual n t l b edir, mübt da v zif sind dir. Ancaq say ql q sözü n ? sual na cavab vers d , qeyri-mü yy n vasit siz tamaml qd r.

3.T klikd kim? sual na cavab ver n sözl r qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q olduqda n ? sual il i l nir. M s l n: Universitet n q bul edir? – T l b .

4. Mübt da adl q halda olur, heç bir cüml üzvün tabe olmur, qrammatik c h td n müst qildir. Ancaq qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q ismin t sirlik hal nda i l nir v h mi cüml d qrammatik c h td n tabe v ziyy td olur.

5. Qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q h mi aid oldu u sözün vv lind i l nir v onun yeri cüml d sabitdir. Bir qayda olaraq

qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q mütl q x b rin vv lind i l nir. M s l n: Zavod d zgah istehsal edir. Fermer pamb q kmi dir. li dün n m kt bd m nd n kitab ald .

Bu cüml l rd h m d qeyri-mü yy n vasit siz tamaml n yerini d yi m k mümkün deyildir.

6. Adl q hal ba lan c hald r v onu mü yy nl dirm k üçün heç bir kilçiy ehtiyac yoxdur. Qeyri-mü yy n t sirlik hal is

kilçi il mü yy nl bilir. Bu m nada At ot yeyir cüml sind at sözü cüml nin mübt das d r v n ? sual na cavab verir. At sözün n yi? sual n verm k olmaz. Ancaq cüml d ki ot sözü cüml nin qeyri-mü yy n vasit siz tamaml d r v ona n ? sual il yana , n yi? sual n da verm k mümkündür.


— 107 —

7. Adl q halda olan v n ? sual na cavab ver n mübt da x b rl uzla ma laq sin girir. Bu zaman mübt da x b ri özün tabe edir. Ancaq n ? sual na cavab ver n qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q is x b rl idar laq sind olur. Tamaml q x b r tabe olur. H tta qeyri-mü yy n vasit siz tamaml qlar n vv lin t yinedici o, bu, h min v zlikl rini art rd qda qeyri-mü yy n vasit siz tamaml qla x b r aras nda idar laq sinin oldu unu daha ayd n görm k olur. M s l n: Traktor yer umlay r – Traktor bu yeri umlay r – Traktor h min yeri umlay r – Traktor o yeri umlay r.

8. Qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q yaln z ümumi isiml rl ifad olunur. Xüsusi isiml r qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q ola bilmir. M s l n: Ana u aq mizdirir. Ovçu canavar vurdu. Kombayn tax l biçir. hm d m ktub yaz r.

d biyyat: 1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan



“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.103-110 4. .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml üzvl ri. Bak ,

Az rn r, 1947, s.17-22, 34-39 5. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri.

Bak , MTM- nnovation, 2016, s.45-56 6. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,

ADU-nun n ri, 1978, s.14-15 7. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya

ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.87-93


— 108 —

ÕÿÁÿÐ

X b r haqq nda m lumat. st nil n bir eir, yaxud n sr parça-s nda sözl r t k-t k, laq siz halda oxunduqda heç bir fikir ifad olunmur. M s l n: Q lbim yand ilk sevgimd n, e qimd n, Dara dü düm, l ummad m heç kimd n, M clisl rd can deyib can e id n, Dostlar mdan biri vard , biri yox.(N.K s m nli) Bu eir parças nda q lbim, ilk, sevgimd n, e qimd n, heç kimd n, m clisl rd , can deyib, can e id n, dostlar mdan, biri sözl rinin h r biri bütöv bir fikri ifad ed bilmir, ona gör d cüml say la bilmir. Ancaq yand , dara dü düm, l ummad m, vard , yox sözl ri t k-t k oxunduqda bel , bütöv bir fikri ifad edirl r. H m d bu sözl r cüml üzvü kimi x b r v zif sind ç x edir. Dem li, x b r cüml nin el bir ba üzvüdür ki, h m cüml d , h m d t klikd bütöv bir fikri ifad ed bilir. Ona gör d x b ri cüml saymaq olar. X b r cüml nin özüdür, x b r cüml nin öz yidir. O, cüml d ki fikrin sas n ifad edir. Cüml üçün n z ruri olan üzvl rin v hd tini yarad r.

T k bir sözd n ibar t olan x b rl r (cüml l r) h m xs son-lu u il , h m d xs sonlu u olmadan cüml ola bilir. M s l n: yaz, oxuyuram, g lm lis n v s. M hz bu c h ti n z r alan .D -mirçizad yaz r: “ Buna gör d feill r cüml d n söz , sözd n d cüml y keçm k üçün n yax körpüdür”1. T k bir sözd n ibar t olan x b rl rin bir qismi is isim, sif t, say, v zlik v s. -l ifad



— 109 —

olunur. Bu tipli x b rl r (cüml l r) xs sonlu u il i l nir. M s l n: T l b s n. Yax d r. Birincidir. M n m v s.

Yaln z mübt dadan as l olub, onunla xs v k miyy t gö-r uy unla an, i , hal, h r k t v hökm bildir n cüml üzvün x b r deyilir.

X b r cütt rkibli cüml nin ba üzvl rind n biridir. X b r mübt daya aid i , hal, h r k t v hökm bildirir. X b r cüml nin n müst qil üzvl rind n biri olub, heç bir üzvd n as l deyil. Lakin

x b r yaln z mübt dadan as l olub, onunla xs v k miyy t gör uy unla mal olur. M s l n: Bülbül yaral bir q lb kimi ç r-p naraq oxuyur. O lan y x ld yerd q m ldamadan yat b qal rd . ( . f ndiyev) Siz cavans n z, siz ya amal s n z. Cavanla-

r ölk miz, biz d cavanla r q. Ür k narahatsa, o, s nin deyil. (B.Vahabzad )

X b rin rolunun i irdilm si. X b r cüml nin n z ruri üzvüdür. X b r vasit sil fikir ya t sdiq, ya da inkar olunur. H tta bir çox hallarda cüml d mübt da i tirak etmir. Biz bu zaman x b r vasit sil mübt dan mü yy nl dir bilirik. X b rin bu c h tini n z r alan b zi dilçil r dild x b rin rolunu i irdirl r. M s l n, 1877-ci ild Dmitriyevski yaz rd : “X b r cüml nin qey-ri-m hdud, hökmran pad ah d r. g r cüml d ba qa sözl r varsa, onlar ona ciddi sur td tabedir”. Sonralar dilçil rd n Potebniya buna yax n bir fikir söyl yibdir. Onun fikri bel dir: “Cüml nin n müst qil üzvü, ba qa üzvl rsiz keçin bil ni x b rdir”. .D mir-çizad 1947-ci ild yaz rd : “...M n keçmi in mövcud, yarars z n n sini, daha do rusu, korcas na t qlidin n tic sini yaramaz

hesab etdim v mübt dan ba üzvlükd n ç xar b, onu konkret-l dir n üzvl r s ras na daxil etm yi daha düzgün bildim”1. O, fikrini bel davam etdirirdi: “... Çox zaman mübt das meydanda olmayan b zi cüml l rin m nas n ayd nla d rmaq v tamamla-maq üçün mübt da deyil, tamaml q daha vv lc soru ulur v mübt das z da cüml d fail- xs (subyekt) m lum olur. “Gedi-



— 110 —

r m”, “gedirs n” v bu kimi cüml l rin m nas n konkretl dir-m k, tamamlamaq v daha da ayd nla d rmaq üçün, heç d birinci növb d (kim) sual verilmir v mübt da axtar lm r; burada daha çox haraya, n vaxt, n üçün suallar verilir v birinci növb d ikinci d r c li adlanan üzvl rin ifad etdiyi m fhumlar öyr nilir v ba üzv kimi tan nan mübt dan öyr nm y bel ehtiyac duyul-mur, çünki mübt da m fhumu x b rd n m lumdur. Buna gör mübt da m fhumunu da özünd ifad ed n x b r il mübt dan eyni hüquqlu üzv kimi tan maq do ru deyildir”1. Dilçilikd bu cür fikir v mülahiz l rin olmas na baxmayaraq, sas fikir odur ki, cüml nin n müst qil üzvü mübt dad r. X b r ondan as l d r v onunla uzla mal d r. B z n qrammatik x b rl m ntiqi predikat qar d r l r, yaxud da eynil dirilir. Qeyd etm liyik ki, qrammati-kadak x b rl m ntiqd ki predikat uy un g l r k müxt s r cüml l rd ks r vaxt eynil ir. M s l n: “P ri an s br ed bil-m di” cüml sind P ri an sözü h m m ntiqd ki subyekt , h m d qrammatikadak mübt daya, s br ed bilm di is h m m ntiqd ki predikata, h m d qrammatikadak x b r uy un g lir. Lakin geni cüml l rd bu cür uy unluq olmaya bilir. M s l n: “Sonra qo un hlinin h r biri onun komas üz rin bir at torbas torpaq tökdü” cüml sind qo un hlinin h r biri h m subyekt, h m d mübt dad r, lakin bu cüml d ki yerd qalan sözl r predikat oldu-

u halda, cüml üzvü kimi x b r deyildir. Bel ki, bu predikatlar iç risind tökdü – x b r, torpaq – vasit siz tamaml q, bir at tor-bas – t yin, onun komas üz rin – yer z rfliyi, sonra – zaman z rfliyidir.

X b rin dild ifad üsulu. B z n dilçilikd x b rl feili ey-nil dirirl r. Ona gör ki, feilin formalar dild x b r v zif sind son d r c f al i l nir. Lakin x b rin ifad vasit si kimi feil v onun formalar yegan deyildir. Bel ki, x b r feild n ba qa, bütün dig r nitq hiss l ri v söz birl m l ri il d ifad oluna bilir. Ona gör d x b rl feil aras na b rab rlik qoymaq olmaz.



— 111 —

X b rin dild ifad üsulunu n z r ald qda, onun iki cür ifad olundu unu qeyd etm k laz md r:

1.X b rin morfoloji üsulla ifad si; 2.X b rin sintaktik üsulla ifad si. 1.X b rin morfoloji üsulla ifad si dedikd , x b rin x b rlik

v xs kilçil ri il formala mas n z rd tutulur. M s l n: Söyl , s nmi xor bax rsan m nim eir dilim ? V t n çatmas n ah n amand r. Biz h m oxuyaca q, h m d i l y c yik. Ba qa cür h r k t etm yi bacarm ram. (M. brahimov) apur g lir, dedi– qaba a ged k. (M. brahimov) Onu da qeyd ed k ki, x b rin morfoloji üsulla ifad si dild daha geni yay lm d r.

2.X b rin sintaktik üsulla ifad si dedikd , onun x b rlik v xs kilçil ri olmadan formala mas ba a dü ülür. Bu cür hala

daha çox atalar sözl ri v m s ll rd , aforizml rd , x b ri mr klinin II xsinin t kind ifad olunan cüml l rd , b z n dig r kill rin x b rl ri III xsin t kind ifad olunan cüml l rd ,

x b ri var, yox v s. tipli sözl rl ifad olunan cüml l rd rast g lirik. M s l n: Alman soy ye,armudu say ye. i l y nin, a yey nin. Çör k quru, ayran duru. Dünyan n sirri var, sözü var sizd .

Bir gün g l c k ki, da sin nizd , Nax lar açacaq insan n li.

X b rin qurulu u. X b r qurulu ca sad v mür kk b olur. Sad x b r bir leksik vahidl , bir sözl , y ni sad , düz ltm , mür kk b sözl rl ifad olunur. M s l n: Bir dövl t ki, mollar n ixtiyar nda ya ad , ol dövl td t r qqi olmaz. (N.N rimanov)

Yand rd m o kitablar, Alovlan r yax bax, O alovlar öl ç kib,

f q sal r zülm t . Ayr l r q g mid n s brimiz da a-da a, Ax r q sahil q lbimizd h y can. (Qabil)


— 112 —

Mür kk b x b r söz birl m l ri il , y ni II, III növ t yini söz birl m l ri, feili sif t v m sd r t rkibl ri il ifad olunur. M s l n: Onun anas X dic banun yer üzünd ki arvadlar n n xo b xtidir. M nim y qinimdir ki, bu güll mill t güll si deyildir. (N.N rimanov)

Bu gün Doqquz mayd r, z f r günüdür, anl o ullar n hün r günüdür. (Qabil)

Qeyd: Dilimizd ov ovlamaq, qu qu lamaq, su sula-maq, ip ipl m k, oyun oynamaq, yaz yazmaq, kin km k, s pin s pm k v s. kimi sözl r daxili obyektli

feill r hesab olunur v bunlar birlikd x b r v -zif sind ç x edir.

X b rin ifad vasit l ri. X b rin ifad imkanlar mübt da il müqayis d çox geni dir. Mübt da v zif sind i l nm k üçün sözl rin v söz birl m l rinin yaln z adl q halda olmas vacibdir. X b r is ismin t sirlik hal ndan ba qa, dig r hallarda olan söz v söz birl m l ril ifad olunur. Bundan ba qa, mübt da v zif -sind olmaq üçün bir s ra nitq hiss l ri, sözl r (sif t, say, i ar v zlikl ri, feili sif t v feili sif t t rkibl ri) mütl q isiml m -

lidir. Lakin x b r v zif sind olmaq üçün nitq hiss l rinin isim-l m sin , onlar n t bi tind mü yy n bir d yi ikliyin yaranma-s na ehtiyac yoxdur. Bütün nitq hiss l ri s rb st kild cüml nin x b ri ola bilir. Bundan ba qa, feilin t srifl n n formalar ( mr, x b r, vacib, arzu, davam, rt, bacar q, laz m v s.) yaln z cüm-l d x b r v zif sind i l nir. Bütün bunlar n ham s x b rin ifad imkanlar n geni l ndirir. X b r nitq hiss l ri v söz birl m l ri il ifad sin gör iki yer ayr l r:

1. smi x b rl r; 2. Feili x b rl r.

1. smi x b rl r. smi x b r dedikd isim, sif t, say, v zlik, feili sif t, m sd r, b z n z rfl r, köm kçi nitq hiss l ri, III v II


— 113 —

növ t yini söz birl m si (b z n d I növ), feili sif t v m sd r t rkibl ri il ifad olunan x b rl r n z rd tutulur.

sim cüml d x b r v zif sind çox geni i l nir. H r cür qu-rulu v m na növün malik isiml r x b r v zif sind i l nir. M -s l n: O da hardasa bu a ac kimi sa lam v gümrahd r. ( . f n-diyev) Bu, Qubad day n n m sl h tiydi. ( . f ndiyev)

Yaltaql q pis sif tdir, Lap iyr nc r zal tdir. (Qabil)

smin t sirlik hal ndak söz v birl m l r bir qayda olaraq t sirli feill rl laq y girir v cüml nin vasit siz tamaml olur. Buna gör ismin t sirlik hal ndan ba qa, bütün dig r hallardak sözl r v birl m l r x b r v zif sind ola bilir. H tta heç bir cüml üzvü kimi ç x ed bilm y n yiy lik hall sözl r d cüml -nin x b ri olur. Misallara diqq t yetir k: Bu at B xtiyar nd r. Bunlar n ham s dün n çadralarda çürüy n, gün h sr t qalan gücsüz qad nlar nd r. (C.Cabbarl ) T briz indi art q onun deyildir.

Sif tl r d cüml d geni kild cüml nin x b ri v zif sind i l n bilir. Lakin bu zaman sif tin isiml m sin heç bir ehtiyac yoxdur. M s l n: Kül k ss d , istid n n f s almaq ç tin idi. (C.B rgü ad) T mizdir vicdan m, ucad r ad m. (N.G nc vi) çox sönükdür s nsiz yanan oca n. (S.Vur un) lind n bir i g lm s , bu m ml k td ba saxlamaq ç tindir. (M. brahimov)

Soru salar, dey rs n ki, yax yam Zirv d n-zirv y cövlan edir m. (Qabil)

Saylar da cüml üzvü kimi x b r v zif sind i l nir. Bu za-man saylar n da isiml m sin ehtiyac duyulmur. M s l n: P ri çoxdur, n fayda, heç birinin adaml q das hay f ki, yoxdur. (M.P.Vaqif)

S n ey, müq dd s ana, N yazsam azd r sana.

Bu h l 12-ci idi. O zaman Südab üçayl q idi. (M. brahimov)


— 114 —

H yatda artistlik eyl y nl r Q z bin, ikrah m, nifr tim çoxdur. (Qabil)

v zlik d x b r v zif sind i l nir v onun bütün m na növ-l ri cüml nin x b ri olur. M s l n: D niz m nim hava m nim, torpaq m nim, göy m nimdir. (S.Vur un) Bel ydi qayda bizd . (S.Vur un) U aq özüns n. Kimindir bu tabut, kimdir bu öl n. N q d r bir tik çör yimiz var, yar s s nindir. (M. brahimov)

Ç x l q hal kilçisi q bul etmi sözl r, o cüml d n v zlikl r xs kilçili qo malarla i l nir v x b r v zif sind olur: Z hm t

ç kir m, ham s s nd n ötrüdür. M sd rl r d cüml d f al kild x b r kimi i l nir. M -

s l n: Onlar n arzusu bu möht m saray görm k idi. Dey s n s nin fikrin Bak n bura köçürm kdir.

Feili sif t, feili sif t t rkibl ri cüml nin x b ri ola bilir. M s l n: Bu h l s n dey n deyildir. Bu ki i bayaq gördüyümüz-dür. Onlar n bir qismi k ndd n t z d n g l nl r idi. ( . f ndiyev)

Z rfl r d x b r v zif sind i l nir. Ancaq z rfin bütün m na növl ri deyil, ba l ca olaraq zaman v yer z rfl ri x b r v zif sind i l nir. M s l n: Zakir geri qay tmad , Dedi yolum ir lidir. Bil m ki, Nadir buradad r, n bu yol il ged r m, n d burada otururam. (N.N rimanov) Art q gec idi. Dey s n canavarlar buradad r.

Qeyd: B z n x b r köm kçi nitq hiss l ri il d ifad olunur. Bel olduqda köm kçi nitq hiss l ri öz sas v zif sind olmur. M -s l n: M ni narahat ed n bu ammalard r.

Qo malar da qo uldu u sözl rl birlikd cüml nin x b ri olur.

M s l n: Q z lgül kimidir isti yanaqlar. Bundan lav var, yox, deyil, laz m, g r k, mümkün, b s

sözl ri d cüml nin müst qil x b ri kimi i l n bilir. M s l n:


— 115 —

k r x st liyinin s b bi k r deyil! Z h r tuluqlar n n s b bi z h r deyil! (Qabil) Art q yuvan var, elin, oban var, Z ncirin yox, qalan yox, Yurdsuz anan, balan yox.

O luma da m nim güman m var. (N.N rimanov) Bir el sübutun yoxdur, ancaq bel deyirl r. (N.N rimanov) Bu günd n m nim Rzaqulu adl o lum yoxdur, bu günd n ran n V li hdi yoxdur. (N.N rimanov) B zi sözl ri bax dan da oxumaq mümkündür. Mü llim biz laz md r. Bunlar h l biz b sdir. Halva üçün un g r k, ya g r k bal g r k, odun g r k.

Qeyd: var, yox, laz m, deyil v s. sözl r m lumat yox idi, x b ri yox idi, hadis nin d xli yoxdur, m s l nin d xli yoxdur, güc göst rm k laz md r, t sir göst rm k laz md r, köm k göst rm k laz md r, ölçüb-biçm k laz md r, qurub-yaratmaq laz md r, qorumaq mümkün deyil, saxlamaq mümkün deyil, f rql ndirm k mükün deyil, ay rmaq mümkün deyil v s. misallarda özünd n vv lki sözl rd n ayr lm r, birlikd x b r v zif sind olur.

II v III növ t yini söz birl m l ri cüml nin x b ri v zi-

f sind daha çox i l nir. M s l n: Balaca armudu st kan qona n qaba nda idi. Xurma r bl rin h yat a ac d r. O m nim mizrab md r, m nim bayra md r. ( .Haqverdiyev) Bu, s nin ill rl h sr tind oldu un m h bb tindir.

T mizlik eh damlas nda Körp l rin üzünd dir. (Qabil)

2.Feili x b rl r. Müasir Az rbaycan d bi dilind feilin t srifl n n formalar , y ni mr, x b r, vacib, arzu, laz m, rt, davam, bacar q formalar cüml nin yaln z x b ri v zif sind i l nir v feili x b r olurlar. Bu formalar x b r v zif sind o d r -


— 116 —

c d m hsuldar i l nir ki, b z n feili x b rl eynil dirirl r. Lakin bu eynil dirm düzgün deyildir. Ona gör ki, feil x b rin ifad formalar ndan biridir v n m hsuldar d r. Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, feil formalar cüml nin müst qil x b ri olur, yaln z rt formas as l x b r kimi ç x edir. Misallara diqq t yetir k: Ay camaat, bir yol verin, sakit olun. ah il o lu d h tli zablardan sonra öldürüldül r. S n g r k indi d i ind düz olasan, ham ya nümun olasan. Ana, ay ana, m n getmir m, çarpay mdan ayr lsam, sa almaram ana!

Qeyd: Feilin rt formas il ifad olunan x b r feilin t srifl n n formalar il ifad olunan x b rd n f rqlidir. Bel ki, feilin t srifl n n formalar il ifad olunan x b r müst qil x b r kimi i l nir. Ancaq feilin rt formas il ifad olunan x b r qeyri-müst qil x b r kimi ç x edir. M s l n: Oxumaq dinsizlik olsayd , Tiflis eyxi ham dan qabaq bu i etiraz ed rdi. Feilin rt formas il ifad olunan x b r tabeli mür kk b cüml nin (mübt da, rt, yer budaq cüml l rinin) qeyri-müst qil x b ri olur.

Feilin mr formas nda olan x b r – N sih t etm ! Ür yimi

ad ed c kdir! (N.N rimanov) , binamus i tutmay n. ( . f ndiyev) Ay camaat, yol verin! ( . f ndiyev)

G r k b ça n ç xar b ba ban K ssin o buda , tullas n yer . (Qabil)

Feilin x b r formas nda olan x b r – S rxanla onlar n ara-s nda heç bir dü m nçilik v ayr l q görmürdü. (N.N rimanov)

Pill l rl qalx ram bir eyvana m n, Aya m n alt nda qar x lday r. (Qabil)

Feilin arzu formas nda olan x b r – G r k bu gün onun gözl ri dünyan n i na h sr t qala. (N.N rimanov)


— 117 —

Feilin vacib formas nda olan x b r – O vaxta ki, burada xalq haz r oldu, onda Osmanl ya yazmal yam. (N.N rimanov)

di, imi köm kçi sözl ri mü yy n söz v birl m l rl birlikd i l nib x b r v zif sind ç x edir. M s l n: Murov xoruzlansa da, qorxa n biri idi. ( . f ndiyev) K rb lay bixan da dan a r adam idi. ( . f ndiyev) Heç bir ç tinliy baxmayaraq o, bu i in öhd sind n bacar qla g lm kd idi. M n h y canla dü ünürdüm ki, bu dünyada nec göz l hissl r var imi . ( . f ndiyev)

Feilin qrammatik m na növl rinin x b r olmas (m lum növ) – M n pad ah u runda özümü güll qaba na verib, dava etmi m, hün r göst rmi m, çin v ni anlar alm am. ( .Haqverdiyev)

Me l r uc-uca calan b gedir, Astara yollar uzan b gedir. (Qabil)

cbar növ – Ür yind n g l n n xo sözl ri h r k s bildir. Qay d növ – H y t bacalarda ocaq tüstül nir, mallar

haylan b Kür tökülür, q z-g linl r suya enirdil r. ( . xl ) Qoy ç kilsin qara bulud, H mi lik göy üzünd n. (Qabil)

B z n feili x b rl r feili frazeoloji vahidl rl ifad olunur. M s l n: X lif onun dedikl rin m h l qoymad . Bundan lav , feili x b r b z n m sd rin olmaq, ist m k, bilm k v s. kimi sözl rl birl m si yolu il ifad olunur. M s l n: Cavidan Bab ki B zz aparmaq ist yir. Burada çox qalmaq olmaz.

Qeyd 1: B zi cüml l rd feili x b r t krar olunur. T krar olunan bu cür x b rl r mür kk b x b ri yaratm r. Bunlara x b rin t kriri deyilir. M s l n: Biz ehtiram olmay r, olmay r, olmay r. Qar n doy-may r, doymay r, doymay r. A lamay n, a lamay n cüc l r. X b rin inkar -ma2 kilçisi, n ba lay c s v deyil sözünün köm yi il m l g lir. M s l n:


— 118 —

Çapma at n, girm bu meydana, a Molla. N dinir, n dan r,el gözl rinin ya n tökür. Qeyd 2: B z n cüml d sl x b rd n ba qa, onu ayd nla d ran, mü yy nl dir n x b r d i l nir. Bu x b r xüsusi avazla söyl nilir. Bel x b r xüsusil mi x b r deyilir. M s.: O, ömrünün sonuna q d r heç k s boyun ym di, boyun y bilm di. Boyun ym di x b ri il boyun y bilm di x b rinin aras na “y ni”, “daha do rusu” sözl rini g tirm kl ayd n olur ki, sonrak x b r vv lki x b ri izah etm k, ayd nla d r-maq üçün i l nir. Ona gör d bu x b rl ri h mcins x b rl r adland rmaq olmaz. Boyun y bilm di x b ri xüsusil mi x b rdir.

d biyyat:



ADPU-nun n ri, 1999, s.32-37 3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “As-

poliqraf LTD” MMC, 2004, s.110-117 4. .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml üzvl ri. Bak ,

Az rn r, 1947, s.22-34 5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,

ADU-nun n ri, 1978, s.15-16 6. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri.

Bak , MTM- nnovation, 2016, s.134-138


— 119 —

ÒÀÌÀÌËÛÃ

Tamaml q haqq nda m lumat. Tamaml q cüml nin II d r c -li üzvl rind n biridir. Onun cüml d rolu böyükdür. Bu c h ti n -z r alan b zi dilçil r (m s l n, M.Kaz mb y) tamaml cüml nin ba üzvü hesab etm yi m sl h t görmü dür. Lakin bu fikir q bul olunmam d r. Tamaml q ismin adl q v ya yiy lik hallar ndan ba qa, dig r hallarda olan sözl r, söz birl m l ri v bir s ra qo mal birl m l rl ifad olunub, üz rind i , hal, h r k t icra olunan v ya h r k ti dolay yolla laq l ndir n yan , obyekti bildirir. M s l n: Add mba elmd n, m rif td n, s daq td n, s xav td n d m vururdu. (M.C lal) Bu gücü, qüvv ti, bu c sar ti nsan hardan al r b s bird n-bir ? (B.Vahabzad ) U aqlar

bayram gözl r, böyükl r m zuniyy ti. (M.C lal) Tamaml q cüml nin x b r zonas na aid olur. ks r n feili

x b r, b z n d sif t, say, z rfl rl ifad olunan ismi x b r aid olur.

Tamaml n ifad vasit l ri. Müqayis üçün qeyd ed k ki, mübt da kimi tamaml q da isim, sif t, say, v zlik, feili sif t, m sd r, z rf, t yini söz birl m l ri, feili sif t v m sd r t rkibl ri il ifad olunur. Mübt da kimi tamaml qlarda da tamaml q kimi ç x ed n b zi nitq hiss l ri isiml ir (sif t, say, v zlik, feili sif t, feili sif t t rkibl ri). Lakin bununla yana , mübt da il tamaml n ifad sind mü yy n f rql r d var. Bel ki, mübt da yaln z adl q halda olan söz v birl m l rl ifad olunursa,


— 120 —

tamaml q adl q v yiy lik haldan ba qa qalan hallarda olan söz v birl m l rl ifad olunur. Bundan lav , tamaml qlar bir s ra qo malar n art r ld sözl rl , birl m l rl ifad olunur ki, bunlar onun ifad imkanlar n geni l ndirir.

Mübt da kimi tamaml q da isim, v zlik v m sd rl daha çox ifad olunur. siml ifad olunan tamaml qlar: Q diri gülm k tutdu, lini a z na apard . (M.C lal) Araz n i ar si il ham lini yuxar qald rd . (A. aiq) N üçün siz o m h bb ti günahkar hesab edirsiniz? ( . f ndiyev) Q rx be - lli ya nda, q saboylu, sa lam v a z ya maql bir qad n yax nla b, atama salam verdi. (A. aiq)

v zlikl ifad olunan tamaml qlar: Yax nla nca bizi n vv l bir çoban köp yi qar lad . (A. aiq) Dünyada heç ey yax bir adam haqq nda pis dü ünm k q d r ona zab verm zdi. (M. brahimov). Daha bizi yaddan ç xarm s n z. ( . f ndiyev)

Sif t, say, i ar v zliyi, feili sif t, feili sif t t rkibl ri tamaml q olmas üçün isiml m lidirl r. M s.: Onsuz da m n gec -gündüz c hd edir m ki, bu günahkar ür yimd n ç xar m. ( . f ndiyev) Biz h mi yax n sas götürm liyik. ( . f ndiyev) S lt n t lap özünü y d r r, ev i in göz g zdirir, balacan s sl yir, elçi qar layan analar kimi t vi dü ür, ciddil ir. (M.C lal) Bir yandan milyonlar m nim ba m dumanlatm , bir yandan son hissiyat m. (C.Cabbarl ) Bacarmazs n z. Çünki milyonlardan yüz qat azs n z. (S.Rüst m) Bunu hm d verdi. T qsiri olmayan n üçün danlay rlar.

Tamaml q II, III növ t yini söz birl m si il d ifad olunur. M s l n: Qurdu tan yarlar qurd bax ndan. Çör yi il böyü-mü m bizim ana v t nin. Hüseyn is öz al mind S rtibin bu h r k tini, fikirl rini gizl di. (M. brahimov) Aslan b y söhb tin mövzusunu d yi di, bir q d r neft ticar tind n dan d qdan sonra çox p rt halda xudahafizl ib getdi. (A. aiq)


— 121 —

Tamaml n qurulu u. Tamaml q da mübt da v x b r kimi qurulu ca sad v mür kk b olur. Sad tamaml q bir leksik vahid-l , y ni sad , düz ltm , mür kk b sözl rl , ifad olunur. M s l n: Kazaklar stullar g tirib h y tin ortas na qoydular. ( . xl ) Basq nlar , talanlar biz d az görm mi ik. (M. brahimov) Böyükki ini xan m öt n gec b rk köt kl mi di. (M.C lal)

Mür kk b tamaml qlar t yini söz birl m l ril , y ni II, III növ t yini söz birl m l ri, feili sif t v m sd r t rkibl ri il ifad olunur. M s l n:

Çal q lbimin saz n , Aç ömrümün yaz n .

M n u aqk n ulduzlar seyr etm yi sev rdim, T f kkürün dünyas nda yol getm yi sev rdim.

(M.Rahim) Q ssa xan m ilan vurdu undan tir kimi uzanm d . Cahandar

a a bu sirrin aç lmas n ist mirdi. ( . xl ) Ba qarl Savalan da ndan s n meh gec nin ayaz olaca n x b r verirdi. (M. bra-himov) S rh ng Rza xan n soyudu unu, hissinin ba qa s mt yön ldiyini gördü, c sar tl ndi. (M. brahimov) Azadla görü dük-d n sonra o, Araza araba il getm sini tap rd . (A. aiq)

Qeyd: B z n cüml d bir neç tamaml q ola bilir. M s l n: Qoca ki inin q z n g tirmis n, amma atas il bar m rsan, qarda Ç rk zi özün dü m n el -mis n. ( . xl ) Kipiani yen istehza il gülümsündü, sonra sas n götürdü, kitablar n y d , sinif jurnal na l uzadark n Petrov ir li yeridi. ( . xl )

H r k tl obyekt aras ndak laq nin xarakterin gör tamaml q iki cür olur: vasit siz v vasit li tamaml q.


— 122 —

Qeyd: Tamaml n vasit siz v vasit li olmas onun laq d oldu u feill ba l d r. Bel ki, t sirli feill rl laq d olan obyekt cüml üzvü kimi vasit siz

tamaml q, t sirsiz feill laq d olan obyekt is cüml üzvü kimi vasit li tamaml q v zif sind ç x edir. M s l n: Evi tikdik (vasit siz tamaml q) – Ev bar d fikirl ir m (vasit li tamaml q)

Vasit siz tamaml q. H r k tl bilavasit ba l olan yan , obyekti bildirir. Vasit siz tamaml q t sirli feilli x b rl ifad olu-nan i in icras n tic sind yeni yaranan tam v qism n d yi ikliy u rayan, m kan d yi ikliyin u rayan v ya sad c olaraq, h r k tin t sirin m ruz qalan yan , obyekti bildirir. Vasit siz tamaml qlar ismin t sirlik hal nda olan söz v birl m l rl ifad olunur. T sirlik hal is m lumdur ki, mü yy n v qeyri-mü yy n olmaqla iki yer ayr l r. Buna gör d vasit siz tamaml n özü d iki növ ayr l r. Mü yy nlik v qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml qlar. M s l n: A alar mey nu edir, dan r, gülü ürdül r. Z rnigar xan m uzun donunun t yi il gözl rin sil -sil amxal n arxas nca c ra dü dü. ( . xl ) (qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q) B lk yaz q ran yenid n böldül r. (mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q)

Mü yy nlik v qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q-lar bir s ra mühüm xüsusiyy tin gör bir-birind n f rql nirl r. Onlar n iki mühüm f rqi göz qaba ndad r. Mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml qlar ismin t sirlik hal kilçil ril formala r v mü yy n konkret yan bildirir. M s l n:

Bir r ngi yox, göyl rin min r ngini sevir m, Bir gülü yox, güll rin ç l ngini sevir m. (B.Vahabzad )

Qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q is bunun ksin olaraq t sirlik hal kilçisi olmadan formala r v qeyri-

mü yy n, ümumi yan bildirir. M s l n: Bir müdd t xan mlara odun da d , çör k bi irdi, hana toxudu. (M.C lal)


— 123 —

Bu iki f rq, y ni forma v m zmun f rqi, mü yy nlik v qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml qlar üçün yegan f rq deyildir. Bunlar aras nda a a dak f rql r daha qabar qd r.

1. Mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q x b rl idar laq sind , qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q is

x b rl yana ma laq sind olur. 2. Mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml n cüml d yeri

s rb stdir. Onunla x b r aras nda ist nil n q d r söz ola bil r. M s l n: Damarlar ç xm quru v kobud lini onun sin sin qoydu. ( . f ndiyev)

Qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml n yeri sabitdir. O yaln z t sirli feili x b rin yan nda i l n bilir. M s l n: Sonra qarl da lara gedib bir t k çiç k g tirdi. ( . f ndiyev)

3. Mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml qdan vv l o, bu, h min, haman sözl ri i l n bilir. Qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml qdan vv l is bel sözl r i l nmir.

4. Mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q kimi? n yi? haran ?, qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q is yaln z n ? sual n t l b edir.

5. Bunlar ifad vasit l rin gör d f rql nir. Mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml n ifad vasit l ri çox z ngindir. Bel ki, o, bütün nitq hiss l ri v söz birl m l ri il ifad oluna bilir. Qeyri-mü yy nlik bildir n vasit siz tamaml q is bel ola bilmir, onun ifad imkanlar çox m hduddur, onlar sas n, isiml rl , özü d h r cür isiml deyil, yaln z ümumi isiml rl ifad olunur. M s l n: S n layiq bir s r yazmam d r airl r. (S.Vur un) Qayalar görmü m – ba buludda. (R.Rza)

Qeyd: Xüsusi isiml r yaln z ümumil dikd qeyri- mü yy n vasit siz tamaml q ola bilir. M s l n: Sizin güldüyünüz çoban torpa Nizamil r, Füzulil r yetirmi . (S.Vur un)


— 124 —

Qeyri-mü yy nlik bildir n heç n v zliyi qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q olur. M s.: Heç n yemirdi, heç n demirdi.

Qeyri-mü yy nlik bildir n II növ t yini söz birl m l ri qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q olur. M s.: O da öz dostuna ov tüf ngi ba lad .

Kim sual v zliyi yox, n sual v zliyi qeyri-mü yy n vasit -siz tamaml q olur. M s.: K rbalay Fatmanisa, m nim gözl rim yax seçmir kim s nd r b, n s nd r b. Oqtay: (üzül r k ac gülü l rl ) Ha-ha-ha! N söyl yim, n ? (C.Cabbarl )

Vasit siz tamaml qla t sirli feili x b r aras nda laq n tic sind , obyektin m nas nda bir s ra d yi iklikl r olur. Bunlar a a dak lard r:

1) ya, obyekt vv ld n mövcud olmur, t sirli feili x b rl ifad olunan i in icras n tic sind yeni yaran r. M s l n: Bir f hl öz li, öz z hm ti il mismar da düz ldir, eir d yaz r. Zavodlar yaratd q, h rl r sald q.

Dayan, bu baxçan n h r bir buda Üstünd min çiç k, min gül bitirmi . (S.Vur un)

2) ya, obyekt vv ld n mövcud olur, sonra i in icras n tic sind tam d yi ikliy u ray r, b z n m hv olur. M s l n: St kan s nd rd m. söndürdüm. Tan d m be m rt b li köhn bir evi sökürdül r. (C.Cabbarl )

3) ya, obyekt vv ld n mövcud olur, i in icras n tic sind qism n d yi ikliy u ray r. M s l n: His aln n qaraltm d . Gö-rünür q z evi t z c süpürüb t mizl mi dir. Me nin bütün yar-paqlar n ya yuyub, gün üalar par ldad rd . (C.Cabbarl )

4) ya, obyekt mövcud olur, i in icras n tic sind m kan d yi ikliyin u ray r. M s l n: G lini evd n ç xartd lar, Z rnigar ortaya ç km k ist dil r. ( . xl ) Sonra balaca qay suya sald lar, kür kl yib sahild n araland lar. ( . xl ) ahzad ni ehtiyatla ota a g tirdil r.


— 125 —

5) ya, obyekt mövcud olur, i in icras n tic sind heç bir d yi ikliy m ruz qalm r. M s l n: S ni görür m. D nizi seyr etdim. Ki i bird n-bir t bi t m ftun olmu yeniyetm cavan kimi h r ey diqq t yetirir, axar sulara, süz n qu lara, ya l don geyinmi me y baxmaqdan doymurdu. ( . xl ) Telefon il dan ark n gözüm divardak saata ili di. (C.Cabbarl )

Çöll r dü düyüm o vaxtdan b ri Doland m da lar , me likl ri. (S.Vur un)

Qeyd: T sirlik halda olan v haran ? sual na cavab ver n sözl r (da lar , me l ri v s.) vasit siz ta-maml q olur.

B z n bir cüml d iki vasit siz tamaml q i l n bilir. M s.: O

da ba qa ranl lar kimi ah Allah n kölg si bilirdi. Vasit siz tamaml q kimi? n yi? suallar il yana , b z n haran ? sual na da cavab verir. M s l n: Doland m da lar , me l ri.

Vasit li tamaml q. Vasit li tamaml q h r k tl bilavasit deyil, bilvasit , y ni dolay yolla ba l olan yan , obyekti bildirir. Vasit li tamaml qlar ismin yönlük, yerlik, ç x l q hallar nda olan söz v söz birl m l ril ifad olunur. Vasit li tamaml q üçün, ötrü, gör , qar , il , haqq nda, bar sind v s. kimi qo malar n art r ld sözl r v birl m l rl d ifad olunur. M s l n: Bir d st q z-g lin atla, arabalardan qabaq yola dü mü dü. ( . xl ) Z rnigar xan m uzun donunun t yi il gözl rini sil -sil amxal n arxas nca c ra dü dü. ( . xl ) O ba a dü dü ki, o lu anas n n fikri il raz la mayacaq. ( . xl ) Kim haqq nda dan rs n z? N bar d söhb t edirsiniz? V t nimin havas yla g ncl ir m. Dünyam z n m nas yla g ncl ir m. (S.Rüst m)

Vasit li tamaml n m na çalarlar . smin yönlük hal nda olan vasit li tamaml qlar n bir s ra m na çalarl qlar olur:


— 126 —

1.B nz tm , ox ama çalarl na malik olur. M s l n: Ceyra-na b nz yir yeri in apur. lahi, onu t rsin çevrilmi nida i ar sin ox atd m. (Anar) M n el g lirdi ki, yüks klikd n k ll -mayallaq a anda, z rb torpa a yap anda burnum yanaqlar m n aras ndan iç ri çökmü dü, üzüm f tir dönmü dü. (Anar) N bilim sir-sif tind n alim -zada ox ay rsan. (Anar)

K p n kl r uçub gedir limizd toza b nz r xatir l r

Unudulmu bir k d rli n m d ki Q r q-q r q söz b nz r xatir l r. H rd n yan b, h rd n sön n Köz b nz r xatir l r C rlar da a çatan düz b nz r xatir l r Bir i qs z göz b nz r xatir l r. (B.Vahabzad )

2. stiqam t çalar na malik olur. M s l n: S n nahaq yalvard n ona.O, irin xatir l ri yad na sala-sala Zeyn b baxd . ( . xl ) Diksinib x yaldan ayr lan Zeyn b körpünün üstünd yan nda dayanan mrana baxd . ( . xl ) Siz ir li gedin, m n at m onlara verim, özüm qarabaqara gedib h r çat b at allam, mim bilm sin. ( .C f rzad )

3.M qs d çalarl na malik olur. M s l n: A qlar hüsnün dastan dedil r.

Yerlik halda olan vasit li tamaml qda a a dak m na çalarlar var:

1) Nisbi yer bildirir. M s l n: Bu m nd çox z if c h tdir ki, heç k si unuda bilmir m.

M nd s ar iki cahan M n bu cahana s mazam. ( .N simi) nsan n insana m h bb tini

Ey be ik, ilk d f biz s nd duyduq. (B.Vahabzad ) Ovcumda ba m a ard , neç -neç tel q r ld . (V. ziz)


— 127 —

S nd d bel bir s bir, bel bir arzu olacaqm ? ( .C f rzad )

2) Seçilm çalarlar na malik olur. M s l n: Düzü budur s simizd h r ey çat r

Özümüzd n s çatm r. (B.Vahabzad ) Do rudan, Eldar, q l nc döyü ünd m har tin var.

Qeyd: Yerlik halda olan vasit li tamaml q i in, h r k tin icra olundu u yeri bildirmir. Bel olsa, o, tamaml q yox, z rflik olard . Bu cür tamaml qlar mü yy n bir lam tin, xüsusiyy tin müv qq ti olaraq yerl diyi ba qa bir yan , obyekti bildirir.

smin ç x l q hal nda olan vasit li tamaml qda bir s ra m na

çalarlar var: 1.Subyektin ayd nla d rd yan , obyekti bildirir. M s l n:

S ni v zirlikd n qovmayaca am. 2.Subyektin yaranmas nda m nb ola bil n obyekti bildirir.

M s l n: landan, qr bd n yar ola bilm z. Yo rulub blisin mayas kind n blis l zz t al r öz pisliyind n. (B.Vahabzad )

3.Obyektin keçmi d kim m xsus oldu unu bildirir. M s l n: Rusiya pad ah o zülmkardan – Yekaterinadan bir h diyy dir.

4.Müqayis obyektini bildirir. M s l n: nsan n can ndan irindir övlad.

A -qara kill rim R nglil rd n göz lsiz. (V. ziz) M nd n v fal ym s n yuxum da Yuxum qaçaq dü üb yatamm ram m n Yuxum qorxub-qaç b fikirl rimd n. (B.Vahabzad ) Sonuncu görü d tapd m gövh r

vv lki gövh rd n daha d y rli. (B.Vahabzad )


— 128 —

Vallah seçilm di hiyl d n a l Bilm dik yriyl düzün f rqini. (B.Vahabzad ) Min k r , milyon k r Ür kd ki arzular m ll rd n z ldir. El m k ist diyim m nim el diyimd n H m çox, h m d göz ldir. (B.Vahabzad )

5. Mümkün olan obyektd n birini bildirir. M s.: Kahin baba, qoy öpüm lind n. Q z aya a durub hliman n lind n tutdu. (Anar) M h mm d Q mz ni quca na al b Bik nin t rkin mindir nd , göz o urlay b üsulluca q z n solmu lind n öpdü. ( .C f rzad )

Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, kimi, üçün, ötrü, gör , qar , il , haqq nda, bar sind qo malar n n art r ld söz v söz birl -m si vasit li tamaml q ola bilir. Bunlar slind yuxar da b hs etdiyimiz tamaml n m nas na yax n m nan ifad edir. M s l n: S nin üçün kitab ald m – S n kitab ald m. Bu qo malar iç risind “il ” qo mas daha f ald r. “ l ” qo mas n n i tirak il yaranan vasit li tamaml q a a dak xüsusiyy tl r malikdir.

1. Vasit , al t m na xüsusiyy tin malikdir. M s l n: M n hans arzumun t latümüyl

ynimi geyinib qap dan ç x m? (B.Vahabzad ) irin duy ular mla

H sr t arzular mla Bir anda doldu gec m. (B.Vahabzad ) O lanlar arxas nca verib ba -ba a p ç lda r, o is k l ay s yell n -yell n g zib küç l ri tirl doldururdu. ( . xl )

O dü m nd n qorxuram ki, çind ki zülm tini

Q z bini, nifr tini Üzünd ki gülü il Ört bil . (B.Vahabzad ) M n siz altunlar mla köm k ed r m.


— 129 —

2. Birg lik m na xüsusiyy tini bildirir. M s l n: ahnaz onunla irin- irin dan sa da, qorxur, v ziyy td n ç xma a çal -

rd . ( . xl ) S n d ömrünü, gününü bel adamla çürütm k ist yirs n. ( . xl ) O, q rm z örtüklü stolun arxas nda oturub

s dovla söhb t edir, arabir d gözucu zala bax rd . ( . xl ) Gördüm Xuramanla dan r onlar. T l b l r z ncir kimi qatarla b Kipiani il salamla ma a haz rla d lar. ( . xl )

3. Qar la d rma m na çalarl n bildirir. M s l n: ndi m n ölüml çarp aca am.

4. Seçilm m na çalarl n bildirir. M s l n: O, boyunun ucal il seçilirdi.

Qeyd: smin yönlük, yerlik v ç x l q hallar nda olan sözl r v birl m l r cüml d tamaml q v yer z rfliyi v zif sind ola bilir. Eyni zamanda üçün, ötrü qo mal sözl r v birl m l r tamaml q v s b b, m qs d z rflikl ri olurlar. Bundan ba qa, il (-la, -l ) qo mal sözl r v birl m l r d tamaml q v t rz z rflikl ri kimi ç x edirl r. Ancaq bunlar f rql ndirm k laz md r. Bel ki, tamaml qlar bütün m qamlarda ya, obyekt bildirir. Ancaq z rflikl r yer, m kan m nas n malik olur. Bundan ba qa, tamaml q v z rflikl ri f rql ndirm k üçün onlar n lav sind n istifad etm k laz md r. lav nin hans

cüml üzvü olmas tamaml q v z rfliyin d qiql m -sin yard m edir. Onu da qeyd ed k ki, il qo mas konkret isiml r qo ulduqda vasit li tamaml q, müc rr d isiml r qo ulduqda t rz z rfliyi v zi-f sind olur. Müqayis et: q l ml , kitabla (vasit li tamaml q) – c sar tl , m h bb tl (t rz z rfliyi)


— 130 —

Bir sözl , tamaml qla z rfliyi f rql ndirm k üçün a a dak lar n z r almaq vacibdir1:

1. ya m zmunu bildir n sözl r cüml d tamaml q, yer-m kan, s b b v m qs d m zmunu bildir n sözl r is cüml d z rflik v zif sind olur. M s l n: M n kitaba bax ram. U aq d ft r yaz r. Qarda m kitab R id verdi cüml l rind kitaba, d ft r , R id sözl ri tamaml qd r. Ancaq O, ev getdi. Surxay m kt b g lir. Ramiz oxuma a gedir. O, rayona mü llimliy gedir cüml l rind is ev , m kt b , oxuma a, mü llimliy sözl ri cüml üzvü kimi z rflikdir.

2. smin yerlik hal nda olan sözl r i v h r k tin yerini bildir n zaman yer z rfliyi, yan n yerini bildir n zaman tamaml q olur. M s l n: T l b l r evd d rs yax haz rla rlar cüml sind evd sözü yer z rfliyi, Bugünkü q zetd universitetimiz haqq nda m qal vard r cüml sind q zetd sözü tamaml q v zif sind dir.

3. ya bildir n el isiml r vard r ki, onlar n b z n cüml d ya, yaxud yer-m kan m zmunu ifad etdiyini mü yy nl dirm k ç tin olur. Bel isiml r yönlük, yerlik v ç x l q hallar nda qo a suallar t l b edir: haraya? – n y ?, harada? – n d ?, haradan? – n d n? Bel olduqda sözün m z-mununu sas götür r k sual verm k v sözün tamaml q, yaxud da z rflik oldu unu d qiql dirm k laz md r. M s l n: Dilb r kitab portfel qoydu cüml sind portfel sözünün m zmununda yal q m zmunu üstündür, sasd r. Ona gör d portfel sözü cüml üzvü kimi tamaml q v zif sind dir. Heç



— 131 —

zaman bu sözü z rflik v zif sind götürm k olmaz. Bu m nada Samovara od sald m. D ft ri çantaya qoydum. A acda alma var. Çaynikd n çay süzdüm cüml l rind samovara, d ft ri, a acda, çaynikd n sözl ri tamaml q v zif sind dir.

4. Tamaml qla z rfliyin f rql ndirilm sind meydana ç xan ç tinlik iki s b bl ba l olur: h m z rfliyin, h m d tamaml n cüml d x b rl ba l olmas , x b ri izah etm si, x b r zonas n n üzvl ri olmas v b zi sözl rin cüml d h m z rfliyin, h m d tamaml n suallar na cavab verm si. Ancaq yen d z rflik v tamaml q kimi f rql ndirilm si ç tin olan sözl rin ya bildirm k, yer bildirm k xüsusiy-y tl rin fikir verm k laz md r. ya bildirm k xüsusiyy ti üstün olan sözl ri, tamaml q, yer bildirm k xüsusiyy ti üstün olan sözl ri is z rflik kimi götürm k laz md r. Bu m nada St kanda su var, Kitabda kil var, Sevdada q l m var cüml l rind st kanda, kitabda, sevdada sözl ri tamaml qd r. Ona gör ki, bu sözl rd ya bildirm k xüsusiyy ti üstünlük t kil edir. Ancaq Bak da doyunca g zdim, Parkda görü dük cüml l rind is Bak da v parkda sözl rind yer bildirm k xüsusiyy ti üstünlük t kil etdiyin gör z rflik v zif sind dir. H m d yer bildir n sözl r adl q halda hara? sual na cavab verir, y ni adl q halda da yer bildirm k xüsusiyy ti özünü göst rir. Ancaq st kan, kitab, Sevda sözl ri adl q halda hara? sual na cavab vermir, y ni bu sözl r adl q halda ya bildirm k (st kan, kitab), xs bildirm k (Sevda) xüsusiyy tini qoruyub saxlay r. Az rbaycan dilind yer-m kan-obyekt bildir n bir qisim sözl r (ev, m kt b, h r, me , ba ça, yaylaq, çöl v s.) cüml d tamaml n sual il yana z rfli-


— 132 —

yin suallar na da cavab verir. Ancaq bel sözl r h mi z rflik olur. M s l n: h r g zm y ç xd q. Me ni qal n duman bürüdü. Ba çada göz l meyv l r yeti ir. M kt bd görü olacaqd r. Yaylaqda istirah timiz n keçdi.

5. Tamaml q da, z rflik d x b r zonas na aid olan, x b r zonas n t kil ed n cüml üzvl ridir. X b ri tamamlayan tamaml q adl q v yiy lik haldan ba qa, ismin dig r hallar n n suallar na cavab verir, x b rl idar laq sin girir. Z rflik is hal v h r k tin icras n n t rzini, zaman n , yerini, k miy-y tini, s b b v m qs dini bildirir, nec ?, n cür?, n vaxt?, haçan?, hara?, haraya?, haradan?, n q d r?, neç ?, n üçün?, n d n ötrü? suallar na cavab verir. H m d z rflik x b rl idar v ya yana ma laq sin girir.

d biyyat:





Az rn r, 1947, s.49-61 5. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri.

Bak , MTM- nnovation, 2016, s.130-131 6. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya

ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.93-105 7. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,

ADU-nun n ri, 1978, s.16-18


— 133 —

ÒÿÉÈÍ

T yin haqq nda m lumat. kinci d r c li üzvl r yaln z ba üzvl ri izah etm kl m hdudla m r. Düzdür, ikinci d r c li üzvl rd n olan t yin daha çox mübt daya aid olub, mübt da il birlikd mübt da zonas n yarad r. Tamaml q v z rflik is x b rl ba l olub, x b r zonas n yarad r. Lakin bununla yana , t yin

ya m zmunlu ba qa üzvl r d aid olur. Ümumil mi kild dey bil rik ki, ya m zmunlu bütün üzvl rin t yini ola bilir. Buna gör d t yin bel bir t rif verm k olar: ya m zmunlu üzvl ri müxt lif c h td n ( lam t, keyfiyy t, xasiyy t, material, k miyy t v s.) izah ed n v yaxud onu sad c olaraq i ar ed n ikinci d r c li üzv t yin deyilir. M s l n: irzada el g ldi ki, t bi t bu q z q rib yaratm d r.

Saf arzular, saf m ll r, t miz dil kl r, Yaranm d r m h bb tin ilk m nas ndan. (S.Vur un) Üzün a ç kilmi b d nnüma güzgü 17 ildir ki, balaca

otaqda dustaqd r. ( .V liyev) Sin sini anas n n mehriban v yum aq sin sin qoymu , ba n is atas n n s rt v dönm z fikirl ri il doldurmu dur.

T yinin suallar . T yin ad t n nec ?, n cür?, hans ?, n q d r? v s. kimi suallardan birin cavab verir. B z n t yinl z rfliyi f rql ndirm k üçün onlar n suallar n sas götürürl r. T yinin nec ?, n cür?, hans ? suallar na, z rfliyin is (t rzi-


— 134 —

h r k t z rfliyi) nec ?, n cür?sual na cavab verdiyi qeyd olunur. Bu cür f rql ndirm do ru deyildir. Ona gör ki, t yinin ham s eyni zamanda bu üç suala (nec ?, n cür?, hans ?) cavab ver bilmir. M s l n: Qar n n gün d n v d rdd n yanm heyb tli üzü q rib bir nurla i qland .( . f ndiyev) cüml sind t yin nec ?, n cür? sual na cavab verir, ancaq hans ? sual n t l b etmir. Ba qa misala diqq t yetir k: L zgi R sul v kürd Nuru daha etibarl dostlar say l rd lar cüml sind is t yin hans ? sual n t l b etdiyi halda, nec ? n cür?sual na cavab vermir. Buna gör d t yinl t rzi-h r k t z rfliyini f rql ndirm k üçün onlar n sual na yox, hans üzv aid olduqlar na diqq t yetirm k laz md r. Bel ki, t yin ya m zmunlu üzvü, z rflik is h r k t m zmunlu üzvü izah edir.

Qeyd: T yin ikinci d r c li üzvl r iç risind müst qilliyi az olan, daha çox as l olan üzvdür.

g r ist nil n bir cüml d t yin olunan sözü atsaq, t yin müst qilliyini itir r, ya aya bilm z.

T yin v t yinolunan. B z n bir cüml d bir t yinolunan n

bir neç t yini olur v bunlara h mcins t yinl r deyilir. M s l n: Burada srl rd n yadigar qalan, üstünü dumanlar, çiskinlik alan böyük bir qala var. (S.Vur un) B z n is bunun ksin olaraq bir t yinin bir neç t yin olunan olur. M s l n:

Bu yeni q lbinl , üurunla s n Bizim k ndimizd mü llim s n. (S.Vur un) B z n t yinin t yinl n nd n sonra i l nm sin d rast

g lirik. M s.: hm d yaz q sevgilisinin ba na f rf ra kimi f rlan rd . Bu tipli sözl ri (yaz q) t yin yox, xüsusil m y n lav kimi götürm k daha düzgündür. T yin daha çox as l üzv oldu u üçün cüml d müxt lif kilçil r q bul ed r k d yi m k imkan na


— 135 —

malik deyil, lakin t yinolunan s rb stdir, ist nil n kilçini q bul ed r k d yi bilir.

T yin h m III növ t yini söz birl m l rinin vv lind , h m d t r fl rinin aras nda i l n bilir. M s l n: Taygöz Yusifin mril qar n öz ota na sal b qap n ba lad lar. ( . f ndiyev)

Çox sevir m ana yurdun ax b ged n çaylar n . (S.Vur un) B z n t yin bir sözü il i l nir. Bir sözü h m t yind n

vv l, h m d sonra g l r k t yin aid ola bilir. H r iki halda t yinl birlikd götürülür. T yind n sonra g ldikd t yinlik d r c sini gücl ndirm y xidm t edir. M s l n:

Odur, q hr man m yer y x lm , Titr yir aln nda boranl bir q . (S.Vur un)

Bir sözü t yind n vv l g ldikd is , t yinin m nas na qeyri-mü yy nlik verir. Yen d t yinl birlikd götürülür. M s l n:

D yi ir dünyan n köhn m nas , Bir yeni al mi o ni an verir. (S.Vur un)

Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, ya m zmunlu bütün üzvl rin t yini ola bilir. M s l n: Mübt daya aid t yin: Bu gün d kor kimi Quran oxuyan

rqin göz ll ri e idir s ni. (S.Vur un) smi x b rin t yini ola bilir:

El bil ki, dal alarla p nc l n bir adad r. (S.Vur un) H tta b z n mür kk b feill rl ifad olunan feili x b rin

isim hiss sin d aid t yin ola bilir. M s l n: H r t r fd n z r çarpan t mizlik rahat v xo bir t sir ba lay rd .

Tamaml a aid ola bilir: Alq mdiyimiz halal südün , Bu gün d borcluyam h r öyüdün . (S.Vur un)

T yinl r z rflikl r d aid ola bilir: M n bir x lv t ota a ç kilmi m.


— 136 —

T yinl rin qurulu u. Mübt da,x b r v tamaml q kimi t yinl r d qurulu ca sad v mür kk b olur. Sad t yinl r bir leksik vahidl ifad olunur. M s l n:

Burda n f s al r böyük bir h r, h r s mayan geni küç l r. (S.Vur un)

D mir ç p rl ri e qim, dil yim. (B.Vahbzad ) gid P nah xan n yurdunda biz iki n f q qalm q. ( . f ndiyev) C nubi az rbaycanl lar ran ah n n siyas tind n b rk incidirl r. ( . f ndiyev) Ax, knyaz, bilirsiniz ki, namuslu adam heç vaxt bu d r c d alçaql q el m z! ( . f ndiyev)

Mür kk b t yinl r II, III növ t yini söz birl m si, feili sif t t rkibl ri v müxt lif nitq hiss l rind n ibar t olan mür kk b t rkibl rl ifad olunur. M s l n: Maya bu sözl rd n almaz kimi par ldayan cüml l r düz ldirdi. g r siz insanlar burul anlar-dan ç xarmaq haqq nda dü üns ydiniz, Araz n o tay nda bo u-lan az rbaycanl lar bir d f d olsa yad n za dü rdi. ( . f ndi-yev) xsiyy t, vicdan azadl olmayan yerd hans h yatdan dan maq olar. ( . f ndiyev) Xalq siz lvan buludlar üz rind uçu an m l kl r kimi görünür. ( . f ndiyev)

Boz da lar n arxas ndan axan kür, “Yand m dey n” s hralar dola r. (S.Vur un) T yinin m na növl ri.T yinl r bir s ra m na növl rin

malikdir. M s l n, sif tl ifad olunan t yinl r lam t, keyfiyy t, sayla ifad olunan t yinl r miqdar, s ra, v zlikl rl ifad olunan t yinl r i ar t yinl ridir. Bundan ba qa, feili sif t v feili sif t t rkibl ri il ifad olunan t yin h r k tin lam tini bildir n, -dak , -d ki kilçili sözl rl ifad olunanlar zaman v m kan, qo mal birl m l rl ifad olunanlar müqayis , b nz tm t yinl ri olur. M s.: Sonra xumar bax lar il canlar alan gözl rin yen baxd . Söyüdlü arx n k nar nda bit n yarp zlar h r t r f tir


— 137 —

saçacaq. ( . f ndiyev) Rejissor yerind n s çray b iti add mlarla s hn y t r f getdi. (Anar) Sol projektorla i qland r lm s hn d iki n f r qrimsiz aktyor dayanm d . (Anar) Rejissor q vraq bir s çray la pill k nl ri q t edib s hn y qalxd , ön t r fd n dayanm qarabu day , sinli ki iy yana d . (Anar)

T yinin ifad vasit l ri. T yin n çox sif tl rl ifad olu-nur. Buna gör d t yinl sif ti qar d r r, eynil dirirl r. Lakin, n z r almaq laz md r ki, t yinin ifad imkanlar geni dir. O, sif td n lav isim, say, v zlik, feili sif t v feili sif t t rkibl ri, bir s ra qo mal birl m l r, t yini söz birl m l ri v müxt lif nitq hiss l rind n ibar t olan t rkibl rl ifad oluna bilir.

Sif tin sas sintaktik v zif si t yin oldu undan h r cür qurulu a, lü vi m na qrupuna v d r c lam tin malik olan sif tl r t yin olur. M s l n: üursuz, gücsüz, idraks z adamlar adam deyil. Qad ns z ev soyuq olar. (N.H s nzad ) Bu alovlu - odlu sözl r ür kl ri yaman yand r r. Bütün ski tanr lara dar l-d m, h p m cazi sevgil rd n yoruldum. (C.Cabbarl ) Cavad n saç-lar , çatma qa lar v nazik b lar zil qara, gözl ri is ala idi. (Anar) Z rnigar xan m uzun donunun t yi il gözl rini sil -sil

amxal n arxas nca c ra dü dü. ( . xl ) Bir ltaq körp d n, Bir n r cavandan; titr k bir qocaya çevrilir ür k... (M.Araz) ri v vahim li kölg l r torpaq dö m d g zdi, divarlara

dü dü, b z n d tavana qalx b p rd l rd dola d . ( . xl ) Xatirind varm boranl ça lar, bürümü dü bizi zal m qaçaqlar. (M.Mü fiq)

siml r t yin v zif sind i l ndikd atributivl m li olur. Atributivl mi isiml r t yin etdikl ri sözl ri material, rütb , titul, cins, milli m nsubiyy t v s. c h td n izah edir. M s l n: Da pill l ri qalx r v ür yi döyünür. air Nizami m ktubu oxuyub bir q d r fikr getdi. Rus van onun çoxdank dostu idi. Bir müdd ts


— 138 —

istiliyi da divarda qalar ancaq, g nclik ged r, xatirat könlümüzü alar ancaq... (B.Vahabzad ) Da ür kl rd yan b da lar s nd rd mu am, haqqa dü m n olan haqqa tap nd rd mu am. (B.Vahabzad ) M ml k tin h rl rinin ham s nda d rvi Nakam n t rifi söyl nirdi. ( .Haqverdiyev)

Saylar cüml d müst qil t yin kimi i l n bilir. M s l n: M nd n i q al r min k nd, min h r, Günd yüz r ng olur, gönd rhagönd r. Qoy aç ls n, min bir çiç k. Kürün o tay nda, hündür qovaqlar n seyr lib yor unlu un ba lad yerd be -alt qaralt görünürdü. ( . xl ) B lli ey ki, h yat be qara gündür, m nsiz gül, a lama könlüm sevindir. (C.Cabbarl ) Çox kitablar oxudum, z nn el dim b xtiyaram, m n çox m tl bi ah st c qand rd mu am. (B.Vahabzad ) B lk d bir simli iki saz q biz, s n qansan, m n ür k, ayr lmaz q biz. (M.Araz) ndi is keç k ikinci m s l y . ( .Haqverdiyev) Çiç yin havama bir ovuc mu am, suyuma bir çimdik irin bayat . (M.Araz) hm d iki add m geri g ldi. ( . xl )

v zliyin bütün növl ri deyil, daha çox i ar v t yini v zlikl r, b z n is sual v zlikl ri t yin v zif sind ola bilir.

M s l n: Biz bu da , bu d r , T slim olsun, bir k r . Hans q z l sg r z f r gününd , Ba n dik tutub, bu m n m dedi. H r kolun dibind bir o ru varm . (S.Vur un) M n n bilim filan yerd n var. Siz ey bizd n sonra eir

g l nl r, bu ç tin yollarda u urlar siz . (B.Vahabzad ) Bu da lar öz yi, özülü möhk m, air qayalara, da lara söyk n! (M.Araz) Bu fikir m nim ba mda var idi. (N.N rimanov) Bu s h r qatara ötürdü m ni, öz ayaq izl rim, öz ayaq s sim. (M.Araz) g r m n


— 139 —

dünyaya ikinci d f g ls ydim, yen d bu yolu tutard m. ( . f ndiyev)

Sif td n v i ar v zlikl rind n sonra, feili sif t v feili sif t t rkibl ri t yin v zif sind daha çox i l nir. M s l n: Oxuyan komsomol, yazan pioner, Alq lar gönd rir irad miz . B s bilmirdin ki, xan evind yediyin plovu bir gün burnundan tök rl r? ( .Haqverdiyev) H r k tl rind n qan qoxusu g l n qoçular indi quzuya dönübl r...( .Haqverdiyev) ahidi oldu um münasib tl ri görm k ist m yib gözümü yumdum. (B.Vahabzad ) Biz göyd h r k t ed n r ngb r ng i qlara bax rd q. (Anar) Ovçular tükü alov kimi yanan q rqovullar g tirdil r. Z rnigar xan m o lunun lind n yap b ç k -ç k a da dan tikilmi imar t do ru apard . ( . xl ) Dan lan söhb tl r s n d bir qulaq ver. ( .Haqverdiyev) Otaqc n bir t r find su qab , bir t r find balaca taxt, üstünd samandan dö kc , ill rl üzü yuyulmam bal . (N.N rimanov)

Qo mal birl m l r d t yin v zif sind i l nir. M s l n: Bizimkidir uca da lar. Dünya q d r zövqümüz var. Kim bilir ki, o sakit sin nin arxas nda, bir qu kimi döyünmü neç -neç ür kl r. (M.Mü fiq)

II, III növ t yini söz birl m si d t yin v zif sind i l n bilir. M s l n: Milis r isi Cabbarov prokurora z ng etdi. 40-c gün ah n 20 ya l c sur o lu M liktac h r girdi. Ana dilim, s nd dir xalq n qli, hikm ti, r b o lu M cnunun d rdi s nd dil açm . (B.Vahabzad ) Zal o lu Rüst min hekay tind n, onun m rdliyind n, f ras tind n...(M.Mü fiq) Bir yor un p ri var, bir az uyusun, uyusun da lar n maral Göygöl! ( .Cavad)

B z n frazeoloji vahidl r d t yin v zif sind olur. M s.: O, dikdaban ç km li, tli, canl , “g l m ni gör, d rdimd n öl” bir g lin idi. Bel ç tin, göz qaras aparan z hm tl rd n sonra hans “insafl ” adam cür t edib siz bunu dey bil r. (N.N rimanov)


— 140 —

Bundan ba qa, t yin müxt lif nitq hiss l rind n ibar t olan mür kk b t rkibl rl d ifad olunur. M s.: Bu dil cdadlar m -z n biz qoyub getdiyi n qiym tli mirasd r.

d biyyat:





Az rn r, 1947, s.61-70 5. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri.


ADU-nun n ri, 1978, s.18-20


— 141 —

ÇÿÐÔËÈÊ

Z rflik haqq nda m lumat. Z rflik cüml d sas n feili

x b r , h mçinin adlarla, xüsusil , sif tl rl ifad olunan ismi x b r aid olub, h r k t v lam tin icra v meydana ç xma t rzini, zaman n , yerini, k miyy tini, s b bini, m qs dini, rtini, d r c sini v s. bildir n II d r c li üzvdür. M s l n:

Azad könüll r oldu art q s nin yerin gül! Ac -ac gül rdin, indi irin - irin gül! (S.Rüst m) Qafar day söz al b aya a duranda salonu gurultulu alq

s sl ri bürüdü. Biz onun yolunu çox gözl dik. O, ac ndan ölm m k üçün arpa k rdi.

Z rflik daha çox feili x b rl ba l olur. Lakin z rfliyin bir s ra növl ri, xüsus n, zaman v yer z rflikl ri ismi x b rl laq l nir. M s l n: ndi o, uzaq bir k ndd mü llim dir. O da

neft m d nl rind müh ndisdir. Z rflik x b r zonas nda aid oldu u üçün, ad t n mübt da il

x b r aras nda yerl ir. Z rfliyin ks r növl ri bu t l b cavab vers d , b zi növl ri, xüsus n, zaman, yer, qar la d rma z rflikl ri daha çox cüml nin vv lin meyil edir. M s l n: Vaxtil o, Xana qulaq asma h r eyd n üstün tutard . Son d r c yor un oldu una baxmayaraq uzun müdd t yata bilm di.

Z rfliyin ifad vasit l ri. Z rfliyin ifad vasit l rind n z rfliyin ayr -ayr m na növl rind n dan ark n geni b hs ed c yik. Lakin indi z rfliyin ifad vasit l ri il ba l b zi


— 142 —

spesifik c h tl ri n z rd n keçir k. Z rfliyin bir s ra növl ri, m s l n, yer z rflikl ri yer bildir n isiml rl çox ifad olundu u halda, ba qa növl ri bu cür isiml rl ifad oluna bilmir. Bundan ba qa, t rzi-h r k t, zaman, s b b z rflikl ri daha çox feili ba lama v feili ba lama t rkibl ri il ifad olunur. Ancaq yer z rflikl ri feili ba lama il ifad olunmur. Yaxud qar la d rma v

rt z rflikl ri yaln z xüsusil mi t rkibl rl ifad olunur. Yeri g lmi k n, qeyd ed k ki, qar la d rma v rt z rflikl rinin yaln z qurulu u mür kk b olur. Ona gör ki, onlar xüsusil mi t rkibl rl ifad olunur.

Z rfliyin qurulu u.Z rflik qurulu ca sad v mür kk b olur. Sad z rflikl r bir vahidl , y ni sad , düz ltm , mür kk b sözl rl ifad olunur. M s l n: Atan öldü c bh l rd , S n alma-d n sora n .Q vr la-q vr la d yir da lara. (S.Vur un) r f ana-s ndan ayr lm r, gec l r h y td , çarda n alt nda yer sal b onunla yana yat rd . ( . xl ) amxal atas n gör nd qeyri-ixti-yari aya a qalxd . ( . xl ) Yaz aylar nda gurlay b-ça layan Ala-göz çay indi sap kimi nazilib sakit-sakit ax rd . ( . xl ) O, h mi-

ki kimi astadan, ancaq ür kd n güldü. ( . xl ) Zeyn b daha ucadan q hq h ç kdi v hiyl g rc sin gözl rini oynatd . ( . xl )

Mür kk b z rflikl r feili ba lama, feili sif t v m sd r t rkibl ri, III, II növ t yini söz birl m l ri il (b z n I növ t yini söz birl m l ri il ) ifad olunur. M s l n: At gah dal ayaqlar üst f rlanaraq oynay rd . Pakiz xala o lunun sözl rini dinl dikc kövr lir, ba n asta-asta y r alay rd . (S.Q dirzad ) H mi Qorid n qay danda atan onun qaba na adam gönd r r-di. ( . xl ) Ya llini ötdüyü halda saçlar na d n dü m mi dir. M n onu u aq sanatoriyas nda gördüm. bil iç ri gir nd

dal t K rimli seyfin qar s nda oturmu du. ( .Babayeva)


— 143 —

Qeyd: T yin kimi, z rflikl r d “bir” sözü il i l n bilir. Biz m lum idi ki, bir sözü h m t yind n vv l, h m d sonra g lib t yin aid olur. Z rflikd is bel -dir: bir sözü yaln z z rflikd n vv l g ldikd z rfliy aid ola bilir. M s l n: Yaz q bir top kimi qalx r yerind n. Bir s h r ba larda g zm y ged rdik. “Bir” sözü z rfd n sonra i l n rs z rfliy aid ol-mur. M s l n: S h r bir ba larda g zm y ged rdik.

Z rfliyin m na növl ri. Z rfliyin m na növl ri a a dak -

lard r: T rzi-h r k t, zaman, yer, miqdar, s b b, m qs d, rt, qar-la d rma, d r c z rflikl ri.

T rzi-h r k t z rfliyi i in icra t rzini, v ziyy tini bildirir. Bu z rflikl r t rzi-h r k t z rfl ri, feili ba lama, feili ba lama t rkibl ri, qo mal isiml r, qo mal frazeoloji vahidl rl ifad oluna bilir. M s l n: T l b mühazir ni nöqt b nöqt yaz rd . Tük zban xala sakitc gözl rini q y b g l n adama baxd v bir-d n qollar n aç b o lunun qaba na yüyürdü. ( . xl ) mran t -ccübl ona baxd . ( . xl ) Qap lar taybatay aç lm d . Doldurur

q lyan gülüms y r k. Bula n suyu göy otlar n aras il r l-daya- r ldaya ax rd . ( . xl ) Pakiz qaça-qaça doqqaza ç xd . ( . xl ) li ç n sind ell r göz li. Dinl y - dinl y oxaylar de-yir. (S.Vur un) Hiss edirdim ki, zaldak lar bir an bel n f sl rini ç km d n m ni dinl yirl r. Z ngd n vv l m kt bin h y tind qo a-qo a g z r k d rsl rini t krar ed rdil r. ( . xl ) Onlar h r s h r gün l birlikd oyanar, al- lvan çiç kli meyv a aclar n n alt ndan keç r k m kt b ged rdil r. ( . xl ) Zeyn b mran n etiraz na baxmadan onun üstünü t mizl di, sonra da Tük zban xalaya üzünü tutdu. ( . xl )

Qeyd etm liyik ki, il qo mas konkret isiml r qo ulark n vasit li tamaml n ifad sin xidm t edir: Balta il do rad m. Q l m il yard m. Traktor il umlad m. Fazil dala ç kilib lini


— 144 —

gözl rinin üstün qoydu, diqq tl ah n üzün bir neç saniy bax-d . ( .Haqverdiyev) Lakin il qo mas müc rr d isiml r qo ul-duqda i in icra t rzini bildirir v z rflik kimi ç x edir. M s l n: C sar tl dedim. Zorla dan d m. M h bb tl dedim. Gücl raz la d m. Almaz diqq tl Mirz S m nd ri dinl yir v ona yana b ac bir istehza il , hidd tl tüpürür. (C.Cabbarl )

Qeyd: B z n konkret isiml r müc rr dl r k il qo mas il i l nir v z rflik v zif sind ç x edir. M s l n: Qona duz-çör kl qar lad lar. B z n is müc rr d isim konkret m na ifad ed r k tamaml q kimi ç x ed bilir. M s l n: F rhad m h bb tl da uçurdu.

Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, t rzi-h r k t z rflikl ri frazeo-

loji vahidl rl d ifad olunur. M s l n: Mehdi yola baxd , qula s sd .

T rzi-h r k t z rflikl rinin bir s ra m na növl ri vard r: in, h r k tin keyfiyy tini bildir n t rzi-h r k t z rflikl ri, müqayis bildir n t rzi-h r k t z rflikl ri, hal-v ziyy ti ks etdir n z rf-likl r.

in, h r k tin keyfiyy tini bildir n t rzi-h r k t z rfliyi si-f tl , z rf kimi d rk olunan sözl rl v frazeoloji vahidl rl ifad oluna bilir. M s l n: S nin zülmün sükut edirmi ki, m n sakit da-yan m. (C.Cabbarl ) Fazili – D rb nd bu hal ti görüb ucadan q q rd . ( .Haqverdiyev) Bir saatd r g lmi m, m n dürüst ca-vab vermir. (N.N rimanov) B y d çox hirsli durub, at n minib getdi. ( .Haqverdiyev) Amerika, yax dinl , bu qatar n ilk s sini. Göz l durub, göz l g zib, göz l bax, Onlar yar ac, yar tox ya ay rd lar. Sonra da astaca bo qab n böyründ süfr y qoydu. ( .Babayeva) Yax deyibl r ki, q z b pis m sl h tçidir. ( .Babayeva)


— 145 —

Müqayis bildir n t rzi-h r k t z rflikl ri d i in, h r k tin icra t rzini bildirir. Lakin bunlar n m zmununda bir obrazl l q, b nz tm olur. Müqayis bildir n t rzi-h r k t z rfliyi kimi, q d r, t k, t ki v s. qo man n art r ld söz v birl m l rl ifad olunur. M s l n: G zir d rdli kimi, biq rar kimi; z m tli Neva da ax rd , a r-a r dünyadan kü mü kimi. D rdi g r k aç b a ardasan, saxlasan ür yi d mrov kimi yey r, d rdini gizl d n d rman tapmaz dey rl r. ( .Babayeva) Bacalardan burula-burula qalxan tüstü duman kimi k ndin üz rin yay lm d . ( . xl ) Donu aç lan yolun palç saqq z kimi aya a yap d . ( . xl ) Arx n dumduru suyu r- r buzlar y d r b apard qca onlar çilikl nmi ü kimi cingild yirdi. ( . xl ) Güman edir m ki, biz onunla yeni bir dost kimi görü c yik. ( . f ndiyev)

T rzi-h r k t z rfliyinin bir qismi i in, h r k tin icra t rzini bildirm kl yana , i gör nin özünün d hal-v ziyy tini ks etdirir. M s.: Q çlar s - s qap ya yax nla d . Bu cür t rzi - h r k t z rflikl ri feili ba lama v feili ba lama t rkibl ri il daha çox ifad olunur. B z n is t rzi-h r k t z rfl ri v ziyy td ,

kild , halda, t rzd sözl rinin qo uldu u ifad l rl ifad oluna bilir. M s l n: O, çox k d rli v ziyy td dayanm d r; clasdan tutqun halda ç xd .

Zaman z rfliyi. Zaman z rfliyi i in, h r k tin v eyni zaman-da lam tin mü yy n bir zamanla ba l oldu unu bildirir: n vaxt? haçan? n vaxtad k? haçandan haçana? v s. kimi suallar ndan birin cavab verir. Zaman z rfliyinin ifad vasit l ri a a dak -lard r.

1.Zaman z rfliyi ilk növb d sad , düz ltm , mür kk b za-man z rfi il ifad olunur. M s l n: Sabah u aqlar n mü llim sini qonaq ça rmaq ist yir m. Dedi ki, ç k bundan lini, bu çoxdan ölüb. Al ram gec l r masa arxas nda m n, saçlar m da a ar r, q lbimin at ind n. (B.Vahabzad ) El indimi g lirs n? ( . xl ) Ax am qonaqlar c m oldular, bir azdan sonra b y d iki n f r


— 146 —

adamlar il t rif g tirdi. ( .Haqverdiyev) Gec -gündüz, s h r-ax am, m n yaz ram, oxuyuram. (B.Vahabzad )

Könül s rraflar , söz s rraflar D rdlinin d rdini qan b h mi . (B.Vahabzad )

2.Zaman z rfliyinin mühüm ifad vasit sind n biri d zaman m nal isiml rdir. Bunlar zaman z rfliyi v zif sind o q d r geni i l nir ki, h tta bir çox hallarda zaman z rflikl ri il qar d r l r. M s l n:

Me l r, me l r, do urdan da siz, Yayda da, q da da bir bahars n z! (S.Vur un) Yayda yayla md r, q da oyla m, Yazda seyrangah m bu da lar m nim! (A. l sg r) Yazda ya l gey r ya l bulaqlar Pay zda bo alar ba çalar, ba lar. (H.Arif)

M n Az rl u aql qdan tan idim. mran Zeyn bi u aql qdan tan y rd . ( . xl ) M kt b gedib-g ldiyi günl ri, q da bir-birl rini qara basd qlar n , yaz aylar nda ç m nlikd oynay b kollar n dibind n b növ y d qlar n yad na sald . ( . xl )

3. Dilimizd bir s ra zaman m nal qo malar vard r ki, (m s l n, vv l, sonra, qabaq, b ri v s.) bunlar bir s ra söz v birl m l r qo ularaq zaman z rfliyi v zif sind ç x edir. M s l n: P l ng n r ç kir hücumundan qabaq. On d f demi m bayaqdan b ri sözüm baxm rsan. B s molla deyirdi, bir h ft d n sonra m lum olacaqd r. (N.N rimanov) ndi o vaxtdan b ri h r bahar o t k m zar üstünd bir bülbül oxuyur. ( . f ndiyev) M n Güney q laqdan ç xandan b ri h yat m n bu k d rli s rgüz ti haqq nda kims y bir söz dem mi m. ( . f ndiyev) Ayr l qdan sonra do ma yerl r ona daha göz l görünürdü. ( . xl ) Bir az bundan vv l ç xmam d nm ? ( . xl )

4. Zaman z rfliyinin ifad vasit l rind n biri d t yini söz birl m l ridir. I növ t yini söz birl m l rinin t r fl ri, ad t n


— 147 —

ayr -ayr l qda cüml üzvl ri olur. Lakin t r fl rd n biri, xüsusil ikincisi çox zaman semantik c h td n z ifl yir. Bu zaman t r fl r bir-birind n ayr lm r v n tic d birlikd zaman z rfliyi kimi ç x edir. M s l n: Birinci add mda lov alananlar, ikinci add mda y x lacaqlar. S n yaman günd öz ilqar ndan ayr dü m .

