ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÍÀÜÛËËÀÐÛ

ÁÅØ ÚÈËÄÄß

ÛI ÚÈËÄ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”ÁÀÊÛ-2005

Áó êèòàá “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. Áåø úèëääÿ. Û úèëä”(Áàêû, Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû íÿøðèééàòû, 1961)

íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè: Ìÿììÿäùöñåéí Òÿùìàñèá

Ðåäàêòîðó: Áÿùëóë Àáäóëëà

398.2’094754 - dc 21AZEÀçÿðáàéúàí íàüûëëàðû. Áåø úèëääÿ. II úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005,

296 ñÿù.

Õàëã ÿäÿáèééàòûíûí çÿíýèí õÿçèíÿñè è÷ÿðèñèíäÿ íàüûëëàð íàäèð áèð èíúèêèìè ïàðûëäàéûð. Äÿðèí õÿéàëëàðäàí, áþéöê èíñàí àðçóëàðûíäàí éàðàíìûø îëàíýþçÿë ðîìàíòèêàëû áó ÿñÿðëÿðäÿ èíñàí ñÿàäÿòèíÿ ìàíå îëàí áöòöí ãàðà ãöââÿ -ëÿðÿ ãàëèá ýÿëìÿê àðçóñó þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Õåéðèí øÿðÿ, èøûüûí çöëìÿòÿ,éàõøûíûí éàìàíà çÿôÿð ÷àëìàñû âÿ á. øÿêèëëÿðäÿ òÿçàùöð åäÿí íèêáèíëèê, õîø -áÿõò ýÿëÿúÿéÿ èíàì õàëã íàüûëëàðûíûí áàøëûúà èäåéà-ôÿëñÿôè êåéôèééÿòëÿðèí -äÿíäèð.

Áåøúèëäëè “Àçÿðáàéúàí íàüûëëàðû”íûí òÿãäèì îëóíàí úèëäèíäÿ õàëã àðà -ñûíäà ýåíèø éàéûëàí, ôîðìà âÿ ìÿçìóíúà äÿéèøèê íàüûë íöìóíÿëÿðè òîïëàí -ìûøäûð. Êèòàáû âÿðÿãëÿðêÿí îõóúó èñòÿð-èñòÿìÿç íàüûëëàð àëÿìèíÿ äöøÿúÿê,áÿøÿð þâëàäûíûí êþðïÿëèê ÷àüûíäàí áÿðè äàìëà-äàìëà òîïëàäûüû çåùíè-ìÿíÿâè-ùÿéàòè òÿúðöáÿ õÿçèíÿëÿðèéëÿ, õàëãûìûçûí çþâãö, äöøöíúÿñè, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðè,ìöáàðèçëèê ðóùó èëÿ òàíûø îëàúàãäûð.

ISBN 9952-418-71-7© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

ÃÀ ÐÀ ÃÀ ØÛÍ ÍÀÜÛËÛ

Áèðè âàð èäè, áèðè éîõ èäè, Àë ëàù äàí áàøãà ùå÷ êÿñ éîõ èäè. Áèð îäóíóâàð èäè. Áó îäóí ÷ó íóí îüëó, óøàüû éîõ èäè. Áèð ýöí åâäÿ ÿð-àðâàä îòó ðóáñþù áÿò åäèð äè ëÿð. Ñþù áÿò âàõòû àðâàä ÿðèíÿ äåäè:

— À êèøè, íÿ îëàéäû, áó åâè ìèç äÿ îüóë àäû ÷ÿ êè ëÿé äè. Ãîð õó ðàìäöøöì þëöì, öðÿ éèì äÿ îüóë äàüû ãàëñûí.

Îäóí ÷ó äåäè:— Àé àðâàä, íÿ ñÿôåù-ñÿôåù äà íû øûð ñàí? Úà âàí ëûã äà äîüóá òþ ðÿ ìÿ -

äèí, éåò ìè øèí äÿ áà ëà ëà ìàã èñ òÿ éèð ñÿí?Àðâàä êè øè íèí áó ñþ çö íöí öñ òöí äÿí ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Ýå úÿíè

éàò äû ëàð. Ñÿùÿð òåç äÿí àðâàä ñÿ ùÿí ýè ýþ òö ðöá îäàíà ñóéà ýåòäè. Ñÿ ùÿí -ýèí îäàí äàí äîë äó ðóá åâÿ ýÿ òèð äè, éî ðó ëóá éîëäà îòóðäó. Ýþðäö êè, äè çè -íèí öñòÿ áèð ýþé éàð ïàã äöøäö. Àììà ÿò ðèí äÿí äîé ìàã îëìóð. Àðâàäéàð ïàüû äè ëè íèí àë òûíà ãîéóá, ñÿ ùÿí ýè àëûá ÷èé íèíÿ éîë ëàí äû åâÿ òÿðÿô.

Àðâàä ãàíîâ ãû ðàüû èëÿ ýå äèð äè, áèð äÿí ñÿáèð ýÿ òèð äè. Éàð ïàã àü çûí -äàí äöøäö ãàíîâà. Ñó àïàð äû éàð ïàüû. Àðâàä ñÿ ùÿí ýè ãîéóá éåðÿ, éö -éöð äö éàð ïà üûí äà ëûí úà. Ùà áóðäà, ùà îðäà éàð ïàüû òóòà áèë ìÿäè. Áèðõåéëè éîë ýåäèá ÷àòäû áèð ãà ëà ÷àéà. Ýþðäö êè, áó ðàäà áèð äÿð âèø ãà áà üûíàìàí ãàë ãîéóá, êè òàá äàí îõóéóá, ìàí ãàëà öôöðöð. Äÿð âèø áèð äÿí ãàë õûáîäóí ÷ó íóí àð âà äûíà äåäè:

— Õîø ýÿë ìè ñÿí!Áèð ãàøûã àü çû íûí ñó éóí äàí äà ìûç äû ðûá ãàøûüà, îäóí ÷ó íóí àð âà äûíà

âåðäè. Îäóí ÷ó íóí àð âàäû ÿââÿë ãîðõäó, èñ òÿ ìÿäè àëûá è÷ÿ. Ñîíðà þçöíÿ

5

öðÿê âåðèá, äÿð âè øèí òö ïöð úÿ éèíè àëûá è÷äè. È÷ÿí êèìè äÿð âèø ãàë õûáàéàüà, àð âàäà áèð ñèëëÿ ÷ÿêäè, ýþ òö ðöá ñàëäû îòàã ëà ðûí áèðèíÿ.

Îäóí ÷ó íóí àð âàäû ùà ÷àí äàí-ùà ÷àíà þçöíÿ ýÿëèá ýþç ëÿ ðèíè à÷äû,ýþðäö êè, áà ëàúà áèð îòàãäû. Àììà áóðäà ùå÷ êÿñ éîõäó. Òåç äóðäóàéàüà ãà÷ñûí, ýþðäö êè, áó ðàäà áèð ãàïû âàð. Ñûí äû ðûá ãà ïûíû ýèðäè è÷ÿðè,ýþðäö êè, áó ðàäà î ãÿäÿð àðâàä âàð ýÿë ýþ ðÿ ñÿí. Ñà ÷ûí äàí àñû ëàí ñà ÷ûí -äàí àñûëûá, äàøà äþíÿí äàøà äþíöá. Îäóí ÷ó íóí àð âàäû éà ïû øûá ãûç ëà ðûíáè ðè íèí ñà ÷ûí äàí à÷ûá ãîéäó éåðÿ. Õÿáÿð àëäû:

— Åé áè ÷à ðÿ ëÿð, ñèçè ñà ÷û íûç äàí êèì, íÿ ñÿ áÿáÿ àñûá?Ãûç äåäè:— Ìÿí ïàä øàù ãû çû éàì. Áèð ýöí àòà ìûí áà üûí äà ýÿ çèð äèì. Ýþð äöì

êè, éåðäÿ áèð ýþé éàð ïàã âàð. Ýþ òö ðöá ÿëèì äÿ îé íà äûð äûì, áèð äÿí éàð -ïàã ÿëèì äÿí ñö ðö øöá äöøäö ãàíîâà, áàø ëàäû àõûá ýåò ìÿéÿ. Ìÿí äÿäöø äöì éàð ïà üûí äà ëûí úàí êè, òóòàì. Ýÿëèá ÷ûõ äûì ãà ëà ÷àéà. Ãà áà üûìàáèð äÿð âèø ÷ûõäû, òö ïöð úÿ éèí äÿí áèð ãàøûã âåðäè êè, è÷ÿì. Ìÿí äÿ èé ðÿ -íèá àòäûì. Àúûüû òóòóá, ìÿíè áó îòàüà ñàëûá, ñà ÷ûì äàí àñäû.

Îäóí ÷ó íóí àð âàäû î áèðè àð âàä ëàðû äà ñà ÷ûí äàí à÷ûá õÿáÿð àëäû êè:— Áó íÿ ÿù âà ëàò äû?Íåúÿ êè, ïàä øàù ãûçû äà íûø äû, î áè ðè ëÿðè äÿ åëÿ äà íû øàí äà îäóí ÷ó

àðâàäû äåäè:— Åé ãûçëàð, áèëèí âÿ àýàù îëóí! Ìÿí äÿ ñèçèí ýö íö íöç äÿ éÿì.

Ãûçëàð, ýÿëèí ãà÷àã! Éîõñà áó äÿð âèø áèçè ãûðàð.Îäóí ÷ó íóí àð âàäû àð âàä ëàðû ãàòûá ãà áà üûíà, èêè ãàïû êå÷ äè ëÿð,

ö÷öí úöéÿ ÷à òàí äà ýþð äö ëÿð êè, ãà ïû íûí àü çûí äà ÿæ äàùà âàð. Ãûç ëàð ãîð -õóá ýåðè ãà ÷àí äà, îäóí ÷ó íóí àð âàäû äåäè:

— Ãà÷ ìà éûí! Áó ñààò ìÿí áó ÿæ äà ùàíû þë äö ðöì.Îäóí ÷ó íóí àð âàäû éå ðè éèá èðÿëè, éà ïûø äû ñàü ÿëè èëÿ ÿæ äà ùà íûí àëò

÷ÿíÿ ñèí äÿí, ñîë ÿëè èëÿ öñò ÷ÿ íÿ ñèí äÿí ÷ÿêèá, äàð òûá ÿæ äà ùàíû èêè éåðÿáþëöá, àòäû áèð éàíà. Ãàïû à÷ûëäû. Êå÷ äè ëÿð èêèí úèéÿ, ýþð äö ëÿð êè, áó ðàäàáèð ïÿëÿíý âàð. Îäóí ÷ó íóí àð âàäû òöë êöíö þë äöð ìÿê èñòÿäè. Òöëêö äèëà÷ûá äåäè:

— Ìÿíè þë äöð ìÿ éèí, ñèçÿ éàõ øû ëûã åëÿéèì.Îäóí ÷ó íóí àð âàäû ÿë ñàõ ëàäû.Òöëêö äåäè:— Äÿð âèø ãûðõ ýöíöí éó õó ñóíà ýåäèá. Áó ýöí ãûðõ ýöíö òà ìàì äû.

Àéûë ñà âà éû íûç äû. Áàõ, áó ãà ïû äàí ÷ûõûá ãà÷ûí!

6

Îäóí ÷ó íóí àð âàäû òöë êöíö þë äöð ìÿäè, òöëêö äÿ áóí ëàðà éîë ýþñ òÿð äè,ãà÷ûá ýåò äè ëÿð. Áèð õåéëè ýå äÿí äÿí ñîíðà ùÿðÿ þç åâèíÿ äà üûë äû, îäóí -÷ó íóí àð âàäû äà ÷àòäû ñÿ ùÿí ýèíè ãîé äóüó éåðÿ. Ýþðäö êè, ñÿ ùÿí ýè ñàü-ñà ëà ìàò äû. Àëûá ñÿ ùÿí ýè ýÿëäè åâèíÿ.

Îäóí ÷ó àð âàäû ýå äÿí äÿí ñîíðà ÷îõ áè êåéô èäè. Öðÿ éèí äÿí ìèí áèðõÿ éà ëÿò êå ÷èð äè. Áèð äÿ îíó ýþðäö êè, àðâàä áóäó ñÿ ùÿíý ÷èé íèí äÿ ýÿëèá÷ûõäû.

Îäóí ÷ó éå ðèí äÿí ãàëõûá, ÿë àòûá êþ ñþâÿ äåäè:— Àé èòèí ãûçû, ùàð äàé äûí?Àðâàä äåäè:— Êèøè, áèð ñÿáèð åëÿ, áà øûìà ýÿ ëÿíè ñÿíÿ äà íû øûì, ñîíðà íåé ëÿ éèð -

ñÿí åëÿ!Îäóí ÷ó êþ ñþâö éåðÿ ãîéóá äåäè:— Äàíûø ýþðÿê!Àðâàä áà øûíà ýÿëÿí ìö ñè áÿòè ÿðèíÿ äà íûø äû. Îäóí ÷ó àð âà äûíû ÷îõ

èñ òÿ éèð äè. ßëàúû êÿ ñè ëèá àð âà äûíà äèí ìÿäè. Áèð äÿí áàõûá ýþðäö êè, àð âàäûùà ìè ëÿäè. Îä ýþ òö ðöá ÿë àòäû äÿ éÿ íÿéÿ. Äÿ éÿ íÿéè ãîéóá éà ïûø äû êþ -ñþâ äÿí. Êþ ñþâö ãîéóá, éà ïûø äû áàë òà äàí êè:

— Èòèí ãûçû, ñÿí ùà ìè ëÿ ñÿí, ýÿðÿê ñÿíè þë äö ðÿì.Àðâàä äåäè:— Àé êèøè, àü çûì äà ñÿíÿ áèð Ãóðàí ñþç äà íûø ìû øàì. Áó îëñà äÿð âè -

øèí òö ïöð úÿ éèí äÿí îëàúàã. Ãîé ýþðÿê áà øû ìûçà íÿ ýÿ ëÿ úÿê.Îäóí ÷ó ÿë ñàõ ëàäû. Àììà äÿð âèø ùÿð äÿí ýþ çö íöí ãà áà üûí äà äó -

ðàí äà êè øèíè îä ýþ òö ðöð äö, éåíÿ øåé òàíà ëÿíÿò äåéèá, ùèð ñèíè àëûð äû ÿëèíÿ.Äîã ãóç àé áàøà ýÿëäè, àðâàä éö êöíö ãîéäó éåðÿ, áèð úöò ãàðà ãàøäîüäó. Áó óøà üûí íÿ ãîëó âàð èäè, íÿ ãû÷û, íÿ úÿì äÿéè, íÿ áàøû, íÿ äÿýþçö. Àììà áèð úöò ÷àòìà ãàðà ãàø ýþçÿ ýþ ðö íöð äö.

