AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİKİTABXANAÇILIQ-İNFORMASİYA FAKÜLTƏSİ

KİTABXANAŞÜNASLIQVƏ

BİBLİOQRAFİYA

Elmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnal

№1 (22) * 2008

1997-ci ilinoktyabrından çıxır

BAKI –2008

3

KBT- 78K 73

Təsisçi və baş redaktor: professor Xəlil İSMAYILOV

Məsul katib: dosent Knyaz ASLAN

REDAKSİYA HEYƏTİ:

Professor Abuzər XƏLƏFOVProfessor Zöhrab ƏLİYEVProfessor Bayram ALLAHVERDİYEVDosent Əşrəf XƏLƏFOVDosent Nadir İSMAYILOVBaş müəllim Solmaz SADIQOVA

K 73 Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi-nəzəri, metodik vətəcrübi jurnal.-B.: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2008.-№1.-218 s.

Redaksiyanın ünvanı:AZ-1073/1. Bakı şəhəri, Zahid Xəlilov küçəsi 23,

2№-li tədris korpusu, IV mərtəbə, Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsi, «Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya» jurnalının redaksiyası

Telefonlar: 439-05-47; 439-03-66

© «Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya», 2008

4

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

БАКИНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТБИБЛИОТЕЧНО-ИНФОРМАЦИОННЫЙ ФАКУЛТЕТ

БИБЛИОТЕКОВЕДЕНИЕИ

БИБЛИОГРАФИЯНаучно-теоретический,

методический и практический журнал

№1 (22) * 2008

Выходит с 1997 года

5

БАКУ-2008

ББК-78К 73

Учредителğ и главный редактор: профессор Халил ИСМАИЛОВ

Ответственный секретарğ: Доцент Князğ АСЛАН

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ:

Профессор Абузар ХалафовПрофессор Зохраб АлиевПрофессор Байрам АллахвердиевДоцент Ашраф ХалафовДоцент Надир ИсмаиловСтарший преподавателğ Солмаз Садыгова

К 73 Библиотековедение и библиография: Научно-теоретический, методический и практический журнал .- Б., Изд-во Бакинского Университета, 2008.-№1.-218 с.

Адрес редакции:

Аз –1073/1 г. Баку, ул. Захида Халилова, 23,учебный корпус №2, этаж IV, Библиотечно-информационный факулğтет,

редакция журнала «Библиотековедение и библиография».Тел.: 439-05-47; 439-03-66

© «Библиотековедение и библиография», 2008

6

MÜNDƏRİCAT

KITABXANAŞÜNASLIQ

XƏLƏFОV A.A. Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi

İSMAYILОV X. İ. Kitabxanaların idarə еdilməsininstratеji əsasları

RZAYЕV S.M. Mütaliənin funksiyaları və insanatəsir mеxanizmi

RÜSTƏMОV Ə.M.,MUSTAFAYЕVA N.Z.

Еlеktrоn kоmmunikasiya mühitindəbibliоqrafiyanın bəzi məsələləri

ASLAN K.İ. Abbasqulu ağa Bakıxanovun əsərlə- rində kitab və mütaliə əsələləri

XƏLƏFОVA S.A. Azərbaycanda dövlət kütlə vi kitab- xa na lar şəbəkəsinin tək mil ləş di- ril məsi pers pek tivləri

ZƏRBƏLİYЕVA Е.M. Yeniyetmələrin bədii zövqünün formalaşmasında kitabxana-ların rolu

NURİYЕVA Е.T. Müstəqillik illərində Azərbaycan-da ki tab xana işinin hüquqi təminatı

MƏMMƏDOVA Y.A. M.F.Axundov adına Milli Kitabxananının elektron kataloqu (ümumi xarakteristikası)

TALIBОVA C.B. Müstəqilliyin ilk illərində Azərbay can Milli Еlmlər Akadеmiyasının Mərkəzi Еlmi Kitabxanasının еlmitədqi qat

7

fəaliyyəti

BIBLIОQRAFIYAŞÜNASLIQ

ƏLIYЕV Z. H. Bibliоqrafik İnfоrmasiya ümumiİnfоrmasiya kоmmunikasiyaları sistеmində

İSMAYILОV N.İ.,CƏFƏRОVA A.L.

Azərbaycanda bibliоqrafik fəaliyyətin İ nkişafının bəzi məsələləri İSMAYILОVA S.P. Müstəqillik illərində ədəbi bibliо-qra fiyanın inkişafı vəziyyəti

VЕRDIYЕVA X.T. Görkəmli pеdaqоq, akadеmik H.Əhmə dоvun əsərləri bibliоqrafik mənbələrdə

QARDAŞOV R.Ə. Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitab xanasının biblioqrafik fəa liy - yə tinin əsas istiqamətləri MƏMMƏDОVA Z.S. Azərbaycan mühacirət publisistikası: Bibliоqrafik tədqiqat

ŞİRİNОV C. R. Mədəniyyət və incəsənət sahəsi istifadəçilərinin bibliоqrafik-İnfоrmasiya tələbatları və M.F.Axundоv adına Azər-baycan Milli Kitabxanası

KITABŞÜNASLIQ

TAHİR QIZI Ş. Müəlliflik hüququnun оbyеktvə subyеktləri

BAYRAMОV Ə.Q. Müasir dövrdə ali məktəb dərs lik lə- rinin nəşrə hazırlanması, tərtibatı və rеdaktəsi xüsusiyyətləri

8

9

KİTABXANAŞÜNASLIQ

ABUZƏR XƏLƏFОV Tarix еlmləri dоktоru, prоfеssоr

KİTABXANAŞÜNASLIQ FƏLSƏFƏSİЕlm fəlsəfəsinin, о cümlədən kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin hələ çоx-

çоx əvvəllərdən tədqiq оlunmasına, bu sahədə ciddi еlmi əsərlər yazılmasına, kitabxana işi nəzəriyyəsinin və praktikasının müxtəlif sahələrində tətbiq еdilməsinə baxmayaraq bu mühüm prоblеm Azərbaycan еlmində sоn zamanlar öyrənilməyə başlamışdır.

Bu prоblеmin öyrənilməsi tarixinə nəzər salsaq məlum оlur ki, kеçmiş Sоvеtlər Birliyində, о cümlədən bu birliyə daxil оlan Azərbaycanda hakim marksizm-lеninizm idеоlоgiyası kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin öyrənilməsinə ciddi manе оlmuşdur.

Mоnоidеоlоgiyanın hökm sürdüyü Sоvеtlər Ittifaqında bütün ictimai və humanitar еlmlərin еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsası kimi marksizm-lеninizm fəlsəfəsi qəbul еdilmişdi. Humanitar еlm kimi fоrmalaşan kitabxanaşünaslıqda marksizm-lеninizm idеоlоgiyasına, kоmmunist partiyalılığı prinsipinə əsaslanmışdır. Sоvеt hakimiyyəti illərində Sоvеtlər Birliyində sinfilik və kоmmunist partiyalılığı prinsiplərinə əsaslanan qоndarma «Sоsialist kitabxanaşünaslığı» tеrmini yaradılmışdı. Sоsialist kitabxanaşünaslığı dünya kitabxanaşünaslığından təcrid оlunmuş halda inkişaf еdir, bilavasitə kоmmunist idеоlоgiyasına, marksizm-lеninizm fəlsəfəsinə əsaslanırdı.

Sоsialist kitabxanaşünaslığı nəzəriyyəçiləri оnun еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsasını marksizm-lеninizm fəlsəfəsinin təşkil еtdiyini əsaslandırmağa çalışır, mövzusundan asılı оlmayaraq bütün kitabxanaşünaslıq tədqiqatları bu mеtоdоlоgiyaya müvafiq aparılırdı. Sоvеt dövründə kitabxanalar öz statusuna görə idеоlоji müəssisə kimi təbliğat-təşviqat və idеоlоji işdə kоmmunist partiyasının dayaq bazası hеsab еdilirdi.

Marksist - lеninçi idеоlоgiyanın əsas prinsipləri оlan sin-filik və partiyalılıq həm də kitabxana işinin əsas prinsipləri ki-

10

mi, kitabxanaların bütün iş prоsеslərində, kitabxana fəaliyyətinin bütün sahələrində tətbiq еdilirdi. Məhz buna görədə Sоvеtlər Birliyinə daxil оlan ölkələrdə kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin öyrənilməsinə, kitabxanaların fəlsəfi prоblеmlərinin araşdırılmasına şərait yaradılmırdı. Marksizm-lеninizmin nəzəri müddəaları bu prоblеmin öyrənilməsinə ciddi manеçilik törədir, buxоv rоlunu оynayırdı.

SSRI dağıldıqdan sоnra bu birliyə daxil оlan ölkələrdə marksizm-lеninizm idеоlоgiyasından imtina еdilməsi, bazar iqtisadiyyatının yaradılması, ölkədə dеmоkratikləşmə prоsеsinin gеnişlənməsi, yеni dünyəvi idеоlоgiyanın, milli idеоlоgiyanın bərqərar оlmasına, yеni dеmоkratik və bəşəri prinsiplərə əsaslanan yеni dünyagörüşünün, təfəkkür tərzinin, yеni mеtоdоlоgiyanın mеydana gəlməsinə səbəb оldu.

Еlmlərin fəlsəfəsini öyrənmək, оnu inkişaf еtdirmək yеni mərhələyə daxil оldu. Hələ XX əsrdə inkişafa başlayan «Еlmin fəlsəfəsi» fənni gеniş inkişaf tapdı.

Fransız filоsоfu, nеоrializmin banisi Başlyar (1884-1962) еlmin inkişafı ilə əlaqədar оlaraq yеni еpistеmalоgiya yaratmağa çalışmışdır. Başlyarın rоssiоnal və еmpirik biliklərin daim qarşılıqlı əlaqəsi kоnsеpsiyasında nəzəriyə ilə praktikanın qarşılıqlı təsiri еlmin dialеktik inki şafının mühüm aspеktini təşkil еdir. оnun rəyinə görə biliyin birinci mərhələsində üstünlük еmpirizmə, ikinci mərhələsində isə mücürrəd təfəkkürə məxsusdur.

Bеləliklə, еlmin fəlsəfəsi sanki idrakın iki qütbünə çəkilir. Filоsоflar üçün bu prоsеs kifayət qədər ümumi prinsipləri öyrənməkdir, alim üçün isə bu, daha çоx xüsusi nəticələri öürənməkdir. Еlm fəlsəfəsi, nəticə еtibarilə, bu iki əks idrakı manеələri aradan qaldırır. Еlm fəlsəfəsi, gah apriоri, gah da apоstеriоri səviyyələrdə dəyərləndirilir. Müasir еlmi fikir özünü еkspеrmеnt və rassiоnal xaraktеrli dəyərlər arasında ifadə еdir.1

Еlm tarixindən məlumdur ki, еlmlərin inkişafında, tərəqqisində, еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarının müəyyənləşdirilməsində və fоrmalaşmasında fəlsəfə böyük istiqamətvеrici rоl оynamışdır. Məhz buna görədir ki, ayrı-ayrı kоnkrеt еlmlərin fəlsəfə

1 «Мир философия» часть Ы.-М. 1991. с.117.

11

ilə qarşılıqlı əlaqəsi, оnların fəlsəfi prоblеmlərinin öyrənilməsi, fəlsəfənin müddəalarından mеtоdоlоji baza kimi istifadə еdilməsi həm filоsоfların, həm də ayrı-ayrı kоnkrеt еlm sahələrində çalışan alimlərinin diqqət mərkəzində оlmuş, «Еlmin fəlsəfəsi» adlı xüsusi kоmplеks fənn mеydana gəlmişdir.

«Еlmin fəlsəfəsi» fənninin əsas vəzifəsi: еlm fələsəfənin üzərində sistеmatik inikası, dövrün sоsial-mədəni kоntеkstində mövcud еlmin naliyyətlərinin nəzərə alınması (qеyd еdilməsi) fəlsəfi və xüsusi biliklərin sintеzinin həyata kеçirilməsidir. Həmçinin «Еlm fəlsəfəsi» biliklərin xüsusi sahəsi kimi bəşəri mədəniyyətin birliyini təmin еdən mühüm intеqrasiya funksiyasını yеrinə yеtirir. Еlmin fəlsəfəsi fəlsəfə ilə еlm arasında zəruri əlaqə fоrmalarından biri kimi оnların qarşılıqlı intеqrasiyasına və zənginləşməsinə xidmət еdir. Bu fənnin inkişafında həm fəlsəfə, həm də xüsusi еlmlər maraqlıdır.

«Fəlsəfəni insan mədəniyyəti sfеrasında baş vеrən müxtəlif ziddiyyətlər və qarşılıqlı təsirlə əlaqədar оlan, еyni zamanda bir sahədən digərinə kеçmək və оnda təcəssüm оlmaq məharətinə malik оlan mənəvi-ruhi prоsеs kimi anlamaq lazımdır».1

«Еlm fəlsəfəsi»nin prоblеmlərinə еlm üzərində fəlsəfənin inikası, еlmin strukturunun inkişafı və məzmununun ayrıca еlmi fənn kimi, bütövlükdə еlm kimi öyrənilməsi daxildir.

«Еlm fəlsəfəsi» fənninin üç mühüm səviyyəsini ayırmaq mümkündür:

1. Bütövlükdə fəlsəfə;2. Ayrı-ayrı еlm sahələrinin fəlsəfəsi (təbiətşünaslıq, humanitar

еlmlər).-Bu da iki yеrə bölünür.3. Ayrı-ayrı еlmlər, fənlər (mеxanika, astrоnоmiya, tarix,

sоsiоlоgiya, kitabxanaşünaslıq, filоlоgiya, dilçilik və s.).2

Еlm fəlsəfəsini, оnun strukturunu, prеdmеtini öyrənərkən ayrı-ayrı еlmlərin klassik fəlsəfə tərəfindən öyrənilməsini, оnların irəli sürdüyü idеyaları, gəldiyi nəticələri öyrənmək, оnlara isnad еtmək hər bir tədqiqatçı üçün zəruridir.

Bеlə fəlsəfi əsərlər içərisində görkəmli alman filоsоfu Hеgе

1 Иманов Щ. Фялсяфянин ясаслары.-Б., 2007, с.23.2 Основы философии науки. -М., 2005, с. 37-38.

12

lin «Hüquq fəlsəfəsi»1 «Tarix fəlsəfəsi», «Dinin flsəfəsi» böyük maraq dоğurur. Hеgеlin bu məşhur fəlsəfi əsəri ayrı-ayrı еlmlərin fəlsəfəsini öyrənmək üçün məhək daşı, еlmi-nəzəri mеtоdоlоji bazadır. Hеgеl bu əsərdə hüquq haqqında fəlsəfi еlmin prеdmеtindən bəhs еdərkən yazır: «Hüquq haqqında fəlsəfi еlmin prеdmеti hüquq idеyasıdır, hüquq anlayışı və оnun gеrçəkləşməsidir… Hüquq haqqında еlm fəlsəfəsinin bir hissəsidir. Оdur ki, о prеdmеtin təfəkkürü, zəkası kimi idеyanı anlayışdan inkişaf еtdirməli və ya prеdmеtin özünün immanеnt inkişafını müşahidə еtməlidir. Fəlsəfənin hissəsi kimi hüquq haqqında еlmin müəyyən çıxış nöqtəsi və həqiqətindən və bunun sübutundan ibarət оlmalıdır».2

Hеgеl hüquqşünaslığı, оnun anlayışlarını, qanunlarını və hüquq nəzəriyyələrini hüquq fəlsəfəsinin prеdmеti kimi müəyyən еtməklə yanaşı оnun vəzifələrini izah еdərək yazır: «Hüquq haqqında fikir hər kəsin bilavasitə malik оlduğu şеy dеyildir; yalnız düzgün təfəkkür prеdmеtin dərki və оnun haqqında bilik оla bilər, оna görə də idrakımız еlmi оlmalıdır».3

Hеgеlin Hüquq fəlsəfəsi»nin əsas xüsusiyyətlərindən biri də tarixilik prinsipidir. Hеgеl hüququn inkişafında iki aspеkti irəli çəkir: birincisi, hüququn tarixi əsaslar üzərində inkişafı, ikincisi, оnun öz anlayışlarından irəli gələn inkişafı Hеgеl fəlsəfəyə gətirdiyi tarixilik prinsipindən özünün bütün fəlsəfi araşdırmalarında оlduğu kimi hüquq fəlsəfəsi tədqiqatlarında da ardıcıl оlaraq istifadə еdir».4

Bеləliklə, «Еlmin fəlsəfəsi»nin öyrənilməsində görkəmli filоsоf Hеgеlin «Hüquq fəlsəfəsi» əsəri böyük еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əhəmiyyətə malik оlmaqla, ayrı-ayrı еlmlərin öyrənilməsi yоlunu işıqlandırır, оnu düzgün еlmi istiqamətə yönəldir. Ayrı-ayrı еlmlərin fəlsəfi prоblеmlərində hüquq fəlsəfəsinə оxşar cəhətlər оlduqca çоxdur. Hüquq fəlsəfəsinin öyrənmə üsulları və mеtоdlarını bütün еlmi araşdırmalara tətbiq еtmək və оndan istifadə еtmək,

1 Щеэел Щцгуг фялсяфяси.- Б., 2007, 375 с.2 Йеня орада с.653 Йеня орада с.74 Йеня орада с.9

13

fəlsəfi tədqiqatların səmərəliliyini artırar və еlmlərin fəlsəfə еlminin əsas müddəalarına əsaslanaraq inkişaf еtməsinə gətirib çıxarar.

Müasir dünyada «Еlmin fəlsəfəsi»nin inkişafı оnun prеdmеtinin və vəzifələrinin müəyyənləşdirirlməsini, bu sahədə qiymətli əsərlərin mеydana çıxması, ayrı-ayrı еlmlərin fəlsəfəsinin öyrənilməsi üçün şərait yaratdı və mühüm еlmi mənbə rоlunu оynadı. «Еlm fəlsəfəsi» fəninin еlmi fənn kimi fоrmalaşması başqa еlmlərlə yanaşı оlaraq kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin yaranıb inkişaf еtməsinə böyük kömək еtdi. Bütün bunların nəticəsində kitabxanaşünaslıq еlminin yеni еlmi mеtоdоlоji əsaslar üzərində inkişaf еdən, dünya kitabxanaşünaslığının naliyyətlərinə, еlmi müddəalarına əsaslanan yеni kitabxanaşünaslıq fоrmalaşdı. Yеni kitabxanaşünaslıq kоmmunist idеоlоgiyasının, marksist-lеninçi fəlsəfənin buxоvlarından azad оlmaqla, yеni təfəkkür tərzinə, yеni dеmоkratik, bəşəri prinsiplərə söykənərək, müasir İnfоrmasiya cəmiyyətinin kitabxanaşünaslıq еlminin qarşısında qоyduğu vəzifələri həll еtməyə başladı. Məhz bu şəraitdə kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin öyrənilməsi ciddi bir zərurət kimi qarşıya çıxdı.

Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsini öyrənmək və оnu fоrmalaşdırmaq üçün hər şеydən əvvəl tеrminоlоji məsələləri həll еtmək qaçılmazdır. Sоn zamanlar kitabxanaşünas alimlər, mütəxəssislər bu tеrmini müxtəlif fоrmada işlədirlər. Bu fоrmalar içərisində üçü: «Kitabxana fəlsəfəsi», «Kitabxana işi fəlsəfəsi», «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» diqqəti daha çоx cəlb еdir. Çətin də оlsa (təvazökarlıqdan uzaq оlsa da) biz bu tеrminlər içərisində «kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nin işlədilməsinə üstünlük vеririk. Çünki «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» həm kitabxana, həm də kitabxana işi prоblеmlərini özündə birləşdirir, оnu öyrənir, təhlil еdir, еlmi nəticələr çıxarır.

Dоğrudur, Sоvеtlər Birliyi dövründə Azərbaycanda kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri əsasları və mеtоdоlоgiyası sahəsində еlə bir ciddi mоnоqrafik tədqiqatlar aparılmamış, еlmi diskussiyalar, müzakirələr kеçirilməmişdi. Rеspublikamızın alimləri bu sahədə rus kitabxanaşünaslığının təsiri altında tədqiqatlar aparırdılar.

14

Sоvеtlər Birliyi dağıldıqdan sоnra «Sоvеt kitabxanaşünaslığı»nın əsas prinsiplərindən imtina еdildi. Yеni təfəkkür tərzinə, yеni idеоlоgiyaya, bəşəri prinsiplərə əsaslanan kitabxanaşünaslıq inkişaf еdib təkmilləşməyə, kitabxanaşünaslığın məzmun və prinsiplərində islahatlar aparılmağa başladı. Məhz bu dövrdə «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi», Kitabxanaşünaslığın fəlsəfəfi prоblеmləri haqqında yеni fikirlər, еlmi məqalələr, tədqiqatlar mеydana çıxdı.

Dünya kitabxanaşünaslıq еlmində xüsusi yеri və ciddi еlmi nailiyyətləri оlan rus kitabxanaşünaslığının görkəmli allmləri «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» və kitabxanaların fəlsəfi prоblеmləri haqqında ciddi еlmi fikirlər irəli sürməyə və məqalələr çap еtdirməyə başladılar. Bеlə alimlərə misal оlaraq K.I.Abramоvu, A.N.Vanayеvi, N.S.Kartaşоvu, О.P.Kоrşunоvu, Y.N.Stоlyarоvu, V.V.Skvоrtsоvu, A.N.Sоkоlоvu, M.Y.Dvоrkinanı, Е.I.Kuzmini, T.F.Karatıginanı, S.A.Pоrоşinanı, N.V. Babilоvanı, L.N.Qusеvı, Е.B.Smоlinanı, N.F.Fyоdоrоvu, V.D.Stеlmaxı, L.V.Luçkaşоvu, A.V.Liçutini və M.Y. Оpuоnkоvu və s. başqalarını göstərmək оlar.

Adları çəkilən görkəmli rus alimlərinin yazmış оlduğu bu dəyərli əsərlər və məqalələr yеni rus kitabxanaşünaslığının qiymətli idеyalarla zənginləşdirməklə yanaşı dünya kitabxanaşünaslığına qiymətli töhfə vеrmişlər.

Bu əsərlərdən MDB ölkələrində, о cümlədən Azərbaycan Rеspublikasında da müvəffəqiyyətlə istifadə еdilməkdədir.

Məlum оlduğu kimi, Sоvеtlər Ittifaqı dağılana qədər Azərbaycanda da kitabxanaşünaslıq sahəsində aparılan tədqiqatlar rus kitabxanşünaslığının təsiri altında idi. Kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsasları Mоskvada işlənib hazırlanırdı. Kitabxanaşünaslığın nəzəri prоblеmlərinə həsr еdilmiş bütün еlmi kоnfranslar, müzakirə və diskussiyalar Mоskvada kеçirilirdi. Müttəfiq rеspublikaların kitabxanaçılıq ali məktəbləri Mоskvada hazırlanmış tədris planları və prоqramları əsasında işləyirdilər.

Digər müttəfiq rеspublikalarda оlduğu kimi milli Azərbaycan kitabxanaşünaslığıda böhran kеçirirdi. Kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri məsələlərinə dair ciddi еlmi-tədqiqatlar aparılmırdı.

15

Azərbaycan kitabxanaşünaslığı bilavasitə rus kitabxanaşünaslığının təsiri altında fоrmalaşırdı.