II, III növ t yini söz birl m l ri cüml d tez-tez zaman z rfliyi kimi ç x edir. M s l n: riyir yaz günü güzeyd ki qar. H l bu müzakir l r ilin vv lind n ba lanm d . Gec nin meh-ribanl nda bir int has zl q, bir ehti am var idi. ( . f ndiyev)

5.Zaman z rfliyinin sas ifad vasit l rind n biri d feili ba lama v feili ba lama t rkibidir. M s l n: Çalxaland qca, buland qca zaman nehr kimi, ya ya üst ç x r, ayran ayranl q olur. (Sabir) S h r m ni yola salanda camaat n qar s nda a lasan s nd n inciy r m. Yar an n qa nda at ki n y nd rinin g ldiyini hiss etdi. ( . xl ) Biz d yirmandan ç x b ged nd , Q dir qaqq lday b ucadan gül r k – siz öl siniz – dedi. ( . f ndiyev)

6.B z n sonu an, vaxt, zaman sözl ri il bit n feili sif t t rkibi d cüml d zaman z rfliyi olur. M s l n: Bir gün me d g zdiyimiz zaman Ülk r doluxsunmu halda m n dedi. Geni q lbiniz irin bir yuxu kimi m ni c zb etdiyi zaman d rnaqla-r mla sin mi did r k hönkür-hönkür a lad m. ( . f ndiyev) M kt bd oxudu u vaxt q v yay t till rind yolda lar il

h r h min bu k s c rla g lib-ged rdi. ( . xl ) Zaman z rfliyinin bir s ra m na növl ri var. Bunlar a a dak -

lard r: 1. Zaman z rfliyinin bir qismi ümumi zaman m zmununa

malik olur. M s l n: Q m ç km , Musa day , dünya h mi bel qalmaz.

2.Zaman z rfliyinin bir qismi i in, ç x ba lan c zaman n bildirir v haçandan?sual na cavab verir. M s l n:


— 148 —

Dedi: bilm z idim binadan, ba dan, Öyr nmi m gözü ç xm qarda dan. (Q.Zakir)

3.Zaman z rfliyinin bir qismi i in qurtaracaq zaman n bildirir. M s l n: Ordan bura g linc bir az ömür qazand m.

4.Zaman z rfliyinin bir qismi i in h m ba lan c n , h m d qurtaracaq zaman n bildirir. M s.: S h rd n ax ama q d r kül k m ni vurmasa, gec l r rahat yuxum g lm z.

Yer z rfliyi. Yer z rflikl ri i in, h r k tin icra olundu u yeri,

h r k tin istiqam tinin ba lan c v qurtaracaq nöqt sini, i in, h r k tin keçdiyi yolu v yan n tutdu u sah ni bildirir. Haraya?, haradan?, haraya kimi?, haradan haraya?, hara il ? suallar ndan birin cavab verir. Yer z rfliyinin bir s ra m na növl ri vard r. Bunlar a a dak lard r:

1.Yer z rflikl rinin bir qismi i in, h r k tin icra olundu u yeri v yan n yerl diyi sah ni bildirir. Yer z rfliyinin bu növü ismin yerlik hal nda olan yer z rfl ri, yer bildir n isiml r, t yini söz birl m l ri, frazeoloji vahidl r v s. il ifad olunur, i in, h r k tin icra olundu u yeri bildirir. M s.: ndi m n s ni burda körp ça lar nda t s vvür edir m. Uçdum, qanadlar m b rkidi göyd . Hökmdar yeddi q z l dir kli çad rda, yeddi tirm dö k üstünd yl di. ( . f ndiyev) O, ayaqlar n cütl y r k xalçan n üstünd süzürdü. Yarm mm d Rüst m ki iy oferin yan nda yer haz rlam d . (M. brahimov) Müharib Ba dad n qula n n dibind gedirdi. Bel bir göz l vaxtda a ac n alt nda, otun üs-tünd bir universitet t l b si, “student” yl mi di v h rd nbir öz traf na n z r yetirib fikr gedirdi. (N.N rimanov) B y iç ri buyurub gördü ki, samovar stolun üstünd qaynamaqdad r v xan m da samovar n yan nda yl ib. ( .Haqverdiyev) Yolda yazm am, pis x tt dü übdür, in allah Peterburqa ged nd bir neç yerini düz ldib ver r m oxuyarsan. (N.N rimanov) Lakin el bu vaxt ah n qorxunc v ziri Taygöz Yusif iç ri girib hökmdar n


— 149 —

hüzurunda yer q d r t zim etdi. ( . f ndiyev) Qar ayaqlar n n alt nda xar lday r, islanm ot kökl ri zilirdi. ( . xl ) El bu vaxt qar yara-yara g l n “Pobeda” idar nin qaba nda dayand . ( . xl )

2.Yer z rflikl ri i in, h r k tin istiqam tini bildirir. stiqam t bildir n yer z rflikl ri ismin yönlük hal nda olan yer z rflikl ri, yer bildir n isiml r, t yini söz birl m l ri v frazeoloji vahidl rl ifad olunur. M s.: Oraya n t h r g lim, p nc r d n g ls m gör rl r. Uzaqdan qara nöqt l ri and ran heyvanlar çöll r s p l nmi di. ( . xl ) Bir azdan o üz adlay b, qarla örtülü qoru a keçdi. ( . xl ) Ya arm gözl rimi yana çevirib h y t ç xd m. Sanki atas yumru u Qara n kür yin yox, P ri an n ür yinin ba na endirmi di. (M. brahimov) Onu canl döyü mey-dan ndan ay r b, dörd divar aras na qapad lar. Yax , b s oraya köçüm? Oraya dü nin heç sümüyü d l g lm zdi. ( . xl )

3.Yer z rflikl rinin bir qismi i in ç x nöqt sini bildirir. Yer z rfliyinin bu növü ç x l q halda olan yer z rfl ri, yer bildir n isiml r, t yini söz birl m l ri v s. il ifad olunur. M s.: R dd ol buradan a lama zar-zar, dil nçi. Elçil r bir gün s n yoldan salam gönd r r. Bir gün eyx ban n ç p rinin yan ndan ötürdüm. Bir göz q rp m nda sahild n araland . ( . xl )

4.Yer z rflikl rinin bir qismi i in, h r k tin varaca , çataca son nöqt ni bildirir. Yer z rflikl rinin bu növü kimi, q d r, t k, can, c n v s. hüdud bildir n qo malar n art r ld sözl r v birl m l rl ifad olunur. M s.: öhr timiz qalx b indi ulduzlara, aya kimi. Yol qalan n iç risin d k uzan rd .

5.Yer z rflikl rinin bir qismi i in, h r k tin h m ba lan c, h m d qurtaraca nöqt ni bildirir. Birincisi ç x l q, ikincisi yönlük halda olan sözl rl ifad olunur v haradan?, haraya kimi? suallar na cavab verir. M s.: Bu g mi arxadan c bh y qo un, c bh d n arxaya yaral da y rd . Sahild n ortaya q d r suyun üzü sakit idi.


— 150 —

6.Yer z rflikl rinin bir qismi h r k tin, i in keçdiyi yolu bildirir. M s.: Söyüd a ac n n kölg si il iki adam gedirdi.

S b b z rfliyi. S b b z rfliyi i in, h r k tin, lam tin icra v meydana ç xma s b bini bildirir. Niy ?, n üçün?, n d n ötrü? suallar ndan birin cavab verir. M s.: U aqlar qorxaraq arabalar n böyrün q s ld lar. V t nini bel görc k qeyr tind n a lad . (S.Rüst m) X st oldu u üçün r ngi sol un idi.

S b b z rfliyinin ifad vasit l ri a a dak lard r. 1.S b b z rflikl ri n çox feili ba lama v feili ba lama

t rkibl ri il ifad olunur. M s.: Onlar qorxaraq geri ç kildil r. H , Maya bac , n n m bunun d c lliyini görüb ac qland . (M. b-rahimov) mran n özü d çox zaman onun zarafat na döz bilm y r k qa -qaba n sallay rd . ( . xl ) mran onun yeni bir söz dey c yind n qorxaraq tez çamadan götürdü. ( . xl )

2.S b b z rflikl ri üçün, ötrü, gör qo malar art r lm sözl r v birl m l rl daha çox ifad olunur. M s.: Güman el -dim ki, s rt dan d üçün pe iman olub könlümü al r. ( .V li-yev) Aynan n ri Tapd q C f rovu niy tutdurmusan? Yoruldu u üçün ev qay tmad . ( . xl ) M n z ifliyim qalib g l bilm diyim üçün özümü m z mm t el dim. ( . f ndiyev) Birc d f a z n aç b iclasda s nin lehyin iki k lm söz dediyin gör incimi di. Bu gün cüm günü oldu una gör ah Abbas m scidin getdim. ( .Haqverdiyev) M n ist rdim ki, “da kimi” yatd m üçün B yim m ni m z mm t etsin aram zda giley-güzar olsun. ( . f ndiyev)

3.Ç x l q halda olan isiml r, m sd r t rkibl ri, feili sif t t r-kibl ri v t yini söz birl m l ri s b b z rfliyi ola bilir. M s.: Hirsind n bilmirdi ki, n etsin. Qorxudan r ngi a arm d . Sonra sükutdan qulaq cingild yirdi. ( . xl ) ll r keçdikc bax ms z-l qdan quruyub solmu , tapdalanm v yerl yeksan edilmi di. ( . xl ) Yollara baxmaqdan gözl rim axd . G l bilm diyind n dostu il görü m di. Qon uluq üzünd n gör nd bir öt ri salam


— 151 —

ver rdim. C nablar n q d r ac bir x b r olsa, bildirm liy m ki, aktrisa Tamara Pavlova x st oldu undan bu gec oyun olmayacaqd r. (C.Cabbarl ) Öz el-obas n t rk etdiyind n, t k-t nha dolan r bayqu bu gün d . (B.Vahabzad ) l-aya a dola an olmad ndan i i yax gedirdi. ( . xl ) Onun ba bu m stlikd n gic ll ndiyind n harada oldu unu unutmu du. ( . xl )

4.S b b z rflikl rinin ifad vasit l rinin biri d niy ?, n üçün?, n d n?, n s b b ? v s. kimi sual v zlikl ridir. M s.: Niy b s böyl b r ldirs n, a qare, gözünü. (Sabir) N d n ba n yilmi dir? N d n qara gözün doluxsunmu dur? N üçün übh

edirs n? – dey Laç n soru du. ( . f ndiyev) Niy orda durub-san? ( . xl )

5.S b b z rflikl rinin bir qismi ikinci t r fi n tic sind , üzünd n, ucundan, üstünd , say sind , s b bd n v s. sözl r-d n ibar t olan t yini söz birl m l ri il ifad olunur. M s.: Görürs n, heç n yin üstünd bir dava, q q r q sald . mim o lunun say sind biz d azad olduq. Ol s b bd n xalq aras nda miqdar n yoxdur.

M qs d z rfliyi. M qs d z rfliyi i in, h r k tin m qs dini bildirir v niy ?, n üçün?, n m qs dd n ötrü? suallar ndan birin cavab verir. M s.: Fa istl ri zm k üçün bu son q ti davada, Qoy ritsin ocaqlar n çoxlu metal, d mir tunc.

M qs d z rfliyinin ifad vasit l ri a a dak lard r: 1.M qs d z rflikl ri daha çox üçün, ötrü, gör qo malar n n

m sd rl r, m sd r t rkibi v t yini söz birl m l rin art r lmas yolu il ifad olunur. M s.: Yolda podpolkovnik, biz göz girm k üçün yox, v t ni müdafi etm k üçün çal r q. Sizinl dan maq üçün orada adamlar m z sizi gözl yirl r. (C.Cabbarl ) M n s nin dincliyini, xo gününü pozmamaq üçün onsuz da ged c y m. (C.Cabbarl ) Ç rk z g l c k t hlük nin qar s n indid n almaq üçün Xav rin s drlik v zif sind n imtina etm sini aç qdan-aç a t l b edir v bu i d n yax n tic ç xmayaca n bildirirdi.


— 152 —

(M.Hüseyn) M n d onlar n kefin so an do ramamaq üçün h rd n gülüms yir v i im davam edirdim. ( . f ndiyev) Hiday t uzun get-g ld n can n qurtarmaq üçün yaln z bir yol tapd . (M.Hüseyn)

2.M qs d z rflikl ri yönlük halda olan m sd r v m sd r t rkibl ri il ifad oluna bilir. M s.: Biz bura oxuma a g lmi ik. G lmi m g zm y sizin da lar .

3.M qs d z rflikl ri daha çox niy ?, n üçün?, n d n ötrü?, n m qs dl ? v s. sual v zlikl ri il ifad olunur. Bu sual v zlikl ri s b b z rfliyi olur. Qeyd olunan sual v zlikl rinin

s b b z rflikl rinin s b b v m qs d z rflikl ri oldu unu m tn sas n mü yy nl dirm k mümkündür. M s.: Aynan niy

add mba izl yirik? eirl ri n m qs dl gizl misiniz? 4.M qs d z rflikl ri sonu dey sözü il qurtaran bir s ra

birl m l rl d ifad olunur. M s.: mirxan oyatmay r dinc lsin dey . (S.Vur un)

5.B z n m qs d z rflikl rinin ikinci t r fi m qs dil , niy-y til , u ur, yol, niyy t, b han v s. kimi sözl rd n ibar t olan söz birl m l ri il ifad olunur. M s.: Qonaqlar qar lamaq m qs dil biz d h y t ç xd q. Ma nlara l qald rmadan, do ma yerl r doyunca baxmaq m qs dil sa a burulub k nd yoluna dü dü. ( . xl ) Bu niyy tl biz d h r yolland q. O, bu b han yl h r eyd n imtina etdi.

S b b v m qs d z rflikl ri bir-birin çox yax nd r. Bunlar h m m nas na, h m ifad vasit l rin , h m d suallar na gör bir - birin ox ay r. M qs d z rflikl rind ad t n s b b çalar , s b b z rflikl rind m qs d çalar olur. H r ikisi ks r n m sd r v m sd r t rkibl ri, üçün, ötrü, gör qo mal sözl r v birl m l r, sual v zlikl ri il , t yini söz birl m l ri v s. il ifad olunur. H r ikisi niy ?, n d n ötrü?, n üçün? suallar ndan birin cavab ver bilir. Bu ox ar c h tl ri il yana , çox mühüm f rqli c h tl ri d vard r.


— 153 —

1. S b b z rfliyi s b b bildirir v buna gör d s b b z rfli-yinin oldu u cüml l rd z rflikl rd ki i x b rd ki i d n vv l aid olur. X b rd ki i bir n tic kimi ç x edir. M s.: adl ndan s may r yer -göy cüml sind ayd n olur ki, o add r, ona gör d yer -göy s m r.

M qs d z rflikl rinin oldu u cüml l rd v ziyy t tamamil ksin dir. Bel cüml l rd m qs d z rflikl rinin ifad etdiyi i bir

m qs d kimi g l c y aid olur. X b rd ki i ondan vv l icra olunur. M s.: B z n di l rimiz kilitl n r k, Biz ömür u runda ömürd n keçdik. Bu cüml d m qs d z rfliyinin ifad etdiyi i x b rd ki i d n sonraya, g l c y aid olur.

2. S b b z rfliyinin ifad etdiyi i d bir kort biilik, qeyri – üurluluq olur. M qs d z rfliyinin ifad etdiyi i d is bir üur-

luluq olur. 3. Do rudur, s b b v m qs d z rflikl rinin suallar uy undur.

Lakin ad t n s b b z rfliyin niy ?, n üçün?, n d n ötrü?, n s b b ?, m qs d z rfliyin is niy ?, n üçün?, n d n ötrü?, n m qs dl ? suallar müvafiqdir.

4. S b b v m qs d z rfliyi olan sad cüml l ri mür kk b cüml y çevirdikd s b b z rfliyi s b b budaq cüml sin , m qs d z rfliyi m qs d budaq cüml sin çevrilir. M s.: Biz p nah g tirdiyi üçün onu ba lad m (s b b z rfliyidir). Bu cüml ni s b b budaq cüml sin çevirm k olur: Onu ba lad m, çünki biz p nah g tirmi di.

Ona köm k etm k üçün y nca a getdim (m qs d z rfliyi-dir). Bu cüml ni m qs d budaq cüml sin çevirm k olar: Y nca-

a getdim ki, ona köm k ed m. Miqdar z rfliyi. Miqdar z rflikl ri i in, h r k tin icras n n

miqdar n bildirir v n q d r?, neç -neç ? v s. suallar ndan birin cavab verir. M s.: On d f demi m, bayaqdan b ri sözüm baxm rsan.


— 154 —

Miqdar z rfliyi ba l ca olaraq i in, h r k tin miqdar n bildirir. Lakin z rfliyin bu növünd b z n h r k tin k miyy tini bildir-m kl yana , zaman, m kan, ç ki, ölçü, d y r m nalar da mü a-hid olunur. Ona gör d bu cür m na inc likl ri n z r al naraq miqdar z rfliyi bir neç növ ayr l r.

1. in, h r k tin miqdar n bildir nl r. 2. M kan miqdar bildir nl r. 3. Zaman miqdar bildir nl r. 4. Ç ki, ölçü, d y r bildir nl r.

1. in, h r k tin miqdar n bildir nl r. Miqdar z rfliyi sas n i in, h r k tin miqdar n , neç d f icra olundu unu, t krar n icras n bildirir v n q d r?, neç -neç ? suallar na cavab verir. Bunlar i in icras n n miqdar n bildir n miqdar z rfliyidir. Miqdar z rfliyinin bu növü miqdar saylar v z rfl rl , k sr saylar il , saylar n d d, d f , k r v s. sözl rl birl m si il , zaman bildi-r n isiml r kimi, q d r, can, c n, d k v s. qo malar n qo ul-mas il ifad olunur. M s.: Zeyn b xeyli d yi ib göz ll mi di. ( . xl ) mran, s n Allah, h mi bel dur, qa qabaql olmaq s n yaman yara r, onda m nim s nd n daha çox xo um g lir. ( . xl ) mran daha da s bl ib dey rdi. ( . xl ) Z rif dodaqlar azca araland . ( . xl ) mran azac q q zar b ba il ehmalca N rgiz mü llim ni göst rdi. ( . xl ) Qurd dedi, çox-çox yan ram hal na. Neç d f s n demi m v yen deyir m. Bir k r qan müxt s r, oxutmuram, l ç kin! (Sabir) B zi adamlar divandan xirtd y c k naraz d r. lli yol çap lam, yüz yol talanam. Bir ey deyil dövl t, mal incim r m. (A q l sg r) Seyr edib yax n , gah da uza , bir az seç bildim, qaran a dan. (B.Vahabzad ) Tamam iki h ft dükan ba l qald . ( .Haqverdiyev) S ks n il ya ad , ancaq göyl r doyunca baxma a macal tapmad . (B.Vahabzad ) Anas bir az n sih t edib, durub getdi. ( .Haqverdiyev) Bir al, iki ver, harada var bu bolluq? (atalar sözü) Az dan , çox çal . (atalar sözü) Çox bil, az dan . (atalar sözü)


— 155 —

2.M kan miqdar bildir nl r. M kan miqdar n bildir n miq-dar z rfliyi i in, h r k tin miqdar n bildirm kl yana , m kan m na çalar na da malik olur. Bel l ri m kan miqdar bildir n miq-dar z rfliyi adlan r. Miqdar z rfliyinin bu növü miqdar z rfl ri il , saylar n add m, metr, kilometr, manat, q pik v s. kimi sözl rl birl m si yolu il , m kan m nal sözl rin boyu, uzunu, günü söz-l rin birl m si yolu il ifad olunur. M s.: Qaranl qda xeyli getdim. kiadd m yeriyir, traf na bax rd . Biz h rd n be kilo-metr k narda ya ay rd q. Gün iki cida boyu qalxm d (M.C lal).

3.Zaman miqdar bildir nl r. Zaman miqdar bildir n miqdar z rfliyi i in, h r k tin miqdar n bildirm kl yana , h m d zaman m na çalar na malik olur. Zaman miqdar bildir n miqdar z rfliyi n q d r?, n q d r vaxt? suallar na cavab verir. Miqdar z rfliyinin bu növü miqdar z rfi il , zaman m nal isiml rin saylarla birl m si yolu il , qo mal zaman m nal isiml rl , ikinci t r fi boyu, uzunu sözl rind n ibar t t yini söz birl m l ri il , t sirlik halda olan zaman m nal sözl r v s. il ifad olunur. M s.: Biz onun yolunu çox gözl dik. srl rin yolunu on il keçm liyik. O, sanki srl rc yat b yuxuya dalm d r. Q zetl r, jurnallar bunu ill r uzunu yazd . Gün bütün günü h r t r f od l di. Onlar küs rl r, ayr larlar, uzaq ba bir gün, ya bir h ft

keç r, sonra h r eyi unudub bar arlar. (Y.V.Ç m nz minli) 4.Ç ki, ölçü, d y r bildir nl r. Ç ki, ölçü, d y r bildir n miq-

dar z rfliyi neç y ?, neç d n? suallar na cavab verir. ks r n olmaq, satmaq, yükl m k, ba lamaq kimi feill rl laq l nir. Miqdar z rfliyinin bu növü saylar n manat, q pik v s. sözl rl laq l nm si yolu il , sual v zlikl ri il ifad oluna bilir. M s.:

Heç olmasa yeddi manata sataram. Q ndi indi m n neç y ver c ks n? S kkiz saata bir vaqonu gücl bo ald rd lar.

D r c z rfliyi. D r c z rflikl ri h r k tin v lam tin d r c sini bildirir v n d r c ?, n d r c d ? suallar ndan birin cavab verir. ks r n ismi x b rl , xüsus n sif tl ifad olunan


— 156 —

ismi x b rl ba l olur. D r c z rflikl ri ks r n tamam, tamami-l , büsbütün, bütün, sonsuz v s. kimi sözl rl ifad olunur. M s.: M n sizinl tamamil raz yam. Amma indi tamamil d yi mi di. (C.Cabbarl ) Öz varl m bel büsbütün unutmu dum. (S.Q dir-zad ) lk günl r arabir xat rlad m texnikum yolda lar m, mü l-liml rim tamam yad mdan ç xm d . (S.Q dirzad ) ridi sin md tamam ya , g lin. O q d r ac qlan rd ki, ba n n a r s ndan bir k lm söz dey bilmirdi. Söz yoxdur ki, s nin övr tin s nin mal n-d r, tamam n s nin ixtiyar ndad r. ( .Haqverdiyev) ndi o yaz q özü büsbütün gözümd n dü mü dü. (C.Cabbarl ) Onu büsbütün Ayd na tap raca am, onda raz qalarsanm ? (C.Cabbarl ) ndi is tamamil inan rd . (C.Cabbarl )

D r c z rfliyi b z n ikinci t r fi d r c sözü il ifad olu-nan söz birl m l ri il ifad olunur. M s.: O, art q d r c d özü-nü xo b xt say rd . Direktor n z r çarpacaq d r c d q zard . (S. hm dov)

rt z rfliyi. rt z rfliyi i in, h r k tin icras n rtl ndir n s b bi bildirir. rt z rfliyi ad t n mü yy n bir suala cavab vermir, t qribi olaraq n rtl ?, hans rtl ? suallar n verm k mümkündür. rt z rfliyi ks r n ikinci t r fi il qo mal rt sözünd n ibar t birl m l rl ifad olunur. M s.: B s hans rtl i l m y raz oldu. Anam n raz l rti il m n d ged r m. M n bir rtl s nin evin g l r m. (M. brahimov)

rt z rfliyi yerd , t qdird sözl rind n ibar t olan xüsusi t rkibl rl d ifad olunur. M s.: Böyük dan an yerd kiçik susar. (S.Q dirzad ) olmayan yerd bunun özü d bir i dir. Laz m g ldiyi t qdird siz d icaz veril c k.

rt z rfliyi b zi xüsusil mi feili ba lama t rkibl ri il ifad oluna bilir. M s.: Laz m g ldikd göz ya lar n n q hq h -l rl v z ed bil rs n. ( . f ndiyev) Q rat dö ün çatmam , bu-raxmam s ni, b zirgan. (“Koro lu”) Özü raz olandan sonra kim n dey bil r!


— 157 —

Qar la d rma z rfliyi. Qar la d rma z rfliyi (qar la d rma, güz t z rflikl ri d dem kdir) i in icras na, lam tin meydana ç xmas na qar duran v ya bu halda olsa güz t ged n s b bi bildirir. Qar la d rma z rfliyi d konkret bir suala cavab ver bilmir v bu z rfliy n ola-ola?, n oldu u halda?, n oldu una baxmayaraq? tipli t qribi suallar verm k mümkündür. Qar la -d rma z rfliyi ks r n baxmayaraq, halda v s. kimi sözl rin i tirak etdiyi xüsusi t rkibl r il ifad olunur. Ba qa feili ba lama t rkibl ri d xüsusil ib qar la anda qar la d rma z rfliyi ola bilir. M s.: Çox çal d na baxmayaraq i düz l bilm di. Dilara q n soyu una baxmayaraq, bir c r q köyn yi il onu qar-

lay b t yind n yap d . (C.Cabbarl ) Havan n sazaq olmas na baxmayaraq enli kür yinin ortas t rl mi di. ( . xl ) Ayaqlar palç ql oldu u halda xalçan n üstü il add mlay rd . Ya r bbi, bir k s pislik etm diyimiz halda yen biz zülm edirl r. (C.Cabbarl ) Tonqal dura-dura papirosu niy spiçka il yand r rsan?

B z n qar la d rma z rfliyi sonu b rab r, v zin , baxma-yaraq, halda v s. tipli sözl rl qurulan xüsusil mi t rkibl rl d ifad olunur. M s.: N tic ç xarmaq v zin gülürsünüz. Bütün bu ç tinlikl rl b rab r nec nikbin idi.

Qeyd: Sad cüml nin sintaktik t hlili zaman a a -dak qaydalar yerin yetirm k laz md r. 1. Sad cüml ni düzgün intonasiya il oxuduqdan sonra onun qrammatik sas (ba üzvl ri) göst rilir, sad cüml oldu u mü yy nl dirilir. 2. Sad cüml nin m qs d v intonasiyaya gör növü göst rilir: n qli, sual, mr v ya nida cüml si oldu u mü yy nl dirilir. 3. Sad cüml nin qurulu u göst rilir: a) cütt rkibli v ya t kt rkibli olmas ; b) müxt s r v ya geni cüml olmas ;


— 158 —

c) bütöv v ya yar mç q cüml olmas . 4. g r sad cüml d h mcins üzvl r, xüsusil m -l r, xitablar, ara sözl r varsa, onlar n h r birini d qeyd etm k laz md r. 5. Sad cüml üzvl rin gör t hlil edilir v h r bir üzvün ifad vasit l ri göst rilir. 6. Sad cüml üzvl rin gör t hlil edil rk n birinci cüml nin qrammatik sas olan x b r, sonra mübt da, daha sonra x b r zonas ndan ba layaraq mübt da zonas na q d r dig r ikinci d r c li üzvl r (z rflik, tamaml q, t yin) tap l r v onlar n h r birinin ifad vasit l ri qeyd olunur. Sad cüml nin sintaktik t hlili. A a dak cüml nin ifahi v yaz l sintaktik t hlilini nümun kimi veririk1: a) ifahi t hlil: K ndin yax nl nda q vr la-q vr la r ldayan çay yeni do an gün i gözqama d r c parlaql qla ks etdirirdi. 1. fad m qs di v intonasiyaya gör n qli cüml dir. 2. Qurulu ca sad cüml dir, bir qrammatik sas var (çay ks etdirirdi). 3. Çütt rkibli cüml dir, geni dir, bütöv cüml dir. 4. Cüml üzvl rin gör : Çay n edirdi? – ks etdirirdi, x b rdir, feili x b r-dir, mübt da il (çay) uzla ma laq sind dir, sad x b rdir.

1 .M. hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar a lanmas n n elmi-metodik saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.45-47


— 159 —

N ks etdirirdi? – çay, mübt dad r, isiml ifad olunmu dur, sad mübt dad r. N yi ks etdirdi? – gün i, tamaml qd r, vasit siz tamaml qd r, isiml ifad olunmu dur, x b rl idar laq sind dir, sad tamaml qd r.

Nec ks etdirirdi? – parlaql qla, z rflikdir, t rzi-h r k t z rfliyidir, z rfl ifad olunmu dur, x b rl yana ma laq sind dir, sad z rflikdir. Hans çay? – k ndin yax nl nda q vr la-q vr la

r ldayan, t yindir, feili sif t t rkibi il ifad olunmu dur, t yin etdiyi üzvl (mübt da il ) yana ma laq sind dir, mür kk b t yindir.

Hans gün ? yeni do an, t yindir, feili sif t t rkibi il ifad olunmu dur, t yin etdiyi üzvl (tamaml qla) yana ma laq sind dir, mür kk b t yindir. Nec parlaql qla? – gözqama d r c , t yindir, sif tl ifad olunmu dur, t yin etdiyi üzvl (z rflikl ) yana ma laq sind dir, sad t yindir. b) Yaz l t hlil: Yaz l t hlil h m rti i ar l rl , h m d c dv l

klind apar la bil r. rti i ar l r a a dak kimi q bul olunmu dur: Mübt da: (bir düz x tl ) X b r: (iki düz x tl ) Tamaml q: (k sik x tl rl ) T yin: ~~~~~~~~~~~~~~~ (dal al x tl ) Z rflik: ~~~~~~~~~~~~~~~ (bir dal al , bir düz x tl ) H min cüml nin i ar l rl yaz l t hlili bel apar l r: K ndin yax nl nda q vr la-q vr la r ldayan çay yeni do an gün i gözqama d r c parlaql qla ks etdirirdi.


— 160 —

Yuxar da verdiyimiz t hlil sxemi v nümun l ri cüt-t rkibli sad cüml nin sintaktik t hlilin aiddir. T kt rkibli, bütöv v ya yar mç q cüml l rin sintaktik t hlili d cütt rkibli cüml nin t hlil sxemind oldu u kimi apar l r. Ancaq t kt rkibli cüml l rd cüml nin: a) mübt da v ya x b r sas nda m l g l n t kt rkibli cüml oldu u v b) t kt rkibli cüml nin növü qeyd olunur. Yar mç q cüml l rd : a) bütöv cüml l rd n f rqli olaraq, bel cüml l rin yar mç q oldu u v b) hans üzvl rin burax lm oldu u göst rilir.

d biyyat:




“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.135-152 4. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri.


ADU-nun n ri, 1978, s.20-30 6. . hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar a lanmas n n elmi-

metodik saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.45-47


— 161 —

ÿËÀÂÿËÿÐ

lav l r haqq nda m lumat. lav l r cüml d h r hans bir üzv aid olmaqla, h min üzvün d qiq, ayd n izah v ifad olunmas na xidm t edir. Bu zaman lav l r aid oldu u cüml üzvünün v zif sini da y r. M s l n:

Apar r iclas yolda B xtiyar – M nim dastan m n ba q hr man . (S.Vur un) Yüks li im s n ba l , S n – min illik pasl q f l, M n susuram. (X.R.Ulutürk) aftal lar iril ib buda n y nd ,

Gönd r r m sovqat n – s nin d öz pay n . (S.Vur un) Sentyabr n 22-si ötüb keçmi yay n son günü – pay z n ilk

günüdür. (Anar) Dekabr n 22-d – ilin n uzun gec sind q girir. (Anar)

lav l rin bir qismi as l oldu u cüml üzvl rind n xüsusi fasil v intonasiya il ayr ld halda, bir qismi fasil il ayr la bilmir. Buna gör d lav l r özü iki qrupa ayr l r:

1. Mü yy n fasil il ayr lan, xüsusil n lav l r; 2. Xüsusil m y n lav l r.

1.Xüsusil n lav l r. As l oldu u, aid oldu u cüml üzvl -rind n sonra g lib onun qrammatik lam tini q bul ed n m nas n konkretl dir n, ondan xüsusi fasil v intonasiya il ayr lan söz


— 162 —

v ya söz birl m sin xüsusil n lav deyilir. Bu t rifd xüsusil n lav nin a a dak c h tl ri n z r al nm d r:

1. Ümumiyy tl , lav l r, o cüml d n xüsusil n lav l r bir qayda olaraq as l oldu u, aid oldu u cüml üzvünd n sonra i l nir.

2. Xüsusil n lav l r as l oldu u, aid oldu u cüml üzvü-nün bir s ra qrammatik xüsusiyy tini q bul edir v onunla uzla r.

3. Xüsusil n lav l r ad t n as l oldu u, aid oldu u cüml üzvünd n ayd n fasil v intonasiya il ayr l r.

4. Xüsusil n lav l r as l oldu u, aid oldu u üzvün m na-s n müxt lif sözl r v birl m l rl izah edir, konkretl dirir, d qiql dirir, geni l ndirirl r.

5. Xüsusil n lav l r bir sözl v ya söz birl m si il ifad olunur. M s.: A a da – h rin gur yerind akademiyan n yerl diyi binan n z rl ri q z l kimi par lday rd . ( . f ndiyev) Yatm gün kimi sirri d rind n, Mavzoley – Leninin böyük m zar . Bu v t n mülkünü – bu lal zar ba r ma bas ram öz anam dey . (S.Vur un) Guya o taydan – C nubdan at blar, bu üz çatmay b, s rh d dü übdür. (S.Rüst mxanl ) Vara n bir üzünü boyaboy öz sevinci il doldurmu du, o biri üzünü onu i düz ld n xeyirxah adama – Qurbanl ya h sr el mi di. ( . ylisli) Xüsus n burada – M mm d Rza b yin ata-baba yurdu Qazax mahal nda bu tufan daha d h tli v qorxulu olacaqd r. (M. brahimov) Burada – says z-hesabs z böyürtk n kollar n n arxas nda üstü-nü, dörd yan n kol basm , tikan basm zgil a ac n n sallaq budaqlar alt nda jd r özün yer el mi di. ( . ylisli)

lav v lav li üzv. Qeyd ed k ki, lav si olan üzvü " la-v li üzv" adland rmaq laz md r. Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, lav lav li üzvün qrammatik xüsusiyy tini q bul edir v onunla xs , k miyy t , ismin hallar na gör uzla r. M s.: Al geymi

Bak da – bizim paytaxtda, H r ulduz parlay r bir ç m n kimi. (S.Vur un) Bu cüml d lav li üzv "Bak da" sözü yerlik halda


— 163 —

üçüncü xsin t kind oldu u üçün onun lav si d bizim paytaxtda yerlik halda üçüncü xsin t kind dir v onunla h r c h td n uzla m d r. Lakin n z r almaq laz md r ki, b z n lav üzv birinci v ya ikinci xsd olur. lav olunan isiml hala, k miyy t gör uzla sa da, xs gör uzla a bilmir v bel likl , uzla ma natamam olur. M s.: Xüsusi hörm t var bu ax am biz – Sovet dövl tinin elçil rin cüml sind lav li üzv birinci xsin c mind yönlük haldad r (biz sözü). lav is üçüncü xsin c mind yönlük haldad r (Sovet dövl tinin elçil rin ). Bel likl ,

xs gör uzla ma pozulmu dur. B z n cüml d lav li üzv aid bir yox, eyni zamanda bir neç lav i l nir. M s.: Qoy var olsun Az rbaycan – Odlar yurdu, ana v t n. Az rbaycan – bu göz l v z ngin ölk tarixd çox hadis l rin ahidi olmu dur.

lav il lav li üzvü f rql ndirm k laz md r. B z n onlar bir-birin çox yax nla r, eynil irl r. Bel olduqda onlar f rq-l ndirm k ç tinlik yarad r. Ancaq onlar f rql ndirm k laz md r. Bel ki, lav l r lav li üzvd n f rqli olaraq ya möt riz y al n r, ya da ondan vv l tire i ar si (b z n vergül i ar si) qoyulur. M s l n: “D d Qorqud” dastanlar nda da a q (ozan) böyük rol oynay r. (M. brahimov) Mirz C lil o söhb timizd Bak dan çox dan d v bu dan qdan hiss etdim ki, bu adam Bak n – Az rbaycan n m rk zini böyük bir m h bb tl sevir. (S.R hman) N olub, Murad, ay qa a, d rya tük nm yib ki? ( . f ndiyev) H rgah m nim o lumda, Mahmudda namus, qeyr t olsayd , m nim ni an l rimd n biri onda olsayd , indiy qarda n n intiqam qalmazd . (N.V zirov) M n sizi, ham n z sevir m. (M. brahimov) Bu cür lav l r paralel lav l r deyilir.

lav v lav li üzv il h mcins üzvl rin ox ar v f rqli xüsusiyy tl ri. lav il lav li üzv öz xüsusiyy tin gör h mcins üzvl r ox ay r. H mcins üzvl r eyni suala cavab verdiyi kimi, lav il lav li üzv d eyni bir suala cavab verir. H mcins


— 164 —

üzvl r bir üzv il ba l oldu u kimi, lav il lav li üzv d bir üzvl ba l olur. Lakin bunlar n f rql ri vard r.

1. lav il lav li üzv eyni bir m fhumun müxt lif sözl rl ifad çil ridir. M s.: Gün – t bi tin xeyirxah q z , Yerl r yenm di k h r at ndan (S.Vur un) misal nda t bi tin xeyirxah q z dedikd gün n z rd tutulur. H mcins üzvl r is bunlardan f rqli olaraq tamamil müxt lif m fhumlar ifad edir. H mcins üzvl r bir cins m fhumu alt nda birl bil n müxt lif növ m fhumlar bildirir: M s.: Ah nec kommunist, nec komsomol, qolçomaq li il do ran lm d r misal nda kommunist, komsomol sözl ri kimi. Yaxud: f ndim, urayi-vük la binas hali, t l b , sg r, qad n, çocuq v ixtiyarlar t r find n hat olunmu dur.

(C.Cabbarl ) Bu cüml d hali, t l b , sg r, qad n, çocuq, ixtiyarlar sözl ri kimi.

2. H mcins üzvl r sadalama intonasiyas il t l ffüz edildiyi halda, xüsusil n lav l r lav li üzvl rd n ayd n fasil il ayr l r. M s l n, sadalama intonasiyas il t l ffüz olunan h mcins üzvl r: Göz ldir, cazib lidir, m ni d c lb edir, ç kir. (Anar) Dava, qalmaqal salmayacaq. ( . xl ) Zarafatc l, gül rüz N sib day Zeyn bi bu v ziyy td görüb gülümsündü. ( . xl ) lav li üzvl rd n ayd n fasil il ayr lan xüsusil n lav l r: N rgiz el g ldi ki, Teymur bir q raqda, ota n küncünd dayan b ona bax r. ( . xl ) M n ikiüzlülük etm m y – briqadadan heç n gizl tm -m y and içmi dim. ( . f ndiyev) imaldan, ruslar n ölk sind n

amax ya, ordan da G nc y kürk, d ri, yun, mum, sirehli libas g lirdi. (Elçin)

3. H mcins üzvl r aras ndak vergülü yaz da v , il ba lay c -lar il v z etm k mümkündür. Lakin lav l rin lav sini bel ba lay c larla i l tm k olmaz. lav l rin vv lind olsa - olsa ayd nla d rma bildir n y ni ba lay c s n i l tm k olar. Müqayis et: O, mehriban v ltaq t b ssüml lini Nem tin saçlar na ç kdi. (Anar) Bel yax n qohumlar Ziv r xan m n xalas il xalas


— 165 —

q zlar ndan ibar t idi. (Anar) eytan Ad m il H vvan aldatd v onlar bu da yeyib c nn td n qovuldu v Ad m il H vvan n günah t kc bu oldu ki, bu da yedi, b s n üçün Ad m il H vvan n tör m l ri bu q d r günaha batd . (Elçin) Gec kurs-lar qurtard , arvadlar il ki il r h qqana-h qqana yaz b oxuma a ba lad lar ( . xl ) Uzun mübahis l rd n, y ni xeyli ç n -bo az olandan sonra Sür yya onu raz sald . (Anar) H , c nn td ki bir az dövran el yirs n o yan bu yana, sonra uzad rlar s ni x r y , y ni ki çarpay n n üstün . (Anar) Gül b tin diqq tl , böyük ehtiyatla onu ondan, y ni Hac dan qoruyurdu. (M. brahimov) Lövh nin alt nda, y ni dö m nin üstünd dair vi sink qutu qo-yulmu du, bel qutularda lent saxlay rd lar, indi is h min qutu-nun yar s külqab olmu du, papiros siqaret kötükl ri il dolu idi. (Anar)

Xüsusil n lav l rin qurulu u. Xüsusil n lav l r quru-lu etibaril f rql nir v müxt s r, geni olmaqla iki növ ayr l r. Müxt s r lav l r bir cüml üzvün uy un g lir. M s.: Qarda m ona – hm d xüsusi qay göst rmi di. Sevinmi anam z – Odlar ölk si.

T rp nir sahil – bulaq ba na, Qoyub s h ngini sahil da na, Seyr edir s sl n n ormanl qlar , Pozur saçlar n s h r rüzgar ...(S.Vur un)

Bir cüml üzvün uy un g l n müxt s r lav l r h m bir sözl , h m d söz birl m l ri il ifad olunur.

Geni lav l r n az iki v ikid n çox üzv uy un g lir. Koro lu – o möht m da lar qartal . Bu cüml d lav – o möht m da lar qartal (o möht m) t yin v (da lar qartal ) mübt daya uy un g lir. Yaxud: N riman bu tozun içind d baba-s n – o s birli, o a r dan ql , a r h r k tli nurani ki ini gö-rürdü, gözünü onun üzün dikirdi. (M.C lal) Bu cüml d lav – o s birli, o a r dan ql , a r h r k tli nurani ki ini (o s birli, o


— 166 —

a r dan ql , a r h r k tli) t yin v (nurani ki ini) tamaml a uy un g lir.

Geni lav l rd sas üzvün vv lind ( lav nin vv lind ) bir v ya bir neç ayd nla d r c üzv (t yin, tamaml q, z rflik) i tirak edir.

Qeyd: lav l rin qurulu u cüml üzvl rinin qurulu u kimi deyildir. Bel ki, cüml üzvl ri söz birl m l ri il ifad olunduqda qurulu ca mür kk b olur. M s l n: hm din misi t crüb li adam idi cüml sind hm din misi mür kk b mübt dad r. Ancaq Qurban ki i – hm din misi t crüb li adam idi cüml sind hm din misi birl m si müxt s r lav hesab olunur. Cüml ni Qurban ki i – t l b

dostum hm din misi klind i l ts k, lav geni (mür kk b) olacaqd r. Ona gör ki, Qurban ki i birl m sinin lav si iki üzvd n ibar tdir – t l b dostum t yin, hm din misi mübt da.

lav l r iki sözlü, üç sözlü, dörd sözlü, be sözlü, daha çox

sözlü ola bilir1. M s l n: sti su (ayaq dinc ld n, can dinc ld n), bir st kan pürr ngi çay (ev çay , S rvinaz n çay ), sonra S rvi-naz n dadl tirli xör yi. ( . ylisli) S n dem , mi özü d yaman zarafatc l o lanm (suyun lal axan , adam n yer baxan ). ( . f ndiyev) Cabbarl Qorki eirinin (Abbas S hh t t r find n t rcüm sinin) v znini d eyni il saxlam d r. (M.Arif) slind Sürm xala zizin anas il bu son vaxtlar (onlar bu ev köç nd n sonra) tan olmu du. (S.R hman) Ancaq o a saçl qanunlar biz – (Gün d n pay alan q z l n slimiz)

Atd bird f lik yerin dibin . (S.Vur un)

1 Y.Seyidov. Az rbaycan d bi dilind lav sözl r v lav cüml l r. Bak , 2000, s.155-156


— 167 —

Xüsusil n lav l rl t yinin ox ar v f rqli xüsusiy-y tl ri. lav l r öz xüsusiyy tin gör t yin çox ox ay r. Eyni fikri bir çox hallarda h m t yin, h m d xüsusil n lav formas nda ifad etm k mümkündür. M s.: Yeni inspektor Arif S fiyev yax bir m ruz haz rlam d r. Bu cüml d ki yeni inspektor t yinini lav kimi d i l tm k olar. M s.: Arif S fiyev – yeni inspektor yax bir m ruz haz rlam d r.

T yinl lav l rin çox mühüm f rql ri vard r. 1. Bunlar h r eyd n vv l yerin gör f rql nir. T yin ad t n

t yinl n nd n vv l, lav is lav li üzvd n sonra i l nir. 2.T yin yaln z t yinin sual na cavab ver bil r. lav hans

üzvün lav sidirs , h min üzvün sual na cavab verir. 3.T yinl t yinl n n aras nda fasil ola bilm z. Lakin

xüsusil n lav lav li üzvd n ayd n fasil il ayr l r. 4.T yin t yinl n nin qrammatik lam tini q bul etm z. Lakin

lav lav li üzvün lam tini q bul ed r k onunla uzla r. 5.T yin ad t n feili x b rl laq l n bilm z. Lakin lav feili

x b rl d birba a laq l n bilir. 6.T yin daha çox qeyri - müst qil oldu undan cüml d n

t yinl n ni atsaq t yin ya aya bilm z. Lakin lav li üzvü atsaq, do rudur, cüml vv lki z nginliyind n m hrum olar, amma sas fikir yen d ifad edilmi olar. M s.: Hitler z h r içdi, yand Reyxstaq – quz unlar yata o qanl yuva (S.Vur un) cüml sin-d n Reyxstaq sözünü atsaq cüml pozulmaz. lav li üzvü o za-man atmaq olmur ki, lav onunla xs gör uzla a bilmir v la-v li üzv mübt da v zif sind i l nmi olur. M s.: Biz – g nc pionerl r bu yar da qalib g lm liyik cüml sind n lav li üzvü atmaq olmaz.

2. Xüsusil m y n lav l r. lav l rin bir qismi lav li üzv-d n fasil il ayr la bilmir v ona gör d xüsusil mir. Xüsusil -m y n lav nin özü d bir neç cür olur.


— 168 —

1. B z n xs v zlikl rind n sonra g l n xüsusi isim v zli-yin lav si kimi ç x edir. M s.: xs n m n Züleyxa bu qisas yerd qoymaram.

2. Xüsusi isiml rd n sonra g l n ki i, xan m, baba, n n , mü llim, h kim, day , a a, b y, kirv , ah v s. tipli sözl r xüsusi-l m y n lav olur. M s l n: M mm d mi hara, s n hara. Leyla xan m bu haqs zl q bul etm di. Burada sas vur u xüsusi isim-l rin üz rin dü ür. Yuxar da qeyd olunan sözl r is fasil olma-dan alçalan intonasiya il t l ffüz olunur.

3. B z n t yin t yinl n nl öz yerini d yi ir v xüsusil -m y n lav y çevrilir. M s.: X lil yüzba ham n dusta a verir. (M.F.Axundov) M n b db xt öz liml öz evimi y xd m.

B z n xs v zlikl rind n sonra i l n n xüsusi isiml rin xüsusil m y n lav olmas il yana , xs v zlikl rind n son-ra i l n n b db xt, yaz q, fa r, zal m, axmaq, d li, dü ünc siz, z rrama, a ls z v s. tipli sözl r d xüsusil m y n lav kimi ç -x edir. Ona gör ki, xs v zlikl ri il h min sözl r aras nda fa-sil olmur. H m d h min sözl r alçalan intonasiya il t l füz olunur.

4. Dild xüsusil n na l-pyes, alim-geoloq, akademik-katib, dilçi-etimoloq v s. kimi birl m l rin ikinci t r fi d xüsusil -m y n lav ola bil r.

Dilimizd muzey-s rgi, müh ndis-geoloq, müh ndis-mexanik tipli birl m l r var ki, onlar da xüsusil m y n lav l rdir. Bu q bild n olan birl m l rd iki ümumi isim olur. H min ümumi isiml rin h r ikisi bir m fhumu, anlay , yan ifad etm k üçün i l nir. Bel birl m l rd birinci isim sabit qal r, ikinci isim morfoloji yolla d yi ir. M s l n: muzey-s rgi, muzey-s rginin, muzey-s rgiy , muzey-s rgini, muzey-s rgid , muzey-s rgid n.

Bu tipli birl m l ri qo a sözl rd n d f rql ndirm k laz md r. Bel ki, bel birl m l r bir m fhumu, yan , varl bildirdiyi halda, qo a sözl r müxt lif m fhumlar , yalar , varl qlar bildirir.


— 169 —

Qeyd: Dilimizd ki bir s ra mür kk b sözl r xüsusi-l m y n lav l rin söz kökünd da la mas il ya-ranm d r. M s l n: Minaxan m, A aki i, N n q z, A axan v s. Co rafi adlar n t rkibind olan da , çay sözl ri d vaxtil xüsusil m y n lav olmu -dur. M s l n: Babada , Murovda , Qusarçay v s.

Cüml üzvl rinin lav si

1.Mübt dan n lav si mübt dan n m nas n izah etm k,

ayd nla d rmaq, geni l ndirm k, konkrektl dirm k m qs dil i -l nilir. M s.: Bizim eld bir q hr man - bir yaral q z l sg r, son n f sd s ni and , D niz kimi dal aland . Ya as n s ad t – o yaz s h ri. Bunlar – m sum bir u a n ba na g l n gözl nilm z v müdhi mac ralar ki ini el m ul etmi di ki, yaralanm kimi ah ç k r k evin o ba na gedir, köks ötür r k bu ba na g lirdi. (M.C lal) Bu K rimin q z – S riyy yaz q da gedib. ( . f ndiyev) Evin kiçik q z , Kiçikxan m is ba qa t bi td idi. (M. brahimov)

Dondan-dona girs bel buq l mun – r ngl r q z Pis i ind n, m lind n pe imand r, pe imand r. (X.R.Ulutürk) Mübt dan n lav si il ba l dilimizd , daha çox elmi s rl rin

dilind a a dak nümun l r d i l nir1: Mübt daya aid: M lumdur ki, b dii yarad c l n bütün növ-

l ri ( d biyyat, musiqi, r ssaml q v s.) insanlar n ya real h -yat n , ya da h yat haqq ndak t s vvür v arzular n ks etdirir. (M. brahimov) Qad nlar is ( hr banu v r fnis ) m s l ni daha sad v q ti bir kild izah edirl r. (C.C f rov) airl rimiz xeyli mahn qo mu lar, Az rbaycan n n yax b st karlar is



— 170 —

(Ü.Hac b yov, S id Rüst mov, frasiyab v ba qalar ) bu mahn lara musiqi b st l mi l r. (S.Vur un) v s.

2.X b rin lav si x b rin m nas n izah edib konkretl dir-m k m qs dil i l nir: –Kims n, haral san, dan , ay çoban! – Da stan hliy m – l zgiy m, qarda . (S.Vur un) Xan ç xd gördü ki, qap n döy n xan n h mk ndlisidir – tqapan k ndinin hli Novruz lidir. (C.M mm dquluzad ) kisi d bir ya da idi – iyirmi dörd – iyirmi be ya lar nda. ( . f ndiyev) Ax qarda m! M n bac nam, Sev r m. (C.Cabbarl ) yirmi il vv lki ip k d smalla göz ya n sil n cavan g lin, odur – t mkinli bir sg r anas d r. (M.C lal)

X b rin lav si il ba l dilimizd , daha çox elmi s rl rin dilind a a dak nümun l r d i l nir1:

X b r aid: Diqq t edilsin ki, onun Turani q hr manlar sl n iranidir (Tur Firidunun o ludur) v irani adl d rlar ( frasiyab, Pirani v sair )

3. Tamaml n lav si h m vasit siz, h m d vasit li tamam-l a aid olur v h r iki halda tamaml n m nas n geni l ndirm k m qs di da y r. M s.: Qoy v t n torpa öz hün ri il , bo sun az nlar – vicdans zlar . Bir zamanlar usta Qara da ona – öz cavan agirdin bel c baxard . , Popu ! Popu , yüyür, ça r onu, S riyy xalan ça r, deyn n adam g lib. ( . f ndiyev) N ri-man h y can içind idi, onun bir b çaq kimi iti n z rl ri körpüy –taleyind n sulara ikay tl n n bu böyük heyk l döndü. (M.C lal) M n bel bir o lan n Nazim y , o sonsuz qad na n n dem sin sevindim. (M.C lal) inel geymi , çiynind silah, c ld ged n döyü çül rl özünü – xalat v ba maq geyib qospitalda g z n naxo u müqayis etdi. (M.C lal)

1 Y.Seyidov. Az rbaycan d bi dilind lav sözl r v lav cüml l r. Bak , 2000, s.139-147.


— 171 —

Tamaml n lav si il ba l dilimizd , daha çox elmi s r-l rin dilind a a dak nümun l r d i l nir1:

Tamaml a aid: Kamal X lil köm k ed r, onun görm diyi i i gör r, m kt bd ev veril n d rsl ri (xüsus n hesabdan m s l v misallar ) haz rlayar, onu ba a salar v ver rdi d ft rin köçürsün. (M. brahimov) Bu göz l dil hadis sini (normas n ) klassik eird , el c d ifahi xalq d biyyat nda (na l, dastan, l tif , m k n m l ri, m rasim, q hr manl q n m l ri, atalar sözü, bayat larm zda...) çox ayd n görürük. (M.C f r)

4.Z rfliyin m na növl ri iç risind daha çox zaman v yer z rflikl rinin, nisb t n t rzi-h r k t z rflikl rinin lav sin t sadüf edilir. Yer z rfliyinin lav si: X yal na g tir bir an, Bu boz da lar quca nda – ata-baba oca nda qurdu umuz bir d ni-zi.(S.Vur un) Stansiya idd tli bombardmana u rayandan sonra adamlar k nara – tarlalar, z mil r v a acl qlara da l d lar. (M.C lal) K ndin ortas ndak t p d – iki lüt a ac n kölg sind böyük bir m r k vard . ( . xl ) Do rudur, onu r salmad lar, ordudan qovmad lar, onunla xo r ftar edib, ran n iqlimc s rt olan c nubuna, hvaz h rin köçürtdül r. (M. brahimov) H diyy emalatxanas ndak i l rd n sonra t hkim olundu u yer – hava hücumundan müdafi nin rayon q rargah na gedirdi. (M.C lal) Sonralar özümüz bu küç nin o ba nda ev ald q – evimizd n atamgil , qay nanamgil , Yaz ç lar ttifaq na, i yerim – “Qobustan”a bu küç yl gedib-g l rdim. (Anar) Eyni zamanda çox q dim totem xarakterli bu qoç, at fiqurlar Az rbaycan n bir çox yerl rind – q biristanl qlarda mövcuddur. (Anar)

Zaman z rfliyinin lav si: ikay t etm r m öz taleyimd n ölüm aya nda – n böyük darda. Xüsus n hava mülayim olanda–yazda, pay zda s h r tezd n o, burada oturub çal ard .



— 172 —

(Anar) Q n o lan ça nda – yanvar n on birind N riman x st xana il vidala b öz hiss sin yola dü dü. (M.C lal)

T rzi-h r k t z rflikl rinin lav si: Önünd ba çalar, ba lar salm am, torpa qo unla – zorla alm am.

Z rfliyin lav si il ba l dilimizd , daha çox elmi s rl rin dilind a a dak nümun l r d i l nir1:

Z rfliy aid: Muzeyin salonlar n n birind (dey s n, 48-ci otaqda) az qala bütöv bir ota dolduran n h ng mis cam n yan nda dayanm am. (S.Rüst mxanl ) Bu yax nlarda h min bu binada (musiqili komediya teatr binas nda) Bak ictimaiyy ti xalq airi Süleyman Rüst min anadan olmas n n 60 illiyini bayram etdi. (C.C f rov)

5.Dild t yinl rin lav sin d t sadüf olunur. T yinl rin lav si n çox y ni sözünün i tirak il formala r. M s.: ndi o

sonuncu, y ni dördüncü m ktubu yaz rd . T yinin lav si il ba l dilimizd , daha çox elmi s rl rin

dilind a a dak nümun l r d i l nir2: T yin aid: lb tt , h r hans realist (h tta mac raç , roman-

tik, simvolik v s.) s n t s rinin sas nda bu v ya dig r h yat hadis si, h yat fakt , insan taleyi v n hay t, s n tkar n öz t s-sürat , h yatdan, varl qdan ald duy ular durur. (M. brahimov)

T rkibl rin, xitablar n, üçüncü növ t yini söz birl m l rinin t r fl rinin d lav si olur. Lakin dild cüml üzvl rinin lav si daha geni yay lm d r.

T rkib aid lav : sm r xala onu burada – Tamam n evind gördükd t ccübl ndi.

Xitaba aid lav : Gül, ey nazl v t n! – odlar torpa ! Duz-çör k haz rla q hr manlara! (S.Vur un)

1 Y.Seyidov. Az rbaycan d bi dilind lav sözl r v lav cüml l r. Bak , 2000, s.139-1472 Yen orada.


— 173 —

O lum, M liktac – dey s sl ndi. ( . xl ) N rgiz, zizim g l, s n bunu ba a sal ki, m nim sevgimd n ba qa heç bir buxovum yoxdur. (M. brahimov) Vahid, baba, al bunu. (M. brahimov) Salam, da a dönmü eirl r – qala divar n n q dim b z kl ri. (X.R.Ulutürk)

Ey könül be iyi – böyük m h bb t! S nin d q drini bilm y nl r var. (S.Vur un)

T yinli söz birl m l rin aid lav : A birç k bir anan n – o müq dd s q hr man n ba yir m önünd m n. Q z qalas – da f vvar . Su p risi kimi d nizd n ç x b Q z qalas .

Titr y n bir ür k – m l r bir quzu, S n quzu b sl m , ir, aslan böyüt! (X.R.Ulutürk) A saçl Eyn teyn – aylar, ill r yor unu Xo m qamda k f edib n g r kli qanunu. (X.R.Ulutürk)

II v III növ t yini söz birl m l rinin lav si il ba l dilimizd , daha çox elmi s rl rin dilind a a dak nümun l r d i l nir1:

lav söz ikinci növ t yini söz birl m sinin birinci t r finin ekvivalenti, sinonimi kimi i l nir: Avropa ntibah (renessans) dövrünün n parlaq nümay nd l rind n olan ekspir öz d rin humanizmi, x lqiliyi, h yatsevr liyi il bütün xalqlar n, bütün qabaqc l b riyy tin q lbin hakim olmu dur. (C.C f rov)

lav söz üçüncü növ t yini söz birl m sinin t r fl ri aras nda i l nm kl birl m nin birinci t r fin aid olur: Bizim ifahi b dii dilimizin ( ifahi d biyyat dilinin) tarixi t crüb si ayd n göst rir. (M.C f r)

Müasir Az rbaycan dilind elmi s rl rd a a dak hallarda da lav l r i l nir2:

1 Y.Seyidov. Az rbaycan d bi dilind lav sözl r v lav cüml l r. Bak , 2000, s.139-1472 Yen orada.


— 174 —

Az rbaycan dilind aktyorlar n adlar il onlar n canland rd q-lar obrazlar n adlar veril rk n obrazlar n adlar möt riz d göst rilir, ya da tire il ayr l r. Bu zaman möt riz d ki söz v tired n sonra g l n söz lav olur. M s l n: Bu tama ada . l k-b rov (Tibald), R. fqanl (Merkusio) çox göz l oynay rd lar. Da stanl – Otello, fqanl – Yaqo, Barat – Dezdemona v ba -qalar Az rbaycan aktyor s n tind silinm z izl r buraxan ekspir obrazlar d r.

s rl rin dilind ( d biyyat ünasl q, d bi t nqid, b dii s rl r v s.) lav l r a a dak kimi diqq ti c lb edir1:

a) Sitat n mü llifi lav söz kimi i l nir: “X yal m n qanad-lar üfüql ri yara-yara...” (Q. mamverdiyev)

b) Sitat n aid oldu u s rin ad lav söz kimi i l nir: “Vicdan! Vicdan! Ox, vicdan! P l ngi-biaman...” (“Sol un çiç kl r”)

c) H m mü llifin, h m d s rin ad lav söz kimi i l nir: “Biz köçürük bu dünyadan, onlar qal r yadigar” (S.Vur un. “Yand r lan kitablar”)

Qeyd: B z n b dii s rl rin adlar , mü llifin ad , su-r tl rin adlar lav söz kimi i l nir: Bunlar n iç ri-sind “Hilal” (R.Rza), “Bak n n dastan ” (S.Vur un) kimi poemalar; “Sar Sim” (M. brahimov), “Ni an üzüyü” (M.Hüseyn) kimi n sr s rl ri var idi; V t n-da müharib sind i tirak ed n M rdanlar (“Bir g n-cin manifesti”), amolar (“ amo”), S rxanlar (“Da -q n”), lil r (“Partizan li”) h l sg r v komandir deyildirl r. (M.Arif); Onun sev n q hr manlar , xüsu-s n q zlar (Sona, P rzad, S kin xan m) saf, qüvv tli v qar l ql bir e ql ya ay rlar. (M.Arif)



— 175 —

d biyyat:



3. .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml üzvl ri. Bak , Az rn r, 1947, s.70

4. Y.Seyidov. Az rbaycan d bi dilind söz birl m l ri. Bak , 2000


— 176 —

ÕÖÑÓÑÈËÿØÌÿËÿÐ

Xüsusil m l r haqq nda m lumat. Nitq prosesind cüml üzvl rind n biri xüsusi s s tonu il t l ffüz edilir. Fasil v dur u il ba qa üzvl rd n ayr l r. Dild olan bu proses xüsusil m , bu cür üzvl r is xüsusil mi üzvl r deyilir. M s.: Ev ged c yin söz verm sin baxmayaraq, Qafar day yen m d nd qald . O zamanlar bir çoxlar , xüsus n d danaba , tülkisif t birisi Molla N sr ddinin vaxt n n keçdiyini onu Allahs za çevirm k laz m g ldiyini iddia edirdil r v s.

Qeyd: lav l rl xüsusil m l ri qar d rmamaq üçün a a dak lar bilm k vacibdir: 1. lav l r özünd n vv lki cüml üzvünü izah edir. Xüsusil m l r is söz v ya söz birl m l rinin m -na rolunu n z r çarpd rmaq üçün xüsusi intonasiya v fasil il ayr l r. 2. lav l r aid oldu u cüml üzvünü v z ed bilir. Xüsusil m l rd is bel bir xüsusiyy t yoxdur. 3. Xüsusil m l r cüml d müst qillik t kil edir, qrammatik c h td n cüml üzvl ri il laq dar ol-mayan sözl r kimi, cüml nin h m vv lind , h m d ortas nda g l bilir. Ancaq lav l r aid oldu u cüml üzvünd n sonra (h m d onun yan nda) i l nir.


— 177 —

4. lav l rl xüsusil m l r bir-birind n t l ffüz xü-susiyy tl rin v dur u i ar l ri il ayr lmalar na gör d bir-birind n f rql nir. Bel ki, lav l r ifahi nitqd cüml üzvünd n mü yy n fasil il ayr l r. Yaz da bu zaman tire i ar sind n istifad olunur. Xüsusil m l rd is mü yy n fasil edilir, bu zaman yaz da onlar vergüll ayr l r. Onu da qeyd ed k ki, xüsusil m l rd vergülün qoyulmas , dem k olar ki, qrammatik c h td n cüml üzvl ri il laq dar olmayan sözl rd dur u i ar sinin i l dilm sin uy un g lir. H mcins üzvl rin xüsusil m sind vergül xüsus n, l lxüsus sözl rind n vv l qoyulur. 5. Xüsusil m l r baxmayaraq, halda, savay , v zin , kimi, l lxüsus, xüsus n v s. sözl rin

köm yi il yaran r. lav l rd is bel yard mç vasit l rd n istifad edilmir.

Xüsusil m nin m l g lm si. Xüsusil m dild müx-

t lif m qamlarda, raitl rd m l g lir. Xüsusil m ni m l g tir n rait ba l ca olaraq a a dak lard r.

1. Feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl ri b z n qo -malarla v ya qo mala maqda olan sözl rl laq y girir, cüml -nin sas x b ri il laq ni xeyli z ifl dir. H cm etibar il geni -l n r k budaq cüml y yax nla r. Xüsusi intonasiya v fasil il t l ffüz edil r k cüml nin qalan hiss sind n f rql nir v xüsusi-l ir. M s.: Göyün üzünü qara bulud alan kimi, b zi x st l r m nfi t sir göst rir. stirah t vaxt oldu una baxmayaraq, o bir ba a müdirin yan na yolland . H l bir çox sa ol dem k v zin , minn t d qoyursan v s.

Feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl ri qo malarla v ya qo mala maqda olan sözl rl laq y girib xüsusil dikd f al i tirak ed n qo malar, qo mala maqda olan sözl r bunlard r:


— 178 —

ba qa, savay , özg , qeyri, sonra, kimi, haqda, baxmayaraq, lav , v zin , as l olaraq, yana olaraq, f rqli olaraq v s.

2. Dan an n m qs dind n as l olaraq b zi cüml üzvl rinin vv lin xüsus n, xüsusil , h tta, o cüml d n, özü d , illa da, illah

da, h tta v s. kimi sözl r g tirilir. H min hiss t l ffüz zaman daha ayd n n z r çarp r v xüsusil ir. M s.: Bütün müt r qqi dövl tl r, xüsus n d (xüsusil d , o cüml d n v s.) Sovet dövl ti müharib nin leyhin idi. Mehman b zi cari i l ri, o cüml d n d M mm dxan n i ini ona tap rm d . Qad nlar, xüsus n rlik q zlar ki i m clisind oturub çör k yem zdil r ki, “ay bd r”. ( . f ndiyev) H l aprel sona çatmam bu çal-ç p r-siz k ndin h y tl ri, x rman yerl ri, tövl v samanl qlar n üstü, h tta evl rin damlar da ya lla m d . ( . xl ) H tta, mü yy n bigan likl qar lad bu sözl ri. (Anar) Valideynl ri bufetl rinin üstünü, servantlar n n içini bahal qab-qacaqla doldurmu dular, masan n, h tta röyal n üstün d iri büllur güldanlar, mür bb vazalar , gülqab lar düzülmü dü. (Anar) Texnik oldu una baxmayaraq, Adilin yazd , haqq-hesab el diyi r q ml r m n n bird n-bir son d r c cans x c göründü. ( . f ndiyev) vv ll r özümüzl yana , onlar üçün d xör k asard m. ( . f ndiyev) v s.

Bu cür xüsusil mi üzvl r d qiql mi xüsusil mi üzvl r d deyilir.

3. Xüsusil m söz s ras n n pozulmas il d yarana bilir. B -zi cüml üzvl ri öz yerind n cüml nin sonuna keçirilir. Daha ayd n n z r çatd r l r v xüsusil dirilir. M s.: Bir aya b nz di – camal sol un, bir q za b nz di – gözl ri dol un. (S.Vur un) H r cüml si bir güll dir – s rrast at lm .

4.B z n lav m lumat verm k m qs dil cüml y daxil edil n b zi üzvl r d xüsusi n z r çatd r l r v xüsusil ir. M s.:

ahg ldiyeva vaxtil mistan komunaya g tirib, camaat n irad sinin ksin olaraq, s dr seçdirmi dir.


— 179 —

5.Bildiyimiz kimi, lav l rin böyük bir hiss si xüsusi intona-siya v fasil il ayr laraq xüsusil ir (xüsusil n lav l r olur). M s.: l sg r l kb rovu – o görk mli s n t xadimini ham sevirdi.

D qiql dirici xüsusil mi üzvl rl xüsusil mi lav l rin ox ar v f rqli xüsusiyy tl ri. D qiql dirici xüsusil mi üzvl r formas na gör xüsusil mi lav l r ox ay r. H r ikisind iki komponent mü ahid olunur. M s.: Britaniya nümay nd si 7 iqlim basa-basa burada – Az rbaycanda n q l t edir? Fakül-t mizin t l b l ri, xüsus n son kursda oxuyanlar b di - b dii gec d f al i tirak etdil r. Bu misallardan birincisind xüsusil n lav l r, ikincisind d qiql dirici xüsusil mi üzv vard r.

Bunlar n sas f rqi a a dak lard r. 1. lav il lav li üzv bir m fhumun müxt lif ifad çil ri ol-

du undan onlar n aras na b rab rlik i ar si qoymaq olar. M na etibaril birinci cüml d burada sözü b rab rdir Az rbaycanda sözün . Lakin d qiql dirici xüsusil dirilmi isiml rd vv lc c m, toplu, sas kütl götürülür, sonra onun bir hiss si, bir cüzi xüsusiyy ti n z r çatd r l r. Ona gör d c m, toplu, sas kütl il onun bir hiss si, cüzi xüsusiyy ti aras na b rab rlik qoymaq olmaz. Fakült mizin t l b l ri birl m si xüsus n son kursda oxuyanlar birl m sin b rab r deyildir.

2. lav l rd n vv l y ni sözü i l nir. Xüsusil m d n vv l is xüsus n, l lxüsus, h tta, illah da v s. tipli sözl r i l nir.

3. lav cüml üzvü say lm r. Hans üzvün lav sidirs , onun ad il adlan r. Y ni mübt dan n lav si, x b rin lav si v s. Xüsusil n hiss is cüml üzvü hesab olunur. slind bütün cüml üzvl ri xüsusil bilir. Lakin tamaml n v z rfliyin xüsusil m sin daha çox t sadüf olunur.

Tamaml n xüsusil m si. Tamaml qlar daha çox ba qa, qeyri, savay , özg , lav v s. kimi qo malar vasit sil xüsusil -ir. Bu qo malar bir s ra sözl r v birl m l r art r l r. H min


— 180 —

hiss xüsusi s s tonu il t l ffüz edilir v xüsusil ir. M s.: Elmin qap lar b yl rd n, a alardan savay , bütün xalq n üzün ba lan-m d . Sahild kül yin u ultusundan ba qa, heç n e idilmirdi. Ey sevdiyim, s nd n qeyri kimim var. Ham ba a dü c k o b db xtd n savay .

Qeyd: ba qa, qeyri, savay , özg , lav v s. tipli sözl r cüml d sas nitq hiss si kimi olduqda qo -mal xüsusil m l r, y ni xüsusil m l r yaratm r. M s l n: Ba qa i l rl m ul olur. Onun gördükl ri özg bir dünyad r.

Tamaml qlar n xüsusil m si bir s ra m na çalarlar n n yaran-mas na s b b olur. Bunlar a a dak lard r:

1. B zi xüsusil n hiss y aid fikir cüml nin xüsusil m y n hiss sin d aid olur v bu cür tamaml qlar aidetm xüsusiyy tini da yan tamaml qlar adlan r. M s.: Mü avir y alim v müh ndis-l rd n ba qa, texniki i çil r d d v t edilmi di.

2.B zi xüsusil n tamaml a aid fikir istisna xarakteri da y r. Cüml nin qalan hiss sind n f rql nir. Bel l ri istisnaetm xarakteri da yan tamaml qlar adlan r. M s.: Gül bat n hiss edirdi ki, z man y tabe olmaqdan ba qa, indi qeyri- lac yoxdur. Bu yerl rd indi uçuq evl rd n savay , heç n görünmürdü.

Z rfliyin xüsusil m si. Z rflikl r d izahedici sözl r hesab -

na geni l n r k budaq cüml y yax nla r v xüsusil ir. Baxmayaraq sözü feili ba lama kimi deyil, qo mala m söz kimi i l ndikd özünd n vv lki t rkib hiss nin xüsusi intonasiya il t l ffüzün v xüsusil m sin s b b olur. Baxmayaraq sözü qar-

la d rma z rfliyinin xüsusil m sin s b b olur. M s.: Ail sinin da lmas na, var-yoxunun ld n ç xar lmas na, q ç n n birinin itirilm sin baxmayaraq, M sum çox nikbin idi. ( .V liyev) B rk


— 181 —

qorxma ma baxmayaraq, heyvan n bu mavi nur d nizi içind nec qeyb oldu una heyranl qla tama a edirdim. ( . f ndiyev) Havan n isti olmas na baxmayaraq, onlar n h r ikisi b növü r ngli yun kostyum geymi , eyni r ngd qalstuk ba lam d . ( . f ndiyev) Ya s ks ni çoxdan keçm sin baxmayaraq, q ddi dümdüz, di l ri a appaq idi. ( . f ndiyev) May n ax rlar olmas na baxmayaraq, me a aclar ndan b zil ri çiç yini tökm mi di. ( . f ndiyev)

Halda sözü d qo mala m söz kimi i l ndikd özünd n vv lki t rkib hiss nin xüsusi intonasiya il t l ffüz edilm sin v

xüsusil mi qar la d rma z rflikl rinin ifad sin s b b olur. M s.: Bac s m kt bi la qurtar b h kimlik d rsi ald v la oxudu u halda, onun i i-gücü evd oturub üz-gözün b z k verm k idi.(M. brahimov) Q rx s kkiz ya oldu u halda, saçlar nda bir d n d a tük yox idi. ( . f ndiyev) M n tutuldum, yen d s b bini bilm diyim halda, x cal t ç kdim. ( . f ndiyev) M n t ccüb edirdim ki, day m u ada olanda n n m gec -gündüz ona dua el diyi halda, b s, niy indi onun g li in sevinmir? ( . f ndiyev)

Halda sözü isim kimi i l ndikd , v ziyy td sözü il sinonim olduqda v bu sözd n sonra fasil edilm dikd üzv xüsusil mir v t rkib hiss bütövlükd adi – t rzi h r k t z rfliyi kimi ç x edir. M s.: Gözl ri ba l oldu u halda, m ni tan d . g r bu sözd n sonra fasil edil rs , xüsusil mi qar la d rma z rfliyi ifad olunmu olar.

v zin sözü d özünd n vv lki t rkib hiss sinin xüsusi into-nasiya il t l ffüzün v qar la d rma z rfliyinin xüsusil m sin s b b olur. M s.: U a a öyüd-n sih t verm k v zin , onu daha da c rnad rs n z. Bu cüml d v zin sözünü at b ondan vv lki söz -dansa, -d ns kilçisini art rmaq mümkündür. U a a öyüd-n sih t verm kd ns , onu daha da c rnad rs n z. Dig r misallara diqq t yetir k: Lakin onun sözl ri m ni t skin etm k v zin ,


— 182 —

daha da s bil dirirdi. ( . f ndiyev) Soltan da bunu yol r isin x b r verm k v zin , “qorxmay n, sizi m rk z yan nda x cal t el m rik” dedi. ( . f ndiyev)

Kimi qo mas da özünd n vv lki üzvün xüsusil m sin s -b b olur. Kimi qo mas müqayis m nal t rzi-h r k t z rflikl rini xüsusil dirir. M s.: U aqlar y x la-y x la yerim yi öyr ndikl ri kimi, böyükl r d görüb-götürür öyr nirl r. M nim g li im kims ni maraqland rmad kimi, gedi im d qoca l sg r day il Güllü xaladan ba qa heç k si mük dd r etm di. ( . f ndiyev)

s bl ri pozulmu adamlar qorxulu yuxular gör n kimi, bu b dbin fikirl rin d m nim dü düyüm ç tin v ziyy td n do du unu bilirdim. ( . f ndiyev) Buludlar t l sirmi l r kimi, a a lara – üfüq do ru sür tl uzaqla d . ( . f ndiyev) Sonra m xfi bir ey söyl yirmi kimi, ba m azca qaba a y r k, limi a z ma qoyub mülayim bir s sl p ç ldad m. ( . f ndiyev)

T rzi-h r k t z rflikl ri söz s ras n n pozulmas il d , y ni z rfliyin cüml sonuna keçm si il d xüsusil bilir. M s.: Aç lmay r qa -qaba n, a r aylar, ill r kimi. (M. brahimov)

T rzi-h r k t z rflikl ri laq dar olaraq, as l olaraq, yana olaraq v s. kimi sözl rin köm yi il d xüsusil ir. M s.: D -mirov vv lki y ncaqlardan f rqli olaraq, birinci özü dan ma-

a ba lad . Ancaq bununla yana olaraq, ür yimin d rinlik-l rind m nim üçün ondan ziz adam yox idi. ( . f ndiyev) Qaz n n da quzusu yaylaqda idi, ancaq, görünür, son hadis l rl laq dar olaraq, özü d arvad-u a h l yayla a köçm mi di.

( . f ndiyev) rimin ist k v t l bl rind n as l olaraq, ba qa ki il r münasib timd öz h r k tl rimi daim n zar t alt nda saxlamaq m nim üçün o q d r d asan deyildi. ( . f ndiyev)

Z rflikl r xüsusil nd zaman v yer z rflikl ri xüsus n, xü-susil , özü d , o cüml d n, h tta, illah da (illa da) v s. kimi sözl rin vasit sil d xüsusil ir. M s.: Yayda, xüsus n oba yayla a köç nd k ndl r bo qal rd . H r yerd ,o cüml d n


— 183 —

partlay n ba verdiyi razid güclü n zar t d st l ri g zirdi. B s n üçün adamlar yatandan sonra?.. Özü d o ru kimi x lv ti, ora-bura baxa-baxa. ( . f ndiyev) Evimizd , xüsusil anam x st oldu u zaman çox tutqun, k d rli bir v ziyy t yaranard . ( . f ndiyev) H tta bu gün, körpüsalanlarla rab içdiyini söyl y nd d , m n übh l rimd uzaqlara getm kd n ç kindim. ( . f ndiyev) Ba qa üzvl r, y ni mübt da v s. d yuxar dak sözl rin köm yi il xüsusil bilir. M s.: H bsxanadan qaçm dustaqlar n ham s , o cüml d n Vasili Orlov da burada idi.

D qiql dirici üzvl rin xüsusil m sind n vv l, qo malar n xüsusil m sind n sonra mütl q vergül qoyulmal d r.

d biyyat:


dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.186-195 2. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak ,

“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.227-239 3. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya

ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.104-119


— 184 —

ÚÖTTÿRKÈBLÈ Vÿ

TÿKTÿRKÈBLÈ CÖMLÿLÿR

Cütt rkibli cüml l r. Cüml üzvl rinin i tirak na gör sad cüml iki böyük qrupa ayr l r: cütt rkibli cüml , t kt rkibli cüml .

Cütt rkibli cüml l rd fikir subyekti, y ni m ntiqi subyekt ayr ca mübt da v ya mübt da qrupu klind , m ntiqi predikat is ayr ca x b r v ya x b r qrupu klind ifad olunur. Bel lik-l , cüml nin qurulmas nda h r iki ba üzv i tirak edir. El buna gör d h r iki ba üzvün i tirak il formala an cüml l r cütt r-kibli cüml l r adlan r. M s.: Da lar onun göz lliyin heyran qal-d . Çiç kl r ona qibt etdi. A qlar hüsnün dastan dedil r. Sora-

ell r yay ld . gidl r d rd dü dü. Bu cüml l rin ham s cüml nin qrammatik sas n t kil ed n ba üzvl rin f al i tirak il quruldu u üçün cütt rkibli cüml l rdir.

Mübt das birinci v ikinci xsin t k v c mind olub burax -lan, üslubi m qs dl ixtisar edil n cüml l r haqq nda müxt lif münasib tl r vard r. M s.: Ovçulu a meyl sald m, gec -gündüz çöld qald m. (S.Vur un) Q m ç km , gülüm, s n da çiç kl ri il b sl nmi mlikl r g tir c y m. ( . f ndiyev) v s.

B zi dilçil r bu cür cüml l ri t kt rkibli mü yy n xsli cüm-l l r adland r r. Lakin t kt rkibli cüml d olmayan üzvü b rpa et-m k mümkün olmad halda, bel cüml l rd mübt dan asanl q-la b rpa etm k olur. Ona gör d ks riyy t bel cüml l ri d cüt-


— 185 —

t rkibli hesab edir. Bu cür cüml l rd mübt da üslubi m qs dl , q na t m qs dil i l nm mi dir. Bel cüml l r cütt rkibli bütöv cüml hesab olunur. Mübt da üçüncü xsd d i l nm y bilir. M s.: “M n hm din k nd getm sini ist mirdim, lakin getdi” cüml sin diqq t yetir k. Bu cüml l rd n ikincisi yen cütt rkib-lidir. Lakin bu cüml bütöv deyil, yar mç q hesab olunur. Çünki onun burax lm mübt das yaln z vv lki cüml y sas n d qiq b rpa oluna bilir. Odur ki, bu cür cüml l r (Lakin getdi) cütt rkib-li yar mç q cüml hesab olunur.

Müxt s r v geni cütt rkibli cüml l r. Cütt rkibli cüml l r müxt s r v geni olur. Müxt s rl r yaln z ba üzvl rd n ibar t olur. M s.: D r l r u uldad .Mu an titr di. Süleyman b y gedir. ( .Haqverdiyev) B yl r gülü ürl r. ( .Haqverdiyev) Qonaqlar ç x rlar. ( .Haqverdiyev) eypur s si g lir. ( .Haqverdiyev) Mirz Mahmud i ar edir. ( .Haqverdiyev) l sg r il S n m g lirl r. ( .Haqverdiyev) Camaat da l r. ( .Haqverdiyev)

Geni cüml l rd is ba üzvl rl yana ikinci d r c li üzvl r d i tirak edir. M s.: Q z atas il Mu anda qald .

Yuxu ömrümüz rahat bir q f s; S n is ba m n alt na da qoy. (N.K s m nli) Daha bu ya a otlar göy rm z, Daha bu ya da lal l r sönm z. (N.K s m nli) M n h l onun q d r sür tl deyi n air rast g lm mi dim.

(M.Hüseyn) Leyla bir söz dem d n ona übh li n z rl rl baxd , bu ani x st liyin yeni bir t dbir ba lan c oldu unu hiss etdi. (M.S.Ordubadi)

Müasir Az rbaycan d bi dilind müxt s r cüml l r a a dak qaydada i l nir:

1.Ba üzvl rin h r ikisi i tirak edir. M s l n: M n dan d m. O, müh ndisdir. Sara t l b dir. H kim g ldi. Cavanlar oynay r-lar. ( .Haqverdiyev) C f rqulu xan, Mustafa xan, liqulu xan v s rk rd l r gedirl r. ( .Haqverdiyev) A a M h mm d xan n qa-


— 186 —

rovullar qaç rlar. ( .Haqverdiyev) Z rb li ç x r. ( .Haqverdi-yev) Mirz yl ir. ( .Haqverdiyev) v s.

2. Ba üzvl rd n biri, daha do rusu, x b r i tirak edir. Bel cüml l rd mübt da xs kilçisi vasit si il öz ifad sini x b rd tap r. M s l n: Qulaq as ram. T l sirs n. Sinifd yik. nl nirsiniz cüml l ri formal c h td n f rql ns l r d , m zmun c h td n f rql nmirl r. Ona gör d bunlar bütöv cüml hesab edilir. Bel cüml l rd ist nil n vaxt mübt dan xs kilçisi vasit sil b rpa etm k olur.

Qeyd: Müxt s r cüml l rin x b ri ismi x b r v feili x b r ola bilir. M s l n: Qap örtüldü. (O.Salamzad ) Telefon susmu du. Qoçaq o land r. M qal maraql d r.

3.B z n müxt s r cüml l r söz birl m l ri v t rkibl r hesa-b na geni l n bilir. Bununla da geni cüml y ox ay r. Lakin struktur etibaril müxt s r olaraq qal r. M s.: M ni gördüyünüz h min bu i g nc l r düçar ed n s nin m h bb tindir.

Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi, geni cüml l rd ba üzvl r-d n ba qa, ikinci d r c li üzvl rin biri v yaxud ham s i tirak edir. Müasir Az rbaycan d bi dilind geni cüml l r a a dak

kild i l nir: 1.Mübt da, x b r v tamaml qdan ibar t geni cüml l r.

M s l n: hm d dostunu gözl yirdi. M n kitab oxudum. sa b -yin sözl rind n Mustafa xan b rk s x ld . ( .C f rzad )

2.Tamaml q v x b rd n ibar t geni cüml l r. M s l n: D rsimi haz rlad m. d biyyat sevirik.

3.Mübt da, x b r, t yin v tamaml qdan ibar t geni cüml l r. M s l n: Qon ular bu göz l q za tama a edirdil r. M nim anam dadl xör kl r bi irir.


— 187 —

4.Mübt da, x b r, t yin, tamaml q v z rflikd n ibar t cüml -l r. M s l n: Anan n bigan liyi böyük o luna daha pis t sir edir-di. Bu vaxt r f ana qar s ndak adam ehtiyatla geriy it l di.

T kt rkibli cüml l r. Ba üzvl rin yaln z biri sas nda

formala an sad cüml y t kt rkibli cüml l r deyilir. T kt rkibli cüml l rd subyekt ayr ca mübt da, predikat is ayr ca x b r

kilind ifad oluna bilmir. Subyekt v predikat ba üzvl rd n biri traf nda c ml nmi olur. Ba üzvl rd n biri mövcud olmad üçün bu cür cüml l r t kt rkibli cüml l r adlan r. M s.: Soyuq bir q gec si idi. Palaza bürün eln n sürün. Ki ini el bil bird n-bir d yi dil r v s.

Bu misallardan birincisind mübt da yoxdur v onu heç cür t s vvür etm k mümkün deyildir. Do rudur, ikinci cüml y zahir n "s n" sözünü, üçüncü cüml y "onlar" sözünü art rmaq olar. Lakin faktiki olaraq h min cüml l r bu sözl ri art rmaq olmaz. Çünki h min sözl r cüml nin ümumil mi m nas il uy un g lmir v slind bu cür cüml l rd dan an xsi i in kim t r find n icra edildiyi yox, i in özü, proses maraqland r r.

T kt rkibli cüml nin dörd növü vard r: 1. xssiz cüml l r; 2. Qeyri-mü yy n xsli cüml l r; 3. Ümumi xsli cüml l r; 4. Adl q cüml l r.

xssiz, qeyri-mü yy n xsli, ümumi xsli cüml l r x b r sas nda formala r. Buna gör d onlar x b r sas nda formala an

t kt rkibli cüml l r adlan r. Adl q cüml l r is mübt da sas nda formala r v mübt da sas nda formala an t kt rkibli cüml adlan r.

Qeyd 1: xssiz, qeyri-mü yy n xsli, ümumi xsli cüml l r mür kk b cüml nin t rkibind i l nir.


— 188 —

Ancaq adl q cüml l r mür kk b cüml nin t rkibind i l nmir. Qeyd 2: T dris prosesind asanl qla ba a dü m k üçün xsin (mübt dan n) i tirak na gör sad cüm-l ni xsli v xssiz cüml l r ay r rlar1. xsli cüm-l ni öz növb sind mü yy n xsli cüml , qeyri-mü yy n xsli cüml , ümumi xsli cüml olmaqla üç qism bölürl r. Yeri g lmi k n onu da qeyd ed k ki, xsli cüml l rd xs anlay mübt dan n ekvi-valenti kimi i l nir. Y ni qrammatik xs ad alt nda mübt da n z rd tutulur.

xsli cüml il müqayis d xssiz cüml nin müb-t das olmur v o (olmayan mübt da) t s vvür g tirilmir.

1. XSS Z CÜML L R

Mübt das olmayan v heç cür d t s vvür edilm y n t kt r-

kibli cüml y xssiz cüml deyilir. xsin olmamas , ümumiy-y tl , iki m nada ba a dü ülür. Birincisi, m ntiqi xs. Bu, i gör n dem k olub, subyekt uy un g lir. kincisi, qrammatik

xs. Bu mübt da dem kdir. B z n bir cüml d eyni bir söz h m m ntiqi, h m d qrammatik xs kimi ç x edir. M s.: "M n oxuyuram" cüml sind "m n" sözü h m subyekt h m d mübt da-d r. Bu cür cüml l r cütt rkibli cüml l rdir. Lakin b zi cüml l r-d m ntiqi xs olur, qrammatik xs olmur. M s.: "M n soyuq-dur" cüml sind "M n " sözü m ntiqi xsdir v burada qramma-tik xs yoxdur. Ona gör d bu cür cüml l r t kt rkibli, y ni

1 M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya ç xan ç tinlikl r. “Maarif” n riyyat , Bak , 1987, s.126


— 189 —

xssiz cüml hesab olunur. xssiz cüml nin x b ri bir qayda olaraq h mi yaln z üçüncü xsin t kind olur. M s.: Pay z n ilk günl ridir. Ax am idi. Bazar günü imi v s.

Lakin yadda saxlamaq laz md r ki, x b ri üçüncü xsin t kin-d olan bütün cüml l r xssiz olmaz. xssiz cüml l r müxt s r v geni olur. Müxt s r xssiz cüml l r yaln z x b rd n ibar t olur v bel cüml l rd ikinci d r c li üzvl r i tirak etmir. M s.: S h rdir. Tezd ndir v s.

Geni xssiz cüml l rd x b rl yana ikinci d r c li üzvl r d i tirak edir. M s.: M n yaz n g lsin, a a. Ür kl rd bahar gülür, küç l rd h l q d r v s.

xssiz cüml l r bir s ra cüml növl rin ox ay r. xssiz cüml l rin mübt das olmad üçün onlar mübt das üslubi m q-s dl i l dilm y n cütt rkibli cüml l r ox ay r. M s.: H r t r f-d sakitlikdir.( xssiz cüml ) Ovçulu a meyl sald m. (cütt rkibli cüml ) Mü llim m. (cütt rkibli cüml ) Dün nd n i ç x r q. (cütt rkibli cüml ) Universitet g l rs n. (cütt rkibli cüml ) Bu nümun l rd cütt rkibli cüml l r mübt da art rmaq olur. Art r -lacaq mübt da is xs kilçisi vasit sil öz ksini x b rd tap-m d r: Mü llim m – M n mü llim m, Dün nd n i ç x r q – Biz dün nd n i ç x r q, Universitet g l rs n – S n Universitet g l rs n v s.

Dem li, cütt rkibli cüml y mübt da art rmaq oldu u halda, xssiz cüml l r mübt da art rmaq olmaz.

xssiz cüml mübt das burax lm cütt rkibli yar mç q cüml y d ox ay r. M s.: Murad b y haz r dayanm d . Q fil hü-cuma keçdi. Burada “Q fil hücuma keçdi” cüml si cütt rkibli ya-r mç q cüml dir. Ona mübt da art rmaq olar. xssiz cüml y is mübt da art rmaq olmaz. Yaxud: Atan kimdir? – Müh ndisdir. O indi hardad r? – Evd . Burada Müh ndisdir, Evd cüml l ri müb-t das burax lm yar mç q cüml l rdir. Onlar n mübt dalar n v-v lki sual cüml l rind n (Atan kimdir? O indi haradad r?) tap b


— 190 —

b rpa etm k mümkündür: Atam müh ndisdir. O (atam) indi evd -dir. Ancaq Yuxusu g lirdi. Tama an n sözünd n xo u g lmi di. Tama an heyr t götürmü dü ( . bülh s n) cüml l rind ( xs-siz cüml l rind ) mübt dalar b rpa etm k qeyri-mümkündür.

Ba üzvl rd n biri olmad üçün xssiz cüml adl q cüml y d ox ay r. M s.: Böyük bir s hra...(adl q cüml ), H r t r fd sakitlikdir.( xssiz cüml ) Lakin adl q cüml l rin x b ri, xssiz cüml l rin is mübt das olmur.

xssiz cüml qeyri-mü yy n v ümumi xsli cüml l r d ox ay r. M s.: Biz m rk zd n yaz rlar. l m y n t nb l dey r-l r. Bu cüml l rd n birincisi qeyri-mü yy n, ikincisi is ümumi

xsli cüml dir. Lakin qeyri-mü yy n v ümumi xsli cüml l r-d qeyri-mü yy n v ümumi xsl r olsa da, xs t s vvürü var-d r. xssiz cüml d is xs, mübt da t s vvürü q tiyy n yoxdur.

xssiz cüml l r ismi v feili x b ri olmaqla f rql nir. smi x b rli xssiz cüml l rin x b ri isiml rl , ismi birl m l rl v b z n z rfl rl ifad olunur. smi x b rli xssiz cüml l rin x b ri -d r, -dir, -dur, -dür kilçil ri v idi, imi köm kçi sözü il yaran r.

a)X b ri isiml ifad olunan ismi x b rli xssiz cüml l r: N cib o land r. ( . f ndiyev) “H diyy l r salonunda” q ng bir süfr vard . ( . f ndiyev) Q ng köyn kdir. ( . f ndiyev) S ssizlikdir. ( . f ndiyev)

b)X b ri ismi birl m l rl ifad olunan ismi x b rli xssiz cüml l r: Sabah yox, birisi gün bizim toyumuzdur. ( . f ndiyev) Onun toyu idi. (M. brahimov) Dekabr n on be i idi. (M. brahimov) Göz l bir yaz günü idi. ( . xl ) Günün batabat zaman idi. (M. brahimov)

c)X b ri z rfl ifad olunan ismi x b rli xssiz cüml l r: Gec idi. Tezdir.

smi x b rli xssiz cüml l r daha çox zaman m nal olur. M s.: Fevral ay n n üçü idi. Günün batabat zaman idi. (M. bra-


— 191 —

himov) Bir qohumun anadan olan günüdür. (O.Salamzad ) ndi fabrikd t n ffüs zaman d r. Öyr nm k vaxt d r. (H.Abbaszad ) ndi ov vaxt d r. Toy gec si idi. Son d r c qaranl q bir gec idi.

Göz l yay havas idi. Sabah istirah t günüdür. Soyuq q gec si idi. Yatmaq zaman imi . Ax amüstü idi. (M. brahimov) Pay z idi (M. brahimov) v s.

B z n -d r, -dir, -dur, -dür kilçisi v idi, imi köm kçi söz-l ri hal, v ziyy t m nal sözl r art r l r. M s.: Mirz nin zaman n-da bazarda ucuzluq idi. Murad n evind böyük adl qd r. Yen ötür-ötür, apar-apard r v s.

Qeyd: -d r, -dir, -dur, -dür kilçili xssiz cüml -l rin x b ri indiki zaman, idi, imi köm kçi sözlü

xssiz cüml nin x b ri is keçmi zaman m zmunu-nu bildirir.

Feili x b rli xssiz cüml l rin x b ri a a dak vasit l rl ifad olunur:

1. xssiz cüml nin x b ri feilin m lum növü il ifad olunur. M s.: Sübh az qal b. O zamandan çox keçib. Araya sükut çökdü. Ham dan çox üz-gözünd n yor unluq ya an D mir yaz m g ldi. (M.Süleymanov) Gec d n xeyli keçmi di. ( . f ndiyev) v s.

2. xssiz cüml nin x b ri feilin xssiz növünd olan feill rl ifad olunur. M s.: Nadir m ktuba baxd cüml si cütt rkiblidir. Ancaq M ktuba bax ld cüml si t kt rkibli xssiz cüml dir.

3. xssiz cüml nin x b ri feilin vacib formas il ifad olunur. M s.: Qurultay n materiallar n öyr tm li v t bli etm li. H r göz l kitab n da bax bel dolama-dolama ha iy l rd n, cans x c giri d n xeyli bir ba lan c olmal d r. (Elçin) B s n etm li? (M. brahimov)

4. xssiz cüml nin x b ri m sd rl ifad oluna bilir. M s.: N etm k, n t dbir tökm k. N t dbir tökm k? S nd n dem k,


— 192 —

bizd n el m k. (M. brahimov) Bütün bunlardan ayr lmaq. ( . f ndiyev) H mi lik ayr lmaq. ( . f ndiyev )v s.

5. xssiz cüml nin x b ri feili frazeoloji vahidl rl ifad oluna bilir. M s.: Ad göz lovun ona ac tutdu. Keç, s nd n d gözüm su içmir. ( . xl ) U aql qdan ötrü burnumun ucu göyn yir. ( . xl ) Arvadlar n dili a z na s mad . ( . xl ) M nim ölüvay adamdan xo um g lmir. ( . xl ) M nim el o ild n bundan z hl m gedir. ( . xl )

2. QEYR -MÜ YY N XSL CÜML L R

Bir v ya bir neç qeyri-mü yy n xs t r find n icra edil n i v h r k ti bildirm k üçün i l dil n mübt das z t kt rkibli cüml l r qeyri-mü yy n xsli cüml l r deyilir. Bu cüml l rd ks r n bir v ya bir neç xs olur. Lakin h min xsl r ortaya

ç xa bilmir. Qeyri-mü yy n kild qal r. Buna gör d qeyri-mü yy n xsli cüml l r m l g lir. Qeyri-mü yy n xsli cüml l rin x b ri bir qayda olaraq h mi 3-cü xsin c mind olur. M s.: U aqlar yay t tilin burax blar. M n Q zxan m dey rl r. M ni kadrlar öb sinin katib sin qo ub, x mir yo uran sex gönd rdil r. ( .Qurbanov) Sexin gir c yind m n t z a xalat geyindirdil r. ( .Qurbanov) Bizi qabaq c rg d yl -dirdil r. (M.C lal) P nc r nin qara p rd sini qald rm d lar. (S.Q dirzad ) v s. Lakin x b ri 3-cü xsin c mind olan bütün cüml l r qeyri-mü yy n xsli cüml ola bilm z.

Qeyri-mü yy n xsli cüml l rd qeyri-mü yy nlik m nas müxt lif keyfiyy td olur. B z n qeyri-mü yy nlik az olur v i in icras nda dan an xs m lum olur. M s.: Ay camaat, qaç n, döyü ürl r.

B zi cüml l rd qeyri-mü yy nlik d r c si daha az olur. in icras dan ana da, dinl y n d m lum olur. Bel cüml l rd


— 193 —

icraç slind dan an xsin özü olur. Lakin x b rin üçüncü xsin c mind olmas qeyri-mü yy n xsli cüml l ri yarad r.

M s.: S nd n soru murlar. G l, s n deyirl r. Süfr ni haz rla-d lar. ( . xl ) h rl ri viran qoydular. (S.R hman)

B dii s rl rd bu formalardan çox istifad olunur. Qeyri-mü yy n xsli cüml l rd xssiz cüml l rd oldu u

kimi mübt da olmur. Ancaq bunlar aras ndak f rq odur ki, xssiz cüml l rd mübt dan n b rpas qeyri-mümkün oldu u

halda, qeyri-mü yy n xsli cüml l rd mübt da formal c h td n üçüncü xsin c mind b rpa oluna bilir. Lakin m zmun bax m ndan i in icraç s konkret olaraq meydana ç xm r. M s l n:

Bel deyirl r ki, a lad r yeri, Sizin Qaraba n xan nd l ri. (S.Vur un)

Bu misalda formal olaraq “onlar” mübt das n b rpa ets k d (onlar bel deyirl r), yen d dey nl rin kim oldu u a kar olmur. H m d dinl y ni v dan an i in kim t r find n icras yox, sad c olaraq icras maraqland r r. Ona gör d qeyri-mü yy n

xsli cüml l rd xsin (mübt dan n) b rpas na ehtiyac olmur. M s l n: Ordudan burax lanlar t nt n il V t n yola sal rd lar. ( .Hüseynov) Deyirl r, o s h r alagöz maral sürünüb astaca çat r bula a. (N.X zri)

Qeyri-mü yy n xsli cüml l rin x b ri feilin müxt lif zamanlar nda ola bilir. M s l n: Ona el g ldi ki, bu saat evin dörd t r fini k sibl r. ( . xl ) Bir gün m ni d öz yata mda m hv ed rl rs , kimin x b ri ola bil r. (M.S.Ordubadi) Kolxozun tarixini yazacaqlar. ( . bülh s n)

Qeyri-mü yy n xsli cüml l rin x b ri t sdiq v inkar ola bil r. M s l n: Q s b d h r gün birc x b r e idildiyi halda, bu gün bir neç x b r bar d dan rd lar. (M.Süleymanov) S riyy ni h rar tl alq lad lar. ( . f ndiyev) Ç k -ç k onu çarda n yan na apard lar. ( . f ndiyev) Ondan sonra daha zavoddan adam ça rmad lar. (M.Süleymanov) mi, qanmayan


— 194 —

öldürm zl r ki? ( . f ndiyev) Yaz yasxanalara buraxm rlar. (C.Cabbarl ) Qaraç gününd ya amazlar. ( . f ndiyev)

Qeyri-mü yy n xsli cüml l r x b ri üçüncü xsin c mind olan cütt rkibli cüml l r ox ay r. Lakin bunlar bir-birind n sasl

kild f rql nir. Bel ki, x b ri üçüncü xsin c mind olan cütt rkibli cüml l rin mübt das oldu u halda, qeyri-mü yy n

xli cüml l rin mübt das olmur. Müqayis ed k: Q zlar bu ba-r d Nuru il dan d lar. ( .Hüseynov) Gec nin yar s p nc r ni a b g ldiyini e its l r, gör n l r dan arlar. (S.R hman) Bu cüml l rd n birincisi x b ri üçüncü xsin c mind olan cütt r-kibli cüml , ikincisi is qeyri-mü yy n xsli cüml dir. Anam getdi, atam g l c k, onlar bizi rahat qoymayacaqlar. Laç nla Leyla l- l tutaraq üzüa a götürüldül r. Bu cüml l r cütt r-kibli cüml l rdir.

Qeyri-mü yy n xsli cüml l r b z n formal c h td n (x b r-l rinin III xsin c mind olmas na gör ) ümumi xsli cüml l r ox ay r. Lakin bunlar f rql ndirm k laz md r. M s l n: E itdiyin sözl ri iclasda dedil r. H r bo sözd n ötrü adama bel üz göst r-m zl r. Burada birinci cüml qeyri-mü yy n xsli cüml , ikinci cüml is ümumi xsli cüml dir.

Qeyri-mü yy n xsli cüml l r formal c h td n (x b rl rin gör ) b z n x b rd n ibar t yar mç q cüml l r ox ay r. Lakin onlar bir-birind n m zmunca f rql nirl r. M s l n:

– B s müh ndisl r bu bar d heç n demirl r? – Deyirl r. Onlar n fikrinc , bu ilin ax r nda t hvil verm li-

dirl r. Burada “Deyirl r” x b rd n ibar t yar mç q cüml dir. “T hvil verm lidirl r” qeyri-mü yy n xsli cüml dir.

Qeyri-mü yy n xsli cüml l r mür kk b cüml nin t rkib his-s si kimi d i l nir. M s l n: Heç yar m saat keçm di ki, mrini verdil r ( .Qurbanov) Deyirl r, q z Kürd n keçiribl r. ( . xl ) M n el g lirdi ki, a z m yummu dular, bir söz dey bilmirdim. (S.R hman)


— 195 —

3. ÜMUM XSL CÜML

X b r sas nda formala an t kt rkibli cüml l rd n biri d ümumi xsli cüml l rdir. Ümumi xsli cüml l rin x b ri ks -r n ikinci xsin t kind v üçüncü xsin c mind , b z nd bi-rinci xsin t kind olur. Lakin x b r hans xsd olursa-olsun i in icras ümumi xarakter da y r, ham ya aid olur. Bütün xsl ri hat edir. Buna gör d bel cüml l r ümumi xsli cüml l r

adlan r. Ümumi xsli cüml l r ks r n atalar sözl ri, m s ll rd n v aforizml rd n, m sl h t, n sih t xarakterli cüml l rd n ibar t olur. M s.: Uman yerd n küs rl r. Günü-gün satmazlar. Cüc ni pay zda sayarlar. Mal n yem y nin mal n yey rl r. Bars z a aca da atmazlar. B xtini qozda s na, o ulda, q zda s na. Bir bu da km s n, min bu da biçm zs n v s.

Ümumi xsli cüml l rin x b ri ba l ca olaraq a a dak for-malarda olur:

1.Ümumi xsli cüml l rin bir qisminin x b ri feilin mr formas n n birinci xsinin t kind olur. M s.: Özüm yer el yim, gör s n neyl yim. Ad m s n qoyum, s ni yana-yana qoyum. A üzüm, qara üzüm, ba n dibind n üzüm.

2.Ümumi xsli cüml l rin bir qismind x b r mr formas n n ikinci xsinin t kind olur. M s.: vv l arx tullan, sonra b r kallah de. Z man y bir bax, i bir bax. Anas na bax, q z n al, q ra na bax bezini al. Alim yan nda dilini saxla, usta yan nda lini. Özg mal na d ym , – Özününkünü b rk saxla. Öz b xtin-

d n küs. Öz at n n noxtas ndan yap . Öz ad n özg l r qoyma. Öz a l n özg a l na verm . Öz i ini özün gör. Sirrini dostuna dem , dostunun da bir dostu var. Atalar nahaq yer dem yibl r ki, xasiyy tini yax bilm diyin at n dal na keçm . ( . xl ) Yax l q el , yax l q gör v s.

3.Ümumi xsli cüml l rin x b ri feilin x b r formas n n ikin-ci xsinin t kind ola bilir. M s.: Bu gün, bu saat yeyirs n, içir-


— 196 —

s n, g zirs n, oynay rsan, gülürs n, amma bir saat sonra n ola-ca n bilmirs n.

Qeyd: Ümumi xsli cüml l rin b z n x b ri feilin x b r formas n n ikinci xsinin t kind olark n x -b rd n vv lki komponent rt formas nda ç x edir:

zm s n, zil c ks n, ayaqlamasan ayaqlanacaq-san. (M.C lal)

4.Ümumi xsli cüml l rin bir qismind x b r feilin x b r formas n üçüncü xsinin c mind olur. M s.: Cüc ni pay zda sayarlar. Göz l göz l dey rl r. Allahdan qorx, bir gözün v zin iki gözünü ç xararlar. (M. brahimov) nsan n müsib tin bel gülm zl r. (M. brahimov) Q ribi bax ndan tan yarlar. Q rib iti yad m h ll d n qovarlar. yil n boynu vurmazlar. Odu od il söndürm zl r. l m y n t nb l dey rl r. Atdan dü üb e y minm zl r.Y x lana balta çalmazlar. B y ver n at n di in bax-mazlar. A pulu qara gün üçün y arlar. Adam hün ri il tan -yarlar. A evi görüb qara evi yand rmazlar. Öldürm yin, amand r, yaral n öldürm zl r.

5.B z n ümumi xsli cüml l rin x b ri feilin rt formas n n ikinci xsinin t kind olur. M s.: Ba a baxarsan ba olar, baxmazsan da olar.

6.Ümumi xsli cüml l rin bir qismind is x b r feilin arzu formas n n üçüncü xsinin t kind olur. M s.: Pamb q çox z rif eydir, g r k onun naz n ç k s n. G r k ham ya bir gözl

baxasan. ( . xl ) X b ri ikinci xsin t kind olan ümümi xsli cüml l r öz

formas na gör mübt das üslubi m qs dl burax lm cütt rkibli cüml l r ox ay r. M s.: nstitut qurtar rsan q z m, – dey Rüst m ki i ilk d f g lin müraci t etdi. Palaza bürün eln n sürün. H r iki misalda x b r ikinci xsin t kind dir. H r iki misalda


— 197 —

mübt da yoxdur. H r iki misalda zahir n s n sözünü art rmaq olar. Lakin bu yaln z birinci halda mümkündür. Çünki cüml nin mübt das h qiq t n xsl nmir. Odur ki, birinci cüml cütt rkib-lidir. kinci cüml y is s n sözünü art rmaq olmaz. Çünki ümumi

xslidir. X b ri üçüncü xsin c mind olan ümumi xsli cüml l r il

qeyri-mü yy n xsli cüml l r aras nda da bir ox arl q var. M s.: S n boyda m sul i çini heç zaddan ötrü v zif d n götürm zl r. Qaranl q yer da atmazlar. H r iki cüml nin x b ri üçüncü

xsin c mind dir. H r iki cüml nin mübt das yoxdur. "Onlar" sözü mübt da kimi t s vvür olunur. Lakin bunlar bir-birind n f rqli cüml l rdir. Birinci cüml d i in icras bir v ya bir qrup

xsl ba l ola bil r. Lakin h min xsl r qeyri-mü yy ndir v cüml qeyri-mü yy n xsli cüml dir. kinci cüml is ham ya h r yerd , h mi aid olan i i bildirir. Ona gör d h min cüml ümumi xsli cüml dir.

Qeyd: X b ri üçüncü xsin c mind olan cüml l r müxt lif qurulu da olur. Bu cür cüml l rin bir qismi cütt rkibli bütöv cüml klind , bir qismi cütt rkibli yar mç q cüml klind , bir qismi qeyri-mü yy n

xsli, bir qismi is ümumi xsli cüml klind olur. Bunlar t hlil prosesind f rql ndirm k laz md r. M s.: Atl lar k nd yeti dil r. (cütt rkibli bütöv cüml ) Mahmud katibl görü m k ist yirdi. Görü -dül r. (cütt rkibli yar mç q cüml ) Biz m rk zd n yaz rlar. (qeyri-m üyy n xsli cüml ) l m y n t nb l dey rl r. (ümumi xsli cüml )


— 198 —

4. ADLIQ CÜML L R

vv lki t kt rkibli cüml l rd n f rqli olaraq adl q cüml l r mübt da sas nda formala r. Y ni bunlar n sas n t kil ed n sözl r v söz birl m l ri mübt daya uy un g lir. Bel cüml l rin x b ri olmur. X b ri b rpa etm y d heç bir ehtiyac duyulmur. Adl q cüml l r qrammatik c h td n cüml kimi formala m r. Adl q cüml l r predikativliyin xüsusi lam tl rini q bul ed bilmir. Ancaq adl q cüml l r sad cüml nin lam tl rind n hesab olunan bitkinliy , intonasiyaya malik olur. Adl q cüml l rd ya v hadis l rin, prosesl rin ad ç kilir, ancaq onlar n haqq nda heç bir m lumat verilmir. Adl q cüml l rd iki anlay – ya, hadis v onlar n mövcudlu u anlay öz ifad sini tap r. M s.:

Terek sahill ri... Don sahill ri... Boz inel... Avtomat... Gözl rd bir kin... Kupe... P nc r sind qal n, nax l p rd . (R.Rza) ...Uzun yol. S rni inl r, Bir d Bak va zal . zdiham.

Qara qar qa kimi qayna an adam, adam. (R.Rza) ...Ayl , ulduzlu gec ... T k abal d a ac . (M.Hüseyn)

Adl q cüml l r öz qurulu una gör x b rsiz yar mç q cüml l -r ox ay r. Lakin yar mç q cüml daha çox m tn daxilind , dialoq-larda i l ndiyi halda, adl q cüml l r daha çox m tnin vv lind , remarkalarda i l nir. Yar mç q cüml nin burax lm x b rini b r-pa etm k olur. Adl q cüml l rd x b rin b rpas na ehtiyac yox-


— 199 —

dur. Yar mç q cüml m tnd n ç xanda m na verm y bilir. Adl q cüml l r m tnd n ç xar ld qda da ayr l qda m na ifad ed bilir. M s l n:

– N vaxt g lmis n? – Ax amüstü. Burada “– Ax amüstü” yar mç q cüml dir. An-

caq Ax amüstü, d niz k nar , t k söyüdün alt el bil heç n d yi -m mi di. (S.Q dirzad ) cüml sind “– Ax amüstü” adl q cüm-l dir.

Bir çox dilçil r kitab, q zet, jurnal, s r adlar n da adl q cüml hesab edirl r. Bu ümum n a labatand r. Adl q cüml nin zaman qrammatik yolla ifad oluna bilmir. Çünki zaman anlay x b rd öz ifad sini tapm r. Adl q cüml nin x b ri olmur. Lakin situasiya, raitl ba l olaraq bilirik ki, adl q cüml l r indiki zaman m zmununa malikdir.

Adl q cüml l rd xs anlay da qrammatik yolla ifad oluna bilmir. Buda x b rin olmamas il ba l d r. Lakin raitl ba l olaraq bilirik ki, adl q cüml l r üçüncü xs aiddir.

Adl q cüml l rin sas n t kil ed n sözl r a a dak vasit l rl ifad olunur:

1.Adl q cüml l r ad t n isiml rl v bir s ra ismi birl m l rl ifad olunur. M s.: K nd, yol, a aclar, z m tli bir qala, d h tli müharib , yeni tikilmi istirah t evinin h y ti, aciz bir dü m n kimi m rh m tsiz v amans z bir sükut. Toyun birinci günü, sessiyan n sonu. T l b l rin arzular . Ah, m nim h yat m. K nd havas . Bibiheyb t m d nl ri. Xanlar n evi. (S.Vur un)

2.B z n adl q cüml l r isiml rd n v saylardan ibar t olur. M s.: Moskva, Kreml, 26 iyun 1960-c il. 1907-ci il, Bak . (S.Vur-un) London, 26 avqust, 1918-ci il. (M.S.Ordubadi) 3 fevral,

1918-ci il. (M.S.Ordubadi) Tehran 1 mart 1916-c il... (M.S.Ordu-badi) 87-ci il may n vv li v s.

3.Adl q cüml l rin b zil ri m sd rl d ifad oluna bilir. M s.: Ya amaq... Bu yaln z bir arzudur.


— 200 —

Adl q cüml l rin qurulu u müxt s r v geni olmaqla f rql -nir. Müxt s r v adl q cüml l r ad t n bir üzv –mübt daya uy-

un g lir. M s.: Var-dövl t, cah-c lal. Bunlar n heç biri Z rnigar xan m n gözünd yox d r c sind idi. ( . xl ) Sükut.. V zif ... Yol... Qatar...

Q . axta. Dekabr. S rs ra. Kül k. Boran n idd ti qovurur qar . Kül kl r lind qar l k-v l k, liy i l yir v y lt lar . (R.Rza Ulutürk)

Bay l. Zindan. S h r ça . (R.Rza) u a qalas . Xan saray . Vaqifin evi. Toy m clisi, oyun. (S.Vur un)

Geni adl q cüml l rd mübt dadan lav ikinci d r c li üzvl rd (ad t n t yin v z rflikl r) olur. M s.: Bir-birinin üstün y lm d ril r, yor an-dö kl r, divardak kasalar, mis qablar. ( . lib yli) Da t yind göz ya kimi axan dumduru çay. (M. brahimov) K ndin k nar nda s fal bir yer. nc v çox n fis i l nmi q dim b z k yalar . (H.Mehdi) Kürün sahili c rg il qalanm tonqallar ( . xl ) H s n xan n saray ndak böyük salonda qonaqlar n r fin düz ldilmi m clis. Ortada f vvar li hovuz. Ucsuz-bucaqs z q biristanl q. Ba da lar yonan balta s sl ri, sin da lar cilalayan aqreqat u ultusu. Ordan-burdan, adda-budda, mehin s mtin gör a kar v q r q-q r q e idil n yasin s dalar v a la ma... T z ölü g tir n ma n karvan ... Q birl r aras çal n-çarpaz, düyün-düyün, dolam-dola q c rlarda – çiyinl r üstünd y r alanan al q rm z örtüklü maf ... (Qabil) Qollar q r lm yüz aml çilç raqlar, tavanda qanad-qanada çal b “uçu an p ril r”, qabartmalar qopan sütun ba lar , lvan ü li p nc r l rin t z d n sal nm ü l ri, k hraba r ngli m rm rl rin s n qlar , tacir evl rind n g tiril n man t xalçalar, çöhr l rind n ehtiyac v yoxsulluq oxunan

xidm tçil r, q lyanlar, st kanlar... (M.S.Ordubadi) v s.


— 201 —

Qeyd: B z n adl q cüml l rin d bi dilimizd iki cür formala mas qeyd olunur: 1. Mübt da sas nda yaranan adl q cüml l r; 2. X b r sas nda yaranan adl q cüml l r. M s l n: Divarda rinin böyüdülmü kli, a a da üçkünc stol üstünd iri maqnitafon. (M. brahimov) Bu cüml mübt da sas nda yaranan adl q cüml dir. X b r sas nda

yaranan adl q cüml l rd apar c rola malik olan zaman, m kan, hadis v proses anlay lar predikata (x b r ) uy un g lir. M hz bu xüsusiyy ti n z r alaraq b zi adl q cüml l rin x b r sas nda yarand n q bul edirl r. M s l n: Aslan n evi. S h r. Sübh ça . Qaranl q. Zülm t. Yen h min otaq. (M. brahimov) Bak , Neft da lar , günortaça , nahar vaxt . (M. brahimov)

Bütöv v yar mç q cüml l r

Bütöv cüml l r. Ba v ikinci d r c li üzvl rin i l nib-i l n-m m sin , burax l b-burax lmamas na gör sad cüml iki növ ayr l r. Bütöv v yar mç q cüml l r.

Fikrin ifad si üçün ehtiyac duyulan, bütün üzvl ri bilavasit i tirak ed n, burax lmam olan cüml l r bütöv cüml adlan r. M s.: Yen eypur s sl ri gurlad . Me d bo uq bir güll s si e idildi. Sahil boyunca a aclar x rdaca yarpaqlar titr tdi. (M.Hüseyn) Bu cüml l r bütöv cüml l rdir. Bütöv cüml müx-t s r v geni olur. Müxt s rl r yaln z ba üzvl rd n ibar t olur. M s.: S m d dill nmirdi. Geni bütöv cüml l r is ba üzvl rl yana , ikinci d r c li üzvl rin i tirak ndan ibar t olur. M s.: S m d q m b tez-tez lini saqqal na ç kirdi.( .Hüseynov) Bütöv cüml ya cütt rkibli, ya da t kt rkibli cüml kilind formala r. M s.: Camaat susub maraqla qulaq as rd . Dan d qca h r sözün


— 202 —

ür yinin bir z rr sini qatan, c sar tl , inamla çarp an S rtin ür yi yand , yaz g ldi.

Qeyd: Dild daha çox t sadüf etdiyimiz G lir m. G lirsiz. G lirs n. G lirsiniz kimi cüml l r d cütt rkibli bütöv cüml hesab olunur.

Yar mç q cüml l r. Bir v ya bir neç üzvü burax lan, lakin asanl qla t s vvürl b rpa edil bil n cüml l r yar mç q cüml deyilir. M s.:

– A a ikay tim var. – Kim ? – A a, pristava. –M n özüm d bir h ft dir ki, onun yolunu gözl yir m. –B s hara gedib, a a? –Qaçaq qovma a. –B s s n kims n, a a? –M n pristav n pomo niki. –Yax , s n su ikay tin baxa bil rs nmi? –Yox! –Niy ? –Ba m a r y r... (S.R himov).

Bu dialoqda – Kim ?, – A a, pristava, Qaçaq qovma a cüm-l l ri yar mç q cüml l rdir. – A a, ikay tim var, B s hara gedib, a a? – M n pristav n pomo niki, – Yax , s n su ikay tin baxa bil rs nmi? cüml l ri bütöv cüml l rdir.

Misallardan göründüyü kimi, ba üzvl rd n biri v ya h r ikisi burax lan cüml l r yar mç q cüml l r hesab olunur. H m d mi-sallardan o da ayd n görünür ki, yar mç q cüml l rd burax lm üzv vv lki cüml l rd i l ndiyi üçün asanl qla b rpa oluna bilir. Daha do rusu, burax lm üzvü ist nil n zaman vv lki cüml l r-d n tap b yerin qoymaq olur.


— 203 —

Yar mç q cüml l r n çox dialoqlarda (yaz l v ifahi nitqd ) i l nir. Burax lm üzvün vv lki cüml l rd i l nm si yar mç q cüml nin xarakterik xüsusiyy tidir. M s l n:

– Kimi ist yirs n, bala? – D d mi. – D d n kimdir? – D d ki i – Öz ad n dir? – Budaq. ( .V liyev)

Verilmi nümun d D d mi, D d ki i, Budaq cüml l ri ya-r mç q cüml l rdir. Bu yar mç q cüml l r fikri konkret ifad edir, t krarlar n qar s n al r, fikri daha qabar q n z r çatd r r. Deyil n bu c h tl ri a a dak nümun l rd d görm k olur:

– T z h kim sizsiniz? – dey x b r ald . – M n m. – Atam dedi bu saat biz g lsin, – Atan kimdir? – R id – dey u aq cavab verdi. – direktor. (O.Salamzad )

Bu nümun l rd M n m, R id, Direktor cüml l ri yar mç q cüml l r olmaqla fikri konkret ifad edir, t krarlar n qar s n al r, fikri daha qabar q n z r çatd r r.

Yar mç q cüml dedikd fikir yar mç ql n z rd tutulmur. H r bir cüml m tn daxilind i l nmi olur v m tn daxilind ba -qa söz v ifad l rl , ba qa cüml l rl laq d yar mç q cüml l rin ifad etdiyi fikir tamamil ayd n olur. Yar mç q cüml l r dedikd forma, qurulu yar mç ql , qrammatik yar mç ql q n z rd tutu-lur. Yar mç q cüml fikrin aktualla mas il ba l d r. Dan an xs t krarlara yol verm m k, fikri sad , ayd n, s lis qurmaq üçün bir çox üzvl ri nitq prosesind ixtisar edir, yeni rasional fikir ifad ed n üzvl ri saxlay r v bel likl , dild yar mç q cüml l r forma-la r. Yar mç q cüml l r t z cüml formas deyildir. Yar mç q


— 204 —

cüml nin bir qismi cütt rkibli cüml l r sas nda, cütt rkibli cüm-l l rd n mübt dan n burax lmas yolu il yaran r. M s.:

G l n kimdir? – N riman zimov. Cüml d n birincisi cütt rkibli bütöv,

ikincisi cütt rkibli yar mç q cüml dir (mübt das burax l b). Onun kim ac tutub? – U aqlara – cüml sinin birincisi t kt rkibli bütöv cüml ,

ikincisi t kt rkibli yar mç q cüml dir (x b r burax l b). Bel likl , bu misaldan göründüyü kimi, yar mç q cüml t z cüml tipi deyildir. Sad cüml nin sas növl ri cütt rkibli v t kt rkibli cüml l rdir. Bu cüml formas nda bu v ya dig r üzv burax lma-d qda h min cüml nin bütöv formas , mü yy n üzvl r burax ld q-da yar mç q formas m l g lir. Yar mç q cüml l r yaz l dilimiz-d b dii s rl rd ki obrazlar n replikalar nda daha çox i l dilir. Yar mç q cüml l ri iki hiss y bölm k mümkündür. Birincisi yar mç q cüml l r n d n ibar tdir. kincisi, yar mç q cüml l rd n burax lm d r? Biz ikinci istiqam ti sas götür c yik. Y ni yar mç q cüml l rd n burax lm d r? Bu istiqam ti n z r ald qda yar mç q cüml l ri a a dak kild qrupla d rmaq olar:

1. Mübt da burax la bil r; 2. X b r burax la bil r; 3. H r iki ba üzv burax la bil r; 4. kinci d r c li üzvl r burax la bil r; 5. Ba v ikinci d r c li üzvl r burax la bil r.

1. Mübt das burax lan yar mç q cüml . Mübt das burax lan yar mç q cüml l r dilimizd daha çox rast g linir. Mübt da ba l ca olaraq a a dak hallarda burax l r:

1. vv lki cüml d i l nir, t krara yol verm m k üçün sonrak cüml d ixtisar edilir. M s.: mir nanc onun n dem k ist diyini çox yax bilirdi. Ancaq söz verm y c sar t etm di. Q dir ömründ heç bu cür iclas görm mi dir. Xüsusil bel , dost bildiyi,


— 205 —

arzulad adamlar n yan nda iclasda olmam d r. (M.C lal) Anketov yen ba n ka zlardan qald rmad . Sol linin ba barma n Had yev familiyas n n üstün qoydu. Yaz ya baxa-baxa sa linin had t barma n silk l di. (M.C lal) Sadiq ki i m rdimazardan çox ç kmi dir. O luna at lan bu da n b dxahlar lind n ç xd x yal na g l nd s bl di, qa lar düyüldü,

add mlar n yeyinl tdi. (M.C lal) Rübab ax am d rsd n sonra Vahidi çox axtard . D rs otaqlar n , kitabxanan , komsomol komit sini bir-birin vurdu, tapa bilm di. (M.C lal)

2. Burax lan mübt da vv lki cüml nin tamaml sas nda t s vvür edil bil r. M s.: Ged k onlar tapaq. Çox gecikdil r. ç ri otaqda çarpay s si G ldiyevi diksindirdi. Özü kimi ba qa

bir vaxts z qona n olaca ndan qorxdu. (M.C lal) Sadiq ki ini heyr t ald . Qorxulu bir eyd n qorunmaq ist y nl r kimi qollar n açd , ll rini qaba a verdi, vücudunu geri ydi. (M.C lal)

3.Burax lan mübt da vv lki cüml nin mübt da v tamaml sas nda t s vvür edil bil r. M s.: Mir li M mm da a uzaqdan

Vaqifi görüb qaba a ç xd . Görü dül r. Mir linin s si Leylan n çöhr sini ört n q m v mat m p rd sini y rtd . Qucaqla d lar. (M.C lal)

Mübt das z yar mç q cüml l r daha çox atalar sözl ri v tapmacalarda t sadüf olunur.

2. X b ri burax lan yar mç q cüml . X b ri burax lan yar m-ç q cüml l r daha geni dir. M s.: Kim e idib bal qlar n s sini? –Heç kim (e itm yib). X b r b z n bütöv kild deyil, yar mç q burax l r. Y ni x b rin bir hiss si saxlan l r, bir hiss si burax l r. M s.:

– B s atan z n ad n dir? – Can m üçün yad mdan ç x b. – Ç xar da.


— 206 —

Dild x b rin burax lmas na iki kild rast g lm k mümkündür: 1-ci kontekstual burax lma, 2-ci elliptik burax lma. Kontekstual burax lma m tn il ba l burax lmad r. Buna m tni burax lma da deyilir. Kontekstual (m tni) burax lmada x b r m tn daxilind vv lki cüml d i l nmi olur. T krarlara yol verm m k üçün

sonrak cüml l rd burax l r. Bu xüsusiyy t m tn daxilind , dialoqlarda daha çox rast g lm k olur. M s.:

–Bunu kim k sib? –Özüm. – eyl ri n il da yacaqs n z? –Araba il . –Faytonlam g lmisiniz? –Faytonla da, piyada da. –N q d r laz md r? –5-6 manat. (N.N rimanov) –G lmi di. Bir az bundan qabaq getdi. –Hara? (N.N rimanov) –D xi n olacaq? Veribl r gedib. –Kimi? (N.N rimanov) –A a, Niyaz b y s ni görm k ist yir. –Niyaz b y? (N.N rimanov) –Yaz q ki i h l d g lib ev ç xmay b. –Kim, Qoca day m ? ( . xl ) –Bal kimn n tutmu dun? – amxalnan. ( . xl ) –Haraya gedib? –Kürün q ra na. ( . xl ) –B s, haçan olacaq? –On günd n sonra. (Anar)

Elliptik burax lma m tn il ba l burax lma deyil (ellipsis – lat nca burax lma dem kdir). Elliptik yar mç q cüml l d x b rin burax lmas n m tn gör deyil, cüml nin öz üzvl rin v


— 207 —

m zmununa sas n mü yy n etm k olur. Dilimizd bir s ra cüm-l l r vard r ki, bunlar n x b ri ks r n ixtisar edilir v n tic d elliptik cüml l r m l g lir: M s.: Kommunizmin q l b sin do ru! (ir lil yin). Yeddiilliyi 5 ild ! (yerin yetirin). S ng r ! (girin). Bu cür cüml l r kontekstual cüml l rd n f rqi olaraq m tn ehtiyac olmadan ba a dü ülür. Bunlar müst qil i l nir. Bunlar n burax lan x b rl ri cüml nin öz m zmunlar sas nda b rpa edilir. Bel cüml l rin d x b ri yar mç q burax la bilir. M s.: Doktor m n bir lac! (el )

Qurban (olum) ad na Bir sal yad na. Di siz a z, da s z d yirman (kimidir) Sonra qurumu dodaqlar n dili il ya lay b: – Doktor, köm k

(edin). (V.Babanl ) Bu çöl ay s n bay ra (at n)! (S.R himov) 3.H r iki ba üzvü burax lan yar mç q cüml .B z n ba

üzvl rin h r ikisi burax l r. M s.: – B s n d n qorxur u aq? – Xortdandan. – Harada i l yir dostun? – Prokraturada. – Harada idin, ay hac ? Uzaq yerl rd . ( .Haqverdiyev) – Hara gedirs n? – Qalaya. ( . xl ) – S n ora n y getmi din? – Oxuma a. ( . xl ) – Kiml gedirs n? – H s n A ayla. ( . xl ) – Oxuyurdum. – Harda? – Hüquq fakült sind . ( . xl ) – Beh veribs nmi? – H r sin bir q z l onluq. ( . xl )


— 208 —

4. kinci d r c li üzvl ri burax lan yar mç q cüml . Tamam-l q burax la bil r. M s.:

U a ora uzatd lar. Bütün yolboyu ehtiyatla i l tdikl ri su-yun qal il yudular v k f nl dil r. ( . xl ) Yolda F tullayev armudu st kandak çay içdi. lind n yer qoyub, fikr getdi. ( . xl )

– Kimdir qona ? – Tiflis cani inin yav ri, da stanl Knyaz Xasay. ( . f ndiyev) – Çox sa ol, b s faytonu neyl y k? – H y td rahatlayar q. ( . xl ) – A a, maral g tirdim. – Apar n bi irin. ( . xl ) – Bal q tutma a ged c ks nmi? – Ged c y m. ( . xl ) N riman ka z yaz b qurtard . Elçiy göst rib z rf ist di. Z rflik burax la bil r. M s.: – nstituta gir c ks n? – Darülfununa ged c k, filologiya fakült sin gir c y m. – Gir bilm y c ks n,Mü rr f, q bul imtahan ndan k sil -

c ks n. – A a gedim, ya yuxar ? – A a gedir m! – Gedir m. (M.C lal) 5. Ba v ikinci d r c li üzvl r burax lan yar mç q cüml .

M s.: – T bi t a iqi, b s bu vaxt hardan g lirs n? – M kt bd n. ( . xl ) – ba lamaq ist yirs n? – El günü sabahdan. ( . xl ) – Ayda neç m kgünü al rsan? – Otuz be . ( . xl ) – Ova ged n u aqlar bir ey vura bilibl rmi?


— 209 —

– Bilibl r. ( .Haqverdiyev) S m d k nd heç getmir? – vv ll r ged rdi. Yar mç q cüml l rin hans üzvl rd n ibar t oldu unu n z r

alaraq onlar bel qrupla d rmaq olar: 1. Yaln z mübt dadan ibar t yar mç q cüml l r. M s.: – M n-

mi qulaq asmam am, a b y? – B li, s n. (M.C lal) Q z m, yolunu gözl diyin o adam g lib. – Faiq? – H d , Faiq... (V.Babanl ) – Kim k sib k binini? – Molla ( . f ndiyev) – Evinizd kim var? – Heç kim. ( .V liyev)

2.Yaln z x b rd n ibar t yar mç q cüml l r. Bel yar mç q cüml l r yaln z x b rd n ibar t olur. Yaln z x b rd n ibar t yar mç q cüml l rd ks r vaxt x b r xs kilçisiz i l nir. M s.: – Bu n dir, Sona? – S nin solmayan çiç kl rin. (S.Da l ) – Bu ki i kimdir? – M di zizb yov. (S.Da l ) – Haral san? – Qaraba l . (S.R hman) – Atan n ad ? – Veys l. (S.R hman) – S n kims n? – Mirab Zülq d r.

3.Yaln z ikinci d r c li üzvl rd n ibar t olan yar mç q cüml -l r. Bu q bild n olan yar mç q cüml l r a a dak qruplara ayr l r:

a) Yaln z tamaml qdan ibar t yar mç q cüml l r. M s.: – G tir tikim. – N yi, q z m? – Köyn yinin düym l rini. ( . xl ) – Güclü sel, müz ff r qo un dey nd n yi n z rd tutursunuz? – Az rbaycan xalq n n azadl q gününü.

b) Yaln z t yind n ibar t yar mç q cüml l r. M s.: – Neç n f r sürücü g tirmis n? – On be . (O.Salamzad ) – Hans q zd r? – Ortada ged n. (V.Babanl )

c)Yaln z z rflikd n ibar t yar mç q cüml l r. Bel yar mç q cüml l r z rfliyin bütün m na növl rind (t rzi-h r k t, yer, zaman, s b b, m qs d, k miyy t z rfliyi) ola bilir. M s.: T rzi-h r k t z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: – Bunu nec edirsiniz? – T kba na. (O.Salamzad ) – Qatar nec gedir? – Sür tl ; Yer z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: – Dur ged k.


— 210 —

– Hara? – Siz Qonaqlar n yan na. ( .Hüseynov) – Ax r nc günl r harada ya ay rd n? – General lixanovun evind . (M.S.Ordubadi) – Siz indi hara gedirsiniz? – X st xanaya. – Hara z ng çal rsan? – Polis idar sin . ( .Qurbanov); Zaman z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: - B s Elxangil n vaxt ged c yik? – Sabah. (O.Salamzad ) Onunla n zaman ni anlan-m san? – Çoxdan... (M.S.Ordubadi) – Dey s n, sizin bin l r basq n edibl r? – Kim? N vaxt? – Dün n gec . ( . xl ) – N vaxt tutulub? – Otuz alt da. (O.Salamzad ); S b b z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: - B s paltar n n üçün geymirs n? – Yuxum qaçd üçün. ( . f ndiyev) – B s niy çiling rlikl m ul olmursan? – tapa bilm diyim üçün. (S.R hman) – M -nim atamla, mimin arvad göz l Mehrican 1930-cu ild qolço-maqlar öldürübl r. – N üstünd ? – Kolxoz üstünd . ( . f n-diyev); M qs d z rfliyind n ibar t yar mç q cüml l r: – Araz q ra na n y gedirsiniz? – El bel g zm y . ( . xl ) – N üçün qay td n? – Anam aparma a. ( .Qas mov); K miyy t z rfliyin-d n ibar t yar mç q cüml l r: – Bu sözl ri o luna demis nmi? – D f l rl . – N q d r çatm r? – dey Qönç naraz halda soru -du. – Alt ah .

Müasir Az rbaycan d bi dilind mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri d yar mç q cüml klind i l nir. M s.: Bu m s l d n s n günahkarsan, n d m n. (O.Salamzad ) Orada n ot var, n silos. (O.Salamzad ) U aqlar da ist yir, m n d . ( .Qasmov) Yer varm ? – S n d var, s nin nök rl rin d . (S.R himov) Bu cüml l rin birincisind günahkaram, ikinci cüml d var, üçüncü cüml d ist yir m, dördüncü cüml d var sözl ri burax lm , i l nm mi dir.

d biyyat:



— 211 —


3. N.Abdullayeva. Sad cüml (Müasir Az rbaycan dilind n mühazir l r m tni). Bak , AP -nin n ri, 1979, s.17-29


5. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , Az rt drisn r, 1962, s.125-166


7. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n çal malar. Bak , AP -nin n ri, 1985, s.5-36

8. Az rbaycan dilinin qrammatikas . II hiss , Az rbaycan SSR EA-n n n ri, Bak , 1959, s.263-307

9. Az rbaycan dilinin qrammatikas . III hiss , Az rbaycan SSR EA-n n n ri, Bak , 1981, s.160-161, 258-296

10. Z.X.Ta zad . Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak , AP -nin n ri, 1960, s.103-107, 114-124

11. Z.Budaqova. Müasir Az rbaycan d bi dilind sad cüml l r. Az rbaycan SSR EA-n n n ri, Bak , 1963, s.6-39, 116-183

12. .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dilind sad cüml l r. – “Az rbaycan m kt bi”, 1, 1950

13. B.S.Sad qova. Bütöv v yar mç q cüml l r haqq nda. – Az r-baycan dili v d biyyat t drisi, I burax l , Bak , 1957, s.19-27

14. B.S.Sad qova. Az rbaycan dilind xsli v xssiz cüml l r v onlar n t drisi haqq nda. – “Az rbaycan m kt bi”. 12, 1952, s.58-66

15. .M.Cavadov. Müasir Az rbaycan dilind xssiz cüml l r. (Birinci m qal ). – Dilçilik m cmu si, d biyyat v Dilçilik nstitutunun s rl ri, X cild, 1957, s.129-145


— 212 —

ÑÞÇ-ÚÖÌËÿ

Söz-cüml haqq nda m lumat. Bel likl , biz sad cüml -

nin cütt rkibli v t kt rkibli, müxt s r v geni , bütöv v yar mç q növl rinin oldu unu görürük. Bundan lav , b zi d rslikl rd v d rs v saitl rind sad cüml nin t sdiq v inkar cüml l r, ismi x b rli v feili x b rli cüml l r, m sd r cüml l r v s. kimi növ-l ri d qeyd olunur. Bunlar sad cüml nin o q d r d sasl böl-gül ri olmasalar da, bütün yuxar da qeyd olunan cüml növl rini ümumil dir n, bir c rg y daxil ed n sas xüsusiyy tidir. Bu sas xüsusiyy t ondan ibar tdir ki, bunlar n ham s üzvl n n

cüml l rdir. Y ni bu cüml l ri biz asanl qla t rkib hiss sin ay ra bilirik. Bunlar n müxt lif üzvl rini göst r bilirik. Bu cüml l rd ba v ikinci d r c li üzvl r özünü göst rir. Ona gör d bu cür cüml l r bir ümumi ba l q alt nda üzvl n n cüml l r ad alt nda öyr nilir. Lakin dild el cüml l r d vard r ki, onlar mü yy n fikir ifad edir, buna baxmayaraq, bunlarda bu v ya dig r cüml üzvünü – ba v ikinci d r c li üzvl ri mü yy n etm k qeyri-mümkündür. Bu cür cüml l r üzvl nm y n cüml l r adlan r. Üzv-l nm y n cüml l rin n tipik növü söz-cüml dir. Ad ndan göründüyü kimi, bu cür cüml bir sözd n ibar t olur. Lakin h r söz söz-cüml ni t msil ed bilm z. Söz-cüml l r: b li, yox, xeyr, h , lb tt , lb tt ki, übh siz, heç übh siz, sla, q tiyy n, ba üst , salam, xudahafiz, hayd v s. kimi spesifik sözl rl ifad olunur. Bu sözl r m tn daxilind xüsusi intonasiya il , ks r n nida v sual intonasiyas il t l ffüz edilir v söz-cüml kimi


— 213 —

formala r. Söz-cüml l r n çox dialoqlarda i l dilir. Dialoqlar n qar l ql replikalar nda daha çox cavab cüml si kimi ç x edir. M s.:

– Yen d ar ç l qla m ulsunuz? – B li. – ndi s n onun gorbagor atas na l n t dal nca l n t

oxuyursan? – Yox. (S.R himov) – Y ni bu s rf kadr q h dliyidir? – Xeyr, sla. (S.R himov) – B lk siz soyuq üz göst ribl r? – sla. – Naxo deyilsiz ki? – Yox. (M. brahimov) – Südab ni görmüs nmi? – Xeyr. (M. brahimov) – Cüt minmis n? – B li. (M.C lal) – Hans r f, Göyt p limi? – B li. ( . xl ) Heç, s hn d olmusunuzmu, xan m f ndi? – Yox! (C.Cabbarl ) Söz-cüml uzun müdd t t kt rkibli cüml l r ba l alt nda

t kt rkibli cüml nin be inci növü kimi öyr nilmi dir. Bu cür cüm-l l r bir zamanlar öz bütöv kütl si sas nda formala an t kt rkibli cüml l r adland r lm d r. Lakin sonralar bunlar n üzvl n bilm -m k xüsusiyy ti sas götürülmü dür. Bu cür cüml l rin t kt rkibli cüml l r s ras ndan ç xar l b üzvl nm y n cüml l r kimi öyr nil-m si daha düzgün hesab edilmi dir.

Söz-cüml termini iki sözd n ibar tdir. Bu sözl rd n birincisi göst rir ki, bel cüml l r ad t n bir sözl rd n ibar t olur. kinci t r fi göst rir ki, bunlar bir sözd n ibar t olsa da, bütöv bir


— 214 —

cüml nin m zmununa uy un m zmun ifad edir v buna gör d cüml adland r l r. M s.:

– F rhad: – Qarda . Ustad: – B li. F rhad: – ndi gün c mi dünyan röv n el yibdir. Ustad: – lb tt ( .Haqverdiyev) Bu dialoqdak lb tt sözü bir sözd n ibar t olsa da,

bütövlükd “indi gün c mi dünyan röv n el yibdir” cüml sinin m zmunu b rab r m zmun ifad etmi dir.

Söz-cüml nin dig r cüml növl rind n f rqi. Söz-cüml l ri indiy q d r keçdiyimiz cüml növl rind n bir çox c h td n f rql nir:

1.Söz-cüml l r spesifik keyfiyy ti il cütt rkibli cüml l rd n v x b r sas nda formala an t kt rkibli cüml l rd n f rql nir. Cütt rkibli v t kt rkibli cüml l r üzvl ndiyi, ba v ikinci d r -c li üzvl r ayr ld halda, söz cüml l r üzvl nmir. Cütt rkibli v t kt rkibli cüml l r m lum tabelilik laq l ri (yana ma, uzla ma, idar ) sas nda quruldu u halda söz-cüml d bu cür laq l r qeyri-mümkündür. Cütt rkibli v t kt rkibli cüml l rd zaman v

xs kateqoriyas olur. Lakin söz-cüml l rind bel kateqoriya yoxdur.

2.Söz-cüml l r adl q cüml l r ox asa da (adl q cüml l r d b z n bir sözd n ibar t olur), onlardan qurulu u ciddi kild f rql nir. Do rudur, adl q cüml l rd d sintaktik laq l rd n istifad edilir. Adl q cüml l rd d müxt lif üzvl ri, y ni mübt -dan t yini, z rfliyi, b z n tamaml ay rmaq mümkün olur. Lakin ümumilikd götürdükd söz-cüml l rl adl q cüml l r daha çox ifad vasit sin gör f rql nir. Bel ki, adl q cüml l r ad t n adl q halda olan isiml rl v ismi birl m l rl ifad olunsa da, söz-cüml l r bel sözl rl ifad olunmur. Bunlardan lav , adl q cüml l r bir q d r müst qildir. ks r n m tnin vv lind i l n


— 215 —

bilir. Söz-cüml l ri is qeyri-müst qil olub m tn daxilind dialoqlarda i l nir.

3.Söz-cüml l r yar mç q cüml l rd n d f rql nir. Söz-cüml -l r dialoqlar n vv lind ki cüml l rd ki fikr b rab r fikir ifad edir. Lakin bir sözd n ibar t olan yar mç q cüml l r bu cür fikir ifad ed bilmir. M s.: Siz eyx ban tan y rs n z?

– Xeyr. ( .Haqverdiyev) Ged nl r d nizd q rq olsalar, kim cavab ver c k? – Özl ri. Bu misallardan birincisind xeyr söz cüml dir. Özünd n

vv lki cüml nin m zmununu tam ehtiva edir. kinci misaldak özl ri yar mç q cüml dir, vv lki cüml d ki fikri tam hat ed bilmir.

A a dak m tn diqq t yetir k: – O m nim bac md r. – Do ma bac n? – H , nec b y m? – Heç, el -bel . Soru dum, öyr nim ki, o n olub ki, bu kök

dü üb? M n hvalat q sa dan d m, o, d rind n ah ç kib dedi:

– Allah bais l n t el sin. – Amin – dedim, sonra üzümü Fariz tutub soru dum: – Fariz, yat rsan? – Yat ram.(yar mç q cüml ) – G l yen söhb t el y k. – Yox, gecdir. – S h r gec durarsan. – Gecik r m.(yar mç q cüml ) – Yen araya sükut çökdü. M n soyunub yer uzand m,

yor an sin m ç kib fikr getdim. ( . lib yli) Bu m tnd do ma bac n, yat ram, gecik r m yar mç q

cüml , h , heç, el -bel , amin, yox söz-cüml l rdir.


— 216 —

Söz-cüml l r b z n dialoqlarda xitablarla bir yerd i l dilir. M s.: K r m: –Salmanov, uzaq getm , m n bir q d r d haz rla -maq ist yir m.

Salmanov: –Ba üst , yolda K r mov. Söz-cüml l r ara sözl r daha çox ox ay r. Çünki ara sözl r

kimi söz cüml l r d modal sözl rl ifad olunur. Lakin ara söz-l rd n f rqli olaraq modal söz söz-cüml olsa da, dialoqda ayr ca i l nir v müst qil m na ifad edir. Ara söz kimi i l ndikd is , mü yy n bir cüml nin daxilind h min cüml d ki fikr münasib t bilinir. M s.: Siz d qonaqlar qar lama a ged c ksiniz?

– übh siz. übh siz, m n d sizin kimi bir zatla tan oldu um üçün

daim yüks l c y m. Birinci misaldak übh siz söz-cüml , ikinci-d ara sözdür. B z n söz-cüml üzvl n n cüml klind birl -m d i l n bilir. B li, yox, xeyr, h , lb tt , übh siz v s. kimi sözl r üzvl n n cüml il bir yerd o zaman söz-cüml olur ki, üzvl n n cüml onun m nas ndan f rqli m na ifad edir: M s.:

– S n m n bir ey dem k ist yirs n? – Yox, n olub ki?

– S n d bu kitabdan almaq ist yirs n? – H , mümkün olsa. – Siz d ax am m kt bind oxuyursunuz? – lb tt , nec m g r? Üzvl n n cüml l r b li, yox, xeyr, lb tt , übh siz v s. tipli

sözl rl birlikd i l nib eyni m nan ifad etdikd söz-cüml ola bilmir. M s.:

B y m h kim deyil m? (S.R himov) – lb tt , h kim m. H r nec olsa, g r k üstünd ki duz yükünü üstünd n

a ras n z. – lb tt , g r k a r m. Yen d bu havacat oxuyursunuz?


— 217 —

– B li, oxuyuram. – Bahar n bunu dem y haqq varm ? – lb tt , var. (M.C lal) O lunuz siz o q d r ox ay r ki... – H ... bir az ox ay r. ( . f ndiyev) Xo unuza g lirmi? – lb tt ... bel s liq kimin xo una g lm z. ( . f ndiyev) – Al n geyinin. – Yox... Yox... Laz m deyil. ( . f ndiyev) – Olacaqm ? – B li, bu yax nlarda olacaq. (M.C lal)

Söz-cüml nin ifad vasit l ri. Söz-cüml l r, qeyd etdiyimiz

kimi, h r sözl ifad oluna bilmir. fad vasit sin gör söz-cüml sini üç yer ay rmaq mümkündür.

1. datlarla ifad olunan söz-cüml l r; 2. Modal sözl rl ifad olunan söz-cüml l r; 3. Nidalarla ifad olunan söz-cüml l r. 1. datlarla ifad olunan söz-cüml l r. M s.:

– Siz ona cavab ver c ksiniz? – Yox. – Siz mü llimsiniz? – Xeyr. ( . xl ) – Sand qda saxlad n paltarlar da m kt bd n veribl r? – H . ( . xl ) – Görm mis n? – Xeyr. (M.C lal) – Siz üzgüçüsünüz? – B li. ( . f ndiyev) – Acanda birba a ev getm yi yaddan ç xarmay n. – Yax . ( . f ndiyev) – Oxumaq bilirs nmi?


— 218 —

– Yox. ( . xl ) Sultan köksünü ötürdü: – H ... Bu taxtapitli kravatla gedirik

kommunizm . M n sizi h y canland rd m?

– Yox, yox, ka h mi bel h y canlanayd m. – Dey s n, Bak da ya ay rs n z? – B li 2. Modal sözl rl ifad olunan söz-cüml l r. M s.: – K bin k sdirmis n ona? (S.R himov)

– lb tt ki. – Bax o görün n parlaq ulduz s ninkidir. Onun yan ndak

m nimki. –Do rudan?

– Do rudan. – Böyütdükl rinin h r si s n bir o ul kimi zizdir? – lb tt ki. (M.C lal) – Ehtiram gör c ksiniz? – Y qin. (M.C lal) – Qoyun m nim d güll m d ysin. – übh siz. ( . f ndiyev) 3. Nidalarla ifad olunan söz cüml l r. M s.: H r k sin q lbind n ixtiyars z h cq rt lar qopdu: – Uy!, –vay! –Uf! –uf! (Mir C lal). Ani bir ni anla güll ni atd . Ham q q rd :

– Urra!!! ( . f ndiyev) S riyy . Nec , Rüst m öldü? Qurban. Can da ç xd ! S riyy . Ah!.. (C.Cabbarl ) S f r. ndi m n d deyir m ki, üç manat m n ver, bir ahid m ni el . Pristav. A! A! A! D lid n do ru x b r. (C.Cabbarl ) Ax... ax... S n d q rib dan rsan?! ( . f ndiyev)


— 219 —

ah kibirl gülüms di: – Aha... ( . f ndiyev) Söz-cüml nin i l nm yeri. Söz-cüml l r bir s ra cüml l rin

v zind i l n bilir. Bu, a a dak hallarda diqq ti c lb edir. 1. Söz-cüml l r nitq prosesind bir s ra ba qa cüml l rin

v zind i l n bilir. – hs n.

2. Söz-cüml l r dialoqlarda, qar l ql replikalarda cütt rkibli cüml nin v zind i l n bilir. M s.:

– Y qin s n böyüks n? – Xeyr. Onda s n kiçiks n? – Xeyr. Camaat h l yayla a köçm yib ki? – Xeyr ( . xl ) M n s nin üçün h r ey taparam. – Yax . (C.Cabbarl ) Ay q z, dua oxuyursan, n dir, doda n t rp nir, s sin ç xm r? – H (M. brahimov) Xaspolad g ldimi? – Yox! (C.Cabbarl )

3. Dialoqlarda, qar l ql replikalarda t kt rkibli cüml nin v zind i l n bilir. M s.:

Vaxtd r. – B li. H mi lik? – B li. ( . f ndiyev) Xo b xtliyidir? – übh siz. ( . f ndiyev) 4. Dialoqun cavab replikalar nda tabesiz mür kk b cüml ni

v z edir. M s.: – U aqlar böyüyür, böyükl r is qocal r. – B li.


— 220 —

5. Dialoqun cavab cüml l rind tabeli mür kk b cüml nin v zind i l n bilir. M s.:

– ndi ki, bildin, ged bil rs n. – Ba üst . ncim zs n ki, bir söz dey m?

– Xeyr. – O m ktubdan görünür ki, guya o da siz m ktublar yaz rm . – Yox! (C.Cabbarl ) – Güman edir m ki, bundan sonra daha xo raitd sizinl

görü m k m n qism t olacaqd r. – lb tt . (M. brahimov) – Görürs n ki, h l müharib qabaqdad r. – Do rudur. (M. brahimov) A a K rim xan: S n deyirs n ki, m nim qap ma g lm , g lm !

hm d: Ba üst . (N.B.V zirov) – Deyirl r, s ni v zirlikd n qovlayacaq xan! – Ha...ha... B s el bu? (S.Vur un) Söz-cüml nin m na növl ri. Söz-cüml nin bir s ra m na

növl ri vard r.Bunlar a a dak lard r. 1. T sdiq söz-cüml l r; 2. nkar söz-cüml l r; 3. Sual-söz cüml l r; 4. Emosionall q bildir n söz-cüml l r. 1. T sdiq söz-cüml l r. T sdiq söz-cüml l r dialoqun vv -

lind ki replikalardak fikr müsb t münasib t bildirir. Ba l ca olaraq bu sözl rl ifad olunur: B li, h , yax , n yax , yax , çox yax , çox la, çox göz l, ba üst , göz üst , lb tt , sözsüz, übh siz, heç übh siz, b s nec , güman ki v s. M s.:

Üç gün gübr da y rs n z sah l r . – Ba üst . H r n q d r olsa, burada i l m k yara sar maqdan çox

yax d r.


— 221 —

– lb tt . – M ktubla rs n z? – B li, el dün n qarda mdan ka z alm am.

mi, deyirl r gedirsiniz? – H ...S n atandan mu ayat ol. ( . f ndiyev) H bs al nan A as limin? – B li. ( . f ndiyev) Do rudanm , siz m nim h yat m haqq nda e itm k ist yirdiniz? – B li. ( . f ndiyev) – Ç k onu! – Ba üst . (M.C lal) M g r m nim köhn ni anl m da var idi? – lb tt . (M.C lal) 2. nkar söz-cüml l r. nkar söz-cüml l r dialoqun vv lin-

d ki cüml d ki fikr inkar münasib t bildirir v ba l ca olaraq bu sözl rl ifad olunur: yox, xeyr, heç, heç d yox, sla, q tiyy n, nahaq v s.

M s.: –M di man ola bil rmi ki, bir on gün s br ed siniz? – Xeyr, Hac . B sdir, F rid ! S n bununla m ni d t hqir el yirs n. – Q tiyy n. M n yaln z hiss etdikl rimi deyir m. ( . f ndiyev) Do ru deyilmi? – Xeyr. ( . f ndiyev) – N c f, Mirz g tir n n eirdir? – Heç... Bir t rifnam dir, yaz b g tirib m n . – Evd n nigaranç l n z yoxdur ki? – Xeyr.

– Cavab gönd rmisiniz? – Xeyr, bu gün gönd r c y m.

Qeyd: B z n t sdiq v inkar söz-cüml l rind iki söz ya t sdiq , ya da inkara xidm t edir. M s.: – El deyilmi, a a?


— 222 —

– B li, lb tt . (Anar) – Maraql verili var. – A... S n d baxacaqsan? – H . lb tt . (Anar) Yoxlamaq ist yirsiniz? – Yox, yox. ( . xl )

3. Sual söz-cüml l r. Sual söz-cüml l ri t sdiq v inkar söz-cüml l rinin sual intonasiyasi il t l ffüzü sas nda m l g lir. Bu zaman b li, h , lb tt , ühb siz, b s nec , yax , çox yax v s. t sdiq m nal , yox, xeyr, heç, sla v s. inkar m nal dat v modal sözl rin sual m qam nda i l nm si sual söz-cüml l rini yarad r. M s.:

– Sonra m niml ged rik su g tirm y . – Yax ? – Buraxm rsan? Buraxm rsan? –Yox? – B lk m n onu danlamaqda s hv el dim? – H ? T n ffüsd g l c y m. – Do rudan? ( . f ndiyev) Ç rk zin s sini e id nd n sonra amxal ba n qald r b ürk k

n z rl rl müsahibinin üzün baxd . – Seç deyilmi? H ? ( . xl ) T l b üzünü Verdiyev çevirib yen n s dem k ist y nd

G ldiyev qoymad : – F rhadov, g l rs n dan ar q, ax am! Yax ? (M.C lal) ndi s n özünd ona qar az da olsa, atal q duy usu hiss

el mirs n? – Yox. – Heç? (M.C lal) 4.Emosionall q bildir n söz-cüml l r. Emosionall q bildir n

söz-cüml l r dild daha çox i l nir. Bu q bild n olan söz-cüml l r, nidalarla, nidala an sözl r v b zi datlarla ifad olunur.


— 223 —

Bunlar sevinc, adl q, t ccüb, q z b, nifr t, kinay , t kid, t l b v s. kimi müxt lif m nada i l nir v buna gör d bunlar n özl ri d çox vaxt müxt lif növl r ayr l r. M s.:

– Aha! Bu ki libala imi . – B r kallah, Züleyxa, B r kallah, Züleyxa, af rin! Oy!.. N q ng köyn kdir. ( . f ndiyev) G ldiyev lini f rlad : – Hay, hay!.. ( . f ndiyev)

Qeyd 1: Bundan lav , görü , ayr l q prosesind i -l n n salam, h l lik, xudahafiz v s. tipli sözl r d söz-cüml hesab edilir. Qeyd 2: S s t qlidi yolu il m l g l n (aaa..., sss...,

...,hm...) söz-cüml l r d vard r. M s.: –Sss... Damdak lar oyanar: Erk n i i görüb qurtar-mal v k ndd n uzaqla mal y q. (M. brahimov) – M n pul laz md r, vacib i im var. – Hm... Q zeti neç y deyirs n? (S.V liyev) Qeyd 3: B z n üzvl nm y n cüml l rin bir növü kimi vokativ cüml l rd n d b hs olunur. Vokativ cüml l r xitab-cüml l r kimi d adland r l r. Ona gör ki, vokativ cüml l r müraci t, ça r bildir n sözl r sas nda yaran r. Bu c h td n onlar xitablara ox ay r. Ancaq onlar xitablardan f rql nir. Onlar aras ndak f rql ri bel qrupla d rmaq olar: 1.Xitab cüml nin dig r üzvl ri il qrammatik c h td n ba l olmasa da, semantik c h td n ba l d r. Bu bax mdan xitab i l ndiyi cüml nin t rkib hiss si kimi ç x edir. Vokativ cüml l r is xitabdan f rqli olaraq daha s rb st olurlar. Onlar ayr ca cüml kimi t zahür edirl r. Buna gör d onlar h r hans cüml nin t rkib hiss si hesab etm k olmaz.


— 224 —

H tta xitab n nidal ifad sind ondan sonra nida i ar si qoyulur v xitab özünd n sonra g l n cüml -d n semantik c h td n ayr lm r. M s l n: S bin ! S n d h qiq tin gözün p rd tutursan? Ancaq vokativ cüml d bel deyildir. M s l n: Roza:

eyda!.. Ah... eyda... eyda! (H.Cavid) 2. Xitab yaln z müraci t, vokativ cüml l r is mü-

raci tl yana , müraci t olunana münasib ti d bil-dirir. Ona gör d vokativ cüml l rd predikativlik, modall q v cüml intonasiyas olur.

3. Xitab n ifad sind ba qa vasit l rd n istifad olunmad halda, vokativ cüml l rd jestl rd n, l-qol h r k tl rind n v sair d n istifad olunur.

4. Xitablar emosionall q v spesifik intonasiya il deyil r k vokativ cüml l r çevril bilir, y ni vo-kativl ir. H r ikisinin sas nda müraci t dayand üçün bu hal ba verir. Ancaq xitablar n vokativl -m sin baxmayaraq, vokativ cüml l r xitab olmur.

Vokativ cüml l r adl q, yar mç q cüml l r b nz -s d , onlardan da f rql nir. Az rbaycan dilind vokativ cüml l ri semantik c h td n a a dak kimi qrupla d rmaq olar:

1. Ça r m qs dil i l n n vokativ cüml l r. Bunlar xitaba b nz s d , ancaq xitabdan f rqli olaraq h r hans cüml nin t rkib hiss si kimi ç x etmir. M s l n, Az r, qonaqlar qon u ota a yerl -dir. (A.Babayev) Bu cüml d Az r xitabd r. Dig r misala diqq t yetir k:

Amma Orxan n s si bir q d r uzaqdan e idildi: – Az r... Az r dinm di. – Az r... Az r... Az r irad sini toplay b, s s g l n t r f döndü.

(A.Babayev) Bu cüml d ki “Az r” sözünd n sonra


— 225 —

izahedici, ayd nla d r c cüml l r i l nm mi dir. Burada “Az r” sözü vokativ cüml dir.

2. Haray, yüks k hiss-h y can ifad ed n vo-kativ cüml l r. Bel vokativ cüml l r hiss-h y can, qorxu, t la , f ryad v s. ifad edir. M s l n: Xürr m S lim Sübhan haraylad : S lim! S lim! ( .M lik-zad ) Saqqall qorxdu, yap d H limin çiyinl rind n v ucadan ç rd : – Usta! Usta! Usta! (A.Babayev) ... Sonra ba n dönd rib ucadan ba rd : Müslüm! Müslüm! (A. aiq)

3. Sevinc hissini ifad ed n ça r m zmunlu vokativ cüml l r. Bu cür cüml l rd h r hans hadis d n do an sevinc, adl q ifad olunur. M s l n: Mahmud iki qolunu da geni aç b el bil ki, bütün camaat qucaqlamaq ist yirdi: – nsanlar!.. nsanlar!.. A alar!.. (Elçin)

4. K d r, qüss bildir n ça r m zmunlu voka-tiv cüml l r. Bu cür cüml l rd k d rli, qüss li, hüznlü bir intonasiya olur. M s l n: C mil m zar n üstün ç rp l b ah-nal el di: S lim! Ah! S lim! (A.Babayev)

Vokativ cüml l r söz birl m l rind n d ibar t olur.

a) Birinci növ t yini söz birl m sind n ibar t olanlar: C mil ba n ll ri aras na al b p ç lday rd : – Ax, ba , b lal mill t! (A.Babayev) N hay t, kütl yar ld , s sl r k sildi, zabit italyanca ba rd : Gic qoyunlar! ( .M mm dxanl )

b) kinci növ t yini söz birl m sind n ibar t olan vokativ cüml l r: D mir q fl t n Orxan n qarn na bir t pik ili dirdi: – h r talas ! ( .M likzad )

c) Üçüncü növ t yini söz birl m sind n ibar t olan vokativ cüml l r: Niyaz onun dal nca xeyli bax b gileyl ndi: Allah n yaz (A.Babayev)


— 226 —

Vokativl r iki yer ayr l r: xalis vokativl r, situativ vokativl r. Xalis vokativl r yaln z vokativ söz olurlar. Buraya i, al , ay , ad , az, ki -ki , k s-k s, cib-cib, dü-dü-dü, pi d , kü t, ço , ho//hoha// hov//oho//ha, ho //ho a v s. sözl ri aid etm k olar. Situativ vokativl r is mü yy n situasiya, raitl ba l olaraq yaran r. M s: Babacan, ahmat, dama oynaya bilirs n? (S.Q dirzad ) lican, iki lli yap arsan bu bidonun qulplar ndan. ( .M likzad )

Az rbaycan dilind vokativl r, onlar n dil siste-mind yeri, linqvistik xüsusiyy tl ri, vokativ cüml l r ara d r lm d r. (bax: N rgiz Hac yeva. Az rbaycan dilind vokativl r. Bak , “MBM”, 2007) Ancaq bununla bel , vokativ cüml l rin geni ara d r l-mas na ehtiyac vard r.

d biyyat:



ADPU-nun n ri, 1999, s.77 3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak ,

“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.204-211 4. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , Az rt drisn r, 1962,

s.166-169 5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n çal malar. Bak ,

AP -nin n ri, 1985, s.36-42 6. N.Hac yeva. Az rbaycan dilind vokativl r. Bak , “MBM”,

2007


— 227 —

ÃÐÀÌÌÀÒÈÊ ÚÿÙÿÒÄÿÍ

ÚÖÌËÿ ÖÇÂËÿÐÈ ÈËÿ ÁÀÜËÛ ÎËÌÀÉÀÍ ÑÞÇËÿÐ Âÿ ÁÈÐËÿØÌÿËÿÐ

Az rbaycan dilind bir s ra ba qa dill rd oldu u kimi, el dil vasit l ri vard r ki, onlar sad cüml nin h cmini geni l ndirir. Onu mür kk b cüml y yax nla d r r. Lakin mür kk b cüml y çevir bilmir. Bel likl , bunlar sad cüml il mür kk b cüml aras nda bir keçid kimi özünü göst rir. Bura ba l ca olaraq a a dak lar daxildir:

1. Geni l nmi xitablar; 2. Bir s ra ara sözl r v ara cüml l r; 3. Cüml nin h mcins üzvl ri; 4. Xüsusil mi üzvl r; 5. Feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl ri. Cüml nin sas n t kil ed n üzvl r bir-biri il h m m na,

h m d qrammatik c h td n ba l olur. Lakin yuxar da qeyd etdiyimiz vahidl rin bir qismi cüml nin üzvl ri il yaln z m naca ba lan r. Sintaktik laq y gir bilmir. Buna gör d bel dil va-hidl ri cüml üzvü ola bilmir. Bu qrupa ara sözl r v xitablar da-xildir. M s.: Gündüz, adam h r bildiyini dan maz. Boy buxunun-


— 228 —

dan r hm tlik M d d ox ay rsan, nec dey rl r, e iyin xo uma g lir, amma iç rin gözüm birt h r görünür, o ul. ( .Hüseynov)

Arzum budur, ey r hb rim, silahda m, yolda m, Uzun ill r özümüzl gör k s ni yana . (S.Rüst m) Ay h z rat, bir zamana g libdir, Alaqar a ux t rlan b y nm z. O ullar atan , q zlar anan , G linl r d qaynanan b y nm z. (A q Abbas Tufarqanl )

Xitab

Xitab haqq nda m lumat. Cüml nin üzvl ri il qrammatik

c h td n ba l olmay b, müraci t m qs dil i l n n sözl r v cüml l r xitab deyilir. Xitablar ad t n ismin adl q hal nda olub, isiml rl , isiml mi nitq hiss l ri il v müxt lif ismi birl m -l rl ifad olunaraq müraci t olunan xsi, xsl ndirilmi ya v hadis l ri bildirir. Xitablar n i l nilm sind m qs d müraci t olunan xsin diqq tini c lb etm k, onu ça rmaq, oyatmaq, h r -k t g tirm k, bir i t hrik etm kdir. B dii d biyyatda xitablar-dan b diilik vasit si kimi istifad edilir.

Xitablar n n mühüm xüsusiyy tl rind n biri budur ki, onlar n formas il m zmunu aras nda ziddiyy t olur. Bel ki, xitablar ad t n üçüncü xsd olan sözl rl ifad olunur. Lakin qar s n-dak xs – dinl y n , y ni ikinci xs müraci tl i l nir. Onun formas il m zmunu aras nda ziddiyy t buradan do ur. M s.: Ç kil, c llad, v t nimd n, ç kil, ç kil. O ul, m n bilir m sevdaya dü n insanlar ömrünü çürüdür b z n. (S.Vur un) Heyd rbaba, yolum s nd n k c oldu, Ömür keçdi, g l mm dim gec oldu. (M. hriyar) v s.