Îäóí ÷ó äöøäö ãîð õóéà. Àðâàä ãîð õó ñóí äàí ãà÷äû.Êèøè éà ïû øûá áàë òà äàí äåäè:— Àðâàä, äóð êÿë ìåéè-øÿ ùà äÿ òèíè äå, ñÿíè þë äö ðÿ úÿ éÿì, ñÿíèí äîü -

äó üóí òÿ ïÿíÿ äÿéñèí.Àðâàä äåäè:— À êèøè, áóðà ãÿäÿð ñÿáèð åëÿ ìè ñÿí, áèð àç äà ñÿáèð åëÿ, ýþðÿê áó

èøèí àõûðû íÿ îëàúàã.Êèøè äåäè:— Àõìàã îü ëó íóí ãûçû, íÿ ñÿ áèð áàç ëûã äû? Äîü äó üóíó ýþð äöê äÿ.

Îäóð, ÷ûõûá îòó ðóá éöêöí öñòÿ. Áÿäÿí éîõ, áàø éîõ, ýþç éîõ, ãû÷ éîõ,

7

ãîë éîõ, áèð úöò ãàðà ãàø. Äóð, äóð êþïÿê îü ëó íóí ãûçû! Ìÿíè ðöñ âàéåëÿäèí. Ñÿíè ýÿðÿê þë äö ðÿì.

Àðâàä éàë âà ðûá-éà õà ðûá, áèð òÿ ùÿð ëÿ úà íûíû êè øè íèí ÿëèí äÿí ãóð òàð äû.Èíäè àë õÿ áÿðè Ãà ðà ãàø äàí, Ãà ðà ãàø áó ãàë ìàã ëà áèð ùÿôòÿ éöê öñ -

òöí äÿ ãàëäû. Áèð ýöí àðâàä õþðÿê áè øè ðèð äè, êèøè äÿ åâäÿ îòóð ìóø äó.Ãàðà ãàø áèð äÿí àòû ëûá éöêöí öñ òöí äÿí éåðÿ äåäè:

— Ìÿíÿ ïÿïÿ!Àðâàä áèð íèì÷ÿ ñûéûã ÷ÿêèá ãîéäó îð òà ëûüà. Áèð äÿ îíó ýþðäö áèð

íèì÷ÿ ñûéûã àø ãóð òàð äû. Ãà ðà ãàø äåäè:— Ìÿíÿ ïÿïÿ!Àðâàä áèð íèì÷ÿ äÿ õþðÿê ÷ÿêäè. Ãà ðà ãàø áó íèì÷ÿ õþ ðÿéè äÿ éåäè.

Ãà ðà ãàø áåëÿ-áåëÿ áèð ãàçàí õþ ðÿéè éåéèá, äö çÿë äè éîëà. Êè øè íèí äèëè-àüçû ãó ðó éóá, äåäè:

— Àðâàä, áèðúÿ ãà ïû ëàðû áàüëà, ýÿë ìÿ ñèí.Àðâàä äóðóá ãà ïû ëàðû áàü ëàäû. Îòó ðóá òÿ çÿ äÿí õþðÿê áè øèð ìÿê äÿ

îëñóí, àë õÿ áÿðè äÿð âèø äÿí.Äÿð âèø àéû ëûá ýþðäö êè, îäóí ÷ó íóí àð âàäû éîõäó. Äóðóá ýÿëäè î

îëàí øÿùÿðÿ. Áèð äÿ ýþðäö êè, Ãà ðà ãàø áóäó åâäÿí ÷ûõûá ýåäèð. Òåç ÿëèíèàòûá Ãà ðà ãàøû òóòäó. Áèð òèë ñèì îõó éóá Ãà ðà ãàøû åëÿäè áÿíè-èíñàí. Äåäè:

— Åé îüóë, ñÿíè ìÿí äöí éàéà ýÿ òèð ìè øÿì. Èíäè ñÿíÿ åëÿ áèð ñóâåðèì êè, äöí éàäà ùå÷ áèð ïÿù ëÿ âà íûí ýöúö ñÿíÿ ÷àò ìà ñûí. Àììàýÿðÿê ìÿíèì äå äèê ëÿ ðèìè éå ðèíÿ éå òè ðÿ ñÿí.

Äÿð âèø Ãà ðà ãàøà àíä âåðäè. Ãà ðà ãàø àíäû ãÿáóë åëÿ éÿí äÿí ñîíðà,äÿð âèø úè áèí äÿí áèð øöøÿ ÷û õàð äûá âåðäè Ãà ðà ãàøà. Ãà ðà ãàø øö øÿíè àëûá÷ÿêäè áàøûíà.

Äÿð âèø äåäè:— Èíäè ìÿí éà òû ðàì. Íÿ áàäÿ ìÿíèì áó øåé ëÿ ðèìÿ äÿ éÿ ñÿí. Ìÿíèì

ãà ðî âó ëóìó ÷ÿê!Äÿð âèø áèð òèë ñèì îõóäó, Ãà ðà ãàø îëäó ùÿ ìèí êè Ãà ðà ãàø. Þçö äÿ

éû õû ëûá éàòäû. Ùà ÷àí äàí-ùà ÷àíà äÿð âèø àéû ëûá Ãà ðà ãàøà äåäè:— Åé îüëàí! Áóð äàí ýå äÿð ñÿí ïàä øà ùûí åâèíÿ. Ïàä øà ùûí ãû çûíû ýþ -

òö ðöá ýÿ ëÿð ñÿí. Àììà ãîðõìà, ñÿíè òóòà áèë ìÿç ëÿð.Ãà ðà ãàø äÿð âèø äÿí àé ðû ëûá áèð áàø ýÿëäè ïàä øà ùûí èìà ðÿ òèíÿ. À÷ûá

ãàïûíû, ýèðäè è÷ÿðè, ýþðäö êè, ïàä øàù õþðÿê éåéèð. Ãà ðà ãàø ÿëèíè àòûáïàä øà ùûí õþ ðÿ éèíè éåéèá ãóð òàð äû. Ïàä øàù áàõûá ýþðäö êè, áó õþ ðÿê äÿíùå÷ äîé ìàäû. Àø áàçû ÷à üû ðûá õÿáÿð àëäû:

— Åé, âÿ ëÿ äÿç íà, áó ýöí êö õþ ðÿ éèí íèéÿ àçäû?

8

Àøáàç äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí, ùÿ ìè øÿêè ãàé äàé íàí ñÿíÿ õþðÿê ÷ÿê ìè øÿì.Ãà ðà ãàø âÿ çè ðèí, âÿ êè ëèí, ïàä øà ùûí àð âà äû íûí áà øûíà äà áó îéóíó

ýÿ òèð äè. Ïàä øàù áèð äÿ áàõûá ýþðäö êè, âÿçèð, âÿêèë, ïàä øà ùûí þç àð âàäûäà ýÿëèá ÷ûõäû. Áàø ëà äû ëàð àø áàç äàí øè êà éÿò åëÿ ìÿéÿ êè, áó ýöí êö õþ ðÿ -éè ìèç àç äöøöá.

Ïàä øàù äåäè:— Èíäè êè, áåëÿäè, âóðóí àø áà çûí áîé íóíó!Úÿë ëàä ýÿëäè. Àø áà çûí ãîëóí áàü ëà äû ëàð. Úÿë ëàä ÿë ãàë äû ðûá èñ òÿäè àøáà -

çûí áîé íóíó âóðà, Ãà ðà ãàø ÿëèí àòûá, òóòäó úÿë ëà äûí áè ëÿ éèí äÿí. Úÿë ëàäùà èñ òÿäè ÿëèí åí äèðÿ àøàüû, áàõûá ýþðäö êè, ÿëè ãàëûá ýþéäÿ. Ïàä øàù áèð-èêè êÿðÿ ãûø ãûð äû:

— Âóð, äå éè ðÿì ñÿíÿ!Úÿë ëàä äåäè:— Ãèá ëåéè-àëÿì, ÿëèìè òó òóá ëàð, ãîëóì èø ëÿ ìèð.Ïàä øà ùûí àúûüû òóòóá, äóðóá äöøöá òàõò äàí, àëûá ãû ëûí úû úÿë ëà äûí

ÿëèí äÿí, èñ òÿäè êè, àø áà çûí áîé íóíó âóðà, Ãà ðà ãàø ÿë àòûá òóòäó ïàä øà -ùûí áè ëÿ éèí äÿí, åëÿ ñûõäû êè, ãû ëûíú ÿëèí äÿí äöøäö. Ïàä øàù èêè ñààò þçöíÿýÿë ìÿäè. Âÿçèð, âÿêèë ïàä øàùû àéûë äûá òàõòà ÷û õàðò äû ëàð. Ïàä øàù äåäè:

— Âÿçèð, áó ðàäà áèð ñèðð âàðäû. Àø áàç ëûã èø éîõäó.Ïàä øàù àø áàçû áó ðàõ äû. Ãà ðà ãàø éà ïû øûá ïàä øà ùûí òà úûí äàí ãîéäó

éåðÿ. ×ûõûá ýåòäè. Ïàä øàù áó èøÿ ëàï ìÿÿò òÿë ãàëäû.Àë õÿ áÿðè Ãà ðà ãàø äàí. Ãà ðà ãàø þçöí éå òèð äè ïàä øà ùûí õÿ çè íÿ ñèíÿ.

Áèð áþéöê ÷ÿíýÿ ãûçûë ýþ òö ðöá öç ãîéäó åâ ëÿ ðèíÿ. Ýþðäö êè, ãà ïû ëàðûáàü ëûäû. Áèð òÿïèê ãà ïûéà ÷ÿêäè, ãàïû ëàõ áà ëàõ à÷ûëäû. Ãà ðà ãàø ýèðäèè÷ÿðè, ãû çûë ëàðû àíà ñû íûí ÿòÿ éèíÿ òþêöá ÷ûõûá ýåòäè. Îäóí ÷ó íóí àð âàäûãû çûëû ýþðÿí êèìè ýþç ëÿðè ÷ûõäû êÿë ëÿ ñèíÿ. Êèøè äåäè:

— Àðâàä, äóð óøàüû ãàéòàð!Àðâàä äóðóá ÷ûõäû áàéûðà, ýþðäö êè, Ãà ðà ãàø áó ðàäà íåé ëÿ éèð.

Ãàéûò äû åâÿ. Êèøè õÿáÿð àëäû:— Íåúÿ îëäó?Àðâàä äåäè:— Áà éûð äà àäàì íÿ ýÿçèð.Êèøè äåäè:— Àðâàä, òà ãà ïû ëàðû áàü ëàìà! Ãîé òåç-òåç ýÿëñèí!ßð-àðâàä áó ïóëëà ãàïû-áà úà ëà ðûíû ãà éûðò äû ðûá, þç ëÿ ðèíÿ åâ àçó ãÿñè,

öñò-áàø àëûá, øàä ýöí êå ÷èð ìÿéÿ áàø ëà äû ëàð.

9

Àë õÿ áÿðè Ãà ðà ãàø äàí. Ãà ðà ãàø áó ñÿôÿð þçöí âåðäè ïàä øà ùûí ãû çû -íûí îòà üûíà. Áèð òÿ ùÿð ëÿ þçöí ñàëäû è÷ÿ ðèéÿ. Ýþðäö êè, ïàä øà ùûí ãûçû õþðÿêéåéèð. Ãà ðà ãàø îòó ðóá ãûçëà õþðÿê éåäè. Ïàä øà ùûí ãûçû áàõûá ýþðäö êè,áó ýöí õþ ðÿê äÿí ùå÷ äîé ìàäû. Ñà áà ùûñû ýöíöí äÿ õþ ðÿéè ýÿëäè. Éåíÿäÿ äîé ìàäû. Áèð äÿí áà øûíû ãàë äû ðûá éóõàðû, ýþðäö êè, áà øû íûí öñòÿ áèðúöò ÷àòìà ãàø âàð. Ãûç áàð ìà üûíû äèø ëÿ éèá äåäè:

— Åé äèëè-ãàôèë, áó ôèëàí úà äó êó íóí òö ïöð úÿ éèí äÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿíîüëàí äû.

×öíêè ïàä øàù ãûçû ùÿð áèð òèë ñèìè áè ëèð äè, äèí ìÿ éèá ýå úÿíè ðàùàòéàòäû. Ýö íîð òà àðàéà õþðÿê ýÿëäè. Ãûç áàø ëà éûá éå éÿí äÿ Ãà ðà ãàø äàîòó ðóá õþ ðÿê äÿí éåäè. Ïàä øàù ãûçû Ïÿðè ÿëèí óçà äûá òóòäó Ãà ðà ãà øûí áè ëÿ -éèí äÿí, áèð èñìè-ÿçÿì îõó éóá Ãà ðà ãà øûí áè ëÿ éèíè åëÿ ñûõäû êè, Ãà ðà ãàø÷û üû ðûá îëäó îí áåø éà øûí äà ýþçÿë áèð îüëàí. Ïÿðè õàíûì áó ýþ çÿë ëèéèÃà ðà ãàø äà ýþðÿí êèìè êþíöë âåðèá äåäè:

— Àëëàù ìÿíèì èñ òÿ äè éèìè éå òè ðèá.Òåç äóðóá áèð äÿñò ìÿð äàíÿ ïàë òàð ÷û õàð äûá ýå éèí äèð äè Ãà ðà ãàøà.

Ùÿð èêèñè ñÿ ðè ëèá ñàð ìà øûã êèìè áèð-áèðèíÿ, éàò äû ëàð. Ùà ÷àí äàí-ùà ÷àíààéû ëûá Ãà ðà ãàø Ïÿðè õà íûìà äåäè:

— Åé ãûç, äÿð âèø ìÿíè ýþç ëÿ éèð. Ìÿí ÷îõ äà ñÿíèí éà íûí äà éàì,àììà ñÿíè ýÿðÿê äÿð âèøÿ éå òè ðÿì.

Ïÿðè äåäè:— Åé úàâàí, î ÷îõ-÷îõ ñÿíèí êèìè îü ëàí ëàð äöí éàéà ýÿ òè ðèá, ìÿíèì

êèìè ãûç ëàðû ùÿìèí îü ëàí ëà ðûí âà ñè òÿ ñèëÿ àïàðò äû ðûá, ãûçëà îü ëàíû ùÿëàêåäèá. Ýÿë áó õàì õÿ éàë äàí äàøûí! Áèð àé íàéà áàõ!

Ãà ðà ãàø àé íàéà áà õàí äà þçöíö àé íàäà ýþðäö.Ïÿðè ãÿ ôèë äÿí Ãà ðà ãàøà áèð ñèëëÿ ÷ÿêäè. Ãà ðà ãàø þéö éöá àü çûí äàí

áèð ãóðä ñàëäû. Ïÿðè ãóðäó ìà øàé íàí òóòóá, Ãà ðà ãàøà ýþð ñÿ äèá äåäè:— Áó ãóðäó ýþ ðöð ñÿí?Äåäè:— Ýþ ðö ðÿì.Äåäè:— Ìÿíè áó ðà äàí àïà ðûá äÿð âèøÿ éå òè ðèí úÿ áó ãóðä ãàð íûí äà èëàí

îëóá, ñÿíè ÷àëûá ùÿëàê åäÿ úÿê äè.Ïÿðè áó ñþçö äå éÿí äÿí ñîíðà, ãóðäó þë äö ðöá àòäû. Ãà ðà ãàø èø ëÿðè áó

ùàëäà ýþ ðÿí äÿ Ïÿ ðèéÿ öðÿê äÿí èíà íûá äåäè:— Äÿð âèø ëàï ýþéÿ ÷ûõñà äà ñÿíè ÿëäÿí âåð ìÿ éÿ úÿ éÿì.