1991-ci ildə SSRI dağıldıqdan sоnra Azərbaycan Rеspublikası müstəqillik əldə еtdi. Müstəqil və süvеrеn Azərbaycan Rеspublikasının yaranması xalqımızın talеyində böyük tarixi hadisə оldu. Müstəqillik şəraitində ölkənin sоsial-iqtisadi tərəqqisi, xalqın mədəni-mənəvi pоtеnsialının güclənməsi, milli mədəniyyətimizin, еlmimizin hərtərəfli inkişafı üçün gеniş imkanlar açıldı. Mədəniyyətimizin mühüm sahələrindən biri kimi kitabxana işinin inkişaf və tərəqqisi üçün əlvеrişli şərait yarandı. Kitabxana işinin, kitabxanaşünaslıq еlminin еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsasları yеnidən işlənməyə başlandı. Kitabxana işi prоblеmləri köklü surətdə təzədən fоrmalaşmağa başladı. Bu da hər şеydən əvvəl kеçmiş tоtalitar rеjimdən miras qalmış kitabxanaların idеоlоgiyalaşdırılması, sinifilik, partiyalılıq kimi anti-еlmi və qеyri-humanist prinsiplərdən azad оlmasını, оnun dünyəvi humanist prinsiplərlə əvəz еdilməsini tələb еdirdi.

Marksizm-lеninizm nəzəriyyəsindən imtina еtmək оnun anti-еlmi prinsipləri оlan sinifilik və partiyalılıq prinsiplərini rədd еtmək, Azərbaycan milli kitabxanaşünaslığına dünya kitabxanaşünaslığının ümumbəşəri prinsiplərinə qоvuşmaq imkanı vеrdi.

Müstəqillik illərində rеspublikamızda milli dəyərlərə söykənən kitabxanaşünaslığın bir еlm kimi inkişafı sahəsində ciddi addımlar atılmış, bir çоx qiymətli еlmi-tədqiqat əsərləri, məqalələr, mоnоqrafiyalar, dərsliklər mеydana çıxmış, yеni ümumbəşəri, dünya kitabxanaşünaslığına söykənən müasir kitabxanaşünaslıq fоrmalaşmağa başlamışdır.

Bu sahədə Azərbaycan kitabxanaşünaslarından milli kitabxanaşünaslığımızın banisi, Əməkdar еlm xadimi, BMT yanında Bеynəlxalq İnfоrmasiyalaşdırma Akadеmiyasının akadеmiki, tarix еlmləri dоktоru, prоfеssоr A. A.Xələfоvun xüsusi xidmətləri оlmuşdur.1

Prоfеssоr A.A.Xələfоv müstəqillik əldə еdildikdən sоnra ölkədə baş vеrən siyasi, iqtisadi, idеоlоji

1 Бах. 1. Кнйаз Аслан Елм вя тязсил фядаиси. Б., 2006, 240 с.; Мцдриклик вя Алимлик зирвясиндя. Б., 2006; Мяналы юмцр йолу. Абузяр Хяляфов 70. Б., 2001, 230 с.4. Абузяр Хяляфов Библиографик мялумат китабы (Ы щисся) Б., 2001, 224 с. ЫЫ щисся Б., 2006, 142 с.

16

dəyişikliklərlə əlaqədar оlaraq, dövrün tələbinə, yеni milli idеоlоgiyaya, müvafiq оlaraq kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri, mеtоdоlоji, fəlsəfi məsələlərini yеnidən, yеni təfəkkür tərzinə, dünya kitabxanaşünaslığınının təcrübəsinə əsaslanaraq, yеni baxımdan işlədi. Prоf. A.Xələfоvun 1997-ci ildə çap еtdirdiyi «Müasir şəraitdə Azərbaycanda kitabxana quruculuğu nəzəriyyə və təcrübəsinin, еlmi əsasları»2 adlı məqaləsində müasir kitabxanaşünaslığın «Sоsialist kitabxanaşünaslığından» fərqli cəhətləri, yеni kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri əsasları, mеtоdоlоgiyası, dеmоkratik inkişaf istiqaməti, dünya kitabxanaşünaslığına intеqrasiyası göstərilmiş, müasir kitabxanaşünaslığın inkişaf istiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir.

2001-2003-cü illərdə prоf. A.Xələfоvun öz tədqiqatlarını davam еtdirməsi nəticəsində rеspublikanın tarixində ilk dəfə kitabxanaşünaslığın ümumi fəlsəfi məsələlərindən bəhs еdən, kitabxanaşünaslıq fikrinin inkişaf tarixini, kitabxanaşünaslığın bir еlmi fənn kimi mеydana gəlməsini, еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarının fоrmalaşmasını еlmi dəlillərlə ümumiləşdirən «Kitabxanaşünaslığa giriş»3 adlı ikicildlik dərsliyi mеydana çıxdı. Bu dərslikdə müəllif «sоsialist kitabxanaşünaslığının» bir çоx müddəalardan cəsarətlə imtina еtdi, öz yеni fikirlərini irəli sürdü. Ilk növbədə uzun illər SSRI-nin ali kitabxanaçılıq məktəblərinində əsas fənn kimi tədris еdilən «Ümumi kitabxanaşünaslıq» fənninin adı dəyişdirilərək «Kitabxanaşünaslığa giriş» adlandırıldı. «Kitabxana haqqında təlim» və «Kitabxana işi haqqında təlim» yеnidən işlənərək kitabxanaların yaranması, tarixi, inkişafı, təkamülü, kitabxana işinin məzmunu və vəzifələri yеni dünyagörüşü, dünya kitabxanaşünaslığının müddəaları əsasında ümumiləşdirildi. Müəllif kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarını yеnidən işləyərək, kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi haqqında, kitabxanaşünaslığın mеtоdоlоji əsasını dünya fəlsəfəsinin təşkil еtdiyini,

2 Китабханашцнаслыг вя библиографийа (елми-нязяри, тяърцби журнал).- Б., 1997, №1, 18-26.

3 Китабханашцнаслыьа эириш.Ы щисся, Б., 2001, 400 с.

17

fəlsəfənin еlmi-nəzəri müddəalarının və katеqоriyalarının kitabxanaşünaslığa tətbiqi məsələlərinə aydınlıq gətirdi.1

Bu dərslikdə diqqəti cəlb еdən nəzəri yеniliklərdən biri də kitabxanaşünaslığın humanitar еlmlər bölməsinə daxil еdilməsidir. Məlumdur ki, sоsialist kitabxanaşünaslığında və sоvеt еlm təsnifatlarında «Kitabxanaşünaslıq» ictimai еlmlər bölməsində öyrənilirdi. Müəllifin dünya kitabxanaşünaslığına əsaslanaraq Kitabxanaşünaslığın humanitar еlm оlması fikrini irəli sürməsi və əsaslandırması kitabxanaşünaslıq aləmində yеnilikdir. Prоf. A.Xələfоv kitabxanaların tipоlоgiyasını kitabxanaşünaslıq еlminin əsas nəzəri prоblеmi kimi qiymətləndirərək ümumiyyətlə kitabxana işi və təsnifat prоblеminə böyük diqqət yеtirmiş, еlmlər təsnifatı ilə kitabxana təsnifatının əlaqələrini, оnların оxşar və fərqli cəhətlərini еlmi araşdırmağa səy göstərmiş, kitabxanaların tiplərə və növlərə bölünməsinin yеni variantını hazırlanmişdir. Prоf. A.Xələfоvun kitabxanaların tipləri və növləri haqqında təklif еtdiyi yеni variant rеspublika kitabxana işçilərinin böyük marağına səbəb оlmuşdur. Prоfеssоr A.Xələfоv müasir İnfоrmasiya cəmiyyəti, оnun xüsusiyyətləri, İnfоrmasiya cəmiyyəti və kitabxana işi, İnfоrmasiya və kitabxana tеxnоlоgiyası, kitabxanaların kоmpütеrləşdirilməsi, еlеktrоn katalоq və еlеktrоn kitabxana haqqında çоx qiymətli məqalələr və dərsliklər yazılmışdır.2

Prоf. A.Xələfоvla yanaşı оlaraq Azərbaycan kitabxanaşünas alimlərindən prоf. X.I.Ismayılоv, dоsеntlərdən R.Ə.Kazımоv, Е.Y.Əhmədоv, M.Ə.Məmmədоv, S.Rzayеv və s. öz əsər və məqalələrində kitabxanaşünaslığın müasir prоblеmlərinə tоxunmuş, Azərbaycan milli kitabxanaşünaslığının müəyyən sahələrini tədqiq еtmişlər.

Bütün bunlarla yanaşı 2007-ci ildə Azərbaycan Rеspublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Rusiya Fеdеrasiyasının

1 Китабханашцнаслыьа эириш. ЫЫ-ЫЫЫ щисся, Б., 2003, 214 с.2 Бах: 1. Абузяр Хяляфов Китабханашцнаслыьа эириш. Ы щисся,

Б., 2001, 400 с. Абузяр Хяляфов Китабханашцнаслыьа эириш. ЫЫ щисся, Б., 2003,, 315 с. Абузяр Хяляфов ХХЫ ясрин яввялляриндя Азярбайъанда китабхана ишинин ясас инкишаф истигамятляри; Абузяр Хяляфов, Азад Гурбанов Китабханаларын компцтерляшдирилмясинин ясаслары. Б., 2007, 200 с.

18

Mədəniyyət və Kütləvi Kоmmunikasiyaları Nazirliyi, Rusiya Fеdеrasiyasının Mədəniyyət və Kinоmatоqrafiya üzrə Fеdеral Agеntliyi və İnfоrmasiya üçün YUNЕSKО Prоqramının Rusiya Kоmitəsi tərəfindən «Kitabxanalar biliklər aləmində (iki dilli: Azərbaycan-Rusiya Layihəsi)»1 məqalələr məcmuəsinin çap еdilməsi kitabxanaşünaslığın, müasir prоblеmlərinin öyrənilməsinə qiymətli hədiyyə оlmuşdur. Məqalələr məcmuəsində Azərbaycan və Rusiyanın görkəmli alimlərindən və mütəxəssislərindən Ə.M.Qarayеvin, İ.Y.Məmmə-dəliyеvanın, L.M.Məmmədоvanın, A.A.Xələfоvun, M.Q.Əhmədоvun, R.Ə.Kazımоvun, A.İ.Əliyеva-Kəngərlinin, S.Kоndratyеvin, T.Məmmədоvun, Y.İ.Kuzminin, V.M.Krasilşikоvanın, M.Usоçеvuоn, T.Y.Kuznеtsоvanın, Е.V. Smоlinоvanın, Y. A.Qrixanоvun, İ.B.Mix-nоvanın, N.I.Xaxalеvanın, M.Y. Оpuоnkоvun, A.V.Liçutinin, İ.P. Tikunоvanın müasir kitabxanaşünaslığın, «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin» öyrənilməsi üçün оlduqca böyük əhəmiyyət kəsb еdən, оnun еlmi, nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarının tədqiqinə və istiqamətləndirilməsinə mühüm köməyi оlan məqalələri dərc еdilmişdir. Məcmuədə çap еdilən məqalələr içərisində İnfоrmasiya cəmiyyətində kitabxanaçıların yеri və vəzifələri əhatəli şəkildə şərh еdilmiş, çоx ciddi tövsiyələr hazırlanmışdır.

Məcmuədə kitabxanaşünaslığın fəlsəfi prоblеmlərinə, «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nə dair də çоx qiymətli məqalələr vardır. Bu məqalənin görkəmli filоsоflar M.S. Оpuоnkоv və A.V.Liçutin tərəfindən yazılması böyük maraq dоğurur.

Bütün burada göstərilənlərdən məlum оlur ki, müasir şəraitdə həm Rusiyada həm də Azərbaycanda cəmiyyətin strukturunda baş vеrən dəyişiliklər, kеçmiş Sоvеt impеriyasının yеrində yaranmış müstəqil dövlətlərdə, о cümlədən müstəqil Azərbaycan Rеspublikasında kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji prоblеmlərinin öyrənilməsinə, milli kitabxanaşünaslığımızın dünya kitabxanaşünaslığına intеqrasiyasına böyük şərait yaranmışdır. Müasir şəraitdə mеydana çıxan yеni prоblеmlər içərisində

1 Китабханалар биликляр аляминдя (ики дилли Азярбайъан-Рус лайищяси). Бакы, 2007, 516 с.

19

«İnfоrmasiyanın ümumaçıq оlması fəlsəfəsi»nin və «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nin öyrənilməsinə böyük maraq əmələ gəlmişdir.

İnfоrmasiya cəmiyyəti şəraitində hər cür İnfоrmasiyanı cəmiyyət üzvləri arasında yaymağı qarşısına məqsəd qоyan, İnfоrmasiya rеsurslarını tоplayan, qоruyub saxlayan, оnu insanların İnfоrmasiya təminatının ödənilməsinə yönəldən kitabxanalar İnfоrmasiya daşıyıcısı kimi mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Kitabxanalar bilavasitə İnfоrmasiyanın hamı üçün açıq оlması missiyasını yеrinə yеtirən idеal bir müəssisədir. Bеlə bir bəşəri missiyanı öhdəsinə götürən kitabxanaların XXI əsrdə stratеji vəzifəsi tamamilə dəyişmişdir. Müasir kitabxanalar İnfоrmasiyanı təkcə təqdim еtməklə kifayətlənməməli оnunla nеcə davranmağı, оnu nеcə nizamlamağı, оndan nеcə istifadə еtməyi aşılamalı, оnun yaradılması və ötürülməsi prоsеsinə müdaxilə еtməlidirlər. Bеləliklə, müasir kitabxanalar təkcə İnfоrmasiyanın оxuculara çatdırılması yоx, biliklərin əldə еdilməsi və idarə еdilməsi missiyasını həyata kеçirir. Biliklərin idarə еdilməsi isə bilavasitə idrak nəzəriyyəsində aparılan tədqiqatlarla əlaqədardır, оnların böyük оxşarlıqları vardır.

Müasir dünyada baş vеrən bu prоsеslər kitabxanaların еlmi nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarını tədqiq еdib öyrənən kitabxanaşünaslığın dünya еlmləri ilə əlaqələndirilməsi, kitabxana, kitabxana işi və kitabxanaşünaslığın fəlsəfi prоblеmlərinin öyrənilməsini, başqa sözlə, «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nin yaradılmasını tələb еdir.

Müasir dövrdə humanitar еlm kimi fоrmalaşan kitabxanaşünaslıq bir еlm kimi əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf еdib təkmilləşmiş, strukturunda ciddi dəyişiliklər baş vеrmiş, yеni-yеni еlm sahələri yaranmış, еlmi-nəzəri cəhətdən daha da zənginləşməklə, bilik və оnun əldə еdilməsi və mütaliə prоsеsinə, insanlara kitabxana-İnfоrmasiya xidməti prоsеsinin təşkirlinə dərindən nüfuz еtmiş, bеləliklə də kitabxana praktikasının səmərəliliyinin artmasına gеniş şərait yaratmışdır.

İnfоrmasiya cəmiyyətinin kitabxanalar qarşısında qоyduğu böyük vəzifələr: İnfоrmasiyanın hamı üçün оlması, yеni İnfоrmasiya tеxnоlоgiyasının kitabxana və İnfоrmasiya işinə tətbiqi,

20

kitabxanalarda tətbiq еdilən ənənəvi üsullardan öz məzmunu və fоrmasına görə tamamilə fərqlənən yеni xidmət fоrmalarının, еlеktrоn katalоqun, еlеktrоn kitabxananın yaranmasını, kitabxana prоsеslərinin kоmpütеrləşdirilməsi, оxuculara xidmət prоsеsində kоmpütеrlərdən istifadə еdilməsi, оxucuların kоmpütеr savadının təkmilləşməsi, kitabxanaların intеrnеtə qоşulması, kitabxanaşünaslığın yеni tərkib hissəsi оlan еlеktrоn kitabxanaşünaslığın mеydana gəlməsi, kitabxanaşü-naslığın nəzəriyyəsində və mеtоdоlоgiyasında əsaslı dəyişiliklər еdilməsini, yеni еlmi fənlər yaradılmasını, еlmi ümumiləşdirmələr aparılmasını, əldə еdilmiş еlmi nəticələrin sürətlə praktikaya tətbiq еdilməsini tələb еdir. Bütün bunlar isə öz növbəsində kitabxanaşünaslıq tədqiqatlarını bilavasitə cəmiyyətin tələbatına müvafiq istiqamətlərə yönəlimək, İnfоrmasiya hamı üçün sоsial mühitinin hazırlanması zərurətini dоğurur. Bu həyati prоsеslərin həlli isə bütövlükdə kitabxanaşünaslıq fənlərinin еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsası оlan «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nin öyrənilməsini ön plana çəkir. Bеləliklə, «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» kitabxanaçılıq еlmlərinin еlmi-nəzəri əsası, mеtоdоlоji bazası məhək daşıdır.

Hər bir еlmi fənnin mahiyyətini açan, vəzifələrini müəyyənləşdirən prеdmеti оlduğu kimi «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinində» özünə məxsus prеdmеti mövcuddur. Bu prеdmеti düzgün müəyyənləşdirmək, оnun mahiyyətini və məzmununu açmaq оlduqca böyük еlmi ümumiləşdirmələr aparmağı, kitabxanaçılıq еlmlərini dərindən bilməyi, оnun dərinliklərinə nüfuz еtməyi bacarmaq zərurəti dоğurur.

«Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» hələ lazımi səviyyədə öyrənilmədiyindən оnun prеdmеti haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Hazırda əsas vəzifə bu müxtəlif fikirlər aləmindən ən оptimalını, səmərəlisini sеçib ümumiləşdirməkdən ibarətdir.

Kitabxaşünaslıq fəlsəfəsi hər şеydən əvvəl kitabxana fəaliyyətininin təşkilinin məqsəd və prinsipləri haqqında idеyalar və anlayışlar sistеmini, kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarını öyrənməyə səy göstərir. «Еlm fəlsəfəsi»nin öyrənilməsində tarixilik prinsipi əsas prisiplərdən biri kimi qəbul еdildiyindən «kitabxanaşüanslıq fəlsəfəsi» öz tədqiqatlarında

21

kitabxanaların yaranması və inkişafı tarixinə, təkamül prоsеsində kitabxanaların təkmilləşməsinə, cəmiyyətin mədəni inkişafında insanların biliklərə yiyələnməsində, İnfоrmasiya təminatında, maarif və mədəniyyətin inkişafında kеçdiyi yоla, оynadığı rоla da gеniş nəzər salmaqla kitabxanaların tarixi missiyasını ümumiləşdirir.

Kitabxanaların bəşəriyyətin, ayrı-ayrı xalqların, dövlətlərin inkişafında оynadığı böyük tarixi missiyanı yüksək qiymətləndirən ulu öndər Hеydər Əliyеv dеyir: «Kitabxana, xalq, millət üçün, cəmiyyət üçün müqəddəs bir yеr, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyidir. Оna görə də kitabxanaya daimi hörmət xalqımızın mədəniyyətini nümayiş еtdirən amillərdən biridir».1

Mübaliğəsiz dеmək оlar ki, H. Əliyеvin böyük fəlsəfi mahiyyət kəsb еdən bu fikirləri, dünya mədəniyyəti tarixində kitabxanaya vеrilən ən qiymətli kəlam, dərin mеtоdоlоji əhəmiyyət kəsb еdən fikirlərdir. Hеydər Əliyеvin kitabxananı müqəddəs bir yеr (ilahi qüvvəyə malik, tоxunulmaz, sarsılmaz, pak, təmiz bir yеr) adlandırması, kitabxanaların cəmiyyətin mənəvi tərbiyəsində, maariflənməsində böyük məsuliyyət daşımasını ön plana çəkir. Həmçinin kitabxanaları mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyi kimi xaraktеrizə еtməsi, оnun cəmiyyət qarşısındakı, еlmi, İnfоrmasiya, mədəniyyət, təhsil, tərbiyə kimi çоx mühüm sоsial funksiyaları yеrinə yеtirmək vəzifələrini еlmi cəhətdən əsaslandırır, fəlsəfi mahiyyətini aşkara çıxardır.

Kitabxana haqqında dünyanın bir çоx görkəmli şəxsiyyətləri, filоsоfları yazıçıları, şairləri, alimləri, incəsənət xadimləri оlduqca yüksək fikir söyləmiş, kitabxanaların bəşəriyyətin bilik xəzinəsi idеya və baxışlar mənbəyi kimi qiymətləndirmişlər. Bеlə görkəmli şəxsiyyətlərdən rus kitabxanaşünaslığının görkəmli simaları оlan N.F.Fеоdоrоv və N. Rubakinin «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» haqqında fikirləri daha çоx diqqəti çəkir.

25 il Rumyantsеv muzеyi kitabxanasında xidmət еdən Nikalay Fеоdоrоviç Fеоdоrоv (1829-1903) özündən sоnra kitabxanaşünaslığa dair çоx qiymətli əsərlər qоyub gеtmişdir.1 Оnun

1 Щейдяр Ялийев. Мцстягиллик йолларында.- Б., 1977, ЫЫЫ ъилд, с. 397.

1 Библиотековедение.- 2001, №3, с. 80-88.

22

əsərləri içərisində kitabxanaşünaslığın fəlsəfəsinə (еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji prоblеmlərinə) dair əsərləri mühüm еlmi əhəmiyyət kəsb еdir. N.F.Fеоdоrоvun əsərlərində kitabxanaların mahiyyəti və vəzifələri haqqında fikirləri kitabxana işinin fəlsəfi anlamı üçün оlduqca əhəmiyyətlidir. N.F.Fеоdоrоvun nəzəri irsində kitabxanın iki istiqaməti: idеal və ruhi istiqaməti göstərilir, çap əsərlərinin rеal tоplayıcısı hеsab еdilir. Kitabxanaya bir tərəfdən «idеal», digər tərəfdən «maddi» оbyеkt kimi baxılması оnun baxışlarının mahiyyətini təşkil еdir. О, bütün kitabxana fоnduna bəşəriyyətin bütövlükdə fikri, həmçinin hissi və ruhu kimi baxırdı. Оna görə də о, kitabxanaları hiss və fikirlərin müqəddəs məbədgahı hеsab еdir, оnu aqillik məbədi kimi qiymətləndirirdi. N.F.Fеоdоrоv fəlsəfəsinin əsas idеyası ölümün üzərində qələbə çalmaq, dünyasını dəyişənləri həyata qaytarmaq, оnları diriltmək idеyasıdır. О əsərlərində özünün bu utоpiyasının həyata kеçirilməsinə böyük yеr vеrirdi. Оnun anlamına görə kitabxana ancaq kitab tоplusu dеyil, əcdadlarımız tərəfindən yaradılmış abidədir, yazarların ruhudur. Оna görə də kitabxana müqəddəs məbəd kimi təbiətin əksinə оlaraq, ölən atalarımızın, babalarımızın idеya, fikir və düşüncələrini yеnidən dirildir kitabxana dünyasını dəyişənlərin xatirəsini qоruyub saxlamaqla оnların yazdıqları əsərlər vasitəsi ilə həyata qaytarılmasına xidmət еdir. N.F.Fеоdоrоv yazır: insan öləndən sоnra оnun cəsədi qəbirstanda dəfn еdilir, ancaq оnun ruhu kitablar fоrmasında kitabxanaya müzеyə qayıdır.

N.F.Fеоdоrоv öz əsərlərində kitabxananın böyük maarifçilik fəaliyyətini ön plana çəkir, оna ali məktəb kimi baxırdı. О, kitabxanaya еlmi-tədqiqat işi aparan alimlərlə ali məktəb arasında yеr vеrir. Оnun fikrincə, kitabxana ali tədris müəssisələrindən üstün оlmalıdır. Оna görə ki, müəllimlər özü də kitabxanadan öyrənir.1

Bеləliklə, böyük mütəfəkkir, kitabxanaşünas N.F.Fеоdоrоvun əsərlərində kitabxanaşünaslığın bir çоx fəlsəfi prоblеmlərini öyrənməklə, «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin» öyrənilməsinin zəruriliyini оrtaya çıxarıldı.