Xitablar n qurulu u. Xitablar qurulu etibaril sad v mü-r kk b olur. Lakin xitablar n qurulu u cüml üzvl rinin qurulu-undan mü yy n d r c d f rql nir. Sad xitablar bir üzv uy un


— 229 —

g lir. Mür kk b xitablar is iki üzv (mübt da v onun t yinin ) uy un g lir. El buna gör d sad xitablara b z n müxt s r xitab-lar, mür kk b xitablara is geni xitablar da deyilir. Sad xitablara aid misallara diqq t yetir k. M s.: S n m nim ba m ucaltd n, o lum, Verdin h yat ma b z k, yara q.

Qoy n m dem y bülbül t l ssin, G zdiyi, gördüyü üç ayd r, air. S nin ki, kükr y n ilham n, s sin, M craya s mayan bir çayd r, air. (M.Araz)

eirim, im kd n qanad ist s n, Yer s insan n n f sil g l. Dünyada bir damla olmaq ist s n, Dünyaya s n ümman h v sil g l. (M.Araz) Ah ç kdim, ba m üst yarpaqlar sdi, gülüm, S nin q lbin sm di. (B.Vahabzad )

H yat, sevincin q d r zab n da irindir, S ni m naland ran o ke m ke l rindir. N olub, Mirz , yen qar alar a z-a za verib n q r lda rlar. ( . f ndiyev) Q tib , g lin örtülü dan mayaq. (M.S.Ordubadi) Adil, yax olar ki, “ r-arvad” v zin ayr söz i l d s n. ( . f ndiyev)

Mür kk b xitablara aid misallara diqq t yetir k. M s.: T rlan t bim! N yatm san, qanadlanmaq vaxt çatd . Hün ri da çapan F rhad ilham m! Co , yen dal alan

d ryalar kimi v s. Ey da la an, torpaqla an, ulu babam, Bu günümd n dün nim uzaqla an, ulu babam. Kül kl n, dumanla an ruhumla m n. Aya a dur, s ninl y m. (M.Araz) Dün nd n b ri bir heyk l q m m, Hardasan, hardasan, az ri n m m? S nsiz heç olmu am, heç kim olmu am, Bir s fil olmu am, yetim olmu am. (M.Araz)


— 230 —

Ey öz do ma dilind dan ma ar bil n, Bunu iftixar bil n, Modal dabazlar. (B.Vahabzad )

Bu misallarda T rlan t bim!, Hün ri da çapan F rhad ilham m! Ey da la an, torpaqla an, ulu babam, Bu günümd n dün nim uzaqla an, ulu babam v az ri n m m v s. geni xitablard r.

H tta b z n xitablar daha geni l n r k böyük bir cüml nin ifad etdiyi fikr b rab r fikri ifad edir. Bu cür xitablardan b dii d biyyatda daha çox istifad edilir. M s.: Siz ey m nlikl ri tap-

dalanan, cans z muncuqlar kimi alver mal na dönd ril n, g linl r, q zlar! S n, ey müq dd s odlar g lini, ulu Hörmüzdün pakl q v m sumlu unu t msil ed n Solmaz. (C.Cabbarl )

– Ey ixtiyar, s n ey zal m, m zlum dolu ill rin Ür kl r k d r saçan, l m ver n töhf si! (M.Mü fiq) Ey çocuq ruhu q d r n Göygöl, Köksü almas kimi röv n Göygöl! (M.Mü fiq)

H mcins xitablar. Xitablar vasit sil b z n müxt lif xs, ya v hadis l r müraci t etm k mümkün olur. N tic d h m-

cins xitablar meydana ç x r. M s.: Kür q ra , Qarayaz , göy ç m n, Qoca pal d, tüstül n n od-ocaq!..

Ey yolçu, ey çoban, ey haval qu ! Sizi b kl m kd n art q yorulmu O qaynayan, axan, diqq tli gözl r. (M.Mü fiq) Siz dözümd fil oldunuz Ey n v l r, n tic l r, Biz heç n yik, biz heç n yik. (B.Vahabzad ) Qop, ey tufan, s, ey yel! X z l olum tökülüm Düz be il ür yimd B sl diyim m h bb t, bir salama d ym di. (B.Vahabzad )

H tta b z n eyni bir anlay a, eyni bir xs müxt lif kild müraci t ed nd xitablar h mcinsl bilir. M s.: Fuad, zizim,


— 231 —

s ns n. O lum, sf ndiyar, qadas , dur, dur, g lib öldür rl r. (M.Hüseyn)

Ey m rh m t kan , ey ulu Tanr ! Ey yerl rin, göyl rin hökmdar ! (H.Cavid) Ey böyük Tanr , ey böyük Yaradan! H r qulun hal , fikri s nc oyan. (H.Cavid) Habil! Ay insafs z, ür yimizi Yand r b yaxmaqda q sdin n dir, n ? (B.Vahabzad ) Aman, F rhad, igid balam, n x b r? (S.Vur un) Yen toz... aman, bu toz buludlar n ist r Bilm m s nd n, ey Bak , s n ey at diyar ! (M.Mü fiq) T bi t, t bi t, ana t bi t! Niy vaxts z q yd n ona t bi t? (M.Araz) Ey ümidim, ey güman m, Sözün haqsa, nec dan m? (B.Vahabzad ) Ey q lbi yaral , fikri p ri an, Q lbind n keç ni qorxma, de g lsin. (B.Vahabzad )

Ham da söz verdi ki, ziz dost, ziz Cavan ir, rahat yat, s ni unutmayaca q v bütün yar mç q qalm i l rini ax ra çatd ra-ca q. ( . xl ) Vaqif! Ey s rv rim! Ey tacidar m. (S.Vur un)

B z n xitablar lav l r vasit sil geni l nir v onun m zmunu lav l rin köm yi il daha z ngin ifad olunur. M s.:

Vaqif, ey eirimin könül dastan , De, söhb tin han , de, saz n han . Siz, ey bizd n sonra eir g l nl r, Bu ç tin yollarda u urlar siz ! (B.Vahabzad )

Xitab formala d ran sözl r. Xitablar, ümumiyy tl , v zlik-l ifad olunmur. kinci xsin t kini v c mini bildir n s n v siz sözl ri b z n xitab kimi i l ns d , mütl q ondan sonra izahedici sözl r g lir v h min sözl r xitab formala d rmaqla b rab r, üçüncü xs do ru inki af etdirir. M s.:


— 232 —

S n, ey sular sonas , insanl n anas , Saf vicdan n böyükdür. Siz, ey Avropan n cahangirl ri, Tarixin m hv ri dön nd n b ri, quldur paltar na

büründünüz siz. srl rc rqil r k sildin ac ,

S n, ey v h i, s n, ey az n imperializm! (M.Mü fiq) S n, ey sin sind da lar qald ran! A rl q m nim d bil yimd dir. (S.Vur un)

At l cahana s n, ey ild r m, al , parla! Gurulda, taqi-s mavi, gurulda, çatla, da l! S n, ey gün , ya an ya d r, ey bulud, a la! (C.Cabbarl )

Qeyd: Feilin mr formas n n ikinci xsinin t kind olan bir qisim xitablar vard r ki, onlarda s n sözü formal olaraq xitab kimi i l nm s d , bu sözü art rmaq olur. M s.: Sus, ey bülbül, k s, ey tufan, m ram m istirah tdir. (S.Vur un) G l, ey nazl bahar, gecikm , tez g l, g l ki, q n ömrü çox uzanmas n. (S.Vur un)

Dilimizd xitablardan vv l s n sözünün formal olaraq art r l-mas mümkün bir hald r. M s.: (S n) Ey könül, fürs ti bad verm , (s n) g l, gün keçir, ay ötür, il yaman gedir. (M.Rahim)

Emosionall q yaratmaq üçün b dii d biyyatda b zi xitablardan r dif kimi istifad olunur. M s.:

Kaman çalan kimdir o, B xtiyar, Kül kdir ya simdir o, B xtiyar G nclik, h yat irindir, qarda m! V t n qat-qat irindir, qarda m! (R.Rza)

Xitablar n cüml d i l nm yeri. Xitablar cüml üzvl ri il sintaktik laq d olmad ndan cüml nin h r yerind ( vv lind , ortas nda v sonunda i l n bilirl r) i l nir v yerind n as l olaraq laz mi dur u i ar l ri qoyulur. M s.:


— 233 —

air! Bu f ls f n qals n bir yana, Yax n get, salam ver, o q hr mana. (S.Vur un) M n d , qarda , s nin kimi da a mal yam. U aq çöld , bay rda gülm sin, yüyürm sin Y x lma n, durma n l zz tini bilm sin, B s neyl sin, ay ana?(B.Vahabzad ) Rahatl q bilm d n yürür bu karvan Karvan, bitm y c k yollarla davan! (M.Mü fiq) A q z, n var, n y h ir salm san? Söyl , yen kimd n bar t alm san? – (M.Mü fiq) Hayd , Rüst m, ç xal m g l yar a, Ç xal m mövzu üçün axtar a! (M.Mü fiq) T biidir ki, ay q z, yaz aylar g l nd Yarpaqlar p rd d qalmaz örtülü qönç . (M.Mü fiq) Burax bu hissl ri, ey air, burax! Gördüyün, bildiyin eyl rd n dan ! (M.Mü fiq) O zaman ki, üfüql r b ziniz dalar Q lb n sizi p k sev rim, yolçu buludlar. (M.Mü fiq) Han d lil rin , a n n m Nigar Nam rdl r do uldu bu z man d . (B.Vahabzad ) Dayan, insan! Hara bel ? nsan dedi gül -gül . (B.Vahabzad )

Yaz qlar olsun ki, ey t miz ür k! B z n yuva sal r s nd x yan t. (S.Vur un)

air! N inc dir rübab n s nin! Uçurdu ruhumu çald n bu saz! (S.Vur un) Qeyd: Xitab cüml nin vv lind g ldikd ondan sonra, ortas nda g ldikd ondan vv l v sonra, sonda g ldikd is ondan vv l vergül i ar si qoyulur. Xitablardan sonra b z n nida i ar sind n istifad edilir. Bu zaman nida i ar si vergül b rab r bir i ar kimi n z rd tutulur.


— 234 —

Baxmayaraq ki, nida i ar si qoyuldu u sözd s s tonunun yüks lm sin xidm t edir, slind is vergül i ar sin b rab r olur.

eird b z n dur u i ar l rind n düzgün istifad edilmir. Bu da xitabla ba l anla lmazl qlar yarada bilir.

Xitablar b z n emosionall q xatirin cüml nin vv lind v sonunda i l n bilir. M s.: Ay qarda , z man n pis g tirdi, ay qarda .

B z n is xitablar cüml nin ortas nda v sonunda i l nir. M s.: Ya ma, ya , ya ma, ya , M n görü t l sir m. (B.Vahabzad )

Xitablar n m na xüsusiyy tl ri v m na növl ri. Xitablar bir s ra m na xüsusiyy tl rin malik olur. Bu xüsusiyy tl r xitablar n ba l oldu u xsl , ya il laq l nir. M s.: Qüdr t! Atalar deyib ki, mio lu il miq z n n k binini Allah özü göyd k sib. ( .V liyev)

Bülbül, n m ni k s, Bülbül, amand r, N özünü yand r, n m ni yand r. Novruz li, heç ür yini s xma. (C.M mm dquluzad ) Bülbülüm, köksünün alt sar d r, Mehriban yaratm s ni t bi t. (S.Vur un) Aç d rdini, mehriban qu ! S nin d öz lisan n var. (S.Vur un) Ey çaylar üstünd süz n sonalar, Da lara d ym sin bir tükünüz d . (S.Vur un) Ey bizim ç m nin sirda qu lar, Çiç kd n çiç y uçu un siz d . (S.Vur un) Üstünd n karvan yerim z S xd r dumanlar n, da lar! (S.Vur un) Axma, Araz! Dayan, Araz! nsaf eyl , biz bir az. (S.Vur un)

Ey gün , ey bulud, girin qoynuma


— 235 —

Bu saf t bi t mehribanam m n. (S.Vur un) Qonaq g lib siz Vur un, Sevinsin gülzar n, da lar! (S.Vur un)

Xitablar üç m na növün ayr l r. 1. nsana müraci tl i l n n-l r, 2.Ba qa canl varl qlara müraci tl i l n nl r, 3.Cans z varl qlara müraci tl i l n nl r.

1. nsana müraci tl i l n nl r: zizim, miraslan, m n s nin atan n köhn adamlar ndanam. (M.C lal) Vaqif! Ey s rv rim! Ey tacidar m! (S.Vur un) Ey sevgilim, gözümün i , Murtuzu ba la. (M.C lal) til gözl rimd n, biv fa yar m! (S.Vur un) Bu da lar sizindir, ziz qarda lar! (S.Vur un) Siz sözüm vard r, böyük hökmdar! (S.Vur un) Çox sa ol, v fal könül sirda m! (S.Vur un)

2.Ba qa canl varl qlara müraci tl i l n nl r: G zin, qu lar, ç m nzar , Salam deyin da a-da a. (S.Vur un) Q z tez q q rd : – Aslan, tut! Qaplan, y rt! (M.C lal) Qu lar, qu lar, a qu lar! Qaranqu lar, a qu lar! (A.S hh t) Ba al b gedirs n hayana, ceyran? (S.Vur un) Ay it, ay it! – dey çoban onlar n ard nca yüyürdü. ( . f ndiyev)

3.Cans z varl qlara müraci tl i l n nl r: Ey ulu göyl r! N q d r a r d r bu qara x b r. (S.Vur un) Qara d niz! Qara d niz! N gümrahd r dal alar n. (S.Vur un) Ana v t n! Ana v t n! Gün do ur gülü ünd n! (S.Vur un) Ey V t n! Torpa n zizdir m n , M n orda tapm am s ad timi. (S.Rüst m)

Xitablar n nidalarla i l nm si. Xitablar b z n nidalarla bir yerd i l nir. Bu zaman a, ay, ey nidalar n n xitablarla i l nm si-n daha çox mü ahid olunur. M s.: A bala! Soyuqdur, g l q z naq bir az.


— 236 —

Parçalan, ey q lbim! Bir d f sökül! X st yarpaq kimi oxalan, tökül. (S.Vur un) Ey könül! Min nam yaz bir gülüzar n e qin Can evind n seyr ç x bir xo güzar n e qin (S.Vur un) A köhn yolda m, a köhn at m! Bu lana-bu lana köpükl n, at m! (S.Vur un)

Xitablar n t kriri. B z n, xüsus n poeziya dilind xitablar b diilik vasit si kimi t krar edilir v n tic d xitablar n t kriri m l g lir. M s.: Qoca dünya, qoca dünya, s n q hr manlar bir

d tan . O ul, o ul, amand r Çox yuxulamaq yamand r. (M. .Sabir)

Mister Tomas a r lini onun kür yin vurub: rq m h bb ti, rq m h bb ti!.. – dedi. (M. brahimov) O ul, o ul! S nin qan n

yerd qoymaram. (N.B.V zirov) Ana torpaq! Ana torpaq! S nin bu hüsnün eirimizin ür yind

n q olunmad . (S.Vur un) Amaliya! Amaliya! M nim q z m. (C.Cabbarl )

Qara d niz! Qara d niz! N gümrahd r dal alar n. (S.Vur-un) S rad n bir d li eytan dey r: insanlar, insanlar! N dir

dünyan tutmu elml r, irfanlar, insanlar. (M. .Sabir) Ah Gün , ah Gün , bar bir anl q

Görünüb sonradan batsayd yen M n s cd q lard m bu hörm tin . (S.Vur un) Tell rini dolay r boynuma ay, gec l r, M nim sirda ms n z, gec l r, ay gec l r. (B.Vahabzad )

Bel hallarda b z n xitab n sas hiss si, öz k hiss si sabit qal r, t yinedici hiss si d yi dirilir. M s.:

Ah mehriban ana, ah ziz ana, O günd n b ridir h sr t m sana. Gül, ey nazl s h r... sevdal s h r! Dünyan n q lbin axs n incil r. (S.Vur un)


— 237 —

B z n d , ksin , xitab n t yinedici hiss si sabit qal r, öz k hiss si d yi dirilir. M s.: Salamat qal, ana torpaq, ana yer.

Xitablar n münasib t bildirm si. Xitablar müraci t bildir-m kl yana , münasib t d bildirir. Bu münasib t xitab üçün seçil n sözl rl , xitab n t yinl ri il ba l olur. B z n d xitablara art r lan kilçil r münasib t bildirir. M s.: A qu cu azlar, anan z g ldimi? Bizd n arxay n ol, zizim, n laz md r yazar q. (M. bra-himov) O ru, o ru! Torpaq o rusu! X rman o rusu! Bo , bo , qoy can ç xs n. (M. brahimov) Yax , Xav rim, bir gec lik qonaqd r, yat b s h r durub ged c k. (M. brahimov) Ged k, atacan, – dedi, evimiz ged k. (M. brahimov) Xan mcan, n var? Yoxsa xan m, b yim pis haldad r? (C.M mm dquluzad ) Get, ceyran q z m, get, öz ota na bir az dinc l. (M. brahimov) Xudahafiz, köhn dost! – deyib ka z götürdü v kabinetd n ç xd . (M. brahimov)

B z n dilimizd (yaz l v ifahi d bi dilimizd ) h mcins xitablar da i l nir. M s.: Xan mlar, a alar, qald r n bu bad l ri xan m Gülnaz n sa l na iç k! (M. brahimov) Bi r f, binamus! t raz olaca am, s ni yax na qoymayaca am. (M. brahimov)

Xitablar n ifad vasit l ri. Xitablar adl q halda olan isiml r-l , isiml mi nitq hiss l ri il v bir s ra ismi birl m l rl ifad olunur:

a) siml rl ifad olunanlar: Yox, Rüst m, m n s nsiz ya aya bilm r m. (C.Cabbarl ) S riyy , bilirs n n var? (C.Cabbarl ) Nadir, niy a lay rsan? (C.Cabbarl ) Gült kin, s n m ni yenid n diriltdin. (C.Cabbarl ) Yava , q z, indi Aslan b y g lib e id r. (C.Cabbarl )

b) siml mi nitq hiss l ri il ifad olunanlar: Bilir m, zavall , n ist yirs n. (C.Cabbarl ) Zavall lar, siz kimsiniz? (C.Cabbarl ) Ba dan aya a hd kimi safsan, ey ux, ffafsan, ey ux! (M. .Sabir) Alic nablar! Güc arxalanmaz, m nc , hökmdar. (S.Vur un)


— 238 —

c) smi birl m l rl ifad olunanlar: Göz l m l yim! M n d f ra nda m cnunam. (C.Cabbarl ) Göz b b yim! ndi ki gecik -c kdin, vv ld n niy m ni bu q d r incidirdin? (C.Cabbarl ) Zavall b riyy t, neçin h qiq ti gizl dirsiniz. (C.Cabbarl ) Ox, zavall bac m! S ns n. (C.Cabbarl ) Ah, b db xt q z! S ni azad etm y m nd iqtidar yoxdur ki, bar az da olsa s n köm k edim. (C.Cabbarl ) Zavall çocuq! M n s n ac y ram. (C.Cabbarl )

Xitablarla mübt dan n f rql ri. Xitablar adl q halda olan isiml rl , isiml mi nitq hiss l ri il v bir s ra ismi birl m l rl ifad olunmas na gör mübt daya ox ay r. Lakin mübt da il xitab aras nda a a dak f rql r vard r:

1. Mübt da cüml üzvü oldu u halda, xitab cüml üzvü hesab olunmur.

2.Mübt da haqq nda dan lan bildirir, xitab is müraci t olunan bildirir.

3.Mübt da adi intonasiya il t l ffüz olunur. Xitab is nisb t n yüks k tonla t l ffüz olunur.

4. Mübt da kim?, n ?, hara? sintaktik suallar na cavab verir. Xitab is sintaktik suallara cavab vermir.

5.Mübt da cüml üzvl ri il h m m na, h m d qrammatik c h td n ba l olur. Xitablar is cüml üzvl ri il yaln z m naca laq l nir.

6.Xitab yaz da mü yy n dur u i ar l ri il f rql nir. Mübt dadan sonra is bel i ar l r ehtiyac olmur.

Qeyd: Dilimizd mübt dadan sonra iki halda vergül i ar si i l dilir1. Birinci halda o, bu v zlikl ri il ifad olunan mübt dadan sonra vergül qoyulur. M s l n, O, kitab m n verdi cüml sind o mübt -



— 239 —

das ndan sonra vergül qoymaq laz md r. Ona gör ki, g r vergül qoyulmazsa, onda o mübt da deyil, t yin kimi anla lar. Ancaq O g ldi cüml sind is o mübt das ndan sonra vergül ehtiyac yoxdur. Ona gör ki, o mübt das ndan sonra el bir söz yoxdur ki, o mübt das h min sözün t yini kimi ba a dü ülsün. Odur ki, O g ldi cüml sind o-dan sonra vergül qoyulmasa da, o mübt da kimi ba a dü ülür.

Dem li, o v bu v zlikl ri il ifad olunan mübt da özünd n sonra g l n cüml üzvünün t yini kimi ç x ed rs , onda h min mübt dadan sonra vergül qoyulmur. O v bu v zlikl ri il ifad olunan mübt dalardan sonra isim, sif t, say g l rs , onda o v bu mübt dalar ndan sonra vergül qoyulur.

Mübt dadan sonra vergülün qoyulmas n n ikinci hal is bel dir: özünd n sonra g l n cüml üzvünün t yini kimi anla lan v isiml ifad olunan mübt da-lardan sonra da vergül qoyulur. M s l n: Fazil, Q nb rovun söhb tind n ba a dü dü ki, professor yaz l da tapmaq üçün yen d axtar aparmaq fik-rind dir. (Q. lkin) Alman, V linin kinli gözl rind n od töküldüyün t ccüb ed r k bir an duruxdu. (M.Hüseyn) Usta, Tahir a a dü m yi t klif etdi. (M.Hüseyn) Usta, Bayram yan na ça rd . Bundan sonra müdir, Piriyev n salam verir, n d ondan salam al r. (S. hm dov)

7.Mübt da, ad t n, cüml nin vv lind i l nir. Xitab is cüm-

l üzvl ri il sintaktik laq d olmad üçün cüml nin h r yerin-d i l n bilir.

8.Mübt dan n ifad imkanlar çox geni dir. Xitab n ifad im-kanlar m hduddur.


— 240 —

9. Mübt dada forma v m zmun uy unlu u olur. Xitabda is forma v m zmun aras nda ziddiyy t olur.

d biyyat:



ADPU-nun n ri, 1999, s.66-70 3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.244-250 4. .D mirçizad . Müasir Az rbaycan dili. Cüml üzvl ri. Bak ,

Az rn r, 1947, s.70-72 5. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya

ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.120-124 6. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,

ADU-nun n ri, 1978, s.34-35


— 241 —

ÌÖÐÿÊÊÿÁ ÚÖÌËÿ

Mür kk b cüml haqq nda ümumi m lumat. ki v daha ar-t q sad cüml nin m na v qrammatik c h td n bütöv bir tam halda birl m sind n m l g l n cüml y mür kk b cüml deyilir. Sad cüml nin bir predikativ m rk zi oldu u halda, mür kk b cüml nin iki v daha art q predikativ m rk zi olur. Y ni sad cüml nin bir qrammatik sas , mür kk b cüml nin iki v daha art q qrammatik sas olur. Mür kk b cüml d sad cüml kimi vahid intonasiya il t l ffüz edilir. Mür kk b cüml l r d sad cüml l r kimi bitmi bir fikri ifad edir.

Mür kk b cüml sad cüml il müqayis d bizi hat ed n obyektiv varl a m xsus daha mür kk b hadis l ri hat edir v buna gör d insan nitqinin daha sonralar yaranm , daha yüks k ifad çisi kimi meydana ç x r. vv ll r insan varl qlar n sas c h tl rini duymu , anlam v bunlar n ifad si üçün sad cüml -l rd n istifad etmi dir. Nisb t n sonralar hadis l r aras nda laq l r d rk olunduqca onlar n ifad çisi kimi mür kk b cüml d

yaranm d r. Bunun üçün vv lc sad cüml l r b rab r hüquq sas nda birl r k tabesiz mür kk b cüml l ri m l g tirmi v

nisb t n sonralar hadis l r aras nda s b b, n tic , rt v s. kimi laq l r d rc olunduqca tabeli mür kk b cüml l r yaran b

formala m d r.


— 242 —

nsanlar sad cüml l rd n istifad ed rk n ayr -ayr fikri v hadis l ri sad c olaraq sadalay r v bunlar bir-biri il laq l n-dirmir. Lakin mür kk b cüml dild fakt v hadis l ri bir-biri il möhk m kild ba lam olur. M s.: O a lay r. Bu gülür. O i l yir. Bu yat r v s. kimi cüml l rd hadis l r sad c olaraq qeyd edilmi v laq l ndirilm mi dir. O a lay r, bu is gülür.O i l yir, bu is yat r cüml l rind v ziyy t tamamil ba qad r. Burada hadis l r bilavasit laq l nmi v hadis l r modal qiym t verilmi dir. Eyni fikri h m sad , h m d mür kk b cüml

klind ifad etm k olur. M s.: S limin bel s bi dan d n birinci d f e idirdim. – Birinci d f e idirdim ki, S lim bel s bi dan r.

Mür kk b cüml nin h r bir t rkib hiss si, y ni h r bir kompo-nenti sad cüml y ox ay r. Sad cüml kimi mür kk b cüml nin h r bir t rkib hiss si ba v ikinci d r c li üzvl rd n ibar t olur. Mür kk b cüml nin h r bir t rkib hiss si d cütt rkibli v ya t k-t rkibli cüml kilind formala r. Mür kk b cüml nin h r bir t rkib hiss si d sintaktik laq l rl laq l nir. Bu ox arl qlara baxmayaraq, mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini h qiqi m nada müst qil sad cüml hesab etm k olmaz. Çünki mür kk b cüml -nin bütün t rkib hiss l ri m na v intonasiya c h td n birl r k bir tam t kil edir. S sl r birl r k qovu uq s s, sözl r birl r k mür kk b söz m l g tirdiyi kimi, cüml l r d birl r k daha böyük sintaktik vahidl r, y ni mür kk b cüml l r m l g tirir.

g r mür kk b cüml ni sad cüml l r parçalasaq, vv lki m na, intonasiya yox olar. Bunu “M n bilir m, s n n etm k ist yirs n" cüml sini iki cüml y ay rmaqla görm k mümkündür: "M n bilir m". "S n n etm k ist yirs n?"

Mür kk b cüml nin ayr -ayr t rkib hiss l rini biz rti kil-d ona gör "sad cüml " adland r r q ki, sad cüml nin qurulu xüsusiyy tini yax bilirik v bu sasda mür kk b cüml ni trafl t hlil ed bil rik.


— 243 —

Qeyd: Az rbaycan dilçiliyind mür kk b cüml müx-t lif istiqam tl rd t dqiq olunmu dur. Bu bax mdan

.Z.Abdullayevin (Müasir Az rbaycan dilind tabeli mür kk b cüml l r. Bak , Maarif, 1974; Sintaksisin aktual m s l l ri. Tamaml q budaq cüml si. Bak , 1987), H.A.Bayramovun (Müasir Az rbaycan dilind tabesiz mür kk b cüml l r. Bak , 1960), N.Abdulla-yevan n (Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi üzr xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riy-yat , 1975), K.Abdullayevin (Az rbaycan dili sintak-sisinin n z ri probleml ri. Bak , Maarif, 1999, 2016), F.A.C lilovun (Mür kk b cüml sintaksisi. Bak , “Maarif” n riyyat , 1983), X. .M mm dova v

.H.Cavadovun (“Tabeli mür kk b cüml l rin se-mantik-qrammatik xüsusiyy tl ri. Bak , Müt rcim, 2000), .M. liyevin (Tabeli mür kk b cüml l r v onlar n xüsusiyy tl ri. Bak , “Maarif”, 1992) v di-g rl rinin t dqiqatlar n xüsusi olaraq qeyd etm k laz md r.

Mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndir n vasi-

t l r. Mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndir n vasit l r a a dak lard r:

1. ntonasiya. ntonasiya mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndir n n q dim vasit dir. ntonasiya canl dan q dilind

indi d mühüm rola malikdir. Mür kk b cüml nin t rkib hiss -l rini laq l ndirm k üçün ba qa vasit l r olduqda da in-tonasiyadan istifad edilir. Lakin heç bir ba qa vasit olmad qda t rkib hiss l ri laq l ndirm k üçün sas yük intonasiyan n üz rin dü ür. M s.: Vaxt g l nd qoyun dib y sa l r, ilan südü içir, yerin q z l qoyub gedirdi. ( .V liyev) Budur, s n buyuru-ram, g r k bu gün mamverdinin q z qay ts n atas n n evin .


— 244 —

( .Haqverdiyev) M n bilir m, t qsir m nim yolda mdad r. Get - ged ehtiras artd , tamah güc g ldi. ( .V liyev) mran cavand r, qoy indi o i l sin. ( . xl ) M n t l b ed c y m, sizin m s l niz raykomun bürosunda h ll edilsin. ( . xl ) N q d r ömrüm var, g zib dola acam. ( . xl ) Amma u aqd r, gözümd n qoya bilmir m. ( . xl )

Bu cüml l rd t rkib hiss l ri aras na tabesizlik ba lay c lar da art rmaq olar.

Qeyd: ntonasiya mür kk b cüml nin t rkib hiss -l rini laq l ndirm kl yana , h m d fikrin, m na-n n düzgün çatd r lmas nda mühüm rol oynay r. ntonasiya m nan n çatd r lmas nda da mühüm rol

oynad na gör mür kk b cüml nin komponentl ri aras nda intonasiya-m na taml na, bütövlüyün diqq t yetirm k olduqca vacibdir. Dem li, mür kk b cüml nin formala mas nda intonasiya-m na taml , bütövlüyü mühüm h miyy t malik olan qrammatik vasit rolunu oynay r. Odur ki, mür kk b cüml ni mü yy nl dir rk n onun komponentl rinin into-nasiya-m na c h td n birl m sin diqq t yetirm k laz md r. Bel ki, mür kk b cüml sad cüml l rin intonasiya v m na bax m ndan bütöv halda, tam halda birl m sind n m l g lir. Mür kk b cüml ni formala d ran sad cüml l r ayr -ayr l qda bitmi fikir ifad ets d , ayr -ayr l qda sad cüml l r ox-asa da, onlar mür kk b cüml daxilind öz müst -

qilliyini qorumur, eyni zamanda onlar intonasiya bax m ndan bitmir. Vahid intonasiya, vahid m na al-t nda birl m y n sad cüml l r mür kk b cüml m l g tir bilmir. Bir daha qeyd ed k ki, mür kk b

cüml ni formala d rmaq üçün ayr -ayr sad cüm-l l r vahid intonasiya v vahid m na alt nda birl -


— 245 —

m lidir. Bel olmazsa, onda ayr -ayr sad cüml l r öz intonasiyas v m nas il bir-birind n f rql nm li olacaqd r, n tic d mür kk b cüml formala maya-caqd r1. M hz bu m nada “Ramiz qap n açd ”, “Abbas ki i çox dedi”, “Soyuq hava iç ri doldu”, “B ir e itm k ist m di”, “Ya ba lad ”, “Bird n hava qarald ” cüml l ri sad cüml l rdir. Ancaq bu sad cüml l rin müvafiq g l nl rini vahid m na v intonasiya alt nda birl dirm k, mür kk b cüml formas na salmaq mümkündür. M s l n: Ramiz qa-p n açd , soyuq hava iç ri doldu. Abbas ki i çox dedi, B ir e itm k ist m di. Bird n hava qarald , ya ba lad . Dem li, intonasiya-m na taml , bü-tövlüyü mür kk b cüml nin formala mas nda mühüm rol oynay r. H tta intonasiyadan as l olaraq bir mü-r kk b cüml ni müxt lif variantlarda oxumaq müm-kündür2. M s l n, “Mü llim cavab t l b edir, agird biletd ki suallara bax b h y can keçirir” mür kk b cüml sini formala d ran komponentl ri (sad cüml -l ri) a a dak variantlarda oxumaq olar: 1) Komponentl rin h r birinin vv lind s s tonunu yüks ltm kl v h r birinin sonunda s s tonunu h -miyy tli d r c d a a endirm kl , h m d birini komponentd n (cüml d n) sonra cüml nin bitdiyini bildirm k üçün uzun fasil etm kl oxumaq iki sad cüml ni meydana ç xara bil r. 2) g r komponentl r (cüml l r) sadalamaq intona-siya il oxunarsa, y ni eyni intonasiya il oxunarsa

1 N. hm dov. Mür kk b cüml haqq nda ümumi m lumat n intonasiya-m na t hlili z minind t drisin dair. – Az rbaycan dili v d biyyat t drisi. Bak , 1979, 1, s.29-342 N. hm dov. Mür kk b cüml haqq nda ümumi m lumat n intonasiya-m na t hlili z minind t drisin dair. – Az rbaycan dili v d biyyat t drisi. Bak , 1979, 1, s.29-33


— 246 —

v birinci komponentd n (cüml d n) sonra s s tonu a a endiril rs , h m d fasil olunarsa, onda zaman laq li (birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml ) mür kk b cüml yarana bil r. 3) g r komponentl rd n (cüml l rd n) birincisi s b bi, ikincisi n tic ni bildir n cüml kimi bir-birin-d n f rqli intonasiya il oxunarsa, onda s b b v n tic laq li (s b b-n tic laq li tabesiz mür kk b cüml ) mür kk b cüml formala a bil r. H m d bel olduqda, komponentl rd n (cüml l rd n) birincisinin sonunda s s tonu bir q d r yüks lir, ikinci cüml nin sonunda is s s tonu enir. 4) g r komponentl r (cüml l r) qar la d rma into-nasiyas il oxunarsa, y ni ikinci cüml d ba ver n hadis birinci cüml d ba ver n hadis y qar qoyularsa, onda qar la d rma-ziddiyy t laq li mü-r kk b cüml (qar la d rma laq li tabesiz mür k-k b cüml ) yarana bil r. Bel oldu u halda, h r iki komponentd ki (cüml d ki) sözl rin h r biri g rgin s s tonu il t l ffüz olunur, h m d birinci kompo-nentd (cüml d ) s s tonu h miyy tli d r c d yük-s lir, ikinci komponentd (cüml d ) is h miyy tli d r c d enir. Bundan ba qa, komponentl r (cüml -l r) aras nda ayd n, diqq ti c lb ed n fasil edilir. Bundan lav , qar la d r lan sözl r (cüml l rd ki sözl r cavab t l b edir, h y can keçirir) m ntiqi vur u il f rql ndirilir.

2. Ba lay c lar. Ba lay c lar laq vasit si kimi intonasiyaya nisb t n sonralar yaranm d r. Lakin tarixi inki af prosesind o q d r artm v çoxalm d r ki, indi mür kk b cüml nin t dqiqin v t hlilin ba lay c l mür kk b cüml l rd n ba lan l r. Bu bir d onunla ba l d r ki, ba lay c lar mür kk b cüml nin tabesiz v


— 247 —

tabeli oldu unu göst r bilir. H tta b zi ba lay c lar tabesiz v tabeli mür kk b cüml l rin dild növünü d göst r bilir. M s.: A a, s n m nim atamsan v s n hörm t etm k m nim borcumdur. ( .Haqverdiyev) Min il yola baxd qula s sd , ancaq d yi m di ömrün m nas ! (S.Vur un) Bilirs n ki, h r n var idi ham s ld n ç xd . Atan yaz r ki, ahmar dedikl rimi unutmas n. ( .V liyev) Qoca h r d f yaln z bu beyti oxuyurdu v h r d f gözl ri dolurdu. ( .Hüseynov)

Bu cüml l rd n vv lki ikisi tabesiz, sonrak lar tabeli mür k-k b cüml l rdir. Ona gör ki, vv lki iki cüml d tabesizlik, sonra-k iki cüml d is tabelilik ba lay c lar i l nmi dir. Dig r misallara diqq t yetir k: O hiss etdi ki, bu sakit gülü qaqq lt ya çevril c k. ( . xl ) M n birc eyi bilir m ki, bizim kolxozda bu mümkün deyil. ( . xl ) Görürs n ki, s ni nec çox ist yir m. ( . xl )

3. Ba lay c sözl r. Mür kk b cüml nin tabeli növünün t rkib hiss l rini laq l ndirm k üçün ba lay c sözl rd n geni istifad edilir. Ba lay c sözl r nisbi v zlikl r b zi datlar n art r lmas il formala r. M s.: Kim, kim ki, h r kim, h r kim ki, h r k s, h r k s ki, n q d r, h r n q d r, harada, harada ki v s. Bunlar budaq cüml d i l nilir (bel halda budaq cüml ba cüml d n vv l i l nir) v budaq cüml ni ba cüml y ba lay r. Budaq cüml d ki ba lay c söz müvafiq olaraq ba cüml d qar l q bildir n o, onu, ona, onda, o q d r, orada v s. kimi sözl r i l nir. Budaq cüml nin növünü bu sözl r mü yy nl dirir. Bu sözl r cüml nin hans üzvüdürs , budaq cüml d h min üzvün ad il adlan r. M s.: Kim ki, ad qoymu dur qoca dünyada, Onu öz dostlar vermi dir bada. (N.G nc vi) C bini haraya ki qoyurdun, orda dinm z-söyl m z uzan rd . Kim çox i l yirs , onu daha çox yükl yirl r. ( . xl )

Ba lay c sözl ri ba lay c lardan f rql ndirm k laz md r. Ba lay c lar köm kçi nitq hiss si, ba lay c sözl r is sas nitq hiss sidir. Ba lay c lar cüml üzvü olmur, ba lay c sözl r cüml üzvü olur.


— 248 —

4. kilçil r. Mür kk b cüml nin tabeli növünün t rkib hiss -l rini laq l ndirm k üçün bir s ra kilçil rd n istifad olunur. Bu kilçil r iç risind -sa, -s ; -m , -mi, -mu, -mü kilçil ri daha f ald r. Bu kilçil r ad t n budaq cüml nin sonunda i l nir v budaq cüml ni ba cüml y ba lay r. M s.: lli ya onu haqlasa da, q ng c h tl rin bir çoxunu hifz edib saxlam d . P ri an ev bir balaca gec g ldimi, anas a r intizara dü ürdü. S nin ür yin varsa, m n can m qurban el r m. ( . xl ) O n q d r hirsli olub M l y susma mr ets d , q lbinin d rinlikl rind haqs zl n duyurdu. ( . xl ) M l k am kimi ris d , d rdini heç k s açm rd . ( . xl ) O bir daha ev qay tmayaca n q rara alsa da, h l n ed c yini mü yy nl dir bilmirdi. ( . xl ) Q nirsiz göz l olmasayd , heç x lif onun r fin bel cah-calal düz ld rdi? (C.B rgü ad)

Ba lay c vasit l ri ümumil dir nd n sonra mür kk b cüml nin qruplar . Ba lay c vasit l ri ümumil dirdikd mü-r kk b cüml l ri a a dak kild qrupla d rmaq olar:

1.Asintetik mür kk b cüml l r. Bu tipli mür kk b cüml l r yaln z intonasiya il qurulan mür kk b cüml l rdir. M s.: T bi t d yi ir, f sill r bir-birini v z edirdi. H mid Sultanov cüss li adamd , enli kür yi z m tini daha da art r rd . (S.V liyev) Gün getdikc qalx r, hava isinir, b nd ç kil c k yerin alt düzl nirdi. ( .V liyev) Gün h md mim, kül k mehriban md r. ( .V liyev) X st t l s r, armud vaxt nda yeti r. (atalar sözü) Bu t p d evl r y x l b, evl r tikilmi di. ( . xl )

2. Analitik mür kk b cüml l r. Y ni t rkib hiss l ri ba lay c -larla laq l n n mür kk b cüml l rdir. M s.: g r evind , cibind bir ey var, al m s n dostdur. ( .Haqverdiyev) Ortaya el m s l ç x b ki, onu yaln z M mm dsad q f ndiyevl birlikd h ll ed bil rik. (S.V liyev) M n qohum- qr badan kas bam, ancaq dost seçm kd b xtim g tirib. (S.V liyev) H kim g l nd mü yy n ed r ki, s nd neç cür x st lik vard r. (S.R himov)


— 249 —

3. Sintetik mür kk b cüml l r. Y ni t rkib hiss l ri kilçi il laq l n n mür kk b cüml l rdir. M s.: Su ist yirs , verm .

( .Haqverdiyev) Bu saat f l k d g ls , onun lini r ad n lin-d n qopara bilm z. ( . f ndiyev) Ba -gözümüz zilm yibs , bö-yük i di. (S.V liyev) N v min suallar na cavab verdims d , onu qane el m dim. (S.V liyev) Z rif raz olsa, onlar ail qurarlar. (X.Hasilova) Ba -gözümüz zilm yibs , böyük i di. (S.V liyev)

4. Analitik-sintetik mür kk b cüml l r. Y ni t rkib hiss l ri h m kilçi, h m d ba lay c il laq l n n mür kk b cüml l r-dir. M s.: g r o m n tan yan Qüdr tdirs , arvad ndan geri qalma a raz olmayacaq. ndi g r bir adam des ki, bu çoban

r ad seyiddi yolda lar gülüb la a qoyur. ( . f ndiyev) g r Bak ya gets k, bir n f r vasit sil onlar n evind n x b r tutsun. (X.Hasilova) g r bilmirs ns , m n deyim. ( . xl )

T rkib hiss l ri aras nda m na v qrammatik laq nin xarakterin gör mür kk b cüml nin növl ri. Mür kk b cüml t rkib hiss l rinin as l l q d r c sin gör (m na v qrammatik laq nin xarakterini n z r almaqla) iki növ ayr l r:

1. Tabesiz mür kk b cüml l r. 2. Tabeli mür kk b cüml l r. B z n tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini tam

müst qil cüml l r kimi, bir-birind n as l olmayan cüml l r kimi ba a dü ürl r. Bu, düz deyildir. As l l q h m tabesizliyin, h m d tabeliliyin t rkib hiss l rind var. Lakin as l l n d r c sin g l-dikd onlar f rql nirl r. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss -l ri b rab r kild , eyni d r c d bir-birind n as l d r. H tta b z n t r fl rin yerini d yi dikd m na d yi k nliyi yaranm r. M s.: Onun ba a r y rd v o, d rs getm mi di. – O, d rs getm mi di v onun ba a r y rd .

Lakin tabelilikd as l l q bir t r flidir. T rkib hiss l rind n biri qrammatik c h td n müst qil, o biri ondan as l d r. Ona gör d t rkib hiss l rinin yerinin d yi m si m na d yi ikliyin s b b


— 250 —

olur. M s.: O, d rs getm mi di, çünki onun ba a r y rd . – Onun ba a r y rd , çünki o, d rs getm mi di.

Qeyd: Dilimizd tabesiz mür kk b cüml l rin k-s riyy ti cütt rkibli sad cüml l rin birl m sind n yaran r. Bu zaman tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rinin ayr ca mübt da v x b ri olur. M s.: Evin yara u aqd r, süfr nin yara qonaq. (atalar sözü) B z n is mür kk b cüml nin t rkib hiss l rinin birind mübt da ixtisar olunur v n ti-c d mür kk b cüml h mcins x b rli sad cüml y çevrilir. M s.: M mm d li bütün i l ri yerin ye-tirdi, o, öz öhd sin dü n v zif l ri bitirdi. – mü-r kk b cüml dir. M mm d li bütün i l ri yerin yetirdi, öz öhd sin dü n v zif l ri bitirdi. – sad cüml dir. Ancaq buradan bel n tic ç xarmaq ol-maz ki, mür kk b cüml nin mü t r k mübt das ol-mur. Mü t r k mübt dal mür kk b cüml l r ola bi-lir v bu zaman a a dak qaydalar bilm k laz md r: 1. Mü t r k mübt dal mür kk b cüml l rd x b r-l rd n biri ismi, dig ri feili x b r olur. M s.: Bu, yax almad r, Qubadan g tirilib. Atam evd dir, sizi gözl yir. 2. Mü t r k mübt dal mür kk b cüml l rd x b r-l r müxt lif zamanlarda olur. M s.: Dostum onu ev-l rin apard , iki günd n sonra biz g tir c k. Afaq M lah ti ba çaya apard , i d n sonra g tir c k. 3. Mü t r k mübt dal mür kk b cüml l rd x b r-l r feilin müxt lif t srifl n n formalar nda olur. M s.: M n toxumu bu gün g tirdim, sabah km li-y m. H kim ax am saat s kkizd g lm li idi, indi


— 251 —

g l r. Arvad inad ndan l ç kmirdi; b d ni il qap n tutub aya n yer möhk m basm d . (M.Hüseyn) Onu da qeyd ed k ki, t rkib hiss l rind n biri, ya da o biril ri t kt rkibli cüml il ifad olunan cüml l r tabesiz mür kk b cüml l r olur. M s.: Sirrini dosta dem , dostunun da dostu var. (atalar sözü) Bundan ba qa, t rkib hiss l rind (t kt rkibli cüml nin) elliptik cüml l r i tirak ed n cüml l r d tabesiz mür kk b cüml kimi ç x edir. M s.: M rd özünd n bil r, nam rd yolda dan. (atalar sözü) Dövl td d v , övladda n v . (atalar sözü)

d biyyat:




“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.280-283 4. N. hm dov. Mür kk b cüml haqq nda ümumi m lumat n

intonasiya-m na t hlili z minind t drisin dair. – Az rbaycan dili v d biyyat t drisi. Bak , 1979, 1, s.29-34

5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak , ADU-nun n ri, 1978, s.43

6. Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri problem-l ri. Bak , MTM- nnovation, 2016, s.155-172

7. F.C lilov. Mür kk b cüml sintaksisi. Bak , “Maarif” n riy-yat , 1983, s.35-45, 61-69


— 252 —

ÒÀÁÅÑÈÇ ÌÖÐÿÊÊÿÁ

ÚÖÌËÿËÿÐ

Tabesiz mür kk b cüml haqq nda m lumat. ki v daha art q sad cüml nin m na v qrammatik c h td n b rab r hüquq sas nda tabesizlik yolu il vahid bir tam kimi birl m si n tic -

sind m l g l n mür kk b cüml l r tabesiz mür kk b cüml l r deyilir. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri b z n yaln z intonasiya vasit sil laq l nir. Bu cür cüml l r ba lay c s z tabesiz mür kk b cüml l r deyilir. M s.: Al r ngli s h r f ql ri traf bürüyür, h r t r fd qu lar n n m si e idilir. Q hr man n

b d ni sir, vücudu titr yirdi. Prometey can verdi o da q f sd , Ya ad a alar, qullar dünyas .

Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndi-r n tabesizlik ba lay c lar v dig r vasit l r. T rkib hiss l ri tabesizlik ba lay c lar il laq l n n cüml l r tabesiz mür kk b cüml l r adlan r. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri ara-s nda a a dak tabesizlik ba lay c lar i l nir:

1. Birl dirm ba lay c lar . Bura a a dak ba lay c lar da-xildir:

V ba lay c s : M n ona qulaq burmas ver r m v s nin q z n da qay dar g l r atas n n evin . Dünyada bir t m nnan qalmas n


— 253 —

v be adam da s n r hm t oxusun. Bu sözl ri m n dedim qurtar-d m v Sad q c ld yerind n durub g ldi v m ni b rk qucaqlad , o üzümd n bu üzümd n öpdü. (C.M mm dquluzad ) Beyn lxalq münasib tl rd q r lmal qaydalar çoxdur v köhn müqavil l r c r lmal d r. (M. brahimov) S rtibin ota nda intizar dolu bir sükut vard v Hafiz Biluri, Yav r zimi üz-üz oturub fikr getmi dil r.(M. brahimov)

H m, h m d , da, d ba lay c lar : H m ziz öksürüb yuxu-sunu qaç rm d , h m d planlar alt-üst olmu du. Üstümd Allah da var, pey mb r d var, onu bilirs n. amo c rla ba a a ged rk n h m Q m ri gözünün qaba na g tirir, h m d o, v d-l dikl ri kimi görü bil c kl rin inan rd . (S.R himov)

N , n d ba lay c s : Bu yaral s si n hava itirdi, n torpaq bo du, n sular ritdi, n d m saf pozdu. deyil, n gec si var, n d gündüzü var. (M. brahimov)

2.Qar la d rma ba lay c lar : amma, ancaq, lakin, f q t, hal-buki v s. M s.: Qurban n olum, s n dövl tli ki is n, amma m n bu saat fitr vacibdir. S n yaratd n Fir ngiz indi yoxdur, f q t m n yaratd m Fir ngiz b didir.(C.Cabbarl ) M nim yolda m sad n ad n qoyublar la la , amma and olsun yaradana bu l q b o ki iy heç yara m r. (C.M mm dquluzad ) F rid xeyli dan d , ona t s lli verdi, lakin o heç bir söz dem yib yuxulad , s h r dinm z-söyl m z durub yola dü dü. (M. brahimov) Ham ü üyürdü, lakin namusa bo ulub heç k s c qq r n ç xarm rd . (C.B rgü ad)

B z n bu m qamda is ba lay c s ndan da istifad edilir. M s.: Na dal dünya görmü dü, Bulud is t crüb sizdi. ( .V liyev)

3.Bölü dürm ba lay c lar : Ya, ya da, gah, gah da v s. M s.: Ya u aqlar k nd g l c k, ya da m n onlar görm y ged -c y m. Gah traktor t mir dayan r, gah da traktorçu x st l nir. Gah o, h r k s yaz g l n, qar qan bel incitm kd n ç kin n r hmdil olur, gah da bir anda anla lmaz bir tiac l q edirdi.


— 254 —

(M. brahimov) Ancaq M h mm dh s n minin sözü bu oldu: “Vallah m nim e yimi, a a, bilmir m ya Heyd rcan körpüsün apar blar, ya da karvansaraç saxlay b, vermir. (C.M m-m dquluzad )

4. Az hallarda dild y ni ayd nla d rma ba lay c s ndan da is-tifad edilir. M s.: S riyy gil f aliyy td idi, y ni özf aliyy t d r-n yi art q i ba lam d .

Bunlardan lav , tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndirm k üçün t rkib hiss l rin aid ortaql söz v birl m -

l rd n, t rkib hiss l rind sözl rin paralel qar l ndan, m nsu-biyy t kilçisind n, t rkib hiss l rind zaman uyu mas ndan v s. istifad edilir. M s.: T rkib hiss l rin aid ortaql söz v birl m l r: H r da n n alt nda bir airin q bri var, Min anan n s bri var.(S.Vur un) Xalxalda göv y n mallar n s si e idilir, arabir öküzl r öskürü ürdü.T bi t gümü ü r ng boyan r, yarpaqlar p ç lda r, ulduz-ulduzu ça r r, sevgilil r görü ç x r, ay nur çil y nd ... (G.Hüseyno lu) Orada q n k skin soyuqlar ham n b rab r ü üd c k, gün in altun tell ri ham n b rab r isid c kdir. (C.Cabbarl ) Yava -yava çobanlar n r ngi aç l r, hallar özl rin g lirdi. (M. brahimov) Çöld , yollar n ba nda q kül yi at n çap r, hava ulay r, telefon a aclar yekn s q bir s sl u ulday r, siml r v y lt qopar r. (S. hm dov)

T rkib hiss l rinin paralel uyu mas , s ralanmas . M s.: Övladda n v , dövl td d v . Qonaq g lm k sizd n, qonaq q bul etm k bizd n.

B z n t rkib hiss l rin laq l nm sind m nsubiyy t kilçi-l rind n d istifad edilir. M s.: N d ns b y ba n tovlad , r ngi qaçd .

Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri aras nda m na laq l ri. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri aras nda a a dak m na laq l ri var:

1. Birl dirm -sadalama laq si;


— 255 —

2. S b b-n tic laq si; 3. Ayd nla d rma laq si; 4.Qar la d rma laq si; 5. Bölü dürm laq si; 6. Qo ulma laq si. 1. Birl dirm -sadalama laq si. Tabesiz mür kk b cüml nin

bu növü iki v daha art q t rkib hiss d n ibar t olur. T rkib hiss l rind müxt lif i v hadis l r sadalan r. H min i v hadis l r ya eyni zamanda, ya da mü yy n ard c ll qla ba verir. Buna gör d birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki növ ayr l r: a) Eyni zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml , b) Ard c l zamanl birl dirm -

sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml . a) Eyni zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür k-

k b cüml . Birl dirm -sadalama laq li cüml nin bu növünd t rkib hiss l rind müxt lif i v hadis l r sadalan r v h min i v hadis nin eyni zamanda ba verdiyi öz ifad sini tap r. M s.: Divar saat n n s si ayd nca e idilir, anan n y r-y hiss olunurdu. Gec can verir, üfüql r a ar r, kainat rikt ki çiç kl -nirdi.Gec böc kl ri s s-s s verib ötür, ç m nlikd ki ya l qurba alar qurulda rd lar. ( . xl ) K nd itl ri s s-s s verib hürü ür, at ki n m si v mal-qara s si trafa yay l rd . ( . xl ) H y t-bacalarda ocaq tüstül nir, mallar haylan b Kür tökülür, q z-g linl r suya enirdil r. ( . xl ) Birisi iç riy girir, o birisi lind zolaq q bz küç y ç x rd . (S.R himov) Qazan n a z ndan

ç xan bu v düyü iyi trafa yay l rd , ay qaranl ba lam d . (M. brahimov)

Bu cür cüml l rin n mühüm xüsusiyy ti budur ki, b z n bel cüml l rd t rkib hiss l rin ham s na aid ortaql bir zaman z rfliyi olur. Bu ortaql zaman z rfliyind sadalanan i v hadis l rin eyni zamanda ba verdiyi bildirilir. M s.: Lal çiç kl rin trini sin sin ç kdikc yaras sa al r, ayr l n ac lar can ndan ç x r-


— 256 —

d .( .V liyev) Qocal q sözünü dey nd Qüdr tin dili titr di, sözl ri sdi.( .V liyev) X rmana çatd qda art q gün batm d , H s nal n n arvad körp ni silk l y -silk l y ona h zin bir s sl layla çalma a ba lad . (M. brahimov)

riyir yaz günü quzeyd ki qar, G zir da dö ünü g linl r, q zlar, H r bulaq ba nda bir qeyb t olur. (S.Vur un) Baxd qca insan n gözü qaral r,

air olmayan da x yala dal r. (S.Vur un) Birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml nin bu

növünd t rkib hiss nin x b rl ri ks r n feili x b rd n ibar t olur v feili x b rl r eyni zaman kilçil ri il formala r. M s.: Qon u otaqda z ng s sl ndi, Firuz nin gülü l ri v mahn s e idildi. B zil ri özünü suya at b çimir, b zil ri d yast da lar suyun üzünd sürü dürürdül r. ( . xl )

Baxd qca insan n gözü qaral r, air olmayanda x yala dal r. (S.Vur un)

Körp l r gözünd n aralanm r, M sum yad ndan ç xm rd . ( .V liyev)

Qollar kür kl rinin altnda zilir, topuqlar n dir k q r r, ayaqlar göy sar dik dayan b köt k gözl yirdi.

B z n t rkib hiss l rinin x b rl rinin ham s ismi x b rd n ibar t olur v bunlar da eyni kild formala r. M s.: Ail miz mülayim, ya ay m z sakit, dolanaca m z mehriban idi. ( .V li-yev) Cibim dolu, kefim saz idi.(M.C lal) Üfüq ayd n, d niz sakit idi. (M.Hüseyn)

B z n x b rl rd n biri isim, biri feil ola bilir. M s.: Qap m zdan bir rus qad n keçirdi v lind bir d st çiç k var idi. Sazaql bir sabah idi, yel adam k sirdi. (Y.V.Ç m nz minli)

Eyni zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki t rkibd n ibar t oldu u kimi, çox t rkibd n d ibar t ola bilir. M s.: Qatarlar da a d rma d qca yol q sal r, da lar


— 257 —

ucal r, aran v bütün h r yerin dibin çökürdü. B yin dizl ri titr yir, li sir, ür yi döyünür, gözün müxt lif eyl r görünürdü. D niz qudurmu kimi ah qalx r, soyuq kül k sir, s bi dal alar yorulmaq bilm d n bir-birini qovur, h r üz rind k d rli u ultu g zirdi. (Y. irvan) Göyl r göz ya ax d r, kül k v y lday b qap -p nc r ni t qq ldad r, insanlar n d rd-s rind n x b rsiz olan ya damc lar yer ç rp l rd . (M.S.Ordubadi) D hlizd su azal r, köv nd ot qovrulur, tax llar vaxts z saral r, sünbüll r d n tutmadan nazilib quruyurdu. ( .V liyev)

Eyni zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl ri eyni vaxtda ba vermi hadis l ri bildirdiyin gör , onlar n (komponentl rin) yerinin d yi dirilm si m zmunu d yi bilmir.

b) Ard c l zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mü-r kk b cüml . Birl dirm sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml nin bu növünd t rkib hiss l rind müxt lif i v hadis l r eyni zamanda deyil, mü yy n ard c ll qla öz ifad sini tap r. M s.: Z ngin s si k sildi, d rs ba land . At arabas Qarao lan stansiya-s na çat r, poçt t hvil verilir, m ktublar ünvan na çatd r l r-d .( .V liyev) Y hya Kamal oxuyur, Sar q z hesablay r, Zahirov balaca qara d ft rin qeyd edirdi.(M.C lal) Rza xan aya a durdu, v zirl r d , qonaqlar da qalxd lar. (M. brahimov) Z ng çal nd , u aqlar sinif dolu dular, mü lliml r n zak tl vidala b ayr ld lar. (M. brahimov)M n ged c kdim, yen Süs n xala döyü-l c kdi, Ha m papirosunu divar dal nda gizl d c kdi. ( bülh -s n) Noyabr n yeddisind u a da lar n n üz rind ki buludlar yoxa ç xd , h rin traf ndan duman ç kildi. ( .V liyev) Bir az sonra göyün üzünü qara buludlar örtdü, gün gözd n itdi. (Y.V.Ç m nz minli) Abbasqulu b y aya a qalxd , K rb lay da durdu. (F.K rimzad ) r f ona g tiril n at n belin qalx b dördnala çap r v bir anda me nin qaranl nda gözd n it rdi. ( . xl ) Me nin d rinliyind n at f nx rt s e idildi v sonra da


— 258 —

ayaq tapp lt s g ldi. ( . xl ) Kimi su da y r, kimi odun yar r, kimi kömür qalay r, ocaq düz ldirdi. (M.C lal)

in ard c ll qla icras birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml nin bu növünün ham s na aiddir. Bu cür cüml l r iki t rkibd n ibar t olmaqla yana , çox t rkibd n d ibar t ola bilir. M s.: Bu anda sinif ota n n qap s aç ld v Qüdr t smay l-zad iç ri girdi. (M.Hüseyn) Proqram üzr vv lc nt rzad m -ruz etm li, sonra b dii hiss ba lamal idi. H y td da lar düzüldü, böyük ocaq qaland , qazan as ld , a pazlar ç r-mand ,çömç l r, k fkirl r i dü dü. Bulud ay n qaba n tutanda qaranl q al mi a u una al r, bir az sonra ç kilir, göyd n yer nur çil nir, h rin küç l ri, evl ri i q d ryas nda yuyunurdu. (S.Q dirzad ) El bil ki ini bird n d yi dil r, qa qaba aç ld , dodaqlar n n yan azca yildi. ( . xl ) Cahandar a an n sif ti tunc kimi bozard , iri h b i dodaqlar titr di, qal n çatma qa lar n n aras düyünl ndi. ( . xl ) Kür çalxaland , l p l r dö -dö g ldi, suyun üzün duman çökdü. ( . xl ) Onun ayaqlar n n z rbind n budaqlar yilir, a ac y r alan r, tutlar tökülürdü. (M.C lal) Çay n sin si qabar b qalxd , qollar a z-a za qovu du, adalar yox oldu. ( . xl )

Ard c l zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür k-k b cüml nin komponentl ri bir-birinin ard nca ba vermi hadi-s l ri bildirir. Ona gör d ard c l zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl rinin yerini

d yi m k olmur. 2. S b b-n tic laq li tabesiz mür kk b cüml l r. S b b-

n tic laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki t rkib hiss d n ibar t olur: birincisi s b bi, ikincisi n tic ni bildirir. M s.: N kir ms bitmir, toxum bat r, z hm tim h d r gedir. Bird n motor susdu, çarxlar dayand . Atam n c bh y getdiyi günü x yal ma g tirib kövr ldim, gözl rim ya ard . A aclar n dövr sind yarasalar uçu du, r f diksindi. ( . xl ) Gün batd , göyl r qarald .


— 259 —

(M. brahimov) Mirz rayona çatanda anas n n yeddisini vermi -dil r, ba sa l na g lib ged n yox idi. ( .M likzad )

S b b-n tic laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl -rind n vv lincisi s b bi, sonrak komponent is n tic ni bildirir. Cüml d ki komponentl rin bu cür s ralanmas n pozmaq mümkün deyildir.

B z n s b b-n tic laq li tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rind n birincisi h mcins v ya paralel olur. M s.: Namus b y güc g ldi, qan ba na vurdu, gözü k ll sin ç xd . (M.C lal)

S b b-n tic laq li tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss -l rinin x b rl ri ks r n feili x b rd n ibar t olur v eyni zaman

kilçil ri il formala r. M s.: Torpa buz basm , k ndlil r d köçüb getmi l r.( .V liyev) Bu yax nlarda müharib qurtarar, göz l v rahat h yat ba lanar. ( .Qas mov) Söhb tin bu yerind qap döyüldü, onlar ehtiyatla aya a durdular. (M. brahimov) Gec öz p rd sini y b gedir, dan yeri sökülürdü. (M. brahimov) Kül k sdikc Araz q ra boyu uzanan qar qam lar t rp dir, musiqini and ran q rib s sl r e idilirdi. ( .V liyev)

B z n x b rl r müxt lif zamanlarda da ola bilir. M s.: Aslan b y yerimizi al b, ba r m z partlay r. H tta b z n x b rl rd n biri ismi, biri feili x b r olur. M s.: S n avamsan, bel eyl r a l n çata bilm z.

S b b-n tic laq li tabesiz mür kk b cüml l r ard c l zaman-l tabesiz mür kk b cüml l r ox ay r. H r ikisind i in ard c l-l qla icras olur. H r ikisind s b b-n tic m na çalar hiss olunur.

Bunlar f rql ndirm k üçün sas m naya diqq t yetirm k la-z m g lir. Ax am dü dü, göyl r qarald cüml sind s b b-n tic laq sin saslan r. Göyl rin qaralmas ax am n dü m sinin

kort bii n tic sidir. Ax am dü dü, lampalar yand cüml si is ard c ll q laq lidir. burada üurluluqla ba l d r. Ax am dü nd lampalar yanmaya da bil r.


— 260 —

3. Ayd nla d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Ayd n-la d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l r ad t n iki t rkib his-s d n ibar t olur. T rkib hiss l rd n biri o birini izah edir v ay-d nla d r r. Ayd nla d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l rd ayd nla an komponent vv l, ayd nla d ran komponent is sonra i l nir. M s.: O kli Anjelikaya göst rdikd q z heyr t bürüdü:

kil sanki canl idi cüml sind ikinci t rkib birincini ayd nla -d rm d r. Yaxud: Müf tti onlar n v siq sini h rd n k narda alm d ; y ni toya g l n adamlar n heç biri qanun-qaydan poz-mam d . (M.Hüseyn) Ancaq bir ey Qaçaya ayd n deyildi: o vaxtlar Koro lu da odun do ray b, ya yox. ( .M likzad ) Bu gec d mir b k li qo a p nc r d n i q da süzülmürdü: art rma da, h y t d qaranl q idi. ( .M likzad ) Bel cüml l rd ayd nla d ran hiss bir t rkibd n ibar t oldu u kimi, sadalama yolu il çox t rkibd n d ibar t ola bil r. M s.: “O lu onun bu sözl rin t c-cüb etdi: bel yerd nec ya amaq olard ” cüml sind ayd nla d -ran hiss bir t rkibd n ibar tdir. Meyxana haqq nda çox q rib eyl r söyl dil r: guya müridl r ibad t zaman q z r, ll rini

köz rmi d niz , ya da od kimi q zm peç bas rlar. ( . xl ) B z n uzun bir növb düz lirdi: birinin r is ikay ti var, biri maa n n art r lmas n xahi edir, biri oxuma a gedir, biri qullu-

unu d yi ir, biri i paltar davas edir, biri m zuniyy t ç x r, ku-rorta getm k ist yir. Yaz n göz l ça idi: yer yamya ld , b növ açm d , a v ç hray çiç kl r a aclar b z kli g lin dönd r-mi di. (Y.V.Ç m nz minli) v s. cüml l r is iki v daha art q t rkibd n ibar tdir.

Ayd nla d rma laq li cüml l rd ümumilik bildir n hiss v-v ld g l bilir, sonrada g l bilir. Ümumilik bildir n t rkib yerin-d n as l olaraq iki üsulla qurulmu olur: 1. Analiz-sintez üsulu il ; 2. Sintez-analiz üsulu il .


— 261 —

1.Analiz-sintez üsulu. Bu üsulda vv l t r fl r verilir, sonra ümumil dirm apar l r. Kimi qum l yir, kimi h ng v sement g tirir, kimi su da y r – h r bir i görürdü. ( .M likzad )

2.Sintez-analiz üsulu. Bu üsul analiz-sintez üsulunun ksi-n dir. Bel ki, vv l ümumilik bildir n hiss verilir, sonra h min hiss d ki fikir analiz edilir. M s.: Arvadlar çardaqlar n alt nda m ul idil r: kimi biçinçil ri doyuzdurmaq üçün ayran verir, ki-mi in k sa r, kimi bo süfr ni s rib gözl rini bir nöqt y zill yib dururdu. Xav r s birsizlikl o günün g lm sini gözl yirdi: g l c k günün, sabahk günün! (M. brahimov) hvalat bu cür oldu: bir günl ri bir neç top çit qoltu uma vurub getdim Sad n dükan na bir q d r oturdum, Sad q bir çubuq doldurub verdi m n , Sad qda söz çox, ba lad söhb ti. (C.M mm dquluzad ) Müxt lif t klifl r vard : biri ata-baba adlar n , biri t z kitablardan götürül n adla-r , bir ba qas o yan-bu yandan g l n düz ltm adlar deyirdi. (M.C lal) nsan n t bi tind iki ümd xasiyy t qoyulubdur, sevinc v k d r: sevinc lam ti f r h, k d r lam ti q m...(M.C lal) V r s üstünd , xüsus n, Cahan xan m ld n-ayaqdan gedirdi: o, rind n sonra bütün mal-dövl t yiy l nm k, evin d , çölün d

ixtiyar n lin almaq fikrind idi. (M. brahimov) Ayd nla d rma laq li cüml l rd ayd nla an t rkib çox za-

man ümumilik bildir n bir üzv aid olur v bu c h td n bunlar ta-beli mür kk b cüml y yax nla r. Ayd nla d rma x b r gör ola bilir: Q z u a n n paltar sahmanda idi:ba nda k la ay , ynind göd k kofta var idi.

Tamaml a gör ayd nla d rma: O q rib eyl rd n dan rd : Rusiyada pad ah öldürm k ist y n bir d st tutulub dara ç kil-mi di.

Ayd nla d rma laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponent-l ri aras nda (ayd nla an v ayd nla d ran komponent aras nda) b z n iki nöqt , b z n nöqt li vergül, b z n d tire i l dilir. M s.: Uzun q ax am idi: kül k d h tli bir s z lt il qanadlar n


— 262 —

divara ç rp r, üzü q l nc kimi k sirdi. (Anar) M n h r eyi ba a dü ür m: göz ldir, h dd n ziyad göz ldir, cazib lidir. (Anar) Çe m yinin alt ndan el bil damc l bir bulaq özün yol tapm d : muncuq-muncuq gil l r kül r ngi yanaqlar ndan diyirl n r k, bir r-bir r yaxas na tökülürdü. (V.Babanl ) Me nin tam sahibi bir müdd t yaln z a acd l nl r olacaqd : quru a aclar n gövd -sini özü üçün hey taqq ldadacaqd . (V.Babanl ) Ax am n bu ça n-da sahild k d rli bir dinclik hakim idi – d nizin gec h yat ba -lanmazdan qabaq q sa bir müdd t bel olurdu – t k mseyr k adam-lar h l d çimirdil r, d nizd n ç xmam d lar. (Anar) H l ul-duzlar t k mseyr kdi – boz s mada bozumtul i q vard , gah öl ziyirdi, el bil sönm k ist yirdi, gah da par-par par ldama a ba lay rd . (Y.S m do lu) Diqq tl e iy baxd , Mo unun, Mahmu-dun, bir d tatar Temirin qaralt s n gördü – üçü d h y td ki tut a ac n n alt nda dayan b, dey n, söhb t edirdil r. (Y.S m do lu) Bu a r hökmd n sonra dan qlar bir q d r seyr lmi di; b lk , bir dü ündü, b lk , pe iman olub do ru yola qay td . (M.C lal)

4. Qar la d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Qar -la d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki t rkib hiss d n ibar t olur. T rkib hiss l rd ki fikirl r, i v hadis l r ya h qiqi m nada bir-biri il ziddiyy t t kil edir, ya da sad c olaraq qar -la r, müqayis edilir v f rql ndirilir. M s.: Siz g ncl irsiniz, tarix qocal r. ynimiz görm di bir isti paltar, Q zmad e qimiz h v simizl . Xalq q z verib quda qazan r, biz d q z verib qada qazand q. (atalar sözü) At öl r meydan qalar, igid öl r, ad-san qalar. (atalar sözü) Bütün dünya bilir, amma s n bilmirs n. (M.Hüseyn) O, lampa i nda yen d ld olan m lumatlar tu-tu durdu, bir çoxu bir-biril tutmurdu. (S.R himov) Ma n çoxdan getmi di, toz da ç kilmi di, ancaq Qaçay yerind n t rp nmirdi. ( .M likzad ) Siz sata rs n z, amma m n do urdan da oxuyur-dum. ( . f ndiyev) M n o bar d fikirl r m, ancaq siz öz s hvi-nizi i d düz ldin. ( . f ndiyev)


— 263 —

Qar la d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l r intonasiya, qar la d rma ba lay c lar v antonim sözl rin köm yi il qurulur. M s.: Madar çox dedi, çoban az e itdi. Bu gün qara suda tam var idi, penc rd dad yox idi. q onun ür yind yan rd , traf is zülm t iç risind idi. (M. brahimov) Qulu fikrind n

da nmaq ist yirdi, amma dolanmaq da laz m idi. O çox qarad r v kosad r, amma m n a mt l v topsaqqalam. Qutunun içind ki yaz n oxumaq ist di, amma sözl ri ba a dü m di. ( . xl ) Ç rk z k ndird n tutub var gücü il dart r, bal q is onu sürüyüb apar rd . ( . xl ) O da ç x yolu axtar rd , lakin tapa bilmirdi. ( . xl ) Ham heyran qalm d , ancaq dey s n k nd cavanlar n n çoxu q z bli idi. ( . xl ) O lan bir gec qonaq qal b getdi, ancaq Z rnigar onu unuda bilm di. ( . xl )

Qar la d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki üsulla qurulur: 1) Ziddiyy t gör ; 2) Qar la d rmaya gör .

1) Ziddiyy t gör . B z n t rkib hiss l rind ki hadis l r h qi-qi m nada ziddiyy t t kil edir. Birinci t rkibd bir i in icras na meyl edilir. Lakin ikinci t rkibd hadis h min i in icras na imkan vermir. M s.: Anaq z göy kimi ki n m k ist di, s si ç xmad . ld r m t ki çaxmaq ist di, qüvv si çatmad . U aq atas n

gördüyünd n dart n b dü m k ist yir, ana buraxm rd . Q z cavab verm k ist di, ki i ona mane oldu. (M. brahimov)

2) Qar la d rmaya gör . Qar la d rma laq sind b z n bu cür h qiqi ziddiyy t olmur. T rkib hiss l r m naca sad c olaraq qar la d r l r. Bel halda b z n t rkib hiss l rinin mübt dalar (bir-biril ) v x b rl r (bir-biril ) qar la r. M s.: M sum dedi, m n e itdim. M n bu q d r dan d m, Azad heç dodaqlar n da t rp tm di. (M. brahimov) Hava çox soyuq idi, amma h l qar lam ti görs nmirdi. (C.M mm dquluzad ) ncir qurusu, rik

qurusu, zo al qurusu – bunlar çox olur, iclas qurusu is t k-t k olur. (M.C lal) Karvanq ran do du, görünm din s n. (C.Cab-barl ) M n dan d m, o qulaq asd .


— 264 —

B z n t rkib hiss l rinin mübt da v tamaml qlar qar la r. M s.: M n zavodu idar edir m, anam bizi.

B z n d mübt da il z rflikl r qar la d r l r. M s.: ndi anam k ndd olur, biz h rd ya ay r q.

5. Bölü dürm laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Bölü dür-m laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki v daha art q t rkib hiss d n ibar t olur. T rkib hiss l rind ki fikirl r, i v hadis l r ya növb il bir-birini v z edir, yaxud da iki v daha art q i d n yaln z birinin mövcud oldu u qeyd edilir. Bölü dürm laq li tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri ya, ya da, yaxud da,v yaxud da, v yaxud da ki, gah, gah da, gah da ki, v gah da, v gah da ki ba lay c lar vasit sil laq l nir. M s.: Ya zaman h r eyi öz yerin qoyacaq, ya da h r ey t sadüf n özü düz l c k. ( .M likzad ) Gah darvazan n q n rind l ngiy r, gah da lini qula n n dibin qoyub yara qs z, c r s si il b rkd n oxuyard . ( .M likzad )

Bölü dürm laq li tabesiz mür kk b cüml l r iki m na sas nda qurulur: 1.T rkib hiss l rind ki fikirl r i v hadis l r

növb il bir-birini v z edir. M s.: Gah güclü ya ya r, gah da gün ç x rd . Onun b d nini gah h rar t bürüyür, gah da soyuq t r ax rd . Gah o m n qulaq asd , gah m n onu dinl dim.

2. T rkib hiss l rind ki i v hadis l rd n yaln z birinin müm-kün oldu u öz ifad sini tap r. M s.: Ya s n m ni bu gözl m kd n, rüsvayç l qdan xilas etm lis n, ya o m n bir köm k etm lidir, ya da m n özüm öz d rdim bir çar tapmal yam. Ya s nin hu un ba nda olmay b, ya da m nim çe m yim gözl rimd .Onun m qs di k ndin bu hörm tli adam n ya mürid çevirm k, ya da heç olmasa bu i r b t b sl y n bir adam hal na salmaq idi. ( . xl ) st di ya q z n qolundan yap b d r y qaçs n, ya da

r fi köm y ça rs n. ( . xl ) Bu cür cüml l rd n ba lay c lar atsaq, bel cüml l r birl -

dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml l r çevril bil r.


— 265 —

6. Qo ulma laq li tabesiz mür kk b cüml l r. Qo ulma la-q li tabesiz mür kk b cüml l r dilimizd az i l nir. Bu cüml l rin sas xüsusiyy ti budur ki, birinci t rkibd mü yy n bir fikir

söyl nilir, lakin sanki n is yaddan ç xm olur v ikinci t rkib kimi birinci t rkib lav edilir. Bu zaman ikinci t rkib birinci t rkib lav m lumat daxil edir. Bel halda birinci t rkibin sonuna yax n intonasiya alçal r. M s.: Onun yax kitablar var idi; h m d bel qiym tli, nadir kitablar toplam d . Q z do urdan da q nirsiz göz l idi;özü d tacir q z idi. Çoxdand r evd n ayr lm am; anam t kdir. Toy yaln z qad nlar üçün idi; ki i toyu Tehranda b yin evind olmal idi. (Y.V.Ç m nz minli) Bu haqq sözd n Ramazan n ür yin qorxu dolurdu; bu is onun öz z ifliyinin lam ti idi. ( . ylisli) Qonaq Allah nd r; Allaha qurban olum! (F.K rimzad ) Mirq z b Mirq z bliyind qal b; ba k s nl ri d yan-yör sind , m l k donunda. ( .Hüseynov) H min gec m n yen yuxuya ged bilmirdim; anam da narahat idi. (Elçin)

Bel cüml l rd h m d , özü d , da, d v s. ba lay c lardan istifad olunur. M s.: Dünyan n h r bir i i c ngi-m lub dir; h m d v h i nadanl qla c ng etm k mümkün deyil. (N.V zirov) Ana, m n dediyim Aslan b y çox yax adamd ; özü d keç n il yurist d rsi oxuyurdu. (C.M mm dquluzad ) N üçün bu r fi da -may m; h m d M hs ti xan m olmasayd , rqd m hur rübai s n tkar X yyam n ad t k qalacaqd . (M.S.Ordubadi) X zn qayas is indi insan n bel bir m li müqabilind z m tl dayanm d ; özü d lap canl idi. (Elçin)

Qeyd: Mür kk b cüml nin sintaktik t hlil qaydas a a dak istiqam td apar lmal d r: 1. Cüml nin m qs d v intonasiyaya gör növü mü-yy nl dirilm lidir.


— 266 —

2. Cüml nin qurulu u mü yy n edilm lidir. Cüml mür kk b cüml dirs , onun tabesiz v ya tabeli oldu u qeyd olunmal d r. 3. Tabesiz v ya tabeli mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri göst rilm li v t rkib hiss l rini ba layan vasit l r qeyd olunmal d r. 4. g r cüml tabesiz mür kk b cüml dirs , onda onun t rkib hiss l rini sad cüml kimi t hlil etm k laz md r. 5. g r cüml tabeli mür kk b cüml dirs , onda onun t rkib hiss l rini sad cüml kimi t hlil etm k laz md r. a) Tabesiz mür kk b cüml nin sintaktik t hlili. A a dak tabesiz mür kk b cüml nin sintaktik t hlilini nümun kimi veririk1: D hlizin qap s aç ld v ota a bir q z daxil oldu. ( .V liyev) 1. fad m qs di v intonasiyaya gör n qli cüml dir. 2. Qurulu ca mür kk b cüml dir, tabesiz mür kk b cüml dir; ona gör ki, b rab rhüquqlu sad cüml -l rin birl m sind n m l g lmi dir. H min t rkib hiss l r bunlard r: a) D hlizin qap s aç ld ; b) ota a bir q z daxil oldu. 3. Ba lay c l tabesiz mür kk b cüml dir. T rkib hiss l r bir-birin v ba lay c s il ba lanm d r. 4. T rkib hiss l r aras nda ard c ll q laq si var, çünki burada ard c ll qla ba ver n iki hadis (D h-lizin qap s aç ld ; Ota a bir q z daxil oldu) sadalan r.

1 .M. hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar a lanmas n n elmi-metodik saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.47


— 267 —

5. T rkib hiss l rd n h r biri cütt rkibli, bütöv cüml l rdir, birinci t rkib hiss müxt s r (D hlizin qap s aç ld ), ikinci t rkib hiss geni (Ota a bir q z daxil oldu) cüml dir. 6. T rkib hiss l rinin cüml üzvl rin gör t hlili sad cüml d oldu u kimi apar l r. b) Tabeli mür kk b cüml nin t hlili A a dak tabeli mür kk b cüml nin sintaktik t hlilinin nümun kimi veririk1: M qs dimiz budur ki, torpaqlar m z azad ed k. 1. fad m qs di v intonasiyaya gör bu cüml n qli cüml dir. 2. Qurulu ca mür kk bdir, tabeli mür kk b cüml -dir. Ona gör ki, bu mür kk b cüml ni m l g tir n sad cüml l rd n biri müst qil (m qs dimiz budur), dig ri ona tabedir (torpaqlar m z azad ed k). T rkib hiss l rd n qrammatik c h td n müst qil olan (M qs dimiz budur) ba cüml , tabe olan (torpaq-lar m z azad ed k) budaq cüml dir. Torpaqlar m z azad ed k cüml si ona gör budaq cüml dir ki, ba cüml nin (m qs dimiz budur) budur i ar v zliyi il ifad olunan x b rini izah edib ayd nla d r r; dem k, x b r budaq cüml li tabeli mür kk b cüml dir. M qs dimiz n dir? – budur; m qs dimiz n dir? – torpaqlar m z azad ed k. 3. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba -lanm d r.

1 .M. hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar a lanmas n n elmi-metodik saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.48


— 268 —

4. T rkib hiss l rd n ba cüml cütt rkibli, budaq cüml t kt rkiblidir. H r ikisi bütöv, müxt s r cüml l rdir. 5. Ba v budaq cüml l rin üzvl rin gör t hlili sad cüml d oldu u kimi apar l r.

d biyyat:



ADPU-nun n ri, 1999, s.102-109 3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “As-

poliqraf LTD” MMC, 2004, s.283-300 4. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , Az rt drisn r, 1962,

s.169-183 5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n praktikum. Bak ,

ADU-nun n ri, 1978, s.44-50 6. . hm dov. Linqvistik t hlil bacar qlar a lanmas n n elmi-

metodik saslar . “T hsil” n riyyat , Bak , 1997, s.47-48 7. H.Bayramov. Müasir Az rbaycan dilind tabesiz mür kk b

cüml l r. Bak , 1960


— 269 —

ÒÀÁÅËÈ ÌÖÐÿÊÊÿÁ

ÚÖÌËÿËÿÐ

Tabeli mür kk b cüml haqq nda m lumat. Sad cüml nin üzvl ri bir-biri il tabesizlik v tabelilik yolu il laq l ndiyi kimi, mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri d tabesizlik v tabelilik yolu il laq l nir. Buna gör d mür kk b cüml l r, qeyd etdiyimiz kimi, tabesiz v tabeli olmaqla iki böyük növ ayr l r.

ki v daha art q cüml nin m na v qrammatik c h td n tabelilik yolu il vahid bir tam kimi birl m si n tic sind m l g l n cüml l r tabeli mür kk b cüml l r deyilir.