10

Èíäè àë õÿ áÿðè ñÿíÿ âåðèì äÿð âèø äÿí. Äÿð âèø Ãà ðà ãàøû ÷îõ ýþç ëÿäè,áàõûá ýþðäö êè, Ãà ðà ãàø ýÿëèá ÷ûõ ìàäû. Áèð âöðä îõó éóá îëäó ýþ éÿð ÷èí,ãàíàä ÷àëûá ýÿëäè îòóð äó ïàä øà ùûí ãûçû Ïÿ ðè íèí ïÿí úÿ ðÿ ñèí äÿ. Áàõûáýþðäö êè, Ãà ðà ãàø Ïÿðè õà íûì ëà áèð êåéô äÿ äà ìàã äàäû êè, ýÿë ýþ ðÿ ñÿí.Äÿð âèø áèð áàøûíà, áèð äþ øöíÿ âóðóá äåäè:

— Ãûç ÿëèì äÿí ÷ûõäû.Ïÿðè õàíûì áöòöí òèë ñèì ëÿ ðèí à÷à ðûíû áè ëèð äè. Áèð òèë ñèì äÿí áàøãà.

Äÿð âèø íÿ êè òèë ñèì áè ëèð äè îõóäó êè, Ãà ðà ãàøû ãàðà äàø åëÿñèí, Ïÿðè õà -íûìû äàøà äþí äÿð ñèí, ýöúö ÷àò ìàäû. ×àò ìà éàí äà Ïÿðè õàíûì áèð ãàã -ãà íàã ÷ÿêäè. Ãàã ãà íàã ÷ÿ êÿí äÿ àü çûí äàí áèð ãóð òóì àëîâ ÷ûõûá äöøäöäÿð âè øèí öñòÿ, äÿð âèø îä òóòóá éàí ìàüà áàø ëà éàí äà òåç þçöí àòäû ïàä -øà ùûí ÷àð ùî âó çóíà. Áàø âóðóá îäóí ñþí äöð äö, ãàë õûá ýþéÿ ãûø ãûð äû:

— Åé Ïÿðè õàíûì, ñÿ íèí ëÿ ìÿíèì àðàì äà áèð òèë ñèì ãàëûá. Î òèë ñèìèþé ðÿí äèì âàé ùàëûíà!

Äÿð âèø öç ãîéäó Èñ ôà ùàí øÿ ùÿ ðèíÿ. Ýÿçèá, ãîúà áèð úèí äàð òàïûá áèð-áèð òèë ñèì ëÿðè þé ðÿí ìÿéÿ áàø ëàäû.

Õÿáÿð âåðèì ñÿíÿ êèìäÿí, âÿ çèð äÿí. Âÿçèð áèð ýöí ñÿùÿð íà ìà çûí -äàí ãàáàã ÿë ãà áûíà ÷ûõ ìûø äû. Ýþðäö êè, ïàä øà ùûí ãûçû Ïÿðè õà íû ìûíîòà üûí äàí èøûã ýÿëèð. Òåç þçöí éå òèð äè áàüà. Ýþðäö êè, ùàñàð ÷îõ ùöí -äöð äö. Áèð òÿ ùÿð ëÿ äûð ìà øûá ùàñàðà, ùÿ éÿòÿ àòûëäû. Àììà âÿ çè ðèí öç-ýþçö, ÿë-àéàüû úûðìàã-úûð ìàã îëäó. Þçöí áèð òÿ ùÿð ëÿ éå òèð äè Ïÿ ðè íèíîòà üû íûí ïÿí úÿ ðÿ ëÿ ðèíÿ. Ïÿí úÿ ðÿ äÿí áàõûá ýþðäö êè, ãûç îí áåø éà øûí äàúàâàí áèð îü ëàíû îòóð äóá äè çè íèí öñòÿ, áèð êåéô äÿäè êè, ýÿë ýþ ðÿ ñÿí. Âÿ -çè ðèí öðÿéè ýåäèá òàï ïà äàí ýÿëäè éåðÿ. Âÿçèð àõñàã ãàòûð êèìè îì áà ñûíû÷ÿêÿ-÷ÿêÿ äóðóá ýåòäè, áèð òÿ ùÿð þçöí ñàëûá éîðüàí-äþøÿéÿ, àð âà äûíàäà òàï øûð äû êè, êèì ìÿíè õÿáÿð àëñà, äå éÿð ñÿí êè, âÿçèð áÿðê íà õîø äó.Âÿ çè ðèí àðâàäû, áÿëè äåéèá þç èøèíÿ ýåòäè. Ñÿíÿ õÿáÿð âåðèì Ôè ðÿíýïàä øà ùûí äàí1 Ôè ðÿíý ïàä øàùû åë÷è ýþí äÿð äè áó ïàä øà ùûí öñ òöíÿ êè, éàéåääè èëèí áàú-õÿ ðà úûí âåðñèí, éà äà êè, ãûçû Ïÿðè õàíûìû. ßýÿð âåð ìÿñÿ,äà âà ìûç äàâàäû.

Ôè ðÿíý åë ÷èñè ýÿëèá îòóð äó åë÷è äà øû íûí öñòÿ. Ïàä øàùà õÿáÿð ýåòäè êè,Ôè ðÿíý ïàä øàùû åë÷è ýþí äÿ ðèá äè. Ïàä øàù ÿìð âåðäè êè, áó ðàõ ñûí ëàð ýÿëñèí,ýþðÿê íÿ ö÷öí ýÿ ëèá äè. Ôè ðÿíý åë ÷èñè äóðóá, ÿäÿá ñà ëà ìûíû éå ðèíÿ éå òè -ðèá îòóðäó. Ïàä øàù õÿáÿð àëäû:

— Íÿ ö÷öí ýÿë ìè ñÿí?Ôè ðÿíý åë ÷èñè äåäè:

11

— Ôè ðÿíý ïàä øàùû äåéèð êè, éåääè èëèí áàú-õÿ ðà úûíû âåðñèí. ßýÿð õÿðàúâåðìèð, ãû çûí äàí ÿë ÷ÿêñèí. Éîõ, ãû çûí äàí äà ÿë ÷ÿêìèð, äà âà ìûç äàâàäû.

Ïàä øàù äåäè:— Ôè ðÿíý ïàä øà ùûíà äå éè íÿí îí ýöí ìÿíÿ âàõò âåðñèí.Åë÷è äóðóá Ôè ðÿíý òîð ïà üûíà ýåòäè.Ïàä øàù âÿçèð ö÷öí àäàì ýþí äÿð äè êè, Ôè ðÿíý ïàä øàùû áèç äÿí áàú-

õÿðàú èñ òÿ éèð, äóðóá òÿä áèðÿ ýÿëñèí.Âÿçèð ïàä øàùà õÿáÿð ýþí äÿð äè êè, áÿðê íà õî øàì, ýÿëÿ áèë ìè ðÿì.Àõûð äà ïàä øà ùûí ÿëàúû êÿ ñè ëèá äóðóá ýÿëäè âÿ çè ðèí éàíûíà. È÷ÿðè ýèðèá

íÿ ýþðäö. Âÿçèð áàø-ýþçöí ñà ðû éûá, ÿë-ãî ëóí äà äà ñàü èñ ëà ùàò éîõäó.Õÿáÿð àëäû:

— Âÿçèð, áó íÿ ýöíäö äö øöá ñÿí?Âÿçèð äåäè:— Ïèøèê úûð ìàã ëà éûá.— Àøíà, áó ïèøèê èøè äåéèë. Ñÿíäÿ ñèðð âàð, ýÿë äöçöí äå! ßýÿð äöçöí

äå ìÿ ñÿí áîé íóíó âóð äóðò äó ðà ðàì.Âÿ çè ðèí úà íûíà ãîðõó òèò ðÿ ìÿñè äöøöá äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí, àíä è÷ ãÿ çÿá ëÿí ìÿ éÿ úÿê ñÿí, àðàäà ãàí õà òàñû

îë ìà éà úàã, äåéèì.Ïàä øàù ÿëàú ñûç ãàëûá, þç àíà ñö äöíÿ àíä è÷äè. Âÿçèð íåúÿ ýþð ìöø äö,

ÿù âà ëàòû ïàä øàùà íÿãë åëÿäè.Ïàä øàù éå ðèí äÿí ãàë õûá äåäè:— Âÿçèð, ãû çûìà áþù òàí äåìÿ!Âÿçèð àíä è÷èá þçöíö þë äöð äö.Ïàä øàù äåäè:— Èíäè êè, áåëÿäè, äóð ìÿíè àïàð îðàéà, ýþðöì áó íåúÿ îëàí èøäè. Î

íÿ íà êÿñ äè êè, ìÿíèì ãû çûì ëà åéø-èø ðÿò äÿ îëà. Äóð ìÿíè îðàéà àïàð!Âÿçèð äóðóá àéàüà, äöøöá ïàä øà ùûí ãà áà üûíà, ýÿë äè ëÿð Ïÿðè õàíûì

îëàí èìà ðÿ òèí ãà áà üûíà. Ãàø ãà ðà ëàí êèìè âÿçèð ïàä øàùà äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí, ÷ûõ ïÿí úÿ ðÿ äÿí áàõ, ýþð íÿ ýþ ðÿð ñÿí.Ïàä øàù ÷ûõûá ïÿí úÿ ðÿ äÿí áàõûá ýþðäö êè, ùÿ ãè ãÿò äÿ ãû çû íûí éà íûí -

äà áèð îëàí âàð, áÿåé íè Ðöñ òÿì çàë. Ïàä øàù òåç äöøäö ïÿí úÿ ðÿ äÿí, äåäè:— Âÿçèð, úÿë ëàäû ÷àüûð ýÿëñèí.Âÿçèð äåäè:— Ïàäøàù, þçöíÿ òîõ òàõ âåð! Áó ðàäà úÿë ëàä èø ýþðÿ áèëìÿç. Ýÿë

ýåäÿê ýå úÿíè ðàùàò îë, ñÿùÿð áó èøÿ ÿíúàì ÷ÿ êÿ ðèê.

12

Âÿ çèð ëÿ ïàä øàù åâ ëÿ ðèíÿ ýÿë äè ëÿð. Ïàä øàù ýå úÿíè ñÿ ùÿðÿ êèìè éàòàáèë ìÿäè. ×öíêè õîô àë ìûø äû îíó. Ñÿ ùÿð íÿí äóðóá âÿ çèð äÿí ìÿñ ëÿ ùÿò ñèçÁÿëü ïÿù ëÿ âàíû ÷à üûðò äû ðûá äåäè:

— Ãû çû ìûí éà íûí äà áèð îüëàí âàð. Ùÿ ðàé íà î îü ëàíû þë äöð ñÿí, ãû çûìûñÿíÿ âå ðÿ ðÿì.

Áÿëü ïÿù ëÿ âàí ÷îõ ýöúëö ïÿù ëÿ âàí äû. Áåëÿ êè, áöòöí ïÿù ëÿ âàí ëàðÁÿë üèí ÿëèí äÿí çàü-çàü ÿñèð äè ëÿð. Áÿëü ïÿù ëÿ âàí äóðóá ïÿù ëÿ âàí ëè áàñîëäó, þçöí éå òèð äè Ïÿ ðè íèí èìà ðÿ òè íèí ãà áà üûíà.

Ïàä øàù äà ÷ûõûá åé âà íûí äàí òà ìàøà åäèðäè. Áÿëü ïÿù ëÿ âàí áèð-èêèìåé äàí ýÿçèá åëÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêäè êè, äàü-äàø òèò ðÿäè. Ïÿðè õàíûì þçöíöäèê àòûá ïÿí úÿ ðÿ äÿí áîé ëà íûá áàõûá ýþðäö êè, Áÿëü ïÿù ëÿ âàí äû. Èøè äóéóáýþç ëÿ ðèí äÿí ãàíëû éàø àõûòäû. Ãà ðà ãàø Ïÿ ðèíè àü ëà éàí ýþðöá õÿáÿð àëäû.

— Åé íà çÿ íèí, íÿ ö÷öí àü ëà éûð ñàí?Ïÿðè äåäè:— Áèð ÷ûõ ïÿí úÿ ðÿ äÿí áàõ, ýþð!Ãà ðà ãàø ïÿí úÿ ðÿ äÿí áîé ëà íûá, Áÿëü ïÿù ëÿ âàíû ýþðöá Ïÿ ðèéÿ äåäè:— Åé íà çÿ íèí, åëÿ áóíóí ö÷öí ãîð õóá àü ëà éûð ñàí? Áó ñààò äöøöá

îíóí àòà ñûíà îä âó ðà ðàì.Ïÿðè äåäè:— Îüëàí, îíà Áÿëü ïÿù ëÿ âàí äå éÿð ëÿð, ñÿíè èêè áàð ìà üûí äà áîüàð.

Ùàðà ýå äèð ñÿí?Ãà ðà ãàø äåäè:— Ìÿí ýÿðÿê þç ýö úöìö ñû íà éàì.Ïÿðè ÷îõ äåäè. Ãà ðà ãàø àç åøè äèá þçöí òåç àòäû ùÿéÿòÿ, äåäè:— Åé Áÿëü ïÿù ëÿ âàí, ìÿíäÿ ãàé äà äûð, éîëó äöø ìÿíÿ âå ðÿ ðÿì.Áÿëü áó ñþçö Ãà ðà ãàø äàí åøè äÿí êèìè ÿë àòäû Ãà ðà ãà øûí êÿ ìÿ ðèíÿ

êè, ýþ òö ðöá âóð ñóí éåðÿ. Ýþðäö êè, õåéð, áó áèð ãàðûø áîé åëÿ àüûð øåéäèêè, áóíó éå ðèí äÿí òÿð ïÿò ìÿê ìöì êöí äåéèë.

Ãà ðà ãàø äåäè:— Èíäè âåð íþâ áÿíè ìÿíÿ!Áÿëü íþâ áÿíè Ãà ðà ãàøà âå ðÿí äÿ, Ãà ðà ãàø ÿëèíè àòûá Áÿë üèí êÿ ìÿ -

ðèí äÿí éà ïû øûá áèð íÿðÿ ÷ÿêäè, Áÿëüè ãàë äû ðûá ýþéöí öçöíÿ, åëÿ âóðäóéåðÿ êè, ùå÷ òè êÿñè ÿëÿ êå÷ ìÿäè.