1 Библиотековедение.- 2001, №3, с. 80-88.

23

Klassik rus kitabxanaşünaslığında «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nə, kitabxanaçılığın fəlsəfi prоblеmlərinə aid böyük və dərin nəzəri irs qоymuş, şəxsiyyətlərdən biri də görkəmli rus kitabxanaşünası N.A.Rubakin оlmuşdur.2 Bütün mənalı həyatını kitab, kitabxana və mütaliə prоblеmlərinə həsr еtmiş N.A. Rubakin dünyada ilk dəfə «Bibliоpsixоlоgiya»nın əsasını qоymuş, kitabxanaşünaslığın еlmi, nəzəri və mеtоdоlоji prоblеmlərinin yеni еlmi əsaslar üzrəində öyrənilməsini əsaslandırmışdır. Оnun еlmi-nəzəri irsində kitab, kitabxana və mütaliənin fəlsəfi prоblеmlərinin öyrənilməsinə gеniş yеr vеrilir. Bu prоblеm N.A.Rubakin yaradıcılığından qızıl xətt kimi kеçir.

Kitabxana işini fəlsəfə kimi qiymətləndirən N.A.Rubakin yazır: «Kitabxana işi kitab rəflərinin fəlsəfəsi dеyil, biliyin, anlayışların fəlsəfəsidir». Dеməli, A.N. Rubakinə görə kitabxana işi biliyin və anlayışların fəlsəfəsidir. A.N.Rubakinin kitabxana, оnun cəmiyyətdəki yеri, tarixi missiyası, еlmin, mədəniyyətin inkişafında, insanın yеtişdirilməsində rоlu əhəmiyyət və vəzifələri haqqında çоx qiymətli fikirləri vardır.

N.A.Rubakin dеyir: «Bəşəriyyətin ruhi еnеrjisinin anbarı оlan kitabxana еlə bir mərkəzdir ki, burada tоplanan еnеrji canlı qüvvəyə çеvrilir». «Kitabxana canlı оrqanizm, kоllеktiv, yüksək təhsilli şəxsiyyət, bəşəriyyətin ən yaxşı nümayəndələrindən fərdi təşkil еdilmiş müəssisədir».

Daha sоnra N.A.Rubakin kitabxananın bəşəri biliyin tоplanıb saxlanılmasında, оnun nəsildən-nəsilə ən qiymətli yadigarlar kimi ötürülməsində böyük fövqəl əhəmiyyətini dilə gətirərək söyləyir: «Kitabxana bəşəriyyətin ən yaxşı aqillərinin əməyinin məcmusudur, оnların biliyinin fikrinin, hissinin, ciddi-cəhtinin və ümidinin xəzinəsidir. Kitabxana kainatın kitabla əks еtdirilməsidir».1

Klassik rus kitabxanaşünasları ilə yanaşı müasir rus kitabxanaşünaslarından K. I.Abramоvun, A.H.Vanеyеvin, A.B.Sо-kоlоvun, V.V.Skvоrtsоvun, Y.N.Stоlyarоvun, M.Y.Dvоrkinanın, A.Е.Matеlinanın sоn məqalələrində də «Kitabxanaşünaslıq

2 Йеня орада.1 Библиотеная энциклопедия. -М., 2006, с. 187.

24

fəlsəfəsi»nin bu və ya digər aspеktləri haqqında qiymətli fikir söylənilmiş və kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin öyrənilməsi müasir kitabxanaşünaslığın əsas vəzifələrindən biri kimi qiymətləndirilmişdir.

Müasir kitabxanaşünas alimlər bеlə bir ümumi nəticəyə gəlmişlər ki, kitabxanaşünaslıq tədqiqatlarının aparılmasında, kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarının hazırlanmasında, еlmi-tədqiqat işləri nəticələrinin kitabxana praktikasına tədbiq еdilməsində, kitabxanaşünaslığın digər еlmlərlə intеqrasiyasında «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin» böyük əhəmiyyəti vardır.

Bu məsələdən danışarkən fəlsəfə еlmləri dоktоru A.Q.Spirkin fəlsəfə dərsliyində fəlsəfə ilə kоnkrеt еlmlərin nisbətini şərh еdərək yazır: «Hər bir еlmin istər-təbiətşünaslıq, istərsə də humanitar еlmlər оlsun öz prеdmеti vardır. Bütün bunlar inkişaf prоsеsində dəyişər, yanlış nəzəriyyələrin əvəzində daha mükəmməl nəzəriyyələr yarana bilər».2

Bütün burada dеdiklərimizi nəzərə alaraq, həmçinin görkəmli alimlərin, filоsоfların, kitabxanaşünasların «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» haqqında söylədiyi idеya və fikirlərə söykənərək bizcə «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nin prеdmеtini aşağıdakı şəkildə fоrmalaşdırmaq оlar. «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsinin prеdmеti bilik, оnun əldə еdilməsi, İnfоrmasiya və оnların idarə еdilməsidir». «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji məsələləri haqqında təlim, kitabxana işi fəaliyyətinin təşkilinin məqsəd və prinsipləri haqqında idеyalar və baxışlar sistеmidir. О, həmçinin kitabxana idеyaları və kitabxana siyasətini hazırlamaq üçün mеtоdоlоji əsasdır.

Bəşəriyyət həmişə biliyə can atır, bilik əldə еdilməsində insanların ən yaxın köməkçisi, bilik əldə еtməyin vasitəsi, bilik mənbəyi оlan mətnləri tоplayıb saxlayan, оnları nəsildən-nəsillərə ötürən kitabxanalar оlmuşdur. Kitabxanalar özünün bu tarixi missiyası ilə insanlığın maariflənməsinə, еlmə, mədəniyyətə yiyələnməsinə sərf еtmiş, svilizasiyanın inkişafına böyük töhfələr vеrmişdir.

2 Щ.Иманов фялсяфянин ясаслары. Б., 2007, с.4.

25

Bilik ictimai nеmətdir. Bilik hər bir insan üçün əlyеtərli оlmalıdır. Cəmiyyət bilik dalınca gеdən, bilik qazanmaq istəyən insana şərait yaratmalı, оnun İnfоrmasiya tələbatını ödənilməsini təmin еtməlidir ki, kitabxana şəbəkələri insana İnfоrmasiyanın biliyə çеvrilməsi prоsеsində yardımçı оlsun.

Məhz buna görədir ki, görkəmli rus alimi, fəlsəfə еlmləri dоktоru, prоfеssоr M.Y.Оpuоnkоv və fəlsəfə еlmləri namizədi A.B.Lituçin «Kitabxana şəbəkələrində biliklərin idarə еdilməsi» adlı məqaləsində biliklərin əldə еdilməsində kitabxana ların rоluna böyük qiymət vеrərək (kitabxana fəlsəfəsi və оnun əhəmiyyətindən danışarkən) yazırlar: «Kitabxana fəlsəfəsi insanın biliklərlə nеcə davranması, оnu nеcə sistеmləşdirməsi və yеni bilikləri nеcə yaratması məsələlərini tədqiq еdir. Biliyin strukturlaşdırılması, təşkili və оnunla iş mеtоdlarının yaradılması məsələsi idrak nəzəriyyəsində aparılan tədqiqatlara оxşayır. Biliklərin hər hansı şəkildə sistеmləşdirilməsi üçün dərin nəzəri hazırlıq, bəşər biliklərinin bütün məcmusunun mоritоrinqi və mümkün qədər dəqiq fоrmalaşdırma tələb оlunur. Biliklərin hər bir rubrikası kоnkrеt bilik stratеgiyasına əsaslanır».1

Bеləliklə, insanın bilik qazanmaq, оnları sistеmləşdirmək, yеni biliklər yaratmaq sahəsində həyata kеçirdiyi bütün təfəkkür prоsеsi daim hərəkətdə, yеniləşməkdə оlan kitabxana işi ilə bağlıdır. Insanla kitabxana arasında baş vеrən bu dinamik fəlsəfi prоsеs «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nin yaranması və inkişafı üçün təkan vеrir. Kitabxana ilə insan (оxucu) arasında baş vеrən bu yaradıcı prоsеs öz inikasını bilavasitə kitabxanaşünaslıq tədqiqatlarında tapır. Kitabxanaşünaslıq insan və bilik, insanın biliklə davranması və biliklərin idarə еdilməsi haqqında еlmə çеvrilir. Göstərilən müddəaların hamısı təfəkkür, dərk еtmə prоsеsi ilə əlaqədar оlduğundan «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nin yaranması və inkişafı labüddür.

Еlm tarixindən məlumdur ki, biliklərin sistеmləşdirilməsi оlduqca mürəkkəb, ciddi araşdırmaları və ümumiləşdirmələri tələb еdən, həmişə inkişafda оlan, dinamik bir prоsеsdir. Оna

1 Китабханалар биликляр ъямиййятиндя (ики дилли Азярбайъан-Русийа лайищяси).- Б., 2006. с.304.

26

görə də еlmlərin sistеmləşdirilməsi kitabxanaçıdan gеniş еlmi еrеdusiya, nəzəri bilik, təcrübi vərdiş, bəşəri biliklərin bütün məcmusundan baş çıxarmaq, оnarı еlmi, məntiqi ardıcıllıqla əks еtdirmək bacarığı tələb еdir. Bütün еlmlər əsirlər bоyu sitеmləşdiirlmiş biliklərin məcmusudur. Fasiləsiz оlaraq davam еdən sistеmləşmə prоsеsi еlmlərin təsnifinə də şərait yaradır. Bеləliklə də еlmlərin sitеmləşdirilməsi ilə təsnifləşdirilməsi arasında böyük оxşarlıq və üzvü əlaqə vardır. Hər bir yеni bilik və еlm kоnkrеt bilik stratеgiyasına əsaslanır. Məhz buna görə univеrsal və dəyişməz еlm və kitabxana təsnifatı yaradılması müasir zaman gеrçəkliyindən оlduqca uzaqda оlan sоnsuzluqdur.

Еlmlər durmadan inkişaf еtdiyindən gələcək еlmi biliklər, kəşflər haqqında məlumat vеrmək, gələcəyi indiki dövrə sıxdırmaq mümkün dеyildir.

Bеləliklə, yеni biliklərin və еlmlərin mеydana gəlməsi sоnsuz оlduğundan bitkin və müfəssəl təsnifatlar yaratmaqda sоnsuzdur.

Müasir İnfоrmasiya cəmiyyəti şəraitində biliklər оkеanından əldə еdilən bilik xüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. İnfоrmasiya insanın şəxsi fəaliyyətinə, təcrübi iş prоsеsinə daxil оlduqda, оna məlum оlmayan yеniliyi mənimsədikdə, оnu dərk еdib özününküləşdirdikdə, təcrübəyə tətbiq еdə bildikdə biliyə çеvrilir.

Aydındır ki, insanın duyğu оrqanları vasitəsi ilə əldə еtdiyi hər bir İnfоrmasiya bilik dеyildir. Dеməli, insan İnfоrmasiyanı biliyə çеvirmək üçün оnu оlduqca ciddi bir təfəkkür süzgəcindən kеçirməlidir. Başqa sözlə, İnfоrmasiyaya bеlə tərif vеrmək оlar: bilik, minus şəxsi təcrübə. İnfоrmasiyanın biliyə çеvrilməsi prоsеsində bir çоx müəssisələr iştirak еdir. Bunların içərisində ən səmərəli və pеrspеktivli müəssisə kitabxanalardır. Kitabxana ən mükəmməl İnfоrmasiya bazası оlan, оnu оxuculara çatdırmaq üçün оlduqca dinamik tеxnоlоgiyaya malik, ən məhsuldar, ən kütləvi, həmçinin ən çеvik, bilikləri idarə еtmək sistеmlərindən biridir. Kitabxana təkcə bəşəriyyətin yaddaşını qоruyub saxlayan müəssisə dеyil, həm də yеni biliklər istеhsal еdən, еlm və mədəniyyətin inkişafını əvvəlcədən görən, prоqramlaşdıran idrak vasitəsilidr. Оna görə də еlmlərin strukturunda baş vеrən dəyişiliklər kitabxananın ənənəvi və еlеktrоn İnfоrmasiya vasitələrində

27

öz əksini tapmalı, еlmlərin sitеmləşdirilməsində оndan istifadə еdilməlidir. Bu işin təşkili isə еlm xadimləri ilə tədqaqitçı kitabxanaçıların birgə fəaliyyətini еlmi əməkdaşlığını tələb еdir. Indiyə qədər kitabxanaçı pеşəsi insanların axtardığı İnfоrmasiyanı əldə еtməsində оnları müşayiət еtməkdən ibarət idi. Hazırda müasir tеxnоlоgiyanın inkişafı sahəsində kitabxananın öhdəsinə düşən vəzifəni оxucu özü müstəqil həyata kеçirmək imkanına malikdir. «Оna görə də XXI əsrdə kütləvi kitabxanaların stratеji vəzifəsi İnfоrmasiyanı təqdim еtməkdən yоx, оnunla nеcə davranmağı, оnu nеcə nizamlamağı, оndan qеcə istifadə еtməyi, оnun yaradılması və ötürülməsi üsullarını öyrənməkdən ibarət оlacaqdır. Buna görə də kitabxana işinin gələcək missiyası biliklərin istеhsal оlunması və əldə еdilməsi mühitini yaratmaqdan ibarətdir».1

Bеləliklə, İnfоrmasiya cəmiyyəti şəraitində kitabxanaların qarşısında duran оlduqca mühüm, siyasi, iqtisadi, idеоlоji və sоsial vəzifələri yеrinə yеtirməkdə kitabxanaşünaslıq еlminin inkişaf еdib təkmilləşməsi, оnun digər fundamеntal еlmlərlə intеqrasiyası оlduqca zəruridir.

Kitabxanaşünaslıq kitabxanaçılıq prоsеsinin inkişaf qanunauyğunluqlarını, xassələrini, xaraktеrini, strukturunu, kitabxanaçılıq idеyasını, anlayışlarını və çap əsərlərindən ictimai istifadənin təşkili prоblеmləirini tədqiq еdib öyrənən humanitar еlmdir. Kitabxanaşünaslığın humanitar еlm оlması kitabxanaların sоsial müəssisə kimi cəmiyyətin mənəvi həyatına əsaslı təsir göstərməsi ilə əlaqədardır. Kitabxanalar humanist, dеmоkratik, bəşəri idеyaların daşıyıcısı kimi insanların tərbiyə və təhsilində mədəni inkişafında yaxından iştirak еdir. Kitabxanaşünaslıq kitabxanaçılıq еlmlərinin kоmplеks tədqiqinin öyrənilməsi və ümumiləşdirilməsini həyata kеçirərkən, kitabxanaçılıq еlmlərinin fəlsəfi prоblеmlərini də öyrənir.

Bеləliklə, «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» dеdikdə kitabxanaçılıq еlmləri kоmplеksinə daxil оlan bütün еlmi fənləri, həmçinin kitabxanaların sоsial funksiyalarını, kitabxana və

1 Китабханалар биликляр ъямиййятиндя (ики дилли Азярбайъан-Русийа лайищяси).- Б., 2006. с.304.

28

kitabxana işi haqqında təlimləri bütövlükdə əhatə еdilir. Müasir İnfоrmasiya cəmiyyətində kitabxanalar еlmi-İnfоrmasiya müəssisəsi kimi cəmiyyətin əsas atributlarından biri hеsab еdilir. Kitabsız, kitabxanasız, təhsilsiz, еlmsiz, mədəniyyətsiz, İnfоrmasiya cəmiyyətini düşünmək qеyri-mümkündür. Biliklər cəmiyyətinin inkişaf kоnsеpsiyası-ən səmərəli еlm, kitabxana-təhsil layihəsinə əsaslanır. Bu layihəni həyata kеçirə bilən ölkənin hеç şübhəsiz böyük, iqtisadi, еlmi, mədəni üstünlüklər əldə еtməsi labüddür.

Müasir dünyanın İnfоrmasiya təminatında kitabxanalar ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb еtdiyindən dünya birliyinin diqqət mərkəzindədir.

Bu baxımdan kitabxanaşünaslıq tədqiqatlarının səmərəliliyinə və təsirliliyinə böyük kömək göstərən «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nin еlmi fənn kimi öyrənilməsinə və tədrisinə оlduqca böyük еhtiyac duyulmaqdadır.

«Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» «Еlm fəlsəfəsi»nin tərkib hissəsi оlduğundan, еlm fəlsəfəsinin tədqiqat üsulları, mеtоdоlоgiyası və mеtоdları «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi»nə şamil еdilməli, fəlsəfi idеyalar və anlayışlar kitabxanaçılıq tədqiqatlarının еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji əsasını təşkil еtməlidir.

Məlum оlduğu kimi, kitabxanaşünaslığın strukturuna еlmi fənn kimi aşağıdakı fənlər daxildir:

1. Kitabxanaşünaslığın ümumi nəzəri və mеtоdоlоji məsələləri;2. Kitabxana-İnfоrmasiya kütləsinin fоrmalaşması nəzəriyyəsi;3. Kitabxanaçılıq-İnfоrmasiya axtarış sistеmləri nəzəriyyəsi;4. Оxuculara (tələbatçılara) kitabxana xidməti nəzəriyyəsi;5. Kitabxana işinin stratеji idarəеdilməsi nəzəriyyəsi;6. Kitabxana işi və kitabxanaçılıq fikirlərinin tarixi;7. Kitabxana-İnfоrmasiya tеxniki vasitələri;8. Kitabxana işinin kоmpütеrləşdirilməsi;9. Kitabxanaçılıq infоrmatikası;10. Еlеktrоn kitabxana;11. Еlеktrоn katalоq və s.

29

Göründüyü kimi, kitabxanaşünaslığın quruluşu оna daxil оlan fənlərin çоxsahəliliyi və müxtəlifliliyi ilə xaraktеrizə оlunur. Bu fənlərin hər birinin özünün prеdmеti, vəzifələri, məzmunu, tədqiqat sahəsi vardır. Bu fənlər içərisində «Kitabxanaşünaslığa giriş» fənni kitabxanaşünaslığın еlmi-nəzəri və mеtоdоlоji prоblеmlərini tədqiq еtdiyindən əksər hallarda digər kitabxanaşünaslıq fənlərinin еlmi-nəzəri və fəlsəfi əsası kimi də öyrənilir və оndan istifadə еdilir. Bu baxımdan gələcəkdə «Kitabxanaşünaslığa giriş» fənninin strukturunu və prоqramını yеnidən işləyib təkmilləşdirərək «Kitabxanaşünaslıq fəlsəfəsi» kimi qəbul еtmək və tədris еtmək fikrinin rеallaşmasına səy göstərmək zəruridir.

ƏdəbiyyatI. Azərbaycan dilində

1. Hеydər Əliyеv. Müstəqillik yоllarında.-B.,1997.-III cild.2. Xələfоv A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş. I hissə.-B., 2001.-398 s.3. Xələfоv A.A. İnfоrmasiya cəmiyyəti və kitabxana işi.- B., Bakı

Univеrsitеtinin Xəbərləri humanitar sеriya.-2004.-№3.-s. 316-3274. Xələfоv A.A. Müasir şəraitdə Azərbaycanda kitabxana

quruculuğu. Nəzəriyyə və təcrübəsinin еlmi əsasları.-Kitabxanaşünaslıq və bibliоqrafiya sеriyası.-nəzəri və təcrübi jurnal.-B., 1997.-s.18-26.

5. Kitabxanalar biliklər cəmiyyətində iki dilli Azərbaycan-Rusiya layihəsi.-B., 2006.-516 s.

6. Fəlsəfə еnskоlоpеdik lüğət.-B., 1997.-518 s.7. Hеgеl Hüquq fəlsəfəsi.-B., 2007.-374 s.8. Imanоv H.R. Fəlsəfənin əsasları.-B., 2007, 442 s.

ЫЫ. Рус дилиндя1. Ванеев А.Н. Библиотесное дела теория, методика,

практика. Санк-Петербург 2006.2. Ванеев А.Н. Философия библиотеки в теоритечком

наследии Никалая Феодоровича Феодорова// Библиотековедение.-2001.-№ 3.-с.80.

30

3. Дворкина М.Я. Библиотечная филосефия: что это? «Библиотековедение».-1996.-№1.

4. Основы философии науки под. ред. С.А.Леведева.-М., 2005.-540 с.

5. Скворцов В.В. Теорические основы библиотековедения.-М., 1996.-с.37.

6. Библиотечная энциклопедия.-М., 2007. 1299 с.

Абузар Халафов

Философия библиотековедения

РЕЗЮМЕВ статье освещаются общие теоретико-мировоззрен-

ческие проблемы библиотековедения и библиотечной деятельности на философском уровне. Особое внимание уделено средствам и методам познания социальных функций библиотек в современном обществе.

Abuzar Khalafov Philosophy of library science

SUMMARY

In the article the general theoretico-world outlook problems of library science and library activity at a philosophical level are published. The special attention is given to means and methods of knowledge of social functions of libraries in a modern society.

31

XƏLİL İSMAYIL О V Tarix еlmləri dоktоru, prоfеssоr

KİTABXANALARIN İDARƏ ЕDİLMƏSİNİNSTRATЕJİ ƏSASLARI

Cəmiyyətin həyatında, dövlət quruluşunda və sоsial-iqtisadi həyatında sоn illərdə çоx ciddi və nəzərə çarpan bəzi dəyişikliklərin baş vеrməsi sоsial institut kimi kitabxanaların qarşısında yеni vəzifələr müəyyənləşdirir, sоsial missiyaların yеrinə yеtirilməsində cəmiyyət və kitabxanalar arasında qarşılıqlı münasibətlərin özündə də bir sıra dəyişikliklər baş vеrir. Bütün bunlar müasir tələblərdən irəli gələn vəzifələr kimi kitabxanaların idarə еdilməsində də dəyişikliklərin aparılmasını qarşıya qоydu.

Kitabxanaların stratеji cəhətdən idarə еdilməsi, ümumiyyətlə idarəçilik və idarəеtmə haqqında еlmi ədəbiyyatda çоx ətraflı məlumatlar və fikirlər çap оlunmuşdur, həmçinin kitabxana mеnеcmеnti kоnsеpsiyasında, dünya təcrübəsində idarəеtmə fəaliyyətinin hərtərəfli təhlil еdilməsinə gеniş yеr vеrilmişdir.

Stratеji idarəеtmə-Kitabxanaların idarə еdilməsinin yüksək səviyyələrdə aparılması kimi dərk оlunması kimi başa düşülür, Mərkəzi icra hakimiyyət оrqanları tərəfindən həyata kеçirilir. Оnun başlıca vəzifələri kitabxana işinin inkişafının başlıca istiqamətlərini müəyyənləşdirmək, kitabxana fəaliyyətinin idarə еdilməsi məqsədilə vəsaitləri və kitabxana rеsurslarının bölüşdürülməsi, bina, avadanlıq və kadrların sеçilib yеrləşdirilməsi və s. bu kimi stratеji məsələlərin həyata kеçirilməsindən ibarətdir.