Tabeli v tabesiz mür kk b cüml l rin ox ar c h tl ri. Ta-beli v tabesiz mür kk b cüml l rin bir s ra ox ar c h tl ri vard r:

1.H r ikisi iki v daha art q cüml nin birl m si il formala r. 2.H r ikisind t rkib hiss l r m na v qrammatik c h td n

birl r k bir tam t kil edir. 3.H r ikisinin t rkib hiss l rind mü yy n f rql rl zaman,

yer, rt, qar la d rma v s. kimi m na laq l ri olur. 4.H r ikisinin t rkib hiss l ri intonasiya v ba lay c larla

laq l nir. 5.Bunlardan lav , tabesiz v tabeli mür kk b cüml l ri

yax nla d ran c h tl rd n biri d budur ki, tarix n tabeli mür kk b cüml l rin bir qismi tabesiz mür kk b cüml l rd n m l g lmi -


— 270 —

dir. M s.: H rç nd Hac dövl tlidir, amma yen q ssab n övr ti günü üstün q z verm z. Do rudur, bir az tezdir, amma z r ri yoxdur. H rç nd arvad m s lidir, amma çox göyç k m s ldir. Do rudur, Hümm t az yaz rd , amma redaktor demi k n saz ya-z rd v s. kimi misallarda t rkib hiss l rinin bir-biri il nisb t n z if laq l nm si, t rkib hiss l ri aras nda amma tabesizlik ba la-y c lar n n i l nm si göst rir ki, bu tabeli mür kk b cüml l r tarix n tabesiz mür kk b cüml l rd n m l g lmi dir v h l d m l g lm prosesi ba a çatmam d r.

Tabeli v tabesiz mür kk b cüml l rin f rqli c h tl ri. Tabe-siz v tabeli mür kk b cüml l rin ox ar c h tl ri il yana , mühüm f rql ri d vard r:

1.Tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri b rab rhü-quqlu oldu u halda, tabeli mür kk b cüml l rd is bel hüquq b rab rliyi olmur v t rkib hiss l rind n biri (budaq cüml ) o birind n (ba cüml d n) as l olur. M s l n1: S h r aç l r, hava i qlan r, gün ç x r cüml si il Ham ya ayd n idi ki, ir lid onlar göz l günl r gözl yir cüml sini müqayis etdikd ayd n olur ki, birinci cüml nin t rkib hiss l ri b rab rhüquqludur, t rkib hiss -l ri bir-biri il qar l ql sur td laq dard r. H m d üç hiss d n ibar t bu tabesiz mür kk b cüml nin hiss l ri bir-biri il m naca laq l nmi , intonasiya il ba lanm v mü yy n ard c ll qla

düzülmü dür. kinci mür kk b cüml is birinci mür kk b cüml d n onunla f rql nir ki, onun t rkib hiss l ri aras nda qar l ql as l l q yoxdur. T rkib hiss l ri aras nda birt r fli as l l q vard r. Ona gör d r lid onlar göz l günl r gözl yir t rkib hiss si (ikinci t rkib hiss ) Ham ya ayd n idi t rkib hiss sin (birinci t rkib hiss y ) tabedir.

1 M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya ç xan ç tinlikl r. “Maarif” n riyyat , Bak , 1987, s.143


— 271 —

2.Tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri fikrin ifad sin-d eyni d r c d , b rab r kild i tirak edir. Tabeli mür kk b cüml d is t rkib hiss l rd n biri dolay yolla ba cüml d ki fikri ayd nla d rmaqla fikrin ifad sin xidm t edir.

Dem li, tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri fikrin ifad sind eyni d r c d i tirak edir. Tabeli mür kk b cüml d is tabeedici hiss (ba cüml ) apar c rol oynay r. Bel ki, sas fikir ba cüml d ifad olunur, budaq cüml is h min fikri izah edir, ayd nla d r r, tamamlay r. Ona gör d tabeli mür kk b cüml nin ba cüml sind n budaq cüml sin ( ks r vaxt) sual verm k olur. Ancaq tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rinin (komponentl rinin) birind n o birin sual verm k olmur.

3.Tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rini laq l ndir-m k üçün tabesizlik, tabeli mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rini laq l ndirm k üçün tabelilik ba lay c lar ndan istifad olunur.

H tta intonasiya il laq l n n bu cür cüml l rd tabesiz v tabeli xarakter oldu u özünü göst rir.

Dem li, tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini la-q l ndir n ba lay c lar tabesiz (m s.: v , lakin, amma, ancaq v s.), tabeli mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndir n ba lay c lar tabeli (m s.: ki, çünki v s.) ba lay c lard r. M s l n1: H lim çay d ml m k üçün m tb x keçdi v bu zaman gücl sezil n qan l k si mayorun diqq tini c lb etdi. (C. mirov) Tahir d soyunub yerin girdi, ancaq onun yuxusu göy ç kilmi di. (M.Hüseyn) ndi sinifd kil rin ham s na ayd n idi ki, mü llimin fikri d rsd deyil. (M.Hüseyn) O h tta birinci d st y h s d apa-r rd , çünki onlar n kö kün gir n adam oradan ç xmaq ist mirdi. (Q. lkin) Bu cüml l rd n birinci, ikinci cüml l r tabesiz, üçüncü v dördüncü cüml l r tabeli mür kk b cüml l rdir.

1 Yen orada.s.144


— 272 —

Tabeli mür kk b cüml nin özün m xsus xüsusiyy tl ri. Ta-beli mür kk b cüml l r ba v budaq cüml l rd n ibar t olur. Tabeli mür kk b cüml l rd qrammatik c h td n müst qil olan cüml y ba cüml , ba cüml d n as l olan, onu izah edib ayd nla d ran hiss y budaq cüml deyilir. Ba cüml tabeli mür kk b cüml l rin t kiledici m rk zi hesab olunur. Ba cüml tabeli mür kk b cüml nin yaln z qrammatik c h td n deyil, m naca da formala mas üçün t kiledici m rk zdir. Ba v budaq cüml l ri f rql ndir rk n onlar n m nas na yox, qrammatik müs-t qilliyin saslanmaq laz md r. M na ba v budaq cüml l rd müxt lif kild paylana bilir. B z n ba cüml , b z n d budaq cüml daha m nal olur. B z n d m na yükü ba v budaq cüml d b rab r kild paylanm olur. Odur ki, budaq cüml ni mü yy nl dirm k üçün m na sas olmamal d r. g r m na sas götürüls ydi onda "Dan ndan, s n t v ordenl rind n görünür ki, qoçaq adamd r" cüml sind ikinci t rkib (qoçaq adamd r) ba , birincisi budaq cüml olmal idi. Çünki ikinci t rkib daha bitkin fikir ifad edir. Oxucunu, dinl yicini intizarda qoymur. slind is bu cüml d birinci t rkib ba , ikincisi budaq cüml dir. Ona gör ki, ba cüml nin bir üzvü (mübt das ) burax lm v o, ikinci t rkibi m l g tirmi dir. Dem li, mahiyy t etibar il ikinci t rkib birincinin bir üzvün b rab rdir. Bunu h min cüml ni sad l dirm kl d görm k olar: Dan ndan, s n t v ordenl rind n qoçaq adam oldu u görünür.

Tabeli mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini ba layan vasi-t l r. Tabeli mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rini laq l ndir-m k üçün ba lay c lardan, ba lay c sözl rd n v kilçil rd n (-sa, -s ; -m 4) istifad olunur. Bu vasit l r ba v budaq cüml -l rin yerinin mü yy nl m sind mühüm rol oynay r. Tabeli mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri ba lay c larla laq l ndikd ad t n, ks r n (doxsan faiz) ba cüml vv l budaq cüml sonra i l nir. M s.: hm d zaval yoxdur, çünki i inin ç mini bil n


— 273 —

adamd r. Yaln z indi xat rlad ki, arvad 15 ildir arams z olaraq k tm n vurur.(M. brahimov)

Budaq cüml ba cüml y ba lay c sözl , kilçi il ba lan-d qda ksin , budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. M s.: Bir q d h olsayd m o rabdan m n, t m nnam qalmazd iki al md n.

Tabeli mür kk b cüml nin biröz kli v ikiöz kli olmas . Ta-beli mür kk b cüml l r bir öz kli v iki öz kli olmaqla f rql nir. Tabeli mür kk b cüml l rin böyük ks riyy tind budaq cüml ba cüml nin bir üzvü il ba l olur. Ba cüml d ki bir üzvün m nas n izah edir. Tabeli mür kk b cüml l rin bir qismind budaq cüml bütövlükd ba cüml nin m zmunu il ba l olur. M s.: Do ru deyibl r ki, yaraq yaman ey olur. Evin burada qalmasa, s n kim qulluq ver r.

Birinci cüml tarix n bir t rkibd n, bir sad cüml d n, y ni bir öz kd n ibar t olmu dur. Sonrak inki af prosesind h min öz kd n bir üzv, y ni tamaml q burax l b v ikinci t rkibi m l g tirib. Bel likl , ikinci t rkib slind birincinin bir üzvü mahiyy tind dir. ndiki halda da ikinci t rkibi sad l dirib bir üzv kimi birinci t rkibd yerin qoymaq olar v cüml ni bir öz k

klin salmaq olar: Yara n yaman ey oldu unu do ru deyibl r. kinci cüml bundan f rqli inki af yolu keçmi dir. kinci cüm-

l tarix n iki sad cüml d n, y ni iki müxt lif öz kd n ibar t olub. Bunlar t dric n nitq prosesind ard c l i l nm kl , b rab r hüquq formas nda birl ib v tabesiz mür kk b cüml m l g tirib. Sonrak inki af prosesind onun t rkib hiss l rind n biri (birincisi) öz müst qilliyini itirib budaq cüml y çevrilib v n ti-c d tabesiz mür kk b cüml d n tabeli mür kk b cüml m l g lib. Bu cür cüml l r iki öz kd n ibar t oldu u üçün bunlar sad l dirm k, budaq cüml ni ba cüml d bir üzv yerin qoymaq olmur. rt, qar la d rma, qo ulma v n tic budaq cüml l ri bel cüml l rdir.


— 274 —

Birinci cüml tarix n bir sad cüml d n ibar t oldu u üçün bir öz kli, ikincisi iki cüml d n quruldu u üçün iki öz kli cüml hesab olunur.

Tabeli mür kk b cüml d budaq cüml nin ba cüml y aidliyi m s l si. Tabeli mür kk b cüml l rd budaq cüml ad t n bir ba cüml y aid olur. M s.: Nadir t ccüb edirdi ki, ki i niy hirsl nmir. B z n gülü ü el qaynay rd ki, deyirdin b s qarqara edir v s.

B z n budaq cüml ba qa bir budaq cüml y d aid ola bilir. M s.: g r bils ydi ki, atas inciy c k köhn dostlar n qonaq ça rmazd .

H tta b z n budaq cüml feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl rin d aid ola bilir. M s.: Na ükür övlad dey nd ki, m ni üzü sulu yola sal sib co urdun. M n dey nd ki, gec ba layacaq heç k s inanm rd . Bir k r bilm k laz md r ki, eir v d biyyatda i l n n dil ba qa, adi dil ba qad r.

Qeyd: Türkologiyada feili sif t, feili ba lama v m s-d r t rkibl ri b z n budaq cüml hesab olunur. La-kin bel deyildir, t rkibl r sad cüml hesab olunma-mal d r. Bu bax mdan feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibli sad cüml il tabeli mür kk b cüm-l ni f rql ndirm k laz md r. Ona gör d a a dak -lar bilm k vacibdir1:

1. Feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibli sad cüml l r yaln z formal c h td n mür kk b cüml y ox asalar da, y ni bu t rkibl r tabeli mür kk b cüml l rin budaq cüml l rin b nz s l r d , onlar budaq cüml hesab etm k olmaz. Çünki bu ox arl q formal ox arl qd r. H m d sad cüml nin iç risin-



— 275 —

d ki t rkibl rin mü yy n qismini tabeli mür kk b cüml nin budaq cüml sin çevirm k mümkündür. M s l n: Biz ev çatanda z ng g ldi sad cüml sin-d ki biz ev çatanda feili ba lama t rkibini (zaman z rfliyini) tabeli mür kk b cüml nin zaman budaq cüml si kimi i l tm k olur: Biz ev çatm d q ki, z ng vuruldu. Misallardan göründüyü kimi, Biz ev çatanda z ng g ldi sad cüml sind biz ev çatanda feili ba lama t rkibi x b r kimi formala m r, y ni mübt dan n icra etdiyi i i bildirmir. Dem li, sad cüml l rin iç risind ki feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl ri x b r kimi formala m r, y ni mübt dan n icra etdiyi i i bildirmir. Ancaq tabeli mür kk b cüml nin budaq cüml sinin x b ri tam -kild formala r v mübt dan n icra etdiyi i i bildirir. kinci bir t r fd n, tabeli mür kk b cüml d budaq

cüml ba cüml y ba lay c , ba lay c söz, kilçi il ba lan r. Ancaq sad cüml d ki feili sif t, feili ba lama, m sd r t rkibl rind bel bir xüsusiyy t yoxdur. Yaln z sad cüml d h mcins t rkibl r olduqda onlar n aras nda ba lay c ola bil r.

2. T rkibind ara söz v ara cüml olan sad cüml l r tabeli mür kk b cüml l r ox ay r. Bu formal ox arl n s b bi vard r. Bel ki, ara söz, ara cüml l r genetik c h td n tabeli mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri (komponentl ri) olmu dur. Sonralar transformasiya n tic sind t dric n sad cüml y çevrilmi dir. Ona gör d t rkibind ara söz v ara cüml l r olan sad cüml l ri tabeli mür kk b cüml l rd n f rql ndirm k üçün a a dak lar bilm k vacibdir: a) Ara sözl r v ara cüml l r cüml d ifad olunan fikirl m naca ba l olur, bununla bel , nisb t n


— 276 —

müst qillik t kil edir. M s l n: Dey s n, gecikmi ik cüml sind dey s n ara sözünü v Yox, mi, – naraz halda ba n bulayaraq davam etdi, – m n dü m nl rimin yolu il ged bilm r m. (M.Hüseyn) cüml sind Naraz halda ba n bulayaraq davam etdi ara cüml sini i l tm s k, cüml nin m nas na v qurulu una x l l g lmir. Ona gör ki, qeyd olunan ara söz v ara cüml dan an n öz fikrin münasib -tini bildirm k üçün i l dilmi dir. Onlar i l ndikl ri cüml l r qrammatik c h td n t sir göst r bilmir. b) Ara söz, ara cüml il mür kk b cüml nin kompo-nentl rinin da d v zif v funksiya bir-birind n f rql nir. Bel ki, ara söz, ara cüml ekspressiv, emosional, ça r , t kid v s. funksiyalar da y r. Mür kk b cüml nin komponentl ri is kommunikativ v zif da y r. Odur ki, “O, qap dan yenic ç x rd ki, ya ya ma a ba lad ”, “M n indi anlad m ki, g nclik öz lvan r ngl rini bu insanlara b x etmi dir” (C.Cabbarl ) v s. tipli mür kk b cüml l r “Adama el g lirdi ki, n z rl ri il yerin yeddi qat na nüfuz etm k ist yir”. ( .Abasquliyev) tipli cüml l rd n f rql nir. Birinci v ikinci cüml l r heç bir mübahis do urmadan tabeli mür kk b cüml kimi q bul olunur. Ancaq üçüncü cüml nin (Adama el g lirdi ki, n z rl ri il yerin yeddi qat na nüfuz etm k ist yir) adama el g lirdi hiss si müst qil i l n bilmir, modall q m zmunu da y r, dan an n ifad etdiyi fikr münasib ti ks etdirir v ona gör d ara söz (v ya ara cüml ) funksiyas da y r. Bu q bild n olan cüml l rin tabeli mür kk b cüml olub-olmamas bar d q ti fikir söyl m yin vaxt çat bd r. H r halda bu q bild n olan cüml l rin tabeli mür kk b cüml olmamas n söyl m yin vaxt


— 277 —

çat bd r. Onu da qeyd ed k ki, bu q bild n olan cüml l rin müst qil cüml y b nz y n ara söz, ara cüml olan hiss l rini müvafiq sinoniml ri il v z etm k olur. M s l n: M n el g lir ki, siz köm k etm k laz md r cüml sind m n el g lir hiss sini m n gör , m nc , fikrimc , z nnimc ara sözl ri il v z etm k olar v cüml nin ifad etdiyi fikr heç bir x l l g lm z. Ona gör d bu q bild n olan cüml l rin tabeli mür kk b cüml olmamas bar d q ti fikir söyl m k laz md r. A a dak cüml l r bu q bild n olan nümun l r kimi diqq ti c lb edir: Görünür, bu sar palç ql t p l r sg nd rin gözü il baxmaq laz md r. (O.Salamzad ) Ola bilsin ki, bu gün-sabah fermalara yoxlama g lsin. (G.F zli)

h rd n qliyyat laq si, dem k olar ki, k silmi di. ( .Abasquliyev) Nadirgil getdikl rini, ola bilsin ki, e idibl r. ( .Abasquliyev) v s. Bel cüml l rin tabeli mür kk b cüml deyil, sad cüml kimi q bul olunmas n n z r almaq laz md r.

Tabeli mür kk b cüml nin növl ri. Tabeli mür kk b cüm-

l nin növl ri a a dak lard r: I. Mübt da budaq cüml si; II. X b r budaq cüml si; III. Tamaml q budaq cüml si; IV. T yin budaq cüml si; V. Z rflik budaq cüml si. Z rflik budaq cüml sinin növl ri

is a a dak lard r: 1. T rzi-h r k t budaq cüml si; 2. D r c budaq cüml si; 3. Zaman budaq cüml si; 4. Yer budaq cüml si; 5. K miyy t budaq cüml si;


— 278 —

6. S b b budaq cüml si; 7. M qs d budaq cüml si; 8. Qar la d rma budaq cüml si; 9. rt budaq cüml si; 10. N tic budaq cüml si. VI. Qo ulma budaq cüml si.

d biyyat:





5. F.C lilov. Mür kk b cüml sintaksisi. Bak , “Maarif” n riyyat , Bak , 1983

6. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.143-152


8. .Abdullayev. Müasir Az rbaycan dilind tabeli mür kk b cüml l r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1974

9. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi üzr xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riyyat , 1975


— 279 —

ÌÖÁÒÿÄÀ ÁÓÄÀÃ ÚÖÌËÿÑÈ

Mübt da budaq cüml si haqq nda m lumat. Mübt da bu-

daq cüml si ya ba cüml nin olmayan mübt das n n v zind i -l nir, ya da ba cüml nin i ar v zliyi il ifad olunmu mübt -das n n m nas n izah edib ayd nla d r r. M s.: B lk anam n kön-lünd n keçir ki, biz d k nd gedib onunla bir yerd olaq. Ancaq bu da tamamil ayd nd r ki, neftin miqdar son d r c azd r.

H r iki misalda ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Birinci misal n ba cüml sind mübt da yoxdur v ba cüml t l ffüz edilib dayand qda mübt dan n sual ortal a ç x r. Bu suala budaq cüml cavab verir. Budaq cüml ni sad l dirib t rkib

klind ba cüml d mübt da yerin qoymaq olar: B lk k nd gedib onunla bir yerd olma m z anam n könlünd n keçir. kinci misalda ba cüml d mübt da var: bu sözü. Lakin mübt da i ar v zliyi il ifad olunmu dur. v zlik is konkret heç bir ey

ifad etmir. slind bel cüml l rd bu sözü h qiqi mübt da yox, mübt dan n ba cüml d q libidir. H min q lib söz göst rir ki, ba cüml d n sonra budaq cüml g lm li v h min sözün (bu sözünün) m nas n izah edib ayd nla d rmal d r. Bel cüml l ri sad l dir rk n q lib söz (bu sözü) at l r v budaq cüml feili sif t t rkibi klind onun yerin qoyulur: Ancaq neftin miqdar n n da son d r c d az oldu u tamamil ayd nd r.

Mübt da budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml l -rin yerin , ba lay c vasit l r gör mübt da budaq cüml sinin ba l ca olaraq iki tipi vard r.


— 280 —

Birinci tip. Bu tipd ba cüml vv l, budaq cüml sonra i -l nir. Budaq cüml ya ba cüml y yaln z intonasiya il , ya da ki ba lay c il ba lan r. M s.: Budur, iki ildir, m niml dostluq bi-nas qoyublar. N i idi m n tutdum, n q l t idi el dim. M lum-dur ki, kor-koru b y nm z. Ham ya m lum idi ki, Mirz Ha m n atas Dostum li ki i keçmi d hamamç olub. M lumdur ki, F r-had qarda ndan elmli v bilikli idi. (C.Cabbarl ) Ür yin dam-m d ki, D mirçio lunun ba nda bir i var. (“Koro lu” dastan ) M lumdur, q n uzun gec l rini yatmaqnan qurtarmaq olmaz. (C.M mm dquluzad ) M lum oldu ki, P nah q zla heç k bin d k sdirm yib. ( .M likzad ) M nim yax yad mdad r ki, K rb lay Mirz li d qorxurdu. (C.M mm dquluzad ) Özünüz m lumdur ki, g lmi di, dayanmad . (Y.V.Ç m nz minli) A l na g ldi ki, irzada dediyim sözl ri Rüst m ki i ba qa a zlardan da e id bil r. (M. brahimov) M nim y qinimdir ki, bu güll mill t güll si deyildir! (N.N rimanov) Heç kimin a l na g lm zdi ki, h min anlarda Yolçu fikirl irdi. (Elçin)

Birinci tipin özünü d iki növ ay rmaq mümkündür: 1.Ba cüml nin mübt das yar mç q cüml klind olur. Bu növd ba cüml müxt lif m nalar ifad ed bilir. H r eyd n vv l, ba cüml zaman m nas nda olur. M s.: lk d f idi ki, bel ç tin i dü ürdü. ki il olar ki, onu Sibir sürgün edibl r. Q rx ild n art q-d r ki, m n Bak da ya ay ram. Düz iki ayd r ki, Mollayev orada i i dayand r b. (M.Hüseyn) Birinci d f idi ki, özümü bu v ziyy td hiss edirdim. (B.Bayramov) ki ild n art q idi ki, Leyla Abdulla il bir yerd i l yirdi. (B.Bayramov) kinci gec idi ki, K rim qoca xidm tçinin m nzilind qal rd . (M.Hüseyn) ki ild n art qd r ki, m n q biristanl qdan ev qay danda bu yaz lar oxuyuram. (Elçin) Q rx ild n sonra m n birinci d f idi ki, onlar görürdüm. (Elçin)

B z n ba cüml münasib t m nas na malik olur. M s.: ahbaz, do rudur ki, xaric getm k ist yirs n? Çox q rib dir ki,

bu xasiyy t onda lap u aql qdan qalma bir xasiyy t idi. (M. bra-


— 281 —

himov) Do rudur, a a nök r qap s döym z. (M.C lal) Bu sözd n görünür ki, qatill r adi quldur deyilmi l r, h min cinay ti kimins t hriki il edibl r. (Anar) M lum idi ki, ki inin ür yini söz d lir. (M.C lal) A kard r ki, bu q d r m kt bin varl Qafqaz müs l-manlar n n t r qqisin bir böyük d lildir. (C.M mm dquluzad ) M lumdur ki, folklorumuzda, na l v dastanlar m zda, ümumiy-y tl el zehniyy tind , xalq inanclar nda at, qoç obrazlar – hü-n r, b r k t r mzi kimi, müq dd s simvollar kimi ya ay r. (Anar)

Ba cüml si münasib t bildir n bu cür cüml l rd ba cüml nin bir qismi öz müst qilliyini itir r k ara söz çevrilm k prosesini keçirir. M s.: Q rib dir ki, bu adam n yeri i v gülü ü d yast idi. (M. brahimov) Q rib idi ki, s drin üzünd heç bir qorxu, ürkü lam ti yox idi. ( .Hüseynov) Do rudur ki, dilimizd r b sözl ri çoxdur v r b sözl ri yuxar da zikr olunan h rfl r il

yaz l r. (C.M mm dquluzad ) Görünür ki, insan dünyas nda n dal tl paylanm nem t a ld r. Q rib dir ki, heç öz a l ndan

gileyl nmir. Görünür ki, K rim day Salehin ür yin d ym k ist m di. (M. brahimov) Düzdür, bir-birind n ayr lan da lar n h l yap d n heç k s görm yib. (F.K rimzad ) Düzdür, bunu el m k çox ç tindir, amma çox vacibdir. (F.K rimzad )

Mübt da budaq cüml sinin bu növünd bir istisna kimi b z n ba cüml nin sonunda -m 4 kilçisi d i l nir. M s.: Yax olmazm ki, müasir adam h r sah d , h r i d novator olsun. Ana, ola bil rmi ki, Gülbahar bura ça rtd rasan.

Mübt da budaq cüml sinin bu növünd b z n ba cüml nin x b ri el g lir, bel ç x r, a l na g ldi, fikrind n keçdi v s. fra-zeoloji vahidl rl ifad olunur. M s.: Ona el g lir ki, pis-yax i -l y nl rin ham s bu anketl rdir. Rüst m ki iy el g ldi ki, Qo at-xan n ynind ki kostyum eyb c rc sin gendir. Bel ç x r ki, biz m s l ni anlamam q. Fikrind n keçdi ki, bir u aqlara ba ç ksin. Ki iy el g ldi ki, mran n bax lar onu niz kimi de ib o


— 282 —

üz keçir. ( . xl ) Ona el g ldi ki, saat çaqq lt s olmasa rahatca yuxuya ged r. ( . xl )

Mübt da budaq cüml sinin bu növünd maraql bir xüsusiy-y t d budur ki, b z n ba cüml budaq cüml nin aras nda yerl ir. Y ni budaq cüml nin bir hiss si ba cüml nin vv lin keçir. M s.: Q dir ilk d f idi ki, camaat aras nda li - qolu sar ql yer s rilmi di. Qurban li üç ayd r ki, sg r gedib. Üzün a ç kilmi b d nnüma güzgü 17 ildir ki, balaca otaqda dustaq-d r. H s n 20 ild n art q idi ki, Bak neft m d nl rind f hl lik edirdi. (M.Hüseyn) ndi bir ay olard ki, bel d rs oxumaq davam edib gedirdi. (S.Da l ) Qürb t iki-üç h ft idi ki, t z m nzil köçmü dü. ( . ylisli) lis fa çox q rib dir ki, o gec yuxusunda da o i çini gördü. (S.Da l ) Hac Mirz Baba m lum olurdu ki, bu otaqlar n çox möht r m sand z vvarlara t qdim ed rmi . (S.Da l ) ndi iki il olar ki, Xudayar b y Danaba k ndind k tdall q el yir. (C.M mm dquluzad )

2. Ba cüml nin mübt das olur v mübt da o, bu, oras , bu-ras , el si, bel si, el l ri, bel l ri, b zil ri, o ey, bu ey v s. kimi sözl rl ifad olunur. Q lib söz kimi ç x ed n bu sözl rin m nas budaq cüml vasit sil ayd nla r. M s.: O do rudur ki, k ndlil r soyulur? O do rudur ki, i çil rin v ziyy ti a rd r? H l oras da yad mdad r ki, x rmanlar t z c döyülürdü. El si d olurdu ki, heç k si yax na buraxm rd . Amma el l ri d vard r ki, hoppan b a a-c n buda n q r r, yaz q a ac il - küt edirdil r. Bu birinci d f idi ki, öz o lunun gözl rind ki t mizlikd n, ffafl qdan Ziyad xan n n f si bel t nc x rd . (Elçin) H tta buras da yad mdad r ki, x rm nl r t z döyülürdü; y ni i in q z n vaxt idi. (C.M mm d-quluzad ) Buras da var ki, bizim rotada nisb t n daha az t l bat olmu dur. ( . bülh s n) Do rudan, bu da hün rdir ki, adam bir eyi bilm y -bilm y , e itm y -e itm y o eyd n x b r ver .

(C.M mm dquluzad ) Bu siz m lumdur ki, nec ki, h r bir mil-l tin, habel biz müs lmanlar n içind , h r bir m h ll d sahibsiz,


— 283 —

yetim u aqlar var. (C.M mm dquluzad ) n q rib si bu olmu du ki, Ziyad xan özü d h min zab- ziyy tl rinin s b bini bilmirdi. (Elçin)

Qeyd: Mübt da budaq cüml sinin birinci tipind b z n ba cüml d n sonra g l n budaq cüml l r h mcins olur. Y ni ba cüml d n sonra bir neç budaq cüml g lir. Buna h mcins budaq cüml li polipredikativ mübt da budaq cüml si d deyilir. Bu q bild n olan mübt da budaq cüml l rin ba cüml -sind o, bu, buras , bel v s. v zlikl r i l nir. H m-cins budaq cüml l r is h min v zlikl ri izah edir, ayd nla d r r. M s l n1: Buras da çox mühümdür ki, h rt r fli inki af etmi intibah adamlar dövrün ir li sürdüyü t l bl r v m s l l rl ya ay r, mübariz l r-d yax ndan i tirak edir... h r k s bacard kimi, q -l ml , silahla, sözl r v ya ham s il birlikd çal r, vuru urdu. (C.C f rov) O da m n ayd nd r ki, bu-günkü cavablar zb rçinin cavab deyil, elmin sas n möhk m bil n, ixtisas n d rind n sev n bir g ncin cavablar d r. (M.C lal) B z n h mcins budaq cüml l r ba cüml d i tirak etm y n mübt dan izah edir, ayd nla d r r. M -s l n2: Ancaq indi K r m ayd n oldu ki, bura n imi , A ca xan m onu n üçün g tirib v h kim n üçün bel sözl r soru ur.(M.C lal) Heç fikrim g lm di ki, ill r keçir, Manya da ba qalar kimi böyüyür, pioner ya b lk d çoxdan ötüb. (M.C lal) M g r heç bir d f d s nin fikrin g lm di ki,

1 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.47-482 Yen orada. s.48


— 284 —

m nim dörd bac m var, milyonlardan onlara da bir az saxlamal yam. ( .Haqverdiyev) Polipredikativlik m kt b qrammatikalar nda, ali m kt b d rslikl rind “çoxkomponentli”, “bir neç budaq cüml li”, “qar q tipli mür kk b cüml l r” adlar alt nda rh edilmi dir.

kinci tip. Mübt da budaq cüml sinin ikinci tipind budaq

cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml ba cüml y kim, kim ki, h r kim, h r kim ki, h r k s, h r k s ki, kim ki, kimi ki, h r n , h r n ki v s. ba lay c sözl rl ba lan r. Ba cüml d mübt da v zif sind mübt dan n q libi kimi qar l q bildir n o sözü i l nir. Buna korrelat söz d deyilir. Budaq cüml qar l q bildir n sözü izah edir. M s.: Kim ki, m ktub g l rdi, o, h dsiz d r c d sevin rdi. Kim ki, i üstünd ür k ridir, o, gül n dönd rir bomboz çöll ri. Kimin ki, a l var, o bir qaydada ya ar. N tök rs n a na, o ç xar qa na. (atalar sözü) Kim ki sözümd n ç xd , o da c zalanacaq. (C.M mm dquluzad ) Kim ki, camaata xor bax r, el bil, o öz ll ri il öz gözünü ba lay r. (M. brahimov) Qap dan ç xanda dedi:

– Fuad, kim ki, öz i in m suliyy tl yana r, o u urlu n tic l r ld edir. (Anar)

Kim ki, xalq bir gec qli il ad etdi, O, dem k, sabahk evini abad etdi. (N.G nc vi) Bel halda budaq cüml nin sonunda -sa2 kilçisi d i l n

bilir. H m d -sa2 kilçisi ba lay c sözd ki ki il növb l ir: -sa2 olduqda ki olmur, ki olanda is -sa2 olmur. M s.: Kim onun buyru una m l eyl m s , m nd n aman gözl m sin. Kim buna inanm rsa, s radan ç xs n! ( .M mm dxanl ) Kim yorulmu sa, kim dinc lm k ist yirs , evin getsin! ( .M mm dxanl ) H r kim qap n açma a c sar t ets , cavab n m nd n alacaq. ( .Haqverdiyev) Kim m ul deyils , de g lsin. (M.Hüseyn) Kim


— 285 —

özünü xalq n maarifl nm sin h sr edirs , mükafat özünd tap r, öz vicdan n t mizl yir.

Kim qoruya bilm yirs öz yurdunu-yuvas n , Udmas n yurd havas n . (X.R.Ulutürk)

Hans özünü tez çatd rsa, o da taxtda otururdu. (F.K rimzad ) B z n qar l q bildir n söz i l nmir. Lakin t s vvür edilir.

B z n d ba cüml d onun m l g tirdiyi birl m nin ikinci t r fi i l nir. M s.: H r k s ki, cn bil rin v müs lmanlar n da hli- yal v r-örv t i l rind n yax ca x b rdard r, m nim

sözl rimi ba a dü r. (C.M mm dquluzad ) H r k s ki, zülm üçün q l nc ald , Qan tök n ir kimi p nc siz qald . (N.G nc vi) F r hgil n q d r elçi g lirdis , ham s kiçik q z seçirdi.

Qeyd: Mübt da budaq cüml sinin ikinci tipind b z n ba cüml d n vv l g l n budaq cüml l r h mcins olur1: Kim ki sözüm baxmad , kim ki d rsin yax haz rla mad , o m nd n h diyy almayacaq. Kim torpa bec rm yi sevirs , kim bütün qüvv sini bu i ver bilirs , o, torpa n n yüks k mükafat na, m hsuldarl a layiq olur.

Mübt da budaq cüml sinin üçüncü tipind n d dan maq

olar. Bu tipd yen budaq cüml vv l g lir v ba cüml y sual v zlikl ri il ba lan r. M s.: ndi niy bel el yir, m lum deyil.

Niy g lmir, m lum deyil. N üçün dan m r, bilmir m. N t h r getdil r, bilinmir.

Üçüncü tipd olan bu cür cüml l ri birinci tip çevirm k mümkündür: Bilinmir ki, n t h r getdil r.

1 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.48


— 286 —

d biyyat:



3. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi üzr xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riyyat , 1975, s.60-75, 190-195, 225-226

4. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “As-poliqraf LTD” MMC, 2004, s.328-338

5. .Abdullayev. Müasir Az rbaycan dilind tabeli mür kk b cüml l r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1974, s.160-182


7. E.H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Bak , Az rbaycan Dövl t Univerisiteti, 1986, s.47-48



— 287 —

ÕÿÁÿÐ ÁÓÄÀÃ ÚÖÌËÿÑÈ

X b r budaq cüml si haqq nda m lumat. X b r budaq

cüml si ba cüml nin i ar v zliyi il ifad olunmu x b rinin m nas n izah edir, ayd nla d r r. M s.: M hk m d n xahi im budur ki, m ni haqs z t hqirl rd n qorusun. Dünyada n xo b xt, n b xt v r övlad odur ki, ata-anas n n haqq-say n itirmir.

H r iki misalda ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. H r iki misalda budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba la-n r. Budaq cüml l r ba cüml nin budur, odur sözl rinin m nas n izah edib ayd nla d r r. Bel cüml l ri sad l dirdikd budaq cüml t rkib klind ba cüml nin x b rinin yerin qoyulur: M hk m d n xahi im m ni haqs z t hqirl rd n qorumaqd r.

Ba qa tabeli mür kk b cüml l rd ba cüml d q lib söz i l n d bil r, i l nm y d bil r. Lakin x b r z ruri üzv oldu u üçün ba cüml d q lib söz mütl q i l nir.

X b r budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml l rin yerin , ba lay c vasit l r gör x b r budaq cüml sinin iki tipi vard r.

Birinci tip.Birinci tipd ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Budaq cüml ya yaln z intonasiya il , ya da ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Amma a adan t v qqem budur, g r iltifat n z olsa, b nd y bir yab ta el y siniz. M nim siz v siyy tim odur ki, dediyim sözl ri atama yetir siniz. Düzü budur ki, o vaxt daha can-dill çal rd q. ( .V liyev) ltimas m odur ki, xan h zr tl ri


— 288 —

m n s nacaq versinl r. ( . f ndiyev) H qiqi azadl q odur ki, insanlar yaltaq, r zil olma a m cbur edilm sin. ( . f ndiyev)

Bu tipin özünü d ba cüml d ki x b rin növün gör müxt lif qruplara ay rmaq olar:

1.Ba cüml nin x b ri budur, odur, bu idi, o idi, bu imi , o imi sözl ri il ifad olunur v budaq cüml vasit si il izah edilir. M s.: Yegan m sl h t odur ki, biz quyunu 100 metr d d rinl dir k. Mehdinin arzusu bu idi ki, gec-tez yen r ssaml a qay ts n. gid odur, atdan dü atlana, igid odur, h r zaba qatlana. (atalar sözü) Qaz a a, sözün sli budur ki, bizim Danaba k ndind bir dul övr t var. (C.M mm dquluzad )

vv la budur ki, q nd-çaya söz yox, pul ver c ks n. (C.M mm dquluzad ) Sizin qullu unuza g lm kd q sdim bu idi ki, bu rzimi siz yetirim. (C.M mm dquluzad ) Bunun m nas o idi ki, qat -qat gülm k eytan s n tidir. (C.M mm dquluzad ) Son v siyy tim budur ki, v ziyy ti birinci növb d xarici soy unçulardan qorumaq laz md r. (M.S.Ordubadi) Yax s budur ki, yolda lar n m n dey s n. (M.F.Axundov) O birisi ç tinlik budur ki, gil m hlulu tez-tez ax b ged bil r. (M.Hüseyn) Dediyim odur ki, i in, v zif nin yax s , pisi olmaz. ( .M likzad ) n böyük igidlik odur ki, m lub olanda da ruhdan dü m yib yen d q l b ümidil ya ayasan.

2.Ba cüml nin x b ri bura, ora, buras , oras sözl ri il ifad olunur. M s.: Xo b xtlik buras d r ki, q z da Yusifi ist yir. B la buras ndad r ki, M hs ti xan m ya ayan m h ll ni da d rlar. (M.S.Ordubadi) Ancaq birc t favütünüz oradad r ki, onun saqqal var, sizin saqqal n z yoxdur. Ancaq m s l buras ndad r ki, pis m nzilin n dem k oldu unu Sit mxan m da bilirdi. ( bülh s n)

3.Ba cüml nin x b ri el dir, bel dir, el idi, bel idi, el imi , bel imi , bu imi sözl ri il ifad olunur. M s.: Sizin k ndin v ziyy ti el dir ki, könd l n çaydan oraya at ç xarmaq olar. Siz


— 289 —

h rlil rin güman bel dir ki, k nd yerind ancaq avamlar ya ay r. Eyvaz n i i el dir ki, n öldüyü m lumdur, n qald . (C.Cabbarl ) Mayorun niyy ti bel imi ki, “m h bb tl ” yana b ikimizi d sir apars n, dü m n t hvil versin. Bizimki d bel idi ki, fikirl , fikirl m onsuz da h r ey h ll olunmu du, daha bunu ç k-çevir salma n n m nas var ax . ( . xl ) Dünyan n i i bel dir, n q d r bir yerd i l yirs n i l , ax r ayr l qd r. ( . f ndiyev) V ziyy t el idi ki, bu sirri Mehmandan gizl tm k olmazd . (S.R himov)

4.Ba cüml nin x b ri o, bu sözl rinin üçün, ötrü, gör qo malar il birl m si yolu il ifad olunur. M s.: Bu i l r tamam ondan ötrüdür ki, ahbaz bir gün gözl rind n uzaq olmas n.

5.Ba cüml nin x b ri bu, o+dem k sözü il ifad olunur. M s.: Bu o dem kdir ki, könüll r sevin rk n d llallar susmal d r.

6. Ba cüml nin x b ri bu, o + ibar t sözl ri il ifad olunur. M s.: M qs dimiz ondan ibar tdir ki, m lli-ba l baza yara-daq. sas ç tinlik ondan ibar tdir ki, C nubi az rbaycanl lar q ddar ran ahlar ndan azad olsun. ( . f ndiyev)

7.Ba cüml nin x b ri bu, o + olmaq sözü il ifad olunur. M s.: S nin d muzdun o olar ki, m nim kimi b yl qohum olarsan. ncim yin d s b bi bu oldu ki, Nata a M did n brilliant üzük xahi etmi di, o, gümü üzük g tirmi di.Bu hidd tli nitqin n tic si o oldu ki, Kliftonun sakinl ri onu b l diyy d ç x etm y sövq etdil r v onun namiz dliyini b l diyy uras na ç xard lar.

Qeyd: X b r budaq cüml sinin birinci tipind (ba cüml vv l, budaq cüml sonra g ldikd ) b z n budaq cüml l r h mcins olur. Bel cüml l r h m-cins budaq cüml li polipredikativ x b r budaq cüm-


— 290 —

l si d deyilir. M s l n1: Hissiyyat n kökü oras nda-d r ki, r blinski böyük t sir gücün malikdir, ondan qaçmaq, ona m ftun olmamaq ç tindir, onun i v h rar ti sars d c qüvv y malikdir. (C.C f rov) Bu is o dem kdir ki, zaman n ba lar do rudan da q r lm , dünya f lak t düçar olmu dur. (C.C f rov) Dedikl ri budur: M hk m nin q rar l v edilsin, müq ssir aradan ç xar ls n, m s l ört-basd r edilsin.

kinci tip. X b r budaq cüml sinin ikinci tipind budaq cüml ba cüml d n vv l g lir v ba cüml y ba lay c sözl rl ba lan r. Budaq cüml d i tirak ed n ba lay c sözl r bunlard r: kim, h r kim, h r k s, h r n , nec , n cür v s. Ba lay c sözl r mübt da budaq cüml sinin ikinci tipind oldu u kimidir. Ba lay c söz müvafiq olaraq ba cüml d qar l q bildir n o sözü x b r v zif sind i l nir. M s.: ndi kim birinci yeri tutdu, qalib odur. vv ll r bunun sahibi kim idi, indi d odur. (C.M mm dquluzad ) H r k s bilir ki, bu torpaqlar n sahibi odur. ( . f ndiyev)

Bel cüml l ri sad l dirdikd budaq cüml ba cüml d x b rin yerin qoyulur: Qalib indi birinci yeri tutand r.

B z n qar l q bildir n söz kimi el sözü i l nir. M s.: vv l xasiyy ti nec idis , indi d el dir. V ziyy ti dün n nec idis , bu gün d el di. (C.M mm dquluzad )

B z n d qar l q bildir n söz kimi o özü birl m si i l nir. M s.: S n kim a ls z deyirs , a ls z onun özüdür. H r kim yüz il ya amasa, günah onun özünd dir. (O.Sar v lli) H r k s onun yax s n qoyub pisini deyirs , pis onun özüdür. ( .V liyev)

1 Elmira H s nova. Mür kk cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.49


— 291 —

B z n d h min, haman sözl ri qar l q bildir n söz kimi i l nir. M s.: vv l n idiks , yen biz imdi haman z.

B z n budaq cüml nin sonunda -sa2 kilçisi özünü göst rir. M s.: Kimin pulu vard rsa, dövl ti vard rsa, söz onun idi. H r kim tez g ls , bu yer onundur. (C.M mm dquluzad ) V ziyy ti dün n nec idis , bu gün d el dir. (C.M mm dquluzad ) A a n deyirs , el düzü d budur. (C.M mm dquluzad ) H r k s bacard n ed rs , qalibiyy t ordad r. (C.Cabbarl ) vv l bu xalq nec idis , indi d el dir. (M.S.Ordubadi) N n q z n deyirs , sl söz odur. ( .V liyev) Keç n il Alsu y ncaqda nec idis , indi d el di, heç d yi m yib. ( .C f rzad ) Usta n deyirs , el düzü d budur. ( .V liyev) ndi h r k s ba n salamat saxlasa, n a ll adam odur. ( .V liyev) Kimin qolu zorludursa, söz d onundur, su da, torpaq da. ( .Abbasov)

K ss h r k s tökül n qan izini, Qurtaran dahi odur yer üzünü. (H.Cavid)

Qeyd: X b r budaq cüml sinin ikinci tipind (budaq cüml vv l, ba cüml sonra g ldikd ) b z n ba cüml d n vv l g l n budaq cüml l r h mcins olur. M s l n1: Kim bir sözümü iki el m di, kim bir gördüyün bir d dönm di, bu yer onundur.

O, bu, el , bel sözl ri t kc x b r budaq cüml sin xidm t

etmir. Bu cür sözl r t yin v h tta t rzi-h r k t budaq cüml l rind d rast g lm k mümkündür. Diqq t yetirm k laz md r ki, ba cüml d h min sözl r hans v zif d i l nir. M s.: Yazd m qal l r el dir ki, ham da maraq do urur. El



— 292 —

m qal l r yaz r ki, ham da maraq do urur. M qal l ri el yaz r ki, ham da maraq do urur.

Cüml l rd n birincisi x b r, ikincisi t yin, üçüncüsü t rzi-h r k t budaq cüml li tabeli mür kk b cüml dir.

d biyyat:



ADPU-nun n ri, 1999, s.112-113 3. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi üzr

xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riyyat , 1975, s.75-83, 195-197, 226-227







— 293 —

ÒÀÌÀÌËÛÃ ÁÓÄÀÃ ÚÖÌËÿÑÈ

Tamaml q budaq cüml si haqq nda m lumat. Tamaml q

budaq cüml si haqq nda XIX srin ortalar nda professor Mirz Kaz mb y m lumat vermi dir. Sonralar – XX srin 30-cu ill rind tamaml q budaq cüml si bar d qrammatika kitablar nda müxt lif qeydl r olmu , m lumat verilmi dir. Tamaml q budaq cüml si dild n çox i l n n, r ngar ng xüsusiyy tl r malik olan budaq cüml növüdür.

Tamaml q budaq cüml si ba cüml nin x b rini tamamlay r, ya ba cüml d olmayan tamaml n v zind i l nir, ya da ba cüml nin i ar v zliyi il ifad olunan tamaml n n m nas n izah edib ayd nla d r r. M s.: O ist mirdi ki, külf t için iki tir lik dü sün. Onu da bilirl r ki, x mirim özg mayas qatmam am. Mahmud bilirdi ki, indi bu evd ham irin- irin yat r. (Y.S -m do lu) S n bilmirs nmi ki, örtülü bazar dostlu u pozar.

H r iki misalda budaq cüml ba cüml d n sonra g l r k ona ki ba lay c s il ba lan r. Birinci misalda ba cüml d q lib söz yoxdur. kinci misalda is ba cüml d q lib söz var.

Tamaml q budaq cüml si ad t n ba cüml nin feili x b rin aid olur. M s.: Kazaklar gördül r ki, üzük qa kimi mühasir d -dirl r. ( . xl ) Cahandar a a gördü ki, ham haz rd r. ( . xl ) Adam bilmir ki, n y inans n. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) M n ist yir m ki, onu tap b s mimi q lbd n lini s x m. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) Bilirdi ki, h r xalq n z if v qüvv tli c h ti var. ( . xl )


— 294 —

Lakin b z n ba cüml d ismi x b rl d laq l n bilir. M s.: Heç onun ixtiyar yoxdur ki, rota t r f üz çevirsin. Özüm d 100 faiz min m ki, qorxmaq üçün heç bir sas yoxdur. M n bilir m ki, o h cvl ri yazanlar bizim h qiqi airl rimiz deyil. ( . f ndiyev) Ona deyir ki, bu hadis d n sonra s n burada qala bilm zs n. (N.V zirov)

Bundan lav , tamaml q budaq cüml si feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl rin v rt budaq cüml sin d aid ola bil r. M sd r aid olan tamaml q budaq cüml si: Yeri g lmi k n dem k laz md r ki, o, atas n n v siyy tl rini müv ff qiyy tl yerin yetirirdi. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) Feili ba lamaya aid olan tamaml q budaq cüml si: Adam o kill r baxanda deyirdi ki, h yatda bel göz l olmaz. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) Feilin rt formas na aid budaq cüml : Ax o ist s ydi, g lm zdi. ( . xl )

Dig r nümun l r diqq t yetir k: At n dayan b dövr vurma ndan ba a dü dü ki, mistan a a y h rd deyil. ( . xl ) Ancaq N sib day açar ondan al b dedi ki, “rayona z ng vuraca am”. ( . xl ) Bak dan k nd i l m y g l nd özün söz vermi di ki, heç k sin üzün baxmayacaq, heç k si q lbin yax n buraxmayacaq, el ömrünün ax r na q d r t k-t nha ya ayacaq-d r. ( . xl ) Avropa ruznam l rini mütali ed nl r x b rdar-d rlar ki, bu saat spaniyada b rk vurhavurdur. (C.M mm d-quluzad ) T kb t k h r bir Avropa mill tini götürs k gör rik ki, elm v f nn meydana g l n kimi ruhanil r aradan ç x blar. (C.M mm dquluzad ) S dr mran n n üçün g ldiyini ba a dü s d , söhb t vv lc ba lamaq ist mirdi, gözl yirdi ki, mran özü söz açs n, kolxozda ona bir i düz ltm yi xahi etsin. ( . xl )

Tamaml q budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml l rin yerin , ba lay c vasit l r gör tamaml q budaq cüml sinin a a dak tipl ri var.

Birinci tip. Ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Budaq cüml ba cüml y ya yaln z intonasiya, ya da ki ba lay c s il


— 295 —

ba lan r. M s.: O ul, m n bilir m, bir çoxlar öz qid l ri yolun-da canlar n cürüdürl r. Bilir m, s n dünyan n n alic nab qad -n san. ( . f ndiyev) Bilirs n, m n d o bar d s nd n heç n so-ru mad m. ( . f ndiyev) Onu da duymu du ki, çox bax r q zlar ona. Art q ba a dü düm ki, atam n s siyl d ft r yaz lm bu sözl rd n sonra oxuyaca m eyl ri g r k m nd n savay bu dünyada b lk d heç k s bilm m lidir. (Y.S m do lu) O gördü ki, atas iri p nc li ll ri il bu saat onu yaxalayacaq. ( . xl ) O hiss etdi ki, at hürküb f nx rd . ( . xl ) Onlar qoymurlar ki, camaat gözünü açs n. ( . xl )

Ba cüml d tamaml n olub - olmamas na gör bu tipin özü d iki növ ayr l r.

a)Ba cüml d tamaml q olmur. Tamaml n ba cüml d n do an sual na budaq cüml cavab verir. M s.: O bilirdi ki, a ac-lar n budaqlar aras ndan ba a a sallanan bu qu lar yaln z gec l r oxuyurlar. ( . xl ) Deyirl r ki, q f silind c nn tin qap lar Mu ana t r f aç l r. S kin bildi ki, ki i yen öz i inin pe imanç l n ç kir. M n h l bir d f görm mi m ki, bu cama-at dey n ey yalan ola. Dü ün ki, n üçün bizim q hr man qazan-d z f rl çox öyünm di. Biz bilirik ki, h qiqi insan c miyy tin xeyrini öz n fsind n h mi üstün tutmal d r. ( . f ndiyev) Ba a sal n ki, bu i in qans z qurtarma na çal r q. (M. brahimov)

B z n bel cüml l rd ba cüml d el , bel sözl ri olur. Lakin cüml yen d tamaml q budaq cüml si olaraq qal r. M s.: Siz el z nn etm yin ki, bununla da ki inin can qurtard .

b)Ba cüml d tamaml n q libi olur v q lib söz a a -dak larla ifad olunur.

1.Bu, o sözl ri ba cüml d tamaml q kimi i l nir. M s.: Bu ona b nz r ki, Qara a dey s n öz bac n P ri anla bir süfr ba n-da oturma.(M. brahimov) Mehriban onu gördü ki, u aq çantas n havada yell tdi. (M. brahimov) ndi lac ancaq buna qal rd ki, göz-qulaq olmaq, g lin v Qara a birg ya ama n, namuslu ail


— 296 —

yaratma n t hrini öyr tm k. (M. brahimov) Tarix biz bunu gös-t rir ki, maarif artd qca ruhanilik hörm td n dü ür. (C.M mm d-quluzad ) Onu da hiss etdi ki, Kaz m n qan möhk m qarad . (X.Hasilova) Ancaq yad nda bunu saxla ki, s n ham dan art q m n laz msan. (M. brahimov) Rasim onu bilirdi ki, M din n yax agirddir, h tta riyaziyyatdan bel daim be al r. (M. brahimov) Onu da bilirdim ki, köhn rus dili mü llimi olan atas üç il bundan qabaq pensiyaya ç xm d . ( . f ndiyev)

Onu bilir m ki, öz ür yimd Vaxt n azl ndan gileyl nirdim. (B.Vahabzad )

2.Ba cüml d el , bel , bel sini, el sini sözl ri tamaml q v zif sind i l nir. M s.: Z rnigar xan m el bilirdi ki, göy çat el y nd r f yer dü üb. ( . xl ) El bilir m ki, növb tçi mü l-limimiz d buna raz l q verm z. M n el sini axtar ram ki, ir li dursun. ( . ylisli) Ancaq el sini al ki, s n layiq, m n bab olsun.

3. Ba cüml d oras , buras sözl ri tamaml q v zif sind i -l nir. M s.: Oras n da deyim ki, çox f ras tli idi. M n h l oras -n demir m ki, s n kolxoz s dris n, camaat n gözü s nd dir. Bir oras n da fikirl ki, nec olsa yetim q zd r, s n etibar el yib, qo ulub g lib, incid rs n camaat n dey r. (M. brahimov) lb tt buras da m lum idi ki, K l nt r mü llim ona gör h r gün bura g lib-gedir. (Elçin) Buras n da yax bilirdi ki, dal t K rimlinin çin dan ndak da lar n say n f l k d bilm z. ( .Babayeva) Buras n da fikirl ki, i -i d n keç nd n sonra dem yin faydas yoxdur. ( .Babayeva) Oras n da çox göz l bilirdi ki, r f h qiq ti bil nd n sonra a z l zz ti il bir tik çör k yem k, heç olmazsa be -alt aydan b ri üzünü görm diyi o lu il irin- irin söhb t etm k el d asan olmayacaq. ( . xl )

Bundan lav o ey, bu ey, o c h t, bu c h t, o m s l , bu m s l v s. kimi sözl rd tamaml q budaq cüml sinin ba cüml sind q lib söz kimi ç x ed bilir.


— 297 —

Tamaml q budaq cüml sind ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l ndikd ba cüml nin x b ri nitq feill ri il daha çox ifad olunur. M s.: O, ofer dedi ki, ma n yax olsa da, onu h r k t g tir n Bak benzinidir. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) Deyir-mi ki, rü v ti al b, bizi on birinci kvartala apars n. ( .Qas mov, H.Seyidb yli) Z rnigar israr etmi , anas da demi di ki, r hm tlik baban n lind n xata ç x b, araya qan dü üb. ( . xl ) Deyir ki, Möhsünzad yolda g l nd n b ri dördüncü ferma birinci yer keçmi dir. ( . f ndiyev) Ax am g ldik ev v arvada dedim ki, daha qona m z n i i düz lib. (C.M mm dquluzad ) Bunlar bir-birin deyirdil r ki, do urdan da dünyada nigaranç l qdan pis ey yoxdur. (C.M mm dquluzad ) O deyirdi ki, yuxu görm kd n m h-rum adamlar d nizd n m hrum ölk l r kimidir. (Anar) Bir ax am Ziv r xan m sözaras dedi ki, Zaurun kooperativ m nzili bir-iki aya haz r olacaqd r. (Anar) K rim ki i ona demi di ki, Kosao lu höküm tin verdiyi plandan art q pamb q kdirir. ( . xl )

Tamaml q budaq cüml sinin birinci tipind (ba cüml vv l g lir, budaq cüml sonra) ba cüml nin x b ri -m 4 kilçisi il i l n bilir. M s.: Göyt p lil r dem zl rmi ki, ay Molla Sad q, b s s nin qüdr tin han ? ( . xl ) amxal ist m zmi ki, qaynatas n n yni-ba ab rl olsun? ( . xl ) Bilirs nmi, o zaman m n a r bir

ç tinlik qar s nda qalm d m. ( . f ndiyev) Dem dimi ki, qoy bir az fikirl sin. ( . f ndiyev)

Tamaml q budaq cüml sinin x b ri daha çox nitq feill ri il yana , t f kkür, görm , e itm prosesl ri il ba l feill rd n iba-r t olur. M s.: O gördü ki, ham t ccüb içind dir. ( . xl ) O ba a dü bilmirdi ki, Z rnigar xan m bu saat sakitl dirm k mümkün deyil. ( . xl ) O ba a dü mü dü ki, k ndl rd h l tayfa v n sill r var, onlar n a saqqal n des , ona tabe olurlar. ( . xl ) Kosao lu gördü ki, N sib ki inin bax lar ayd n v k skindir. ( . xl ) Amma gördüm ki, moiz m bir n tic ba lamad . (C.M mm dquluzad ) Gördül r ki, bu biçar h qiq td el çox


— 298 —

nigarand r. (C.M mm dquluzad ) T hmin dü ünürdü ki, adam heç vaxt q lb n, ya zehn n, fikirl , ya hissl b xtiyar olmur. (Anar) Zaur dü ündü ki, lb tt , Spartak çox ist s ydi T hmin nin ll rind n qurtula bil rdi. (Anar) Zaur fikirl di ki, bir aydan art q T hmin gild qal b, M din yl qon uluqda ya ay b, amma bir d f d M din nin evind olmay b. (Anar) M lik dü ündü ki, n yax m hz – bar a, anla maya ça ran bu yüks k humanist qay li s ri seçibl r. (Anar) mran anlad ki, anas n n Zeyn bd n xo u g lir. ( . xl ) Fikirl di ki, el paltarla çarpay ya uzan b bir azca dinc lsin. ( . xl ) Cavan ir ba a dü dü ki, qaçaqlar bu d y d dir. ( . xl )

Qeyd: Tamaml q budaq cüml sinin birinci tipind (ba cüml vv l, budaq cüml sonra g ldikd ) b z n ba cüml nin h mcins budaq cüml l ri olur. M s l n1: A adada h mi biz deyir ki, o, çox qorxulu adamd r, biz ehtiyatl olmal y q. (Q. lkin) O dü ünür ki, Sübhanverdizad ölüm ça say qlay b “ünar” dey c k, ölüb c h nn m ged c k, bi balas n n is ba k sik qalacaq. (S.R himov)

kinci tip. Budaq cüml ba cüml d n vv l g lir v ba

cüml y ba lay c sözl rl ba lan r. (Ba lay c sözl r haqq nda mübt da budaq cüml sin bax)

Ba cüml d tamaml q v zif sind ya qar l q bildir n söz i l nir, ya da t s vvür edilir. M s.: Kimi ür yim ist yir, onu da alaca am. ( . xl ) Kim v t n dedis , ona inand q... (B.Vahabza-d ) H r k s ki sizi bu mübar k yoldan, bu savab yoldan qoyub-



— 299 —

dursa, Allah-taala ona q z b el y c k. (C.M mm dquluzad ) H r k si gözüm tutar, ür yim sev r, alaram. ( .Haqverdiyev)

Kim ki eliyl a lad , güldü, El onu q lbind ya adacaqd r. (B.Vahabzad )

Kimi ist yirs n, ona tap raq. Kim ki vv l yan na g ldi, m s l nin f rqin varmadan K l nt r onu müdafi ed c k. Kim bilir, onu da bu zindana bir gün salacaqlar. (M. brahimov) Kim ki v t ni haqda dü ünmür, ona v t nda dem k olmaz. (M.C lal) Olub qalan h r n vard , ki i vurub qumara. (M.C lal)

Budaq cüml nin sonunda -sa2 kilçisi i l n d bil r, i l nm y d bil r. M s.: H qiqi söz n q d r a r olsa, onu deyili t rzi il yüngüll dirm k mümkündür. (X.Hasilov) Biziml ba qa adam gets , onu bizim ail miz üzv hesab ed c kdir. (X.Hasilova) Ür yimd siz v sizin riz niz qar h r n vard rsa, ham s n bildiniz. H r kim n cür yem k ist yirdis , onuda sifari verirdi. Jurnalist m s l ni konkret qoya bilirs v ba qalar n da öz i in cavabdeh olma a ça r rsa, biz ona yaln z t kkür etm liyik. ( .Babayeva) Birisi ki bu m tl b dü dü, K rb laya getm k niyy ti el dis , Allah-taala ona h r i d köm k olsun. (C.M mm dquluzad ) H r kim n cür yem k ist yirdis , onu da sifari verirdi. Kefi n ist yirs , onu el yir. ( . xl ) Kim yar m pud k p kli un alacaq, ona ancaq pulla verilsin. (M.C lal) Ür yin n ist yir, alacam. ( . xl )

“H r kim n cür yem k ist yirdis , onu da sifari verirdi” cüml sind n göründüyü kimi, b z n ba cüml d q lib sözün m l g tirdiyi birl m nin ikinci hiss si i l nir.

Qeyd: Tamaml q budaq cüml sinin ikinci tipind (budaq cüml vv l, ba cüml sonra g ldikd ) ba cüml d n vv l h mcins budaq cüml l r i l nir. M s l n1: Kim ki li b yin sözünd n ç xd , kim ki

1 Elmira H s nova. Mür kk cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.50-51


— 300 —

gizlic k nd u aqlar na ba ç km y getdi, ona r hm yox idi. (S.R himov)

Tamaml q budaq cüml sinin üçüncü tipi d mümkündür. Budaq cüml yen ba cüml d n vv l g lir. Budaq cüml ba cüml y sual v zlikl ri v -m 4 kilçil ri il ba lan r. M s.: ndi niy bel el yir, bilmir m. Müharib bir ay davam ed c kmi, be ay sür c kmi, bilmirik. Nec verim cavab n , heç bilmir m.

Bu cüml l ri asanl qla birinci tip çevirm k olur: Bilmir m ki, indi niy bel el yir. Bilmirik ki, müharib bir ay davam ed -c kmi, be ay sür c kmi. Heç bilmir m ki, nec verim cavab n .

Tamaml q vasit li v vasit siz oldu u kimi, tamaml q budaq cüml si d vasit li v vasit siz tamaml n suallar na cavab ver bilir. M s.: hval n sorduqdan sonra dedi ki, (n yi?) b s çay alma a g lmi m. Qoy bilsinl r ki, (n yi?) neç x lv t d r l rd tülkü b ydir. M n ist rdim ki, (n yi?) dostum q l nc v mizraq q hr man oldu u kimi, t dbir v dü ünc q hr man da olsun. (M.S.Ordubadi) M n deyir m ki, (n yi?) Q z l Arslan aradan qald r lmam biz xo b xt ola bilm y c yik. (M.S.Ordubadi) Bilirsiniz ki, (n yi?) Bak dan xeyli uzaqda, d nizd Qara da lar adas var. (M.Hüseyn) Siz min olun ki, (n y ?) h yat m indi oldu u kimi keçs ydi, n qocal q, n d x st lik m n qalib g l bilm zdi. (M.S.Ordubadi) K ndlil r ikay tl nirdil r ki, (n d n?) k ndxuda onlar incidir. Qar ma m qs d qoymu am ki, (n bar d ?) fabrikd i l y m v s.

Vasit siz tamaml q budaq cüml si vasit siz tamaml q kimi kimi?, n yi, n ? suallar ndan birin cavab verir. M s.: Onu da anlad ki, P nah n yaxas ndan yap a bilm y c k. ( .M likzad ) O hiss edirdi ki, r isl müavinin münasib tl rind n s bir soyuqluq var. ( .M likzad )

Vasit li tamaml q budaq cüml si is vasit li tamaml q kimi ismin yönlük, yerlik, ç x l q hallar il laq dar olur v onlar n suallar na cavab verir. M s.: Sabit Mirz min idi ki, buradak la-


— 301 —

r n dan , söhb ti Dada ov üçün milç k v z lt s kimi bir eydi. ( .M likzad ) M g r s nin x b rin yoxdur ki, smay lzad nin m suliyy tsizliyi üzünd n d nizd cavan f hl h lak olub. (M.Hü-seyn) Y qin qorxur ki, Qaçay n qar s nda sevincini büruz ver bil r. ( .M likzad )

d biyyat:




xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riyyat , 1975, s.83-96, 197-199







— 302 —

ÒÿÉÈÍ ÁÓÄÀÃ ÚÖÌËÿÑÈ

T yin budaq cüml si haqq nda m lumat. T yin budaq cüm-l si XX srin 30-cu ill rind n izah olunma a ba lam , XX srin 50-ci ill rind n sonra m kt b qrammatikalar na daxil edilmi dir.

T yin budaq cüml si ba cüml nin ya m zmunlu h r hans bir üzvünü t yin edir. Ya ba cüml d t yinin q libi olur, v zind budaq cüml i l nir, yaxud budaq cüml ba cüml d i ar v zliyi il ifad olunmu t yinin m nas n izah edir v ayd nla -

d r r. M s.: Nöqsan var ki, yüzl rl adama z r r vurur. El dil p hl vanlar var ki, Qara , adam söz alt nda qoyurlar. (M. brahimov)

H r iki misalda budaq cüml sonra g l r k ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. Birinci misal n ba cüml sind q lib söz yoxdur. Ancaq q lib sözü art rmaq olar. kinci cüml nin ba cüm-l sind is q lib söz var (el sözü). Birinci cüml ni sad l dir k: Yüzl rl adama z r r vuran nöqsan var.

T yin budaq cüml sinin mühüm bir xüsusiyy ti budur ki, ba cüml d t yinl n n söz budaq cüml d bir, yox sözl ri v kilçi il xat rlan r. M s.: Dünyada el bir göz l yoxdur ki, onda bir eyib olmas n. Bir o land r ki, misli b rab ri tap lmaz.

T yin budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml nin ye-rin v ba lay c vasit l r gör t yin budaq cüml sinin a a dak tipl ri var:


— 303 —

Birinci tip. Ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Bu-daq cüml ba cüml y ya yaln z intonasiya, ya da yaln z ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Adam var geym y tapamaz bezi, adam var al gey r al b y nm z. Arvad var ki, qara sudan qay-maq tutar. M n insan o adama deyir m ki, ömrü f rt nalar iç ri-sind keçsin. (M. brahimov) M n bir solmaz yarpa am ki, çiç k-l ri b z r m. (C.Cabbarl ) M n bir susmaz duy uyam ki, ür kl ri g z r m. (C.Cabbarl ) M n bir sönm z ulduzam ki, daim i q sa-çaram, M n bir oyaq bülbül m ki, güld n-gül uçaram. (C.Cabbarl )

T yin budaq cüml sinin bu tipinin özü d ba cüml d q lib sözünün olub-olmamas na gör iki növ ayr l r.

a)Ba cüml d q lib söz olmur, t yinin ba cüml d n do an sual na budaq cüml cavab verir. M s.: Vitamin yox idi ki, Mirz

sg r onun kimy vi t rkibini bilm sin. b)Ba cüml d t yinin q libi olur v q lib söz a a dak

sözl rl ifad olunur: 1. Ba cüml d el , el bir, bel , bel bir, o cür, bu cür sözl ri

budaq cüml nin q libi kimi i l nir. M s.: R hm tlik o lu, el söz dan rsan ki, üç ya nda u aq dan maz. El adam da var ki, yar mca saatl q ünsiyy td n sonra h mi lik h kk olur insan n beynin . ( .M likzad ) F hl sinifi el bir bahad rd r ki, ömründ dizini yer qoymay b. O, el bir insand r ki, onun heyk li bizim q lbimizd çoxdan qalm d r. (M.S.Ordubadi) Onsuz da s h r A a M h mm d xan siz el bir i g nc ver c k ki, anadan mdiyiniz süd burnunuzdan g lib tökül c k. (M. brahimov) Bu el

d h tli, el a r bir f lak t idi ki, aylar, ill r g lib keçir, günl r böyük qala divarlar na hörül n k rpic kimi onun ömrün qalaqlan rd . (M. brahimov) Sizd n el bir tüf ng ist yir m ki, s sl n nd dü m nin z hrini, ba r n yars n! (S.R himov) Dünya-da el adamlar da var ki, dü ünür, qan r, h r eyin fikrini el yir. (M. brahimov) M n vi m s l nin el nöqt l ri var ki, ora l


— 304 —

aparmaq ç tindir. ( .Hüseynov) Mahmud el o uldur ki, ona h r bir raitd bel ba lamaq olar. ( . ylisli) El xoruzlar var ki, onlar banlad qlar üçün gün in do du unu z nn edirl r. El adamlar axtar n ki, onlarla söhb t yax kitaba b rab r olsun. El kitablar da axtar n ki, mütali si filosoflarla söhb t d ysin. Arzu el bir eydir ki, heç doymaq bilm z. Bir dilin q drini mill t o zaman bil r ki, haman dild yaz lan in alar mill tin h m b d nin , h m d ruhuna t rbiy ver . (N.N rimanov) V bir dilin o vaxt qiym ti olar ki, o dili t lim ver nl rd qeyr t, insaf ola. (N.N rimanov)

2.Ba cüml d o, bu sözl ri budaq cüml nin q libi kimi i l nir. M s.: Rüst m ki i bu fikird idi ki, h l ömründ havan t yin etm kd s hv etm yib.

3. Ba cüml d h min, haman, h min, o, h min o, haman o v s. kimi sözl r budaq cüml nin q libi kimi i l nir. M s.: M n haman Rüst m m ki, top da tmaz Cüm üd b yin evini xaraba qoydum. M n h min o eyx ban deyir m ki, yolun q ra ndak m h ll m clisind oturub pin çilik ed rdi. A ab ir o gün qal b ki, g d nin biri onun ba na bel oyun aç r? ( . f ndiyev) Bunlar o adamlara deyin ki, lind böyük ixtiyar var. (M. brahimov) M n insan o adama dey r m ki, ömrü f rt nalar iç risind keçsin. (M. brahimov) M nd n yan qaç r o adamlar ki, b d niyy tl ri var. (M. brahimov) A ll o adamd r ki, ba qalar n n müdrikliyind n v t crüb sind n öyr nir. O adamla dostluq et ki, s ni pis günd unutmas n. (S.Da l )

B z n d ba cüml d q lib sözün qal kimi “bir” sözü i l nir. M s.: Bir ip k cecim verib ki, ri Xorasandan g tirib, d y r 30 manata. Bir bolluq olacaq ki, heç na llarda da deyilm -yib.(M. brahimov) M n bir mr yaz ram, da lardan keç r. (M. brahimov) Burada bir q lb var ki, o, heç olmazsa günd bir neç saat ancaq m nim üçün döyünm k ist yir. (M. brahimov) Burada bir adam yox idi ki, m nim çör yimi yem mi olsun. ( .Haqverdiyev)


— 305 —

Qeyd: T yin budaq cüml sinin birinci tipind (ba cüml vv l, budaq cüml sonra g ldikd ) b z n ba cüml nin h mcins budaq cüml l ri olur. M s l n1: M g r ölü el xsdir ki, uzan b ruhu b d nind n ç x r, apar b d fn edirl r? ( .Haqverdiyev) Bu el bir gün idi ki, gözl m kl g lm zdi, bu günü g tirm k laz m idi. (M.C lal)

kinci tip. T yin budaq cüml sinin ikinci tipind budaq

cüml ba cüml d n vv l g lir v ba cüml y nec , hans , kimi, h r kimi, h r k si v s. kimi ba lay c sözl rl ba lan r. Budaq cüml nin sonunda -sa2 kilçisi ola da bil r, olmaya da bil r. Ba cüml d mütl q qar l q bildir n o sözü t yin v zif sind i l nir. M s.: Kim etibar el yirs n, o adama da tap raq. Kimi b y nir-s n, o adama söz ver k. Hans evd ölüsünü v ya dirisini tapsan, o evi vv lc d n talan etm y icaz verir m. Hans rtl ist yirs n, o rtl d i imizi davam etdir c yik. Hans kitablar deyirs ns , o kitablar saxlama s n tap r ram.

T yin budaq cüml sinin bu tipi nisb t n az i l nir v ks r n mübt da, tamaml q budaq cüml l rin uy undur.

Mübt da, x b r, tamaml q v t yin budaq cüml l rinin bu ikinci tipi bir-birin çox ox ay r. Ham s nda budaq cüml ba cüml d n vv l g lir. Ham s nda budaq cüml ba cüml y ba -lay c sözl ba lan r. Ham s nda ba lay c söz kimi ki dat ola da bilir, olmaya da bilir. Ham s nda budaq cüml nin sonunda -sa2

kilçisi i l n d bil r, i l nm y d bil r. Ba cüml nin ham s nda qar l q bildir n o sözü i l nir (b z n i l nm dikd t s vvür edilir). Budaq cüml nin növü ba lay c sözd n yox, h min bu qar l q bildir n sözd n as l d r. Qar l q bildir n söz



— 306 —

hans cüml üzvüdürs , budaq cüml d o üzvün ad il adland r l r. M s.:

ndi kim birinci yeri tutdu, o qalibdir. ndi kim birinci yeri tutdu, qalib odur. ndi kim birinci yeri tutdu, onu qalib hesab ed c kl r. ndi kim birinci yeri tutdu, o adam qalib hesab ed c kl r.

Bu cüml l rd n birincisi mübt da, ikincisi x b r, üçüncüsü tamaml q, dördüncüsü t yin budaq cüml li tabeli mür kk b cüml dir.

Qeyd: T yin budaq cüml sinin ikinci tipind (budaq cüml vv l, ba cüml sonra g ldikd ) b z n ba cüml d n vv l g l n budaq cüml l r h mcins olur. M s l n1: Kim ki öz hörm tini saxlamaq ist yir, kim ki i l rini vv ld n düz tutur, o i çinin h yat yolu düzdür.

T yin budaq cüml sinin üçüncü tipi d qeyd al nm d r. Bu

tipd vv lc ba cüml nin n z r çarpan sözü (i ar v zliyi il birlikd ) v ki ba lay c s , sonra budaq cüml v ax rda ba cüml nin qalan hiss si i l nir. M s.: O ki i ki, bu sözl ri deyirdi, and içirdi. Bu hvalat ki, indi ist yir m siz n ql ed m, çoxdan n sözüdür. O evi ki, görürs n top d ys da lmazd . O adamlar ki, m n m-m n m deyirdil r, ham s n n ax r bel olur. Ruhum ki, b d nd dir, s nindir.(Füzuli) kinci, o q z ki, ona me d rast g lmi di v üçüncü, o q z ki, onu oxudacaqd . (N.N rimanov) O m kt b ki, m n dedim siz sla lüzumu yoxdu. (N.N rimanov) O ah ki, m n ç kdim, mill tp r stlik ah d r. (N.N rimanov)



— 307 —

d biyyat:



ADPU-nun n ri, 1999, s.115-116 3. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi üzr xü-

susi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riyyat , 1975, s.96-112, 199-201, 227-228






— 308 —

ÇÿÐÔËÈÊ ÁÓÄÀÃ ÚÖÌËÿÑÈ

1.T rzi-h r k t budaq cüml si

T rzi-h r k t budaq cüml si haqq nda m lumat. T rzi-

h r k t budaq cüml l ri haqq nda m kt b qrammatikalar nda XX srin 30-cu ill rind n m lumat verilmi dir. T rzi-h r k t budaq

cüml si ba cüml d ki h r k t v ya lam tin icra v meydana ç xma t rzini bildirir v t rzi-h r k t z rfliyinin suallar na cavab verir. M s.: O, traktorun üstünd el oturur ki, el bil köhl n at suvarma a apar r. Misri q l nc havada parlay b Qara xan n t p -sind el gözd n itdi ki, el bil ild r m yer soxuldu. (“Koro lu”) Güllüb yim xalan n bu o lu g lib ç xanda m n el sevindim ki, el bil öz do ma qarda m g lmi di. ( . f ndiyev) Sonra s n yolda lar nla ma na minib ged nd bird n-bir el q mgin oldum ki, el bil bütün dünyadan ayr dü düm. ( . f ndiyev)

Bu cüml l rin birinci komponenti ba cüml , ikinci kompo-nenti budaq cüml dir. Birinci cüml ni sad l dir k: O, traktorun üstünd köhl n at suvarma a apar rm kimi oturur.

T rzi-h r k t budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml -l rin yerin v ba lay c vasit l r gör t rzi-h r k t budaq cüm-l sinin a a dak tipl ri vard r:

Birinci tip. Ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Budaq cüml ks r n ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Sofi h mi bel deyir v bel fikirl irdi ki, dünyada onun Mahmud-


— 309 —

dan ba qa heç kimi yoxdur. (Elçin) Mahmudun ür yini el uçun-dururdu ki, indiy q d r bel hissl rin ham s bir heç idi. (Elçin)

T rzi-h r k t budaq cüml sinin bu tipind budaq cüml müx-t lif m na çalar na malikdir. Buna gör d bu tipin özünü a a dak növl r ay rmaq mümkündür.

1. N tic bildir n t rzi-h r k t budaq cüml l ri; 2. Müqayis bildir n t rzi-h r k t budaq cüml l ri; 3. M qs d bildir n t rzi-h r k t budaq cüml l ri. 1. N tic bildir n t rzi-h r k t budaq cüml l ri. T rzi-h r k t

budaq cüml l rinin bir qismi ba cüml d n sonra g l r k ona ki ba lay c s il ba lan r v budaq cüml ba cüml d ki i in icra t rzini bildirm kl yana , h m d n tic m na çalarl na malik olur. M s.: El oxu ki, m n d ba a dü üm. lini ma aya at b el q q rd ki, u aq bel qorxaraq oyundan l ç kdi.Güls n m ona el t rs-t rs baxd ki, Tahir dediyin pe man oldu. (M.Hüseyn) Bu s hv s nin gözünü el ba layacaq ki, ay landa hans d r d oldu unu da bilm y c ks n. (M. brahimov) air b z n mütali y el cumurdu ki, vaxt n nec keçdiyind n x b rsiz olurdu. (M.C lal) Bu anda yan otaqdan qoca r ssam el öskürdü ki, h r ikisi dönüb qap ya sar baxd . (M.Hüseyn) Buludlar el çaxna rd ki, sanki kim is lind q l nc onlar do ray r, p r n-p r n sal rd . Ay n i nda d niz el ayd nla m d ki, sanki onun dibind bal qlar, yosunlar görün c kdi. (S.Q dirzad ) Araz tüf ngin qunda il onu el vurdu ki, o geriy s nd l y r k yer s rildi. (A. aiq) Baladada el ehmall ca üzürdü ki, d nizin sakitliyi d öz sakitliyind qal rd , s ssizliyi d öz s ssizliyind . (Elçin)

2.Müqayis bildir n t rzi-h r k t budaq cüml si. T rzi-h r -k t budaq cüml sinin bir qismi yen qayda üzr ba cüml d n sonra g l r k, yen ks r n ona ki ba lay c s il ba lan r v ba cüml d ki i in icra t rzini bildirir. Lakin bu cür cüml l rd bir müqayis m nas olur. Ba v budaq cüml l rin m nas obrazl

kild müqayis edilir. M s.: Özg l rinin g lini evi el saxlay r


— 310 —

ki, deyirs n b s gülüstand r. Nazik qara b lar el s liq il dü-z ldilmi di ki, el bil onlar qara tu la r ssam ç kmi di.Nec m n s ni bura g tirmi m, el d g r k özüm aparam. ( . bülh s n) Sonra M leyk xan m n ri yen m n el baxd ki, el bil h m qorxurdu, h m d yalvar rd . (Elçin) R hman özünü el hiss edirdi ki, el bil evind idi. (S.R himov)

Bu cür cüml l rd ad t n ba cüml d q lib söz kimi el , bel sözl ri, budaq cüml nin vv lind is el bil, el bil ki, sanki, de-y s n, guya ki, nec ki v s. kimi sözl r i l nir v bunlar müqayis m zmunu yarad r. M s.: Koro lu el gedirdi ki, el bil heç kimi görmürdü. (“Koro lu”) Kimins dediyi bu sözd n sonra qad n el susdu ki, el bil qurba a gölün da atd n. (Q.X lilov) Özünd el yüngüllük hiss edirs n ki, el bil anadan t z c do ulmusan. (Q.X lilov) Üzd özl rini el göst rirl r ki, guya s n yolda l q edirl r. (M.Hüseyn) Özünü el apar rd ki, el bil Salmandan yax n adam yox idi. (M. brahimov) Ziv r xan m üz-gözünü el tur utdu ki, el bil murdar bir ey haqq nda dan rd . (Anar) M ni el ba r na basd ki, el bil do ma bac s ndan ayr l rd . (M. brahimov) O Hac xan m n oyununa el bax rd ki, el bil möcüz görürdü. Ki i, o Amerikal lar biz el bax r, nec biz tatar oyununa bax r q. O, biziml el davran r, el hörm t el yirdi ki, sanki neç ilin tan idik, evl rin qonaq g lmi dik. (H.Abbasza-d ) G r k sfahan vilay tini el dola d ras n z, nec ki S f vil r dola d r blar.