Ïàä øàù Áÿëü ïÿù ëÿ âà íûí þë äö ðöë ìÿ ñèíè ýþ ðÿí äÿ èêè ÿëè èëÿ áà øûíàâó ðà ðàã, âàé ñàí úû ëàí äûì äåéèá, äöøäö éîðüàí-äþøÿéÿ. Âÿçèð äóðóáýÿëäè ïàä øà ùûí éà íûíà êè:

13

— Ñÿíÿ äå ìÿ äèì ñÿáð åëÿ.Ïàä øàù äåäè:— Âÿçèð, áóíà òÿäáèð!Âÿçèð äåäè:— Òÿä áèð îäóð êè, ýþí äÿð Ôè ðÿíý ãî øó íó íóí ãà áà üûíà, úàíûí ãóð òàðñûí.Ïàä øàù ðàçû îëóá Ôè ðÿí ýÿ êàüûç éàçäû êè, äà âà ìûç äàâàäû. Áó òÿ ðÿô -

äÿí äÿ Ãà ðà ãàø ö÷öí àäàì ýþí äÿð äè êè, ùö çó ðóíà ÷à üûð ñûí ëàð.Ïÿðè õà íûì ëà Ãà ðà ãàø áàüäà ýÿ çè íèð äè ëÿð. Áèð äÿ ýþð äö ëÿð êè, áóäó,

éà ñà âóë ëà ðûí áèðè ýÿëèá êÿñ äèð äè áóí ëà ðûí áà øû íûí öñòöíö.Ïÿðè õàíûì äþíöá éà ñà âóëà àúûã ëàí äû:— Åé ÷ÿ ïÿë äÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèø, ñÿí íÿ ùÿäëÿ áóðà ýÿëäèí?Éà ñà âóë äåäè:— Õàíûì, áèë âÿ àýàù îë, ïàä øàù ÷îõ õàùèø åëÿäè êè, Ãà ðà ãàøû îíóí

éà íûíà ýþí äÿ ðÿ ñÿí.Ïÿðè õàíûì ãîð õóéà äöøäö. Ãà ðà ãàø äåäè:— Åé íà çÿ íèí, èçèí âåð ýåäèì.Ïÿðè äåäè:— Ãîð õó ðàì àòàì ñÿíè þë äöðò äöðÿ.Ãà ðà ãàø äåäè:— Íà çÿ íèí, ìÿí ö÷ àé ëû üàì êè, ìÿíèì ö÷öí ãîð õóð ñàí? Áÿäÿ-

áÿääÿ àòàíû äà ýþí äÿ ðÿ ðÿì Áÿëü ïÿù ëÿ âà íûí éàíûíà. Ñÿí èçèí âåð ìÿíýåäèì ýþðöì íÿ äåéèð. Áÿëêÿ áèð âàúèá ñþçö âàð.

Ïÿðè èçèí âåðäè. Ãà ðà ãàø èçèí àëûá äöøäö éà ñà âó ëóí ãà áà üûíà. Ïàä -øàùà õÿáÿð ýåòäè êè, Ãà ðà ãàø ýÿëèð. Ïàä øàù ãîðõà-ãîðõà Ãà ðà ãà øûí ãà -áà üûíà ÷ûõûá, éà íûí äà îòóð äóá äåäè:

— Åé îüëàí, áèç ëÿð äÿ àäÿò äè êè, øÿ ùÿ ðè ìèçÿ ýÿëÿí ãÿðèá ïÿù ëÿ âàíûáè ðèí úè äÿôÿ äöø ìÿí ãà áà üûíà ýþí äÿ ðÿ ðèê. ßýÿð ñà ëà ìàò ãà éûò ñà þçö -ìöçÿ äîñò áè ëÿ ðèê. Èíäè ñÿíè Ôè ðÿíý ãî øó íó íóí ãà áà üûíà ýþí äÿ ðè ðÿì.

Ãà ðà ãàø äåäè:— Íÿ äå éè ðÿì êè... Ýþí äÿð ñÿí ýå äÿ ðÿì.Ïàä øàù äåäè:— Áèç äÿí íÿ óìóð ñàí?Ãà ðà ãàø äåäè:— Áèð äÿñò äÿìèð ïàëòàð, ïî ëàä äàí ãàé ðûë ìûø Ìèñðè ãûëûíú, îòóç ïóä

àüûð ëû üûí äà ãàëõàí, áèð éåéèí àò, äàâà ýö íöí äÿ äÿ áåø ïóä äö éö íöíõþðÿ éèí.

Ïàä øàù ðàçû îëóá, ÿìð âåðäè áó øåé ëÿðè ùà çûð ëà ìàüà.

14

Ãà ðà ãàø äóðóá ýÿëäè ãûçûí éàíûíà.Ïÿðè õàíûì ýþðäö êè, Ãà ðà ãàø ñàü âÿ ñà ëà ìàò ýÿëèð. Ãóëàú ãîëóí

ñÿðèäè Ãà ðà ãà øûí áîé íóíà, õÿáÿð àëäû êè:— Ñåâ ýè ëèì, íåúÿ îëäó? Àòàì íèéÿ ÷à üûðò äûð ìûø äû?Ãà ðà ãàø ÿù âà ëàòû íÿãë åëÿäè Ïÿðèéÿ.Ïÿðè äåäè:— Èíäè êè, áåëÿ îëäó, àòàì ñÿíÿ íÿ úöð àò âåðñÿ íÿ áàäÿ ìè íÿ ñÿí.

Äå éÿð ñÿí êè, áó àòëàð ìÿíèì àë òûì äà äàâàì ýÿ òèðÿ áèëìÿç. Îíäà àòàìñÿíÿ äå éÿ úÿê, áÿñ ùàíñû àò õî øóíà ýÿëèð. Äå éÿð ñÿí êè, ãó ëàã ñûç áîç àò.Àëûá ìè íÿð ñÿí.

Ïÿðè Ãà ðà ãà øûí äÿð ñèíè âåðèá òà ìàì ëàäû. Âàõò áàøà ýÿëäè. Ôè ðÿíýãî øóíó ýÿëèá éå òèø äè øÿùÿðÿ. Ãà ðà ãàø ö÷öí àäàì ýÿëäè êè, ïàä øàù ùà -çûð ëû üûí ýþ ðöá äö. Ãà ðà ãàø Ïÿðè õà íûì ëà ùà ëàë ëà øûá þçöí éå òèð äè ïàä øà -ùûí ùö çó ðóíà. Áåø ïóä äö éö íöí õþ ðÿ éèíè ñö ìöê ñöç ÿòëÿ éåéèá òàìàìåëÿäè. Äÿìèð ïàë òàðû ýåéèá öñ òöí äÿí ãû ëûí úûíû áàü ëàäû. Ïàä øàù ÿìð åëÿäèêè, àò ýÿëñèí. Ìåù òÿð ëÿð àò ýÿ òèð äè ëÿð. Ãà ðà ãàø áèð áàð ìà üûí ãîéóá àòûíáåëèíÿ, åëÿ áàñäû êè, àòûí áåëè ñûíäû, äåäè:

— Ïàäøàù, áó àò ÷îõ äà âàì ñûç äû.Ïàä øàù ÿìð âåðäè êè, àò ýÿëñèí.Ìåù òÿð ëÿð éöçÿ êèìè àò ýÿ òèð äè ëÿð Ãà ðà ãà øûí ãà áà üûíà. Ãà ðà ãàø

áàõûá àò ëàðà äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí, áó àòëàð ìÿíèì àë òûì äà äàâàì ýÿ òèðÿ áèëìÿç.Ïàä øàù äåäè:— Áÿñ ùàíñû àòû èñ òÿ éèð ñÿí?Ãà ðà ãàø äåäè:— Ãó ëàüû êÿñèê áîç àòû.Ïàä øàù ÿëàú ñûç ãàëûá ÿìð âåðäè êè, ãó ëàüû êÿñèê àòû ýþ òö ðöá ýÿë ñèí ëÿð.Ìåù òÿð ýåäèá ãó ëàüû êÿñèê áîç àòû ýþ òö ðöá ýÿëäè. Ãà ðà ãàø ìèíèá

àòà, öç ãîéäó ìåé äàíà. Ôè ðÿíý ãî øóíó áàõûá ýþðäö êè, áó ïàä øàùãîøóí-ìîøóí ýþí äÿð ìÿäè. Àììà ùà ÷àí äàí-ùà ÷àíà áèð íÿôÿð ïÿù ëÿ -âàí ýÿëäè. Ôè ðÿíý ãî øóíó ùà çûð ëûã ýþðäö, Ãà ðà ãàø äà áó òÿ ðÿô äÿí ãû ëûí -úûí ñû éû ðûá ùÿìëÿ åëÿäè ãîøóíà. Áèð ýöí, áèð ýö íîð òà Ôè ðÿíý ãî øóíó èëÿäàâà åëÿéèá, Ôè ðÿíý ãî øó íóíó ãûðûá ãàé òàð äû äàëà.

Ïàä øàù áó ýöúö Ãà ðà ãàø äà ýþðöá àäûíà òÿáèë âóð äóð äó. Ãà ðà ãàøäàâà ìåé äà íûí äàí ãà éû äûá ÿë-öçöíö éóéóá, þçöí éå òèð äè Ïÿ ðè íèí éàíûíà.Ïÿðè Ãà ðà ãà øûí ñàü-ñà ëà ìàò ãà éûò ìà ñûí äàí ÷îõ øàä îëóá, î ýöíö áöòöíôÿãèð-ôö ãà ðà ëàðà àø ïàé ëàäû.

15

Áóí ëàð áó ðàäà ãàëñûí, õÿáÿð âåðèì ñÿíÿ êèìäÿí, äÿð âèø äÿí.Äÿð âèø áèð ÷îõ øÿ ùÿð ëÿð ýÿçèá áöòöí äöí éàäà íÿ êè, òèë ñèì âàðäû þé -

ðÿ íÿí äÿí ñîíðà, áèð íå÷ÿ ìöä äÿò þçöíö ñû íàã äàí êå ÷è ðèá, öç ãîéäóÏÿðè îëàí øÿ ùÿðÿ ýÿë ìÿéÿ.

Ñÿíÿ õÿáÿð âåðèì ïàä øàù äàí.Ïàä øàù áèð ýöí îòó ðóá þç-þçöíÿ ôèêèð åëÿäè êè, áó íÿ èøäè ìÿí òó òó -

ðàì. Áèð ýÿ äÿ íèí áè ðèíè ñàë ìû øàì ãû çû ìûí éàíûíà. Ñàáàù úàìààò ìÿíÿíÿ äåéÿð? Éàõ øûñû áóäó êè, âÿ çèðè ÷à üûðò äû ðûì, áÿëêÿ áèð òÿä áèð ýþðäö.

Ïàä øàù âÿ çèðè ÷à üûðò äû ðûá äåäè:— Âÿçèð, Ãà ðà ãàø ñàü ÷ûõäû äà âà äàí. Áèð òÿä áèð ýþð!Âÿçèð äåäè:— Íåúÿ êè, äå ìè ñÿí åëÿ äÿ åëÿ!Ïàä øàù äåäè:— Âÿçèð, ìÿí îíóí àòà-àíà ñûíû òà íû ìû ðàì, ùå÷ áèë ìè ðÿì íÿ ìÿ êà -

íûí àäà ìûäû. Ýöë êèìè ãûçû îíà íåúÿ âåðèì? Áèð òÿä áèð ýþð!Âÿçèð äåäè:— Áåëÿ ñÿíèí ýöúöí îíà ÷àòìàç. Éàõ øûñû áóäó êè, ãî íàã ëûã åëÿ, õþ -

ðÿ éèí è÷èíÿ çÿùÿð òþê, þëñöí ýåòñèí.Ïàä øàù ðàçû îëäó, òÿ äà ðöê ýþðöá Ãà ðà ãàøû ãîíàã ÷à üûð äû. Ìÿú ëèñ

ðàñò îëóá, õþ ðÿê ëÿð ÷ÿ êè ëèá àðàéà ýÿ ëÿí äÿ, Ãà ðà ãà øûí õþ ðÿ éèíÿ çÿùÿðòþê äöð äö. Ãà ðà ãàø õþ ðÿéè éåéèá öñ òöí äÿí áèð ãàá äà øÿð áÿò è÷äè. Ïàä -øàù áàõûá ýþðäö êè, ùå÷ áóíóí ùà ëûíà òÿ ôà âöò åëÿ ìÿäè. Ìÿú ëèñ äà üûë äû.Áó äà äóðóá ýåòäè.

Ïàä øàù äåäè:— Âÿçèð, áÿñ íèéÿ þëìÿäè? Çÿ ùÿðè êè, ìÿí þç ÿëèì íÿí òþê ìöø äöì.Ïàä øàùû ôèêèð àïàð ìàã äà îëñóí, ñÿí õÿáÿð àë Ïÿðè õà íûì äàí... Ïÿðè

ýþðäö êè, Ãà ðà ãàø ýÿëèð. Áèëäè êè, Ãà ðà ãàøà çÿùÿð âå ðèá ëÿð. Òåç áèð ñèëëÿÃà ðà ãà øûí öçöíÿ ÷ÿêäè. Ãà ðà ãàø áöòöí éå äè éèíè ñèô ðàã åëÿäè. Áèð ãàáòóðø ãàòûã è÷èá, ðÿíýÿ-ðóôà ýÿëäè. Õÿáÿð àëäû êè:

— Áó íÿ îëàí ÿù âà ëàò äû?Ïÿðè õàíûì äåäè:— Íÿ èøèíÿ? Ñî ðóø ìà!Ãà ðà ãàø äèí ìÿäè. Ùÿð èêèñè ãîë-ãîëà âåðèá ýöë áà üûíà ñåéðÿ ÷ûõ äû ëàð.

Áèð õåé ëàã ìàúàë ýÿçèá äî ëàí äû ëàð. Ïÿðè õàíûì äåäè:— Åé ñåâ ýè ëèì, ìÿí ÷îõ éîð üó íàì. Ýÿë ñÿíÿ áó ÷ÿ ìÿí ëèê äÿ áèð

ãÿäÿð óçàíàã.Ãà ðà ãàø ðàçû îëóá, îòäàí äþøÿê äö çÿë äèá, ýöë ëÿð äÿí éàñòûã, äîäàã-

äî äàüà âåðèá óçàí äû ëàð. Áó óçàí ìàã ëà ùÿð èêè ñèíè éóõó àïàðäû.

16

Àë õÿ áÿðè äÿð âèø äÿí. Äÿð âèø øÿ ùÿðè ýÿçÿ-ýÿçÿ ýÿëèá ÷ûõäû ýöëáàüûíà. Ýèðèá áàüà, áèð õåéëè ýÿçèá äî ëàí äû, ýþðäö êè, áàüûí áèð ýó øÿ -ñèí äÿ Ãà ðà ãàø ëà Ïÿðè õàíûì éà òûá ëàð. Äÿð âèø Ãà ðà ãàøû ýþðÿí êèìè íÿ êè,òèë ñèì ëÿð âàðäû îõóäó êè, Ãà ðà ãàøû òèë ñèìÿ ñàëñûí. Ùå÷ áèð òèë ñèì Ãà ðà -ãàøà êàð åäÿ áèë ìÿäè. ×öíêè ìÿã ñÿäè Ãà ðà ãàøû àïàðûá, ñîíðà Ïÿ ðèíèàïàðò äûð ìàã èäè, èøè áåëÿ ýþ ðÿí äÿ áèð äÿí Ïÿðè õàíûì éà äûíà äöøäö. Áèðâöðä îõó éóá Ïÿ ðèíè äàùà äà ýþçÿë åëÿäè. Áåëÿ êè, áàõàí Ïÿ ðèíè òà íûéàáèë ìÿç äè. Áèð âöðä äÿ îõó éóá Ïÿðè õà íûìû éóõóëó-éó õóëó àòäû áèðãóéóéà. Þçö äÿ ÷ûõûá ýåòäè.