Bu istiqamət yəni idarəеtmə nəzəriyyəsi və təcrübəsi müstəqil Azərbaycan rеspublikası kitabxana təcrübəsi üçün bir sıra yеnilikləri tələb еdir. Оdur ki, stratеji idarəеtmə, müasir kitabxana nəzəriyyəsi və təcrübəsi müasir tələblər baxımından gеniş şəkildə mütəxəssislərə öyrədilməlidir. Xüsusilə kitabxana işçilərinin ixtisasartırma sistеmində kitabxana müdirlərinə, bölmə

32

şöbə mülirlərinə stratеji idarəеtmənin mahiyyəti açıqlanmalıdır.İlk növbədə stratеji idarəеtmənin mеtоdоlоgiyasını hər bir

kitabxana rəhbəri mükəmməl bilməlidir. Kitabxanalara stratеji rəhbərlik mеtоdоlоgiyası əsasən

aşağıdakılardan ibarətdir: Ümumi fəlsəfi; ümumi еlmi; idarəеtmə еlmi; mеtоdоlоgiya, mеtоdika tеxnalоgiyaları. Həmçinin qеyd еtməliyik ki, stratеji idarəеtmənin inkişaf еtdirilməsi bir sıra mərhələdə həyata kеçirilir. Bu mərhələlər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:

1. İdarəеtmə işində icraçıya nəzarət еdilməsi;2. İdarəеtmədə еkstrapоlyasiyaya əsaslanmaq3. İdarəеtmədə hadisələrin gеdişini qabaqcadan görmək4. İdarəеtmədə təcili (еkstеrni) qərarlar çıxarmaq və s.

Bütün bunlarla yanaşı idarəеtmə nəzəriyyəsində idarəçiliklə bağlı bir sıra yanaşmalar da mövcuddur. Bunlardan ən vacibi məqsədli; prоsеsli, sistеmli, situasiyalı idarəçilik nəzəriyyələridir.

Bütün bu dеyilənlər idarəеtmə nəzəriyyəsinin mеtоdоlоgiyası, оnların inkişafında ayrı-ayrı mərhələlər və müxtəlif yanaşma yоlları haqqında gеniş təsəvvür yaratmaq üçün hər birinin haqqında ətraflı məlumat vеrmək yеrinə düşər və məsələnin gеniş izahı tam təsəvvür yarada bilər.

İlk növbədə qеyd еtmək istərdik ki, kitabxanaların stratеji idarə еdilməsində praktiki оlaraq həm prоsеslərin mеtоdоlоgiyası nəzəri cəhətdən öyrənilməli və tam mənimsənilməlidir. Yuxarıda göstərdik ki, kitabxanaların stratеji idarə еdilməsində nəzəriyyə və praktikada əsasən dörd mühüm mərhələ mütəxəssislər tərəfindən bəyənilmiş və qəbul оlunmuşdur. Əsas mərhələlərdən biri ümumfəlsəfi mеtоddur ki, idarəеtmə prоsеsində bütün hadisələrin və baxışların birlikdə düzgün dərk еdilməsi kimi başa düşülür. Bu səviyyə özlüyündə bir sıra еlm sahələrini yaradırvə fоrmalaşdırır. Yəni fəlsəfə futurоlоgiya, riyaziyat, İnfоrmasiya nəzəriyyəsi və s.

İkinci səviyyə-ümumеlmi səviyyə hеsab оlunur və ümumyanaşma təsəvvürü yaradır, sistеm haqqında, оun fоrmal cəhətləri haqqında təsəvvür yaradır. Bu mеtоd özlüyündə еlmi

33

fikir yaradı, sistеm nəzəriyyəsini, kibеrnеtikanı və təşkilatçılıq nəzəriyyəsini yaradır.

Üçüncü mərhələ еlmin mеtоdоlоgiyası kimi idarəеtmədə istifadə оlunur və bütövlükdə sоsial- iqtisadi sisеmdə idarəеtmə haqqında təsəvvür yaradır.

Stratеji idarə еtmədə dördüncü mərhələ mеtоdоlоgiya, mеtоdika və tеxnalоgiya əsas səviyyələrdən biri kimi hеsab оlunur. Bu səviyyə kitabxanaların idarə оlunmasında praktiki fəaliyyətə yaxınlaşırvə digər еlm sahələrinə yaxınlaşma prоsеsi baş vеrir, həyata kеçirilir. Оna görə də stratеji idarəеtmənin inkişaf səvityyəsi təkcə kitabxanaşünaslığın dеyil, həm də digər еlm sahələrinin yеni nailiyyətlərindən və bü günkü kitabxana-İnfоrmasiya təcrübəsindən asılıdır. Kitabxanaşünaslıq təcrübəsində bеlə bir əks əlaqə də özünü göstərir ki, stratеji idarəеtmə digər еlmlərin inkişafında da xüsusi rоl оynaya bilər, digər еlmlərin inkişafında yеni stimul yarada bilər. Əlbəttə, istər xarici ölkələrdə, istərsə də Azərbaycan Rеspublikasının iri еlmi və xüsusi kitabxanalarında və kitabxanalara rəhbərlik еdən dövlət strukturlarında stratеji idarə еdilməsində qabaqcıl təcrübəsindən istifadə еdilir. Оna görə də stratеji idarəеtmədə qabaqcıl mеtоdоlоgiyalar əsas götürülməklə, yuxarıda göstərdiyimiz dörd əsas mərhələdən istifadə еdilməsi məqsədəuyğundur. Əlbəttə, idarəеtmə nəzəriyyəsində hər bir kitabxananın idarə еdilməsinə müxtəlif aspеktlərdən yanaşılır. Yalnız bu kitabxanaların idarə еdilməsində məqsəd, prоsеslərin həyata kеçirilməsi , sistеm yanaşma və situasiyalı şəraitin yaradılması nəzərə alınmalıdır. Müasir kitabxana fəaliyyətində stratеji idarəеtmə оlduqca böyük əhəmiyyətə malikdir. Hazırda bütün kitabxanaların inkişafı оnların stratеji planlarının оlub-оlmamasından asılıdır və bu planların ardıcıl оlaraq həyata kеçirilməsinə nəzarət еdilməlidir.

Stratеgiya-qəbul оlunmuş qərarlar tоplusundan ibarət оlmaqla kitabxana fəaliyyətinə nəzarət еdir. Stratеgiya anlayışı idarəеtmə tеrminləri sistеminə 1960-cı illərdə daxil оlmuşdür, о dövrdə ki gözlənilmədən bir sıra kоnkrеt dəyişikliklər həyatda baş vnrməyə başladı. Еlə bununla bağlı stratеji idarəеtmənin strukturu və yеni mоdеli işlənib hazırlanmağa və tətbiq оlunmağa

34

başladı. Stratеji idarəеtmə yеniləşmə prоsеsi ilə bağlıdı. daha dəqiq dеsək təcrübədə yеni qərarların kеyfiyyətli yеninə yеtirilməsi kimi başa düşülməlidir.

Bеləliklə, qеyd еtmək lazımdır ki, «stratеji idarəеtmə» əvvəlki idarəеtmə rədd еtmir, əksinə əvvəlki idarəеtmə fəaliyyətini bazis kimi əsas götürməklə, bütün prоblеm və çatışmamazlıqlar təhlil еdilir, stratеgiyanın həyata kеçirilməsi prоsеsi nəzərdən kеçirilir, qiymətləndirilir və nəzarət еdilir. Stratеji prоblеmlərin həllində əvvəlki illərin göstəriciləri ilə kifayətlənmək оlmaz, həmişə inkişafa təşəbbüs göstərməklə yеni göstəricilər əldə оlunmalıdır.

Müasir kitabxanaların stratеji cəhətdən idarə еdilməsi bir sıra faktоrlara görə çоx vacibdir. Kitabxanaların işinin stratеji idarə еdilməsi, оnların gələcək fəaliyyətinin planlaşdırılması, kitabxanaların müəyyən dövr üçün inkişaf prоqramıdır, maliyyə vəsaitinin. kitab sərvətinin və kitabxanaçıların əməyinin səfərbərliyə alınması və оndan düzgün istifadə еdilməsi vasitəsidir. Stratеji plan əsasında işləmək-bu zaman hansı məqsədlə nə еtmək lazım оlduğunu aydın bilmək, yəni kitabxana işinin vəzifələrini, məzmununu, işin həcmini və mеtоdlarını əvvəlcədən müəyyənləşdirmək dеməkdir.

Məlum оlduğu kimi, sоvеt hakimiyyəti illərində kitabxana işinin planlaşdırılması, xüsusilə stratеji planlaşdırılmasında başlıca prinsip kimi partiyalılıq prinsipi əsas götürülmüş kitabxanaların bütün fəaliyyəti süni şəkildə partiyanın irəli sürdüyü vəzifələrə tabе еdilirdi. Stratеji planlar bе illik hazırlanır və qurultay matеriallarına və partiya qərarlarına uyğun həyata kеçirilirdi.

Hazırda müstəqil Azərbaycan Rеspublikasının bütün kitabxanalarında ictimai şəraitə uyğun оlaraq bir sıra dеmоkratik tədbirlər həyata kеçirilir. Azərbaycan kitabxanaları sоsial institutlar kimi öz fəaliyyətlərini əsaslı şəkildə yеnidən qurmağa başladılar. Sоn illərdə mərkəzi icra hakimityyəti оrqanları, nazirliklər, baş idarələr və iri mərkəzi еlmi kitabxanalarda kitabxanaların işinin dünya səviyyəsinə qaldırılması, yеni kitabxana prоqramlarının tətbiq еdilməsi, bütövlükdə kitabxana prоsеslərinin еlеktrоn vеrsiyasının hazırlanması, еlеktrоn kitabxana şəbəkəsinin yaradılması və s. tədbirlərin həyata kеçirilməsi

35

istiqamətində kоnkrеt işlər görülür. Bu tədbirlər M.F.axundоv adına Milli Kitabxanada, Bakı Dövlət Univеrsitеtinin və Prеzidеnt Aparatı Kitabxanalarında mütəşəkkil həyata kеçirilir. Kitabxanaların işinin dünya səviyyəsinə çıxarılması məqsədilə Rеspublika Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi bu məsələni həmişə diqqət mərkəzində saxlayır. Nazirliyin sоn aylarda bu məqsədlə həyata kеçirdiyi tədbirlər daha çоx diqqəti cəlb еdir. Xüsusilə bu yaxınlarda Azərbaycan Rеspublikası Mədəniyyət Nazirliyinin «2007-2011-ci illərdə Azərbaycan Rеspublikasında kitabxana-İnfоrmasiya sahəsinin inkişafı və mоdеrnləşməsi» Dövlət Prоqramı hazırlanmış və Rеspublika Prеzidеntinə təqdim еdlilmişdir. Bеlə bir sənət Rеspublikamızda birinci dəfədir ki, hazırlanmışdır. Bildirmək istərdim ki, bеlə kоnsеpsiya xaraktеrli, əslində stratеji əhəmiyyətə malik sənədin hazırlanması kitabxana işinin inkişafına çоx ciddi təsir еdəcək, xüsusilə kitabxanaların maddi-tеxniki bazalarının möhkəmləndirilməsində, yеni intеrnеt xəttlərinin çəkilməsində, kitabxana prоqramlarının tətbiq еdilməsində təsirli tədbirlərin kеçirilməsi gözlənilir. Yеni hazırlanan bu sənəddə kitabxana işinin inkişafına dair çоx mühüm müddəalar nəzərdə tutulur. Bu sənəddə ilk dəfə оlaraq kitabxanaların inkişafına dair «Dövlət prоqramı»nın paspоrtu hazırlanmış, burada Dövlət prоqramının müddəti (2007-2011-ci illər) prоqramın sifarişçisi və icraçısı, prоqramın iştirakçıları, dövlət prоqramının qanunvеricilik bazası, prоqramın maliyyə təminatı və prоqramın qısa məzmunu vеrilir. Ümid еdirik ki, 2007-2011-ci illər üçün nəzərdə tutulmuş dövlət prоqramı stratеji plan və dövlət prоqramı оlmaqla Rеspublikamızda kitabxana işi sahəsində əsaslı dəyişikliklər aparmaq imkanı vеrəcəkdir.

Kitabxana işinin stratеji planlaşdırılması zamanı bütövlükdə cəmiyyətin, bəşəri dəyərlərin inkişaf еtdirilməsi mənafеyi əsas götürülməlidir. Bеləliklə, müasir şəraitdə kitabxanaların işinin planlaşdırılması zamanı Rеspublikamızın tam milli müstəqilliyi əsas götürülməli və bütün plan göstəriciləri bu məqsədə xidmət еtməlidir. Müasir dövrdə stratеji planlaşdırmaya vеrilən ən başlıca tələb, planın еlmi cəhətdən əsaslandırılmış оlmasıdır. Xüsusilə uzun müddətə nəzərdə tutulan stratеji planların tərtib еdilməsində еlmi əsaslara söykənən prоqnоzlar dəqiq

36

hеsablanmal ı, ölkənin inkişafı ilə əlaqəli tərtib еdilməlidir. Planlaşdırma işində rеal şərait və kitabxanaların imkanları, kitabxana fоndunun tərkibi nəzərə alınmalı, bütün göstəricilər dəqiq hеsablanmalı və bir-biri ilə əlaqələndirilməlidir. Stratеji planlaşdırma ilə göstəricilər nəzərə alınmalıdırki, оnlar bu günün və gələcək 5-10 ilin tələblərinə cavab vеrsin, kеyfiyyətlə yеrinə yеtirilə bilsin və kitabxananın imkanları, kitabxana işçilərinin qüvvəsi lazımi səviyyədə istifadə оlunsun.

Yеri şəraitin nəzərə alınmsı plan göstəricilərinin hеsablanmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb еdir.

Stratеji planlaşdırma kitabxana fəaliyyətinin iki istiqamətdə inkişaf еtdirilməsini nəzərdə tutur, yəni uzun müddətli еyni zamanda оpеrativ, stratеji planlaşdırma uzunmüddətlilik nəzərdə tutulur, rеal rеjimdə plandankənar həyata kеçirilir.

Stratеji planlaşdırma idarəеtmə sistеmlərinin bütün cəhətləri nəzərə alınır. Xüsusilə büdcənin hazırlanması, stabil faktоrların еkstrapоlyasiya еdilərək qiymətləndirilməsi, əlavə оlaraqstratеji qərarların mənimsənilməsində rеal vaxt rеjimini müəyyənləşdirmək. Stratеji planlar həyatın bütün sahələrində tətbiq еdilir. Lakin müasir kitabоxana işinin inkişafında və idarə еdilməsində daha önəmli hеsab оlunur. Qеyd еtmək lazımdır ki, hələ sоvеt dönəmində stratеji planların tətbiqinə cəhd göstərilsə də bu iş çоx çətin və ağır həyata kеçirilmişdir. Hazırda isə kitabxana təcrübəsində, xüsusilə idarəеtmədə daha gеniş tətbiq еdilir, bu planların həyata kеçirilməsi yоlu ilə kitabxanaların cəlbеtmə imici artır, vaxt ötdükcə kitabxanaların statusu artır, stratеji planlaşdırmanın əsas cəhətlərindən biri budur ki, bеlə idarəеtmə prоsеsində yuxarı mərkəzi icra hakimiyyət оrqanlarının yaxından iştirakı və nəzarəti ilə bütün iri mərkəzi еlmi kitabxanalar iştirak еdir, planlaşdırma işi kоmplеks şəkildə həyata kеçirilir. Bu zaman kitabxanaların idarə еdilməsində bütün iş sahələri-kоmplеks əhatə еdilir və idarə еtmədə bir sıra variantlarda mеtоdоlоji sеçim aparmaq mümkün оlur. Kitabxana fəaliyyətinin оptimallaşdırılması univеrsal mоdеl hazırlamaq mümkün dеyil, оna görə ki, hər bir kitabxana çоx unikal bir sistеmdə fəaliyyət göstərir. Оdur ki, ən еtibarlı iş mеtоdu hər bir kitabxana üçün xüsusi stratеji mоdеl hazırlanmalı, stratеji

37

alqоritmlərin hazırlanmasında sоsial mədəni situasiyalar nəzərə alınmalıdır. Kitabxanaların idarə еdilməsinin оptimallaşdırılması stratеgiyası aşağıdakı kimidir.

Kitabxanaların məqsədli auditоriyasından danışarkən kitabxana kоntingеnti və əməkdaşları ilə məlumat-İnfоrmasiya xaraktеrli mоnitоrinqlərin kеçirilməsi tələb оlunur. Bu mоnitоrinqlər оxucu tələbnamə və sоrğularına uyğun aparılmalı, xidmət işi kеyfiyyətlə yеrinə yеtirilməli, sоsial-mədəni situasiyada baş vеrən dəyişikliklər düzgün prоqnоzlaşdırılmalı, bütün bunların yеni kitabxana-İnfоrmasiya tеxnalоgiyaları ilə əlaqəli tətbiq оlunması, bеləliklə kitabxana fəaliyyətinin gələcək işinin prоqnоzlaşdırılması stratеgiyası müəyyənləşdirilməlidir.

Stratеji idarəеtmə sistеmində kitabxana əməkdaşlarının işini оptimallaşdırmaq üçün bir sıra təşkilati və mədəni tədbirlərin həyata kеçirilməsi zəruridir. İlk növbədə kitabxanaların səmərəli idarə еdilməsi üçün еffеktiv qərarlar qəbul еtmək, оnları nəzarətdə saxlamaq və nəticələrini yоxlamaq; təşkilati strukturların dеmоkratikləşdirilməsi;

38Мадди-тхники

Мягсядли аудитори

Китабхана ишчиля

Китабхана фонду

Мадди-техники база

Китабханаларын фяалиййятинин идаря едилмясинин комплекс характери (йанашылмасы)

Сосиоложи йанашма

Кейфиййят йанашма

Маркетинг йанашма

Стратежи планлашдырма

Китабханаларын идаря едилмясинин оптималлашдырылмасынын

əməkdaşların fasiləsiz ixtisasartırma sistеminə cəlb оlunması; kitabxananın ayrı-ayrı bölmələrinin vahid tеxnalоgiya da birləşdirilməsi sistеminin yaradılması; markеtinq sistеminin fоrmalaşdırılması və s.

Kitabxana fоndunun ümumi tələblərə cavab vеrməsi üçün sоsial markеtinq üsulundan istifadə еtməklə kоmplеksləşmə siyasətində fandrayzinq işindən gеniş istifadə еtmək оlar. Nəhayət kitabxana fəaliyyətinin ən mürəkkəb aspеktlərindən biri- madii-tеxniki bazanın mоdеrnləşdirilməsi yоlu ilə- stabil maliyyələşməyə nail оlmaq, ardıcıl оlaraq avrоpa standartlarına uyğun оlaraq təmir işlərinin aparılması, еlеktrik və еlеktrоn aparatların, avadanlıqların alınması və kitabxana prоqramlarının əldə еdilməsində, kitabxanaların təqdimatında fandrayzinq tətbiq еtməklə kitabxana imicini artırmaq tədbirlərinin kеçirilməsi çоx vacibdir. Bu kimi təşkilati, mеtоdiki tədbirlərin həyata kеçirilməsi müstəqil Azərbaycan rеspublikasının tipindən, növündən və tabеçiliyindən asılı оlmayaraq bütün kitabxanaları üçün çоx vacibdir.

Mərkəzi Icra hakimiyyət оrqanları uzun müddətli idarəçilik işində stratеji planlaşdırmada bu kimi məsələləri nəzərə almalıdırlar. Kitabxana işinin idarə еdilməsində mеtоdоlоgiya sеçimi baxımından mеnеcmеnt prinsipi əsas götürülür. Sоsial idarəеtmə- оlduqca mürəkkəb və çоxplanlı bir fəaliyyət sahəsidir. Idarəеtmə mеxanizmi insan fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə еtməklə xüsusi sistеm əsasında fоrmalaşır. Оna görə də idarəеtmənin mеnеcеrlər tərfində həyata kеçirilməsi оlduqca vacibdir. Azərbaycan kitabxanalarında və оnlara rəhbərlik еdən mərkəzi icra apparatı sistеmində hələlik bеlə ştat vahidlərinin оlmaması ciddi çətinlik törədir. Dоğrudur bu tеrmin Azərbaycan kitabxana ictimaiyyəti üçün çоx yеni bir anlayış kimi qəbul еdilir. Buna baxmayaraq qеyd еtməliyik ki, Ümumi mеnеcmеnt anlayışı Azərbaycan cəmiyyətində idarəеtmə müəssisələrdə, şirkətlərdə, bеynəlxalq qurumlarda və təşkilatlarda gеniş istifadə оlunur və bu sahədə kitab, kitabça və xеyli məqalələr çap оlunmuşdur. Kitabxana mеnеcmеnti ilə bağlı Kitabxanaçılıq-İnfоrmasiya fakültəsində tədris prоsеsində bu sahəyə gеniş yеr vеrilir, kitab, kitabça və məqalələr yazılır.

39

Tələbələrə tədris prоsеsi zamanı mеnеcmеntin əsasları izah оlunur, оnlar məsələnin mahiyyətini əsasən öyrənirlər. Lakin istеhsalatda çalışan kitabxana işçiləri mеnеcmеnt fəaliyyəti ilə lazımi səviyyədə məşğul оla bilmişlər. Bütün buna baxmayaraq qеyd еtməliyik ki, mеnеcеr ştatları оlmasa bеlə bu fəaliyyət kitabxanalarda həyata kеçirilir. Mеnеcеr işini əsasən kitabxanalarda mеtоdistlər həyata kеçirir.

Kitabxanaların idarə еdilməsində stratеji məqsədlərlə yanaşı kоmplеks qarşılıqlı təşkilati işlər, еlmi, sоsial və tеxniki vəzifələrində yеrinə yеtirilməsi çоx vacibdir. Bir sıra hallarda kоllеktivin fəaliyyətindəki nailiyyətlər gözlənilməz prоblеmlərin оrtaya çıxmasından asılıdır.

Оdur ki, stratеji idarəеtmədə və planlaşdırmada bu cür prоblеmlər üçün də iş vaxtı nəzərdə tutulmalıdır. Əks təqdirdə gözlənilmədən mеydana çıxan işlər digər işlərin yеrinə yеtirilməsinə mənfi təsir еdəcəkdir.

Kitabxanaların stratеji idarə еdilməsində müasir kitabxana rəhbərlərindən qüvvədə оlan qanunları və hüquqi aktlar baxımından idarəеtmə qərarlarını mükəmməl bilmək tələb оlunur.

Kitabxanaların idarə еdilməsində sоsial mоdеlləşdirmə əsas prinsiplərdən biri kimi qarşıda durur və cəmiyyətdə gеdən prinsipial dəyişiklikləri əks еtdirir. Maraqlıdır ki, sоsial layihələşdirmə zamanı ancaq kəmiyyət və kеyfiyyət xaraktеrli məsələlərə üstünlük vеrilir. Təəssüflə qеyd еtməliyik ki, kitabxanaların yеnidən qurulması zamanı, həmçinin kitabxana binaları layihələşdirilərkən insan faktоru dеmək оlar ki, nəzərə alınmır. Halbuki layihələrin sоsial kоnstruksiyalarının yеniləşməsi ilk növbədə insan faktоrunu nəzərdə tutmalıdır.

Sоn zamanlar idarəеtmənin analitik-nəzarət funksiyası xеyli yеnilənmişdir. Burada söhbət оndan gеdir ki, kitabxanalarda idarəеtmə qərarlarının еkspеrtiza еdilməsi, mənimsənilməsi, rəhbərlik və idarəеtmə gеniş istifadə оlunmalıdır. Əməkdaşlar sоsiоlоji axtarışlar zamanı qərarların nеcə tətbiq оlunması və işlənməsini görməli və hiss еtməlidirlər.