3. M qs d bildir n t rzi-h r k t budaq cüml l ri. B zi t rzi-h r k t budaq cüml l ri ba cüml d ki h r k tin t rzini bildir-m kl , eyni zamanda m qs d çalar na malik olur. M s.: M n ça-l m am m s l nin bu c h tini el dola d ram ki, heç k s heç n ba a dü m sin.M n sizin xatiriniz bel uzun dan ram ki, b zi qaranl q m tl bl r ayd n olsun. O özünü el apar rd ki, guya heç n d n x b ri yoxdur. ( . xl ) G r k s ni o q d r kök ldim ki, lap kotala dön s n. ( . xl ) ...Üç gün , bir h ft y , bir aya o u a a


— 311 —

el ba lanard m ki, do ma balamdan da art q ist rdim. (Anar) A abac özünü el göst rirdi ki, guya bu i d n x b ri yoxdu. (Elçin)

Qeyd: T rzi-h r k t budaq cüml l rinin birinci tipin-d (ba cüml vv l, budaq cüml sonra g ldikd ) b z n ba cüml nin h mcins budaq cüml l ri olur. M s l n1: O öz s rini el yazma a çal rd ki, onu ham oxuyub ba a dü sün, s r ham üçün ayd n olsun, inqilabi intibahnam l r klind yaz lm bir s ra s hif l rd ki ça r lar n geni oxucu kütl l -ri d rk ed bilsin.

kinci tip. T rzi-h r k t budaq cüml sinin ikinci tipind budaq

cüml vv l g lir, ba cüml y ba lay c sözl ba lan r (nec , nec ki, h r nec , h r nec ki v s.). Budaq cüml nin sonunda -sa2 ola da bil r, olmaya da bil r. Ba cüml d qar l q bildir n el sözü t rzi-h r k t z rfliyi v zif sind olur. M s.: K rb lay M h mm d li m ktubu nec ki deyir, el d yazd r bd r. Nec ist -yirs n, el d el . Nec m n deyir m, el d olmal d r. Qubernator Nur haqq nda nec fikirl irdis , o kild d Kamil dedi. (S.V -liyev) O nec çal r, s n d el oynay rsan. Durma, nec ki dedim, el ed rs n. Nec ki Asim Nura hörm t b sl yirdi, el d Nur Asim qar hörm tl yana rd . (S.V liyev) Nec bilir m, el d el y c y m. ( . xl )

Ba cüml d el sözü olmayada bil r. M s.: hvalat n cür ba vermi di, Koro lu dan d . N cür ist yirs n, geyin, g z. ( . xl )

Budaq cüml nin sonunda -sa2 kilçisi i l n bil r. M s.: Al-lah kora nec baxsa, kor da Allaha el baxar. Bak da nec ya a-y rlarsa, k ndd d biz el ya amal y q. ( .V liyev)

1 Elmira H s nova. Mür kk cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.53-54


— 312 —

2.D r c budaq cüml si

D r c budaq cüml si ba cüml d ki h r k t v ya lam tin d r c sini bildirir v n d r c ?, n d r c d ? suallar ndan birin cavab verir. D r c budaq cüml sinin dilimizd yaln z bir tipi vard r. Bir qayda olaraq, ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Ba cüml d q lib söz kimi o d r c , o d r c d sözl ri olur, budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lanaraq q lib sözün m nas n izah edir. M s.: Ax rda i o d r c y çat r ki, bizim n namuslu adamlar m z l k l m y gözd n salma a çal -

rlar. Hac Namaz lini atl g tir nd m n o d r c d qorxdum ki, qaç b özümü soxdum haman itin yuvas na. Hava o d r c d du-manl idi ki, onlar be metr qaba bel gör bilmirdil r. (S.V -liyev) H tta mi o d r c d m hur olmu du ki, qeyri k ndl rd , h tta h rl rd bu adla tan nm d . (N.N rimanov) Bu dostluq sizi o d r c y qald rar ki, h r bir gu d n baxan göz sizi gör r. (M. brahimov) N hay t, i o d r c y g lib ç xd ki, bir gün atas onun h rbi qiyaf d ç kdirdiyi klini o biri kostyumlu-qalstuklu

kill rin aras ndan ç xartd . ( . ylisli) Ancaq sel o d r c d b rk tü yan el yirdi ki, o biri sahil ç xmaq mümkün deyildi. ( . f ndiyev) Körpü o d r c d dar idi ki, olsa-olsa bir ma n zor-la keç bil rdi. ( . f ndiyev) A aclar o d r c d s x idi ki, bura gün i dü mürdü. ( .M likzad ) Q birl rin burda olma na Ba-

r vv ll r o d r c d inanm d ki, h r s h r komadan ç xanda q birl ri görm k ümidiyl D d pal d n alt na n z r sal rd . ( .M likzad )

B z n ba cüml d o d r c d m nas nda q lib söz kimi o q -d r, o yer , o m qama v s. kimi sözl r i l nir. M s.: Q rat n l-taql ax rda o yer çatd ki, ç kic nalb ndin barma na d yib yaralad . Yast yeri i is o q d r yast idi ki, k nardan baxan onun yeridiyini v ya suda üzdüyünü bird n-bir ay rd ed bilm zdi. Ana, ad n ür yimd o q d r ziz v müq dd sdir ki, s ni h r dü ü-


— 313 —

n nd gözl rim ya la dolur. (Q.X lilov) Azad v xo b xt h yat bel amans zcas na pozulmu bu insanlar onun ür yind bird n-bir o q d r yüks ldi ki, o, öz yana n n a r s n bel unutdu. (M.Hüseyn) Qayal qda ba ver n hadis ona o q d r t sir etdi ki, neç gün i ç xmad . ( . f ndiyev) V ziyy t o q d r qorxulu ol-mu du ki, yük ma n n n oferi d ma n saxlayaraq kabin d n ba n ç xard b ac ql -ac ql m n bax rd . ( . f ndiyev) Bu fikir Bünyad o q d r m ul etmi di ki, ü üdüyünü duymurdu. ( bülh s n) Qarn n tutub o q d r güldü ki, gözünd n axan ya q rm z yanaqlar nda göll ndi. (X.Hasilova)

Bu ax am o q d r q z bliy m ki, Q lbimd od tutub yan r intiqam. (S.Vur un) rinin gözl nilm z g li ind n özünü o q d r itirdi ki, aya a

durub qar lama bel unutdu. (M. brahimov) mans z o q d r t l sdirir ki, n lb kini d s nd rd m. (N.N rimanov)

Qeyd: D r c budaq cüml sind b z n ba cüml d n sonra g l n budaq cüml l r h mcins olur. M s l n1:

o yer çatm d ki, onlar n ham s m hv olmal , ordu is geri ç kilm li idi. (“Az rbaycan” jurnal ) Söz-söhb t o d r c y çatd ki, biz ayr las olduq, u aqlar aram zda böldük. ( . f ndiyev) o d r -c y çatm d ki, n özü gedib üzr ist y bilm zdi, n d yolda lar buna c sar t etm zdi. (P.X lilov)

D r c budaq cüml sinin ba cüml sinin x b ri feili x b rl

yana , ismi x b rl d ifad oluna bilir. M s.: Buran n adamlar o q d r yax d r ki, o q d r sad v t mizdir ki, onlar n haqq nda pis dü üns m, el bil r m günah i l tmi olaram. (M. brahimov)

1 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.58-59


— 314 —

Bunlar n dostlu u ta o yer çatd ki, xalq bunlardan lap b d-güman idi. (C.M mm dquluzad ) Bu cüml l rd n birincisinin ba cüml sinin x b ri ismi x b rl , ikincisinin x b ri is feili x b rl ifad olunubdur.

H tta b z n ba cüml d q lib söz kimi o d r c d m na-s nda sad c olaraq el sözü d i l nir. M s.: El bacar qs zd r ki, on saata traktoru i sala bilm y c k. El yeyib-yedirmi di ki, heç bir yoxlama leyhin bir ey tapa bilm mi di. (M. brahimov) Kül k bay rda el q y vurdu ki, az qald içi qo alla dolu bo qab mizin üstünd n yer dü sün. (Elçin) Qarovulçu H s nullan n kefi el kök idi ki, uçma a qanad yox idi. (Elçin) El s mimi dan rd ki, qulaq asmaqdan doymurdum. ( . xl )

Qeyd: D r c budaq cüml sinin çox az i l n n ikinci tipin d rast g lm k mükündür. Bu ikinci tipd bu-daq cüml vv l, ba cüml sonra g lir. Budaq cüml ba cüml y n d r c , n q d r, n yer v s. Ba -lay c sözl rl ba lan r. Ba cüml d o d r c y , o d r c d v s. sözl ri qar l q bildir n söz kimi i l -nir. M s.: N d r c d ziyy t ç kdis , o d r c d b hr sini gördü. N d r c d c ld qaçd sa, o d r -c d m nzil tez çatd . N d r c d köm k umur, o d r c d köm k gör c kdir. Misallardan göründüyü kimi bu ikinci tipd budaq cüml nin sonunda -sa2

kilçisi ola da bilir, olmaya da bilir.

3.Zaman budaq cüml si

Zaman budaq cüml si haqq nda m lumat. Zaman budaq cüml l ri haqq nda m kt b qrammatikalar nda XX srin 30-cu ill rind n m lumat verilmi dir. XX srin 50-ci ill rin q d r feili


— 315 —

ba lama t rkibl ri d zaman budaq cüml sinin t rkibind öyr nilmi dir.

Zaman budaq cüml si ba cüml d ki h r k t v ya lam tin zaman n bildirir v zaman z rfliyinin suallar na cavab verir. M s.: Lal Hüseyn bu sözl ri o zaman dedi ki, Rüst m ki i ma n-dan dü üb onlara t r f g lirdi.(M. brahimov)

Göründüyü kimi, ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l n-mi v budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lanm d r. Budaq cüml ba cüml d ki o zaman q lib sözünü izah etmi dir. Cüml ni sad l dir k: Lal Hüseyn bu sözl ri Rüst m ki i ma n-dan dü üb onlara t r f g l nd dedi.

Zaman budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml l rin yerin v ba lay c vasit l r gör zaman budaq cüml sinin iki tipi vard r.

Birinci tip. Ba cüml vv l budaq cüml sonra g lir. Ba cüml d q lib söz kimi onda, o zaman, o vaxt, o vaxt ki, o gün ki v s. kimi sözl r i l nir. Budaq cüml ki ba lay c s il ba cüml -y ba lanaraq h min sözl rin m nas n izah edir. M s.: O lan o zaman evl rin çatd ki, camaat onlara t r f ax rd . Koro lu o vaxt p hl van meydan na yeti di ki, c lladlar dar a aclar n ha-z rlay rd lar. M zuniyy t onda irin olar ki, h r i ini art qlamas il yerin yetir s n.Onda ki s nd n üz dönd rdil r, onda ki s n-d n yorulub soyudular, bil ki, onda s ni gözünün üstünd saxlaya-caq adam var. (M. brahimov) Onda a layacaqs n z, ancaq çox gec olacaq. (S.R himov) O vaxt ki yerim yox idi, mal-qara saxla-may rd m. (T. ahbazi) Birlik o zaman olar ki, h r tayfa öz çör -yini yesin, onda tayfalar n sözü bir, i i bir olar. (M. brahimov) C f r Pa a Telli xan m n m nzilin o zaman yeti di ki, a q Cü-nun Koro lunu t rifl yirdi. (“Koro lu”) Mahmud o vaxt i in sli-ni ba a dü dü ki, art q qatar va zaldan uzaqla m d . (Y.S m d-o lu) M n o vaxta q d r kolxozda qalaca am ki, burada h r ey qaydas nda olsun. (M. brahimov) Qulub y m s l y o zaman qa-


— 316 —

r d ki, art q i -i d n keçmi di. O zaman ki Valeh Sar köyn yi görmü dü, onun q lbind n is bir d yi iklik olmu du. ( . f n-diyev) Sadiq ki i o vaxt usta Hüseynin dükan na yeti di ki, usta bir mü t rinin ba n q rx b qurtar b ç rtdiyi yer pamb q sürtürdü.(C.M mm dquluzad )

Qeyd: Ba cüml vv l, budaq cüml sonra g l n za-man ba v budaq cüml l rd ki zaman nisbi eyniza-manl l q nisb tind qurulur1. M s l n: A arza özünü badaml a o zaman yetirdi ki, mü avirin adamlar da hasar uçurub çaya tökürdül r. (M.C lal) Çoban o vaxt yeti di ki, ay keçini yem k ist yir. (Az r-baycan na llar ) Qara milis öb sind n ç xanda bir d onda ay ld ki, payi-piyada dü üb yola, qan-t r , toza-torpa a bata-bata A qoyunlu a gedir. (“Ulduz” jurnal )

Onu da qeyd ed k ki, onda, o zaman, o vaxt sözl ri h mi

q lib söz kimi i l dilmir. g r onlar n m nas vv lki cüml d verilirs , onda onlar q lib söz kimi i l nmir. M s.: Dostluq o zaman möhk m olar ki, ham dostluqda möhk m olsun. Onda heç k s bir-birind n incim z.

Qeyd: Zaman budaq cüml sinin birinci tipind (ba cüml vv l, budaq cüml sonra g ldikd ) ba cüml d n sonra g l n budaq cüml l r h mcins olur. M s l n2: O zaman xo b xt oluram ki, arzular m yerin yetsin, o lum qay ts n. (M.C lal) Bunlar n

1 M.Musayev. Müasir Az rbaycan dilind zaman budaq cüml l ri. – Az rbaycan dili v d biyyat t drisi. Bak , 1979, 3, s.642 Elmira H s nova. Mür kk cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.55-56


— 317 —

ham s n n t sviri yaln z o vaxt b dii yarad c l q akt na çevril r ki, mü llif insan v h yat fakt n d rin intim ba larla, psixoloji c h td n düzgün v müf ss l rh olunmu halda bir-birin ba las n, srimizin insan n n m n vi xüsusiyy tl ri il

mü llifin üslubu aras nda harmonik laq yarans n. (“Az rbaycan” jurnal )

kinci tip. kinci tipd budaq cüml ba cüml d n vv l g lir v ba cüml y müxt lif vasit l rl ba lan r. H min vasit l r sas n zaman budaq cüml sinin ikinci tipini a a dak növl r

ay rmaq olar. 1.Budaq cüml ba cüml d n vv l g l r k ona ki ba lay -

c s il ba lan r. M s.: ki add m atmam d ki, atas onu ça rd . Yerini t z c rahatlam d ki, s s e itdi. Ma araya girm k ist yirdi ki, d v b rkd n s sl ndi. Ona sual verm k ist yirdi ki, P ri an söz qar d .Yolu yar etmi di ki, d niz çalxalanma a ba lad . ( . xl ) Qoca r ssam t rcüm çiy do ru yön lmi di ki, Liza tükürp d n bir s sl ça rd . (M.Hüseyn) Xoruzun ax r nc ban ndan bir az keçmi di ki, Q m ki i h y t dü dü. (Elçin) Quruya ç xma a az qalm d ki, Adil a a yilib M nsur nin üzün su s çratd . (S.Q dirzad ) Ev getm k ist yirdi ki, bu vaxt darvaza b rk-b rk döyüldü v e ikd n bir yeniyetm s si e idildi. (Y.S m do lu) Gec yar s na bir saat qal rd ki, qonaqlar ba la-d lar da l ma a. (C.M mm dquluzad ) Tahir mexanizml ri dayand rmaq üçün mr verm y haz rla rd ki, bird n gözl ri geni aç ld . (M.Hüseyn)

Bu cüml l rd n birini sad l dir k: Ona sual verm k ist -y nd P ri an söz qar d .

B z n bu cür cüml l rin vv lind yenic , t z c sözl ri i l n bilir. M s.: Yenic savad kursunda oxuyurdum ki, müharib ba land , sg r getdim. M clis t z c q z rd ki, Rüst m ki inin


— 318 —

iti bir-iki a z hürüb s sini k sdi. Adil bu dü ünc l rl yenic mürgül mi di ki, bird n qap n n z ngi çal nd . (S.Q dirzad ) Nur evd n ç xma a t z c haz rla rd ki, Kamil g lib ç xd . (S.V liyev)

2. Budaq cüml ba cüml d n vv l g l r k ona ki dat il ba lan r. Ki dat budaq cüml nin daxilind i l nir. M s.: Üzün ki bax ram, dili-doda t piyir. A r n al m mal ki yax oldu, bazar heç vaxt kasad olmaz. S kin xala, gün ki batd , h r yer ba lan r. Yoxlamas n ki qurtar r, bir qoyunu aqqalay rd .

Cüml l rd n birini sad l dir k: S kin xala, gün batanda h r yan ba lan r.

3.Budaq cüml ba cüml d n vv l g l r k ona el ki ba lay c sözü il ba lan r. M s.: El ki gördün d nizin havas s n art ql q el yir, g l m ni apar kinoya. El ki bir ç tin i oldu, ba lay r ki, onu q zlar bacarmaz, verin bizim briqadaya. ( . f n-diyev) El ki on be -iyirmi min oldu, ondan sonra n y s rf el m k laz m oldu u bar d fikirl rik. ( . f ndiyev) El ki Ç nlibeld yurd-yuva sald q, onda bunlar biz laz m olacaq. (“Koro lu”) El ki m clis qurtard , ham da ld . (“Koro lu”) El ki o lunun lind n yap b aparmaq ist yirdi, qoca f hl yax na g lib imkan vermirdi. (H.Abbaszad ) El ki llini a rd ya , art q ç kilm di heç yerd ad . (S.Vur un) El ki kolluq qurtard , yen qara tikanl q ba lad . El ki barmaq keçirm y balaca yer tapd m, o d qiq sanksiya ver c y m. ( . xl )

4.Budaq cüml ba cüml d n vv l g lir ona o gün ki, o vaxt ki, o zaman ki v s. ba lay c sözl rl ba lan r. M s.: Göz l v t n o gün ki s n, Al f qli bir s h rd n ilham ald n,yarand m m n. O gün ki al m yay ld öl n, Da lar öz donunu lal d n biçdi. O gün ki f sili yaz olur, gec - gündüz taraz olur. O gün ki adaxlad z, utand m. O zaman ki adam ulduzlar n p ç lt s n e itmir, dem k, qocal r, o zaman ki d niz n m sini ondan sirg yir, dem k, qocal r. ( .Babayeva)


— 319 —

O gün ki parlad ahlar n tac , S n oldun bir çör k, bir haqq möhtac . (S.Vur un) O gün ki al m yay ld öl n, Da lar öz donunu lal d n biçdi. (S.Vur un)

5.Budaq cüml ba cüml d n vv l g l r k ona haçan, haçan ki, n vaxt, n vaxt ki v s. ba lay c sözl ri il ba lan r. Haçan ki k ndlinin kini-biçini ba lay r, k ndd heç k si tapa bilm zs n. N vaxt ça rsan z, g l r m. N vaxt des niz, onda m n haz r. N vaxt sizin qap n za g lib çör k ist s m, nök rl r buyurun, m ni qovsunlar. ( . f ndiyev) N vaxt ist s n, m n o saat haz ram. (N.V zirov) N vaxt ki cinay tin say çox olur, onda adamlar qatill rl , o rularla mübariz ni yaln z milisd n, prokurordan gözl yirdil r. (M.Hüseyn) N vaxt ki ll rimi oynad ram, ayaqlar m yad mdan ç x r. ( .M likzad )

6.Budaq cüml ba cüml d n vv l g l r k ona n q d r ki, h r n q d r ki, nec ki v s. ba lay c sözl rl ba lan r. M s.: N q d r ki gözl rim görür, ayaqlar m yeriyir, s n timl çal acam. N q d r ki Moskvada idi, m ktublar n ard -aras k silmirdi. N q d r ki hava Mu anda xo dur, h l solmam d gül d , l ç k d . N q d r ki m n varam, bu ev Telli-melli aya d ym y c k. (M. brahimov) Ay o ul, ana s n qurban, n q d r ki s n varsan, m n el toyda bayramdayam. (F.K rimzad ) N q d r ki sa am m n, bu evd bir yad adam n bir qara q piyi d x rcl nm y c k. (Elçin) N q d r ki A ababa toy el yib evl nmi di, A abac il bir yast a ba qoyurdu, o vaxtdan A ababa h mi ev t l smi di. (Elçin)

7.Budaq cüml ba cüml d n vv l g l r k ona -m 4 kilçisi il ba lan r. M s.: P ri an ev bir balaca gec g ldimi, anas a r intizara dü ürdü. Azar tuturmu, heç k si tan m rd .K nd t z bir mü llim g ldimi, m n t sadüf n bir qad nla dan d mm , h ft l rl evimizd n dava- ava qurtarm r. ( . f ndiyev) Hafiz bir saat gecikdimi, Ehtiyat m kt b qap s nda gör rdin. (M.C lal)

8.Budaq cüml ba cüml d n vv l g l r k ona yaln z intona-siya il ba lan r. M s.: Bir d f soyuqlad , bir il geri dü ürdü. Bir


— 320 —

h r k ti xo una g lm di, dey c k, get, bala, m nd n s n q z yoxdu.

9. Budaq cüml ba cüml y ba lay c söz v -sa2 kilçisi il ba lan r. M s.: Bak da haçan x zri olsa, onda q d r.

Qeyd: Budaq cüml vv l, ba cüml sonra g l n za-man budaq cüml l rinin b zil rind budaq cüml l ri ba cüml y ba layan ba lay c i l nmir, ancaq onu asanl qla b rpa etm k, yerin qoymaq mümkün olur1. M s.: El c Mirz Sad n a z ndan bu söz b lk h l ç x b qurtarmam d , P ri arvad el at ld geriy , guya ayaqlar na od basd lar. (C.M mm d-quluzad ) Biz h l faytona oturmam d q, bir n f r u aq m n yax nla araq bir m ktub uzatd . (M.Ordu-badi) Aradan bir müdd t keçmi di, yen h r iki dost irin söhb t edirdi. (Az rbaycan na llar ) M mm d-

a a bütün bunlar fikirl -fikirl t z c yuxuya gedirdi, dar dalanda iv n qopdu. (Elçin)

Bu misallardan birincisind budaq cüml ni ba cüml y ba layan ki ba lay c s n b rpa ed k, yerin qoyaq: El c Mirz Sad n a z ndan bu söz b lk h l ç x b qurtarmam d ki, P ri arvad el at ld geriy , guya ayaqlar na od basd lar.

Zaman budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l rd ba v

budaq cüml l rin zaman m zmunu üç cür olur. 1.Budaq cüml d ki i ba cüml d ki i d n vv l aid olur.

M s.: El yenic yuxuya getmi dim ki, koridorda sanki bomba partlad . El ki r is birinci sual n dedi, o bir az toxtad . ( .V liyev) El ki ma na minib kolxozlara gedir, Q dir günd n-gün cavanla r.( .V liyev) Qatar h rd n t z c uzaqla m d

1 M.Musayev. Müasir Az rbaycan dilind zaman budaq cüml l ri. – Az rbaycan dili v d biyyat t drisi. Bak , 1979, 3, s.64


— 321 —

ki, Tovuz hm di kupesinin qap s nda gördü. (M.Süleymanov) hm d oferl hesabla b, u aqlar t z c yola salm d ki, Tovuz

tind göründü. (M.Süleymanov) 2.Ba cüml d ki i budaq cüml d ki i d n vv l olur. M s.:

Qulluqçu h l q hv g tirm mi di ki, S ttar xan ota a daxil oldu. O gün ki biz g ldi, h r ey h llini tapd . Hüsam ddinl mir nanc n söhb ti bitm mi , p nc r d n daha bir musiqi n m si

e idildi. (M.S.Ordubadi) S lim a a h l tan l q verm mi di ki, S fiqulu b y g lib ç xd v sor u-suals z onlara qo uldu. (M. brahimov) A arzan n yaras ba lan b qurtarmam d ki, x st xana qap s nda izdiham göründü. (M.C lal)

3.Ba v budaq cüml l rin zaman m zmunu uy un g lir. M s.: Gec yar olard ki, S rdar ev qay td . N q d r ki don s n-d dir, P ri heç yana ged bilm z. N q d r ki Az rbaycan xalq var, mu amat da olacaq, onun ifaç lar da. O gün ki s n al bay-raql bir s h rd n ilham ald n, yarand m m n. (S.Vur un) Canan-la n zaman dursan üz-üz , Do ru cavab verin sorulan söz . (N.G nc vi) Dostluq “s n”, “m n” dem kd n ibar t is g r, o zaman dü m nçilik min bir dünyaya d y r. (N.G nc vi) A ayev onu o zaman qabaqlad ki, sg nd rzad n is soru maq ist yir-di. (M.Süleymanov) Uzunbo az ç km geymi o lan ayaqlar n üz ngiy o vaxt dir di ki, onlar s liq il tikilmi iki m rt b li evin pill k nini qalx b, böyük ü b nd daxil olurdular. (M. bra-himov) O vaxt ki s h rd n ax amad k ac, susuz, t r tök -tök i l yirdik, ba m z yuxar qald r b günün n vaxt do du unu, n vaxt batd n bilmirdik. ( .V liyev)

Qeyd: Ba v budaq cüml l rin zaman m zmunu uy-un g l n zaman budaq cüml li tabeli mür kk b

cüml l rin formala mas nda ki, n q d r ba lay c -lar , n q d r ba lay c sözü v o gün ki, o zaman, o vaxt, o vaxt ki sözl ri i tirak edir. Ancaq bunlar n iç risind daha çox ki, n q d r ba lay c lar , n


— 322 —

q d r ba lay c sözü daha f ald r: Yekatirina bar d ki yaz n n t hlili adi qaydas il rahatca sona yetm kd idi ki, u aqlardan Tofiq adl birisi lini qald rd . (M. brahimov) N q d r ki, o d mirçi sa d r, onun ba üstünd dir, biz bel eyl r yol ver bilm rik, q z m! (M. brahimov)

4.Yer budaq cüml si

Yer budaq cüml si haqq nda XX srin 30-cu ill rinin m kt b

d rslikl rind m lumat verilmi dir. Bir müdd t budaq cüml nin bu növü m kan budaq cüml si ad il verilmi dir. Yer budaq cüml si ba cüml d ki h r k tin v ya lam tin yerini bildirir v yer z rfliyinin suallar na cavab verir. M s.: O yerd ki insanlar yarad c , m hsuldar m kl m uldurlar, orada h m saf m h b-b t olar, h m d s mimi yolda l q. O yerd ki m h bb t m h b-b tl cavab vermirl r, m n bir d oraya getm r m. O yerd ki hörm timi saxlam rlar, oraya ayaq basmaram. (M. brahimov) O yerd ki zülm var, tamahkarl q var, n düzlük olar, n dostluq. (M. brahimov)

Misallarda budaq cüml vv l i l nmi ba cüml y o yerd ki ba lay c sözü il ba lanm d r. Budaq cüml l r is ba cüml l r-d ki qar l q bildir n oraya, orada sözl rini izah etmi dir. Yuxar -dak cüml l rd n birini sad l dir k: M n bir d m h bb t m h bb tl cavab verm y n yer getm r m.

Yer budaq cüml sinin yaln z bir tipi vard r. Bir qayda olaraq h mi budaq cüml ba cüml d n vv l i l nir. B z n canl dan -

q dilind bu s ra pozula bilir: Orda t p r, harda dü s fürs ti. Qeyd: Dilimizd yer budaq cüml sinin ba cüml vv l, budaq cüml sonra g l n tipi d var. Bu tipd

ba cüml d oraya, orada, oradan, o yer , o yerd , o


— 323 —

yerd n, h min yer , h min yerd , h min yerd n, hans yer , hans yerd , hans yerd n q lib sözl -rind n biri i l nir. Budaq cüml ba cüml y ki ba -lay c s il ba lan r v ba cüml d ki q lib sözün m -nas n izah edib ayd nla d r r. Budaq cüml nin vv -lind orada, ora, o yer sözl ri m kan, yer m zmununu qoruyub saxlay r. M s.: Niyazi o yerd ç x etdi ki, orada ham onu tan y rd . Qar o yerd riyir ki, orda hava tez yum al r. Cüml l rd n birini sad l dir k: Niyazi ham onu tan yan yerd ç x etdi.

Ba lay c vasit l r gör yer budaq cüml sini a a dak növ-

l r ay rmaq olar: 1. Budaq cüml ba cüml d n vv l g l r k ona haraya, hara-

da, haradan ba lay c sözl ri il ba lan r. Ba cüml d qar l q bildir n oraya, orada, oradan sözl ri olur. M s.: El indi haraya ged c ks n, orada taparsan. (M.Hüseyn) Harada yoruldun, orada otur. Haradan inc ls , oradan üzül r.(atalar sözü) Ab r harada, çör k orada. (atalar sözü) Birlik harada, dirilik orada. (atalar sözü)

2. Budaq cüml ba cüml y haraya ki, haradan ki, harada ki ba lay c sözl ri il ba lan r. M s.: Haraya ki m ktub gönd rirdi, oradan maraql cavablar al rd . Harada ki eserl rin t siri çox idi, orada xalq n q z bi art rd . Harada ki olmal d r, ordad r.

3. Budaq cüml ba cüml y o yerd ki, o yerd n ki, o yer ki ba lay c sözl ri il ba lan r. M s.: O yerd ki qoyunun, quzunun q dri adamlardan art q tutulur, orada adamlar ruhdan dü ür. O yerd ki t mizlik var, orada x s tlik olmaz. O yerd ki eytan i qar d , oradan xeyir gözl m . O yerd ki l yaq tsizl r hörm t, l yaq tlil r nifr t edirl r, orada üç bala yuva sal r: qorxu, ölüm v acl q. (P.Taqor) O yerd ki böyüy hörm t olmad , orda i getm z. (M. brahimov) O yerd ki geni lik yoxdur, orada istirah t


— 324 —

d yoxdur. (Elçin) O yerd ki baxanda üfüq görünm di, ya ya-anda üstün damc lamad , gün ç xanda s ni qaraltmad , y ni o

yerd ki d nizl , qayalarla, a aclarla t kb t k olmad n, orada sl istirah t yoxdu. (Elçin)

4. Budaq cüml ba cüml y bir yer ki, bir yerd ki, bir yer-d n ki ba lay c sözl ri il ba lan r. M s.: Bir yer ki s ni m sl -h t görmürl r, s nin ora getm yin vacib deyil. Bir yerd ki i l r xarabla rd , tez oradan kilirdi. mi, bir yerin ki böyüyü Murtuz ola, oradan n gözl yirs n. Bir yerd ki z hm tsev n insanlar var, orada bolluq olar. ( . f ndiyev)

5. Budaq cüml ba cüml y haraya, harada, harda, haradan ba lay c sözl ri v -sa2 kilçisi il ba lan r. M s.: M di b y haraya gets ydi, orada ham n n diqq tini özün c lb ed rdi. Tahir hara göz g zdirdis , n h ng neft buruqlar göründü. (M.Hüseyn) Zakirl müqayis d kr m haraya gets ydi, ham n n hörm tini qazan rd . (S.Q dirzad ) Haraya gedirdiks , orada deyirdil r: “Ota vermi ik”. (H.Abbaszad ) Haraya gedirdis , t ccübd n Tarverdinin gözl ri böyüyürdü: qayan n üstünd z m tli muzey-l ri, h rin meydançalar nda qoyulmu heyk ll ri görürdü. (H.Abbaszad )

Bel likl , ayd n olur ki, yer budaq cüml si ba cüml y hara-ya, harada, harda, haradan v s. kimi ba lay c sözl rl ba lan r. Ba cüml d is qar l q bildir n oraya, orda, orada, oradan sözl ri olur. B z n ba lay c sözl rl qar l q bildir n sözl r ismin eyni hal nda olur. M s.: rin hara gedib, s n d ora get. Harda q rar tutsan, orda varam m n. (B.Vahabzad ) Harda s n varsan, orda d rd olmaz. (S.Rüst m) Haraya m n des m, oraya da get-m lis n. Nazirlik haraya t yin ets , oraya da ged c y m. Dilb r harada ç x edirdis , orada alq larla qar lan rd . ( .M likzad )

B z n is ba lay c sözl rl qar l q bildir n sözl r ismin müxt lif hallar nda da ola bilir. M s.: Haraya ki gedirdi, oradan bir ey o urlamam qay tm rd . Mehdi haraya gedirdis , oradan


— 325 —

üzü a , aln aç q qay d rd . Haraya gönd rs l r, orada özümü do ruldaca am. Haradan ç xar lm d rsa, oraya qay tmal -d r.(S.V liyev) Harada ki a ac bar ver bil r, orada k.

Onu da qeyd etm k laz md r ki, ba cüml d ki ora sözü ismin bütün hallar nda yer budaq cüml si m l g tirmir. Yaln z ismin üç hal nda – yönlük, yerlik v ç x l q hallar nda olduqda yer budaq cüml sin xidm t edir. M s.:

1. Harada i l yirs n, ora abadla r. 2. Harada i l yirs n, oran n raiti yax la r. 3.Harada i l yirs n, oraya can yand r rsan. 4.Harada i l yirs n, oran abadla d r rsan. 5.Harada i l yirs n, orada abadl q i l ri görürs n. 6.Harada i l yirs n, oradan r fli i l rinin s si e idilir. Bu misallardan birincisi v ikincisi mübt da budaq cüml si,

dördüncü tamaml q budaq cüml si, yaln z üçüncü, be inci, alt nc yer budaq cüml l ridir.

Onu da n z r almaq laz md r ki, ba cüml d ora sözü i l nm y d bil r. Lakin mütl q t s vvür edilm lidir. M s.: Hara gedir m, bu k rt nk l qaba ma ç x r.

Yer budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l rd ba v budaq cüml l rin zaman uyu mas müxt lif kild olur.

1. Budaq cüml d ki i ba cüml d ki i d n vv l aid olur. M s.: Haraya ki ya tökülmü dü, bir q d r sonra orada iri l k l r m l g ldi. Harada birlik var, orada dirilik olar. (atalar sözü)

Harada z ifl m hiss olunurdusa, Tellini oraya briqadir gönd rir-dil r. Haraya gönd rs l r, orada özümü do ruldaca am. O yer-l rd ki qar riyir, orada suyun aqq lt s ndan durmaq olmur. ( .V liyev)

2.Ba cüml d ki i budaq cüml d ki i d n vv l aid olur. M s.: ndi harada ki qaz nt i l ri apar l rd , keçmi d orada bö-yük h r olub.


— 326 —

3.Ba v budaq cüml l rin zaman m zmunu bir-birin uy un g lir. M s.: Harada h yat varsa, orada poeziya var. Haraya da , taxta g tirilir, orada i ba lan l r. Harada n zar t z ifl yir, orada geril m ba lay r. Harada ür k varsa, orada insan m h bb ti d var. Harda q rar tutsan, orda varam m n. (B.Vahabzad )

Mey olsan, yan nda bir q d h ollam, Gül olsan, ç trini öp r eh ollam, Ot olsan, bir anda dönüb meh ollam, Da olsan, zirv n ya an qaram m n. (B.Vahabzad )

Cüml l rd n b zil rini sad l dir k: Q rar tutdu un yerd varam m n. Mey oldu un yerd yan nda bir q d h ollam. Gül oldu un yerd ç trini öp n eh ollam.

Budaq cüml l rd ora sözü yönlük, yerlik v ç x l q hallar n-da yer budaq cüml sin xidm t edir. M s.: Haraya gönd rs l r, orada i l . Haraya gönd rs l r, oraya get. Haradan des n, ora-dan gönd r r m. Bu cüml l rd n birini sad l dir k: Gönd ril n yerd i l .

B z n budaq cüml d -sa2 kilçisi i l nir. M s.: Geoloq manov haraya da qoysa, Tahir ora ba qoyar.

B z n -sa2 kilçisi ismi x b r d art r la bilir. M s.: Ax bu-nu kim bilmir ki, harada xozeyin varsa, orada f hl soyulur. Harada n zar t varsa, orada yax m ll r ayaq aç r. Harada n zar t z ifdirs , orada geril m ba lay r.

5. S b b budaq cüml si

S b b budaq cüml si haqq nda m lumat. S b b budaq

cüml si ba cüml d ki h r k tin v hökmün s b bini bildirir. Niy ?, n y gör ?, n üçün?, n s b b ?, n d n ötrü? Suallar n-dan birin cavab verir. M s.: M n xo b xt m ki, odla su kimi


— 327 —

s daq tli dostlar m var. Bunlar n ham s n ona gör xat rlay ram ki, s n olmayanda evimiz suyu so ulmu d yirmana b nz yir.

H r iki misalda budaq cüml ba cüml d n sonra g l r k ona ki ba lay c s il ba lan r. Birinci misalda ba cüml d q lib söz yox-dur, ikinci misalda var (ona gör ). Birinci cüml ni sad l dir k: Odla su kimi s daq tli dostlar m oldu u üçün m n xo b xt m.

S b b budaq cüml si ba cüml d ki, ad t n, h r k tin s b -bini bildirir. Ba cüml d ismi x b r aid olduqda hökmün s b -bini bildirir. M s.: S d f xo b xtdir ki, s nin kimi qarda var. Göyç k b xt v rdir ki, Alxan kimi o lana r gedib.

S b b budaq cüml si s b bi, onun aid oldu u i n tic ni bildi-rir. ndiki halda misallarda n tic s b bd n vv l dü ür. Biz ba v budaq cüml l rin yerini d yi ib ona gör d , buna gör d ba lay c lar il laq l ndirs k, s b bl n tic düz s ralanar v bu halda s b b budaq cüml si n tic budaq cüml sin çevrilmi olar. M s.: O sevinirdi ki, q z il ist diyi q d r dan a bilirdi. Bu cüm-l d ba v budaq cüml l rin yerini d yi k: Q z il ist diyi q d r dan a bilirdi, buna gör d o sevinirdi.

S b b budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml l rin ye-rin ba lay c vasit l r gör s b b budaq cüml sinin iki tipi var.

Birinci tip. Ba cüml vv l, budaq cüml sonra g lir v bu-daq cüml ba cüml y müxt lif vasit l rl ba lan r.

1.Budaq cüml sonra g l r k ba cüml y çünki ba lay c s il ba lan r. Bu ba lay c ancaq s b b budaq cüml sin xidm t edir. M s.: S n qap dan qovacaqsan, onlar p nc r d n keç c kdir, çünki q zlar n s nin sözünü yox, o lanlar n m h bb tl rini gö-y rtm y çal rlar. ( .V liyev) Atas ndan d f l rl e itmi di ki, ilan gördün öldür, öldürdün basd rma, çünki ilan ulduz görm -yinc ölm z.( .V liyev) Ür yi bar d bir söz dey bilm r m, çün-ki ora b l d deyil m. O lun pisin ata mal laz m deyil, çünki atas ba n yer qoyan t k ham s n apar b bir az müdd td x rc el yib da dacaq. T nqid faydas zd r, çünki insan müdafi


— 328 —

olunan özün haqq qazand ran yollar axtarma a sövq edir. T n-qid t hlük lidir, çünki o, insan üçün qiym tli olan xsi l yaq t hissini yaralay r, insan n öz h miyy ti haqq nda t s vvürl rin z rb endirir v onda inciklik v naraz l q hissini q c qland r r. Bunlar n ks riyy ti dün nki kolxozlard r, can-ba la, böyük h -v sl v ür kl çal rlar, çünki aran yerl ri üçün suyun h yat ol-du unu onlar yax ca bilirl r. (M. brahimov) M n bu kiçik eirimi yaz ram göz ya mla, çünki vidala ram bir ür k sirda mla. (S.Vur un) Bu sakitlikd S ad t xan m n t hqirl ri m n o q d r d ac g lm zdi, çünki özümd n ba qa e id n yoxdu. (M.C lal)

2. Budaq cüml ba cüml d n sonra g l r k ona ona gör ki, ondan ötrü ki, onun üçün ki ba lay c lar il ba lan r. M s.: Sevin-ci h dsiz idi ona gör ki, k nd qay dan kimi gördükl rinin ham -s n yolda lar na dan acaqd . Ar qlar o urlamay b ona gör ki, h rif ya l t laz m olub. Sevindim, ona gör ki, bilikli, m lumatl adamlar il h msöhb t olmaq adam n m lumat n art r r. (M.C -lal) Gedib qo ulub bir evsiz, dams z m nim ölmü mim o lunun o luna – Ziyada ondan ötrü ki, o, cavand r. ( .Gorani) Bu çiç k-l r göz l idi onun üçün ki, onlar s nin kimi çiç k b sl mi dir. (C.Cabbarl )

3. Budaq cüml ba cüml d n sonra g l r k ona ki ba lay c s il ba lan r. Ba cüml nin daxilind ona gör , ondan ötrü q lib sözl ri olur. M s.: Torpaqda ona gör bitki bitmir ki, torpa n alt q z l küpl ri il doludur. ndi is k ndimizi ona gör sevirik ki, v t nimizin bir gu sidir. (M. brahimov) U aq do ulanda ona gör a lay r ki, bilir bütün müsib tl ri qabaqdad r. (S.Q dirzad )

vv lc soban ona gör az h rar tl yand rard ki, qablar yax qurusun. (S.V liyev) Bu hadis l r Nura ona gör rahatl q vermir-di ki, o, atas n n h bs olundu unu, anas n n a r d rd dözm yib öldüyünü, qarda n n did rgin dü düyünü yad na salanda kövr -lir, d rin iztirab ç kirdi. (S.V liyev) Nur ordan çay n n töküldüyü v haqq nda çoxlu fsan l r yaranan ölü d nizi ona gör unuda


— 329 —

bilmirdi ki, orada olark n maraql hadis l rin ahidi olmu v bundan çox heyr tl nmi di. (S.V liyev) Biz z hm ti ona gör ç kirik ki, sl insan kimi ya ayaq.( . f ndiyev)

Qeyd: Ondan ötrü, ona gör , o s b b q lib sözl ri-nin ba cüml d yeri s rb stdir. Onlar ba cüml nin vv lind , ortas nda v sonunda i l n bilir. M s.:

Ondan ötrü Az rbaycan filml rin bax ram ki, gör k onlarda milli d y rl rimiz nec qorunur. Ona gör müq ssir m ki, öz h r k tl rimi ölçüb-biç bilm mi-

m. (S.R himov) Ona gör a r idi ki, onun sevimli, ltaq q z fsan nin ad da bu qanl faci il ba la-

n rd . (S.R himov) fsan Ceyhun Arazzad ni ona gör seçmi di, b y nmi di ki, o, axtard n tapm d . (S.R himov)

4. Ba cüml daxilind o s b b , bu s b b , o s b bd n q lib

sözl ri i l nir. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: O s b b g tirm dim ki, h l haz r deyildi. M n bu sözl ri o s b b s n demir m ki, m n t kkür ed s n. Q z o s b bd n xo uma g ldi ki, h r eyi anlama a çal rd .

5. Ba cüml vv l, budaq cüml sonra g lir v budaq cüml ba cüml y ona gör ki, ondan ötrü ki, onun üçün ki ba lay c lar il ba lan r. Burada ba lay c ba cüml il birlikd t l ffüz olunur. M s.: M sm sevinirdi ona gör ki, indi bir çox ba qalar kimi o da dan a bil c kdi. Ail sinin fikri il raz la a bilmirdi ona gör ki, rayona i l m y getm k ist yirdi.

B z n ona gör ki, ondan ötrü ki, onun üçün ki ba lay c lar ba cüml il birlikd t l ffüz olunmur. Ba cüml il h min ba -lay c sözl r aras nda fasil olar. M s.: Heç kim dinmirdi, ondan ötrü ki, ham n n bu i d n x b ri var idi. (M. brahimov) Jal


— 330 —

Rüf tl bu görü d dan a bilm di, ondan ötrü ki, o, söz-söhb td n qorxurdu. ( .M likzad )

6. Budaq cüml ba cüml d n sonra g l r k ona ki ba lay c s il ba lan r. Ba cüml d n sonra niy ?, n üçün?, n s b b ? suallar meydana ç x r v bu suallara budaq cüml cavab verir. M s.: M rh ba S nub r ki, özü riz yaz b F rruxun yan na gedir.( .V liyev) Var olsun Çinarl k ndini ki, Züleyxa kimi q h-r man, Bilal kimi igid yetirib. ( .V liyev) G r k m ni ba laya-s n z ki, toyunuza libo g lmi m. Qanacaqs z s ns n ki, özünd n böyüy cavab qaytar rsan. Bülbül a las n ki, solur ç m nlik. Bir-c m tb xin p nc r sini h rd n azac q aç rd lar ki, bi mi iyi e iy ç xs n, x st nin ür yi bulanmas n. (Y.S m do lu) O lan sevinir ki, daha onun üzünü danlam rd lar. (M.C lal)

kinci tip.S b b budaq cüml sinin ikinci tipind budaq cüml ba cüml d n vv l g lir v ba cüml y ki dat il ba lan r. Ki dat ks r n budaq cüml nin daxilind m ntiqi vur ulu xs v zliyind n sonra i l nir. M s.: S n ki yolda May lov, bizn n

olacaqsan, biz zaval yoxdur. ( bülh s n) S n ki öz aya nla g lib m nim yan ma ç x bsan, bütün sürünü yolunda qurban ver-s m d , s n köm k ed c y m. M n ki d lil ri özümd n bel incit-dim, daha bir d onlar m nim üzüm baxmazlar. Rüst m day , s n ki m ni bel ucaltd n, sa ol. Sonuncu cüml ni sad l dir k: Rüst m day , m ni bel ucaltd n üçün sa ol.

S b b budaq cüml sinin ikinci tipind s b bl n tic düzgün s ralan r. Bel ki, vv l s b b, sonra is n tic g lir. M s.: S n ki yolda May lov, bizn n olacaqsan, biz zaval yoxdur – cüml sind s n ki yolda May lov, bizn n olacaqsan budaq cüml si s b bi, biz zaval yoxdur is n tic ni bildirir.

kinci tip s b b budaq cüml sind s b bin vv l, n tic nin sonra g lm sind budaq cüml d nec , el sözl ri, -sa2 kilçisi v ki ba lay c s i l nir. M s.: Gör oran n suyu nec dadl d rsa, örd kl r ba lar n sudan ç xarmaq ist mirl r. (C. lib yov) Rita


— 331 —

az rbaycanca el irin dan rd ki, b z n onu az rbaycanl dan ay rmaq olmurdu.

B z n ikinci tipd budaq cüml d n ba lay c sözü v budaq cüml nin sonunda -sa2 kilçisi i l n bilir. M s.: Bilmir m n günah vard rsa, s ni gör n kimi qaç b girdi donuzlu a.

6. M qs d budaq cüml si

M qs d budaq cüml si haqq nda m lumat. M qs d budaq

cüml si ba cüml d ki i in, h r k tin m qs dini bildirir v niy ?, n üçün?, n d n ötrü?, n m qs dl ? suallar ndan birin cavab verir. M s.: ndi bütün gücümü ba ç l a vermi m ki, g l c k n -sil üçün be -on a ac göy rd m. Biz z hm ti ona gör ç kirik ki, sl insan kimi ya ayaq.

H r iki misalda budaq cüml ba cüml d n sonra g l r k ona ki ba lay c s il ba lan r. Birinci misalda ba cüml d q lib söz yoxdur. kinci misalda ba cüml d q lib söz (ona gör sözü) vard r. kinci cüml ni sad l dir k: Biz z hm ti sl insan kimi ya amaq üçün ç kirik.

M qs d budaq cüml si n çox ba cüml nin feili x b rin aid olur. Lakin b z n var, yox, laz m, g r k v s. kimi ismi x b rli ba cüml y d aid ola bilir. M s.: T cili yard m laz md r ki, onu xilas ed s n.

M qs d budaq cüml sinin x b ri ad t n mr v ya arzu kill rinin birind olur. Lakin arzu m nas n ifad edir. M s.:

Anam o gec m n kör m z verdi ki, yax yatam. Yolda lar, bunlar bil -bil uluqluq sal rlar ki, m clisi da ts nlar. (C.Cab-barl ) Mehral s h r rayona ged nd akir ki i ona qo uldu ki, h m dostuna yolda l q etsin, h m d M zahir kimi Bak da görüb-görm diyini soru sun. ( .Abbasquliyev) Böyüka a, g l bu bar d

h r komit sind m s l qald raq ki, s lahiyy timizi art rs nlar. (M.Süleymanov)


— 332 —

M qs d budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml l rin yerin v ba lay c vasit l r gör m qs d budaq cüml sinin iki tipi var.

Birinci tip. Ba cüml vv l g lir v ba cüml nin daxilind ona gör , ondan ötrü, o m qs dl , h tta b z n o s b b q lib söz-l ri i l nir. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Ona gör raz deyil m ki, m n öz v zif md qalmaq ist yi-r m, ir li ç kilm yimi d heç k sd n xahi etm mi m. (M.C lal) S rdar bunlar S lt n t xalaya ona gör dedi ki, kr m Bak dan ayr lm qanl -qadal vuru meydanlar na yola dü mü dü. (S.Q drizad ) M n yax n qohumuma ona gör m ktub yazm d m ki, s n x st xanadasan v s n pul gönd rsin. (S.V liyev) Bunlar siz ona gör xat rlad ram ki, m nim Südab md n mu ayat olas n z. Bunlar ona gör deyir m ki, m s l d n x b rdar olas n z. Biz o s b b birl mi ik ki, dü m nl mübariz ed k. Onlar yaln z o m qs dl vuru urdular ki, v t nl rini azad v müst qil görm k ist yirdil r. (S.V liyev) O m qs dl yata na tez girdi ki, Sayad yuxuda görsün v bu na l yuxunun ömrünü uzats n. ( .M likzad ) Ona gör sadalay ram ki, s n özün bunlar yaddan ç xarm san. ( . f ndiyev) Ancaq indi ona gör dedim ki, bu m ktubu da m n ver n odur. (M. . brahimov) A abac ona gör bu sözl ri b rkd n deyirdi ki, heç olmasa min xan m e itsin. (Elçin)

B z n ba cüml d q lib söz olmur. Budaq cüml ba cüml -y yaln z ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Neron bir h ri bird n y xd ki, sönük vicdan na bir ilham gülsün. Gec s h r q d r Al-laha dua edir m ki, balalar m n i i h r yerd , h mi avand olsun. Gönd rdim atas gil ki, li dolu qay ts n. Biz iç rid ocaq qalad q ki, tavan v dö m ni qurudaq. ( . xl ) Bir t r fd n d xotkar bütün pa alara, qo un böyükl rin f rman gönd rmi di ki, kim Koro lunun ya özünü, ya ba n g tirs , onu dünya mal ndan q ni ed c k. (“Koro lu”) K ndd n ç xd m ki, dinc olam. (M.C lal) Hac h y td olan kiçik daxman Aslana verdi ki, orada öz bac s n v qarda n sakin etsin. (C.Cabbarl )


— 333 —

Bel cüml l rin bir çoxuna ona gör , ondan ötrü, o m qs dl q lib sözl rini art rmaq olar: (Ona gör ) k ndd n ç xd m ki, dinc olam. (O m qs dl ) Hac h y td olan kiçik daxman Aslana verdi ki, orada öz bac s n v qarda n sakit etsin. Bala, (ona gör ) s -n etibar edib silah vermi ik ki, bizi qoruyasan. (S.R himov) H r-d n (ona gör , ondan ötrü, o m qs dl ) Bak ya da gönd rir m ki, u aq korluq ç km sin. ( .M likzad )

kinci tip. Bu tipd budaq cüml ba cüml d n vv l g lir v ona niy ?, n üçün?, n d n ötrü?, n m qs dl ? sual v zlikl ri il ba lan r. M s.: N üçün ça rm d n z, onun üçün d g lmi-

m. N m qs dl demi diniz, o m qs dl d getmi dim. Qeyd: M qs d budaq cüml sinin birinci tipind (ba cüml vv l, budaq cüml sonra g ldikd ) ba cüml -d n sonra g l n budaq cüml l r h mcins olur. M s -l n1: Nazl gec -gündüz s y edirdi ki, i ind qüsur tap lmas n, hörm tini saxlad kollektivin yan nda ba a a olmas n. (M.C lal) M n ondan ötrü çal -ram ki, s n yaz q olmayasan, s nin ad n bizim c rg -mizd n silinm sin, ç kdiyin z hm tl r h d r getm -sin. (M.S.Ordubadi)

kinci tipd budaq cüml d ba lay c sözl yana , -sa2 kilçisi d ola bilir. M s.: Süfr nin ba nda n m qs dl oturmu-

uqsa, o m qs dl d bir-birimiz güz t etm liyik. M qs d budaq cüml sinin ikinci tipind budaq cüml d i -

l n n ba lay c sözün qar l kimi ba cüml d o m qs dl , onun üçün, ondan ötrü v s. qar l q bildir n sözl r i l nir.

1 Elmira H s nova. Mür kk b üml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti. Bak , 1986, s.58


— 334 —

S b b v m qs d budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l -rin f rqi. S b b v m qs d budaq cüml li tabeli mür kk b cüml -l r üç c h td n – h m ba lay c vasit l rin , h m m nas na, h m d sual na gör bir-birin çox yax nd r. Lakin mühüm f rql ri d var:

1.S b b budaq cüml si s b bi, ba cüml is n tic ni bildirir. Buna gör d budaq cüml nin ifad etdiyi i ba cüml d ki i d n vv l aid olur. M s.: F xr el yir m ki, m kt bimizi sizin kimi q hr manlar qurtar b.( .V liyev) Ür yind Allaha yalvar rd ki, P nah indi ona söz atmas n, sata mas n. ( .M likzad ) Xo b xtik ki, bel -bel nem tl rimiz var. ( .M likzad ) Bu cüml d ikinci t rkibd ki i birinci t rkibd ki i d n vv l aiddir.

M qs d budaq cüml si s b b budaq cüml sind n f rqli olaraq, m qs d bildirir. M qs d g l c y aid olur. Ona gör d budaq cüml d ki i ba cüml d ki i d n sonraya aiddir. M s.:

hm din q z bl n r k l qald rd zavall n o didib parçalay rd ki, güclüy xo g lsin. K ndd n ç xd m ki, dinc olam. (M.C lal) M n t z d n h y t gir nd küç qap s n b rkd n ç rpd m ki, bi-bim e itsin. ( . ylisli) Xalq m z n m rd övladlar inqilabi mübari-z y qo uldular ki, g l c k n sill r azad v xo b xt ya as nlar. (M.C lal)

2.S b b v m qs d budaq cüml l rin suallar eyni olsa da, s b b budaq cüml si daha çox niy ?,n üçün?,n s b b ?, m qs d budaq cüml si is niy ?, n üçün?, n m qs dl ? suallar n t l b edir.

3.Sad l dirdikd t bii olaraq s b b budaq cüml si s b b z rfliyin , m qs d budaq cüml si m qs d z rfliyin çevrilir. S b b budaq cüml si feili sif t t rkibi v qo ma il , m qs d budaq cüml si m sd r t rkibi v qo ma il sad l ir. S b b budaq cüml sinin sad l m sin diqq t yetir k: Teymur n riyyata i girm zd n vv l i in xarakteri il tan olmaq ist di, bunun üçün d ert si gün m zuniyy t ç xd . (H.Seyidb yli) – Teymur n riy-


— 335 —

yata i girm zd n vv l i in xarakteri il tan olmaq ist diyi üçün (ist diyind n, ist diyin gör ) ert si gün m zuniyy t ç xd . B yin qamç s ikinci d f göy qalxanda, özümü saxlaya bilm yib onun lind n tutdum, bu s b bd n d b yin m nd n z hl si gedirdi. ( .Hüseynov) – B yin qamç s ikinci d f göy qalxanda, özümü saxlaya bilm yib onun lind n tutdu um üçün (tutdu um-dan, tutdu uma gör ), b yin m nd n z hl si gedirdi. nsan n m h bb ti d , sevinci d , nifr ti d ür kl ba l d r, bunun üçün d el etm k laz md r ki, ba qas n n ür yini s nd rmayasan. – nsan n m h bb ti d , sevinci d , nifr ti d ür kl ba l oldu u üçün (oldu undan, oldu una gör ) el etm k laz md r ki, ba qas n n ür yini s nd rmayasan.

M qs d budaq cüml sinin sad l m sin diqq t yetir k: Onlar g lmi dil r ki, buru a ba ç ksinl r. – Onlar buru a ba ç km y (ba ç km k m qs di il ) g lmi dil r. (M.Süleymanov) hm d çal rd ki, Tovuzu mümkün q d r evd n tez ç xarts n. (M.Süleymanov) – hm d Tovuzu mümkün q d r evd n tez ç xart-ma a çal rd . O, bay ra ç xd ki, xeyir x b ri ustaya çatd rs n. – O, xeyir x b ri ustaya çatd rmaq üçün bay ra ç xd . (M.Süleyma-nov) M n h r cür c hd edirdim ki, m kt b gedim, oxuyum. – M n m kt b getm k, oxumaq üçün h r cür c hd edirdim. (S.V liyev) Piri yan-yör y bax r, ba n qar d r rd ki, hirsini bo sun, özün-d n ç xmas n. – Piri hirsini bo maq, özünd n ç xmamaq üçün yan-yör y bax r, ba n qar d r rd . (M.Süleymanov)

M qs d budaq cüml sinin x b ri ks r n mr v arzu klind oldu u halda, s b b budaq cüml sinin x b ri ks r n

x b r klinin indiki v keçmi zaman nda olur. M qs d budaq cüml sind budaq cüml nin x b rinin mr klind olmas : T fti m ni yollad ki, S m di tap, de, qoy sabaha haz r olsun. ( .Hüseynov) hm d q sd n ona köm k etmirdi ki, özü bal q tutma öyr nsin. (M.Süleymanov)


— 336 —

S b b budaq cüml sind budaq cüml nin x b rinin x b r klinin indiki v keçmi zamanda olmas : O, Asifin lind n

yap m d ki, sanki onu bir daha itir c yind n qorxurmu . (S.Q dirzad ) Q l mi yer qoydu, çünki özünd narahatl q hiss etdi. ( . f ndiyev) S m d onun-bunun üzün bax rd , çünki bu mü mmal sükutun s b bini anlama a çal rd . ( .Hüseynov)

7. rt budaq cüml si

rt budaq cüml si haqq nda m lumat. rt budaq cüml si

ba cüml nin ümumi m zmununa aid olur, ba cüml d ki i , hal-h r k tin, hökmün as l oldu u rti bildirir. Y ni rt budaq cüml si ba cüml d ki h r k t v lam tin rtini bildirir.

rt budaq cüml sini ba layan vasit l ri n z r alsaq, onun üç cür qrupda oldu unu mü yy nl dirm k olar: 1) Bir qrupu rt lam tl ri (is , -sa, -s ) sas nda qurulur; 2) dig r qrupu ba lay -

c lar n (indi ki, madam ki, bir halda ki, baxma ki, g r, h rgah v az da olsa ki ) köm yi il m l g lir; 3) üçüncü qrupu is ba cüml d i l n n o rtl q lib sözü il yaran r.

rt budaq cüml sinin tipl ri. rt lam tl ri v ba lay c la-r n köm yi il m l g l n rt budaq cüml l rind budaq cüml vv l, ba cüml is sonra i l nir. O rtl q lib sözü il yaranan-

larda is ba cüml vv l, budaq cüml sonra g lir. Bununla da rt budaq cüml sinin iki tipi olur.

Birinci tip. Ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Ba cüml nin daxilind bu rtl , o rtl , bir rtl , h min rtl v s. q lib sözl ri olur, sonra ki ba lay c , daha sonra is budaq cüml g lir. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il , b z n d into-nasiya il ba lan r. M s.: Bac m s n bu rtl verir m ki, qar-da m R him xana bir ni an ver s n, özü d xan m cbur el y s n ki, t yind n da töksün. Bel l rini o rtl ba lama a d y r ki, S ft ri aradan götürm y köm k etsinl r. Ma nlar bir rtl


— 337 —

gönd ririk ki, saat doqquz tamamda burada olsunlar (C. lib yov).

rt budaq cüml sinin birinci tipi biröz kli cüml tipidir. H m d rt budaq cüml sinin birinci tipi dilimizd nisb t n az i l nir. Bu birinci tip daha çox canl dan q dilind i l nir.

kinci tip. Bu tipd budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. kinci tipin rt lam tl ri ( is , -sa, -s ) il yarananlar n a a dak növl ri vard r:

1)Budaq cüml vv l g lir, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml nin x b rind rt lam ti ( is , -sa, -s ) olur, vv lind is g r ba lay c s i tirak edir. s (-s , -s ) lam ti budaq cüml nin

h m feili x b rin , h m d ismi x b rin birl ir v rt m nas n yarad r. M s.: g r Qara özünü itirm yib diqq tl baxsayd , atas n n yuxudan çox yor un v zgin qalxd n gör rdi (M. brahimov); g r bir baxmaqla öyr ns ydi, it q ssab olard . (atalar sözü) g r m ni vv lki paltarda görs ydil r, heç oralar süpürm y d qoymazd lar. g r ona xo un yoxdursa, niy evinizd n qovmursan? ( .Abasov); g r gözl diyimiz adamd rsa, s s-küy d az olar. ( .Babayeva) g r siz adamlar n sizinl çox maraqland n z nn edirsinizs , onda bu suala cavab verin: g r siz sabah öl rsinizs , d fniniz neç adam g l c k? g r döyü çül r s ni dinl m k ist s l r, onlar üçün skripka çalarsan. (S.Vur un) g r Çingiz qa a il Qönç nin sevdas ba tutmasa, biz o mehriban insan b di itir c yik. (B.Bayramov)

Bu cür budaq cüml l rd g r ba lay c s il yana , b z n i dir, ay d sözl ri d i l dilir. B z n d g r ba lay c s i dir, ay d sözl ri il i l nir. M s: g r i dir, bu yolla düz lm s , b l hm din can sa olsun, q z g tirib düz qap n za qoymaq onun

boynuna! ( .Abasov); ay d dara dü s m, bütün q s b yuxusu-na, dincliyin haram qatar (B.Bayramov). Bel cüml l r dan q dilind daha çox rast g linir.


— 338 —

2) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra g lir. Ba cüml d onda (b z n o vaxt, o zaman) sözü d i tirak edir. M s.: g r el oradan geriy dönm k ist s l r, onda ayr lac yoxdur. (“Kor-o lu” dastan ) g r iftira olmasa, o vaxt m n özümü n a r bir c zaya layiq gör r m. ( .V liyev)

3) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra g lir. Budaq cüml nin x b ri is (-sa, -s ) lam tin malik olur v bu vasit il ba cüm-l y ba lan r. M s.: Yolumuz uzun olsayd , sizi h v sl dinl rdim. (M.S.Ordubadi) Ür yim s ni tutmasayd , dal nca bu q d r sürünm zdim. ( .Abasov) st yirs n bol çör k, al lin bel, kür k ... ( hikm tli söz) O, dünya da lsa da, vicdan na heç bir zaman l k vurmayacaqd . (M.Hüseyn) g r xoruldayacaqsansa, s ni keçird k ayr kupey . ( .M likzad ) Sahibov ona qa -göz el s , Can li qollar n ç rmalayacaq, bir vaxtlar Pazaq V lini qorxuzan kimi P nah da qorxuzacaq. ( .M likzad ) Dan yeri i qlansa da, ay h l batmam d . ( . xl ) Aslan n bir f xri vard sa, o da F rhadd . (C.Cabbarl ) rtimiz pozulsa, günah özünüzd görün. (H.Abbaszad )

Bel cüml l rin ba cüml sind onda sözünün i l nm si mümkündür. M s.: Bunu ür kd n deyirs ns , onda s nd n bir ey olar.

4) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra g lir. Budaq cüml d h rgah ba lay c s i tirak edir v budaq cüml nin x b rind is (-sa, -s ) lam ti olur. M s.: H rgah s n m ni özünl aparsan, ... m n d ba qalar na bax b öyr n r m. (C.Cabbarl ) Sizin can n z üçün, h rgah m nim yerim özg olsayd , indi çoxdan qaç b get-mi di. (N.N rimanov) H rgah b rk dü s n, x b r ver. ( .V liyev)

5) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml -m (-mi, -mu, -mü) dat il ba cüml y ba lan r. M s.: Yox, o bir söz dedimi, h r zaman unutmaz . (M. brahimov) lanlar h -


— 339 —

mi cüt g zirl r, bir tay öldürüldümü, ikinci tay mütl q onun intiqam n alar... ( “Az rbaycan na llar ”)

6) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml ba cüml y indi ki ba lay c s il ba lan r. M s.: ndi ki m sl h t bilirs n, ferman götür r m. (M. brahimov) ndi ki Qurban ki i-nin ad m nim üstümd dir, pamb q plan n n inki azaltmaq, h l art rmaq ist yir m. ( .Hüseynov) ndi ki topla m s n z, kefiniz ist diyi q d r yeyin d , için d . (B.Bayramov) ndi ki bel dir, ad -n z bu ka za ayd n yaz n. (C. lib yov) ndi ki o luna yaz n g lir, dur özün g tir. (M. brahimov)

7) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml ba cüml y madam ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Madam ki, o, sizi sevmirmi , onun üçün a lamaq laz m deyil. (M.S.Ordubadi) Madam ki, sözü Nadirin özü açd , daha Z r f an n üçün sus-sun?( .Hüseynov) Madam ki, h rd sakitlikdir, bu fürs td n istifad etm k laz md r. (S.Vur un) Bu cüml l rd madam ki ba -lay c s n n v zin budaq cüml nin x b rin is (-sa, -s ) lam tini art rmaq olar v m naya x l l g lm z. M s.: Madam ki,

L tif özü d m sl h t bilir, dem li, h r eyi qabaqcadan götür-qoy edir. Bu cüml ni sad l dir k: L tif özü d m sl h t bilirs , dem li, h r eyi qabaqcadan götür-qoy edib.

8) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml ba cüml y bir halda ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Bir halda ki, i görülm mi dir, dem k, hesabat verm y d d ym z. Bir hal-da ki, h yat n m n q z rsan, s ni ötürm yimi xahi edirs n, niy i l diyin zavodun ad n demirs n.

9) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml ba cüml y baxma ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Baxma ki aram zda söhb t aç l b, qoyun bir sual da verim. ( . f ndiyev)

10) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml ba cüml y g r ba lay c s il ba lan r. Ba cüml d is onda z rfi i l nir. Budaq cüml nin x b rind is is (-sa, -s ) lam ti


— 340 —

olmur. M s.: g r yolum Bak ya dü r, onda ged r m birba s -nin o nazirinin yan na. (M. brahimov) g r o, iki günd n art q bu teatrda qald , onda heç m nd n naki i adam yoxdur. (C.Cabbarl )

Bel cüml l rd b z n ba cüml d onda z rfi i l nm y d bilir. Ancaq ba cüml d i l nm y n bu z rfi b rpa etm k olur. M s.: g r evind , cibind bir ey var, (onda) al m s n dostdur. ( .Haqverdiyev) g r o, q z n m nim o luma verm k ist mir, (onda) m n d heç alm ram. (C.M mm dquluzad )

11) Budaq cüml vv l, ba cüml sonra i l nir. Budaq cüml nin daxilind ki dat i tirak edir. Budaq cüml ba cüml y ki dat il ba lan r. M s.: Bura ki g ldin, h r eyi bacarmal san? (Mirz brahimov) Camaat ki l- l verdi, ordan b r k t üzüldü. (C. lib yov)

Qeyd: rt budaq cüml sinin ikinci tipind (budaq cüml vv l, ba cüml sonra g ldikd ) ba cüml nin vv lind g l n budaq cüml l r h mcins olur.

M s l n1: Divara gün dü s ydi, quyuda su olsayd , kdikl rimd n heç olmasa, biri kök tutub göy r rdi.

(B.Bayramov) At olsa, minib qaçsaq, a l nca kim öt rdi? (B.Bayramov) g r duysalar, g r r zal t üz vers , ff t, m n mütl q öl c y m. (R.N.Günt kin)

g r s n i l m s n, m n i l m s m, insan bir qurtum suya h sr t qalar. (B.Bayramov) g r vaxt nda g lm s n, g r i i keç n ilki kimi alt-üst el s n, köhn v zif nizd saxlaya bilm y c y m. (B.Bayramov)

1 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti. Bak , 1986, s.51-52


— 341 —

8. Qar la d rma budaq cüml si

Qar la d rma budaq cüml si haqq nda m lumat. Qar la -d rma budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l rd ba v budaq cüml nin m zmunu bir-biri il qar la d r l r. Bu zaman ba v budaq cüml l rin m zmunu bir-biri il t kc qar la d r lm r, h m d müqayis olunur, f rql ndirilir, komponentl rd n biri dig rin güz t gedir. M s.: Gün batm d sa da, h r t r f ayd n görünürdü. (M.Hüseyn) Gün h l batmam d sa da, qaranl q öz qanadlar n g rmi di. (S.Q dirzad ) ri, qara q lç q sünbüll r Cahandar a an n aya na toxunsa da, ki i v ziyy tini d yi m di. ( . xl )

Qar la d rma budaq cüml sind bir qayda olaraq, budaq cüml ba cüml d n vv l g lir.

Qar la d rma budaq cüml sinin m na növl ri. Tabeli mü-r kk b cüml nin bu növünd budaq cüml il ba cüml müxt lif m na münasib tl rind olur. Bu c h td n onlar n a a dak m na növl rini göst rm k olar:

1) güz tli qar la d rma, 2) ziddiyy tli qar la d rma, 3) f rq-l ndirici qar la d rma, 4) müqayis li qar la d rma, 5) rtli qar -la d rma.

1) Güz tli qar la d rma dilimizd daha çox i l nir. Bu cür tabeli mür kk b cüml l rd komponentl rd n biri dig rin gü-z t getm k yolu il qar la d r l r. Daha do rusu, ba cüml d ki fikir budaq cüml d ki fikr güz t gedir. M s.: Hava bulud da olsa, çox soyuq deyildi. (Y.V.Ç m nz m nli) Zeynal anas n bu fikird n da nd rmaq ist mi dis d , onunla aç q dan ma a utanm d . (S.Q dirzad ) Göygölün n h ng göy güzgüsü qarla örtüls d , üstünd h r k t, gedi -g li var idi. (S.R himov) Kül k bildiyini ets d , çiç kl r yen açacaq, a aclar bar ver c kdir. (S.R himov) Dan yeri i qlansa da, ay h l batmam d . ( . xl )

2) Ziddiyy tli qar la d rmada budaq cüml il ba cüml nin m zmunlar bir-biri il ziddiyy tli sur td qar la d r l r. M s.:


— 342 —

Dünya da lsa da, m n o rti q bul etm y c y m. (Y.V.Ç m n-z minli) N q d r dava-d rman el yibs , bir ey ç xmay b. (“Koro lu”) Göyün üzün ulduzlar s p l ns d , çay n vadisi qaranl q idi. ( . xl ) Züleyxa rin n q d r yalvard sa da, Aslana köm k etsin, sg r deyinib ona ac qlan rd . (C.Cabbarl ) Bak yuxudan tamamil oyanm d sa da, onun ortas nda ya l bir adaya b nz y n Qubernator ba ndan arams z öt n s rç l rin civiltisi e idilirdi. (M.Hüseyn)

3) F rql ndirici qar la d rmada ba cüml il budaq cüml bir-birind n f rql n n m zmunlara malik olur v qar la d r l r. M s.: Qiyas n ya ay d yi m mi s d , üuru d yi mi di. ( .Abasov) M nc , ba qa sah l rd çal an adamlar hiss qa-p lsalar da, neftçil rin buna q tiyy n haqlar yoxdur. (H.Mehdi)

4) Müqayis li qar la d rmada ba cüml nin m zmunu il budaq cüml nin m zmunu müqayis yolu il qar la d r l r. M s.: Kamil bir palanç olsa da insan, yax d r yar mç q papaqç l qdan. (N.G nc vi) Göyd uçan qanadl qu u yl m k olarsa, ahbaz da güc il yl m k olar. (M.F.Axundov)

5) rtli qar la d rmada ba v budaq cüml l rin m zmunlar qar la maqla yana , budaq cüml ba cüml d ki i in hans

raitd icra olundu unu da bildirir. Bel budaq cüml l rd g r, h rgah ba lay c lar v is (-sa, -s ) dat i tirak ets d , rt m nas z if olur. Qar la d rma m nas daha güclü olur v sas m na kimi özünü göst rir. M s.: H rgah meydanda t k d qalsam, yen dü m nd n l ç km y c y m. (N.V zirov) g r m n öldürmü ms , s n d basd rm san. (S.R himov) H rgah Züley-xan n ür yi çatlasa da, gen lacs zl qdan dözürdü. (C.Cabbarl ) H rgah ax r zamanlar rayonda onun haqq nda xo a g lm y n söz-söhb t yay lsa da, bu, lyarovu z rr q d r t vi salm rd . (M.Hüseyn)

Qar la d rma budaq cüml sinin tipi. Qar la d rma budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l rin bir tipi vard r. Bir qayda


— 343 —

olaraq budaq cüml ba cüml d n vv l g lir. Bu da a a dak qaydada qurulur.

I. Budaq cüml rt kli sas nda qurulur. Feili x b rd -sa (-s ) kilçisi olur. Bundan lav , budaq cüml d i l n bil n n q d r, n , niy , n üçün, hara, han , nec , n cür, n vaxt, havaxt, haçan, neç , n q d r nisbi v zliyi, da (d ) v bel dat olur. Ba cüml d yen , daha, indi, h mi , h l z rfliyinin mühüm rolu olur. Bu cür qurulan qar la d rma budaq cüml l rinin a a dak növl ri vard r.

a)Budaq cüml d n q d r (b z n h r n q d r) ba lay c sözü i tirak edir, budaq cüml nin x b ri rt klind n v da (d ) dat ndan ibar t olur, ba cüml d is m nas na uy un olaraq

yen , daha, indi, h mi , h l v s. z rfl rind n biri i l dilir. M s.: Bir n f ri n q d r sevs n v n q d r sevils n d , yen h r k s xo g lm k ist yirs n. (M. brahimov) Solmaz n q d r dal al bir t vi alsa da, yen iraslan unutma bacarm rd . (S.R himov) K rimqulu n q d r dan b hidd tl ns d , Dada öz q yyum-lu una sal b K rimqulunun yan-yör sind n q d r quyruq bulamaq ist s d , indi Solmaz bu c rg d n ç x b geriy qay da bilm y c kdir... (S.R himov)

b)Budaq cüml d n ? sual v zliyi olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Daha onun n yi m nd n yax d r ki, bir bel a lay rsan? (C.Cabbarl ) Ax n var ki, indi zavodu götürmü s n ba na? (C.Cabbarl )

c)Budaq cüml d hara? sual v zliyi olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Arxam, gücüm hardad r ki, Hac Ataki inin, mirin qaba nda at oynad m... ( .Abasov).

ç) Budaq cüml d niy ?, n üçün? sual v zlikl ri olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Ax s n m k-tubu kitab n aras na n üçün qoyursan ki, Aslan b y taps n? (C.Cabbarl ); Onun qona na niy sata rsan ki, o da s ni h d -l sin? ( .Abasov).


— 344 —

d)Budaq cüml d han ? sual v zliyi olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Han bizd o b xt ki, o ul toyu gör k? ( .Abasov)

e)Budaq cüml d nec ?, n cür? sual v zlikl ri olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Bu nec olan i di ki, bu gün x mir ax am burada bir neç adam tap lmas n? (C.M mm dquluzad )

) Budaq cüml d n vaxt?, havaxt?, haçan? sual v zlikl ri olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: A ki i, m n n vaxt küy el dim ki, dan rsan? ( .Haqverdiyev).

f) Budaq cüml d neç ?, n q d r? sual v zlikl ri olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Ba lay n, soru maq ay b olmas n, m n neç ya verirsiniz ki, mi deyirsiniz? (S.Q dirzad ) ndi N biy dey n g r k, onun

qarda n n neç ba var ki, meydana girib m niml k ll -k ll y g lm k ist yir? ( .Abbasov)

II. Budaq cüml d sual datlar olur. Budaq cüml ba cüml -y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: ... M g r biz ovsunçuyuq ki, ilan tutaq? (Q.Makulu) Dedim, m g r m n ölmü m ki, yerd n ç xan d mir-dümürün üstünd direktorumu bu kök salalar? (“Kommunist” q zeti)

III. Budaq cüml d h m sual v zliyi, h m d sual dat olur. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Ax r bizim t qsirimiz n dir ki, s nin biz bel q z bin tutur? (M.F.Axundov) B s indi n olub ki, lisa bel qudurub? (S.R -himov)

IV. Ba cüml d sual intonasiyas olur. Budaq cüml ba cüm-l y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Dama basma a adam qurta-r b ki, apar b s ni havay yedird l r?(M. brahimov) M n ölmü-

m ki, siz t vi dü ürsünüz? (N.V zirov) Hac , pad ah n x zi-n sind pul, q z l azd r ki, qonaq pul ist yir? ( .Abasov)


— 345 —

V. Budaq cüml d düzdür, do rudur sözl ri, ba cüml d amma, ancaq, lakin ba lay c lar ndan biri i tirak edir. M s.: Do rudur, m n sizinl dostam, ancaq v zif m bel dir ki, h r eyi aç b dey bilm r m. (C.Cabbarl ) Do rudur, lyas b z n çox dikba l q edirdi, ancaq mistan bundan incimirdi. ( .Hüseynov)

Qeyd: B z n qar la d rma budaq cüml sinin ikinci tipinin oldu u da qeyd olunur. Ancaq bu ikinci tip çox az i l n n tipdir. kinci tipd ba cüml vv l, budaq cüml sonra g lir. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. Bu tip aid veril n nümun l r bunlard r: Sitar , indi m n s nin üçün n ed bil r m ki, s ni bac mdan qeyri bir k s gör bilm r m. (C.Cabbarl ) – Sitar , s ni bac mdan qeyri bir k s gör bilm diyim halda, indi m n s nin üçün n ed bil r m. Onlar n q l nc-tüf ngi o q d r m ni qorxutmur ki, silisti, apar-g tiri can ma v lv l sal r. (M.F.Axundov) Özümü öldür r m ki, onu yaman i qoymaram. (M.F.Axundov) (bax: .Ab-dullayev. Müasir Az rbaycan dilind tabeli mür k-k b cüml l r. “Maarif” n riyyat , Bak , 1974, s.344)

VI. Budaq cüml d hara, kim, n (müxt lif hallarda) v nec sözl ri i tirak edir. Budaq cüml nin x b ri eyni feilin t krar il i l dilir. T krar olunan feilin birincisi indiki zamanda, ikincisi is mr formas nda olur. M s.: Hara gedir-getsin, m nd n yax s n

tapa bilm y c k. Onlar bizim bar mizd n dü ünürl r-dü ün-sünl r, biz sülh t r fdar y q. Kimd n soru ur-soru sun, yen eyni cavab alacaqd r (yaxud, Kimd n soru ursan-soru , yen eyni cavab alacaqsan).


— 346 —

Qeyd: Qar la d rma budaq cüml sind b z n budaq cüml l r h mcins olur. M s l n1: K l t k ndind n g l n yol keçilm z olsa da, bu yolda süni me l r me l r yarad lsa da, R idin tüf ngçil ri yolu n za-r t alt nda saxlasa da, R id ehtiyat ld n vermir, dü m n t r find n q fil yaxalanmamaq üçün gündüzl r öz d st si il “ ahin yuvas ” ma aras na ç kilirdi. B li, kolxoz h yat çox ç tinlikl ba lasa da, n q d r mür kk b olsa da, bu yolda n q d r qan töküls d , n q d r a r itkil r, böyük qur-banlar verils d , bu bir sasl dönü dür, t bi t n yenilikdir, t r qqi yoludur. Min t s rrüfat batsa, yüz yinti tap lsa, arvad r bu q d r a olmaz.

(B.Bayramov) Qeyd olunan cüml l r rt budaq cüml l rini xat rlasa da, onlarla rt m zmunu olsa da, slind qar la d rman n üstünlüyünü n z r almal y q.

9. N tic budaq cüml si

N tic budaq cüml si haqq nda m lumat. N tic budaq

cüml si ba cüml d n do an n tic ni bildirir. Ba cüml ifad olunan hal, h r k t, hökm, s b bi, budaq cüml is bunlar n n tic sini ks etdirir. N tic budaq cüml si bir qayda olaraq ba cüml d n sonra i l nir. N tic budaq cüml sinin vv lind bunun n tic sind sözl rini i l tm k olar. Bu söz m naya heç bir x l l g tirmir. M s.: ndi n olub ki, m ni bura buraxmaq ist mirsiniz (C.Cabbarl ); Yox, m h bb t nadir bir inci deyil ki, tapandan

1 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.52-53


— 347 —

sonra mücrüd saxlayasan. ( .M mm dxanl ) Onun qona na niy sata rsan ki, o da s ni h d l sin. ( .Abasov)

N tic budaq cüml sinin tipi. N tic budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l rin bir tipi vard r. Bir qayda olaraq ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir. Budaq cüml ba cüml y ki,

bel ki, odur ki, buna gör , ona gör , bunun üçün, onun üçün ba lay c lar il ba lan r.

N tic budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l ri m l g tir n ba lay c vasit l r gör müxt lif növl ri vard r.

Ba cüml d sual v zlikl ri, sual datlar , sual intonasiyas f al kild i tirak edir. Bu, ona gör bel dir ki, n tic budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l rin bir qisminin ba cüml si sual cüml l rind n inki af ed r k yaranm d r. Ona gör d sual xarakteri ba cüml d mü yy n d r c d qalmaqdad r. Eyni zamanda sual cüml sini m l g tir n vasit l r (sual v zlikl ri, sual datlar v sual intonasiyas ) ba cüml d mühafiz olunur. Bunlar n z r alaraq, n tic budaq cüml sinin a a dak növl rini göst rm k olar:

1.Ba cüml d sual v zliyi i tirak edir. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. Ba cüml d ki sual v zliyin gör n tic budaq cüml l rini a a dak kimi qrupla d rmaq olar:

a)Ba cüml d kim?, n ?, hara?, nec ?, n cür? (yaxud n t h r?), n vaxt?, havaxt?, haçan? sual v zlikl ri i tirak edir. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: S n kims n ki, Q l nc Qurban n qaba nda söz qaytar rsan? ( .Hüseynov) Kimi gördün ki, r ngin sarald ? ( .Abasov) Bu q d r d miri buradan kim ç xartd ki, gör n olmad ? Rüst m b y, m nim t qsirim n dir ki, m ni öldürtm k ist yirsiniz?(N.V zirov) M n s n n dedim ki, s n bel özünd n ç x rsan? Ki i haradad r ki, ondan bir x b r d g l ? Bu q z haradan peyda olmu du ki, lyas onu görm mi di? ( .Hüseynov) Bilmir m, o nec bax idi ki,

bu gün bel , izl ri q lbimd ya ay r? (A. aiq) A ki i, m n n vaxt


— 348 —

küy el dim ki, dan rsan? ( .Haqvediyev) Ay can m, s n bizi kim hesab edirs n ki, bu oyunu ba m za g tirirs n? (M.F.Axundov) Göyd n n ya d ki, yer onu q bul etm di? (F.K rimzad )

Bu misallar n el l ri d vard r ki, onlar n ba cüml sind yen , daha z rfl ri i tirak etmir. M s.: Aslan n q d r inanmaq ist s d , K l nt rin h r k tl ri onun übh l rini art r rd . (M. brahimov) Üzünd n n q d r dol un görünm s d , b d ni sa lam v möhk m idi. (H.Mehdi)

b)Budaq cüml d da (d ) v zin bel dat i l nir. M s.: Bir t h r ora gedib ç xa bils k bel , ya ama m z mümkün olmayacaqd r. (M.S.Ordubadi) Arzu, ist k n q d r göz l olsa bel , gördüyü kimi, onlar n qar s nda q l nc ç k nl r d olur. (S.R himov)

c)Budaq cüml d neç , n q d r (b z n d h r n q d r) ba lay c sözü i tirak edir. Budaq cüml nin x b ri dats z olur. B lk rt klind n ibar t olur. M s.: Tahir n q d r ll dis , motoru i sala bilm di. (M.Hüseyn) H r n q d r fikirl ir ms , ax r n bir yana ç xara bilmir m.