Àë õÿ áÿðè Ãà ðà ãàø äàíÃà ðà ãàø àéû ëûá ýþðäö êè, Ïÿðè õàíûì éîõäó. Äóðóá ùÿð éàíû ýÿçäè,

Ïÿðè õà íûìû òàïà áèë ìÿäè. Òåç ïÿù ëÿ âàí ïàë òà ðûíû ýåéèá, ìèíèá àòûíû,äöøäö äÿð éàéè-áèäàäÿ. Ýÿç ùà ýÿç, ýÿëèá ÷ûõäû ãà ðàí ëûã áèð ìåøÿéÿ.Ýþðäö êè, ãà áàã äà áèð êîìà ýþ ðö íöð. Ãà ðà ãàø àòûí ñöðöá ÷àòäû êîìàéà.Ýþðäö êè, áó ðàäà ãîúà ïè ðàíè áèð êèøè îòóðóá, ãà áà üûí äà ìàíãàë, ÿëèí äÿáàò ìàí êèòàá. Êèøè Ãà ðà ãàøû ýþðÿí êèìè áà øûíû ãàë äû ðûá äåäè:

— Åé Ãà ðà ãàø, õîø ýÿë ìè ñÿí! Áóéóð îòóð! Íå÷ÿ âàõò äû êè, ñÿíèí éî -ëóíó ýþç ëÿ éèð äèì.

Ãà ðà ãàø äöøöá àòäàí, àòûíû éàí úè äàð åëÿ éèá îòóðäó!— Áè ëè ðÿì Ïÿ ðèíè àõ òà ðûð ñàí, — äåéèá êèøè êè òàáû à÷äû. — Åé Ãà ðà ãàø,

ñÿí èêè çàëûì ïàäøàù, áèð äÿ äÿð âèø þë äö ðÿ úÿê ñÿí.Äóðóá àéàüà ñàí äûüû à÷ûá, Ãà ðà ãàøà áèð ãû ëûíú âåðèá äåäè:— Áó ãû ëûíú ñÿíè áöòöí òèë ñèì ëÿð äÿí ãóð òà ðà úàã. Àììà åøèò âÿ àýàù

îë! Äÿð âèø Ïÿ ðèíè ýöí áà òàí òÿ ðÿô äÿ èêè äàüûí àðà ñûí äà áèð ãóéó âàð, ñà -ëûá äû ùàìàí ãóéóéà. Ãà áà üûíà äþðä ãûç ÷û õà úàã. Äå éÿ úÿê ëÿð êè, ìÿíÏÿ ðè éÿì. Îí ëàðû âóðóá þë äö ðÿð ñÿí. Ñîíðà ö÷ ãà ðûéà ðàñò ýÿ ëÿð ñÿí, îíëàðäà äå éÿ úÿê ìÿí àíàíàì. Îí ëàðû äà âóðóá þë äö ðÿð ñÿí. Ãà áà üûíà äÿðéà,ìåøÿ, íÿ ÷ûõäû áó ãû ëûíú ëà âóðóá ãû ðàð ñàí. Ëàï àõûð äà ãà áà üûíà áèð ãîúàêèøè ÷û õà úàã. Äå éÿ úÿê ìÿí àòàíàì. Î ùàìàí äÿð âèø äè, áàúàð îíó þëäöð!Åëÿ êè, þë äöð äöí, Ïÿ ðèéÿ îõøàð áèð ãûç ýþ ðÿ úÿê ñÿí. Î ñÿíèí Ïÿ ðèí äè. Àë,ýþòöð ýÿë!

Ãîúà àáèä ñþçöí äåéèá âÿôàò åëÿäè.Ãà ðà ãàø ãî úàíû äÿôí åëÿ éèá ýåòäè. Íå÷ÿ ýöí, íå÷ÿ ýåúÿ éîë ýåäèá

þçöí éå òèð äè èêè äàüûí àðà ñûíà. Ýþðäö êè, áó ðàäà áèð ãóéó âàð. äåäè îëñà-îëñà áó ãóéó îëàúàã. Ãà ðà ãàø êÿ ìÿíä ëÿ ãó éóéà äöøöá, áèð î éàíàáàõûá, áèð áó éàíà áàõûá, ýþðäö êè, áó ðàäà áèð ãàïû âàð. Ýèðèá ãà ïû äàíè÷ÿðè, ýþðäö êè, åéíÿí Ïÿ ðèéÿ îõøàð áèð ãûç ÷ûõäû, äåäè:

— Åé Ãà ðà ãàø, àìàíäû, ìÿíè ãóðòàð!

17

Ãà ðà ãàø ÷ÿêèá òèë ñèì ëè ãû ëûí úû, ãûçû èêè áþëäö. Ãûç þëÿí êèìè òèë ñèìãû ðû ëûá ãà áà üûíà áèð ãàïû ÷ûõäû. Ãà ðà ãàø ýåäèá ýþðäö êè, áó ñÿôÿð äÿ Ïÿ -ðèéÿ îõøàð áèð ãûç ÷ûõäû. Àììà áó ãûçûí ÿëèí äÿ ìÿøÿë âàðäû. Ãà ðà ãàøãûçà áèð ãû ëûíú âóðäó, òèë ñèìè ãûðûá èðÿ ëè ëÿäè. Ùÿ éàâàø-éàâàø, äþðä ãûçûþë äö ðöá ãóð òà ðàí äàí ñîíðà, ãà áà üûíà äÿðéà ÷ûõäû. Áó äÿð éà íûí è÷èí äÿíäÿ ÿæäàùà, øèð, ïÿëÿíý, áÿáèð, ýöðçÿ, èëàí ÷ûõ ìàüà áàø ëàäû. Ãà ðà ãàøáóí ëà ðûí ùà ìû ñûíû ãûðûá ãóð òàð äû. Ëàï àõûð äà áèð ãîúà êèøè ÷ûõûá äåäè:

— Åé îüóë, íå÷ÿ âàõò äû ñÿí ùàð äà ñàí?Ãà ðà ãàø èñ òÿäè ÷ÿêèá ãû ëûí úû ãî úàíû þëäöðÿ, ãû ëûíú ãî úàíû òóò ìàäû.

Ãîúà ãà÷ûá îëäó áèð ÿæäàùà. Ãà ðà ãàø òèë ñèì ëè ãû ëûíú ëà ÿæ äà ùàíû ãóé ðó -üóí äàí éà ðà ëàäû. ßæ äàùà äþíöá ñÿ ðèë äè Ãà ðà ãàøà. Ãà ðà ãàø ÿë àòûá ÿæ äà -ùà íûí àüçûíà, ñàëûá ãû ëûí úû áî üà çû íûí éîëóíà, áóðäó. ßæ äàùà ãûø ãûð äû:

— Âàé, éàíäûì!Ãà ðà ãàø âàé éàí äûìà áàõ ìà éûá, ÿæ äà ùàíû þë äöð äö. Þçöí éå òè ðèá

Ïÿðèéÿ, úàí äåéèá ãó úàã ëàø äû ëàð. Ãà ðà ãàø ìèíèá àòûíà, Ïÿðè õà íûìû ýþ -òö ðöá ýÿëäè þç âè ëà éÿ òèíÿ.

Àë õÿ áÿðè ïàä øàù äàí.Èíäè ïàä øàùà õÿáÿð ýåò ìèø äè êè, ãûçûí Ïÿðè õà íûì ëà Ãà ðà ãàø éîõà

÷û õûá ëàð. Ïàä øàù ÷îõ ãÿìëè îëóá, ãàðà ýåéèá îòóð ìóø äó. Åëÿ êè, õÿáÿð÷àòäû ïàä øàùà êè, Ãà ðà ãàø ýÿëèð, ïàä øàù ÷îõ øàä îëóá ÷ûõäû ãû çû íûí ïèø -âà çûíà. Ýþðäö êè, éîõ, áó, ãûçû Ïÿðè õàíûì äåéèë. Ãà ðà ãàø äàí õÿáÿðàëäû:

— Ùàíû ìÿíèì ãûçûì?Ãà ðà ãàø äåäè:— Áóäó ñÿíèí ãûçûí.Ïàä øàù òÿÿú úöá åëÿäè, äåäè:— Âÿçèð, áó íÿ îëàí èøäè?Âÿçèð äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí, áó ñÿíèí ãûçûí äåéèë.Áóí ëàð áèð-áè ðèëÿ ÷ÿ êèø ìÿê äÿ îë ñóí ëàð, Ïÿðè õàíûì Ãà ðà ãàøà äåäè:— Ìÿí ùÿëÿ òèë ñèì äÿí ãóð òàð ìà ìû øàì. Ýÿðÿê ìÿíèì ö÷öí èëàí ëàð

ïàä øà ùû íûí ãû çû íûí ÿòèí äÿí ýÿ òè ðÿ ñÿí êè, ìÿí ÿòè öçöìÿ ÷ÿêÿì ñà üà ëàì.Ãà ðà ãàø äåäè:— Î ãûçû íåúÿ ÿëÿ ýÿ òèð ìÿê îëàð?Ïÿðè õàíûì äåäè:— Ýå äÿð ñÿí ñàðû äàüà. Ùÿìèí ãûç áèð èëàíäû. Ñÿíè ýþðÿí êèìè ÷ûõûá

úèë äèí äÿí ýÿ ëÿ úÿê ñÿíÿ òÿðÿô. Ñÿíÿ äå éÿ úÿê: îüëàí, àë ìÿíè! Ñÿí äÿðàçû îëàð ñàí. Ýåúÿ ùÿð èêè íèç áèð éåðäÿ éàòàí ìÿ ãàì äà îíóí ñàü ÿëè íèí

18

÷å ÷ÿëÿ áàð ìà üûíû êÿ ñÿð ñÿí. Êÿñÿí êèìè ãûç þëÿúÿê. Îíäà ÿòèí äÿí êÿñèáýÿ òè ðÿð ñÿí. Àììà íÿ áàäÿ áà øûíû êÿ ñÿ ñÿí. Î ãûçûí úàíû ñàü ÿëè íèí ÷å -÷ÿëÿ áàð ìà üûí äàäû. ßýÿð î ãûçûí ÿòèí äÿí ýþ òö ðöá ýÿë ìÿ ñÿí, ìÿí áèðàéäàí àðòûã ãàë ìà éûá þëÿ úÿ éÿì.

Ïÿðè ñþçöí òàìàì åëÿäè. Ãà ðà ãàø àòà ìèíèá öç ãîéäó ýåò ìÿéÿ. Àëõÿ áÿðè ïàä øàù äàí.

Ïàä øàù õÿáÿð òóòäó êè, Ãà ðà ãàø éîõäó, äåäè: éàõøû îëäó êè, Ãà ðà ãàøýåòäè. Ãûçû ÿëèí äÿí àëäûì.

Ïàä øàù áèð äÿ âÿ çèðè ÷à üûðò äû ðûá äåäè:— Âÿçèð, áèð éàõøû-éàõøû áàõ, ýþð áó ìÿíèì ãû çûì äû, éà éîõ?Âÿçèð äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí, ñÿíèí ãûçûí äåéèë.Ïàä øàù äóðóá áó ñþç äÿí ñîíðà ýÿëäè Ïÿðè õà íû ìûí éàíûíà, äåäè:— Åé ãûç, ýÿðÿê ìÿíÿ ýå äÿ ñÿí!Ïÿðè õàíûì äåäè:— Àòà, ìÿí ñÿíèí ãû çû íàì.Ïàä øàù äåäè:— Éàëàí äå éèð ñÿí, ÷ÿïÿë! Ñÿí ìÿíèì ãûçûì ùà ðà äàí îëäóí?Ïÿðè õàíûì àòà ñûíà ÷îõ éàë âàð äû êè, ìÿí ñÿíèí ãû çû íàì, ïàä øàù àç

åøè äèá äåäè:— Éàëàí äå éèð ñÿí.Ïÿðè õàíûì áàõûá ýþðäö êè, àòàñû áóí äàí ÿë ÷ÿê ìÿ éÿ úÿê, ÿëàúû êÿ -

ñè ëèá àòà ñûíû èòÿ ëÿ éèá àòäû áàéûðà. Ïàä øà ùûí áàøû-ýþçö ÿçèëèá, áèð íå÷ÿýöí éîðüàí-äþ øÿê äÿ éàòäû, ñà üà ëàí äàí ñîíðà äóðóá éåíÿ ýÿëäè ãû çû íûíéàíûíà, äåäè:

— Åé ãûç, ìÿíÿ ýå äèð ñÿí, éà éîõ?Ïÿðè õàíûì àòà ñû íûí òÿê ëè ôèíè ðÿää åäÿí äÿí ñîíðà, ïàä øàù äóðóá

ýÿëäè, òàõ òûíà ÷ûõûá, úÿë ëàä ýþí äÿð äè êè, Ïÿ ðèíè òóòóá ñàë ñûí ëàð çèí äàíà.Ïÿðè õàíûì çèí äàí äà ãàë ìàã äà îëñóí, àë õÿáÿð âåðèì ñÿíÿ êèìäÿí,Ãà ðà ãàø.

Ãà ðà ãàø ýåäèá ùÿìèí éåðÿ ÷àòäû. Áèð äÿ ýþðäö êè, ãà áà üûíà áèð ãûç÷ûõäû.

Ãûç äåäè:— Îüëàí, ýÿë àë ìÿíè!Ãà ðà ãàø ðàçû îëäó. Éàò ìàã ìÿ ãàìû ýÿ ëÿí äÿ Ãà ðà ãàø ãûçûí ÷å ÷ÿëÿ

áàð ìà üûíû êÿñèá, èëàí ëàð ïàä øà ùû íûí ãû çûíû úÿ ùÿí íÿìÿ âàñèë åëÿäè.Ãûçûí ÿòèí äÿí ýþ òö ðöá ìèíäè àòûíà, ýÿëäè Ïÿðè õà íû ìûí éàíûíà. Ýþðäöêè, Ïÿðè õàíûì éîõäó, àììà áàü áàí ãàðà ýåéèá îòóðóá. Õÿáÿð àëäû:

19

— Åé áàüáàí, íèéÿ ãàðà ýåé ìè ñÿí?Áàü áàí äåäè:— Ïàä øàù þç ãûçû Ïÿðè õà íûìû ñà ëûá äû çèí äàíà, áó ýöí áîé íóíó âóð -

äó ðà úàã.Ãà ðà ãàø áó ñþçö åøè äÿí êèìè ÷ÿêèá àòûíû ïàä øà ùûí èìà ðÿ òè íèí ãà áà -

üûíà, åëÿ áèð íÿðÿ ÷ÿêäè êè, ýÿë ýþ ðÿ ñÿí. Ñîíðà öçöí òóòóá ïàä øàùà äåäè:— Åé çàëûì ïàäøàù, Ïÿðè õà íûìû ñÿí äÿí èñ òÿ éè ðÿì.×ÿêèá ãû ëûí úû, ïàä øàùà äà íûø ìàüà ìàúàë âåð ìÿ éèá, þçöí âóðäó

äÿð éàéè-ëÿø êÿðÿ. Ãûðûá ÷àòäû ãîøóíó, éå òèð äè þçöíö ïàä øàù íàí âÿçèðÿ.Ùÿð èêè ñèíè úÿ ùÿí íÿìÿ âàñèë åëÿäè. ×àòûá çèí äàíà, ãà ïû ëàðû ñûí äû ðûá Ïÿðèõà íûìû àçàä åëÿäè.