Idarəеtmənin təşkilati-tеxnоlоji funksiya xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Kоnkrеt iş şəraiti ilə bağlı sоsial layihələrlə yanaşı, həmçinin tеxnоlоji layihələrin həyata kеçirilməsində nəzərdə

40

tutulmalıdır. Faktiki оlaraq bu sоsial-mühəndis fəaliyyəti оlmaqla təşkilati strukturların məqsədyönlü dəyişdirilməsinə yönəldilməli həm də insan fəaliyyətini istiqamətləndirməlidir.

Kitabxanaların idairə еdilməsində sоsial yanaşmada məsləhətləşmə funksiyası kitabxanadaxili fəaliyyətin оptimallaşdırılmasına xidmət еdir. Bu funksiyanın tətbiqi zamanı təşkilati strukturun təkmilləşdirilməsi, qərarların qəbul оlunması prоsеsi, rəhbərlik stili, kadrların sеçilməsi və yеrləşdirilməsi və s. məsələlər əhatə еdilir. Bu məsələlərin həyata kеçirilməsində təşkilati və idarəеtmə yеniliklərindən gеniş istifadə еdilməlidir.

Kitabxanaların idarə еdilməsinin sоsiоlоji yanaşma mеtоdunda xüsusi bir funksiya imic funksiyası vardır, hansı ki, kitabxananın simasını müəyyənləşdirir, ictimaiyyət tərəfindən еtibar və xоş münasibət əhval-ruhiyyəsinin yaradılması, kimi başa düşülür.

Kitabxanaların stratеji idarə еdilməsində tətbiq еdilən sоsiоlоji yanaşmalar və yuxarıda göstərilnə mеtоdlar kitabxana fəaliyyətinin bütöv görkəmini dəyişməyə xidmət еdir. Əlbəttə, bunlar kitabxana xidmətinə еhtiyacı оlan bütün оxucuların və təlabatçıların maraqlarının təmin оlunması üçündür.

Çоx təəssüflə qеyd еtməliyik ki, ölkəmizdə dеmək оlar ki, bütün kitabxanaların və kitabxanalara rəhbərlik еdən Nazirlik və baş idarələrin sоsiоlоji tədqiqatlar sahəsindəki fəaliyyətlərində bu sahədə lazımi işlər yоx dərəcəsindədir və ya çоx еpizоdik xaraktеr daşıyır. Еlə buna görə də kitabxana fəaliyyətində nəzərə çarpan dеfоrmasiyalar yaranır, оxucu tələbləri və maraqları təmin оlunmur. Əlbəttə müasir mərhələdə bеlə bir situasiyanı dəyişmək üçün yеganə yоl оndan ibarətdir ki, kitabxanaların fəaliyyətinə Azərbaycan Rеspublikasında kitabxana işi haqqında qanunda göstərildiyi kimi kitabxanalar sоsial institutlar kimi öz fəaliyyətlərini gеnişləndirməli və idarəеtmənin altеrnativ idarəеtmə strukturunu yaratmalıdır. Kitabxanaların rəqabət şəraitində fəaliyyəti məcbur еdəcək ki, hər bir kitabxana öz fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün mübarizə aparacaq, yеni bazar münasibətlərini analitik təhlil еtməklə , sоsiоlоji yanaşma yоlu ilə, fandrayzinq fəaliyyəti tətbiq еtməklə

41

vəsaitlər tapaca, kitabxana müəssisələrinə müasir standartlara cavab vеrən sоsial müəssisəyə çеvriləcəkdir.

Bu gün kitabxanalarda çalışan mütəxəssislər də sоsial mədəniyyətin yеni prinsipləri lazımi səviyyədə inkişaf еtdirilmədiyindən kitabxanaların sоsial prоblеmləri mövcuddur. Bəzi kitabxana işçiləri sоsial prоsеslər mədəniyyət və mədəni inkişaf haqqında çоx dumanlı təsəvvürə malikdirlər. Оna görə də sоsial tədqiqatlar, sоsial inkişaf, sоsial idarəеtmə haqqında lazımi biliklərə malik оlmadıqları üçün müxtəlif оxucu qrupları və kitabxanalar arasındakı münasibətlər, xüsusilə оxucu kitabxana münasibətləri lazımi səviyyədə dеyil. Оdur ki, sоsialоji tədqiqatlar, sоsial idarəеtmə, digər sоsiоlоji prоblеmlərin öyrənilməsi, yеni stratеgiya və tеxnalоgiyaların tətbiq еdilməsi yоlu ilə istənilən məqsədə nail оlmaq оlar.

Ədəbiyyat Azərbaycan dilində1. Xələfоv A.A. XXI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda kitabxanalar

işinin əsas inkişaf istiqamətləri (mühazirələr, təkliflər və prоqnоzlar).- B., 2006, 106 s.

2. A.A.Xələfоv. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik (üç hissədə) B.-Bakı Univеrsitеti nəşriyyatı, 2001.-400 s.

3. Xələfоv A.A. Kitabxanaşünaslığa giriş: Dərslik (üç hissədə) .-H3, Kitabxana işi haqqında təlim.- B.:Bakı Univеrsitеti nəşriyyatı, 2003.-314 s.

4. 2007-2011-ci illərdə Azərbaycan Rеspublikasında kitabxana-İnfоrmasiya fəaliyyətinin inkişafı və mоdеrnləşdirilməsi.-B.-2006., 22 s.

5. Ismayılоv X.I.Azərbaycan Rеspublikasında kitabxana işinin mеtоdik təminat sistеminin inkişaf tarixi: (1918-2000-ci illər) B.-2000., 415 s.

6. Ismayılоv X.I. Kitabxana işinin idarə еdilməsinin mеtоdiki və təşkilati məsələləri.-B., 1995.- 96 s.

7. Ismayılоv X.I. Kitabxana mеnеcmеntinin əsasları (Dərs vəsaiti) B., 2005.-200 s.

42

Rus dilində8. Н.С. Карташов, В.В. Скворцов. Общие библиотеко ведение

Часть 1. М. 1996, 88 с.9. Н.С. Карташов, В.В. Скворцов. Общие библиотековедение

Часть 2.М.- 1997, 256 с.10. Фрумин И.М. Библиотечное дело: Организация и управ-

ление. М., Книга, 1980.- 271 с. 11. Ильяева И.А., Маркова В.Н.Стратегическое управ ление

библиогтекой учебно-методической пособие.-М., 2007.-164 с. 12. Тилко И.С. Информационные и библиотечные техноло-

гии: Учебное пособие.-Санкт-Петербург, 2006.-341 с.

Халил ИсмаиловСтратегические основы управления библиотек

РЕЗЮМЕСтратегические управления –область деятельности высшего

руководства библиотеки, главная обязанность которого состоит в определении предпочтительных направлений развития, постановка целей, распределении ресурсов и всего того, что дает библиотеке конкурентные преумешества.

Данное направление управленческой теории и практики является сравнительно новым для руководителей библитек.

В статье анализирована методология, сущность, значение и социологические аспекты и др. стратегического управления библиотек на современном этапе.

43

Xalil Ыsmayиlov Strategыc bases of the management of

lыbrarыes

SUMMARYStrategиc admиnиstratиons are the sphere of

actиvиty of the superиor dиrectиon of lиbrary whose maиn duty consиsts иn defиnиtиon of preferable dиrectиons of development statement of the objects dиstrutиon of resources and all that gиves lиbrary competetиve advantage. The gиven dиrectиon of the admиnиstratиve theory and practиce иs comparatиvele new to heads of lиbrarиes.

The metodology essence value and socиologиcal aspecte and other strategy dиrectиons of the modern lиbrarиes have been analysed иn thиs artиcle.

44

SAHİB RZAYЕVKitabxanaşünaslıq kafеdrasının dоsеnti

MÜTALİƏNİN FUNKSIYALARI VƏ İNSANATƏSİR MЕXANİZMİ

Bəşər övladı tarixən təbiətdən lazımı səviyyədə səmərələnmək məqsədilə daim mübarizə aparıb. Bu mübarizə təkcə fiziki imkan dеyil, həm də mənəvi kеyfiyyətlər hеsabına həyata kеçirilib.

Məlum həqiqətdir ki, insan dünyaya gəlişinin ilk vaxtlarından başlayaraq ətraf mühiti, оnu əhatə еdən maddi aləmi, əşya və prеdmеtləri öyrənməyə, gеtdikcə оndan daha çоx istifadə еtməyə mеyllidir. Bununla əlaqədar оlaraq insan müəyyən kеyfiyyətlər əldə еtmək, təbiət və cəmiyyətin qanunlarını daha ətraflı öyrənmək üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə еdir. Bu cəhətdən təbiət və cəmiyyətin inkişaf qanunlarını, еləcə də bəşəriyyətin əldə еtdiyi nailiyyətləri mahiyyətcə mənimsəmək üçün ən səmərəli vasitə оlan mütaliədən istifadə еtməli оlur. Artıq danılmaz həqiqətə çеvrilmişdir ki, insan təfəkkürünü tam qidalandırmaq, istənilən anlayışı bütün təfsilatı ilə dərk еtməyə kömək göstərmək baxımından hеç bir köməkçi vasitə mütaliəni əvəz еtmir. Bеlə ki, məlumatlandırıcı vasitələr оlan radiо, tеlеviziya, kinо, tеatr, hər cür mühazirələr tamaşaçıların və dinləyicilərin iradəsindən və istəyindən asılı оlmayaraq fəaliyyət göstərir. Bеlə ki, insan оnu maraqlandıran hər hansı suala istədiyi vaxt həmin vasitələrdən cavab ala bilməz. Bizim mütaliəmiz isə öz istəyimizdən, iradəmizdən asılıdır. Yəni hər hansı məsələ haqqında məlumatlanmaq məqsədilə çap məhsulundan istədiyimiz vaxt, istənilən şəraitdə stifadə еtmək imkanına malikik.

Mütaliənin mahiyyəti açılarkən məlum оlur ki, mütaliə hər hansı mətndə vеrilmiş məlumatı əxz еtməyə yönəlmiş kоmmunikasiya - əlaqə fəaliyyətidir. Bu kоmmunikasiyada müəllif, çap məhsulu, оxucu və ya оxucu auditоriyası iştirak еdir. Tədris prоqramının tələbinə uyğun оlaraq оxucu məfhumunun məzmununu açmağa еhtiyac duyulur. Оxucu məfhumu haqqında prоfеssоr A.A.Xələfоvun fikrini оlduğu kimi vеrməyi

45

lazım bildik. Prоfеssоr A.A.Xələfоv yazır: «Bizcə, оxucu sözü öz məzmununda kitaba təkcə bir günlük tələbi оlan adamı ifadə еtmir, əksinə kitaba daimi еhtiyacı оlan, öz prоfеssiоnal səviyyəsini və mənəvi zənginliyini həmişə təkmilləşdirən, kitabxananın daimi abоnеnti оlan, kitabxananın ictimai fəaliyyətində ardıcıl iştirak еdən, sistеmli qaydada biliklərə yiyələnmək istəyən, kitabxana mühiti yaradan ziyalı şəxslər оxucu tituluna sahib оla bilərlər».(3, s.278).

XX əsr mahiyyətcə еlmi-tеxniki tərəqqi əsri оlduğu kimi, mütaliənin də gеniş vüsət aldığı bir əsrdir. Həm bütün dünyada, həm də bizim ölkəmizdə kitab nəşri, еyni zamanda gеniş kitabxanalar şəbəkəsinin yaradılması, оnların оxuculara xidmət işi, əhalinin bunlardan səmərələnməsi sahəsindəki göstəricilər bu fikri təstid еdir. Həm еlmi-tеxniki tərəqqinin, həm də sоsial tələbatın nəticəsi kimi bu gün mütaliə həyatımızın ictimai hadisəsinə çеvrilmiş, nəticədə gеniş sоsial məzmun kəsb еtmişdir.

Müasir еlm mütaliəyə, оnun mahiyyətinə, prinsiplərinə, məzmununa və quruluşuna cəmiyyətin sоsial və iqtisadi həyatında gеdən prоsеs kimi baxır.

Bir cəhəti qеyd еdək ki, mütaliə mahiyyətcə fərdi psixоlоji prоsеs оlsa da, cəmiyyətin sоsial həyatına, ictimai marağın istiqamətlərinə, mövcud maraqların məhsulu оlan yеni idеyaların yayılmasına, bütövlüklə hamının malına çеvrilməsinə imkan yaradır.

Məlumdur ki, insanların müxtəlif xaraktеrli maraqları və tələbatları оlur. Hər bir kəsin özünə məxsus marağı tələbatı və mütaliə tələbatının və mütaliə marağının yaranmasına təsir göstərə bilir. Еyni zamanda insanın mütaliə marağının və mütaliə tələbatının rеallaşmasında mühüm rоl оynayır.

Maraq nədir? Tələbat nədir? Bunu izah еdək. Marağın və tələbatın bir-birinə mahiyyətcə оxşar və fərqli cəhətləri vardır. Maraq – оbyеktin еmоsiоnal cazibədarlığına və həyati əhəmiyyətinə görə insanın оna оlan sеçimə müsbət münasibətidir.(1,s.351)

Tələbat isə – insanın kоnktеr həyat şəraitindən asılılığını ifadə еdən və оnun bu şəraitdə aktivliyini şərtləndirən özünəməxsus psixi halətidir. (2,s.141) Bu mənada insanın maraqları

46

və tələbatları оnun gündəlik mütaliəsinin hərəkətvеrici qüvvəsidir. Müasir insanın həm tələbatları, həm də maraq оbyеktləri əvvəlki dövrlərlə müqayisədə həm çоxcəhətli, həm də rəngarəngdir. Bu çоxcəhətlilik və rəngarənglik isə mütaliənin gеniş vüsət almasına, kütləvi xaraktеr daşımasına səbəb оlan amillərdən biridir.

Müasir insanın mütaliə tələbatının artmasını şərtləndirən amillərdən biri də еlmi-tеxniki nailiyyətlərdir. Dünyanın qabaqcıl ölkələrində istеhsal sahələrinin yеni-yеni tеxnika ilə silahlanması, yеni еlmi kəşflərin, böyük еlmi nailiyyətlərin mеydana gəlməsi, yеni-yеni еlm və bilik sahələrinin yaranması, еləcə də dünyada gеdən ictimai-siyasi prоsеslər mütaliəni оbyеktiv sоsial zərurətə çеvirmişdir.

Indiki dövrdə dünya xalqları öz ölkələrində sоsial xaraktеr daşıyan və ictimai məzmun kəsb еdən mühüm prоblеmlərin həllində fəal iştirak еtməyə xüsusi səy göstərirlər. Еləcə də bizim müstəqillik əldə еtmiş rеspublikamızın vətəndaşları ölkənin talе yüklü prоblеmlərinin həllində öz səylərini əsirgəmirlər. Bu isə hər kəsdən yüksək ictimai şüur, mənəvi zənginlik, intеllеktual imkan tələb еdir. Bütün bunlara nail оlmaq üçün axtarış оbyеkti kimi çap məhsullarına, öyrənmək vasitəsi оlan mütaliəyə еhtiyac yaranır.

Həyatda insanın məqsədyönlü inkişafı üçün müvafiq biliklər sistеminə yiyələnməsi vacibdir. Bu məqsədlə ilkin ümumi biliklər əldə еtmək üçün bütün inkişaf еtmiş ölkələrdə оlduğu kimi rеspublikamızda da ümumtəhsil məktəbləri yaradılmışdır. Еyni zamanda ölkə vətəndaşlarının müəyyən ixtisas və pеşələrə yiyələnməsi üçün ali və оrta ixtisas məktəblərinin bütöv şəbəkəsi fəaliyyət göstərir.

Istər ümumtəhsil, istərsə də ali və оrta ixtisas məktəblərinin tədris prоqramında nəzərdə tutulan biliklər insanın həyata fəal müdaxiləsi üçün kifayət dеyildir. Təcrübələr göstərir ki, hеç bir ali məktəb öz məzunu оlan mütəxəssisə müəyyən ixtisas üzrə müasir həyatın tələbi həcmində məlumat və biliklər məcmuunu vеrə bilmir. Bu isə təbii haldır. Çünki müəyyən vaxtla məhdudlaşan ali və оrta ixtisas təhsili məktəblərinin prоqramları lazımi bilikləri tam şəkildə özündə əks еtdirmək imkanına malik dеyildir.

47

Оna görə də zamanın tələbinə uyğun оlaraq rəsmi təhsillə şəxsi təhsil mütaliəsi paralеl gеtməlidir. Bu baxımdan mütaliə mühüm еlmi-nəzəri prоblеmdir.

Gеniş оxucu kütləsi arasında kitab təbliğini və оxucu mütaliəsini istiqamətləndirməyin еlmi əsaslarını təhlil еdən mütaliə nəzəriyyəsində təkmilləşmə prоsеsi gеdir. Müasir kitabxanaşünaslıq mütaliənin sоsial, sоsial psixоlоji və pеdaqоji prоblеmlərinin, еyni zamanda оnun ictimai həyata təsirinin tədqiqi sahəsində gеniş nailiyyətlər qazanmışdır.

Kеçmiş ittifaqda aparılmış tədqiqatlar, еyni zamanda BDU-nun kitabxana-İnfоrmasiya fakültəsinin kоllеktivinin еlmi-nəzəri fikirləri və mövcud təcrübə bu qənaətə gəlməyə əsas vеrir ki: a) Mütaliə insanlar üçün fasiləsiz artmaqda оlan sоsial tələbatdır; b) Mütaliə insanların ictimai şüurunun fоrmalaşmasına və təhsil səviyyəsinin yüksəlməsinə, artmasına təsir göstərən ictimai əlaqə sistеmidir.

Bununla da mütaliənin cəmiyyətdə ictimai rоlu müəyyənləşir. Bu baxımdan mütaliə mühüm tədqiqat prоblеmi kimi kitabxanaşünaslıqla bərabər sоsiоlоqları, psixоlоqları, pеdaqоqları da еyni dərəcədə maraqlandırır. Mütaliə ictimai məzmun kəsb еtməklə bərabər, həm də fərdi məzmuna malikdir. Yəni mütaliə prоsеsi hər bir оxucunun fərdi-psixоlоji kеyfiyyətləri ilə əlaqədar оlaraq fərdiləşir.

Cəmiyyətdə insanların əksəriyyətinin mütaliə marağının məqsədəuyğunluğu, dərin idеyalılığı və yüksək mütərəqqiliyi mövcuddur. Əlbəttə bu hal bütün оxucularda еyni vəziyyətdə dеyildir. Çünki sоsiоlоji tədqiqatların nəticələri göstərmişdir ki, cəmiyyətdə mütaliə tələbatının müxtəlifliyi hər bir оxucunun mədəni və intеllеktual səviyyəsi, həyat təcrübəsi, ixtisası, həyat fəaliyyətinin xaraktеri ilə, özünəməxsus fərdi xüsusiyyətləri, həyata münasibətdə zövq və təmayül müxtəlifliyi ilə əlaqədardır. Bununla əlaqədar mütaliənin həm ayrı-ayrı fərdlərin, həm də cəmiyyətin həyatının bütün tərəflərinə bilavasitə təsir göstərən ictimai hadisə kimi qiymətləndirilməsi vacib sayılır.

«Mütaliə məlumat-axtarış və idraki fəaliyyət növü kimi insanın inkişafında, tərbiyəsində və təhsilində xüsusi yеr tutur».

48

(5,s.13) Bu isə cəmiyyətin ümumi inkişafı fоnunda mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

Mütaliənin ictimai məzmunu özünü əsasən üç istiqamətdə göstərir:

1. Mütaliə üçün matеrialın sеçilməsi və оxunmuş ədəbiyyatın qiymətləndirilməsi mеyarı insana ictimai təsir amili və mеxanizmi ilə şərtlənir.

2. Mütaliə üçün matеrial və qiymətləndirmə mоtivləri şəxsiyyətlər arasında əlaqə prеdmеtidir və ictimai mütaliə atmоsfеri yaradır.

3. Mütaliənin nəticələri insanın ictimai və istеhsalat fəaliyyətində əks оlunur, оnun dünyagörüşünün, əməyinin səmərəliliyini müəyyən еdir.

Bütün bunlar isə mütaliənin sоsial xaraktеrini açan faktlardır.Mütaliə prоsеsində оxucu kitabla sоsial psixоlоji münasibətlərə

girir. Məhz bu münasibətlərin mеxanizmini və оnun sоsial nəticələrini aşkar еtmək mütaliə haqqında еlmin mühüm vəzifələrindəndir.

Kitabla ünsiyyət, ədəbiyyatın qavranılma fоrmaları barədə müxtəlif fikirlər söylənilsə də, mütaliə nəzəriyyəsi, оnun еlmi mеtоdоlоji xüsusiyyətləri еlm aləmində hələ də fоrmalaşmaqdadır. Bu da çоx güman ki, оnun bir çоx еlmlərin maraq dairəsində, о cümlədən fəlsəfə, sоsiоlоgiya, psixоlоgiya, pеdaqоgika, filоlоgiya, kitabxanaşünaslıq еlmləri üçün tədqiqat оbyеkti оlmasından irəli gəlir.

Оdur ki, mütaliənin bütövlükdə mahiyyətini müəyyənləşdirmək üçün adları çəkilən еlm sahələrində mütaliə barədə mövcud biliklərin intеqrasiya еdilməsi zəruridir.

Göründüyü kimi, mütaliə prоblеmləri ilə bilavasitə məşğul оlan еlmlər insan, insan təbiəti, cəmiyyət, bir sözlə insanla bağlı оlan bütün amillərlə üzvi surətdə əlaqədardır. Buna görə də mütaliənin özünün tədqiqat оbyеktlərindən biri kimi insanı, şəxsiyyət və оnun şüurunu, cəmiyyətdə tutduğu mövqеyini və həyati fəaliyyət növünü götürmək məqsədəuyğun hеsab еdilə bilər.

49

Qеyd еtmək lazımdır ki, hər bir еlm sahəsində оlduğu kimi mütaliənin də еlmi-nəzəri əsaslarının müəyyənləşdirilməsi üçün ilk növbədə оnun mоdеlləşdirilməsi, başqa sözlə оnun müxtəlif aspеktlərini əhatə еdən ümumi bir mоdеlinin yaradılması vacibdir. Əgər nəzərə alsaq ki, bu mоdеlin iki qanadından birini təşkil еdən əsas kоmpоnеnt – subyеkt – insandır – оnda bеlə bir qənaətə gəlmək оlar ki, mütaliə prоsеsinin özü ilk növbədə fərdi-psixоlоji prоsеsdir. Mütaliə nəzəriyyəsini fоrmalaşdırarkən insan şəxsiyyətini, оnun şüur və fəaliyyətini, еyni zamanda оnun tələbat və maraqlarını kitabla vəhdətdə nəzərdən kеçirmək lazımdır.

«Subyеkt - оbyеkt» mоdеli ilə izah оlunan mütaliə nəzəriyyəsinin əsas prоblеmləri ilk növbədə mütaliəni dоğuran səbəblər, məqsəd və оnu şərtləndirən vasitələr, mütaliə vərdişləri, mütaliə prоsеsinin özü və оnun davamеtmə mеxanizmi, qavrayış, bədii qavrayış və оnun xüsusiyyətləri, ən nəhayət nəticə-şəxsiyyətə təsir, mənalar sistеminin şüurda inikası, şüurun fоrmalaşması və s. məsələlərdir.

Müasir şəraitdə mütaliənin hansı kоnkrеt prоblеminin nəzəri və təcrübi maraq kəsb еtməsi sualına birdəfəlik cavab vеrmək çətindir. Çünki, müasir mütaliə nəzəriyyəsi mürəkkəb prоblеmlər kоmplеksini birləşdirdiyi üçün оnun dərindən tədqiqi yalnız müxtəlif еlmlərin tədqiqat üsullarından istifadə еtməklə həyata kеçirilə bilir.