ç)Budaq cüml d n q d r sözü i l dilmir. Budaq cüml nin x b ri rt kli il ifad olunur. Da (d ) dat is ya x b rd n sonra, ya da vv l i tirak edir. M s.: Hava aç lm d sa da, gün ç xmam d . Dili söz tutub dan sa da, gözünü aç b baxa bils d , q zd rma içind yan r, s z lday rd . ( .Abasov) Qonaq da g ls , h r ey haz rd r. h rd n bir q d r uzaqda da olsa, otaqlar m rahat idi. ( . f ndiyev)

Da (d ) dat budaq cüml nin x b rind n vv l i l ndiyind n b zil rind ba cüml d n vv l qar la d rma ba lay c lar ndan (amma, ancaq, lakin) biri i l dilir. M s.: Bu gülü kinay li d olsa, amma ümid v ür k verirdi. ( .Abasov)

d) Budaq cüml d n q d r sözü olmur, onun x b ri rt kli il ifad olunur. Bel dat x b rd n vv l v ya sonra i l nir. M s.: O, c llad bel olsayd , için-için yan b tüstül n n, kims y


— 349 —

bir ziyan, bir qan qaral verm y n ür k ona t sir etm li idi. ( . f ndiyev) D nizd milyon add m gets m bel , yorulmaram m n bu dostlar diyar nda. (S.Rüst m)

e)Budaq cüml nin x b ri rt kli il ifad olunur. M s.: Sizin xahi inizi q bul etm dis , m nim sözüm qulaq asarm ? (A. aiq) vv lc m hk m iclas n n aç q olaca olunurdusa, sonradan v kill rin t v qqel rin gör , m hk m ba l keçdi. (T. ahbazi)

) Ba cüml d m g r, c ba v kilçil mi -m //-mi//-mu// -mü sual datlar i tirak edir. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: N buyurursunuz, a a, m g r biz q r lm q ki, siz meydanda t k qalas n z? (N.V zirov) c ba bel d zülm olar ki, be günlük s ad tl m ni m rur edib, o q d r yüks y qald rd n ki, tamam insanlar gözümd n qeyb oldu? (C.Cabbarl ) Heç el ey olarm ki, üzün söy l r, s n baxasan? (N.N rimanov)

f) Ba cüml d h m sual v zliyi, h m d sual dat i tirak edir. Budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s il ba lan r. M s.: Ax r bizim t qsirimiz n dir ki, s nin biz bel q z bin tutur? (M.F.Axundov) Deyir m, ay evi tikilmi in q z , b s o nec ki i olard ki, gec vaxt z n n xeyla n düzün ortas nda qoyub ged ydi? ( . f ndiyev)

g) Ba cüml d sual v zliyi v sual dat olmur. Budaq cüml ba cüml y ki, ba lay c s il ba lan r. M s.: Qara n b xti var ki, g zib-g zib s ni tap b. (M. brahimov) Heyf, m n air deyil m ki, onun v cih liyini t svir ed bil m. (T. ahbazi) riz nin üstünü yaz n ki, m n rahat olum. ( .Haqverdiyev) Gün o gün olsun ki, kitab klind ç xs n. ( .Haqverdiyev)

) Ba cüml vv l, budaq cüml sonra g lir. Budaq cüml ba cüml y bel ki ba lay c il ba lan r. M s.: Gec l r bu qardan yer üzü v hava i q olurdu, bel ki, bu i a öyr n göz traf n m lli-ba l seçirdi. ( . bülh s n)


— 350 —

x) Ba cüml vv l, budaq cüml sonra g lir. Budaq cüml ba cüml y buna gör (d ), ona gör (d ), bunun üçün (d ), onun üçün (d ) ba lay c lar il ba lan r. M s.: Onlar çox avamd r, bu-na gör d h r yerind n qalxan onlar aldada bilir. (M.S.Ordu-badi) Q q rma n t hlük li oldu unu bilirdi, buna gör d susurdu. (S.Q dirzad ) Hava kül kli oldu u v qar ya d üçün o, vaxt nda g l bilm mi di, buna gör d Hac onu gözl m d n getdi. (M.S.Ordubadi) S n burjuaziya lagerind möhk ml nirs n, buna gör d biziml olan laq z ifl mir. (M.S.Ordubadi) Ev qonaq g lmi di, onun üçün l ngidim. (Y.V.Ç m nz minli)

Qeyd: N tic budaq cüml l rin el l ri var ki, onlar-da budaq cüml ba cüml y intonasiya il ba lan r. Ancaq budaq cüml nin vv lin buna gör (d ), ona gör (d ), bunun üçün (d ), onun üçün (d ) ba la-y c lar n art rmaq olur. M s.: O, yilib yava ca h -min ineli Rüxsar nin üstün s rdi, Rüxsar yuxu-dan oyand . (S.R himov) lim yetmirdi, m h b-b tim nakam qal rd , d rd ç kirdim. ( .M likzad ) Ota n için heç vaxt gün i dü mürdü, divarlar n m idi, divarlardan rütub t ya rd . ( .M likzad )

Bu misallardan birincisind budaq cüml y buna gör (d ), ona gör (d ), bunun üçün (d ), onun üçün (d ) ba lay c lar n art raq: O, yilib yava ca h min ineli Rüxsar nin üstün s rdi, (buna gör d , ona gör d , bunun üçün d , onun üçün d ) Rüxsar yuxudan oyand .

N tic budaq cüml sinin ba cüml si il t yin budaq cüml -

sinin ba cüml sinin ba cüml sinin ox ar v f rqli xüsusiy-y tl ri. N tic budaq cüml sinin ba cüml si t yin budaq cüml sinin ba cüml sin b nz yir. Bel ki, ba cüml d el , bir,


— 351 —

el bir, o q d r sözl ri i l dilir. Lakin bunlar n n zaman t yin budaq cüml si v n zaman n tic budaq cüml si oldu unu f rq-l ndirm k laz md r. F rql ndirm k üçün a a dak misallara diqq t yetir k:

1) Bizi el v ziyy t salm san ki, yuxuya da h sr t qalm q. (M.Hüseyn)

2) El briqada yoxdur ki, plandan lav 50-60 hektar km sin (“Az rbaycan” jurnal )

Bu misallarda h r iki budaq cüml ba cüml d n sonra g l-mi dir. H r iki budaq cüml ba cüml y ki ba lay c s v intona-siya il ba lanm d r. H r iki ba cüml d el q lib sözü var v bu q lib söz ism aiddir (el v ziyy t , el briqada) Ancaq bütün bu ox ar c h tl rin baxmayaraq, qeyd olunan misallarda budaq cüml l r bir-birind n f rql nir. Bel ki, “El briqada yoxdur ki, plandan lav 50-60 hektar km sin” cüml sini sad l dirdikd budaq cüml (plandan lav 50-60 hektar km sin) ba cüml d ki (El briqada yoxdur ki,) briqada ismini izah edir: Plandan lav 50-60 hektar km y n briqada yoxdur.

“Bizi el v ziyy t salm san ki, yuxuya da h sr t qalm q” cüml sind is budaq cüml (yuxuya da h sr t qalm q) ba cüml d ki v ziyy t ismini t yin etmir. ksin , ba cüml nin (Bizi el v ziyy t salm san ki,) n tic si kimi özünü göst rir. Analoji olaraq, eyni müqayis ni a a dak cüml l rd d aparmaq olar:

1)Quyuda el gurultu qopmu du ki, h r t r f titr yirdi. (M.Süleymanov)

2)Quyuda el gurultu qopmu du ki, h r t r fi titr dirdi. Bu cüml l rd n birincisi n tic budaq cüml si, ikincisi is

t yin budaq cüml sidir. Birinci cüml d budaq cüml nin vv lin bunun n tic sind , ikinci cüml d budaq cüml nin vv lin gurultu sözünü art rmaq olar v bu zaman m naya x l l g lm z.

Yeri g lmi k n qeyd ed k ki, ba cüml d el (b z n d bel ), bir, el bir, o q d r sözl ri i tirak ed n n tic budaq


— 352 —

cüml l ri var. Onlar dig r budaq cüml l rl qar d rmaq olmaz. M s.: El qaranl q dü mü dü ki, göz-gözü görmürdü. (A. aiq) N bilim vallah, bel eyl r dan r ki, adam n a z aç la qal r. (N.N rimanov) S n bir oyun tutaca am ki, atan n toyu yad na dü . ( .Haqverdiyev) Bir hay sal m, bir q q r q qopar m ki, bütün ran aya a qalxs n. (M. brahimov) S n el bir yol tut ki, xalqa bir xeyir ver s n. (M. brahimov) El bir a r duydu ki, daha ayaqlar ir li getm di. (M.C lal) Siz söyl n c k o q d r söz var ki, haradan ba lay b, harada qurtaraca n t yin ed bilmir. (A. aiq)

Deyil nl ri daha yax ba a dü m k üçün a a dak cüml -l rin hans n n n tic , hans n n t yin budaq cüml si oldu unu mü-qayis edin: G r k s n bu yay el i ver m ki, doqquz ay n a r s can ndan ç xs n. ( . ylisli) M n onun gözl rind n el m chul eyl r oxuyurdum ki, onlar yüzl rl romanda bel axtar b tapa

bilm zdim. (C.Cabbarl ) Var olsun o ll r ki, ür kd n su içir. Var olsun o ll r ki, z hm tke q lbinin böyük m h bb tini tük nm z maddi s rv tl r çevirib xalq m z sevindirir. (N.V zirov) Bu h min h y t idi ki, ükuf nin atas vaxt tapan kimi buraya Abuz r ki i il n rd oynama a g lirdi. ( . ylisli) Ür k ki var ü dir, s nd rsan yamamaq olmaz. (atalar sözü) Ba m za el bir oyun açm s n z ki, indi biz d bu saat sizin gününüzd yik. ( .Qurbanov) Gör s n, burada n var ki, özü bar d heç bir ey yazmay b. (M. brahimov)

Bel likl , n tic budaq cüml sind sas m na n tic dir. Lakin bu, o dem k deyildir ki, n tic budaq cüml sinin sas m nas ndan ba qa, lav m na çalar ola bilm z. El n tic budaq cüml l ri var ki, ondan m ntiqi sur td rt m nas da ç xarmaq olur. M s.: Teatr n böyük bir ey oldu unu anlam d r ki, axundu onun yan na t v qq y gönd rmi dir. Bu n tic budaq cüml li tabeli mür kk b cüml ni rt budaq cüml li tabeli mür kk b cüml y çevirm k olar: Teatr n böyük bir ey oldu unu anlamasa idi,


— 353 —

axundu onun yan na gönd rm zdi. Burada is vv lki cüml d n f rqli olaraq ba cüml budaq cüml d n sonra g lmi dir.

10. K miyy t budaq cüml si

K miyy t budaq cüml si haqq nda m lumat. K miyy t budaq cüml si ba cüml d ki hal-h r k tin v ya lam tin miqdar n bildirm y xidm t edir v ba cüml d meydana g l n n q d r? sual na cavab verir.

K miyy t budaq cüml si daha çox ba cüml nin feili x b rin , keyfiyy t, miqdar bildir n ba qa üzvl rin aid ola bilir. Bu c h td n onlar bel qrupla d rmaq olar.

a)K miyy t budaq cüml si ba cüml nin feili x b rin aid olur. M s.: Dü m nin qan n n q d r içs n, m nim qan m bir o q d r d artacaqd r. (S.R himov) Bir ana öz u a n n ayaq açmas na n q d r sevinirs , m n d bu çarxlar n h r dönü ün o q d r sevinirdim. (C.Cabbarl ) Bu q z n q d r m rur olsa da, aylarla könlünd qorudu u m h bb td n l üz bilmirdi. (M.Hüseyn)

b)K miyy t budaq cüml si ba cüml d ki mü yy n lam t (sif t v z rf ) d aid olur. M s.: Abbas n q d r yum aq ür kli v mehriband rsa, laz m g ldikd , bir o q d r s rt v inadkard r. ( . xl )

c)Budaq cüml ba cüml nin az, çox saylar na (v ya z rfl ri-n ), tez, gec z rfl rin aid olur. M s.: N q d r tez des niz, o q d r tez m ni nigaranç l qdan qurtarm olars n z. (M. bra-himov) Torpa n q d r zizl s n, bir o q d r çox pamb q götü-r rs n. ( .V liyev)

B z n ba v budaq cüml l r yerini d yi ir. Bu zaman komponentl r yerini d yi dikd m naya x l l g lmir. Bel olduqda, ba cüml d o q d r budaq cüml d is n q d r ki


— 354 —

sözl ri i tirak edir. M s.: M n sizd n o q d r divar yazd n z üçün incimir m, n q d r ki sizin danlama n za inciyir m. (C.M mm dquluzad )

K miyy t budaq cüml si qurulu ca zaman budaq cüml sinin n q d r ba lay c sözü vasit sil düz l n tipin b nz yir. M s.: N q d r F xr ddin b y g lm mi di, m nim yen az-çox ümidim vard . (N.V zirov) N q d r ki kinoya bax rd m, h r ey yad mdan ç xm d . (M.Süleymanov)

Buradak ba cüml l rin m zmunundan ayd n olur ki, ba cüml özün zaman budaq cüml si t l b edir. H r iki ba cüml n zaman? sual na cavab ver n budaq cüml t l b edir. O biri t r fd n d , ba cüml l rin m zmunu oraya o q d r, yaxud bir o q d r sözl rini art rma a da imkan vermir. H min mür kk b cüml l r sad cüml y a a dak kimi çevrilir: F xr ddin b y g lm mi d n m nim yen az-çox ümidim vard . Kinoya baxd m zaman h r ey yad mdan ç xm d .

Ayd n olur ki, n q d r F xr ddin b y g lm mi di budaq cüml si F xr ddin b y g lm mi d n z rfliyi (zaman z rfliyi) il ona gör asanl qla v z olunur ki, o, zaman budaq cüml sidir. Bu fikri ikinci mür kk b cüml haqq nda da söyl m k olar.

K miyy t budaq cüml si is sad l dirildikd k miyy t z rfliyin çevrilir. M s.: N q d r f hl laz m olsa, ba bana dey rs n g tirsin. Bu cüml ni sad l dir k: Ba bana dey rs n f hl ni laz m olan q d r g tirsin.

K miyy t budaq cüml l rind budaq cüml l rin ba cüml il olan m na münasib tl rin gör qruplar . K miyy t budaq cüml l rini ba cüml il olan m na münasib tl rin gör , a a dak qruplara ay rmaq olar:

1)Müqayis li k miyy t budaq cüml si; 2)Qar la d rmal k miyy t budaq cüml si; 3) rtli k miyy t budaq cüml si.


— 355 —

1)Budaq cüml ba cüml d ki hal-h r k tin v ya lam tin k miyy tini müqayis yolu il bildirir; y ni ba cüml d ki k miyy tl budaq cüml d ki k miyy t bir-biri il müqayis li verilir. M s.: D nizd ki bal q ac adam n q d r doydurursa, m hbuslara da bu ümid o q d r t s lli verirdi. (M.C lil) Da lar n q d r s rin idis , aran bir o q d r isti idi. (M. brahimov)

2)Budaq cüml il ba cüml nin m zmunlar bir-biril qar la d r l r. M s.: Yax ad ç xarmaq n q d r ç tindirs , bu ad itirm k o q d r asand r. (H.Mehdi) Teymurla Seymur özl rini n q d r möhk m saxlam d larsa, C vahir bir o q d r davams z olmu du. (H.Seyidb yli) Q zlar n yan nda özünü n q d r s rb st aparsa da, amxalla o q d r aç q dan a bilmirdi. ( . xl )

3)K miyy t budaq cüml sinin sas v zif si ba cüml y k miyy t c h td n xidm t etm kdir. Bundan lav , budaq cüml ba cüml d ki hal-h r k tin v ya hökmün rtini d bildirir. M s.: Bu x bisl ri n q d r tez m hv ets k, dünya bir o q d r qazanacaqd r. (S.S.Axundov)

K miyy t budaq cüml sind ba cüml il budaq cüml aras nda k miyy t münasib ti. Ba cüml il budaq cüml aras nda k miyy t münasib tl ri müxt lif olur:

1)Ba v budaq cüml l r h r k t, hal, miqdar v keyfiyy tin eyni s viyy d oldu unu göst r bil r; yaxud onlar n eyni istiqam td art b-azald n da ifad ed bil r:

a)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni s viyy li olur. M s.: N q d r sifari vermi diniz, o q d r d g tirmi m. Müqavil d n q d r yer varsa, ham s n s pmi m. ( . xl )

b)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni d r c d art r. M s.: N q d r çox dü ünür m, bir o q d r ça q nl m art r. (S.S.Axundov) N q d r yax l q ets n, o q d r rahat n f s alarsan. ( .V liyev) A ac n q d r bar vers , ba n o q d r a a salar. ( .V liyev) Pamb q kolunun n q d r qol-buda olsa, qozas o q d r çox olar. ( .V liyev)


— 356 —

c)Komponentl rd ki k miyy tl r eyni miqdarda azal r, yaxud m nfi t r fd inki af edir. M s.: nsan n q d r z if olsa, b db xtlik onu daha da art q tutar.

2)Ba v budaq cüml l rd k miyy td n biri artd qda dig ri azal r. Yaxud biri müsb t t r f inki af etdikc , dig ri m nfi t r f art r:

a)Biri artd qca dig ri azal r. Yaxud biri müsb t do ru, dig ri m nfiy do ru art r. M s.: Bu ittifaqdan Surxay xan n q d r ad oldusa, bir o q d r d Misir xan q mgin v m yus oldu. S n bir il bundan qabaq biz n q d r yax idins , bu gün bir o q d r lçatmazsan. (M.Hüseyn) ndi Bayram n h y can o q d r artd

ki, az qala özünü itirib görü ü t xir salacaqd . (M.Hüseyn) b)Biri azald qca dig ri art r. Yaxud biri m nfiy do ru, dig ri

müsb t do ru art r. M s.: N q d r ki s nin qarda n m ni s nd n uzaq etm y çal rd , o q d r m nim m h bb tim art rd . (M.F.Axundov) Bel yaz ç lar n z nnin gör , s r n q d r ç tin anla lsa, dem k bir o q d r d rindir. (C.Cabbarl )

K miyy t budaq cüml sinin dig r bir tipind i budaq cüml ba cüml d n vv l i l nir. Budaq cüml d n q d r ba lay c sözü, ba cüml d o qar l q bildir n o q d r, bir o q d r sözl ri i tirak edir. Budaq cüml d ki ba lay c sözd n sonra az hallarda ki dat , ya da budaq cüml nin x b rind is (-sa, -s ) i l nir.

K miyy t budaq cüml sind budaq v ba cüml l ri ba layan vasit l r. K miyy t budaq cüml li tabeli mür kk b cüml nin ba v budaq cüml l rin ba layan vasit l ri n z r alaraq, a a dak variantlar n göst rm k olar:

1)Budaq cüml d n q d r ba lay c sözü, ba cüml d is “q lib” söz kimi o q d r sözü i tirak edir. M s.: Bu madd l ri utopiya adland rmaq n q d r yanl d rsa, real hesab etm k d o q d r qorxuludur. (H.Mehdi)

2)Budaq cüml d n q d r sözü olur, ba cüml d “q lib” söz kimi bir o q d r sözl ri i tirak edir. M s.: Adam n q d r kiçiklik


— 357 —

el s , bir o q d r böyüyür. (M. brahimov) Bilirs n d , u aqlar ata-analar n n i i il n q d r çox maraqlansa, bir o q d r yax d r. (H.Mehdi)

3)Budaq cüml d n q d r sözü, ba cüml d “q lib” söz kimi bir el sözü olur. Bir el sözü bir o q d r m nas nda i tirak edir. M s.: N q d r aç q dan san z, bir el m n sizd n raz olaram.

4)Budaq cüml d n q d r, ba cüml d “q lib” kimi be o q d r, on o q d r, yüz o q d r v s. sözl r i tirak edir. M s.: Bir günd n q d r ceyran vurmu dularsa, be o q d r X lil pa an n qo unundan q rd lar. (“Koro lu”)

5)Budaq cüml d n q d r, ba cüml d “q lib” söz kimi onun qar l olan söz i l nmir. Lakin ba cüml y o q d r, bir o q d r sözl rini lav etm k olar. M s.: N q d r f hl laz m olsa, ba bana dey rs n g tirsin. (H.V zirov) N q d r des n, alaram. (S.S.Axundov)

K miyy t v d r c budaq cüml l ri bir-birin çox yax nd r. H r ikisinin ba cüml sind q lib söz kimi daha çox o q d r sözü i l nir. H r ikisin n q d r?, n d r c ? suallar n verm k olur. Bunlar a a dak kimi f rql ndirm k olar:

D r c budaq cüml si ba cüml d lam tin d r c sini bildirir, buna gör d sif t v z rfl ifad olunan üzvl r aid olur. K miyy t budaq cüml si is ba cüml d ya bildir n üzvün k miyy tini bildirir. M s.: H y tin içi o q d r qaranl q idi ki, evl r ç tin seçilirdi. (Mir C lal) – lam tin d r c sini bildir n d r c budaq cüml si.

O q d r qoyun-quzu, o q d r mal-qara, o q d r at vard r ki, saymaqla qurtarmaq olmaz. ( .V liyev). – yan n k miyy tini bildir n k miyy t budaq cüml si.

K miyy t budaq cüml si ba cüml d ki h r k t v ya lam tin k miyy tini bildirir.


— 358 —

K miyy t budaq cüml sinin tipl ri. Ba v budaq cüml nin yerin , ba lay c vasit l r gör k miyy t budaq cüml sini d iki tip ay rmaq olar:

Birinci tip. Budaq cüml ba cüml d n sonra i l n r k ona ki ba lay c s il ba lan r. Ba cüml d budaq cüml nin q libi kimi o q d r, o k miyy td , o miqdarda sözl ri i l nir v budaq cüml -si vasit sil izah edilir. M s.: ll rini o q d r ovu durmu du ki, barmaqlar q pq rm z olmu du. ( .V liyev) O q d r ömrüm olay-d ki, Fikr tin toyunu gör ydim. ( .V liyev) Lal nin m h bb ti m n o q d r güc v qüvv t vermi dir ki, lap günü bu gün da n ba na qalxaca am. ( .V liyev) Yolda lar m z o q d r müt ssir oldular ki, bir çoxlar a lad . (Y.V.Ç m nz minli) A birç k qar lar o q d r na l bilirl r ki, ilin üç yüz altm be gününü dan salar, yen d qurtarmaz. ( .V liyev)

Bu tipd budaq cüml ba cüml y intonasiya il d ba lana bilir. M s.: Dün n gündüz gözünüzü zill yib o q d r baxd n z, qrafini sal b s nd rd m. ( .V liyev) Keç n cüm ax am bizim M rdan b yin t ziy sind o q d r a lam am, gözümd n bir Kürc k ya gedib. ( .Haqverdiyev)

kinci tip. Bu tipd budaq cüml vv l, ba cüml sonra g lir v budaq cüml ba cüml y n q d r, h r n q d r ba lay c sözl ri il ba lan r. Ba lay c sözd ki dat , budaq cüml nin sonunda -sa, -s kilçisi növb li kild i l n bil r. Ba cüml d qar l q bildir n o q d r, o q d r d , bir o q d r, bir o q d r d sözl ri i l nir. Budaq cüml vasit sil qar l q bildir n bu sözl r izah olunur, ayd nla d r l r, konkretl dirilir. M s.: Onun q l mi n q d r yum aq, insan heyran ed n xsiyy tdir. D nizd ki bal q ac adam n q d r doydurursa, m hbuslara da bu ümid o q d r t s lli verirdi. Buruqlar v zavodlar n q d r uca idis , onlar n kölg sind çal an f hl l rin ya ad evl r bir o q d r alçaqd . (M.S.Ordubadi) N q d r göz l, s mimi oxuyurdusa, o q d r quru, r smi ifad il dill ndi. (B.Bayramov) Mehriban


— 359 —

qarda m, insan irad c n q d r z if olarsa, b dbinlik onu bir o q d r art q tutar. (C. lib yov) N q d r çox a lasa, o q d r yax d r. (M.Hüseyn) Dü m n qar n q d r amans z qsa, müdafi sin qar da o q d r amans z olaca q. ( .V liyev) Arxa n q d r möhk m olsa, qohumlar özl rini bir o q d r arxay n sanar. (Anar)

Qeyd: Ba cüml d qar l q bildir n el c , bir el , be o q d r, yüz o q d r, min o q d r, min qat v s. sözl r d i l n bilir.

Qo ulma budaq cüml si

Qo ulma budaq cüml si haqq nda m lumat. Qo ulma

budaq cüml si ba cüml d n sonra lav edil r k, onun m zmu-nuna qiym t verir, ya da ona aid lav m lumat verir. M s.: Q z al n n saçaqlar n didm kl m ul idi ki, bu da onun bir q d r

hirsl ndiyini göst rirdi. ( . bülh s n) ...Bir azdan sonra naxç -vanl lar n görü ün üçüncü bir n f r d daxil oldu ki, bu da mü llim Mirz M mm dqulu idi. (C.M mm dquluzad ) 9 görü d qap lara c mi 11 top vurulmu dur ki, bu da ilk növb d komandalarda h r birinin c dv ld ki v ziyy td n as l olmayaraq, xal u runda inamla mübariz apard na sübutdur.

Qo ulma budaq cüml sinin tipi. Qo ulma budaq cüml si ba cüml nin ya bir üzvün , ya da ümumi m zmununa aid olur. Ba cüml nin bir üzvün aid olan: M s.: Ancaq birc eybi var idi ki, o da onun çox dan mas v özünü öym si idi. (H.N z rli) Yaln z qap a z nda bir qoyun d risi sal nm d ki, eyx onun üstünd yl rdi. (S.Hüseyn)

Ba cüml nin ümumi m zmununa aid olan qo ulma budaq cüml si: M s.: Yaln z siz tan m rs n z ki, indi siz d tan yars n z. (C.Cabbarl )


— 360 —

Qo ulma budaq cüml sinin bir tipi vard r. Ba cüml vv l, budaq cüml sonra i l nir.

Qo ulma budaq cüml sinin komponentl rini laq l ndir n vasit l r a a dak lard r:

1)Komponentl rin laq l nm sin bu, o v zlikl ri köm k edir. Çox zaman v zlikl rin yan nda qüvv tl ndirici da (d ) dat i l nir. M s.: Oturmaq üçün birc yer vard ki, o da kilimin üstün sal nm dö k idi. ( .Hüseynov) Palatada bir-iki çarpay da yaral var idi ki, onlar da yat rd lar. Burada t k bir n f r özünü s rb st hiss edirdi ki, o da p nc r qaba ndak stolun arxas nda oturan katib köm kçisi idi. ( .Hüseynov) Solda da lap dalan n a z nda bir qap vard r ki, bu da töyl y girir. (H.N z rli)

2)Komponentl rin laq l nm sin bura, ora sözl ri köm k edir. Da (d ) dat n n i l nm si d mümkün olur. M s.: S hiyy m nt q sin ged n bir q ng, airan yol daha vard ki, oradan h m d d mir yol x tti keçirdi. ( . bülh s n)

3)Komponentl ri ki ba lay c s ba lay r. M s.: Klubda Rüst -min ad na layiq bir ey vard ki, o da t z c sal nm ya l r ngli qap idi. Sat c lar n çoxusu q ng, h tta göz l q zlar idi; onlar n ham s s rb st v laqeyd görk mli idil r ki, bu da daha q ng olanlar na xüsusi bir cazib darl q verirdi. (T.Drayzer) Dörd ayda 796 min manatl q tikinti i i görülmü dür ki, bu da n z rd tutuldu undan xeyli çoxdur.

Qo ulma budaq cüml si tabeli mür kk b cüml nin kompo-nentl ri aras ndan ki ba lay c s at lsa, onda cüml tabesiz mür k-k b cüml klini al r. Dilimizd bel cüml l r d i l nir. M s.: Birc papirosluq tütünüm var, bunu da el ax r gün üçün saxlam -am. ( . bülh s n)

4)Komponentl ri is lam ti ba lay r. M s.: L tifi maraqlan-d ran yegan bir ey var idis , o da ancaq öz d zgah idi. (H.Se-yidb yli) Xur ud xan m n söyüb biab r el m diyi bir n f r qalm -


— 361 —

d sa, o da m n idim. (S.Q dirzad ) O bu gün kimi el bilmi di ki, bu dünyan n birc yiy si varsa, o da Alaz n a ac d r. (Z.Qarayev)

Komponentl ri ki ba lay c s il ba lanan qo ulma budaq cüml l ri il is dat il ba lanan cüml l r aras nda inc bir f rq vard r. s (-sa, -s ) lam ti il ba lananlarda ir li sürül n fikr tam minlik yoxdur.

Qo ulma budaq cüml si il t yin budaq cüml si aras nda ox arl q. Qo ulma budaq cüml si il t yin budaq cüml si aras n-da ox arl q vard r. Müqayis ed k:

1.Kitabda d rin bir analiz v bir çox f ls fi fikirl r vard r ki, oxucu bird n-bir qavraya bilm z. (C.Cabbarl )

2.Suraxan va zal nda yaln z iki fayton vard ki, bunlar da ba qalar mindikl ri üçün bir çoxlar il b rab r m n d yerd qald m. (S.Hüseyn)

Birinci misaldak budaq cüml ba cüml d ki isiml r (analiz, fikirl r) möhk m ba l d r (onu t yin edir). kinci misalda is ba cüml d ki isiml (fayton) bunlar da sözl ri ba l d r v budaq cüml y imkan vermir ki, ba cüml d ki ismi t yin etsin. Bir növ, o, budaq cüml nin t yinlik laq sini q r r. Ona gör d , ikinci halda qo ulma budaq cüml si meydana ç x r.

d biyyat:




xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riyyat , 1975, s.112-188, 201-224, 228-232



— 362 —



7. E.H s nova. Mürr k b cüml l rin polipredikativliyi. Bak , ADU-nun n ri, 1986, s.51-68


9. M.Musayev. Müasir Az rbaycan dilind zaman budaq cüml l ri. – “Az rbaycan dili v d biyyat t drisi” (metodik m cmu ). Bak , 1979, 3, s.61-64

10. X.M mm dova, .Cavadov. Tabeli mür kk b cüml l rin semantik-qrammatik xüsusiyy tl ri. Bak , Müt rcim, 2000

11. Q.Kaz mov. Az rbaycan dilind tabeli mür kk b cüml nin inki af tarixi. Bak , “Elm v t hsil”, 2010


— 363 —

ÃÀÐÛØÛÃ ÒÈÏËÈ

ÌÖÐÿÊÊÿÁ ÚÖÌËÿËÿÐ

Mür kk b cüml l r iki t rkibd n ibar t oldu u kimi, daha çox

t rkibd n d ibar t ola bilir. Lakin neç t rkib hiss d n ibar t olursa-olsun bu t rkib hiss l r iki qütbd birl ir. Y ni ya tabesiz, ya da tabeli mür kk b cüml m l g tirir. Mür kk b cüml ümum n üç cür qurulu xüsusiyy tin malik olur.

1) T rkib hiss l rinin ham s sad qurulu lu olur; 2) T rkib hiss l rinin bir qismi sad qurulu lu, dig ri

mür kk b qurulu lu olur; 3) H r iki t rkib hiss si mür kk b qurulu lu olur. Bu xüsusiyy tl r eyni d r c d h m tabesiz, h m d tabeli

mür kk b cüml l r aiddir. Ona gör d dilimizd h m tabesiz, h m d tabeli mür kk b cüml l rin qar q tipi yaran r.

Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml l r

Tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri. Tabesiz mü-

r kk b cüml l r, ad t n, iki sad t rkib hiss d n ibar t olur. M s.: Bir güll at ld , M di Cahangir çinar kimi yer s rildi. bdül çox dedi, lakin F r c raz olmad .


— 364 —

B z n tabesiz mür kk b cüml l r üç sad cüml d n d ibar t ola bilir. M s.: Anas n n mülayim simas ciddi bir v ziyy t alar, arvad F rid nin üzün x fif bir sar l q qonar, qara b b kl ri bir ndi v vahim il tez-tez h r k t ed rdi. (M. brahimov) Da -

lar n quru f sd q odunu ç rt ldad , q lc mlar trafa s çrad , alovlar dilim-dilim olub göy qalxd .( . xl ) H m kül al mad , a tüstü laylar burula-burula havaya qalxd , k ndin üstünü el bil duman bürüdü. ( . xl ) Çat lm qa lar aç ld , s x lm dodaq-lar qaçd , q z bli adamlar bird n-bir n v mehriban oldular. (O.Salamzad ) Bütün bu müdd td n Z rif lini pianinodan ç kdi, n Gülü dinl m k h v sind n dü dü, n d likram yuyunmaqdan doydu. (B.Bayramov)

Tabesiz mür kk b cüml dörd sad cüml d n d qurula bilir. M s.: ü ni açd , probka a saqqal n stoluna q d r uçdu, part lt m ni diksindirdi, rab n köpüyü Nazl n n lin çil ndi. (B.Bay-ramov) Xoruzlar banlad , toyuqlar tordan töküldü, qap larda mal-qara m l m y ba lad , ancaq o oyanmad . ( . xl )

Tabesiz mür kk b cüml be sad cüml d n d ibar t ola bilir. M s.: Art q q çlar m sir, ba m gic ll nir, gözl rim qaral r, diz-l rim taq td n dü ür, ür yim z ifl yirdi. (B.Bayramov) Bird n çarpay c r lday b y r aland , asma çilç raq yüyrüy döndü, köl-g l r, i qlar divarlar boyu bir-birini qova-qova uçu du, taxta-lar n x lt s gec nin sakitliyind vahim li s sl ndi, oyaq q z bu t rp ni in n oldu unu k sdir n q d r yor un yatm ana dik at ld . (B.Bayramov) Mirz qay dar, Saybal sa al b aya a durar, bütün m nim mahal m qol ç k r, m n d peçatlaram, gönd r rik birba Nikolaya. (S.R himov)

Bel cüml l r tabesiz mür kk b cüml nin nisb t n sad v qütbl m y n qurulu lar d r. Tabesiz mür kk b cüml l r daha mür kk b qurulu da da i l n bilir.

S b b-n tic , qar la d rma, ayd nla d rma laq li tabesiz mü-r kk b cüml l r ad t n iki t rkibd n ibar t olur. Zaman, ard c ll q


— 365 —

laq li, y ni sadalama yolu il t l ffüz edil n birl dirm laq li cüml l r daha çox t rkib hiss d n ibar t olur. M s.: Göy tez-tez gurulday r, ild r m ax y r, hava b rk tutulur. ( .Haqverdiyev) Züleyxa ür kl dan r, Bilal diqq tl qulaq as r, s rinlik ota a dolub oturanlara l zz t verirdi. ( .V liyev) Tax l va amlay b tökülür, bostan alaq bas r, ba lar suvar lm r, t darük d mir yolu stansiyas na apar l b t hvil verilmirdi. böyük, i çi az, m suliy-y t a r, Anketov bu postda t z . (M.C lal) Bunlar n ham s sad qurulu lu tabesiz mür kk b cüml l rdir.

Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri. Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml l r a a dak kild formala r:

1)B z n tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rind n biri (v ya bir qismi) sad qurulu lu, dig ri tabeli mür kk b cüml

klind olur. M s.: Müharib nin üçüncü ili tamam oldu, ancaq Mövsümün yeri bilinm di ki, ail si bir t s lli tapa. t, ya qurtar r, düyü torbas yar ya enir, toyuqlar n sümüyü zibil ye iyin tökülür, a lava lar n say o q d r azal rd ki, birini götür nd bo süfr görünürdü.( .V liyev) Sabah gün ç raqlar yanana yax n sovet s dri il Murtuz day biz g ldi v m n ancaq bu vaxt ba a dü düm ki, Mükü ün bütün m ll ri sg rlikd n qa-y tmaq üçündür. ( . ylisli) Deyirl r, f r ldaqç san, inanm rd m.

2)B z n tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rind n biri sad , dig ri yen tabesiz mür kk b cüml klind olur. M s.: Qalxan m z idi eir bir zaman, indi eir oxdur, özümüz qalxan. ( hriyar) Bu cüml d birinci komponent – Qalxan m z idi eir bir zaman sad qurulu ludur. kinci kompnent – ndi eir oxdur, özümüz qalxan tabesiz mür kk b cüml klind dir. Bütövlükd cüml nin birinci v ikinci komponentl ri aras nda qar la d rma laq si oldu u kimi, ikinci komponentin t rkib hiss l ri aras nda

da (indi eir oxdur, (ancaq) özümüz qalxan) qar la d rma laq si vard r.


— 366 —

3)B z n tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rinin h r ikisi tabeli mür kk b cüml klind olur. M s.: Ali m kt b gir bils l r, qal b oxuyarlar, yox, g r gir bilm s l r, gedib Sumqa-y tda i l y rl r. ( .V liyev) Siz el bilirsiniz ki, m n c bh görm -mi avara bir ofer m, do rusu, m n d el bildim ki, siz r qoy-nunda nazlanm rköyün bir qad ns n z. st yirdim h r ged m, amma x b r verdil r ki, qatar i l mir. (S.R hman)

Bu c h td n a a dak cüml daha maraql d r: Biz bilirik ki, firq üç yer bölünür: birincisi sa lard r ki, on-

lar n s dri Buxarindi; ikincisi sollard r ki, onlar n s dri Trotski idi, o biril ri d ortabablard r ki, k ndd ura hökum tinin daya-

d rlar. (S.R hman) 4)B z n tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rinin h r

ikisi yen tabesiz mür kk b cüml klind olur. M s.: Bu s sl b rab r gah yaz g lir, çiç kl r aç r, qu lar do ma yuvalar na qay d r, gah pay z dü ür, x zan yarpaqlar yer tökülür, qu lar uçub isti ölk l r gedirl r.

5)B z n tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l rind n biri daha mür kk b qurulu a malik olur. M s.: Müayin el dik, h kiml r bu q na t g ldil r ki, yüz can olsa da, sa almaz.

Qar q tipli tabeli mür kk b cüml l r

Tabeli mür kk b cüml l r iki t rkibd n ibar t oldu u kimi, çox t rkibd n d ibar t ola bilir. Ad t n, budaq cüml l r hesab na mür kk bl ir v çoxbudaql tabeli mür kk b cüml l r m l g tirir. Tabeli mür kk b cüml adi halda iki t rkibd n, y ni ba v budaq cüml d n ibar t olur. Ba lay c vasit l rd n as l olaraq gah ba cüml vv l, budaq cüml sonra, gah da ksin qurulur. M s.: Bu yerl r m nim gorgah md r, çünki anam m nim h sr timi burada ç kib. ( .V liyev) M n s kkiz ya nda idim, atam v fat


— 367 —

etdi. ( .V liyev) Bu cüml l rd n birincisind ba cüml vv l, ikincisind is budaq cüml vv l i l nmi dir.

Qar q tipli tabeli mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri. Qar q tipli tabeli mür kk b cüml l r a a dak qurulu da olur:

1)Ba cüml sad qurulu lu, budaq cüml tabesiz mür kk b cüml klind olur. M s.: Bu gün büsbütün inand m ki, X d r n k r ntisi iti, qolu güclü, ür yi alovludur. ( .V liyev) Oras do ru-dur ki, g lin qay nanadan gileyli, qay nana g lind n naraz olur. Ay müs lmanlar, bilin ki, islam hökum timiz t z dir, cavand r, qüvv si azd r.(M.C lal) mio lu, m n art q fsus el yir m ki, biz ölüb ged c yik, amma bu göz l hvalatlar yaddan ç xacaqd r. (C.M mm dquluzad ) hm d yaz rd ki, köhn s dri ç xartd lar, kin i i çox pis gedir, klubun tikintisi dayand r l b, dedi-qodu

k ndi bürüyüb, v ziyy t çox a rd . (B.Bayramov) Hissiyyat n kökü oras ndad r ki, r blinski böyük t sir gücün malikdir, ondan qaçmaq, ona m hkum olmamaq ç tindir, onun i v h rar ti sars d c bir qüvv y malikdir. (C.Cabbarl ) ndiki kimi yad mdad r, müharib ba land , atam apard lar, biz d ev-e iyi at b k nd köçdük. (M.C lal) El bildi ki, cürd k lin çatanacan aylar, ill r keç c k v onun gücü, s bri tük n c k. ( .M likzad )

2)B z n ba cüml sad , budaq cüml tabeli mür kk b cüml klind olur. M s.: Üzünd n b llidir ki, ya az olsa da, ömrünün

çoxu gedibdir. (M. brahimov) Atalar var ki, on ildir ki, aylarla Bak ya ayaq döyür. ( .V liyev) Qaçay ba a dü dü ki, g r atas sevinirs , onun q lbinin ill rl qaranl q qalan gu sind n s bir i q do ubdur. ( .M likzad )

3)B z n ba cüml sad qurulu lu, budaq cüml paralel v ya tabesiz mür kk b cüml klind olur. M s.: Sonra h r n Sad n fikrin g l rdi, h r bir yax x b rl r, hvalatlar e id rdi, ya qeyri bir m tl b yad na dü rdi, lüstü g lib m ni tapard . (C.M mm dquluzad ) Can yand rd nm , slam yolunda i gördün-mü, n silb n sil yey c ks n.(M.C lal) Bilirdi ki, bu qala onun ata


— 368 —

yurdu Qaraba dan çox-çox uzaqda, Az rbaycan n o biri ba nda-d r v bu qalan indiki naxç vanl lar n cdadlar n n cdadlar tikibl r. ( .M likzad )

4)Birinci, ikinci v üçüncü cüml l rin ksin olaraq budaq cüml sad qurulu lu, ba cüml mür kk b cüml klind olur. M s.: Çinarl kolxozuna g l nd mran n li çal r, aya oynay r-d , çünki quyru a cummu du.( .V liyev) El ki k ndd n gönd -ril n ey qurtar r, qarda n n münasib ti d yi ir, qarda arvad -n n üz-gözünd n z h r tökülür.( .V liyev) Umudun qulaqlar nda u ultu qopdu, özü d bilm di ki, bu n u ultudur. ( .M likzad )

5)B z n ba cüml tabesiz, budaq cüml tabeli mür kk b cüml klind olur. M s.: Birc rti vard v deyirdi ki, gec q z u a piyada k nd qay da bilm z, ona gör d g r k h r d f onu ma nla g tir siniz.(S.R hman)

6)B z n h m ba cüml , h m d budaq cüml tabeli mür kk b cüml klind olur. M s.: Söz yox, o k sin ki bu hvalatdan x b ri yoxdu, m nim sözl rim inanmayacaq, çünki, do rudan da, e yin itm kliyi bir el t ccüblü ey deyil ki, bundan bir q rib hvalat da ç xs n. (C.M mm dquluzad ) Bu cüml d çünki ba lay c s na q d r olan hiss ba cüml dir. Yerd qalan hiss is s b b budaq cüml sidir. Ba cüml nin qurulu u bel dir: budaq cüml +ba cüml . H m d ba cüml mübt da budaq cüml li tabeli mür kk b cüml d n ibar tdir. Budaq cüml nin is qurulu u bel dir: ba cüml +budaq cüml . H m d budaq cüml d r c budaq cüml li tabeli mür kk b cüml d n ibar tdir.

7)B z n ba cüml sad qurulu lu, budaq cüml paralel budaq cüml li tabeli mür kk b cüml klind olur. M s.: Keç n ay komsomol iclas nda onu x b rdar etmi dil r ki, g r öz üz rind çal masa, yolda lar il r ftar n d yi m s , komsomol s ralar n-dan ç xar lacaqd r. (S.R hman) Bu cüml nin ki ba lay c s ndan sonra hiss si tamaml q budaq cüml sidir. Tamaml q budaq cüml -


— 369 —

sinin özü is paralel rt budaq cüml li tabeli mür kk b cüml klind dir.

8)B z n budaq cüml daha mür kk b qurulu a malik olur. M s.: M nim dediyim odur ki, adam olmaq üçün dan maq azd r, çünki qramafon da dan r, amma adam deyil.Güld st ba a dü dü ki, qarda cavab tapmaqda ç tinlik ç kir, ba a dü dü ki, indi bu söhb tin, bu ikay tin m qam deyildi. ( .M likzad )

9)B z n budaq cüml nin özünün ba cüml si olsa da, h min budaq cüml dig r bir budaq cüml üçün ba cüml rolunda olur. M s.: Umud gördü ki, onlar yan-yana dayan b el q q r rlar ki, s sl ri sah nin o ba nda e idilir. ( .M likzad )

10) Tabeli mür kk b cüml nin birinci komponenti (ba cüml ) v ikinci komponenti (budaq cüml ) birl r k üçüncü komponentin (cüml nin) ba cüml si olur. M s l n1: Biz yax bilirik ki, s n tl rin ümd si d biyyatd r, çünki heç bir s n t növü d biyyat q d r idrak v t svir qüdr tin malik deyil. (“Az rbay-

can” jurnal ) ndi m nim yad mda deyil ki, m n ka z nec oxudum, çünki gözl rimi toz bürümü dü... (C.M mm dquluzad ) O armudu s n verm mi i a tutub bax rm ki, görsün yeti ib, ya yox, çünki ay kal armud yem z. ( . f ndiyev)

11) Tabeli mür kk b cüml nin ikinci v üçüncü komponenti (ikinci komponenti ba , üçüncü komponenti budaq cüml olmaqla) tabelilik laq si il ba lan r v birinci komponentin budaq cüml si olur. M s l n2: Bir n f rd n x b r tutdum ki, Qazax mahal nda b yin ilx s nda “Dilboz” n slind n bir at var ki, dünyan n yar s na d y r. ( .Haqverdiyev) ... A alar, m lumdur ki, filan söhb t bir el m tl b traf nda gedir ki, bu üç dövl td n biri raz qalan yerd o biril r g r k mütl q naraz olalar. (M. brahimov) Gül b tin yax bilirdi ki, xan m ancaq o zaman

1 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti. Bak , 1986, s.71-722 Yen orada. 73-74


— 370 —

qolunu çirm l deyir ki, a r bir i görm k laz md r. (“Az rbay-can” jurnal )

12) Tabeli mür kk b cüml nin ikinci v üçüncü komponentl -ri (ikinci komponent ba , üçüncü komponent budaq cüml olmaq

rtil ) tabelilik yolu il ba lan r v birinci komponentin ba cüml sind olur. M s l n1: Üstünlüyün öz t r fimd oldu unu hiss edirdims d , etiraf etm liy m ki, b z n m nd übh l r d do urdu. (G.Hüseyno lu) Bax, bir d qaçmaq fikrin dü s n, bu süngünü ür yinin ortas ndan el vuraram ki, ucu qarn ndan ç xar. (S.R himov) g r bu duy u v hissl r olmazsa, onda biz bir-bi-rimizi el unudar q ki, el bil dünyaya heç g lm mi ik. (Radi ev)

13)Tabeli mür kk b cüml nin birinci v ikinci komponentl ri (ikinci komponent ba cüml olmaq rtil ) tabelilik yolu il ba lan r v üçüncü komponentin ba cüml si olur. M s l n2: On-suz ya amaq m nim üçün n q d r ç tin olsa da, h yatdan getm k ist mir m, çünki bu m nim t r fimd n nam rdlik olar. ( . f ndi-yev) Artist bu rolu oynayark n yalanç poetikaya, saxtal a azac q yol vers ydi, böyük x ta etmi olard , çünki, yalanç poetika v t zahürçülük n inki m hdud imkanlar daxilind sönük t svir olunmu obraz qüvv tl ndirmir, ksin z ifl dir. (C.C f rov)

g r u aqlar olmasayd , b lk d , brahim Lal ni çoxdan bo a-m d , çünki xasiyy tl ri heç tutmurdu.

14)Tabeli mür kk b cüml nin ikinci v üçüncü komponentl ri (ikinci komponent budaq cüml , üçüncü komponent ba cüml olmaq rtil ) tabelilik yolu il ba lan r v birinci cüml nin budaq cüml si v zif sind olur. M s l n3: Özüm d hiss edir m ki, dan b ür yimi bo altmasam, h r eyi etiraf etm s m, heç zaman, b lk d , ömrüm boyu sakitl bilm y c y m. (B.Bayramov)

1 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti. Bak , 1986, s.74-752 Yen orada. s.75-763 Yen orada. s.76-77


— 371 —

nan n ki, haraya q rar verils orada canla-ba la i l m y haz ram. (S.R himov) S n ba a dü ki, su dü s d , bünövr y t sir etm mi dir. (M.C lal) El yorulmu dum ki, qula m n dibind top da atsayd lar, bu cür tezd n qalxmazd m. (“Az rbaycan” jurnal )

15)Tabeli mür kk b cüml nin ikinci v üçüncü komponentl ri (ikinci komponent budaq cüml , üçüncü komponent ba cüml olmaq rtil ) tabelilik yolu il ba lan r v birinci komponentin (cüml nin ba cüml si olur. M s l n1: g r o x st y yax -yax baxsa, bir lo man olub h r k si n cür müalic ets bel , kimin ür yi f r hl nib aç lar? (S.R himov) Vaxt nda g ls n, tap rsalar da, vv lki yerini tuta bilm y c ks n. g r m n olmasayd m, lap bu dünyan n bütün buxalterl rini y b töks ydin, yen d ba tapa bilm zdin. (S.R himov)

d biyyat:


2. E.H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Bak , ADU-nun n ri, 1986, s.68-82

3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “As-poliqraf LTD” MMC, 2004, s.409-426


1 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan Dövl t Universiteti. Bak , 1986, s.77-78


— 372 —

ÌÖÀÑÈÐ ÀÇÿÐÁÀÉÚÀÍ

ÿÄÿÁÈ ÄÈËÈÍÄÿ ÚÖÌËÿ ÖÇVËÿÐÈÍÈÍ ÑÛÐÀÑÛ

Cüml l rd cüml üzvl rinin s ralanmas 1. Cütt rkibli, t k-

t rkibli cüml l rd , el c d , m qs d v intonasiyaya gör cüml növl rind (n qli cüml d , sual cüml sind , mr cüml sind , nida cüml sind ), müxt s r v geni cüml l rd , bütöv v yar mç q cüml l rd , sad v mür kk b cüml l rd , y ni cüml nin bütün növl rind cüml üzvl rinin s ras vacib m s l dir. Cüml d ki sözl r bir-biri il m na v qrammatik c h td n laq l nir, bu, m -s l nin bir t r fidir. Bununla bel , cüml d ki sözl rin s ras da sas m s l l rd n biridir. Cüml ni qurmaq üçün sözl r aras nda

m na v qrammatik laq il yana , cüml üzvl rinin düzgün s ralanmas n n z r almaq laz md r. ks t qdird , cüml nin ba v ikinci d r c li üzvl rinin funksiyalar bir-birin qar ar.

Cütt rkibli cüml l rd mübt dan n v x b rin yeri. Mübt da v x b r cüml nin ba üzvl ridir. Onlar cüml nin qrammatik sas n , iki qütbünü t kil edirl r. Cüml nin ikinci d r c li üzvl ri

is mübt da v x b r traf nda qrupla rlar. Bunun n tic sind

1 Cüml üzvl rinin s ralanmas bar d bax: .M.Cavadov. Müasir Az rbaycan d bi dilind sintaktik vahidl rin s ras . “Elm” n riyyat , Bak , 1977, s.44-105


— 373 —

cüml d mübt da v x b r zonas yaran r. Ona gör d cüml d mübt da v x b rin yerini bilm k laz md r. Bu m nada Az rbay-can dilind ks r vaxt mübt da cüml nin ba nda, x b r is so-nunda g lir. M s.: Hürü diksindi. (M. brahimov) O, uzaq rqli idi. (M.S.Ordubadi) Naxç van qalas mühasir olundu. (Y.Ç m n-z minli) Qulu at l r, dü ür, ç r r. (A. aiq)

Müasir Az rbaycan d bi dilind mübt dan n yerinin d yi m si a a dak hallarla ba l olur:

1)X b ri var, yox sözl ri il ifad olunan cüml l rd mübt da x b r zonas na aid olan üzvl rd n sonra g lir. M s l n: M kt bi-mizin ba ças nda ucaboylu, cavan bir yas m n a ac vard . ( . f ndiyev) Bu bar d onda ayd n bir mülahiz yox idi. ( . f n-diyev) Konsert salonunda oturma a yer yox idi. (M.Hüseyn)

2)T rkibl r mübt dadan vv l g lir v t rkibin subyekti mübt da kimi formala m r. M s l n: M n ti do ray b qurtaranda Gülq d m düyünün k fini y rd . ( .V liyev) Kül k sdikc Arazq ra boyu uzanan qar -qam t rp ni ir.

( .V liyev) hvalat bu m qama çatanda biz B hram mü llim sata b onu daha da b rk dara q snamal olduq. (S.R himov)

3)B z n h m t rkibin, h m d cüml nin subyekti eyni xs olur. T rkibd ki i cüml d ki i d n vv l g ldiyi üçün mübt da t rkibd n vv l g lir. Ancaq mübt dan t rkibd n sonra da i l tm k mümkündür. M s l n: Gec d n xeyli keçm sin bax-mayaraq irm mm d yatmaq ist mirdi cüml sini bel d i l tm k olar: irm mm d gec d n xeyli keçm sin baxmayaraq yatmaq ist mirdi. Bu m nada Adam çoxdan görm diyi bir tan na rast g ldikd d rhal onu tan ya bilmir v Tanya Mahmudun ona yax n-la d n gör rk n çox t ccüb el di cüml l rind mübt dan n yerini d yi dirm k mümkündür.

4)Mübt da qeyri-mü yy nlik bildirdikd mübt da x b r zonas na aid olan üzvl rd n sonra i l nir. M s l n: Gec d n xeyli


— 374 —

keçmi Göyt p nin k nar nda bir d st atl göründü. ( . xl ) Bu vaxt d hlizin qap s ndan sar ql bir ki i iç riy girdi. (S.R himov)

5)Mübt da söz birl m sind n ibar t olarsa v bu söz birl m sind qeyri-mü yy n v zlik i l n rs , mübt da x b r zonas n n üzvl rind n sonra g lir. M s l n: Ucqardak qara damdan kimins s ks k li s si e idildi. ( . xl )

6)Mübt da i in icraç s deyils , h m d x b r m chul feill rl ifad olunursa, mübt da x b r zonas na aid üzvl rd n sonra i l -nir. M s l n: Divar n dibind çarpay lar qoyulmu du. ( .Haqver-diyev)

7)Mübt da i in icraç s kimi ç x edir, ancaq ümumi v qeyri-mü yy n olur. Bel olduqda mübt da x b r zonas na aid olan üzvl rd n sonra g lir. M s l n: H y td s s-küy qalxd . ( . xl ) oranl düzd buynuzlu ilanlar m l yir. (S.R himov)

8)Mübt da söz birl m si il ifad olunduqda v cüml nin x -b ri m chul növd olduqda mübt da x b r zonas na aid üzvl rd n sonra g lir. M s l n: Yax nda ma n s si e idildi. ( .V liyev) lk s rl rinizd xalq ruhunun ayd n izl ri görünür. (M.Hüseyn)

Mübt da qeyd olunan m qamlarda cüml d öz yerini d yi s d , x b rin yeri d yi m zdir. Lakin x b r b zi hallarda cüml nin vv lind i l n bilir.

Cütt rkibli cüml l rd tamaml n yeri. Tamaml q cüml d x b r zonas na aid olur v x b rd icra olunan i i tamamlay r. Vasit li tamaml n formas imkan yarad r ki, o, cüml nin müxt lif yerl rind i l n bilsin. Ancaq vasit siz tamaml n yeri is cüml d sabitdir. Bu da imkan yarad r ki, vasit siz tamaml mübt dadan f rql ndir bil k. Bununla bel , vasit li v vasit siz tamaml q x b r aid oldu u üçün x b rd n vv l g lir. M s l n: Göd k ki i m nim sual ma gülürdü. (M.C lal) amxal anas na yax nla d . ( . xl )


— 375 —

Cüml d t yinin i tirak etm si tamaml n yerin t sir göst r-mir. Ancaq cüml d z rflikl rin i tirak vasit li tamaml n x b rd n uzaqla mas na s b b olur.

B z n bir cüml d bir neç tamaml q i tirak ed bilir. st r vasit li, ist rs d vasit siz tamaml q i tirak ed n cüml l rd tamaml n s ralanmas nda a a dak hallar özünü göst rir:

1)Cüml d h m vasit li, h m d qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q olduqda qeyri-mü yy n vasit siz tamaml q vasit li tamaml qdan sonra g lir. M s l n: Ay n n , s nd n bir ey soru aca am. (Y.V.Ç m nz minli) Q z anas ndan söz gizl tm z. ( .V liyev)

2)Cüml d ki tamaml qlardan biri mü yy n t sirlik halda, dig ri is ç x l q halda i l ndikd t sirlik haldak tamaml q ç x l q haldan vv l g lir. M s l n: O, rütb ni m h bb td n üstün tutdu. ( .V liyev)

3)Cüml d ki tamaml qlardan biri t sirlik halda, dig ri is “il ” qo mas vasit si il adl q halla i l n rs , onda t sirlik halda olan tamaml q vv l g lir. M s l n: X st bac lar n z if ll ri il birb bir ba r na bas b duz kimi yalad . (Y.V.Ç m nz minli)

4)Cüml d ki tamaml qlardan biri yönlük halda, dig ri is “il ” qo mas il adl q halda i l n rs , onda yönlük haldak tamaml q x b r daha yax n olur. M s l n: Biçar ana tutqun bir s sl o luna dedi. (Y.V.Ç m nz minli)

Cütt rkibli cüml l rd t yinin yeri. T yin t yinolunanla ba l d r. Ona gör d cüml d ba qa üzvl rin yeri t yinin yerin heç cür t sir etmir. Cüml d t yinin s ralanmas il ba l a a -dak lar vacibdir:

1)Bir qayda olaraq t yin t yinolunandan vv l g lir. M s l n: Polad tiy havada parlad . ( . xl ) Bülbüll r yan ql n m l rl ür k d rdl rini güll r söyl yirdil r. ( .Haqverdiyev) Çox ç km di ki, d r l rd n g l n sel arxlara sin vurdu. ( .V liyev)


— 376 —

2)Cüml d bir t yinolunan n bir neç qeyri-h mcins t yinl ri olur. Qeyri-h mcins t yinl rin növl ri bel olur: biri sli v ya düz ltm sif td n, ikincisi is isimd n ibar t olan t yinl r; biri h cm, forma bildir n, dig ri is r ng bildir n sif td n ibar t olan t yinl r; biri feili sif t v ya feili sif t t rkibind n, ikincisi isimd n ibar t olan t yinl r; biri v zlikd n, dig ri isimd n ibar t olan t yinl r; biri feili sif t, dig ri sif td n ibar t olan t yinl r v s. M s l n: Gül s r iri mis cama ç kdiyi penc ri atas n n qaba na qoydu. ( . xl ) ri ya l ç yirtk l r at l b yolun ortas na dü dü. ( . xl ) H y td dir kd n as lm t n k l y n yer dü üb danq ldad . ( . xl ) Bu da bina m kt bdir. Getdikc suyun s thin yatan çiskinli duman c l d ki ul un kollar na toxunaraq parçalan r. ( . xl )

Cütt rkibli cüml l rd z rfliyin yeri. Z rflik x b r zonas na aid olan ikinci d r c li üzvdür. Ona gör d bir qayda olaraq z rflik x b rd n vv l g lir. g r cüml ba üzvl rd n v bir z rflikd n ibar tdirs , onda z rflik x b rin yan nda g lir. Ancaq cüml d ba üzvl rl yana , dig r ikinci d r c li üzvl r d i tirak edirs , onda z rfliyin cüml d yeri d yi bilir. Z rfliyin cüml d n çox yerd yi m y m ruz qalan növü t rzi-h r k t z rfliyidir.

Ümumiyy tl , ikinci d r c li üzvl r aras nda n çox yerd yi m y m ruz qalan üzvl rd n biri t rzi-h r k t z rfliyidir. T rzi-h r k t z rfliyi feili x b rd n vv l g lir. M s l n: O, bütün günü s ssiz-s mirsiz dola r. ( . f ndiyev)

Cüml d bir t rzi-h r k t z rfliyi oldu u kimi, bir neç t rzi-h r k t z rfliyi d olur. Bu zaman s ralanma a a dak kimi olur:

a)T rzi-h r k t z rflikl rind n biri feili ba lama il , dig ri z rfl rl ifad olunduqda z rfl ifad olunan z rflik x b rin yan nda g lir. M s l n: Qap c r ldayaraq yava -yava aç ld . (S.Q dirzad ) g r z rf feili ba lamaya aid olarsa, onda z rf feili ba lamadan vv l g lir. M s l n: M ht ban bird n h çq ra-h çq ra a lad . (S.R himov)


— 377 —

b)Cüml d yerlik halda olan z rflik t rzi-h r k t z rfliyind n vv l g lir. M s l n: Raya faytonda t kc oturmu du. (M.S.Ordu-

badi) Q z lgüll r ay nda sürm yi m xm r kimi görünürdü. ( . f ndiyev)

Yönlük, t sirlik halda olan üzvl r t rzi-h r k t z rfliyind n sonra i l nir. M s l n: Z rnigar xan m ehtiyatla yar ana yax n-la d . ( . xl ) Bütün zal aya a qalxaraq onu alq lad . ( . f ndi-yev) Bird n evin p nc r si döyüldü. (S.V liyev)

Cütt rkibli cüml d zaman z rfliyinin yeri a a dak kimidir: a)M tn daxilind vv lki cüml sonrak cüml y zaman sa-

s nda ba lan rsa, zaman z rfliyi mübt dadan vv l g lir. M s l n: Bu zaman h ngçinin s si e idildi. (S.V liyev) Bu gün meydança-da xeyli u aq vard . (S.V liyev)

b)Zaman z rfliyi x b rd ki müc rr d zaman konkretl -dirm y xidm t etdikd mübt dadan sonra i l nir. M s l n: O, ax amüstü k sm c rla çay n q ra na g ldi. (S.R himov)

Cütt rkibli cüml d yer z rfliyi x b rd n vv l g lir. M s -l n: Bir aya yax n üçümüz bir çad rda ya ad q. ( .V liyev)

Yer z rfliyinin yerini d yi m sind a a dak hallar diqq ti c lb edir:

a)Qeyri-mü yy nlik bildir n mübt dalar x b r yax n yerl ir, yer z rfliyi mübt dadan vv l keçir. M s l n: Divar n yan nda çarpay lar qoyulmu du. ( .Haqverdiyev) Sarayda toy haz rl gedirdi. (Y.V.Ç m nz minli)

b)X b ri var, yox sözl ri il ifad olunan cüml l rd yer z rfliyi mübt dadan vv l g lir. M s l n: ç ri h rd balaca bir ota m var. ( .V liyev)

Cütt rkibli cüml d s b b z rfliyi ya mübt dadan sonra, ya da vv l g lir. M s l n: Hava yava -yava qaranl qla d üçün o,

m cmu ni qatlay b cibin qoydu. (M.Hüseyn) Pa a dal qap ya sar oturdu u üçün onu görm di. (M.Hüseyn)


— 378 —

Cütt rkibli cüml d k miyy t z rfliyi x b rd n vv l i l nir. M s l n: lyas M rdan az-çox tan y rd . (M.C lal) O, skamyan n yan nda çox oturdu, çox durdu. (M.C lal)

Cütt rkibli cüml l rd h mcins üzvl rin s ralanmas (yeri). Cüml d h mcins üzvl r olduqda h min h mcins üzvl rin s ralanmas nda bir qanunauy unluq olur. Bu qanunauy unluq imkan vermir ki, h mcins üzvl r yerini d yi sin. M s l n: Dan yeri sökül n q d r yedik, içdik, çald q, oynad q. (A. aiq) H r eld , h r obada müdrik qocalar da olurdu, d liqanl cavanlar da. Aradan bir il, be il, on il keçdi. Birinci cüml d yedik, içdik, çald q, oynad q h mcins x b rl rin s ralanmas nda bir qanunauy unluq var. kinci cüml d eld , obada (olurdu) v qocalar, cavanlar (olurdu), üçüncü cüml d bir il, be il, on il h mcins üzvl rinin s ralanmas nda bir qanunauy unluq özünü göst rir.

T kt rkibli cüml l rd cüml üzvl rinin s ralanmas (yeri). Cütt rkibli cüml l rd n f rqli olaraq t kt rkibli cüml l rd cüml üzvl rinin s ras möhk mdir. Burada s ran n pozulmas , s ran n d yi dirilm si t kt rkibli cüml nin cütt rkibli cüml y keçm si-dir. Halbuki t kt rkibli cüml y xas olan lam t budur ki, subyekt v predikatl q bir üzvd m rk zl ir, birl ir.

T kt rkibli cüml l rd tamaml q i tirak etdikd o, x b rd n vv l g lir. Z rflik i tirak etdikd tamaml q z rflikd n vv l v

sonra g l bilir. T rzi-h r k t z rfliyi is x b rd n vv l i l nir. Misallara diqq t yetir k: B lk B bir b y qand r blar ki, Q dir M mm d çör k ver nl r n slind ndir. (M.C lal) Q diri k ndd ya ama a qoymad lar. (M.C lal) M n özg nin adaxl s yam, bu yax nlarda m ni aparacaqlar. Müh ndis Soltan Soltanov ev g ldikd gec d n xeyli keçmi di.

Adl q cüml l r bir üzvd n ibar t oldu u kimi, geni adl q cüml l r bir neç üzvd n d ibar t olur. Bu zaman s ralanma a a dak kimi olur:


— 379 —

a) Bir t yin v bir ba üzvd n ibar t olan adl q cüml d birinci yerd t yin, ikinci yerd ba üzv g lir. M s l n: Boranl bir q gec si. (C.Cabbarl )

b) Bir z rflikd n v bir ba üzvd n ibar t olan adl q cüml l r-d birinci yerd z rflik, ikinci yerd ba üzv g lir. M s l n: Teatrda müdirin ota . (C.Cabbarl ) Qaraba da Bax gilin k ndi. (C.Cabbarl )

c)T yin, z rflik v ba üzvd n ibar t adl q cüml l rd birinci yerd z rflik, ikinci yerd t yin, üçüncü yerd is ba üzv g lir. M s l n: Kür sahilind böyük bir k nd. (C.Cabbarl ) Suxumda kiçik bir otaq. (C.Cabbarl )

ç) Bir neç t yin, bir z rflik v ba üzvd n ibar t adl q cüml -l rd birinci yerd z rflik, ikinci yerd t yin, sonra ba üzv g lir. M s l n: Ay n alt nda x fif, sol un bir sima.

d) Dild silsil klind olan adl q cüml l r olur v onlardan birincisi ikincinin, ikinci üçüncünün (v el c d dig rl ri bu ard c ll qla) yerini, zaman n göst rir. M s l n: Bak . Bahar ça . T bi t gülür. (M.Rahim) XVIII sr. Az rbaycan. Qazax mahal . Vidadinin evi. (S.Vur un) Bu cür silsil killi adl q cüml l r bir-biri il ba l olur.

Söz-cüml öz qurulu u il t kt rkibli cüml l rin dig r növl -rind n k skin f rql nir. Söz-cüml sinin yeri dedikd onun qon u cüml l r aras ndak mövqeyi n z rd tutulur.

Qrammatik c h td n cüml üzvl ri il laq dar olmayan sözl rin s ras (yeri). Bura ara sözl r v xitablar daxildir. Ara sözl r cüml d fikr münasib t bildirir v cüml l r aras nda laq yarad r. Bir qayda olaraq ara sözl r vv lki cüml d ki fikr münasib t bildirdikd cüml nin vv lind g lir. M s l n:

– Kolxoz torpa nda t s rrüfat n bütün növl ri inki af etm -s , kolxoz öhr tini itir r. slind , kolxoz öhr ti dey nd , s dr özünü n z rd tuturdu. ( .V liyev)


— 380 —

Ara söz v birl m söyl nil n cüml y aid olduqda daha çox mübt da zonas il x b r zonas aras nda yerl ir. M s l n: Mirz y demi dil r ki, rab, lb tt , g r k q rm z olsun. ( .Haq-verdiyev) sab yin qona , nec dey rl r, N z rin gözünü açd . ( .V liyev) Göd k ömürlü q günü, el bil, q sd n uzan r. ( .V liyev)

Xitablar cüml nin vv lind , ortas nda v sonunda i l ndi-yind n onlar n cüml d s ralanmas , yeri d üç bax mdan ( vv l-d , ortada v sonda) olur. M s l n: Ay q z, Ay Gül s r, dur çarda-

n üstün palaz sal. ( . xl ) Çox düz deyirs n, dris, Reyhan xan m da haql d r. Gönd ril n yer nec getm y bil rdim, Adil!

Mür kk b cüml l rd komponentl rin s ras (yeri). Mür k-k b cüml l r tabesiz v tabeli mür kk b cüml l r ayr l r.

Tabesiz mür kk b cüml l rd komponentl rin s ras (yeri) qar la d rma, s b b-n tic , ayd nla d rma, zaman laq li cüml -l rd daha çox c r yan edir. Qar la d rma laq sind birinci komponent qar la r, ikinci komponent qar la d r l r. M s l n: Araz dinm z-söyl m z soyunub yata na girdi, gözün yuxu getm di. (A. aiq) Leyla xan m Hac n n evin köçmü dü, lakin Hac il görü m k mümkün deyildi. (M.S.Ordubadi) Ür yim sözl doludur, lakin dan a bilmir m. (S.R hman)

Zaman laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl rinin ard c ll s ralanman qoruyur. M s l n: oranl düzd buynuzlu ilanlar m l yir, c rc ramalar n c r lt s ndan qulaq tutulurdu. (S.R himov) Bir neç c rg boz kürsü düzülmü böyük, uzun zal n arxas ndak iri qap c r ldad , göd kc li ar q ki i iç ri gir n kimi papa n lin ald , zal bo görüb sa a-sola döyükdü. (M.C lal)

S b b-n tic laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponent-l rinin s ralanmas nda s b bi bildir n komponent vv l, n tic ni bildir n komponent is sonra g lir. M s l n: Gün batm , eyvan qaranl qla m d . ( .V liyev)


— 381 —

Ayd nla d rma laq li tabesiz mür kk b cüml nin kompo-nentl rind n ikincisi birincisini izah edir, ayd nla d r r. Bir qayda olaraq ayd nla d ran cüml ayd nla d r lan cüml d n sonra g lir. M s l n: Ür yim min cür fikir g lirdi, bu nec i dir: Yoxsa Qulam özg bir arvad al b, m n k l k g lm k ist yir?

Tabeli mür kk b cüml nin komponentl rinin s ralanmas (yeri). Tabeli mür kk b cüml l rd ba v budaq cüml l r olur. Ona gör d onlar n s ralanmas nda iki hal diqq ti c lb edir:

a) Ba cüml vv l budaq cüml sonra g l n tabeli mür kk b cüml l r: mübt da budaq cüml si, x b r budaq cüml si, t yin budaq cüml si, tamaml q budaq cüml si, k miyy t budaq cüml si, m qs d budaq cüml si, s b b budaq cüml si.

Qeyd: Tabeli mür kk b cüml l rin bir qismind (m s l n, mübt da budaq cüml sind , x b r budaq cüml sind , t yin budaq cüml sind , tamaml q budaq cüml sind v s.) budaq cüml vv l, ba cüml sonra da g l bilir.

b) Budaq cüml ba cüml d n vv l g l n tabeli mür kk b cüml l r: zaman budaq cüml si, yer budaq cüml si, rt budaq cüml si.

d biyyat:



3. .M.Cavadov. Müasir Az rbaycan d bi dilind sintaktik vahidl rin s ras . Bak , “Elm” n riyyat , 1977, s.44-105


— 382 —

ÌÖÐÿÊÊÿÁ ÑÈÍÒÀÊÒÈÊ

ÁÖÒÞÂ-ÌÿÒÍ

Mür kk b sintaktik bütöv-m tn haqq nda m lumat. Mür k-

k b sintaktik bütöv-m tn dilçiliyin g nc sah l rind n biridir. Mür kk b sintaktik bütövl ri-m tni öyr n n dilçilik öb si m tn dilçiliyi adlan r. Müxt lif cüml l rin birliyi m tni yarad r. M tn (m tn r b m n li sözdür) tekst d deyilir. Tekst termini lat nca tekstum sözünd n olub “ laq , birl m ” dem kdir. Dem li, müx-t lif cüml l r laq l nir, birl ir v m tni yarad r.

st nil n bir d bi-b dii m tn parças n m tn dilçiliyi müxt lif istiqam tl rd (fonetik, leksik, morfoloji, sintaktik) t hlil c lb ed bil r.

d bi-b dii m tn struktur-m na bütövlüyün malik olmaqla makro-m tn v mikro-m tn bölünür. Makro-m tn struktur-m na bütövlüyü bax m ndan h cmc bir s rdir. Daha do rusu, s rin h cmidir. Makro-m tnd s rin m zmunu h cmind n as l olma-yaraq özü uzunlu unda olan vahid bir cüml dir1.

Qeyd: B z n sintaktik bütövl abzas (almanca absatz–ba lan c s tird ç kilm ; sintaktik bütöv) aras nda uy unluq axtar l r. Ancaq bilm k laz md r

1 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : MTM- nnovation, 2016, s.223


— 383 —

ki, bir mikro-m tn bir abzasda veril bilir v bu zaman abzasla sintaktik bütöv eynil ir. Ancaq b z n is bir sintaktik bütöv bir neç abzasda verilir. Bu, mü llifin üslub qüsuru kimi q bul edilir. B z n d b dii dild bir abzasda bir neç sintaktik bütöv verilir. Bu hal üslub s lisliyi kimi xarakteriz olunur.

Mikro-m tn makro-m tnin t rkib hiss sidir. Dilçilikd mikro-

m tn anlay “mür kk b sintaktik bütöv”, “period”, “diskurs”, “abzas”, “frazafövqü vahid” terminl ri il d ifad olunur. Ancaq bu terminl r anlamlar na gör bir-birind n f rql ndirilir. Bunlardan tekst termini struktur-semantik c h td n cüml d n yüks kd dayan r. Cüml d , tekst d sintaksisd öyr nils d , tekst cüml d n daha yüks k yarusdur. Tekst emik tekst v etik tekst dey iki istiqam td yana l r. Emik tekst dil, etik tekst nitq s viyy sin aiddir1.

M tnin formala mas m rh l si. M tnin komponentl ri cüm-l l rd n ibar tdir. Cüml l rin m tnin komponentin çevrilm si vacib rtdir. Odur ki, m tnin formala mas üç m rh l d n keçir: 1) ba lan c m rh l ; 2) orta m rh l ; 3) son m rh l .

Ba lan c m rh l giri kimidir, m tnd ki dig r cüml l r ona uy unla ma a çal r. M tnin orta m rh l si ba lan c m rh l d sas qoyulan m zmunun aç l na xidm t edir. Bu m rh l d

ba lan c m rh l d ki abstrakt giri konkretl m y do ru gedir. M tnin son m rh l si n tic y xidm t edir. Bunlar – ba lan c m rh l , orta m rh l , son m rh l m tnin kompozisiyas n yarad r. M tnin kompozisiyas n bir mikro-m tn sas nda izah ed k: K ndd çox adam bizim ail y Mamed mirova gör hörm t edir, bizi adaml bilirdil r. Arvadlar mamama “S nin n d rdin, ay Sitara, ad rayonnan bir qarda n var” deyirdil r. M n u aq olsam da, bütün bu nüanslar ba a dü ür v ona uy un h r k t edirdim. ( li mirli) Burada birinci komponent (K ndd

1 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : MTM- nnovation, 2016, s.225


— 384 —

çox adam bizim ail y Mamed mirova gör hörm t edir, bizi adaml bilirdil r) ba lan c m rh l y , ikinci komponent (Arvadlar “S nin n d rdin, ay Sitara, ad rayonnan bir qarda n var” deyirdil r) orta m rh l y , üçüncü komponent (M n u aq olsam da, bütün bu nüanslar ba a dü ür v ona uy un h r k t edirdim) son m rh l y aiddir. Misaldan göründüyü kimi, son m rh l ba lan c v orta m rh l ni konkretl dirir. H m d bütöv bir m na tarf nda komponentl ri birl dirir.

M tnin ba lan c, orta v son m rh l si bir kompozisiya yarad r. Buna m tnin kompozisiyas dem k olar. st nil n bir m tnd m tnin ba lan c n onun orta m rh l si müxt lif istiqam tl rd inki af etdirir, z nginl dirir. Son m rh l is sas m qs di, informasiyan tamamlay r. M s l n: Zemfira ba n qald rd , gözl rini gücl açd . Gün gözqama d r c üalarla

f q saç rd . O vv l heç bir ey görm di. Öz-özün mr edirmi kimi: “Nec olur olsun, durmaq laz md r – dey ll rini yer dayad , aya a qalxmaq ist rk n beli b rk s rpdi, sanki onu arxadan ne t rl dil r. Gücl yerind n t rp ndi. Kür kl rind ki a r , qulaqlar ndak gurultu onu d h t g tirmi di. O, heç bir ey, h tta öz s sini bel e itmirdi. (S.V liyev) Bu m tnd birinci

komponenti (Zemfira ba n qald rd , gözl rini gücl açd ) sonrak komponentl r müxt lif istiqam tl rd inki af etdirir, z nginl -dirir. Sonuncu komponent (O, heç bir ey, h tta öz s sini bel e itmirdi) is sas m qs di, informasiyan tamamlay r. Ancaq sas m qs di, informasiyan tamamlama n özün d rti yana maq laz md r. Ona gör ki, yuxar dak m tn h l tamamil bitm mi -dir. Onun ard a a dak kimidir:

Bir neç add m getm mi di ki, haldan dü üb yenid n yer s rildi, a r dan inild di. Göz ya lar üzünün tozuna qar d , sif tind boz l k l r yarand . (S.V liyev) H l yen d m tn tamam bitm mi dir. Bunu m tnin davam bir daha t sdiq edir:

Fikrini toplaya bilmirdi. Niy bu gün dü üb? Bu, n hvalat-d r? Aha, yad na dü dü. O, ax r nc yaral lar d st sini g mi il


— 385 —

yola salm d . Gör s n, o vaxtdan neç saat keçib? Yen d infor-masiya m tnd tamamlan b qurtarmam d r. M tn yeni informa-siya il davam edir:

Bu, s h r tezd nin hvalat idi, – lap erk nin dan ulduzu gö-rün n vaxt n. D nizd n s rin yel sirdi. Zemfira bir sg rl g mi göy rt sinin saman dö n n sah sin x r kl yaral da y rd . (S.V liyev) Bir sözl , m tnd ki informasiyalar müxt lif istiqam t-l rd inki af edir, z nginl ir, ancaq informasiya qurtarm r. M tn aid informasiyalar davam edir. Bunu yuxar dak m tnin dava-m nda da görm k olur:

Bird n hava h y can siqnal e idildi. Bu zaman x r kd ki yaral lar da t vi dü dül r. Zemfira t l sirdi. O, yaral lar lax-layan pill k nl qald ra-qald ra onlar n taleyi haqq nda fikirl irdi.

Zemfiran n ll ri sirdi, a r x r k aparmaqdan ayaqlar bir-birin dola rd , ba f rlan rd . Yaral lar n s sini e idirdi: “Tez ol, bac , tez ol! Dü m n t yyar si... Özünü qoru!” Sonra qulaqbat r c gurultu qopdu. D niz u uldad , suyu göy qalxd . Bu, “Xeynkel – 111” t yyar sinin atd bomban n s si idi. Zemfira son gücünü toplad , pill l rl g mid n a a dü dü. (S.V liyev)

Bel likl , qeyd olunan m tnd ki informasiyalar h l son h dd g lib çatmam d r. Ancaq informasiyalar toplusu m tnin m zmu-nunu z nginl dirmi dir. Eyni zamanda informasiyalar n qar l ql laq l ri m tnin m zmununun dol unla mas na xidm t etmi dir.

M tnin t rkibi. M tn cüml l rin qar l ql laq sind n yara-n r. H min cüml l r m tnin komponentl rini t kil edir. M tnin komponentl ri minimum iki komponentli, maksimum çoxkom-ponentli olur. ki komponentd n, y ni iki cüml d n ibar t olan m tn sad m tn adlan r. Üç v daha art q komponentd n, y ni cüml d n ibar t olan m tn mür kk b m tn deyilir. Mür kk b m tnl rd m tnin ba lan c, orta v son m rh l l rinin h r biri ayr -ayr l qda özünü göst rir. Onlar n h r birinin m tnd s rh d-l ri olur v h min s rh dl rin d qiqliyi d diqq ti c lb edir. Ancaq


— 386 —

sad m tnl rd m tnin h r üç m rh l sini ay rmaq mümkün olmur. Sad m tnd komponentl rd n biri ba lan c funksi-yas nda, ikincisi is sonluq funksiyas nda ç x edir. Dem li, sad m tnd ba lan c v sonluq m rh l sini ay rmaq olur. Sad m tnd orta m rh l ya ba lan c, ya da son m rh l nin m z-mununda i tirak edir. H m d sad m tnd qar la d rma laq si (tabesiz mür kk b cüml d ) özünü göst rir1: Biri sürücünün yan nda oturmu du, ikisi arxada. ( .M likzad )

M tnin koqeziyas . Burada m tnin komponentl rinin m na v struktur laq sini yaradan faktorlar iç risind t krarlar mühüm yer tutur. T krarlar m tnin bütövlüyün xidm t ed n spesifik v möhk m laq üsullar ndan biridir. Bel ki, m tnin mü yy n düyünlü yerl rind sözl r, söz birl m l ri, cüml l r t krar olunur v m tnin komponentl rini bir-birin ba lay r. Bu zaman m tnin bütövlükd m zmununu, m nas n d rk etm k asan olur. M s l n2:

M n dü m n m, m n dü m n m sizin qan içind üz n t xtü-ta-c n za! M n dü m n m sizin insan ti yey n ikiba l qartal n za! M n dü m n m sizin süngü v pulemyot üstünd duran hökmran-l n za! M n dü m n m sizin ikiüzlü qanl m hk m l riniz ! (C.Cabbarl )

Bu m tnd “M n dü m n m” t krar struktur-semantik t krar olmaqla vv ld g lir, cüml y uy unluq t kil edir. H m d vv ld g l n t krar kimi anaforik t krar adlan r. Bu t krar m tni struktur-semantik bax mdan el tamamlay r ki, onu ayr bir sintaktik qurulu hesab etm y ehtiyac qalm r. g r m tni bir orqanizm b nz ts k, onda anaforik t krar h min orqanizmin qurulu unun bir hiss si, bir üzvü, bir komponenti kimi q bul etm li oluruq.