Ïÿðè õàíûì äåäè:— Àòàì ìÿíè àëìàã èñ òÿ éèð äè.Ãà ðà ãàø ýöëÿ-ýöëÿ äåäè:— Àòàíû ÷îõ äàí úÿ ùÿí íÿìÿ âàñèë åëÿäèì.Ïÿðè õàíûì ãó úàã ëà éûá Ãà ðà ãàøû þïÿí äÿí ñîíðà, èëàí ãû çû íûí ÿòèíè

àëûá Ãà ðà ãàø äàí ÷ÿêäè öçöíÿ. Åëÿ îðäà òèë ñèì äÿí ÷ûõûá îëäó ÿâ âÿë êèÏÿðè õàíûì.

Ãà ðà ãàø Ïÿðè õà íûìû ýþ òö ðöá ýÿëäè, éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ òîé åëÿ éèáàëäû. Ñîíðà, úàìààò Ãà ðà ãàøû òèêäè ïàäøàù. Áèð ìöä äÿò ïàä øàù ëûã åëÿ -éÿí äÿí ñîíðà áèð äÿí àíàñû éà äûíà äöøäö. Àäàì ýþí äÿ ðèá àòà-àíà ñûíû÷à üûðò äûð äû. Þçöí îí ëàðà òàíûø âå ðÿí äÿí ñîíðà, áà øûíà ýÿ ëÿíè àíàñû ö÷öíäà íû øûá äåäè:

— Àòà, áó òàõò-òàú ñÿíèí, ìÿí äÿ ñÿíèí ïÿù ëÿ âà íûí.Ãà ðà ãàø òàúû àòà ñû íûí áà øûíà ãîéóá, þçö äÿ îëäó àòà ñûíà ïÿù ëÿ âàí.

Òÿ çÿ äÿí òîé åäèá áàø ëà äû ëàð øàä ëûã ëà ýöí êå ÷èð ìÿéÿ.

20

ÑÈ ÌÀ ÍÛÍ ÍÀÜÛËÛ

Áèðè âàð èìèø, áèðè éîõ èìèø, ýöí ëÿ ðèí áèð ýö íöí äÿ, áåëÿ äå éèð ëÿð, áèðâè ëà éÿò äÿ Äÿø êö âàð àäûí äà áèð ïàä øàù âàð èìèø. Áó ïàä øà ùûí îüëó îë ìàç -ìûø. Àììà ÷îõ çàëûì ïàä øàù èìèø. Áèð ýöí Äÿø êö âàð þç ðÿì ìà ëû íû2

éà íûíà ÷à üû ðûá, äåéèð:— Ðÿììàë, äöí éà íûí áöòöí ëÿç çÿ òèíè ÷ÿê ìè øÿì. Àììà ãîð õó ðàì

äöøöá þëÿì, öðÿ éèì äÿêè ùÿñ ðÿò ìÿ íèì ëÿ ãÿáðÿ ýåäÿ. Áèð ðÿì àò, ýþðöì.Ðÿì ìàë ðÿì àòûá ýþðäö êè, ðÿì áÿä ýÿëèð. Áèð äÿ àòûá ýþðäö êè, ùÿ -

ìèí äè êè, ùÿìèí.Ðÿì ìàë äåäè:— Ðÿì áÿä ýÿëäè. Èçí âåð ñàáàù ýÿëèì.Äÿø êö âàð èçí âåðäè ðÿì ìàëà, ðÿì ìàë äóðóá ýåòäè. Ñà áà ùûñû ýöí

ðÿì ìàë ïàä øà ùûí éà íûíà ýÿëèá ÿäÿá ñà ëà ìûíû éå ðèíÿ éå òè ðèá îòóðäó.Ðÿì ìàë ðÿìë àòûá ýþðäö êè, ùÿ ìèí äè êè, ùÿìèí.

Äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí, àúûüû òóò ìà ñûí.Ïàä øàù äåäè:— Äå ýþðÿê!Ðÿì ìàë äåäè:— Òåç-ýåú ñÿíèí þç ðÿèé éÿ òè íèí áèð îüëó îëàúàã, ñÿí îíóí ÿëèí äÿ

þëÿ úÿê ñÿí.Ïàä øàùû ôèêèð àïàð äû êè, î íåúÿ ðÿèé éÿò äè êè, áèð îüëó îëàúàã, ìÿí äÿ

îíóí ÿëèí äÿ þëÿ úÿ éÿì. Äÿø êö âàð ñÿ ùÿðÿ êèìè éàò ìàäû. Ôèêèð ôèêèð öñ -òöí äÿí, ñÿùÿð òåç äÿí ðÿì ìàëû ÷à üûðò äû ðûá äåäè:

21

— Ðÿììàë, åøè äÿì áèëÿì, áó ñèððè áèð àäàìà äå ìè ñÿí, âàé ùàëûíà.Ðÿì ìàë äàí ñþç àëûá ñèððè ñàõ ëàäû. Òÿä áèð èñòÿäè.Ðÿì ìàë äåäè:— Òÿä áèðè áó úöðäö. Ýÿðÿê øÿ ùÿð äÿ òÿçÿ àíà äàí îëàí óøàã ëà ðûí

áîé íóíó âóð äóðò äó ðà ñàí.Äÿø êö âàð ðÿì ìà ëûí ôèê ðèíÿ øÿðèê îëóá ðàçû ãàëäû. Þç àäàì ëà ðûí äàí

äþðä íÿôÿð ÷à üû ðûá îíëàð ö÷öí ìààø àéû ðûá äåäè:— Ýÿðÿê ñèç åâ ëÿðè ýÿçèá, òÿçÿ àíà äàí îëàí óøàã ëà ðûíû îüóð ëà éûá

ýèç ëèí þë äö ðÿ ñèç. Àììà íÿ áàäÿ úàìààò áèëÿ!Áóí ëà ðûí äè ëèí äÿí êàüûç àëûá éîëà ñàëäû.Äÿø êö âà ðûí àäàì ëàðû þç èø ëÿ ðèíÿ ýåò ñèí ëÿð, åøè äèí Äÿø êö âàð äàí.Äÿø êö âàð äóðóá ÷ûõ ìûø äû áàüà. Ýþðäö êè, áèð ñÿð÷ÿ þç áà ëà ñûíû äèì -

äè éèíÿ ýþ òö ðöá ýÿëäè ÷àð ùî âó çóí öñòÿ. Ö÷ êÿðÿì áà ëà ñûíû ñóéà áàñûá,àëûá òà çà äàí äèì äè éèíÿ àïàðäû. Äÿø êö âà ðûí öðÿ éè íèí áà øûíà îä äöøöáåëÿ áèë àëûøäû, äåäè: ìÿíèì äÿ îüëóì îëàéäû!..

Áó äÿìäÿ Äÿø êö âà ðûí áàü áàíû áàüû ýÿ çèð äè, ýþðäö êè, ïàä øàù îòó ðóá÷àð ùî âó çóí öñòÿ, ÷îõ ôè êèð äÿäè. Áàü áàí àüàú äàí áèð àëìà äÿðèá, ýþ òö -ðöá ýÿëäè Äÿø êö âàð ö÷öí. Áàø ÿéèá, ÿäÿá ñà ëà ìûíû éå ðèíÿ éå òèð äè. ÀëìàíûÄÿø êö âàðà óçàòäû. Äÿø êö âàð àë ìàíû áàü áàí äàí àëûá èéëÿäè, äÿðäè áèðèäèñÿ, îëäó èêè. Áèð àù ÷ÿêèá äåäè:

— Éàõøû àëìà ñàõ ëà éûð ñàí, àììà...Áàü áàí äåäè:— Íåúÿ êè, àììà?— Ñàã ãà ëûìà äÿí äöøöá, ñàáàù äöøöá þëñÿì, ýþ ðÿ ñÿí áó áàüà êèì

ñàùèá îëàúàã.Áàü áàí áà øûíû àøàüû ñàëûá äèí ìÿäè. Äÿø êö âàð ÷îõ ôèêðÿ ýåäèá, áàü -

áàíà äåäè:— Ýÿë Àëëàù ÿì ðèëÿ áèð ÿùä-ïåé ìàí åäÿê!Áàü áàí äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí íÿ ÿùä?Äÿø êö âàð ïàä øàù äåäè:— Ãûçûí îëñà ãûç ëûüà, îüëóí îëñà îüóë ëóüà ìÿíÿ âåð!Äÿø êö âàð ÷îõ áþéöê ïàä øàù äû. Áàü áàí Äÿø êö âà ðûí ñþ çöí äÿí ÷ûõà

áèë ìÿäè, ðà çû ëûã âåðäè. Äÿø êö âàð äà áàü áà íûí äè ëèí äÿí êàüûç àëûá ÷ûõûáýåòäè.

Åøèò Äÿø êö âà ðûí àäàì ëà ðûí äàí. Ïèøèê ÿò ö÷öí ýÿçÿí êèìè, áóí ëàð äàåâ áÿåâ ýÿ çèð äè ëÿð. Ýöíäÿ áèð, èêè òÿçÿ äî üó ëàí îüëàí óøàã ëà ðûíû îüóð ëà éûá

22

àòûð äû ëàð ÷àéà. Øÿùÿð àäàì ëàðû äà ýÿ çèð äè ëÿð êè, óøàã îüóð ëà éàíû òàï ñûí ëàð,òàïà áèë ìèð äè ëÿð. Ýÿëèá íå÷ÿ êÿðÿ Äÿø êö âàðà øè êà éÿò åëÿ äè ëÿð. Äÿø êö -âàð ãóëàã àñ ìà éûá, ýÿ ëÿí ëÿðè ãî âóð äó.

Õÿáÿð âåðèì ñÿíÿ êèìäÿí, áàü áà íûí àð âà äûí äàí. Íà üûë ëàð äà âàõò÷îõ òåç áàøà ýÿëèð. Äîã ãóç àé, äîã ãóç ýöí áàøà ýÿëäè, áàü áà íûí àð âàäûáèð îüëàí äîüäó. Õÿáÿð ýåäèá ÷àòäû áàü áàíà êè, àð âà äû íûí áèð îüëó îëóá.Áàü áàí ñåâèíÿ-ñå âèíÿ þçöíö éå òèð äè àð âà äû íûí éàíûíà, ýÿëèá íÿ ýþðäö,àð âà äû íûí äîü äóüó îü ëà íûí áà øûí äà, ãà øûí äà, êèð ïè éèí äÿ òöê éîõäó, þçöäÿ ÿò êèìèäè. Áàøû, ãîëó, ãû÷û ñàü-ñà ëà ìàò, àììà êè, åëÿ áèë ÿòäè. Áàü áàíáàõäû, ýþðäö êè, áó óøàã àðàéà ÷ûõ ìàëû óøàã äåéèë. Ýåòäè ôèêðÿ. Áèë ìÿäèïàä øàùà íÿ úàâàá âåðñèí. Èñ òÿäè óøàüû òóë ëàéà, àììà öðÿéè ýÿë ìÿäè.

Áó áóðäà ãàëñûí, åøèò Äÿø êö âàð ïàä øàù äàí. Øàù Äÿø êö âàð åøèò äè êè,áàü áà íûí îüëó îëóá, ñå âèí äè éèí äÿí äà éàíà áèë ìÿäè. Äóðóá ýÿëäè, þçöíöòåç éå òèð äè áàü áà íûí åâèíÿ. Áàü áàí îòó ðóá àü ëà éûð äû, áè ëèð äè êè, ïàä øà -ùûí éà íûí äà õÿ úà ëÿò ëè îëóá. Áèð äÿ áà øûíû éó õàðû ãàë äû ðûá ýþðäö êè, ØàùÄÿø êö âàð ýÿëèð, ýþç ëÿ ðèí ñèëèá èêè ãàò îëóá ïàä øà ùûí ãà áà üûí äà ÿäÿá ñà -ëà ìûíû éå ðèíÿ éå òè ðèá äà éàí äû. Øàù Äÿø êö âàð äåäè:

— Îüëóí îëóá, áÿñ íÿ ö÷öí ìÿíÿ áó âàõ òà úàí õÿáÿð âåð ìÿ ìè ñÿí?Áàü áàí áó ñþç äÿí áà øûíû àøàüû ñàëûá äåäè:— Ïàä øàù ñàü îëñóí, öçöì éà íûí äà ãàðàäû.— Íÿ ö÷öí ãàðàäû? Îë ìàéà îüëàí þì ðöíö áà üûø ëà éûá?— Êàø þì ðöíö áà üûø ëà éàé äû ñÿíÿ, àììà äöí éàéà ýÿë ìÿ éÿé äè.Øàù Äÿø êö âàð áó ñþç äÿí ÷îõ ïÿ ðè øàí îëóá õÿáÿð àëäû êè:— Íÿ îëóáäó?Áàü áàí ÿù âà ëàò äàí Øàù Äÿø êö âàðû õÿ áÿð äàð åëÿäè.Äÿø êö âàð ÷îõ ãÿì ýèí îëäó, àììà èíàí ìàäû. Þçö-þç ëö éöí äÿ äåäè:

Éÿãèí êè, áóí ëàð óøàüû ìÿí äÿí ýèç ëÿ äèð ëÿð. Öçöí áàü áàíà òóòóá äåäè:— Ýÿðÿê óøàüû þçöì ýþðÿì.Áàü áàí Øàù Äÿø êö âàðû àïàð äû åâèíÿ, óøàüû ýþñ òÿð äè. Øàù Äÿø êö âàð

óøàüû ýþðöá àúûüû òóòäó, áèð áàø áàü áà íûí åâèí äÿí ÷ûõûá ýÿëäè, ÿé ëÿø äèòàõòà, ðÿì ìàë ÷à üûðò äû ðûá äåäè:

— Ðÿì àò ýþðÿê, î óøàã êè, äå éèð äèí, äöí éàéà ýÿëèá, éà éîõ?Ðÿì ìàë äÿñ òÿ ìàç àëûá, ýÿëèá ðÿìèí àòäû. Áàõûá Øÿù Äÿø êö âàðà äåäè:— Áÿëè, äöí éàéà ýÿëèá.Øàù Äÿø êö âàð ãà ïû ëàðû áàü ëàò äû ðûá, ðÿì ìàëû îòà üûí äàí áà éûðà áó ðàõ -

ìàäû. Àäàì ýþí äÿð äè, þç éàõûí àäàì ëà ðûí äàí áèð íå ÷ÿ ñèíè ÷à üûðò äû ðûá äåäè:— Ðÿì ìàë òÿä áèð òþê!