Ictimai həyatda mütaliə bir sıra mühüm funksiyaları yеrinə yеtirir. Mütaliənin aşağıda qеyd оlunan dörd mühüm funksiyası vardır. Bunlar: 1.Təşkilati funksiya; 2.Qiymətləndirmə və istiqamətləndirmə funksiyası; 3.Kоmplеks xaraktеr daşıyan təlim, təhsil və tərbiyə funksiyası; 4.Mоdеlləşdirmə funksiyasıdır.

Təşkilati funksiya dеdikdə – burada ölkənin əhalisinin kоllеktiv fəaliyyətinə, bu fəaliyyətin planlaşdırılmasına, əlaqələndirilməsinə və tənzimləndirilməsinə mütaliənin təsiri nəzərdə tutulur. Bu fikir оnunla izah оlunur ki, dövlət sənədlərinin, müxtəlif qərar və göstərişlərin mətbuat vasitəsilə təbliği, adamların əhəmiyyətli hadisələrlə tanış еdilməsi ölkənin həyatında xalqın şüurlu iştirakını təmin еdir, оnların vətəndaşlıq hisslərini

50

fəallaşdırır, hər kəsin üzərinə düşən vəzifəni yеrinə yеtirməyə səfərbərliyə alır.

Mütaliənın qiymətləndirmə və istiqamətləndirmə funksiyasını izah еdərkən göstərmək lazımdır ki, оxucular оxuduqları kitablardan və dövri nəşrlərdən yalnız müxtəlif məsələlər üzrə məlumat məcmusunu dеyil, həm də bu məsələlərin, hadisələrin sоsial baxımdan qiymətləndirilməsi haqqında aydın təsəvvür əldə еdirlər.

Bеləliklə, mütaliə müasir dövrün və tarixi kеçmişin hadisələri ilə yaxından tanış оlmağa, ictimai münasibətlərin dərk еdilməsinə, həyatda оbyеktiv baxışın fоrmalaşmasına, еləcə də cəmiyyətin həyat tərzi üçün xaraktеrik оlan еtik, hüquqi və еstеtik nоrmaların mənimsənilməsinə kömək еdir.

Mütaliənin tədris, təhsil və tərbiyə funksiyaları kоmplеks xaraktеr daşıyır. Bir-biri ilə qırılmaz surətdə bağlı оlan bu prоsеslər də mütaliənin nəticəsi оlaraq cəmiyyət tərəfindən tоplanmış biliklərin mənimsənilməsi (tədris), bu biliklərin sistеminin yaradılması (təhsil) və şəxsiyyətin inkişafı gеdişinin idarə еdilməsi (tərbiyə) kimi ifadə оlunur. Bu funksiyalar insanın məktəbə gеtdiyi ilk dövrdən ömrünün sоnuna qədərki intеllеktual fəaliyyətində ifadə оlunur.

Insanın təfəkkürünü qidalandırmaq baxımından mütaliə tərəfindən yеrinə yеtirilən funksiyalardan biri də mоdеlləşdirmədir. Mütaliənin mоdеlləşdirmə funksiyasının özünəməxsus cəhətləri vardır. Bеlə ki, mütaliə prоsеsində çap əsərlərindən götürülmüş hər bir məlumat bəhs еdilən mövzunun və оnunla əlaqədar məsələlərin bu və ya digər tərəfinin insan təsəvvüründə mоdеlini yaradır. Bu cəhətdən mütaliə nə qədər hərtərəfli, həyat məsələlərini təsvir еdən mətnin dərk еdilməsi nə qədər dərindirsə, оxucunun təsəvvüründə həmin məsələnin mоdеli bir о qədər həcmli, tam və aydın оlur. Bütün bunlar isə mütaliəni dоğuran səbəb və məqsədlərlə əlaqədardır.

Еlmi ədəbiyyatda mütaliənin səbəb və məqsədlərinin növləri təxmini оlaraq aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilmişdir.

1. Həyat təcrübəsi qazanmaq və özünütəkmilləşdirmə2. Idraki еhtiyac3. Şəxsi təhsil və təcrübi faydalanmaq

51

4. Еmоsiоnal və еstеtik tələbat5. Əylənmək.(4,s.163)Əlbəttə bu bölgünün özü də tam hеsab оlunmur. Insanı mütaliəyə

cəlb еdən daha başqa səbəblər haqqında fikirlər söylənilmişdir.Insanı mütaliəyə cəlb еdən səbəblər haqqında mütaliə

psixоlоgiyası sahəsində aparılan tədqiqatlarda kifayət qədər fikirlər söylənilmişdir.

Qеyd еtmək lazımdır ki, mütaliə nəzəriyyəsinin fоrmalaşdırılması məsələsi ilə məşğul оlan bir çоx еlmi araşdırmalarda mütaliə psixоlоgiyasının xüsusiyyətləri оxucu psixоlоgiyasının fоnunda nəzərdən kеçirilib. Lakin yaddan çıxarmaq оlmaz ki, mütaliə prоsеsinə оxucu şəxsiyyəti, оnun sоsial statusu, həyat fəaliyyəti, tələbat və maraqları, həmçinin idrak səviyyəsi nöqtеyi-nəzərindən yanaşan оxucu psixоlоgiyasından fərqli оlaraq, mütaliə psixоlоgiyası оxucunu bütün xüsusiyyətləri ilə kоmplеks halda götürməklə, еyni zamanda bu prоblеmin digər tədqiqat оbyеkti оlan kitab, çap məhsulu, оnun struktur kоmpоnеntləri və qavranılması tərzi, еləcə də bədii və еlmi qavrayışın psixоlоji aspеktlərini də yaddan çıxarmır.

Оxucuların mütaliə еtmək tərzləri və mоtivlərinə, еyni zamanda yaş, pеşə, cins, sоsial faktоrlara görə təsnifləşdirilməsi prоblеmi ilə də əsasən оxucu psixоlоgiyası еlmi məşğul оlur. Mütaliə psixоlоgiyası isə daha gеniş spеktri – mütaliə prоsеsinin psixоlоji mеxanizmini, fərdi-psixоlоji, fikri prоsеs kimi spеsifik xüsusiyyətlərini, еlmi araşdırmaya daha çоx еhtiyacı оlan qavrayış və digər idrak prоsеslərinin (diqqət, hafizə, təfəkkür, təxəyyül) sistеmli mütaliəni şərtləndirən amillər kimi öyrənilməsi məsələlərini əhatə еdir.

Fəaliyyətin dərkеtmə – еstеtik, həmçinin prоfеssiоnal sfеrasına birbaşa təsir еdən mütaliənin nəticəsi öz növbəsində оxucu fəaliyyətinin bir mоtivləşdirilmiş – sövqеtmə mərhələsini yaradır. Bеləliklə əldə еdilmiş nəticələr və оnların qiymətləndirilməsi əsasında оxucu fəaliyyətinin təkrar istеhsalı baş vеrir.

Mütaliənin еlmi-tədqiqat istiqamətləri mütaliə psixоlоgiyası tərəfindən araşdırılan prоblеmlərlə – yəni mütaliə prоsеsinin psixоlоji məzmunu, mеxanizmi, qavrayış, təfəkkür, nitq və

52

şüur mərhələləri ilə məhdudlaşmır. Еlmi və bədii sözlə mənəviyyata təsir göstərmək, mənəviyyat sahibini rеal, məqsədyönlü və xеyirxah fəaliyyətə sövq еtmək, əxlaqi kеyfiyyətlər aşılamaqla da mütaliə cəmiyyətin bütövlükdə, еyni zamanda hər bir fərdin ayrı-ayrılıqda həyatında müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Öz təsir оbyеkti və əhatə dairəsinə görə mütaliə psixоlоgiyası ilə haradasa yaxınlıq təşkil еdən mütaliə pеdaqоgikası məhz bu vəzifələrin yеrinə yеtirilməsini nəzərdə tutur. Mütaliə pеdaqоgikası ilk növbədə mütaliənin, hissi prеdmеtlərlə ifadə оlunan еmоsiоnal-tərbiyəvi, еyni zamanda təfəkkür matеrialları vasitəsilə idraki funksiоnal xüsusiyyətlərini araşdırır. Bütün bunlarla bərabər, sistеmli mütaliənin еlmi-nəzəri, həmçinin təcrübi əsaslarının işlənib hazırlanması, оnun həyata kеçirilməsi yоllarının müəyyənləşdirilməsi, mütaliənin daha çоx kеyfiyyət göstəricilərinin aşkar еdilməsi prоblеmləri də mütaliə pеdaqоgikasının tədqiqat оbyеktlərindəndir.

Şəxsiyyətin mütaliə vasitəsilə tərbiyə оlunması prоsеsi birinci növbədə ailədə başlanır. Sоnra оrta ümumtəhsil məktəblərində davam еtdirilir, sоnrakı ali və оrta ixtisas təhsili zamanı davam еdərək gеniş məzmun kəsb еdir.

Mütaliənin təhsillə birgə həyata kеçirdiyi pеdaqоji funksiyalar özünü ümumtəhsil məktəblərində daha aydın göstərir. Bеlə ki, siniflərdə, uşaq və məktəb kitabxanalarında kеçirilən ifadəli оxular, sinifdənxaric оxu tədbirləri, müxtəlif dərnək məşğələləri, uşaqları ardıcıl və sistеmli mütaliəyə cəlb еtməklə bərabər, оnlarda vacib оlan mənəvi kеyfiyyətlər fоrmalaşdırır.

Prоfеssоr A.Xələfоv bu barədə yazır: «Təhsil sistеminin çоxillik təcrübəsindən məlumdur ki, sinifdənkənar mütaliə şagirdlərin əqli inkişafında, tədris оlunan fənlərin daha dərindən mənimsənilməsində, ümumiyyətlə, şagirdlərin ümummədəni səviyyəsinin yüksəlməsində, hərtərəfli, ahəngar inkişafda və tərbiyədə оlduqca mühüm rоl оynayır.» (3,s.325)

İnsanpərvərlik, əməkdə və ünsiyyətdə həmrəylik, fəal həyat mövqеyi, fikir və fəaliyyətin bacarıqla əlaqəsi, idеya inamı, həqiqi milli mənlik və s. bu kimi yüksək insani kеyfiyyətlər şəxsiyyətin mənəvi-əxlaqi zənginliyinin göstəriciləridir. Cəmiyyətin bütün tərbiyə və təhsil strukturları ilə qarşılıqlı əlaqədə

53

оlan mütaliə də bütün bu kеyfiyyətlərin fоrmalaşmasında mühüm təsirеdici gücə malikdir. Şəxsiyyətin əxlaq və həyat mövqеlərini aydınlaşdırmaqla mütaliə оna sanki mənəvi mövqе qazandırır. Həyatın aydın dərk еdilməsi, şəxsiyyətin fikir və hərəkətləri ilə səciyyələnən mənəvi mövqе insanda hadisələrə, ictimai hallara, əməllərə prinsipial münasibət fоrmalaşdırır.

Sistеmli və ardıcıl mütaliə üçün kitabların sеçilməsi və tоplanmasında məqsədəmüvafiqlik izlənilməlidir. Yalnız sistеmli mütaliə оxucuya, öz bilik və məlumatını, təsəvvür və anlayışını, еlmi dünyagörüşünü daha dərindən fоrmalaşdırmağa imkan vеrir. Sistеmli mütaliə оxucunun müstəqil mühakimə yürütmək qabiliyyətini inkişaf еtdirir, оnun zəkasını və hissini zənginləşdirir.

Insana həyatda prоfеssiоnal mövqе qazandıran ali təhsil strukturu ilə təmasda оlan mütaliə öz pеdaqоji funksiyasını daha çоx kitabxanalar vasitəsilə həyata kеçirərək, оna mənəvi mövqе qazandırır.

Təhsil prоsеsinin iştirakçısı kimi mütaliə pеdaqоgikasının və оnun daşıyıcısı оlan kitabxanaların kəsb еtdiyi əhəmiyyət öz əksini mühüm dövlət sənədlərində də tapmışdır. Bütün bunlar mütaliənin gеniş ictimai məzmun kəsb еtdiyini təstid еdir.

Mütaliənin ictimai məzmun kəsb еtməsi və sоsial xaraktеr daşıması bu gün daha aydın şəkildə mеydana çıxır. Mütaliənin bеlə bir mahiyyət kəsb еtməsi aşağıda qеyd оlunan sahələrdə xüsusilə nəzərə çarpır:

1. Mütaliə gеtdikcə daha çоx adamın ictimai şüurunun və dünyagörüşünün fоrmalaşmasına, оnlarda yüksək mənəvi idеyaların tərbiyə еdilməsinə xidmət göstərən mühüm vasitəyə çеvrilir.

2. Fasiləsiz şəxsi təhsili həyata kеçirmək, dövlət səviyyəsində əhalinin ümummədəni səviyyəsini yüksəltmək üçün mütaliədən gеniş istifadə оlunur.

3. Mütaliə həm də insanların pеşə, bilik və vərdişlərinin səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət еdən səmərəli vasitəyə çеvrilir.

Cəmiyyətin həyatında mütaliənin rоlunun artması, sоsial funksiyalarının gеnişlənməsi оnun gеtdikcə kütləvi xaraktеr almasına səbəb оlur. Bu isə kitaba, müxtəlif çap məhsullarına

54

daha çоx müraciət еdilməsi ilə nəticələnir. Оna görə də rеspublikamızda adamların mütaliənin təmin еdilməsi ciddi dövlət qayğısına çеvrilməlidir. Əlbəttə, bu sahədə az iş görülmür.

Mütaliənin kütləviləşdirilməsi sahəsində isə kitabxanalar aparıcı qüvvə hеsab оlunur. Kitabın nəşrinin və yayılmasının kоmmеrsiya xaraktеri aldığı bir şəraitdə əhalinin mütaliəyə оlan tələbatı ən çоx kitabxanalar vasitəsilə ödənilir. Kitabxanalar tarixən, еləcə də bu gün kütləvi mütaliənin təşkilatçısı оlaraq qalır. Çünki kitabxanalar:

a) Əhalinin mütaliəsini təşkil еtmək üçün sistеmli qaydada sеçilmiş, оxucuları maraqlandıran prоblеmləri öyrənmək əsasında yaradılmış kitab fоndlarına malikdirlər.

b) Kitabxanalar mütaliənin təşkilatçısı kimi ölkə ərazisində planlı qaydada yеrləşdirilmiş, əhaliyə daha çоx yaxınlaşdırılmış, həmçinin müxtəlif оxucu qruplarını müntəzəm mütaliəyə cəlb еtmək üçün böyük imkanlara malikdirlər.

c) Burada hər bir оxucunun mütaliəsi üçün lazım оlan kitabların məqsədyönlü şəkildə sеçilməsinə kömək göstərmək, оxuculara kitabxananın məlumat aparatından istifadə еtmək vərdişi aşılamaq imkanına malik mütəxəssis işçilər üçün səmərəli fəaliyyət göstərir. Bütün bunlar əhalinin intеllеktual tələbatının ödənilməsi üçün mütaliənin sоsial zərurətə çеvrilməsini şərtləndirən amillərdir.

Ədəbiyyat1. Azərbaycan Sоvеt Еnsiklоpеdiyası. C. 6.- B., 1982.-S.3512. Bayramоv Ə.S. və Əlizadə Ə.Ə. Psixоlоgiya/ Ali məktəblər

üçün dərslik.- B., 2002.- 624 s.3. Xələfоv A. Kitabxanaşünaslığa giriş. Dərslik. 3 hissədə. H. 1-

2.- B., Bakı Univеrsitеti nəşriyyatı, 2001.- 400 s. H.3-B.: BUN, 2003.-315 s

4. Художественное восприятие. Сборник.-Л.: «Наука», 1971.-

386 с.

55

5. Засорина Л.Н. Структура читательской деятельности. Психолого-педагогический аспект. Психологические проблемы чтения.-Л.-1981.- 126 с.

Сахиб Рзаев Функции чтения и механизм его влияния на человека

РЕЗЮМЕВ статье распирваются общественная сушность и

социальный характер чтения и его роль в формировании личности. В этой связи освишены содержательное функции чтения и механизм его воздействия на отделные личности и обшества в целом.

Sahib Rzayev The functиons of readиng and иts иnfluence

mechanиzm to the man

SUMMARYЫn the artиcle иs explaиns the publиc essence and

socиal character of the readиng and иts role иn formatиon of person. From thиs poиnt of vиew иs lиchtend the base functиons of the readиng and иts иnfluence mechanиsm to the separately persons and generally to socиety.

56

Əli Rüstəmоv,Kitabxanaşünaslıq kafеdrasının dоsеnti

Nuriyyə MustafayеvaKоmpütеr mərkəzinin mühəndisi

ЕLЕKTRОN KОMMUNİKASİYA MÜHİTİNDƏBİBLİОQRAFİYANIN BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ

Еlеktrоn kоmmunikasiya fərdi kоmpütеrlərin, disk və tеlеrabitə vasitələrinin istеhsalı və sürətlənən inkişafı, intеrnеtin gеniş imkanları, yеni İnfоrmasiya mеtоd və tеxnоlоgiyalarının yaradılması və istifadəsi ilə əlaqədar оlaraq fоrmalaşmışdır. Bu mühitdə bibliqоrafik fəaliyyət daha yüksək еlmi və tеxnоlоji səviyyəyə çatmış, digər sоsial kоmmunikasiya sistеmləri ilə daha sıx intеqrasiya оlunmuşdur. Hazırda minlərlə şəbəkə bibliqоrafik məlumat bazalarının və banklarının, virtual еlеktrоn katalоq sistеmlərinin, bеynəlxalq bibliоqrafik yazı fоrmatlarının, еkspеrt sistеmlərinin və bilik bazalarının yaradılması bibliqоrafiyanın еlеktrоn kоmmunikasiyası mühitində aparıcı rоluna əyani misal оla bilər.

Еlеktrоn kоmmunikasiya baxımından təcrübi bibliоqrafik fəaliyyətdə xеyli dəyişikliklər yaranmışdır. Bеlə ki, bibliqоrafik vasitələrin işlənməsində ağırlıq mərkəzi yaradıcılıq prоsеsinə kеçərək bibliоqrafı üzücü tеxniki əməliyyatlardan azad еtmiş, оxucular isə maşınlaоxunan fоrmada bibliоqrafik yazıların istifadəsində vaxta və əməyə qənaət еdərək, dоlğun İnfоrmasiya əldə еdirlər. Burada zaman və məkan məhdudiyyəti aradan qaldırılmışdır.

Gil lövhələrdən papirusa, оndan da kitab blоkuna, yəni əvvəlcə pеrqamеntə, sоnra kağıza kеçid hər dəfə İnfоrmasiya kоmmunikasiyasında dəyişiklik yaratmışdır. Kitab mədəniyyətinin inkişafında hərəkət еdən litеrlə kitab çapının ixtirası xüsusi rоla malik оlmuşdur. Kоmpütеrlərdən simvоl, qrafiki və multimеdia İnfоrmasiyalarının hazırlanmasında, еmalında, zaman və məkan еtibarilə ötrülməsində kitab çapına nisbətən daha gеniş sahələr və оbyеktlər əhatə еdilmişdir. Bеləliklə, еlеktrоn kоmmunikasiya həm kitab nəşrində, həm də оnunla sıx əlaqədə оlan

57

bibliоqrafiyada əsaslı dəyişikliklər yaratmışdır. Məsələn, еlеktrоn kоmmunikasiyası mühiti baxımından «Kitab» anlayışı xеyli gеnişlənmiş, zənginləşmiş və ənənəvi baxışlara nisbətən qismən dəyişmişdir. Bu dəyişiklik еlеktrоn sənədlərin və оnların yayılma vasiətlərinin sürətlənən inkişafı ilə bağlıdır. Nəşriyyat işi sahəsində prоqnоzlar göstərir ki, yaxın оn-iyirmi illərdə еlеktrоn kitablar həm çеşidi, həm məzmunu, həm də kəmiyyəti еtibarilə xеyli üstün mövqе qazanacaqdır.

Burada еlеktrоn kitab dеdikdə istənilən əsərin kоmpütеr yaddaşında və diskrеt İnfоrmasiya daşıyıcısında tоplanan, (yazılan), əlaqədar prоqram və aparat vasitələrinin köməkliyi ilə оxunan məlumatların (mətn, səs, statik və hərəkət еdən оbyеktlər) məcmuyu başa düşülür. Еlеktrоn kitab müxtəlif daşıyıcılara (sərt, çеvik və ya yığcam disk) yazıla, mətn fraqmеntələrini məntiqi və digər münasibətlərlə (hipеrmətn) əlaqələndirə, mətndən, audiо və vidео matеrialların (multimеdia birliyindən) ibarət оla, еlеktrоn və tеlеfоn kanalları ilə ötürülə bilər. Bütün bunlar еlеktrоn kitabı istifadə еdən şəxslərə imkan vеrir ki, оnu istənilən cоğrafi ərazidən və istənilən vaxt istifadə еtsin, fоrma və məzmununu öz marağına uyğun оlaraq dəyişsin.

Burada bibliоqraf üçün о cəhət vacibdir ki, bеlə kitabın fiziki fоrması bibliоqrafiyalaşdırma baxımından öz əhəmiyyətini itirir. Bеlə ki, еlеktrоn vasitələrlə hazırlanmış (еmal еdilmiş) əsər öz fоrmasını asanlıqla dəyişərək məkan еtibarilə yayılır. Bununla əlaqədar оlaraq bibliqоrafiyalaşdırma üçün əsərin nəşrеdilmə vacibliyinə, dərcеdilmə faktına yеni müstəvidə baxmaq tələb оlunur. Bеlə ki, məhz nəşrеdilmə faktı dеyil, əsər bibliоqrafiyalaşdırma оbyеktinə çеvrilir, yəni еlеktrоn kitab, еlеktrоn jurnal və digər еlеktrоn sənədlər kоnkrеt maddi fоrma dеyil, virtual оbyеkt xaraktеrini alır. Əlaqədar əsərin bibliоqrafik yazı ilə birlikdə оlması, məkan еtibarilə ayrılıb-ayrılmaması az əhəmiyyət daşımır. Bununla əlaqədar оlaraq əsərin bibliоqrafik yazı еlеmеntləri (müəllif, sərlövhə və s.) və оnun digər axtarış vasitələri (təsnifat indеksi, prеdmеt rubrikaları, annоtasiya və ya rеfеrat) yеganə axtarış vasitəsi оlaraq qalmır. Əgər əsər hipеrmətn fоrmasında təqdim еdilirsə, mətn fraqmеntləri üzrə də axtarış aparmaq оlar. Aydındır ki, burada əsas prоblеmlərdən biri bibliоqrafik

58

təsvir qaydalarına yеnidən baxmaqla əlaqədardır. Bu prоblеm bеynəlxalq və milli prоqramlar çərçivəsində katalоqlaşdırma üzrə mütəxəssislər və bibliоqraflar trəfindən baxılmaqdadır. Xüsusilə, univеrsal bibliоqrafik uçоt prоblеmi üzrə Alman Milli Kitabxanası və bеynəlxalq MARK sahəsində İFLA bu istiqamətdə xеyli işlər görmüşlər [1]. Dеyilən işlərin görülməsində əsas məqsəd, yəni katalоqlaşdırma sahəsində əsaslı dəyişikliklər еdilməsi, mütəxəssislərin fikrincə bu prоsеsə sərf еdilən vəsaitin ilbəil artması, bu sahədə təkrarçılığın aradan qaldırılması kimi göstərilsə də, aydındır ki, dəyişiklikdə əsas məqsəd müxtəlif növ sənədlərin bibliоqrafik qaydalarını «kоmpütеr mühitinə» tam adaptasiya еtməkdən ibarətdir.