M tnd struktur-semantik planda olan t krar söz birl m si klind d özünü göst r bilir. M s l n3:

1 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : MTM- nnovation, 2016, s.2882 Yen orada. s.2913 Yen orada. s.292


— 387 —

Ham n n gözl ri gülürdü, t k birc n f rd n ba qa, ham n z rl rini t bi t yataq el mi di; bax rd lar, sevinirdil r, t k birc n f rd n ba qa, ham m nzil tez çatma a t l sirdi, t k birc n f rd n ba qa. ( .M likzad )

Burada t krar rolunda söz birl m si bütövlükd m tni struk-tur-semantik bax mdan t kil edir, daha do rusu, m tnin kompo-nentl rini ba lay r.

M tnd struktur-semantik planda olan t krar söz klind d ola bil r. M s l n1:

Bu gec bütün k nd sevinirdi. Q zlar, g linl r sevinir, u aqlar, g ncl r, ixtiyarlar sevinir, bütün kainat bel sevinirdi. (C.Cabbarl )

Bu m tnd sevinir//sevinirdi sözü bütün m tni struktur-semantik bax mdan t kil edir, m tnin komponentl rini ba lay r. Ancaq bu m tnd h m d ellipsis ifad d var. Y ni formal olaraq öz ifad sini tapmayan, ancaq tapmas mümkün olan ifad . H min ifad bu gec birl m sidir. H min birl m birinci komponentd (Bu gec bütün k nd sevinirdi) i l nir. Ancaq ikinci v üçüncü komponentd (Q zlar, g linl r sevinir, u aqlar, g ncl r, ixtiyarlar sevinir, bütün kainat bel sevinirdi) formal olaraq i l nm s d , art rmaq olar.

M tnin komponentl ri aras nda m na v struktur laq si yara-dan vasit l rd n biri d söz s ras d r. Söz s ras il ba l m tn yaradan vasit l r iç risind inversiya, sintaktik paralelizmi, ksin söz s ras (xiazm ) mühüm yer tutur.

M tnd mü yy n üzvün öz yerini, s ras n d yi m si inversiya adlan r. Bu inversiya vasit sil m tnin mü yy n komponentl ri onunla (inversiya olunmu sözl ) laq y girir. Bel likl , inversiya vasit sil m tnin komponentl ri bir-biri il ba lan r. M s l n2: Ad Leylad r onun. H yat b xt v rlikl , q lbi ist kl rl

1 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : MTM- nnovation, 2016, s.2972 Yen orada. s.292


— 388 —

doludur. Dodaqlar ndak gülü l gözl rind ki sevinc kiz yaran-m d r. Ömründ n keç n on s kkiz ild ata-ana h mi bu yegan q zc az n naz n ç kmi , üstünd smi , onu ehtiyac n üzünü gör-m y , xiff tin n oldu unu bilm y qoymam lar. (S.Q dirzad )

Bu m tnd onun ad mür kk b mübt das nda sözl r yerini d yi mi v yerini d yi mi sözl r aras na Leylad r sözü daxil olmu dur. N tic d onun ad Leylad r strukturu ad Leylad r onun formas na dü mü dür. Onun sözünün inversiyas imkan yaratm -d r ki, ikinci komponent (onun) dodaqlar ndak ... v üçüncü komponent (onun) ömründ n ... birinci komponentl (ad Leylad r onun) m na v struktur laq si yaratmaqla m tni formala d ra bilsin.

M tni yaradan sintaktik paralelizmi odur ki, mü yy n sintak-tik komponentl r paralel i l nir v m tni yarad r. M s l n1: S d -fin qara gözl ri var idi, qara hörükl ri var idi... (Elçin) Bu m tnin birinci komponenti (S d fin qara gözl ri var idi) ikinci kompo-nentl (qara hörükl ri var idi) müqayis d tam kild verilmi dir. kinci komponentd ki S d fin sözü ixtisar edilmi dir. Ancaq

ixtisar edilmi bu söz sintaktik paralelizm olaraq h r iki komponentin m na v struktur bax m ndan laq l nm sin imkan yaratm d r.

M tni yaradan ksin söz s ras (xiazm ) onunla ba l d r ki, ikinci komponent birinci komponentl müqayis d inversiyaya u ray r. M s l n2:

Bu m nim ziz v q dim dostum Molla N sr ddin midir ki, h tta bunun o m z li jurnal n neç d f l rl gül -gül oxumusu-nuz v d f l rl oxuya-oxuya gülmüsünüz. (C.M mm dquluzad )

M tnd birinci hiss (gül -gül oxumusunuz) v ikinci hiss (oxuya-oxuya gülmüsünüz) yerd yi m y u ram d r. Ancaq bu yerd yi m bir vasit kimi m tnin yaranmas na xidm t etmi dir.

1 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : MTM- nnovation, 2016, s.2992 Yen orada. s.310


— 389 —

M tnin yaranmas nda onun komponentl ri aras nda qar l ql m na laq l ri d sasd r. Burada m tnin komponentl ri aras nda sadalama, qar la d rma, ard c ll q, eynizamanl l q münasib ti özünü göst rir.

M tnin komponentl ri aras nda sadalama münasib ti bel dir ki, burada m tnin bir komponenti ba qas ndan vacib olmur v m tn daxilind komponentl rin yerini asanl qla d yi m k olur. M s l n1: Yata-yata yan m z a r d . Dura-dura belimiz qurudu. (“Kitabi-D d Qorqud”)

M tnin komponentl ri aras nda qar la d rma laq si odur ki, m tnin komponentl ri bir-birini inkar ed n m nalarla ba l d r. Burada komponentl r aras nda laq ni gücl ndirm k üçün amma, ancaq, lakin v s. ba lay c lar ndan istifad olunur. M s l n2:

F hl l r M dib y kimi kraxmall yaxal q taxan, müh ndis formas geyin n, t mizliy xüsusi diqq t yetir n adamlara çox rast g lmi dil r. Ancaq onlar bu n rm nazik adamlarla M dib yin f rqini inc bir sövq-t bii il duyur, hiss edirdil r. (M.Hüseyn)

M tnin komponentl ri aras nda ard c ll q laq si odur ki, m tnd ki komponentl r aras nda ard c ll q münasib ti özünü göst rir. M s l n:

May n on birind qatar m z m nzil ba na çatd . Gürcüstan n Borjomi stansiyas nda dayand . Bizi Liganiy apard lar. Qospital-da üç aya kimi yatd m. Bir d Bak ya avqust ay n n birind limd a ac axsaya-axsaya qay td m. (H.Abbaszad )

M tnin komponentl ri aras nda eynizamanl l q münasib ti odur ki, m tnd ki komponentl rin t svir etdiyi hadis l r eyni zamanda ba verir. M s l n3:

nstitutun direktoru akademik bdül Eynullayev idi. Onun tibb ictimaiyy ti aras nda böyük hörm ti vard . Respublikada mikro-

1 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : MTM- nnovation, 2016, s.3042 Yen orada. s.3123 Yen orada s.309


— 390 —

biologiya elminin banisi say l rd . Xeyirxah insan, görk mli alim olan Eynullayevi ham sevirdi. (H.Abbaszad )

M tnd komponentl r aras nda m ntiqi-sintaktik laq d vacib rol oynay r. Burada m tnd ki vv lki komponentin predikat sonrak komponentin vv lind ç x edir. M s l n1:

M n yuxuda da Allaha yalvar rd m. Yalvar rd m ki, heç olmasa, m n bir qu qanad versin, göyd uçub u aqlar n ba na da töküm. ( . ylisli) Burada birinci komponentd ki predikat (yalvar rd m) ikinci komponentin vv lind ç x etmi dir.

B z n is birinci komponentin x b ri ikinci komponentin vv lind v zlikl ifad ifad olunur. M s l n2:

Biz K rb lay smay l n qiyam n yat rmaq üçün ged c yik. Bu i bizi heç kim m cbur el mir. (F.K rimzad ) Burada ikinci komponentd ki birl m (bu i ) birinci komponentin (K rb lay smay l n qiyam n yat rmaq üçün ged c yik) predikat n n v zlikl ifad sidir.

d biyyat:

1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.391-400 2. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “Aspo-liqraf LTD” MMC, 2004, s.428-444 3. K.Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak , MTM- nnovation, 2016, s.220-334

1 Kamal Abdulla. Az rbaycan dili sintaksisinin n z ri probleml ri. Bak : MTM- nnovation, 2016, s.3172 Yen orada


— 391 —

ÂÀÑÈÒÿËÈ Âÿ ÂÀÑÈÒÿÑÈÇ ÍÈÒÃ

Vasit li v vasit siz nitq haqq nda m lumat. Dan an v yazan xs ba qas n n nitqini ya heç bir d yi iklik etm d n, ya da mü yy n d yi iklik ed r k öz sözl ri il i l d bilir. Dem li, dan -an v yazan xs ba qas n n nitqini iki kild i l dir: 1) ba qa-

s n n nitqini heç bir d yi iklik etm d n i l dir v 2) ba qas n n nitqind mü yy n d yi iklik ed r k öz sözl ri il i l dir.

Ba qas n n nitqind heç bir d yi iklik etm d n i l dil n nitq vasit siz nitq deyilir. M s.: Q dim Çin müt f kkiri Konfutsi demi -dir: “Dan ark n üç m qama diqq t verm k laz md r: ba qas dan anda onun sözünü k sm m k; dan maq növb si çatanda susmamaq; dan ark n l-qol atmamaq”. Rus yaz ç s Maksim Qorki demi dir: “Dünyada el bir hikm t yoxdur ki, onu sad v ayd n sözl rl ifad ed bilm y s n”. Frans z filosofu, maarifçi, ictimai-siyasi xadim arl Lui Monteskyö demi dir: “S hv fikirl m k yaln z fikrin sahibin , s hv dan maqsa ham ya ziyan vurur”.

Ba qas n n nitqind mü yy n d yi iklik edil r k i l dil n nit-q is vasit li nitq deyilir. M s.: Q dim yunan filolosofu, riyaziy-yatç s Pifaqor demi dir ki, h r hans xalq n xarakterini öyr n-m k ist s n, n vv l onun dilini öyr nm lis n. Alman filosofu ohann efler demi dir ki, söz il öldürm k d olar, xilas etm k

d . Söz il bir ordunu ard nca aparmaq da olar, t klikd qalmaq da. Rus yaz ç s , müt f kkiri Lev Nikolayeviç Tolstoy demi dir ki, dil milyonlarla n slin yaratd dirid n d diri varl qd r.


— 392 —

Vasit siz nitqin qurulma formalar . Müasir Az rbaycan dilin-d vasit siz nitq a a dak formalarda qurulur:

1.Ba qas n n sözl ri oldu u kimi verilir. M s l n: Bir xeyli üzüm baxd . Sonra s si titr y -titr y dedi:

–M n s ninçün kim oldu umu bilmir m. Amma s n m nim-çün ölüms n!.. Ölümüms n, Nuhi, ölümüm!.. Yüz faiz bel di, yad nda saxla bird f lik: ölümüms n!!! (Zahid Sar torpaq) amil siqaretini sümürüb astadan dedi:

– Qarda o lu, bird n ça b o göl sar ged rs n haa... Oran indi, y qin, polisl r halaya al b. Özünü durdu un yerd i salarsan. A r mayan ba na d smal sar ma, getm ora. (Zahid Sar torpaq) O is , m n yax nla b, üstüm yildi, astadan dedi:

– Qurban olasan... min k r qurban olasan ad ç kil n o u aqlar ma, ail m !.. S ni tapdalay b, meyitini salard m yoxsa, küçük!.. (Zahid Sar torpaq)

2.Dan an n fikrini mü llif ifad edir. M s l n: H r d f kiray pulunu alma a g l nd hal- hval tuturdu, onun harada oldu unu heç soru murdu da, sad c , ged r kd : “Xalana salam dey rs n” – deyirdi. (Zahid Sar torpaq) Yen orada kölg y ox ar n s vard , el bil yen m n l el yirdi, amma bu d f , sanki: “Xo g ldin, Nihat, yolun aç q olsun!..” – deyirdi. (Zahid Sar torpaq) Be -alt add m atm d ki, qay td – “M n bu yax l heç vaxt unutmayacam” – deyib getdi. (Alpay Az r)

Misallardan göründüyü kimi, ba qas n n sözl rini oldu u ki-mi ver nd v dan an n fikrini mü llif ifad etdikd (y ni vasit -siz nitqin qurulma formalar n n h r ikisind ) cüml iki hiss d n ibar t olur: mü llifin sözl rind n v ba qas n n nitqind n.

Vasit siz nitqin cüml d i l nm yeri. Vasit siz nitq cüml d müxt lif yerl rd i l n bilir. Odur ki, vasit siz nitqin cüml d i l nm yerini a a dak kimi qrupla d rmaq olar:

1.Vasit siz nitq mü llifin sözl rind n sonra g lir. M s l n: H.B.Z rdabi haql deyir: “Dil bir eydir ki, öz hal nda saxlamaq mümkün deyil. El ki, art q eyl r l g ldi v al tl r d yi di, t -


— 393 —

z sözl rin q d ri günd n-gün artacaqd r. Bel sözl rin artma n n dil z r ri yoxdur, xeyri var”. (R.Rza) H zr t li deyib: “ nsan öz dilinin alt nda gizl nibdir, dan ma a ba la-yandan sonra a ll v ya a ls z olmas bilinir”.

2.Vasit siz nitq mü llifin sözl rind n vv l g lir. M s l n: “Ax o m n söz vermi di, n üçün getdi?” – dey q z öz-özün sual verdi. “Bu, sülh ça r d r”, – söyl di bütün ell r. “T rs o -lu t rs südün ç kib”, – dey ür yind o lunu yamanlad .

Vasit siz nitq il mü llifin sözl rinin f rqi. Vasit siz nitq il mü llifin sözl ri t l ffüz t rzin gör bir-birind n mü yy n q d r f rql nir. Dan an zaman mü llifin sözl ri, ad t n, adi intonasiya il t l ffüz olunur. Vasit siz nitq is mü llifin sözl rind n f rqli intonasiya il (nisb t n yüks k intonasiya il ) deyilir.

Vasit siz nitq il mü llifin sözl ri h m d yaz da bir-birind n seçilir. Bel ki, yaz da vasit siz nitq mü llifin sözl rind n a a dak dur u i ar l ri il f rql nir:

D rnaqda verilm kl f rql n n vasit siz nitq. Vasit siz nitq-d d rnaq i ar sind n a a dak hallarda istifad olunur:

1.Vasit siz nitq yaz da d rnaqda verilir v mü llifin sözl rin-d n ayr l r. Bel ki, h r hans bir mü llifd n, m tnd n sitat g tiri-lirs , onda h min sitat, parça d rnaq aras nda oldu u kimi verilir. Bel olduqda mü llifin sözünd n sonra iki nöqt qoyulur, d rnaq aç l r, veril n sitat n (parçan n) ilk h rfi böyük yaz l r, sitat (parça) qurtard qdan sonra d rnaq ba lan r. M s l n: Sonra ondan soru urlar: “Ey filosof, indi ki ölüm raz olubsan, de gör k, s -ni harada d fn ed k?” Sokrat t b ssüm edib deyir: “ g r m ni yenid n tapa bils niz, harda ist yirsiniz, d fn ediniz”, y ni “tap-d n z m n olmayaca am, m nim q brim olacaqd r”. (Qabusna-m ) Az rbaycan airi Seyid zim irvani demi dir: “Az bilib çox dan maq axmaql q lam tidir”. Rus yaz ç s , müt f kkir Lev Nikolayeviç Tolstoy demi dir: “Söz böyük nem tdir. Ona gör böyükdür ki, sözl insanlar birl dirm k d olar, ay rmaq da, sözl m h bb t d qazanmaq olar, dav t v dü m nçilik d ”.


— 394 —

2.H r hans bir xsin dü ünc l rini, ist kl rini yaz da ver r-k n mü llifin sözl rind n sonra iki nöqt qoyulur, d rnaq aç l r, veril n parçan n, m tnin (nitqin) ilk sözünün ba h rfi böyük yaz l r, parça, m tn qurtard qdan sonra d rnaq ba lan r. M s l n: Ey filosof, bu gün filank si gördüm, s nin bar nd dan r v t rifl y r k deyirdi: “ flatun çox böyük filosofdur, indiy q d r onun kimisi n olub, n d olacaqd r”. (Qabusnam ) Dara öldü-rüldükd n sonra sg nd r demi dir: “ mirin q fl ti, v zirin x -yan ti ahl m hv ed r”. (Nizamülmülk. “Siyas tnam ”) Türk dünyas n n böyük xsiyy ti bu Turxan demi dir: “Poeziya qafi-y y , ah ng , ritm sal nm sözl rd n daha çox sözl rl ifad olunmu ritm v ya ah ngdir. H tta bel dem k mümkündürs , sözl rl ç kilmi tablo v ya sözl rl ritml nmi musiqidir”.

3.B z n vasit siz nitq mü llifin sözl rinin iç risind verilir v bu zaman vasit siz nitq mü llifin sözl rind n ba qa dur u i ar -l ri il deyil, m hz d rnaqla ayr l r. M s l n: El bil yuxuda m n “dur!” dedil r. ( . f ndiyev) n az ndan z ng edib “Mü llim, t ssüf ki, o lunuza uy un bir i yoxdu” sözl rini e id nd n sonra “B s s n, ax , söz vermi din, demi din mütl q i olacaq”, “M n s n çox ümid edirdim, ba a dü ürs n, çox ümid edirdim” kimi cüml l rl ür yind n tikan ç xartmaq ist yirdi. (Alpay Az r)

D rnaqs z verilm kl f rql n n vasit siz nitq. Vasit siz nit-qin d rnaqs z verilm si a a dak hallarda olur:

1.Vasit siz nitq mü llifin sözl rind n sonra g l rs , mü llifin sözl rind n sonra iki nöqt qoyulur v vasit siz nitq yeni s tird n yaz l r. M s l n:

G l r n n sin dey r: – N n , bu yol bu q z al ram. (“Az rbaycan u aq d biyyat

antologiyas ”) V zir mat qalar. Ged r yax na soru ar: – Ay qoca mi, bu n i di? A lamaq n di, gülm k n di?

(“Az rbaycan u aq d biyyat antologiyas ”) Q z deyir:


— 395 —

– Ay d d , yax ki rim evd yoxdu. Bu sözl ri onun yan nda deyib, m ni biab r el m . (“Az rbaycan u aq d biyyat antologiyas ”)

Bu cür vasit siz nitq qurtard qdan sonra s trin qalan hiss si bo qal r, yeni fikir t z s tird n yaz l r. M s l n:

Ki i arvad n n xasiyy tini bilirdi, g r “yox” des , bütün günü ba -beyni ged c kdi, odu ki deyir: – Yax , tulu un a z n aç, bir azca tök.

Arvad tulu un a z n aç b b hm zin ham s n tökür yerin çatda na. (“Az rbaycan u aq d biyyat antologiyas ”)

Onu da qeyd ed k ki, h mi dedi, soru du, cavab verdi, ba a sald , izah etdi sözl rind n sonra iki nöqt qoymaq do ru deyildir. Bel ki, bu sözl rd n sonra dig r bir fikir verilirs , onda h min sözl rd n sonra iki nöqt qoyulur. Ancaq qeyd olunan sözl r ifad olunan fikri tamamlay rsa, y ni cüml bitirs , onda nöqt qoyulur. A a dak cüml l ri müqayis ed k: Bir d f yumru unu masaya vurub dedi: “M n qulaq as, g r sizd bir d müharib ba lasa, m n könüllü g lib Qaraba da vuru acam. Dan m am s n , taq m komandiri kimi fqan stan n da la-r nda vuru mu am, el bilir m, Qaraba n da lar nda da sizin orduya xeyrim d y r”. (Alpay Az r)

Gen d C rtdan ba n qald r b deyir: – Ham yat b, C rtdan oyaq. (“Az rbaycan u aq d biyyat

antologiyas ”) B z n b dii d biyyatda vasit siz nitqd n vv l g l n mü lli-

fin sözl ri dedi, soru du, cavab verdi, ba a sald , izah etdi sözl ri il deyil, emosionall q bildir n sözl rl ifad olunur, bitir. Bel olduqda mü llifin sözl rind n sonra nöqt qoyulur. M s l n: O lan üzünü qap ya tutub, dan ma a ba lad .

– Qap qarda , günl rin bir gününd üç yolda s f r ç x r. Onlar bir me d gec l m li olur. (“Az rbaycan u aq d biyyat antologiyas ”)


— 396 —

2. Vasit siz nitq mü llifin sözl rind n vv ld g l rs , mü lli-fin sözl rind n vv l (qabaq) tire qoyulur v mü llifin sözl ri dey , deyib, dey r k sözl rind n biri il ba lay r. M s l n: M ni gör nd gülümsünür: “Nec s n?” – deyib yan mdan keçirdi. “Bu gün haradan do ub ki?” – dey Ceyran xan m ba n qald rma-dan nifr t dolu bir istehza il soru du. Xosrov: “Hardansan, cavan?” – dey soru du. ahbik xala: “B s çör k yemirs n, bala?” – dey soru du.

3. Vasit siz nitqin bir hiss si mü llifin sözünd n vv l, o biri hiss si mü llifin sözünd n sonra g lirs , vasit siz nitqin birinci hiss sind n sonra, ikinci hiss sind n is vv l tire qoyulur. Vasit siz nitq bitm yibs , tired n vv l vergül d qoyulur. M s -l n: U aq inadla: “M n getm y c y m, – dedi, – gets m d , sa-bah ged c y m”. “N n , qorxma, – dedi, – m n m, lidir”. Mir-z toxtaq s sl : “Get, doktor, – dedi, – u aqlar evd t kdir”. “Xa-hi edir m, va zala yax n dayanacaqda m n x b r ver siniz, – deyib, o, bir daha t krar etdi, – n yax n dayanacaqda”.

4. Vasit siz nitq dialoq klind veril rs , h r bir dialoq (h r xsin nitqi) yeni s tird n yaz l r v s tirin qaba nda tire qoyulur.

M s l n: –Dahi kim deyirs n? –C miyy tin istiqam tini d yi n adamlara. ( . xl ) –H s n a an n lind n x ta ç x b. –N x ta? –Adam öldürüb. –Kimi? – l ddini. –Harda? –O tayda, me d . ( . xl ) –M g r el bir ehtimala siz yol verirsiz? –Hans ehtimala? Almanlar n qalib g lm sin mi? –B li. (M. brahimov)


— 397 —

–Onda de görüm, T briz v Culfa aras ndak yolun uzun-lu u n q d rdir? –Üç yüz kilometrdir, a a. (M. brahimov) –Hans m ktubu yazm san? –M n gönd rdiyin m ktuba cavab olaraq yazd m m ktubu. (M.S.Ordubadi)

Dem li, vasit siz nitqd ba qas n n sözl ri heç bir d yi iklik edilm d n qorunur. Ancaq vasit li nitqd ba qas n n sözl ri oldu-

u kimi verilmir, b zi sözl r v ifad l r mü yy n q d r d yi di-rilir. Vasit li nitqd fikir, daha do rusu, fikrin m zmunu dan an n sözl ri il ifad olunur.

Vasit siz nitqi vasit li nitq çevrim k üçün ki ba lay c s n-dan istifad olunur. Bu zaman vasit li nitq tamaml q budaq cüm-l li tabeli mür kk b cüml ni m l g tirir. Yeri g lmi k n, vasit -siz nitqd n ibar t cüml vasit li nitql müqayis d , ad t n, ba la-y c s z mür kk b cüml hesab olunur. Onu da qeyd ed k ki, vasit li nitqd mü llifin sözl ri h mi cüml nin vv lind g lir. Vasit siz nitqi vasit li nitq çevirdikd d rnaqlar v dey sözü at l r v mü llifin sözl rind n sonra ki ba lay c s lav olunur. M s l n: Firidun b y Köç rli demi dir: “Dil n q d r aç q, sad olsa, fikir bir o q d r göz l v m qbul olar” vasit siz nitqini vasit li nitq çevir k: Firidun b y Köç rli demi dir ki, dil n q d r aç q, sad olsa, fikir bir o q d r göz l v m qbul olar.

d biyyat:

1. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “As-

poliqraf LTD” MMC, 2004, s.468-481 2. M.H s nov. Sintaksisin t drisind qar ya ç xan ç tinlikl r v

onlar n aradan qald r lmas . Bak , “Maarif”, 1972, s.51-60


— 398 —

ÄÓÐÜÓ ÈØÀÐÿËÿÐÈ

Dur u s s dur usun d xildir v m n l s sl nm y xidm t

dir. Y z l nitqi d h y x b dü m k üçün dur u i r si bö-yük r l yn y r. Müq yis üçün nu d q yd d k ki, if hi nitqd s lis v yd nl p uz , int n siy , vur u if d dir. Y z l nitqin s lis v yd nl üçün dur u i r l ri mühüm xidm t göst rir.

Mü sir z rb yc n dilind i l dil n i r l ri iki y r bölm k l r: dur u i r l ri, rti i r l r.

Mü sir z rb yc n dilind i l dil n dur u i r l ri bunl rd r: nöqt (.); v rgül (,); nöqt li v rgül (;); iki nöqt (:); tir (-); su l (?); nid (!); üç nöqt (...); möt riz [( )]; d rn ql r (« », “ ”).

Mü sir z rb yc n dilind dur u i r l rind n b q , rti i r l rd n d istif d lunur. H min rti i r l r bunl rd r: ç xm (-), t pl m (+), bölm (:), vurm (x), b r b rlik (=).

rti i r l r lmi-t xniki kit bl rd i l dilir. nu d q yd d k ki, dur u i r l rinin b zisind n t xniki

m qs dl d istif d lun bilir. nc q nitq üçün dur u i r l rinin bu m qs di (y ni t xniki m qs di) n inki s s, h ç v cib d d yildir. Bu m n d q yd lun n dur u i r l rinin nitqd i l dilm si s s götürülür v bund n d b hs lun c qd r.

n gör d dur u i r l rinin h r birini n z rd n k çir k. Nöqt 1. Nöqt i r si mü sir z rb yc n dilind d k

h ll rd i l dilir:

1 Dur u i ar l rin aid misallar “Az rbaycan dilind dur u i ar l ri” kitab ndan götürülmü dür. Bax: Z.Budaqova, R.Rüst mov. Az rbaycan dilind dur u i ar l ri. Bak , 1965


— 399 —

1)Bütöv v y r mç q n qli cüml l rd n s nr nöqt i r si q yulur. M s l n: D f l rl bul q b nd nunl görü mü , s vi mi v nd n ilq r lm d . ( . iq)

C m l. H r y y z lm d r? lm z. “Y ni y l ”. (C.C bb rl )

2) dl q cüml l rd n s nr nöqt i r si q yulur. M s l n:Y y günü. Y l üstü, c kölg si. (S.Vur un)

3)L kin, bununl b l , mm , nc q, h lbuki, h m d , özü d , h tt , y ni v s. t b sizlik b l y c l r t b siz mür kk b cüml nin k mp n ntl rini bir-birin b l m rs , t b siz mür kk b cüml m l g tirmirs , nd h min b l y c l rd n vv l nöqt q yulur. M s l n: M n h kim d yil m. nc q

m n gün kimi yd nd r ki, v r m, q zd rm x st liyi l n y rd d h t z inki f dir. (H.M hdi)

4) Bun gör (d ), bu s b bd n (d ), n gör (d ), s b b ki, idi ki, dur ki, nd n ötrü (öt ri) ki v s. t b lilik b l y c l r

müst qil cüml l ri t m, bütöv bir kild b l m rs , nd h min b l y c l rd n vv l nöqt i r si q yulur. M s l n: D y s n, m n t crüb siz m. n gör d y nl müh kim yürüdür m. (H.M hdi)

5)Dr m s rl rind br zl r n nitql rind n s nr v y nitql ri r s nd g l n r m rk l r möt riz y l n r, möt riz d ki bütöv, y r mç q cüml l rd n s nr nöqt q yulur. M s l n: C v d x n. Sizin buyurm n z gör guy g r k siz d n s n z, m n l y m, l mi? (K n r .) mm q rib tündm z cd r. (C.C bb rl ); Mik y l. X n m q z g lsin görüm, i n h ld d r... (S t b x b t qd g zinir. Z hr x n m d xil lur.) (N. V zir v)

xsin d nd n s nr r m rk g l rs , nd nöqt möt riz -d n s nr q yulur. M s l n: Surx y (y v d n Mus y ). H , h , di g t görüm, n c g dirs n. (S.R hm n)

6)Py sd i tir k d n xsl rin dl r bz sd n y z l rs , nl rd n s nr nöqt i r si q yulur. M s l n:


— 400 —

R him. m h z rd r, buyurun. (N.V zir v) K r m v. G tir b x m. (S.R hm n) Py sd i tir k d n xsin d bz sd n y x, s trin rt s nd

y z l rs , nd n s nr h ç bir i r q yulmur. 7) ki nöqt d n s nr g l n müst qil cüml l rin h r birind n

s nr nöqt i r si q yulur. M s l n: Türk dilli x lql r n, l c d z rb yc n x lq n n m d ni

h y t nd böyük r l yn m Birinci Türk l ji Qurult y n 80 illik yubil yinin k çirilm sini t min tm k m qs di il q r r l r m:

1. z rb yc n Milli lml r k d miy s z rb yc n R spub-lik s n n T hsil N zirliyi il birlikd Birinci Türk l ji Qurult y n 80 illik yubil yin h sr lunmu t dbirl r pl n h z rl y b h y t k çirsin.

2. z rb yc n R spublik s n n N zirl r K bin ti bu s r n-c md n ir li g l n m s l l ri h ll tsin. (“X lq q z ti”. 10 n y br, 2006-c il)

V rgül. Mü sir z rb yc n d bi dilind v rgül i r sind n d k h ll rd istif d lunur.

1) T b siz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri int n siy il b l nd qd k mp n ntl r r s nd v rgül q yulur. M s l n: M y y girmi , h v q zm d . ( . iq)

2)T b siz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri r s nd b l y c l r g l rs , nd bu b l y c l rd n vv l v rgül i r si q yulur. M s l n: – Y x , indi d görüm, s n g lirs n, y m n s nin y n n g lim. ( z rb yc n n ll r ); M n d n l bilm -yir m, nc q b c m T m m ç x bilir. (S.S. xund v); dl r ç xs d , özl ri y xdur. (S.Vur un); Bir günd h m gün ç x r, h m y y r, h m d bürkü lur... (Mir C l l) v s.

3)T b li mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri bir-birin int n siy il b l n rs , n b v bud q cüml r s nd v rgül i r si q yulur. M s l n: M n bilir m, s n öz Dil d n xt rm q üçün B d d g tm y t l sirs n. (M.S. rdub di)


— 401 —

4)T b li mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri bir-birin b l y c il b l nd qd k mp n ntl ri bir-birin b l y n b l y c d n sonra v rgül i r si q yulur. M s l n: M n n m sl h t gördüm ki, sussun. (C.C bb rl )

Q yd: Ki d t isim, v zlik, f il, z rf v köm kçi nitq hiss l ri il birlikd i l ndikd ki d t nd n s nr v rgül i r si q yulmur. M s l n: Q r ki d m l p d ndurur! (S.R him v); Bun ki q ti in -

n rs n! (S.R him v); Y t ki y t c m. (N.V zir v); K ki K z m n n q z lunc bir ç b n q z

l yd m. (S.S. xund v)

5)T b li mür kk b cüml l rd bud q cüml b cüml y b l y c sözl rl b l nd qd bud q cüml nin s nund v rgül i r si q yulur. M s l n: N c ki siz d mi siniz, l d d c y m. (S.S. xund v); H r d ki siz i l yirdiniz, indi r d böyük bir v tikilibdir; y rd ki t yd süzür s n l r, y r m nim

v t nimdir, limdir. (S.Rüst m) 6) nt n siy il b l n n h mcins mübt d l r, x b rl r,

t m ml ql r, t yinl r v z rflikl r r s nd v rgül q yulur. M s -l n: D l r, t p l r, düzl r p mb q kimi q rl örtülmü dür. (H.M hdi); irl r d y rdi g lin , q z . (S.Vur un); , göz l, gir-d sif t, g nc bir q zd r. (C.C bb rl ); M n nu h ç v xt c ql , s bi, q q b ql görm mi dim. (M. br him v); , t rp n

s sini itm k, d rdini dinl m k üçün y ll r ç x rd . (Mir C l l) v s.

Q yd 1: T yin d n iki v d h rt q söz h mcins

t yin s y lm d üçün nl r n r s nd v rgül q yulmur. M s l n: M yv b l r il h t l nmi


— 402 —

güllü böyük h y timizd bizd n b q , mi lunun il si d y y rd . Q yd 2: Gör, gör k, görüm, q y, g l, g lin, g ls n

(g l s n), b x v s. sözl r d t kimi i l ndikd nd n s nr v rgül i r si q yulmur. n gör ki, q yd lun n sözl r cüml nin h mcins üzvü lmur. M s -

l n: Q y birisini d m n söyl yim... (S.S. xund v); G l indi c bh y y ld l q biz. (S.Vur un); G ls n g mid turub g miçi il d l m y s n . (S.R him v) v s.

Q yd 3: V , il (l , l ) b l y c l r v sit sil b -

l n n h mcins üzvl r r s nd v rgül i r si q yul-mur. M s l n: Y l ni v h m r idi. (S.S. xund v);

vd nc q S n il B h d r q ld . (N.N rim n v); S m dl hm d d stdur v s.

Q yd 4: T rkibind v b l y c s l n mür kk b

b l y c l rl (v y xud, v y , v h m d v s.) b l nm h mcins üzvl r r s nd d v rgül q yulmur. M s l n: Bu n m l r mirin rv -d n n v y xud q z n n m s y h tin ç xd n bil-dirdi.(M.S. rdub di); B zi u ql r lur ki, t n f si, n v zi i v s y sind n k n rd v y uz qd böyüyür; htiy c hiss tm yinc t s n x t rl m r d . (Mir C l l)

Q yd 5: Mübt d xs v y bu i r v zliyi il

if d lun r q v zlik, f il, z rf v köm kçi nitq hiss l rind n vv l g l rs , nd , bu v zlikl rin-d n s nr v rgül q yulm z. M s l n: biz y x nd r


— 403 —

d m t d n .(S.Vur un); g ldi; ç x d n d -n duymu kimi dinl y nl rin r yini bilm k ist -

yirdi. (H.M hdi); d ür yind kini ç b d m k htiy c duydu.(H.M hdi) Q yd 6: Mübt d xs v zliyi il if d lun rs ,

h m d xs v zliyi bu i r v zliyind n vv l g l rs , nd xs v zliyind n s nr v rgül i r si q yulur. M s l n: , bu q z td n h m y s tm q ist yirdi.(S.Rüst m)

7)T kr rl n n yni sözl r r s nd v rgül i r si q yulur.

M s l n: Y l nd r, y l nd r bu l bilm z. (S.Vur un); T brizim, T brizim, göz l T brizim. (S.Rüst m)

8)Y lv r , x hi , id, zizl m bildir n sözl r cüml d v r-güll yr l r. Bu cür sözl r cüml nin vv lind g ldikd nl rd n s nr , cüml nin rt s nd g ldikd nl r n h r iki t r find , cüm-l nin s nund g ldikd nl rd n vv l v rgül i r si q yulur. M -s l n: B n dönüm, x m n iq lmu m.(Ü.H c b y v); y x l , s n ll h, y d m s lm . (Mir C l l); N bi, d n , d n , dilin qurb n! (S.Rüst m)

9)H r h ns bir fikrin d rulu unu t sdiq tm k üçün i l di-l n c n n üçün (h qq ), s n öl, s n öl s n, nd lsun s nin b n , s d q t h qq , m n ölüm, v ll h v s. kimi sözl r cüml d v rgül-l yr l r. Bu sözl r cüml nin vv lind g ldikd v rgül nl rd n s nr , cüml nin rt s nd g ldikd nl r n h r iki t r find , s nund g ldikd nl rd n vv l v rgül i r si q yulur. M s l n: S nin c n n üçün, bu h l n m n ç x t sir dir. (C.C bb rl ); ki i, s n öl, m n s ni h m d n rt q y d l r m. (Ü.H c b y v); Bir y görm dim, v ll h! (S.R him v)

10) zizl m m q m nd i l dil n s n (...) c n m qurb n, q d n (q d n z) m n g lsin, qurb n lum, q d n l m, b n


— 404 —

dönüm v s. sözl r cüml d v rgüll yr l r. Bu sözl r cüml nin vv lind g ldikd nd n s nr , rt s nd g ldikd nl r n h r iki

t r find , s nund g ldikd nl rd n vv l v rgül q yulur. M s -l n: S n c n m qurb n, g ts n ! (N.V zir v); Güln z, q d n m n g lsin, d r xm . ( .H qv rdiy v); l, qurb n n lum! ( .H qv rdiy v).

11) Cüml d l n l v l r v rgüll yr l r. l v l r cüml nin vv lind g ldikd nl rd n s nr , rt s nd g ldikd h r iki

t r fd , s nd g ldikd nd n vv l v rgül q yulur. M s l n: M -ni bur y , öz k ndimiz , t z mü llim t yin dibl r. ( .H qv r-diy v); ll rim t rt mizdir, gül kimidir! (S.S. xund v)

12) Cüml d l n xüsusil m l r v rgüll yr l r. Bunl r -d k h ll rd t z hür dir:

) Cüml d mübt d , x b r, t m ml q v z rfliyi xüsusil -dir n xüsus n, l lxüsus, xüsusil sözl rind n vv l v rgül q yu-lur. M s l n: Tiflisd t tr t sis lundu u z m n bir ç x d ml r-d d biyy t , xüsusil dr m turgiy y böyük h v s y nm d r. (M.F. xund v)

b)Cüml d mübt d , t m ml q v z rfliyi xüsusil dir n cüm-l d n sözünd n vv l v rgül i r si q yulur. M s l n: R y nu-muzd , cüml d n r spublik m zd y ni-y ni i y rl ri ç l r.

c)Cüml d mübt d , x b r, t m ml q v z rfliyi xüsusil -dir n y ni b l y c s nd n vv l v rgül i r si q yulur. M s l n: Bunu hörm tli dibimiz Mirz C lil, y ni “M ll N sr ddin” d yir. (Mir C l l)

ç)Cüml d mübt d n xüsusil dir n l v , b q v s. q -m l rd n s nr v rgül i r si q yulur. M s l n: Bu s rd b diilikd n b q , yüks k s n tk rl q v rd r.

13)Cüml d f ili sif t, f ili b l m v m sd r t rkibl rind v rgül i r sind n istif d lunur. Bu d k h ll rd t z hür dir:


— 405 —

) Müq yis bildir n kimi q m l f ili sif t t rkibind n s nr v rgül i r si q yulur. M s l n: H lim c m ld göz l ldu u kimi, xasiyy td nd n d göz ldir. (S.S. xund v)

Q yd: Kimi q m l f ili sif t t rkibl ri b nz tm m q m nd i l ndikd v z m n mün sib tini bildir-dikd nl rd n s nr v rgül q yulmur. M s l n: ld r m ç x n kimi ç x r; x m dü n kimi

q p l r b l y r.

14)H ld q m l q r l d rm bildir n f ili sif t t rkibl rin-d n s nr v rgül i r si q yulur. M s l n: l n n z h rind n b q l r öldüyü h ld , il n özü t nb kinin q r nd n z h rl -nib t l f lur. (S.S. xund v)

15) - b v - r q kilçili f ili b l m cüml nin s l h mcins üzvü lduqd nl rd n s nr v rgül q yulur. M s l n: Q z y n b, m d n g l n s sl r qul q v rdi. ( .M mm dx nl )

Q yd: - b v - r q kilçili f ili b l m l r f ilin

y n nd g l rs , nd n s nr v rgül i r si q yulmur. M s l n: hm d m ktubu l b xudu.

- b, - r q kilçili f ili b l m t rkibl ri cüml nin t rzi-

h r k t, s b b-m qs d z rfliyi v zif sind ç x tdikd nd n s nr v rgül i r si q yulmur. M s l n: nl r yüks kliy q lx bilm yib g ri q y td l r; li q q r r q y r y x ld .

16)- //- (-y //-y ), - nc //-inc //-unc //-ünc kilçili f ili b l m q r l d rm m q m nd i l ndikd nd n s nr v rgül i r si q yulur. M s l n: S nin d stun l - l , özg l r in n r-s n; S nin sözün s n nc , dü m nin gözü k r lsun.

17)Cüml d s nu l q d r l r q, ksin l r q, f rqli l -


— 406 —

r q, b r b r, y n sözl ri il bit n t rkibl rd n s nr v rgül i -r si q yulur. M s l n: Mus li t hsil lm ql y n , in tç kimi d ç l rd .

18)Cüml d i l dil n r sözl rd v rgül i r si q yulur. r sözl r cüml nin vv lind g ldikd nl rd n s nr , rt s nd

g ldikd h r iki t r find , s nund g ldikd nl rd n vv l v rgül i r si q yulur. M s l n: D rusu, bu söhb t m nim x um g l-m di; M nsur, d m li, b dü dün; Bu i i görm k l r, m nc .

19) lç q t nl d yil n xit b v rgüll yr l r. Cüml d xit b vv ld g ldikd nd n s nr , rt d g ldikd h r iki t r find ,

s nd g ldikd nd n vv l v rgül i r si q yulur. M s l n: S m d, m n s ni gözl y c y m; S bir t, M lik, h r y düz l -c k; H m s nin görü ün g l c k, n .

20) lç q t nl d yil n nid v rgüll yr l r. Cüml d nid vv ld g ldikd nd n s nr , rt d g ldikd h r iki t r find ,

s nd g ldikd is nd n vv l v rgül i r si q yulur. M s l n: f, y z q V qifin n gün h v r? (S.Vur un); Y r d yr lm r ki, h, y r girim... (S.Rüst m); B r m b d tutdu, m n!..

(S.Vur un) 21)Cüml d t sdiq, ink r, su l v mr sözl ri v rgüll yr l r.

Bu cür sözl r cüml nin vv lind g ldikd nd n s nr , rt s nd g ldikd h r iki t r find , s nund g ldikd nd n vv l v rgül i r si q yulur.

T sdiq bildir n sözl r: b li, y x , ç x y x , ç x göz l, b üst , h , hs n, h v s.

nk r bildir n sözl r: y x, x yr, h ç, sl v s. mr bildir n sözl r: b sdir, v ss l m, y t r v s.

Su l bildir n sözl r: niy , b s, c b , n c , b s n c , l mi v s. B li, m n h r y h z r m; X yr, s nin d diyin m l d

bilm r m; M n sözümü d dim, v ss l m v s.


— 407 —

Q yd: T sdiq, ink r, su l v mr sözl ri söz-cüml kimi i l ndikd nl rd n s nr v rgül d yil, int n si-y d n s l l r q nöqt , nid , üç nöqt , su l i r si q yulur. M s l n: – S n m nim d stums n. – N c ? – d yil, d rdim b q d r. – N dir? – H ç... ( . iq)

Nöqt li v rgül. Bu i r d n d k h ll rd istif d lunur: )B l y c s z t b siz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri

r s nd nöqt li v rgül i r si q yulur. B l cüml l r g ni lur. M s l n: Girdim bu p rd nin d l s n , gizl ndim; görüm l r n q y r c ql r ki, s ni x b rd r d m. (M.F. xund v)

b)T b siz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri nc q, mm , l kin, h lbuki v s. b l y c l r nd n biri il b l nd qd bu b l y c l rd n vv l nöqt li v rgül i r si q yulur. M s l n: X n k z bükdü, q ydu p k t , üstünü y z b v m rk s n y -p d r b, ist di nök rini ç rs n ki, p r b s ls n p çt ; mm t z x n n y d n dü dü ki, nök ri gönd rib özg

i .(C.M mm dquluz d ) c)G ni t b li mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri çünki, n

gör d , bununl b l , s b b ki v s. b l y c l r n n biri il b l nd qd bu b l y c l rd n vv l nöqt li v rgül i r si q -yulur. M s l n: Bu, b lk F tm n n y d n dü mürdü; n gör d S d n ciddi c hdi, t l sm si nun h l n t f vüt l mirdi. (Mir C l l)

ç)H mcins x b rl rd n s nuncusund n vv l nöqt li v rgül i r si q yulur. M s l n: H r h ft institutun “M-1” m n y n-l r t z n q s l r q, t s rrüf t müdirini, k tibi M rd k n p -r b g tirdi; V rdiy v k z, r q m, y xl m d d . (Mir C l l)


— 408 —

d) S d l n n g ni m dd li cüml l rd n (s nuncud n b q ) s nr nöqt li v rgül i r si q yulur.

T rkibind ki sözl rin s ciyy sind n s l l r q d k h ll rd d fisd n istif d dilir:

1) q sözl rd : dd -budd , z-m z, q r -qur , zik- üzük; 2) t rkibind q yri, ks, külli, nti, ks, vits , k ntr, b r, sup r

sözl ri i l ndikd : q yri- di, q yri-ir di, k ntr- dmir l, sup r-m rk t;

3) iz f t t rkibl rind : t rzi-h r k t, nöqt yi-n z r, t rcüm yi-h l;

4) t rkibind m n c bir-birin y x n v y zidd sözl r i l ndikd : b-h v , iki-üç, bitm z-tük nm z.

ki nöqt . ki nöqt i r sind n d k h ll rd istif d lunur:

) Cüml d s d l n n sözl rd n vv l ümumil dirici söz g l rs , bu sözd n sonra iki nöqt i r si q yulur. M s l n: D dim ki, sizi görünc h r yi: q rxunu, r smiyy ti, h tt özümü d unudur m. (C.C bb rl )

b) Özünd n vv lki cüml y int n siy il b l n b, nu iz h d n cüml l rd n vv l iki nöqt q yulur. M s l n: Sürüy t r f

yön ldim, y x nl d qd b l bir kil gördüm: q yunl r b l r n y r yib, gözl rini t dikib guy tl m q ist yirl r... (S.S. xund v)

Tir . Tir i r sind n d k h ll rd istif d lunur: )Mübt d d n s nr k sözl r nun iz h dicisi l rs , mübt -

d d n s nr tir i r si q yulur. M s l n: D stluq – z rb yc n Dövl tinin bütün s h l rd p rd n böyük siy s tdir.

b) xs kilçisi bur x lm x b r budur sözü il mübt d y b l nd qd h min sözd n vv l tir i r si q yulur. M s l n:

z d, m n msiz, m sum bir düny – budur m nim y lum... (C.C bb rl )


— 409 —

c) Müq yis lun n üzvl ri d h q b r q n z r ç td rm q üçün nl r n r s nd tir i r si q yulur. Bu z m n xs kilçisi ixtis r lunur. M s l n: Di siz z – d s z d yirm n. (at l r sözü); Q z c – q z c , y t n d t r (at l r sözü)

ç) Ümumil dir n söz s d l n n üzvl rd n s nr g l rs , nd n vv l tir i r si q yulur. M s l n: Q l d n,

Murtuzd n, Y v rd n – bütün nl rd n htiy tl l. (M. br him v)

d) Cüml üzvl rinin l v sini d h q b r q n z r ç td rm q üçün nl r v rgüll yr l r. l v cüml nin rtas nd g l rs , tir i r si nun vv lind , s nund g l rs nd n vv l q yulur. M s l n: ll rd n b ri rzusund ldu u bir m tl b – mü llimlik v zif sin n il lmu du. (Mir C l l); X n ç xd v gördü ki, q p n döy n x n n öz k ndlisidir – tq p n k ndinin hli N vruz lidir. (C.M mm dquluz d )

) Cüml nin rt s nd g l n r cüml l ri d h q b r q n z r ç td rm q üçün nun h r iki t r find tir i r si q yulur. M s l n: M n ist yir m vv l hörm tli “M ll N sr ddin”in Tiflisd n s l m n siz y tir m, nun m sl h tini xuy m, s nr rüxs t ls – T hirz d S drin üzün b xd – rüxs t ls , b nd yi-f qirin d bir-iki k lm sözünü d y m. (Mir C l l)

) T yin t yin lun nd n s nr g ldikd nd n vv l tir i r si q yulur. M s l n:Pl v y n nd indi içki q yurl r, mm q dimd rb t, y yr n q yul rd – buz kimi. (Mir C l l)

f) S nr k sözl r dl q h ld l n ismi t yin tdikd dl q h ld k sözd n s nr tir i r si q yulur. M s l n: H fiz x n m– dövl tli, göz l övr t. ( .H qv rdiy v)

g) Mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri r s nd q r l q b l -y c s bur x l r, nun v zind v rgüld n s nr tir i r si q yulur. M s l n: Q rd q – kis miz yr .(at l r sözü)

) Mür kk b cüml nin ikinici t rkib hiss sind ki fikir birinci t rkib hiss sind ki fikrin n tic si lduqd t rkib hiss l ri r s nd


— 410 —

tir i r si q yulur. M s l n:... nun b n dönüm, d s n öl– öl c k, q l – q l c q. (N.N rim n v)

h) Cüml d z m n, m k n v k miyy t hüdudunu göst rm k üçün iki söz r s nd tir i r si q yulur. M s l n: 10 – 15%; 3 – 4 d m; B k – Tibilisi – C yh n b ru k m ri.

x) Xüsusi isiml rin m cmusu h r h ns bir n z riyy ni bildir-dikd h min xüsusi isiml r r s nd tir i r si q yulur. M s l n: C ul – L ns q nunu; L m n s v – L vu ry q nunu.

Su l i r si. Su l i r si d k h ll rd i l nir: ) Su l cüml l rind n s nr su l i r si q yulur. M s l n:

Sözün v rm ? b) Mür kk b cüml l rd su l n cüml nin h ns hiss sin id

lm s nd n s l lm y r q su l i r si cüml nin s nund q yu-lur. M s l n: h ns cd r ki, y yd , q d y l lur? (t pm c )

Nid i r si. Nid i r si d k h ll rd i l nir: ) Nid cüml l rinin s nund nid i r si q yulur. M s l n:

D rud n d , n y r ql d r! (S.S. xund v) b) Nid int n siy s il d yil n mr cüml l rinin s nund nid

i r si q yulur. M s l n: D y n! D y n! (C.C bb rl ) c) Hiss-h y c nla d yil n xit bd n s nr nid i r si q yulur.

M s l n: V qif! y irimin könül d st n ! (S.Vur un) ç) Yüks k hiss-h y c nl d yil n nid l rd n s nr nid i r si

q yulur. M s l n: h! Y n sizmi g ldiniz, B hr m! (C.C bb rl ) d)Yüks k hiss-h y c nl d yil n t sdiq v ink r sözl rind n

s nr nid i r si q yulur. M s l n: X yr! M n y ld m uç n qu l r . (S.Vur un)

) Mür kk b cüml nin k mp n ntl rind n h r h ns biri nid m zmunlu lduqd mür kk b cüml nin s nund nid i r si q yulur. M s l n: Ç x g t, s nin n sih tin biz l z m d yil! (M.F. xund v)


— 411 —

Q yd: Hiss-h y c n d h qüvv tli if d tm k üçün cüml nin s nund iki v y üç nid i r si q -yulur: Qurb n nu öldür r, özü d k t rq y g d r. Q z d Rüst msiz y m z!!! (C.C bb rl )

Üç nöqt . Üç nöqt i r sind n d k h ll rd istif d

lunur: )Cüml d fikrin bitm diyini bildirm k üçün s nd üç nöqt

i r si q yulur. M s l n: D yirl r ki, s n... (S.Vur un) b)Sit t n vv lind , rt s nd , s nund söz v cüml bur x l-

d qd üç nöqt i r si q yulur. M s l n: ...Bir d b xd m ki, mü l-limim Yusif b y ynind çux ... lind tüf ng s hn d d y n b, igidlikd n d m vurur. ( .H qv rdiy v); Q z n v dl r v rm mi , n l r d n m m d ... (Mir C l l)

c)Yüks k hiss-h y c nl d yilib, özünd n s nr k sözl rd n f sil il yr l n xit bl rd n, nid l rd n v t sdiq, ink r sözl rin-d n s nr üç nöqt i r si q yulur. M s l n: pur... D n ,

pur... N f ci dir? (S.Vur un); h... düny n q d r göz ll di, b x! (S.Vur un); Y x... v g lm s n, b r n d yil m. (S.R hm n)

Q yd: l dilm si m qbul lm y n sözl rin y rin üç nöqt i r si q yulur:

ld bir s qq l n ... lmu x b xt, p r b rv d n n ynin tum n l di. (S. . irv ni)

Möt riz . Möt riz i r sind n d k h ll rd istif d

lunur: )Cüml d ki h r h ns bir fikri t m ml m q üçün i l dil n r

cüml l r möt riz y l n r. M s l n: ... N ç lnikin y rin m n l idim, y p rd m bu l n t g lmi dilm nc Mirz bb s n


— 412 —

b z nd n (y ni özümü d yir m h ) v q d r s x rd m ki, b ul rd .(C.M mm dquluz d ).

b)H r h ns bir sit t v r rk n nun id ldu u mü llif, s rin d , n r ili v s. möt riz y l n r q sit t n q r s nd göst rilir.

M s l n: “Y ni lifb fikrind n d nm q m nim qüvv md n x ricdir”. (M.F. xund v “ s rl ri”, III ç., 1955, s h 183)

Q yd: H r h ns bir sit td n s nr möt riz d mü l-lif, s rinin d v s. v ril rk n nöqt i r si möt ri-z d n s nr q yulur.

c)Dr m s rl rind ki m tnd mü llifin q ydl ri (r m rk )

möt riz y l n r. M s l n: V qif (t n li). Mümkünmü durub d y nm q...(S.Vur un)

ç)Cüml üzvl rinin l v sini q b r q n z r ç td rm q üçün nl r möt riz y l n r. M s l n: Ç xl r is (bibil r, m kt b

y ld l r ...) gözl yir, V hidin t yun h z rl rd l r. (Mir C l l)

D rn q. D rn q i r sind n d k h ll rd istif d lunur: ) Sit tl r d rn l n r.

Q yd: Sit t n ( l c d v sit siz nitqin) iç risind b q bir söz v y cüml d d rn l n rs , nd x rici v d xili d rn ql r bir-birind n kil c h td n f rql nir. X rici d rn ql r bu kild « », d xili d rn ql r is v rgül killi (“ ”) lur.

b)Öz h qiqi m n s nd d yil, m c zi v y kin y li

kild i l n n sözl r d rn l n r. c) d bi s r, q z t, jurn l, m cmu , rd n, m d l, p r ,

b l t, py s, kin film, kin t tr, g mi v s. dl r d rn l n r. ç)V sit siz nitq d rn q r s nd v rilir.


— 413 —

Q yd: V rgül v tir l n y rd vv l v rgül, s nr is tir i r si q yulur.

Nöqt , v rgül, nöqt li v rgül, iki nöqt v tir i r si b l n n

d rn qd n k n rd q yulur. Sit t n birinci v y s nuncu sözü (v y sözl ri) d d rn l n rs , vv ld v s nd iki d rn q v zi-n biri i l dilir. M s l n: “ ru” r m n nd t m mil müb -his siz bir sur td göst rmi dir ki, nun dil z nginliyi h yr n-dicidir...”

H r h ns bir cüml d if d lun n fikird su l m n s hiss- h y c n m n s nd n d h q b r q l rs , nd vv l su l i r si, s nr nid i r si q yulur. ksin lduqd is , vv l nid i r si, s nr is su l i r si q yulur.

Nid v üç nöqt l n y rd vv l nid , s nr üç nöqt q yulur. Su l v üç nöqt l n y rd vv l su l, s nr üç nöqt

q yulur. H r iki h ld su l v nid i r l rind n s nr üç nöqt

g ldikd nöqt nin biri t l r. M s l n: Dilgü birisini s virmi?.. (S.R him v); lvid !.. S vdiyim n z nd v t n!!! (S.Vur un)

Qeyd: Dur u i ar l ri ifahi nitqd ki intonasiyan n, fasil nin v ritmin funksiyas n yerin yetirir. Dur u i ar l ri vasit sil yaz l nitqd ki fikir daha ayd n

kild ifad olunur. Cüml d m na dola ql , anla lmazl q aradan qald r l r. Dur u i ar sind n istifad ed rk n a a dak lara diqq t yetirm k vacibdir1: 1) B z n sad cüml l rd n ibar t tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri aras nda vergül i ar sinin



— 414 —

qoyulmas unudulur. M s l n: ndi d dar a aralan-maq ist yir, molla buraxm rd . ( .V liyev) ndi d dar a aralanmaq ist yir molla buraxm rd . Ayaz v axta getdikc art r, çiskin v duman k ndi bürü-

yürdü. (M. brahimov) – Ayaz v axta getdikc art r çiskin v duman k ndi bürüyürdü. D nizd tufan qalx r, X z rin a köpüklü ç l n dal alar sahili g mirirdi. (M. brahimov) – D nizd tufan qalx r X z rin a köpüklü ç l n dal alar sahili g mirir-di. 2) Tabesiz mür kk b cüml d ki sad cüml d n biri yaln z x b rd n ibar t t kt rkibli cüml olduqda mü-r kk b cüml nin t rkib hiss l ri aras nda vergülün qoyulmas unudulur. M s l n: Bir neç d f çevrilib baxd m, görünm di. – Bir neç d f çevrilib baxd m görünm di. U aqlar getm k ist dil r, icaz verm -dim. – U aqlar getm k ist dil r icaz verm dim. Ne-ç d f deyibl r ki, t qaüd ç x m, ist m mi m. – Neç d f deyibl r ki, t qaüd ç x m ist m mi m. 3) B z n tabeli mür kk b cüml d ba cüml d n sonra olacaq vergül i ar si unudulur v qoyulmur. M s l n: Arzum budur, do ma Az rbaycan m n öhr ti bütün dünyaya yay ls n. – Arzum budur

do ma Az rbaycan m n öhr ti bütün dünyaya ya-y ls n. 4) Ayd nla d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l -rin t rkib hiss l ri aras nda iki nöqt v zin vergül qoyulur. M s l n: M s l ayd n idi: o, M dib yi aç qdan-aç a sava a ça r rd . (M.Hüseyn) – M s l ayd n idi, o, M dib yi aç qdan-aç a sava a ça r rd . P l ngin bir n cib xasiyy ti var: hücuma ba lad yerd n üç d f ovun üstün at l r.


— 415 —

(A. aiq) – P l ngin bir n cib xasiyy ti var, hücuma ba lad yerd n üç d f ovun üstün at l r. 5) Ayd nla d rma laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl ri aras nda iki nöqt v zin nöqt li vergül qoyulur. M s l n: ndi bir ey d var: bu izl rd n ba açmaq olmur ki, ay hans t r f gedib. – ndi bir ey d var; bu izl rd n ba açmaq olmur ki, ay hans t r f gedib. Yan-yör mi yoxlayark n lim bir heyvan quyru u d ydi: bu bir p l ngin

quyru u idi. (A. aiq) – Yan-yör mi yoxlayark n lim bir heyvan quyru u d ydi; bu bir p l ngin

quyru u idi. Ayd nla d rma laq li tabesiz mür kk b cüml nin komponentl ri aras nda iki nöqt o zaman qoyulur ki, birinci komponentd n sonra tam fasil edilir. Ancaq nöqt li vergül qoyulduqda nisb t n az fasil olur (birinci komponentd n sonra). Onu da qeyd ed k ki, bel cüml l rin komponentl rinin birind v ya h r ikisind h mcins üzvl r olduqda komponentl r aras nda nöqt li vergül qoyulur. M s l n: Bir azdan gün l üfüq aras nda az m saf qald ; boz s hra, silsil il görün n qum t p l ri v qar dak qayal qlar n ba q pq rm z i a q rq oldu. (M. brahimov) 6) B z n tabesiz v tabeli mür kk b cüml l rin t r-kib hiss l ri sad müxt s r cüml l rd n ibar t ol-duqda (daha çox) komponentl r aras nda s hv yol ver r k nöqt li vergül v ya iki nöqt d n istifad et-mirl r. M s l n: Bizim k nd indi çox göz ldir: gül-l r tir saç r, bülbüll r c h-c h vururlar. (A. aiq) –Bizim k nd indi çox göz ldir güll r tir saç r, bül-büll r c h-c h vururlar. Onun qoltu unda yamaql


— 416 —

bir bo ça vard : bu, am yem yi idi. (A. aiq) – Onun qoltu unda yamaql bir bo ça vard bu, am yem yi idi. 7) B z n - b4 v -araq2 kilçil rinin funksiyalar n qar d r rlar, bu kilçili sözl rd n sonra n zaman vergülün olub-olmamas nda s hv yol verirl r. Bu bar d a a dak lar bilm k vacibdir: a) - b4 kilçisi feili ba lama kilçisi olduqda bu

kilçili sözd n sonra vergül qoymaq olmaz. M s -l n: O, ovçunun yax nla d n görüb d rhal k na-ra ç kildi cüml sind görüb sözünd n sonra vergül qoyulmur. Ona gör ki, görüb sözü feili ba lamad r v t rkib (ovçunun yax nla d n görüb) yaratm -d r. H min t rkib s b b v m qs d z rfliyi v zif sin-d dir. Ancaq K rim xan onun ba n s allay b, üzünd n öpdü cüml sind is s allay b sözünd - b

kilçisi n qli keçmi zaman kilçisidir v ondan sonra vergül qoyulur. Ona gör ki, bu cüml d ikinci bir x b r d var. Dem li, - b4 kilçili söz cüml üzvü kimi z rflik v zif sind olduqda ondan sonra vergül qoyulmur. Ancaq h mcins x b r v zif sind ç x etdikd - b4 kilçili sözd n sonra vergül qoyulur. B z n - b4 kilçili feili ba lamalar cüml d feili ba lama t rkibinin h mcins t r fi kimi ç x edir v özünd n sonra vergül i ar si t l b edir. M s l n: O, dostlar il görü üb hal- hval tutduqdan sonra dan ma a ba lad cüml sind feili ba lama t rkibi-nin h mcins t r fi kimi ç x ed n - b4 kilçili sözü ismin ç x l q hal kilçisi il d i l tm k olar. H m d h mcins t r fl r aras na vergül v zin “v ” ba -lay c s art rmaq olar: O, dostlar il görü dükd n v hal- hval tutduqdan sonra dan ma a ba lad .


— 417 —

b) -araq2 kilçili söz cüml d feili ba lama v h mcins x b r ola bilir. Feili ba lama olduqda z rflik v zif sind ç x edir v ondan sonra vergül qoyulmur. M s l n: Partizanlar uzanaraq dü m n s ng rl rin at aç rd lar. H mcins x b r v zif sind olduqda -araq2 kilçili sözd n sonra vergül qoyulur. M s l n: Pionerl r metal q r nt lar n toplayaraq, dövl t t hvil verdil r. Bu cüml d toplayaraq sözü h mcins x b r v zif sind dir v toplayaraq sözünü toplay b kimi d i l tm k olar. Qap n daldan ba layaraq, ev do ru ir lil dik cüml sind d ba layaraq sözü h mcins x b rdir. Onu da qeyd ed k ki, b z n -araq2 kilçili feili ba lamalar cüml d köm kçi nitq hiss si (qo ma) yerind i l nir v xüsusil m yarad r. Bel olduqda ondan sora vergül qoyulur. M s l n: Yeni d rs ilinin ba lanmas il laq dar olaraq, direktor m kt b g l nl ri t brik etdi.

d biyyat:

1. .Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan dili.

IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.407-419 2. Z.Budaqova, R.Rüst mov. Az rbaycan dilind dur u i ar l ri.

Bak , 1965 3.Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , “Aspoli-

qraf LTD” MMC, 2004, s.482-489 4. M.H s nov. Az rbaycan dili sintaksisinin t drisind qar ya

ç xan ç tinlikl r. Bak , “Maarif” n riyyat , 1987, s.33-43 5. M.H s nov. Mür kk b cüml d dur u i ar si i l dilm sind

ç tinlikl r. – “Az rbaycan mü llimi” q zeti, 1967, 1 dekabr


— 418 —

MÜND R CAT

S NTAKS S G R ...........................................................................3 Sintaksis haqq nda ümumi m lumat.....................................................3 S NTAKT K LAQ L R HAQQINDA............................................6 Sözl r aras nda m na laq si ................................................................6 1. Subyekt laq si ................................................................................ 6 2. Obyekt laq si...................................................................................6 3. Atributiv laq ..................................................................................7 4.Relyativ laq ....................................................................................7 Sözl r aras nda qrammatik laq ..........................................................7 Tabesizlik laq si .................................................................................8 Tabelilik laq si..................................................................................10 Yana ma laq si .................................................................................10 1. Tam yana ma..................................................................................11 2. Tam olmayan yana ma ...................................................................12 Yana ma laq sind nitq hiss l rinin i tirak ....................................13 1. smin ism yana mas ......................................................................13 2.Sif tin ism yana mas .....................................................................13 3.Say n ism yana mas ......................................................................14 4. v zliyin ism yana mas ............................................................... .15 5.Feili sif tin ism yana mas .............................................................15 6.Feili ba laman n feil yana mas ....................................................15 7.Qo mal birl m nin yana mas ......................................................15 8.Z rfl rin yana mas ............................................................... ..........16 Uzla ma laq si ........................................................ ..........................16 Predikativ birl m l rd uzla ma...................................................... .17 X b rin v h mcins x b rl rin mübt da il uzla mas v x b rin h mcins mübt dalarla uzla mas ........................................................20 Qeyri-predikativ birl m l rd uzla ma.............................................21 dar laq si...................................................................... ..................21

Feill rl idar .....................................................................................23 siml rl idar .....................................................................................24


— 419 —

Sif tl rl idar ....................................................................................24 Saylarla idar ................................................................................. ....24 Z rfl rl idar .....................................................................................25

v zlikl rl idar ................................................................................25 SÖZ B RL M L R .....................................................................26 Söz birl m l ri haqq nda m lumat....................................................26 Söz birl m l ri v söz........................................................................27 Söz birl m si v mür kk b söz ..........................................................28 Söz birl m si v cüml ......................................................................30 Söz birl m l rinin növl ri .................................................................32 Sabit v s rb st birl m l r .............................................................. ..32 Söz birl m l rinin qurulu u ..............................................................33

sas t r fin nitq hiss l ri il ifad sin gör söz birl m l rinin növl ri.................................................................................................35 smi birl m l r ..................................................................................35

T yini söz birl m l ri ............................................................ ...........36 I növ t yini söz birl m si...................................................................37 II növ t yini söz birl m si .................................................................38 III növ t yini söz birl m si ................................................................40 T yini söz birl m l rin daxil olmayan ismi birl m l r..................43 Z rf birl m l ri .................................................................................47 FE L B RL M L R ...................................................................49 Feili birl m l r haqq nda m lumat...................................................49 Feili birl m l r , o cüml d n, feili ba lamaya münasib t ...............50 Feili ba lama t rkibl ri il budaq cüml l r aras nda ox ar v f rqli xüsusiyy tl r .......................................................................................53 Sabit v qeyri-sabit feili ba lama t rkibl ri .......................................57 Feili ba lama t rkibl rinin qurulu u..................................................58 Feili ba lama t rkibl rinin t r fl ri aras nda m na laq si..............59 Adl q hall feili ba lama t rkibl ri .....................................................60 CÜML ..............................................................................................64 Cüml haqq nda m lumat...................................................................64 Cüml nin lam tl ri ...........................................................................66


— 420 —

1.Bitkinlik............................................................................................66 2.Predikativlik.....................................................................................68 3. ntonasiya ........................................................................................71 4.Modall q ..........................................................................................74 Cüml nin t snifi .................................................................................75 Cüml nin t snifi prinsipl ri ................................................................75 CÜML N N M QS D V NTONAS YAYA GÖR NÖVL R ....77 1. N qli cüml .....................................................................................77 2. Sual cüml si....................................................................................79 a)Sual intonasiyas il m l g l n sual cüml l ri .............................80 b)Sual datlar il m l g l n sual cüml l ri ...................................82 c)Sual v zlikl ri il m l g l n sual cüml l ri ................................82 3. mr cüml si ...................................................................................83 4. Nida cüml si ...................................................................................86 N qli cüml l rd n m l g l n nida cüml l ri...................................86

mr cüml l rind n m l g l n nida cüml l ri .................................86 Sual cüml l rind n m l g l n nida cüml l ri .................................86 Nida cüml l rinin m na inc likl ri ....................................................86 Nidalar n köm yi il m l g l n nida cüml l ri ...............................87 CÜML ÜZVL R ...........................................................................89 Cüml üzvl ri bar d mövcud fikirl r ............................................... .89 Sözün, söz birl m sinin cüml üzvü olmas .......................................93 MÜBT DA ........................................................................................96 Mübt da haqq nda m lumat ...............................................................96 Mübt daya münasib t.........................................................................96 Mübt dan n qurulu u..........................................................................99 Mübt dan n ifad vasit l ri ..............................................................100 Mübt da il qeyri-mü yy n vasit siz tamaml n ox ar v f rqli xüsusiyy tl ri ....................................................................................105 X B R ............................................................................................108 X b r haqq nda m lumat..................................................................108 X b rin rolunun i irdilm si ............................................................109


— 421 —

X b rin dild ifad üsulu..................................................................110 X b rin qurulu u ..............................................................................111 X b rin ifad vasit l ri.....................................................................112 1. smi x b rl r .................................................................................112 2. Feili x b rl r ................................................................................115 TAMAMLIQ ....................................................................................119 Tamaml q haqq nda m lumat ...........................................................119 Tamaml n ifad vasit l ri ..............................................................119 Tamaml n qurulu u........................................................................121 Vasit siz tamaml q............................................................................122 Vasit li tamaml q..............................................................................125 Vasit li tamaml n m na çalarlar . .................................................125 T Y N..............................................................................................133 T yin haqq nda m lumat ..................................................................133 T yinin suallar .................................................................................133 T yin v t yinolunan.........................................................................134 T yinl rin qurulu u...........................................................................136 T yinin m na növl ri ........................................................................136 T yinin ifad vasit l ri .....................................................................137 Z RFL K.........................................................................................141 Z rflik haqq nda m lumat ................................................................141 Z rfliyin ifad vasit l ri ...................................................................141 Z rfliyin qurulu u ............................................................................142 Z rfliyin m na növl ri ......................................................................143 T rzi-h r k t z rfliyi........................................................................ .143 Zaman z rfliyi ...................................................................................145 Yer z rfliyi ........................................................................................148 S b b z rfliyi ....................................................................................150 M qs d z rfliyi..................................................................................151 Miqdar z rfliyi ..................................................................................153 D r c z rfliyi...................................................................................155

rt z rfliyi........................................................................................156 Qar la d rma z rfliyi.......................................................................157


— 422 —

LAV L R.....................................................................................161 lav l r haqq nda m lumat .............................................................161

Xüsusil n lav l r .........................................................................161 lav v lav li üzv ..........................................................................162 lav v lav li üzv il h mcins üzvl rin ox ar v

f rqli xüsusiyy tl ri...........................................................................163 Xüsusil n lav l rin qurulu u .......................................................165 Xüsusil n lav l rl t yinin ox ar v f rqli xüsusiyy tl ri............167 Xüsusil m y n lav l r ...................................................................167 Cüml üzvl rinin lav si...................................................................169 XÜSUS L M L R......................................................................176 Xüsusil m l r haqq nda m lumat ...................................................176 Xüsusil m nin m l g lm si..........................................................177 D qiql dirici xüsusil mi üzvl rl xüsusil mi lav l rin ox ar v f rqli xüsusiyy tl ri...........................................................................179 Tamaml n xüsusil m si ...............................................................179 Z rfliyin xüsusil m si.....................................................................180 CÜTT RK BL V T KT RK BL CÜML L R......................184 Cütt rkibli cüml l r ..........................................................................184 Müxt s r v geni cütt rkibli cüml l r .............................................185 T kt rkibli cüml l r ..........................................................................187 1. xssiz cüml l r.............................................................................188 2.Qeyri-mü yy n xsli cüml l r ......................................................192 3.Ümumi xsli cüml .......................................................................195 4.Adl q cüml l r................................................................................198 Bütöv v yar mç q cüml l r .............................................................201 Bütöv cüml l r .................................................................................201 Yar mç q cüml l r ............................................................................202 1.Mübt das burax lan yar mç q cüml ............................................204 2.X b ri burax lan yar mç q cüml ..................................................205 3.H r iki ba üzvü burax lan yar mç q cüml ...................................207 4. kinci d r c li üzvl ri burax lan yar mç q cüml ..........................208 5.Ba v ikinci d r c li üzvl ri burax lan yar mç q cüml ...............208


— 423 —

SÖZ-CÜML ...................................................................................212 Söz-cüml haqq nda m lumat ...........................................................212 Söz-cüml nin dig r cüml növl rind n f rqi ....................................214 Söz-cüml nin ifad vasit l ri............................................................217 Söz-cüml nin i l nm yeri ................................................................219 Söz-cüml nin m na növl ri ..............................................................220 1.T sdiq söz-cüml l r .......................................................................220 2. nkar söz-cüml l r .........................................................................221 3.Sual söz-cüml l r...........................................................................222 4.Emosionall q bildir n söz-cüml l r...............................................223 QRAMMAT K C H TD N CÜML ÜZVL R L BA LI OLMAYAN SÖZL R V B RL M L R..................................227 X TAB ..............................................................................................228 Xitab haqq nda m lumat...................................................................228 Xitablar n qurulu u...........................................................................228 H mcins xitablar...............................................................................230 Xitab formala d ran sözl r ..............................................................231 Xitablar n cüml d i l nm yeri .......................................................232 Xitablar n m na xüsusiyy tl ri v m na növl ri...............................234 Xitablar n nidalarla i l nm si. .........................................................235 Xitablar n t kriri........................................................................... ....236 Xitablar n münasib t bildirm si .......................................................237 Xitablar n ifad vasit l ri .................................................................237 Xitablarla mübt dan n f rql ri .........................................................238 MÜR KK B CÜML ....................................................................241 Mür kk b cüml haqq nda ümumi m lumat ....................................241 Mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndir n vasit l r .........243 1. ntonasiya ......................................................................................243 2.Ba lay c lar ...................................................................................246 3.Ba lay c sözl r .............................................................................247 4. kilçil r ........................................................................................248 Ba lay c vasit l ri ümumil dir nd n sonra mür kk b cüml nin qruplar .............................................................................................248


— 424 —

1.Asintetik mür kk b cüml l r..........................................................248 2.Analitik mür kk b cüml l r ...........................................................248 3.Sintetik mür kk b cüml l r............................................................249 4.Analitik-sintetik mür kk b cüml l r ..............................................249 T rkib hiss l ri aras nda m na v qrammatik laq nin xarakterin gör mür kk b cüml nin növl ri ..............................................................249 TABES Z MÜR KK B CÜML L R ..........................................252 Tabesiz mür kk b cüml haqq nda m lumat ....................................252 Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndir n tabesizlik ba lay c lar v dig r vasit l r.........................................252 Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri aras nda m na laq l ri ............................................................................................254

1. Birl dirm -sadlama laq si.........................................................255 a)Eyni zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml ................................................................................255 b)Ard c l zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml ................................................................................257 2. S b b-n tic laq li tabesiz mür kk b cüml l r ......................... 258 3. Ayd nla d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l r.......................260 4. Qar la d rma laq li tabesiz mür kk b cüml l r ........................262 5. Bölü dürm laq li tabesiz mür kk b cüml l r ...........................264 6. Qo ulma laq li tabesiz mür kk b cüml l r ................................265 TABEL MÜR KK B CÜML L R.............................................269 Tabeli mür kk b cüml haqq nda m lumat......................................269 Tabeli v tabesiz mür kk b cüml l rin ox ar c h tl ri ....................269 Tabeli v tabesiz mür kk b cüml l rin f rqli c h tl ri ...................270 Tabeli mür kk b cüml nin özün m xsus xüsusiyy tl ri .................. 272 Tabeli mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini ba layan vasit l r .....272 Tabeli mür kk b cüml nin biröz kli v ikiöz kli olmas ..................273 Tabeli mür kk b cüml d budaq cüml l rin ba cüml y aidliyi m s l si.............................................................................................274 Tabeli mür kk b cüml nin növl ri....................................................277 MÜBT DA BUDAQ CÜML S ....................................................279


— 425 —

Mübt da budaq cüml si haqq nda m lumat .....................................279 Mübt da budaq cüml sinin tipl ri.. ................................................. .279 X B R BUDAQ CÜML S ..........................................................287 X b r budaq cüml si haqq nda m lumat..........................................287 X b r budaq cüml sinin tipl ri........................................................ 287 TAMAMLIQ BUDAQ CÜML S ..................................................293 Tamaml q budaq cüml si haqq nda m lumat ...................................293 Tamaml q budaq cüml sinin tipl ri. ................................................294 T Y N BUDAQ CÜML S ............................................................302 T yin budaq cüml si haqq nda m lumat ..........................................302 T yin budaq cüml sinin tipl ri .........................................................302 Z RFL K BUDAQ CÜML S .......................................................308 1.T rzi-h r k t budaq cüml si .........................................................308 T rzi-h r k t budaq cüml si haqq nda m lumat ..............................308 T rzi-h r k t budaq cüml sinin tipl ri .............................................308 2.D r c budaq cüml si....................................................................312 3.Zaman budaq cüml si ....................................................................314 Zaman budaq cüml si haqq nda m lumat ........................................314 Zaman budaq cüml sinin tipl ri .......................................................315 4.Yer budaq cüml si .........................................................................322 5.S b b budaq cüml si .....................................................................326 S b b budaq cüml si haqq nda m lumat..........................................326 S b b budaq cüml sinin tipl ri.........................................................327 6. M qs d budaq cüml si .................................................................331 M qs d budaq cüml si haqq nda m lumat.......................................331 M qs d budaq cüml sinin tipl ri......................................................332 S b b v m qs d budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l rin f rqi................................................................................................... 334 7. rt budaq cüml si........................................................................336

rt budaq cüml si haqq nda m lumat .............................................336 rt budaq cüml sinin tipl ri............................................................336

8. Qar la d rma budaq cüml si........................................................341


— 426 —

Qar la d rma budaq cüml si haqq nda m lumat .............................341 Qar la d rma budaq cüml sinin m na növl ri................................341 Qar la d rma budaq cüml sinin tipi ...............................................342 9. N tic budaq cüml si....................................................................346 N tic budaq cüml si haqq nda m lumat .........................................346 N tic budaq cüml sinin tipi ............................................................347 N tic budaq cüml sinin ba cüml si il t yin budaq cüml sinin ba cüml sinin ox ar v f rqli xüsusiyy tl ri ..........................................350 10. K miyy t budaq cüml si ............................................................353 K miyy t budaq cüml si haqq nda m lumat....................................353 K miyy t budaq cüml l rind budaq cüml l rin ba cüml il olan m na münasib tl rin gör qruplar ................................................354 K miyy t budaq cüml sind ba cüml il budaq cüml aras nda k miyy t münasib ti..........................................................................355 K miyy t budaq cüml sind budaq v ba cüml l ri ba layan vasit l r.............................................................................356 K miyy t budaq cüml sinin tipl ri ...................................................358 Qo ulma budaq cüml si....................................................................359 Qo ulma budaq cüml si haqq nda m lumat .....................................359 Qo ulma budaq cüml sinin tipi ........................................................359 Qo ulma budaq cüml si il t yin budaq cüml si aras nda ox arl q.............................................................................. 361 QARI IQ T PL MÜR KK B CÜML L R ...............................363 Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml l r ...........................................363 Tabesiz mür kk b cüml l rin t rkib hiss l ri...................................363 Qar q tipli tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri..................365 Qar q tipli tabeli mür kk b cüml l r .............................................366 Qar q tipli tabeli mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri....................367 MÜAS R AZ RBAYCAN D B D L ND CÜML ÜZVL R N N SIRASI ...................................................................372 Cüml l rd cüml üzvl rinin s ralanmas ........................................372 Cütt rkibli cüml l rd mübt dan n v x b rin yeri .........................372 Cütt rkibli cüml l rd tamaml n yeri............................................374 Cütt rkibli cüml l rd t yinin yeri...................................................375


— 427 —

Cütt rkibli cüml l rd z rfliyin yeri ................................................376 Cütt rkibli cüml l rd h mcins üzvl rin s ralanmas (yeri).............377 T kt rkibli cüml l rd cüml üzvl rinin s ralanmas (yeri).............378 Qrammatik c h td n cüml üzvl ri il laq dar olmayan sözl rin s ras (yeri)........................................................................................379 Mür kk b cüml l rd komponentl rin s ras (yeri)..........................380 MÜR KK B S NTAKT K BÜTÖV-M TN..................................382 Mür kk b sintaktik bütöv-m tn haqq nda m lumat .........................382 M tnin formala mas m rh l si........................................................383 M tnin t rkibi .................................................................................. .385 M tnin koqeziyas ...................................................................... .......386 VAS T L V VAS T S Z N TQ................................................ .391 Vasit li v vasit siz nitq haqq nda m lumat ....................................391 Vasit siz nitqin qurulma formalar ...................................................392 Vasit siz nitqin cüml d i l nm yeri ..............................................392 Vasit siz nitq il mü llifin sözl rinin f rqi ......................................393 D rnaqda verilm kl f rql n n vasit siz nitq ...................................393 D rnaqs z verilm kl f rql n n vasit siz nitq...................................394 DUR U AR L R .................................................................... .398 Nöqt ................................................................................................398 Vergül ...............................................................................................400 Nöqt li vergül ...................................................................... .............407 ki nöqt ........................................................ ....................................408

Tire ...................................................................................................408 Sual i ar si................................................................... .....................410 Nida i ar si ............................................... ........................................410 Üç nöqt ............................................................................................411 Möt riz ............................................................................................411 D rnaq ...............................................................................................412


— 428 —

Çapa imzalanm d r: 22.05.2017 Ka z format : 60 90 1/16 H cmi: 26,75 çap v r qi

Sifari : 152 Say : 500

________________________________________________ «Adilo lu Çap Evi»nin m tb sind

çap olunmu dur.

Ünvan. Bak h., .Salamzad 9c

az rbaycan 1 dglg 1buludxan-xelilov.com/pdf/sintaksise girish 03.07.2017-a4.pdf1 1 buludxan 1x lglov...

Documents