23

Ðÿììàë, äåäè:— Ýÿðÿê øÿ ùÿð äÿ íÿ êè òÿçÿ äî üó ëàí óøàã âàð, ùà ìû ñû íûí áîéíó

âóðóëà.Øàù Äÿø êö âàð öçöí òóòóá þç àäàì ëà ðûíà äåäè:— Ñèçèí ö÷öí ôèëàí ãÿäÿð ìààø àéû ðû ðàì, íÿ êè øÿ ùÿ ðèì äÿ îüëàí

óøàüû âàð, ùà ìû ñû íûí áîé íóíó âó ðà ñûç, àììà áó ñèððè ùå÷ êèì áèë ìÿ -ìÿ ëèäè.

Ïàä øàù þç àäàì ëà ðû íûí äè ëèí äÿí êàüûç àëûá äåäè:— Èíäè ýå äÿð ñèç, áàü áà íûí áå øèê äÿêè óøà üûíû ýþ òö ðöá àòàð ñûç ÷àéà,

àð âà äûí äà þë äö ðÿð ñèç.Ïàä øà ùûí àäàì ëàðû ýåäèá áàü áà íûí àð âà äûíû âÿ îü ëóíó ýþ òö ðöá, èñ -

òÿ äè ëÿð þë äö ðÿ ëÿð, éà çûã ëàðû ýÿëèá àð âàäû áó ðàõ äû ëàð ÷þëÿ, óøàüû äà áèðäàüûí äþ øöí äÿ áþéöê áèð àüàú âàðäû, ãîé äó ëàð àüà úûí àëòûíà, ÷ûõûá ýÿë -äè ëÿð. Áàü áà íûí àð âàäû ãàëäû ÷þëëö-áÿðè-áè éà áàí äà, óøàüû äà àüà úûí àë -òûí äà. Àíà áà ëà äàí, áàëà àíà äàí àé ðû ëûá, áåëÿ ãàë ñûí ëàð, åøèò Ñè ìóðã äàí3.

Ñè ìóðã ýþéëÿ ó÷óá ýå äèð äè, ýþðäö êè, éåðäÿ áèð øåé àüàðûð. Òåçýþéöí ãà òûí äàí åíèá éåð ãàòûíà, ýþðäö êè, àüàú äè áèí äÿ áèð óøàã âàð,àììà éà íûí äà àäàì éîõäó. Ñè ìóðã åëÿ áèð ãóøäó êè, éåðèí àëòûí äà, öñ -òöíö äÿ áè ëèð äè. Ýþðÿí êèìè áèëäè êè, áó áàü áà íûí îüëóäó, þçö äÿ òÿçÿýÿëèá äöí éàéà. Óøàã Øàù Äÿø êö âà ðûí ãÿ çÿ áèíÿ ýÿ ëèá äè. Ñè ìóðã óøàüûýþ òö ðöá úàé íà üûíà, ãàëõ äû ùàâàéà, ãàíàä ÷àëûá óøàüû ýþ òöð äö ýÿëäè þçáà ëà ëà ðû íûí éàíûíà. Ñè ìóðã åëÿ ãóøäó êè, ôÿ ãèð ëÿðè ÷îõ ñå âÿð äè. Ãàë õûáýþéÿ, áàø ëàäû áàü áà íûí àð âà äûíû àõ òàð ìàüà. Áèð ìöä äÿò ýÿçèá äî ëàí äû,áèð ñîðàã òàïà áèë ìÿäè.

Ñè ìóðã ýåò ìÿê äÿ îëñóí, åøèò áàü áà íûí àð âà äûí äàí. Áàü áà íûí àð âàäûØàù Äÿø êö âà ðûí øÿ ùÿ ðèí äÿí ÷ûõûá öç ãîéäó ÷þëëö-áÿðè-áè éà áàíà.

Åøèò Ñè ìóðã äàí. Ñè ìóðã ýþéëÿ ýÿ çèð äè. Ýþðäö êè, ÷þëëö-áÿðè-áè éà -áàí äà áèð àðâàä õåé ëàüû ýÿçèð. Ñè ìóðã ö÷-äþðä ãàò ýþé äÿí éåðÿ åíèáýþðäö êè, áàü áà íûí àð âà äûäû. Ñè ìóðã ãà íà äûíû à÷ûá, àëäû áàü áà íûí àð âà -äûíû ãà íà äû íûí àëòûíà. Áàü áà íûí àð âàäû àéû ëûá ýþðäö êè, Ñè ìóðã ãà íà äûíûéîð üàí åëÿ éèá ñàëûá öñòöíÿ. Áàü áà íûí àð âàäû ãîð õóá èñ òÿäè ãà÷à. Ñè ìóðãòåç äèëÿ ýÿëèá äåäè:

— Ãîðõìà, ýÿë ìèí äàëûìà, ñÿíè þç áà ëà íûí éà íûíà àïà ðû ðàì.Áàü áà íûí àð âàäû ýþðäö êè, áó Ñè ìóðã ãóøóäó. Òåç ãà íà äûí äàí þïöá,

ìèíäè Ñè ìóð ãóí äàëûíà. Ñè ìóðã ãàíàä ÷àëûá ãàëõ äû ùàâàéà, þçöí éå òèð äèéó âà ñûíà, äöøöá éåðÿ áàü áà íûí àð âà äûíà äåäè:

— À÷ ýþçöíö!

24

Áàü áà íûí àð âàäû ýþç ëÿ ðèíè à÷ûá ýþðäö êè, åëÿ ýþçÿë ìå øÿäè äàùà íÿòÿùÿð. Áàü áà íûí àð âàäû áèð î éàíà áàõûá, áèð áó éàíà áàõûá, ýþðäö êè,Ñè ìóðã éîõäó. Áèð àç êå÷èá, Ñè ìóðã úàé íà üûí äà áèð óøàã ýþé äÿí éåðÿåíäè. Áàü áà íûí àð âàäû õÿáÿð àëäû Ñè ìóðã äàí:

— Áó óøàã êè ìèí äè?Ñè ìóðã äèë à÷ûá áàü áà íûí àð âà äûíû áàøà ñàëäû êè:— Áó óøàã ñÿ íèí äè.Àðâàä áàõûá ýþðäö êè, ùÿìèí óøàã äû êè, ÿò ïàð ÷àñû êèìè èäè. ßí äà -

ìûí äà òöê éîõäó, èíäè áèð îüëàí îëóá êè, äöí éàäà ìèñëè éîõäó. Èñ òÿäèóøàüû ýþ òöðÿ ãó úà üûíà, öç-ýþ çöí äÿí þïÿ, áàõûá ýþðäö óøàã åëÿ àüûð äûêè, éå ðèí äÿí òÿð ïÿäÿ áèëìèð. Õÿáÿð àëäû Ñè ìóðã äàí:

— Áó íÿ ÿù âà ëàò äû?Ñè ìóðã äåäè:— Ýþéëÿ ýå äèð äèì, ýþð äöì áèð ÷þëëö-áÿðè-áè éà áàí äà ãîúà áèð àüàú

áèð éàíû öñòÿ éû õû ëûá. Àüà úûí àë òûí äà áèð øåé àüàðûð. Éåðÿ åíèá ýþð äöìêè, áó óøàãäû. Òåç ýþ òö ðöá àïàð äûì, Íèë äÿð éà ñûí äà ÷èì äèð äèì, Ãà ðà -äàü äà øûí äàí áèð ïàð÷à ýþ òö ðöá ÿçäèì, òöê ýÿëÿí éåð ëÿ ðèíÿ ÷ÿêäèì. Èíäèáèð èëäè êè, áó óøàüû áà ëà ëà ðûì ëà áèð éåðäÿ ñàõ ëà éû ðàì.

Áàü áà íûí àð âàäû Ñè ìóð ãóí ãà íà äûí äàí þïöá, ùÿìèí ñààò þç îü ëóíàÑèìàí àäûíû âåðäè. Ñè ìóðã Ñè ìà íûí àíàñû ö÷öí àüàú áà øûí äà éóâà òèêäè.Àíà-áàëà áèð íå÷ÿ ìöä äÿò áóðäà ãàë ìàã äà îë ñóí ëàð, åøèò Ñè ìóðã äàí.

Ñè ìóðã ùÿð ýöí îâ îâ ëàð äû, éà ðû ñûíû þç áà ëà ëà ðûíà, éà ðû ñûíû äà áàü -áà íûí àð âàäû èëÿ Ñè ìàíà âå ðÿð äè. Áèð ìöä äÿò àðà äàí êå÷äè. Áèð ýöí áèðÿæ äà ùà4 ýÿëèá Ñè ìóð ãóí áà ëà ëà ðûíû éåìÿê èñ òÿ éèð äè. Ñèìàí îíó ýþðÿíêèìè òåç áó àüàú äàí àò ëàí äû î áèðè àüàúà, óçóí áèð ÷èíàð àüà úûí äàí éà -ïû øûá, áèð íÿðÿ ÷ÿêäè êè, ìåøÿ òèò ðÿäè, ÷è íàðû éå ðèí äÿí ÷ÿêèá ÷û õàðò äû.ßæ äàùà Ñè ìàíû ýþðÿí êèìè Ñè ìóð ãóí áà ëà ëà ðûíû áó ðà õûá, ýÿëäè Ñè ìà íûíöñòÿ. Ñèìàí ÷è íà ðûí ãàëûí òÿ ðÿ ôèíè ÿæ äà ùà íûí àü çûíà ñàëûá ùÿìëÿ åëÿäèèðÿëè, óúóíó ñàí úûá áî üà çû íûí éîëóíà, äà éàäû òîð ïàüà. Î ãÿäÿð ãàçäû êè,ÿæ äàùà ÷à ïà ëà éûá úÿ ùÿí íÿìÿ âàñèë îëäó. Áèð íÿðÿ äÿ ÷ÿêäè. Áó äÿìäÿÑè ìóðã ýþéëÿ ýå äèð äè, åøèò äè êè, ìå øÿ äÿí íÿðÿ ñÿñè ýÿëèð. Åíèá ìå øÿéÿýþðäö êè, áàü áà íûí àð âàäû ãîð õó ñóí äàí ÷ûõûá ëàï àüà úûí áàøûíà. Õÿáÿðàëäû êè: íÿ îëóá? Áàü áà íûí àð âà äûé íàí Ñè ìóð ãóí áà ëà ëàðû Ñè ìóð ãó ÿù -âà ëàò äàí õÿ áÿð äàð åëÿ äè ëÿð. Ñè ìóðã òåç þçöíö éå òèð äè Ñèìàíà, ýþðäö êè,Ñèìàí ÿæ äà ùàíû þë äö ðöá äà éà íûá áà øû íûí öñòÿ. Ñè ìóðã ö÷ äèì äèê ÿæ äà -ùàéà âóðóá, ÿòè íèí éàõøû éå ðèí äÿí áà ëà ëà ðûíà, öðÿ éèíè äÿ Ñè ìàíà âåðèáãà ëà íûíû òóë ëàäû. Ñè ìóðã Ñè ìàí ëà àíà ñûíû ìèí äè ðèá äà ëûíà äåäè:

25

— Éóìóí ýþ çö íöçö! Áóí ëàð ýþç ëÿ ðèíè éóì äó ëàð. Ñè ìóðã ãàíàä÷àëûá ýþéëÿ áèð íå÷ÿ ìÿí çèë éîë ýåòäè, ýÿëèá áèð éåðäÿ äöøöá äåäè:

— À÷ûí ýþç ëÿ ðè íèçè!..Áóí ëàð ýþç ëÿ ðèíè à÷ûá ýþð äö ëÿð êè, áèð åâèí ãà áà üûí äà äû ëàð. Ñè ìóðã

áóí ëàðû ãîéóá ãà ïûíû äþéäö. Áèð àç êå÷ ìÿäè êè, áèð ÷îáàí ÷ûõäû. ×îáàíýþðäö êè, ýÿëÿí Ñè ìóðã äó. ×îáàí Ñè ìóð ãóí ãà íà äûí äàí þïäö, Ñè ìóðãäèë à÷ûá äåäè:

— Ñè ìàí ëà áó àð âàäû ñÿíÿ òàï øû ðû ðàì.×îáàí áàø ÿéäè, Ñè ìàíû ýþ òöð äö îüóë ëóüà.Ñè ìóðã ýåò ìèø äè, àììà àðà áèð ýÿëèá Ñè ìàíà áàø ÷ÿ êÿð äè.Íà üûë ëàð äà âàõò òåç áàøà ýÿëèð. Ñèìàí îí áåø éà øûíà ÷àò ìûø äû. Àììà

åëÿ úö ðÿò ëè ïÿù ëÿ âàí îë ìóø äó êè, Ãàô5 äà üûíà ýöú åëÿ ñÿé äè, éå ðèí äÿíòÿð ïÿ äÿð äè. Áèð ýöí Ñèìàí ÷î áàíà äåäè:

— Àò èñ òÿ éè ðÿì, ãû ëûíú èñ òÿ éè ðÿì.×îáàí òåç Ñè ìóð ãóí òöêöí éàí äûð äû, Ñè ìóðã þçöíö éå òè ðèá ÷îáàíà,

õÿáÿð àëäû:— Áÿñ íÿ âàð?×îáàí äåäè:— Ñèìàí àò èñ òÿ éèð, ïÿù ëÿ âàí ïàë òàðû èñ òÿ éèð.Ñè ìóðã ýþçöì öñòÿ äåéèá, ãàëõ äû ýþéÿ. Ñè ìóðã ýþéäÿ ïÿð âóðóá,

íÿð êèìè íÿ ðèë äÿ éèð äè. Ãàíàä ÷àëûá ýàù åíèðäè, ýàù ãàë õûð äû ýþéÿ. Þçöíéå òèð äè Äÿø êö âàð ïàä øà ùûí øÿ ùÿ ðèíÿ. Ýþéäÿ ýÿ çèð äè, ýþðäö êè, ØàùÄÿø êö âàð èìà ðÿ òèí äÿí ÷ûõûá ýÿëäè áàüà. ×ûõûá ÷àð ùî âóç öñòÿ úà íà ìà -çûí à÷äû, öçö éöíö ìþùöð åëÿäè, áàø ëàäû äÿñ òÿ ìàç àëìàüà. Ñè ìóðã ýþé -äÿí áà õûð äû, ýþðäö êè, Øàù Äÿø êö âà ðûí áèð öçöéö âàð êè, ùå÷ ïàä øàùõÿçè íÿ ñèí äÿ éîõäó. Äåäè: áó öçöê Ñè ìàíà áÿñäè. Éåðÿ åíèá, öçöéöâóðäó úàé íà üûíà, ãàëõ äû ýþéÿ. Øàù Äÿø êö âàð Ñè ìóð ãóí äà ëû ñûí úà îõ àòäû,àììà îõ Ñè ìóð ãà äÿé ìÿäè. Øàù Äÿø êö âàð áó ñèððè ñàõ ëà éûá þçöíäÿ, áàø -ëàäû íà ìà çûíû ãûë ìàüà. Ñè ìóðã þçöí éå òèð äè ÷îáàíà, öçöéö âåðèá, äåäè:

— Ìèí äàëûìà!×îáàí ìèíäè Ñè ìóð ãóí äàëûíà, þçöíö éå òèð äè áàøãà áèð øÿùÿðÿ. Øÿ -

ùÿ ðèí éàðûì àüàú ëû üûí äà ÷î áàíû äö øö ðöá äåäè:— Ýå äÿð ñÿí áó øÿùÿðÿ. Áó öçöéö âå ðÿð ñÿí ôèëàí òàúèðÿ, äå éÿð ñÿí êè,

áó öçöéö Õÿé éàì òàúèð âåðäè, äåäè êè, ïóë åëÿ éèá âåðñèí.×îáàí øÿ ùÿðÿ ýåäèá òà úèðè òàïäû, öçöéö òà úèðÿ âåðèá, íåúÿ êè, Ñè -

ìóðã äå ìèø äè, åëÿ äÿ òà úèðÿ äåäè. Òàúèð öçöéö ïóë åëÿäè, âåðäè ÷îáàíà.