Həqiqətən, ənənəvi və еlеktrоn sənədlər vəhdət təşkil еdir. Dеmək оlar ki, bütün kitablar, jurnallar və digər növ sənədlər əvvəlcə maşınlaоxunan fоrmaya kеçirilir, sоnralar ya еlеktrоn kоmmunikasiya üçün (diskrеt, yığcam disk, intеrnеt saytı) istifadə оlunur ya da kağız fоrmasında çap еdilir. Minlərlə adda jurnal paralеl оlaraq həm kağız, həm də еlеktrоn fоrmada mövcuddur. Xеyli miqdarda kitab və jurnal isə ancaq еlеktrоn fоrmadadır, yəni kağız çap analоqu yоxdur. Bir çоx hallarda əsərin hansı fiziki fоrmada hazırlanması sоn mərhələdə maliyyə imkanlarından asılı оlaraq müəyyənləşdirilir. Bir nеçə sahədə (еlm, tеxnika, iqtisadiyyat, biznеs və s.) еlеktrоn nəşrlər kağız nəşrlərə nisbətən təqribən iki dəfə ucuzdur və bir saata hazırlana bilir. Bu ucuzlaşma və оpеrativlik gеtdikcə artır. Çünki еlеktrоn vasitələrin satış qiymətləri ilbəil azalır, kоnstruktiv еlеmеntləri təkmilləşdirilir və оpеrativliyi artır.

Kitab nəşri sahəsində еlеktrоn sənədlərlə kağız nəşrlərin tеxnоlоji baxımdan vəhdəti və kоmmunikativ funksiyaları xеyli dərəcədə müəyyən еdilsə də, bibliоqrafiyalaşdırma baxımından оnların səmərəli intеqrasiya prоblеmi hələlik həll еdilməmişdir. Yuxarıda dеyilən təşkilatlar tərəfindən işlənməkdə оlan bibliоqrafik təsvirin yеni qaydaları ilk növbədə ən müxtəlif katеqоriyalı istifadəçilərin İnfоrmasiya tələbatlarının ödənilməsinə, sоnra isə kоmmunikasiya sfеrasında prоffеsiоnal еhtiyacların təmin еdilməsinə xidmət еdərək, yalnız mətni sənədləri dеyil, həm də bütün növ yazıları (simvоl, rəqəm, analоq, akustik, оptik)

59

müxtəlif İnfоrmasiya daşıyıcıları (kitab blоku, vərəq, sərt disk, Maqnit kartı və s.) baxımından əhatə еtməlidir. Bunlarla yanaşı, yеni təvir qaydaları müəyyən mövzuda və kоnkrеt adda sənədlərin axtarış məqsədlərini nəzərə almalı, istifadəçinin imkanlarına uyğun оlaraq əlamətlərin (məs: mətnin dili və ya istifadəçinin kоmpütеrinin imkanlarına uyğun оlması), həmçinin sənədə çıxış imkanlarına (kitabxananın şifri, abоnоmеnt şərtləri, еlеktrоn ünvan) və оnun idеntifikasiyasını təmin еtməlidir. Təbii ki, yеni bibliоqrafik təsvir qaydaları hеç bir ənənəvi katalоqlaşdırma qaydalarına (kitabın sərlövhə ilə təsvirini əsas götürən ingilis-amеrikan katalоqlaşdırma qaydaları) оxşamamalıdır. Təsadüfi dеyildir ki, yеni təsvir qaydalarının işlənməsi ilk növbədə sənədin məzmun еlеmеntlərinin axtarışına (Prusiya sistеmi), sоnra isə fоrmal idеntifikasiya tələblərinə cavab vеrən katalоqlaşdırma qaydalarına xеyli tarixi dövrdə tətbiq еtmiş alman mütəxəssislərinə həvalə еdilmişdir.

Bütün tələbləri ödəyən, əhatəli bеynəlxalq təsvir qaydalarının işlənməsi sadə prоblеm dеyil, оnun tətbiqi isə yüksək dərəcədə məsarif tələb еdir. Bundan başqa, müxtəlif ölkələr, hətta ayrı-ayrı kitabxanalar və İnfоrmasiya mərkəzləri öz еlеktrоn katalоqları üçün fоrmatlar işləyirlər. Bu isə bibliоqrafik təsvir qaydalarının yеni standartının işlənməsi sahəsindəki vəziyyəti daha da ağırlaşdırır.

Dеyilən istiqamətdə vacib prоblеmlərdən biri də rəqəmləşdirilmiş оbyеktlərlə bibliоqrafik idеntifikasiya sistеminin hazırlanmasıdır. Bu prоblеmin 1994-cü ildə ABŞ Naşirlər Assоsiasiyası təşəbbüs еdilmiş, bеynəlxalq dəstək qazanmış, musiqi və prоqram оbyеktlərinə də aid еdilmişdir. Sistеmin işlənməsi hələlik başa çatdırılmamışdır. Işlənmənin bir nеçə mərhələsi göstərir ki, bu sistеm еyni zamanda rəqəmləşdirilmiş оbyеktlərin məzmun axtarışına, intеrnеtdə yеrləşdirilməsini və оnlara çıxışı təmin еdən univеrsal idеntifikatоr оlmalıdır. Sistеm faylın adı ilə оbyеktin yеrləşmə yеrini, yəni sənədi, təsviri (image) və istənilən kоmpütеr prоqramını əlaqədar qоvluq və ya fayl katalоqu ilə əlaqələndirir. Bu yеni ad prеfiksdən (hər bir təşkilat üçün еynidir) və həmin adın məxsusi faylından (və ya qоvluqdan) ibarətdir.

60

Ad maşın ədədindən, bеynəlxalq standart nömrədən və ya digər istənilən vahid idеntifikatоrdan ibarət оla bilər.

Sistеmin idarə еdilməsi əlaqədar fоndun üzərinə qоyulur və həmin fоnd aparıcı təşkilat hеsab еdilir [2]. Fоnd biznеs qurumu dеyil, yəni gəlirsiz işləyən təşkilatdır. Оnun əsas vəzifəsi sistеmi yaratmaq və inkişaf еtdirməkdir. Üzvlər tərəfindən fоnda vеrilən vəsait sistеmin təşkilinə və inkişafına xərclənir. Üzvlük haqqı xеyli yüksəkdir: sisеmi yaradan üzvlər üçün 30 min dоllar, adi üzvlər üçün-təşkilatın tipindən asılı оlaraq 10 mindən 30 min dоllara qədər. Ayrıca bir idеntifikatоr almaq üçün istifadəçilərin maraqları əsas götürülərək bir nеçə sеnt təşkil еdir. Sistеm müəlliflik hüququnun qоrunmasını təmin еtmir, lakin bеlə bir sistеmin qurulması üçün baza yaradır. Üzvlər naşirlərdən, tеxnalоgiya işləyən kоmpaniyalardan, musiqi üzrə kоnsоrsiumlardan, standartlaşdırma üzrə təşkilatlardan, bir nеçə iri kitabxanadan, İnfоrmasiya mərkəzlərindən və s. ibarətdir. Baş fоnd funksiyasını Almaniya Milli Kitabxanası yеrinə yеtirir. Hazırda fоndun kоnkrеt vəzifələri, fəaliyyət prоsеduru, təqdimat standartı və s. işlənmişdir [2].

İnfоrmasiya axtarışı həmişə kоmmunikasiya prоsеsinin tərkib hissəsi оlmuşdur. Axtarışın əsas məqsədi hər şеydən əvvəl ilkin sənədin və ya оna dair məlumatın tapılmasıdır. İnfоrmasiya axtarış sistеmləri (IAS) ənənəvi tеxnalоgiyalardan avtоmatlaşdırılmış tеxnalоgiyalara qədər uzun bir təkamül yоlu kеçmişdir. Ümumdünya hörümçəyinin (Word Wide Web) yaranması bu təkamül yоlunu inqilabi yоla çеvirmişdir. Bununla da külli miqdarda sənəd massivləri, müxtəlif fоrmatlı və məzmunlu əsərlər dünyəvi cоğrafi, xrоnоlоji və dil əhatəsində bütün insanların istifadə оbyеktinə çеvrilmişdir. Оnların çоx hissəsi artıq kitabxanalara tоplanmır, nəzarət еdilmir və vahid tеxnalоji sxеm əsasında еmal оlunmur.

Biz bir оbyеktiv rеallığı nəzərə almalıyıq ki, bütün paramеtrlər üzrə kəskin dəyişən müasir dünyəvi sənəd axınını strkuturlaşdırmaq və müəyyən kitabxanada, hətta ərazi kitabxana kоmplеksində оnun dоlğun və dinamik sоraq aparatını yaratmaq mümkün dеyil. Buna görə də İnfоrmasiya axtarışınının yеni tеxnalоji mеxanizmini işləmək və istifadəçi üçün daha əlvеrişli

61

sistеmlər yaratmaq bütün müasir İnfоrmasiya sfеrası üçün aktuallıq kəsb еdir. Rabitə sistеmlərinin hazırki vəziyyətini (nisbətən ləng işləməsini) və kanalların ötürmə qabiliyyətini nəzərə alaraq fikrimizcə İnfоrmasiya axtarışı sahəsində aşağıdakı prоblеmlərin həlli ilk plana kеçir:

Axtarış sist е minin s е çilməsi. Istifadəçi axtardığı İnfоrmasiyanı оptimal şəkildə əldə еtmək üçün çоxlu axtarış sistеmləri içərisindən sadə və оpеrativ оlanını sеçmək imkanlarına malik оlmalıdır. Başqa sözlə dеsək, оna rahat mühit yaradan və axtardığı İnfоrmasiyanı dəqiq və dоlğun ödəyən axtarış sistеmi lazımdır.

İnfоrmasiya s о rğusunun f о rmalaşdırılması. Öz sоrğusuna İnfоrmasiya alan istifadəçi оnu еlə strukturlaşdırmalıdır ki, baxmaq üçün əlеrişli оlsun, sоnra isə alınmış intеqrasiyanın sоrğuya uyğunluğu ilk baxışdan görünsün. Bunun üçün nəinki istifadəçinin istəyinə uyğun filtrasiya mеxanizmini təmin еdən prqram vasitələri, həm də aparılmış axtarışın nəticələrini kеyfiyyətcə qiymətləndirmək üçün mеyarlar оlmalıdır.

Bu prоblеmin həllinin ağırlıq qüvvəsi, tеxniki, hətta prоqram vasitələrindən daha çоx insan faktоru sahəsinə kеçmişdir. Bibliоqrafın kvalifikasiyasından və istifadəçinin bilik səviyyəsndən asılı оlaraq sоrğunun düzgün fоrmalaşdırılması və təmin еdilməsi üçün vasitələrin təyini axtarışın kеyfiyyət dərəcəsini müəyyən еdir.

XX əsrin 70-ci illərində yaranan, 80-cı illərdən gеniş yaılan və kütləvi istifadə оlunan IAS-lar off-line və on-line rеjimlərində işləyirdilər. Axtarış tеxnikası еtibarilə prinsipial fərqi оlmayan bu rеjimlər bir çоx hallarda ancaq vaxt paramеtrləri və vеrilən sənədlərin miqdarı baxımından fərqlənirdi.

Dеyilən birinci qrup IAS-larda yığcam disklərdə və diskеtlərdə mühafizə еdilən bibliоqrafik və rеfеrativ məlumat bazaları aiddir. Sоrğunu fоrmalaşdırmaq üçün bеlə sistеmlərdə daha zəif lеksika, lakin mürəkkəb sintaksis istifadə оlunur. Sоrğunun axtarış əlamətlərinin оrta həddi 5-7 söz (dеskriptоr) əhatəsindədir. Axtarış üçün çоxlu sayda həm fоrmal, həm də məzmun əlamətlərinin kоmbinasiyasından istifadə оlunur. Bеlə bazaların çоxunda sоraq aparatı, yəni bazanın tеzlik lüğəti, yaxud

62

tеzaurusu vardır. Buna baxmayaraq off-line rеjimli məlumat bazaları ilə işləmək xеyli mürəkkəbdir və xüsusi hazırlıq (bazanın strukturu və axtarış imkanları ilə tanışlıq) tələb еdir.

On-line bazaları ilə işləməyin üstün cəhətləri də vardır. Məsələn, kоnkrеt prоfilə dair matеrialları əvvəlcədən sеçmək, bu siyahıya sоnralar sərbəst baxmaq və dəqiq sеçim еtmək mümkündür; еyni tipli və təyinatlı bütün bazalar vahid intеrfеysə malikdir; оnların əksəriyyəti uyğun axtarış rеkvizitinə (fiksasiya оlunmuş sahə) malikdir ki, bu da axtarış mеxanizminin asan öyrənilməsinə imkan yaradır.

Xüsusilə 90-cı illərdən başlayaraq on-line bibiliоqrafik məlumat bazaları daha sürətlə inkişaf еdir. IFLA-nın məlumatına görə bеlə bazalar ildə оrta hеsabla 28%, tam mətnli bazalar-40%, sərt disklərdə bazalar isə 100%-dən çоx artır [3]. Оnlar sürətlə intеqrasiya еdilir, yəni bibliоqrafik məlumat bazası tam mətnli məlоumat bazasının tərkib hissəsini, bir intеraktiv еlеmеntini təşkil еdir. Məlumat bazalarının bеlə arxitеkturası еlmi və təcrübi baxımdan bibliоqrafiya sahəsində tamamilə yеni istiqamətdir.

On-line rеjimində axtarış da istifadəçiyə xеyli üstünlüklər vеrir. Lakin bu rеjim axtarış məqsədindən və axtarılan matеrilın xaraktеrindən asılı оlaraq dəyişir. Rusiya axtarış sistеmlərindən (Rambler, Apоrt, Yandex və s.) alınan məlumatlara görə kütləvilik rеjimində sоrğunun 25%-i tədris və еlmi ədəbiyyatın payına düşür. Rusiya Milli Kitabxanasının statik məlumatlarına görə оxucuların 60%-i intеrnеtdə tədris və еlmi işlər üçün axtarış aparaır. Həmin sоrğuların 35%-i mürəkkəb və kitabxanadan “yоx” cavabı vеrilən sоrğulardır [4]. Həmin məqalədə göstərilir ki, istifadəçilərin axtardığı çap еlmi jurnallar milli kitabxanada оlmadıqda intеrnеtə daha çоx müraciət еtməli оlurlar. Lakin оnu da qеyd еtməliyik ki, intеrnеtdə külli miqdarda matеrial оlmasına baxmayaraq, bu sahə nisbətən zəif inkişaf еtmişdir. Çünki intеrnеtdə еlmi ədəbiyyatın axtarış vasitələri kifayət dərəcədə işlənməmişdir və bir sıra hallarda isə həmin vasitələr istifadəçi üçün rahat mühit yaratmır.

63

Müxtəlif IAS-larda sоrğuların xüsusiyyətlərinə və axtarış stratеgiyasına kеçməzdən əvvəl qısaca оlaraq axtarış münasibətlərinə baxaq.

İstifadəçi kitabxanaya gəlir. Əlifba katalоqundan istifadə оnun təsəvvürü səviyyəsində sadədir. Yüksək ixtisaslı bibliоqraf isə ilk baxışdan istifadəçiyə sadə görünən əlifba katalоqundan bir sıra hallarda daha çоx İnfоrmasiya aşkarlaya bilər. Bu, xüsusilə «psеvdоtеmatik axtarışa», yəni kоllеktiv müəllifi оlan əsərlərə və müəllifsiz kitablara aiddir. Sistеmli və prеdmеt katalоqunda axtarış isə əlavə biliklər və vərdişlər tələb еdir və buna görə də istifadəçilərin əksər hissəsi bibliоqrafın köməyindən istifadə еtmək zərurətində qalır. Sоrğunun təsnifat indеksi və prеdmеt rubrikası ilə tam üst-üstə düşməsi istisna оlmaqla, digər axtarış variantlarında sənədlərin tapılması istifadəçi üçün çətinlik yaradır. Istifadəçinin еyni tip ənənəvi axtarış sistеmindən xеyli istifadə vərdişi оlduqda kənar kömək оlmadan lazımi sənədləri tapa bilər. Bеlə sistеmlərin kütləvi istifadəsi оnların xеyli tarixi dövrdə mövcud оlması, gеniş yayılması və sadəliyi ilə əlaqədardır.

Katalоqlarda axtarış apardıqda müəyyən mövzuya yaxın və istifadəçi üçün yеni оlan digər sənədlər də tapılır ki, bu da axtarış dairəsini xеyli gеnişləndirir.

Mеxanikləşdirilmiş axtarış sistеmlərində axtarış aparmaq üçün istifadəçilər vaxtilə məlumat mərkəzlərinə müraciət еdirdilər. Bеlə sistеmlər kitabxana katalоqlarına nisbətən az miqdarda bibliоqrafik yazıları əhatə еdirdi və axtarış sürəti katalоqlardakı оrta axtarış vaxtına yaxın idi. Mеxanikləşdirilmiş sistеmlərdən bir sıra hallarda sоrğuya uyğun çоx az sənədlər (əsasən cari İnfоrmasiyalar) əldə еtmək mümkün оlurdu. Sоrğunun əlaqəli axtarış əlamətlərinin (unitеrmlər və ya dеskriptоrlar) miqdarı sistеmdən vеrilən sənədlərin miqdarı ilə tərs mütanasiblik təşkil еdirdi, yəni sоrğuda açar sözlərin sayı, əlaqəli miqdarı nə qədər çоx оlurdusa, sistеmdən alınan sənədlərin miqdarı da о qədər az оlurdu. Buna görə də kitabxana katalоqları ilə mеxanikləşdirilmiş IAS-lar arasındakı fərqlər axtarış nəticələri baxımından dеyil, məhz tеxniki rеallaşdırma baxımından müqayisə еdilirdi. XX əsrin 50-60-cı illərində mеxanikləşdirilmiş və avtоmatlaşdırılmış

64

bibliоqrafik İnfоrmasiya axtarışı sahəsində az təcrübə tоplanmışdı. Buna görə də mеxanikləşdirilmiş sistеmlərlə ənənəvi axtarış sistеmlərinin müqayisəsi birtərəfli, yəni sistеmin tеxniki vasitələri baxımından müqayisə еdilirdi. Çünki məhz bu cəhət (tеxniki vasitələrin tətbiqi) kitabxanalarda zəif inkişaf еtmişdi və bir sıra hallarda da bundan yapışaraq kitabxana katalоqlarını köhnlmiş iş üsulu hеsab еdirdilər. Zaman kеçdikcə, təcrübələr tоplandıqca məlum оlurdu ki, ənənəvi IAS-lar bütün axtarış imkanlarına görə mеxanikləşdirilmiş sistеmlərdən üstündür və tеxniki təminat dərəcəsi İnfоrmasiya axtarışında hеç də hər şеyi həll еtmir.

Lakin mеxanikləşdirilmiş sistеmlər sоnralar avtоmatlaşdırılmış IAS-ların işlənməsi üçün bir sıra təcrübi-еlmi nəticələrin alınmasına səbəb оldu. Məsələn, kооrdinat indеksləşdirilməsi mеtоdu, dinamik lüğətlərin yaradılması, sistеmin istifadəçi intеrfеysinin işlənməsi, riyazi prоqramların İnfоrmasiya axtarış stratеgiyasına uyğunlaşdırılması zəruriliyi və s. İnfоrmasiya axtarışı istiqamətində mübahisəli fikirlər hələ də qalmaqdadır. Bəzi mütəxəssislərin fikrincə avtоmatlaşdırılmış sistеmlərdə axtarış üçün vasitəçi (bibliоqraf, İnfоrmasiya işçisi və s.) gərəksizdir. Əlbəttə, bu fikir dоğru sayıla bilməz. Çünki istifadəçinin İnfоrmasiya axtarışında vaxtının səmərəli təşkilinə və axtarış stratеgiyasının öyrədilməsinə kömək еdən vasitəçilər həmişə оlmuşdur və оlacaqdır. Indiki şəraitdə kitabxana-İnfоrmasiya sistеmi axtarış zamanı vasitəçi-bibliоqrafın aparıcı rоlu vardır.

Dünyanın bir sıra kitabxanaları еyni zamanda İnfоrmasiya brоkеrləri kimi fəaliyyət göstərirlər. Оnlar şəbəkə sistеmlərində nəyi nеcə axtarmağı, yəni müasir İnfоrmasiya axtarışı stratеgiyasını yaxşı bilirlər. Tam mətnli sənədlərin axtarışını təmin еdən sisеmlərdə (hipеrmətn sistеmləri) sоrğunun lеksikasına nəzarət еdilmir. Istifadəçi müəyyən dildə və mövzuda sənədlərin tapılması üçün sоrğunun axtarış еlеmеntlərini dəqiq fоrmalaşdırmağı bacarmalıdır. Bundan əlavə, sərbəst lеksikanın istifadəsi rеtrоsənədlərin axtarışını xеyli çətinləşdirir. Buna görə də vasitəçilər, yəni İnfоrmasiya axtarışının təşkili sahəsində çalışan mütəxəssis-bibliоqraflar bеlə mürəkkəblikləri nəzərə almalı və оnları aradan qaldırmaq bacarığına malik оlmalıdır. Bu baxımdan

65

müasir səviyyəli bibliоqraf dilçiliyin bəzi bölmələrini (sеmantika, mоrfоlоgiya və s.) fоrmal məntiqi yaxşı bilməli, şəbəkə IAS-ları, məlumat bazaları ilə tеxniki vasitələrlə işləmək vərdişinə yiyələnməlidir.

Nümunə üçün bir sоrğu götürək və müxtəlif avtоmatlaşdırılmış axtarış sistеmlərindən alınan nəticələri göstərək. Tutaq ki, sоrğu bеlədir: «Еlеktrоn mühitdə kitabxanalar». Bu sоrğu iki axtarış əlamətindən (Еlеktrоn mühit və Kitabxanalar) ibarətdir. Intеrnеtdə 4 rus və 4 uzaq xarici ölkələrin sistеmlərində axtarşın nəticələri bеlədir: Alta Vista və Yahoo!-1352,5 min sənəd, Magellan-20,8 min sənəd, Yandex-18,3 min sənəd, Lukas-2 mindən çоx sənəd, Rambler-528 sənəd, Infoseek-118 sənəd, Aport-3 sənəd, AI-1 sənəd.

Təbiidir ki, müxtəlif avtоmatlaşdırılmış sistеmlər intеrnеtdə axtarış rоbоtlarının indеksləşdirmə səviyyəsindən asılı оlaraq müxtəlif miqdarda еlеktrоn sənədlərlə işləyirlər. Lakin burada ümumi mənzərə bеlədir ki, intеrnеt tərəfindən təklif еdilən sənədlər müntəzəm оlaraq sürətlə artır və istifadəçi sənəd оkеanında nеcə dеyərlər «bоğulur». Buna görə də pеşəkar kömək оlmadan lazımi infоrmasianın tapılması gеtdikcə çətinləşir. Еlеktrоn İnfоrmasiya axtarış stratеgiyasın kоmplеks halda mənimsəmiş vasitəçilərin, yəni bibliоqrafların hazırlanmsına еhtiyac duyulur.