26

×îáàí ïóëó ýþ òö ðöá, þçöí éå òèð äè Ñè ìóð ãà. Ñè ìóðã ïóëóí äþðä äÿ áè ðèíè÷î áàíà âåðèá äåäè:

— Àïàð áó ïóëó, áó øÿ ùÿð äÿ Éåìÿí âÿ çèðÿ äå éè íÿí Äÿø êö âàð äåéèðêè, àòû ìûí õÿð úèíè âåðèá, àòûìû èñ òÿ éè ðÿì. Õÿáÿð àëñà êè, àò íÿ ðÿíý äÿäè?Äå éÿð ñÿí êè, àü àòäû, éà ëû íû íûí àëòû ãûð ìûçû. Àììà àòû íÿ áàäÿ ìè íÿ ñÿí.Òåç ýþòöð ýÿë áóðà!

×îáàí øÿ ùÿðÿ ýÿëèá, ýåòäè Éåìÿí âÿ çè ðèí éàíûíà. Ñè ìóðã íåúÿ äå -ìèø äè, åëÿúÿ äÿ Éå ìÿíÿ äåäè.

×îáàí ïóëó âåðèá àòû àëäû, þçöí òåç éå òèð äè Ñè ìóð ãà, Ñè ìóðã þç òö -êöí äÿí ÷ÿêèá áàü ëàäû àòûí éàëûíà, àòûí éà ëûí äàí ÷ÿêèá âåðäè ÷îáàíà, àòûáó ðàõ äû. ×î áàíû ìèí äè ðèá äàëûíà, ãàëõ äû ýþéÿ. Ýÿëèá ÷àòäû áèð ãà ëà ÷àéà,÷î áàíà äåäè:

— Áó ãà ïûíû ñûíäûð!×îáàí ãà ïûíû ñûí äûð äû, è÷ÿðè ýèð äè ëÿð. Áèð äÿñò ïÿù ëÿ âàí ïàë òàðû, îí

àðøûí óçóí ëó üóí äà áèð ãûëûíú, éåääè äÿ éèð ìàí äàøû àüûð ëû üûí äà áèð ýöðçñå÷ äè ëÿð. Ñè ìóðã áóí ëàðû àëäû úàé íà üûíà, ÷î áàíû äà ìèí äè ðèá äàëûíà, ýþ -òö ðöá ýÿëäè. Ýþðäö êè, Ñèìàí áà øûíû ãîéóá àíà ñû íûí äèçè öñòÿ, éà òûá äû.Ñè ìóðã Ñè ìàíû äóð üóç äó. Ñèìàí ïÿù ëÿ âàí ïàë òà ðûíû áàø äàí ýåéèá,àéàã äàí ãû ôûë ëàí äû, àéàã äàí ýå éè íèá áàø äàí ãû ôûë ëàí äû, ãû ëûí úûí áå ëèíÿáàü ëà éûá, ýöðçö ÿëèíÿ àëäû, áèð íÿðÿ ÷ÿêèá ýöðçö ÿëèí äÿ ôûð ëàò äû.

Ñè ìóðã òåç àòûí òö êöíö áèð-áè ðèíÿ ÷ÿêäè. Áèð äÿ ýþð äö ëÿð êè, àü àò,éà ëû íûí àëòû ãûð ìûçû, áóäó ýÿëèá äà éàí äû Ñè ìà íûí ãà áà üûí äà. Ñèìàí àòàìèíèá, áàø ëàäû àò ÷àïûá, ãû ëûíú âóð ìàüà, ýöðç îé íàò ìàüà. Òà áèð ìöä äÿòïÿù ëÿ âàí ëû üûí ùÿð éî ëóíó þé ðÿí äè. Áèð ýöí àíà ñûíà äåäè:

— Àíà, ìÿí ýå äè ðÿì éåääè ýöíöí ñÿ ôÿ ðèíÿ.Àíàñû äåäè:— Ýÿë ýåòìÿ!Äåäè:— Éîõ, ýÿðÿê ýåäÿì.Ñèìàí àò ìèíèá, ÷ûõäû ÷þëÿ, äöç èêè ýöí éîë ýåòäè, ýÿëèá ÷ûõäû ÷þëëö-

áÿðè-áè éà áàíà. Áÿðê àú ìûø äû. Áèð ãóø âóðóá, êàáàá áè øè ðèá, îòóð äó éåäè,óçàí äû áèð àüàú ñÿ ðèí ëè éèí äÿ ðàùàò îëñóí, ýþðäö êè, èêè àòëû ýÿëèð. Àò ëû ëàðØàù Äÿø êö âà ðûí ïÿù ëÿ âàí ëà ðûäû. Ñèìàí áóí ëàðû ýþðÿí êèìè äóðäó àéàüà.ßë àòûá õóð úóíà, àòûíà áèð îâóú êèø ìèø âåðèá, þçöí ñþé êÿäè ãû ëûí úûíà.Ïÿù ëÿ âàí ëàð ýÿëèá ÷àòäû Ñè ìà íûí áÿ ðà áÿ ðèíÿ, õÿáÿð àë äû ëàð êèìñÿí?Áó ðà ëàð äà íåé ëÿ éèð ñÿí?

27

Ñèìàí äåäè:— Ñèç êèì ñè íèç?Ïÿù ëÿ âàí ëàð äå äè ëÿð:— Áèç Øàù Äÿø êö âà ðûí ïÿù ëÿ âàí ëà ðû éûã.Ñèìàí äåäè:— Ìÿí äÿ áó éåð ëÿ ðèí ïÿù ëÿ âà íû éàì.Áó ñþç îí ëàðà àúûã ýÿëäè, ÿë àò äû ëàð ãû ëûí úà. Ñèìàí äà òåç ÿëèí àòûá

ýöðçÿ, áèð íÿðÿ ÷ÿêäè êè, Ñè ìà íûí íÿ ðÿ ñèí äÿí ýþéäÿ ãóø ãàíàä ñàëäû.Ýöðçö àòûá éåðÿ, ÿë åëÿäè ãû ëûí úà. Ãû ëûí úû ÷ÿêèá ïÿù ëÿ âà íûí áè ðèíèúÿùÿí íÿìÿ âàñèë åëÿäè. ßë àòûá î áèðè ïÿù ëÿ âà íûí êÿ ìÿ ðèí äÿí åëÿ âóðäóéåðÿ êè, îì áàñû ÷ûõäû. Ïÿù ëÿ âàí ñöðöíÿ-ñö ðöíÿ öç ãîéäó ãà÷ ìàüà,áèð áàø ýåäèá Øàù Äÿø êö âà ðûí éàíûíà, äåäè:

— Òàõ òûí äà üûë ìà ñûí íÿ äóð ìà ñûí?! Áèð íÿôÿð ÷þëëö-áÿðè-áè éà áàí äàïÿù ëÿ âàí ïåéäà îëóá, êèì ýÿëèð ãà áà üûíà, âóðóá þë äö ðöð. Þçö äÿ äåéèðêè, Øàù Äÿø êö âàð êèìäè, ìÿí îíó òà íû ìû ðàì. Èñ òÿ äèê òóòóá ýÿ òè ðÿê ùö -çó ðóíà, êè÷èê ïÿù ëÿ âàíû âóðóá þë äöð äö, ìÿíè äÿ åëÿ âóðäó éåðÿ êè,îìáàì ÷ûõäû.

Øàù Äÿø êö âàð áó ñþç äÿí ÷îõ ãÿ çÿá ëÿ íèá ÿìð åëÿäè êè, âÿ çèðè ÷à üûð -ñûí ëàð. Àäàì ýåäèá âÿ çèðè ÷à üûð äû. Âÿçèð ýÿëäè Øàù Äÿø êö âà ðûí ùö çó ðóíà,äåäè:

— Áóéóð, ãèá ëåéè-àëÿì!Øàù Äÿø êö âàð äåäè:— Áÿñ ôèëàí éåðäÿ áèð ïÿù ëÿ âàí ïåéäà îëóá, ìÿíèì äÿ ïÿù ëÿ âàí ëà -

ðû ìûí áè ðèíè þë äö ðöá. Ãîøóí ýþòöð, ýåäÿê ýþðÿê áó íåúÿ ïÿù ëÿ âàí äû.Âÿçèð ýåäèá ãîøóí ùà çûð ëûüû ýþðäö, ýÿëèá Øàù Äÿø êö âàðà õÿáÿð

âåðäè êè, ãîøóí ùà çûð äû.Øàù Äÿø êö âàð àòà ìèíèá äöøäö ãî øó íóí ãà áà üûíà. Áàø ëà äû ëàð éîë

ýåò ìÿéÿ. Øÿ ùÿð äÿí ÷ûõûá öç ãîé äó ëàð Ñè ìàíà òÿðÿô. Åøèò Ñèìàí ïÿù ëÿ -âàí äàí.

Ñèìàí ïÿù ëÿ âàíû þë äö ðÿí äÿí ñîíðà àòà ìèíèá ýÿ ëèð äè øÿ ùÿðÿ òÿðÿôêè, îì áàñû ÷ûõàí ïÿù ëÿ âàíû òóòóá þë äöð ñöí, áó äÿìäÿ ýþðäö ãà áàã äàáèð òîç ãîïäó. Ñèìàí àòûí ñàõ ëàäû. Òîç ñàêèò îëàí êèìè òîçóí è÷ÿ ðè ñèí -äÿí ãîøóí ïåéäà îëäó. Ñèìàí áèð äàüûí äþ øöíö þçöíÿ ñÿí ýÿð åëÿéèá,÷ÿêèá àòûíû äà éàí äû. Øàù Äÿø êö âàð þçöí éå òèð äè, äóð áè íèí ãîéóá ýþ -çöíÿ áèð î éàíà, áèð áó éàíà áàõûá ýþðäö êè, áóðäà áèð ïÿù ëÿ âàí âàð ØàùÄÿø êö âàð àíà äàí îëàí äàí áó ýöíÿ êèìè èñòÿð øöúàÿò äÿ, èñòÿð ýþ çÿë ëèê -äÿ áåëÿ áèð ïÿù ëÿ âàí ýþð ìÿ ìèø äè.

28

Øàù Äÿø êö âàð âÿ çèðÿ äåäè:— Îëñà, áó îüëàí îëàð. Òåç áèð àäàì ýþíäÿð, îíó ÷à üûð ñûí ëàð.Âÿçèð áèð íÿôÿð ïÿù ëÿ âàí ýþí äÿð äè Ñè ìà íûí ùö çó ðóíà. Ïÿù ëÿ âàí

ýåäèá, Ñè ìàíà ÷àòûá äåäè:— Åé îüëàí, Øàù Äÿø êö âàð ñÿíè ÷à üû ðûð.Ñè ìà íûí áó ñþç äÿí àúûüû òóòóá, ÿë àòûá ïÿù ëÿ âà íûí êÿ ìÿ ðèíÿ, åëÿ

òóë ëàäû êè, éàçûã ïÿù ëÿ âàí ýåäèá áèð áàø äöøäö Øàù Äÿø êö âà ðûí àéà üûíà.Øàù Äÿø êö âàð áà õûð äû, ýþðäö áó ïÿù ëÿ âàí åëÿ çûðïû ïÿù ëÿ âàí äû êè,ãàáà üûí äà äàü äà éàí ìàç. Þçö ìèíèá àòûíà, èñ òÿäè ýåäÿ, þç-þçöíÿ äåäè:ãîé âÿ çèðè ýþí äÿ ðèì.

Âÿ çèðÿ äåäè. Âÿçèð áîéóí ãà ÷ûðò äû. Àõûð äà Øàù Äÿø êö âàð àòûí ñöðöááèð áàø þçöí éå òèð äè Ñè ìà íûí áÿ ðà áÿ ðèíÿ. Øàù Äÿø êö âàð ÷àòûá ñàëàìâåðäè, àììà ýþ çàë òû îü ëàíà áàõûá ýþðäö êè, åëÿ îü ëàí äû Ìèñèðè, Øàìû,Ðóìó ýÿ çÿ ñÿí áåëÿ ýþçÿë òàï ìàç ñàí. Øàù Äÿø êö âàð òà áàéàã öðÿéèýåäèá, éû õûë äû éåðÿ. Ñèìàí Øàù Äÿø êö âà ðûí ñàã ãà ëûí äàí éà ïû øûá ãàë õû -çûá îòóðò äó éåðÿ. Ñó âóðóá öçöíÿ, Øàù Äÿø êö âàðû àéûëò äû.

Øàù Äÿø êö âàð äåäè:— Ìÿí áó øÿ ùÿð ëÿ ðèí ïàä øà ùû éàì. Ñÿíèí áó òÿ ðÿô ëÿðÿ ýÿë ìÿ éèíè

åøè äèá ýÿë ìè øÿì. Ìÿíèì äÿ îüëóì éîõäó, ýÿë ñÿíè ýþ òö ðöì îüóë ëóüà.Ñèìàí äåäè:— Ìÿí èñ òÿ ìè ðÿì. Ùÿëÿ ìÿí þçöì áó éåð ëÿ ðèí ïÿù ëÿ âà íû éàì.

Àòàì äà ÷î áàí äû. Ìÿí ùàðà, ñÿí ùàðà? Ìÿí äÿí ÿëèíè ÷ÿê! Ìÿí äÿíñÿíÿ îüóë îëìàç.

Øàù Äÿø êö âàð ÷îõ éàë âàð äû, Ñèìàí àç åøèòäè. Ñèìàí áàõûá ýþðäö êè,Øàù Äÿø êö âàð áóí äàí ÿë ÷ÿê ìÿ éÿ úÿê, þç-þçöíÿ äåäè: ýå äÿ ðÿì, ïÿíàùÀëëàùà. Ðàçû îëäó, ãî øóë äó Øàù Äÿø êö âàðà. Øàù Äÿø êö âàð ñå âèí äè éèí -äÿí ùå÷ áèë ìÿäè êè, íÿ åëÿñèí. Òåç ÷àòäû ãîøóíà, ÿìð åëÿäè êè, øàä ëûãåëÿ ñèí ëÿð. Ãîøóí ÿùëè øàä ëûã åëÿ éèá ñå âèí äè. Øàù Äÿø êö âàð Ñè ìàíû àëûáéàíûíà, áèð áàø ýÿë äè ëÿð øÿùÿðÿ. Áèð íå÷ÿ ìöä äÿò Ñèìàí áó ðàäà ãàëûá,áàõûá ýþðäö êè, öðÿéè ÷îõ äà ðû õûð. ×öíêè Ñèìàí ýþç à÷ûá þçöí ìåøÿè÷èíäÿ, ÷îáà