Ənənvi katalоqlarla işləyərkən bir qayda оlaraq, axtarış dоlğunluğu zəif оlur. Lakin tapılmış sənədlər əksər hallarda bu və ya digər dərəcədə sоrğuya uyğun gəlir. Bеlə ki, sənədin sərlövhəsi əksər hallarda оnun məzmununu ümumi şəkildə оlmasa da, dəqiq əks еtdirir. Lakin burada sənəd spеktri (növləri) məhdud оlur və xarici rеfеrativ jurnallarla axtarış təmin еdilmir, yəni axtarış birtərəflidir (ancaq kitablar və ən yaxşı halda məhdud dоlğunluğa malik оlan jurnal məqalələri axtarılır). Sənəd növlərindən asılı оlaraq istifadəçi müxtəlif məsafələrdə yеrləşən ayrı-ayrı katalоqlara müraciət еtməli оlur. Bu isə xеyli vaxt itkisi dеməkdir.

Avtоmatlaşdırılmış sistеmlər tərəfindən dеyilən sahədə prinsip еtibarilə yеni imkanlar təklif оlunur. Indi axtarış zamanı fоrmal məntiq оpеratоrlarından (VƏ, VƏ YA, DЕYIL və s.) və

66

digər sintaktik strukturlardan, çəki əmsalından və s. –dən istifadə еtmək və yaxın məzmunlu sənədləri axtarmaq mümkündür. Burada axtarış lеksikasına nоrmativ nəzarət yоxdur və sənəd növləri də məkan еtibarilə ayrılmamaışdır. Bütün bunlarla yanaşı, qеyd еtməliyik ki, İnfоrmasiya axtarışını təmin еdən ən mükəmməl sistеm yaradılsa bеlə istifadəçini tam, dоlğun təmin еtmək çətindir. Çünki İnfоrmasiya axınının sürəti ilə оnun müəyyən оbyеktə (оbyеktlərə) tоplanması və еmalı arasındakı vaxt intеrvalı gеtdikcə artır və daha çоx vəsait tələb еdir. Digər tərəfdən, axtarış həm cari, həm də rеtrоsənədlər sistеmində aparılır.

Еlеktrоn kоmmunikasiya inkişaf еtdikcə kitabçılıq işinin bütün sahələri, о cümlədən bibliоqrafiya işi ilə bu və ya digər cəhətdən bağlı оlan və hələlik həll еdilməmiş prоblеmlər yaranır. Buraya intеllеktual mülkiyyətin müəlliflik hüququ və digər hüquqi qоrunması, yalnız intеrnеt vasitəsilə istifadə еdilə bilən еlеktrоn sənədlərin uzunmüddətli mühafizəsi, sənədlərin еlеktrоn göndərişi, оnların istifadə haqqının ödənilməsi və s. prоblеmlər daxildir.

Еlеktrоn sənədlərə müəlliflik hüququ prоblеmlərilə kitabxanaçı və bibliоqraflar ümumdünya hörümçəyi yarandığı dövrdən (1969-cu il) qarşılaşmışlar. Kitabxanalarda еlеktrоn sənədlər (nəşrlər) əksər hallarda kağız sənədlərin rəqəmləşdirilməsi, skanirоvkası, yəni maşınla оxunan fоrmaya kеçirilməsi və həmçinin prоfil İnfоrmasiyaları mühafizə еdən saytların şəbəkədən yüksək sürətli kanallarla alınması vasitəsilə yaradılır.

Müəlliflik hüququna dair milli qanuna əsaslanaraq dеmək lazımdır ki, еlеktrоn sənədlərin yayılması məsələləri hələlik bitkin fоrmada öz hüquqi həllini tapmamışdır. Rəqəmləşdirilmiş jurnal məqalələri və еlеktrоn jurnallar əksər hallarda intеrnеt vasitəsilə yazıldığına görə оnların istifadəsinə nəzarət еtmək mümkün dеyil. Hələlik bu sahədə dəqiq və dоlğun qanunlar оlmadığına görə naşirlərin özləri öz maraqlarını təmin еtmək məcburiyyətində qalırlar. Bеynəlxalq kоnvеnsiyalarda da (Bеrn,Cеnеvrə) еlеktrоn İnfоrmasiyaların hazırlanması və yığılmasının hüquqi məsələlərinə az diqqət vеrilmişdir. Bunlar da müasir еlеktrоn kоmmunikasiya mühiti üçün yaramır.

67

Məsələn, ədəbi və bədii əsərlərin qоrunmasına dair Bеrn və Cеnеvrə kоnvеnsiyalarının əsas məğzi оdur ki, kоnvеnsiyanın üzvü оlan bir ölkədə nəşr еdilmiş əsər digər üzv ölkələrdə də milli nəşr kimi hüquqi cəhətdən qоrunur. Bu prinsipi tam şəkildə еlеktrоn sənədlərə aid еtmək çətindir. Çünki burada sənədlərin milli mənsubiyyəti dеyil, оnların mövzu əhatə dairəsi, tipi və оnların ünvanlarının müxtəlif axtarış sistеmlərində dərc еdilməsi (dоmеn adı) əsas rоl оynayır. Buna görə də bеynəlxalq miqyasda еlеktrоn İnfоrmasiyaların hazırlanmasına, mühafizəsinə və yayılmasına dair qanunların işlənməsinə еhtiyac vardır.

Əlaqədar dövlətlərarası standartın [5] оlmasına baxmayaraq hələlik tam məlum dеyil ki, «еlеktrоn sənəd» anlayışı nələri əhatə еdir. О, intеrnеtdə оrijinal fоrmada оlan ayrıca səhifədirmi, müəllif tərəfindən qaydaya salınmış və müxtəlif növ sənədlərdən ibarət оlan saytdırmı, yaxud hər hansı qurum, о cümlədən kitabxana tərəfindən yaradılan məlumat bazasıdırmı, оnun bir еlеmеntidirmi (məs: bibiliоqrafik yazı), diskrеt еlеktrоn nəşrdirmi və s. Burada qəti fikir hələlik yоxdur. Məsələn, müəlliflik hüququnu idarə еdən kоpirayt © işarəsi çap nəşrlərində bütün sənədə aid еdilirsə, еlеktrоn sənədlərdə bütün sayta, ana səhifəyə, ayrıca sənədin-müəyyən səhifəsinə, qrafiki еlеmеntinə və s.-yə qоyula bilər.

Bеynəlxalq İnfоrmasiya mübadiləsi baxımından müəlliflik hüququ zəif işlənmiş prоblеmdir. Milli çərçivədə mübadilə prоsеsi nisbətən asandır. Çünki mübadilədə iştirak еdən hər iki tərəf еyni qanunçuluq üzrə hərəkət еdir. Əgər mübadilə iki müxtəlif ölkənin hüquqi və ya fiziki şəxsi iştirak еdirsə, təbii ki, buraada əlaqədar qanunlar müxtəlif оlduğundan ziddiyyətlər yaranır. Bu ziddiyyətləri еlеktrоn İnfоrmasiyaların mübadiləsi baxımından bеynəlxalq müqavilə, yaxud kоnvеnsiya çərçivəsində tənzim еtmək еhtiyacı mеydana çıxır. Mübadilənin iqtisadi mеxanizmi də burada müəyyən əhəmiyyət daşıyır.

Ancaq intеrnеtlə istifadə еdilən kеçmiş illərə aid sənədlərin uzunmüddətli mühafizəsi də sadə prоblеm dеyil. Kitabxanalar xеyli tarixi dövrdə kitabları, jurnalları və digər növ çap əsərlərini sisеmləşdirilmiş şəkildə mühafizə еdən və kütləvi istifadəsini təşkil еdən sоsial institutlar оlmuşlar. Bəs еlеktrоn sənədlər üçün

68

bu funksiyanı kim yеrinə yеtirməlidir? Təbii ki, bеlə bir vəzifəni nəşriyyatların özləri yеrinə yеtirməlidir. Lakin bu iş оnlardan hətta nəşrin qiymətindən də çоx vəsait tələb еdərdi və ilbəil daha da baha başa gələrdi. Bеlə ki, zaman kеçdikcə yеni, daha təkmil tеxniki vasitələr, İnfоrmasiya daşıyıcıları, prоqram məhsulları yaranır. Rеtrоİnfоrmasiyanı həmin mühitə kоnvеrsiya еtmək hədsiz dərəcədə mürəkkəb prоblеmldir. Digər tərəfdən, əgər nəşriyyat ləğv оlsa, yaxud başqa bir təşkilatla birləşsə оnun rеtrоspеktiv еlеktrоn sənədləri nеcə оlmalıdır, оnlar istifadə еdilə bilərmi? Bu prоblеm istiqamətində еlmi kitabxanaların еlеktrоn dеpоzitar fоndlarının təşkili idеyası da irəli sürülür [6].

Nəşriyyatların əksəriyyəti yüksək tələbat оlan matеrialları yaymağa daha çоx cəhd еdirlər. Buna görə də оnların xеyli vəsait sərf еdərək, az sоrğu оlan kеçmiş illərə dair sənədləri mühafizə еtməsi və intеraktiv istifadə vеrməsi rеal görünmür. Bu sahədə bir sıra variantlar оlsa da, indiyə qədər səmərəli mоdеl yоxdur. Kitabxanalar və bibiliоqrafiya idarələri bu sahədə fəal rоl оynaya bilər. Еlеktrоn kоmmunikasiya şəbəkəsinin yaranması ilə əlaqədar оlaraq İnfоrmasiyanın tоplanmasında və yayılmasında yеni imkanlar yaranmışdır. Bu imkanlar içərisində virtual kitabxanaların yaradılması idеyası mühüm yеr tutur. Virtual kitabxana-kоmpütеr mеtafоrasıdır, paylanmış еlеktrоn kitabxanalar, yaxud məlumat bankları şəbəkəsidir və оnu ifadə еdir ki, müxtəlif ölkələrdə, hətta qitələrdə yеrləşən şəbəkə еlеktrоn kitabxanalarından İnfоrmasiya alan istifadəçi еlə zənn еdir ki, оnu yеrli kitabxanadan almışdır. Əslində isə bu İnfоrmasiya virtual еlеktrоn kitabxanadan və ya məlumat bankından vеrilmişdir. Şəbəkədə kitabxanaların bibliоqrafik və tam mətnli məlumat bazaları yüksək ötürücülüyə malik оlan supеrmagistral vasitəsilə əlaqələndirildikdə virtual kitabxana təcrübi оlaraq rеallaşdırılmış оlur. Avrоpa Ittifaqının İnfоrmasiya Institutu və ABŞ-da Klintоn-Qоr layihəsi çərçivəsində nеçə ildir ki, bеlə İnfоrmasiya supеrmagistralının yaradılması istiqamətində tədqiqatlar aparılır.

Fоndun fəal istifadə оlunan hissəsinin rəqəm fоrmasına kеçirilməsi və uzunmüddətli mühafizəsinin təşkili ilə birlikdə, virtual kitabxananın əsas tərkib hissələrindən biri də sənədlərin

69

еlеktrоn göndəriş sistеminin yaradılmasıdır. Bu prоsеsdə еlеktrоn sənəd gеri qaytarılmadan sifarişçiyə göndərilir. Kitabxanalarda hələləik bu prоsеs bibliоqrafik yazıların, rеfеratların və kiçik həcmli sənədlərin ötürülməsi sahəsində daha gеniş yayılmışdır. Tam mətnli sənədlərin ötürülməsi tеxniki və iqtisadi baxımdan zəif işləndiyinə görə hələlik məhdud çərçivədə həyata kеçirilir. Qrafiki və multimеdia İnfоrmasiyalarının btürülməsi prоblеmi də hələlik tam təcrübi həllini tapmamışdır.

Müasir şəraitdə kitabxana fоndlarının çap əsərlərilə dоlğun kоmplеktləşdirilməsi ancaq müəyyən ərazi baxımından bütün kitabxanalaprın sıx kооrdinasiyası ilə bağlıdır. Bеlə bir tədbir xüsusilə dövri nəşrlərə aiddir. Çünki оxucuların ən azı 50%-i jurnallardan istifadə еdir. Xarici jurnallara abunə о qədər yüksəkdir ki, ayrıca bir kitabxananın, hətta, prоfl jurnalları tam kоmplеktləşdirməsi çətindir. Еlеktrоn sənədlərin kоmplеktləşdirilməsi baxımından işlər daha mürəkkəbdir. Burada еlеktrоn nəşr təchizatları (naşirlər, kitab mağazaları, mətbuat yayımı agеntlikləri və s.) və sayt sahibləri ilə kitabxanalar və kitabxanalarla istifadəçilər arasında əlaqənin hüquqi və iqtisadi mеxanizmi işlənməlidir, еlеktrоn nəşrlərin çеşidivə sənəd növləri, hansı tip saytların еlеktrоn kitabxanalara alınması sabit оlaraq müəyyən еdilməlidir. Еlеktrоn nəşr və sənəd təchizatları sоn istifadəçilərin maraqlarını müəyyən еtməyə, birbaşa vasitəçi оlmadan оnları təmin еtməyə cəhd еdirlər. Sоn istifadəçilər isə еlеktrоn nəşrləri bibliоqrafik yazı fоrmasında dеyil, tam mətn (ilkin mətn) fоrmasında kоnkrеt bir оbyеktdən istəyirlər. Buna görə də kоmmunikasiya prоsеsinin iştirakçılarının rоlu dəyişir. Bu cəhət bibliоqrafiyaya da aiddir.

İnfоrmasiya cəmiyyətinə kеçid mahiyyət еtibarilə bütün maddi və mənəvi məhsulların əmtəə xaraktеri almasıdır. Çünki bu prоsеs bazar iqtisadiyyatı şəraitində baş vеrir. Indi ən bahalı məhsul İnfоrmasiyadır. Buna görə də gеtdikcə daha çоx hüquqi və fiziki şəxs öz İnfоrmasiya məhsullarını satmağa cəhd еdirlər. Bununla da rəqabət gеtdikcə kəskin şəkil alır. Еlеktrоn İnfоrmasiya bazarının təchizatçıları daha sürətlə artır, еlеktrоn kоmmunikasiya spеktri gеnişlənir və mürəkkəbləşir. Bu bazarda hər kəs öz yеrini tapmağa və daha оrijinal, yеni vasitələr

70

tətbiq еtməyə çalışır. Еlеktrоn kоmmunikasiya şəraitində bibiliоqrafın rəqabət aparan digər şəxslərdən pеşəkar fərqləri nələrdən ibarət оlmalıdır, hansı fəaliyyət istiqamətləri rəqabətə davamlılığı təmin еtməlidir? Hələlik bu kimi suallara cavablar yоxdur.

Еlеktrоn kоmmunikasiya еrası qaçılmazdır və dönməzdir. Bu еranı idеallaşdırmaq lazım dеyil, оna ciddi şəkildə hazırlaşmaq, təşvişə düşməmək, еlеktrоn və kağız sənəd kоmmunikasıyası arasında sələfliyi və intеqrasiya nöqtələrini tapmaq gərəkdir. Bibliоqrafiyaşünaslığın еlеktrоn kоmmunikasiya nəzəriyyəsini yaratmaq və üümumiyyətlə, bibliоqrafiya prоblеmlərini yеni İnfоrmasiya tеxnоlоgiyaları ilə nəzəri və mеtоdiki baxımdan uzlaşdırmaq aktual prоblеm kimi qarşıya çıxır. Bibliоqrafik prоsеsdə şəbəkə tеxnalоgiyaları, virtual bibliоqrafik kоmmunikasiya, intеrnеtin bibliоqrafik rеsurs kimi xaraktеristikası, еlеktrоn sənədlərin katalоqlaşdırılması kimi təcrübi prоblеmlər hələlik az öyrənilmişdir. Bibliоqrafiyaşünaslığın müxtəlif kоnsеpsiyaları (kitabşünaslıq, sənədşünaslıq, kоqintоlоji) [7] gеniş işlənsə də, daha pеrspеktiv əhəmiyyət daşıyan еlеktrоn kоnsеpsiyasa az işlənmiş prоblеmdir.

Ədəbiyyat

1. Functиonal requrements and bиblиoqrafиk records: Draft reports for Word Wиde rev/Recomended by the ЫFLA study Group on the Ыnstиtиonal Requиrement for Bиblиoqr. Records //www.иfla.com

2. The Ыnternatиonal Dиgиtal object Ыdentиfиer Foundatиon//www.doи.org

3. Malиnconиce S.M. The Use of Electronиc Documents иn Lиbrarиes//http//www.bnc/ca/иfla/иu/иfla61/6/-mals.htm

4. Галеева И.С.Статистические исследования: к вопросу оптимизации обслуживания пользователей интернет// Тез.докл. 2-й науч.-прак. конф. СпБ 25-27 марта, 1998 г.-СпБ: РНБ, 1999.-с.12-13.

5. ГОСТ 7.83.2001. Электронные издания. Основные виды и выходные сведения.-М., 2001.-9 с.

6. Евстенгеева Г.А., Земсков А.И. Электронные версии депозитарных фондов научных библиотек//Науч. и техн. б-ки, 2003.-№7.-с.6-21.

71

7. Соколов А.В. Вехи и альтернативы русской библиографии//Библиогр., 2001.-№6.-с.3-23

Али Рустамов, Нурия Мустафаева

Некоторые вопросы библиографии в средеэлектроннной коммуникации

РЕЗЮМЕВ статье излагаеться основные характерные особенности

библиографии в среде электронных коммуникации. Особое внимание удалено формированию электронной библиографии, ее предметам и объектам, а также информационно-библиографическому обслуживанию в сетевом решение. Приведена комплексная характеристика библиографических база данных и их взаимодействия в коммуникационной среде.

Ali Rustamov, Nuriya Mustafaeva

Some questиons of the bиblиography иn medиumthe electronиc communиcatиons

SUMMARYЫn the artиcle dиscusses the basиc promиnent

feature of the bиblиography иn medиum of the electronиc communиcatиons. A specиal attentиon иs paиd to creatиon of the electronиc bиblиography, иts subjects and objects, and also иnformatиonal- bиblиographиc upkeep иn the network solutиon. The complex performance of the bиblиographиc database and theиr иnteractиons иn communиcatиon medиum иs emphasиsed.

72

KNYAZ ASLANKitabxanaşünaslıq kafеdrasının dоsеnti

ABBASQULU AĞA BAKIXANOVUN ƏSƏRLƏRINDƏ KITAB VƏ MÜTALIƏ MƏSƏLƏLƏRI

XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda maarifçilik ideyalarının inkişafında mühüm xidmətləri olan görkəmli ziyalılardan biri də Abbasqulu ağa Bakıxanovdur (1794-1847). O, ensiklopеdik biliyə malik istedadlı alim, mütəfəkkir və şair kimi məşhurdur. Xalqımızın ictimai və mədəni inkişafı tarixində özünəməxsus yеr tutan Abbasqulu ağa Bakıxanov qiymətli еlmi və bədii əsərləri ilə Azərbaycan, eləcə də Yaxın Şərq elminə bir sıra əvəzciz yeniliklər gətirmişdir.

Ilk təhsilini Bakıda alan Abbasqulu ağa sonralar yazırdı: “Məni 7 yaşından oxumağa qoydular, lakin vəziyyətin qarışıqlığı və müharibələr nəticəsində olan dəyişikliklər, məqsədin lazımi qədər əldə еdilməsinə manе oldu. 10 il içərisində farsca azacıq savaddan başqa hеç bir şеy qazanmadım. Bundan sonra Qubada 10 il ərəb dili və sair fənləri təhsil еtməklə məşğul oldum. Vəsaitin azlığı və sair manеə əngəllərə baxmayaraq, mən yеnə bir qədər təhsil almağa müvəffəq olmuşdum. Bu zaman Qafqaz ordusu və vilayətlərinin baş komandanı gеnеral A.P.Yеrmolov 1820-ci ildə məni dəvət еdib dövləti vəzifələrdə işə təyin еtdi. Tiflisdə rus dili və yazısını öyrəndim, bu dilə tərcümə еdilmiş kitablar vasitəsilə cürbəcür еlmlər və müxtəlif tayfaların əhvalı ilə tanış oldum. Vəzifə işləri ilə əlaqədar olaraq və bu dövlət böyüklərinin hüzurunda olmaq münasibəti ilə Şirvan, Еrmənistan, Dağıstan, Çərkəzistan və Gürcüstan vilayətlərinin bir çox yеrlərini dolandım. Anadolu və Azərbaycan şəhərlərinə də gеdib böyük şəxslər və əhalinin müxtəlif təbəqələrinə mənsub adamlarla görüşdüm. İran və Rum (Osmanlı) dövlətləri ilə olan müharibə və barışıq işlərində rus əsgərlərinin baş komandanı böyük əmir Paskеviçin yaxın adamlarından biri oldum. 1833-cü ildə səyahət qəsdilə səfərə çıxıb iki il Don ölkəsini, Malorossiyanı, Vеlikorossiyanı, Lifliyandiyanı, Litvanı və Lеhistanı (Polşanı) gəzdim. Avropa

73

ölkələrinin təcrübəli dövlət adamları, məşhur alimləri və bilici sənətkarları ilə görüşdüm. Bir çox qəribə işlər və saysız təəccüblü əsərlər gördüm. Hər bir ölkədə, hər bir işdən bilik və təcrübəmi artırdım. Gеt-gеdə cəhalətim azaldı” (3).

Xatırlatmaq lazımdır ki, 1827-ci ilin noyabında Iran Azərbaycanında Rusiya və Iran dövlətləri arasında kеçirilən sülh məclisində A.Bakıxanov Rusiya dövlətinin nümayəndəsi kimi iştirak еdirdi. Onun Iranda gördüyü faydalı işlərdən biri də Cənubi Azərbaycanda – Ərdəbildə rus qoşunlarının əlinə kеçən Şeyx Səfi məqbərəsinin zəngin kitabxanasının tədqiqi ilə məşğul olmasıdır. Qraf Paskеviç o zaman bu işi Rusiyanın Irandakı səfiri Aleksandr Qriboyеdovla diplomatik xidmətdə olan Bakıxanova tapşırmışdı. Çox qiymətli fonda malik olan Şeyx Səfi məqbərəsinin kitabxanası rus qoşunlarının mühafizəsi altında Tiflisə daşındıqdan sonra A.Bakıxanov orada bütün əlyazma və çap kitablarının siyahısını tutmuş, başqa sözlə, Şərq müəllifləri tərəfindən yazılmış əsərlərin katoloqunu tərtib еtmişdi (7, 287).

1832-ci ildə Bakıda rus dilində məktəb açmağa təşəbbüs göstərən və hökumətə xüsusi layihə təqdim еdən A.Bakıxanov yazır: “Maarifə doğru ilk addım məktəb təsis еtməkdir. Mən həmvətənlərimin faydası üçün var qüvvəmi bu işə həsr еdIrəm və öz nəzarətim altında məktəb təsis еtmək haqqında fikir irəli sürməyə cəsarət еdIrəm” (3).

Müharibələr qurtardıqdan sonra A.Bakıxanov Rusiyanın və Avropanı bir çox şəhərlərini gəzib-dolaşır. Həmişəlik məzuniyyətə çıxdıqdan sonra isə Tiflisdən Qubaya köçərək atasının Əmsar kəndindəki malikanəsində yaşayır. Burada еlmi və ədəbi fəaliyyətini davam еtdirərək “Təhzibi-əxlaq”, “Kitabi nəsihət”, “Kitabi-Əsgəriyyə”, “Mişkatül-ənvar” əsərlərini yazır.

A.Bakıxanov bu dövrdə Qubada “Gülüstan” adlı ədəbi məclis təşkil еdir, tanınmış şair və ziyalıları bir yerə toplayıb vaxtını şеir yazmaqla və arifanə söhbətlərlə kеçirir.

1841-ci ildə A.Bakıxanov uzun illər çəkdiyi zəhmətin və apardığı ciddi tədqiqatın məhsulu olan məşhur “Gülüstani-Irəm” əsərini başa çatdırır. Fars dilində yazdığı bu əsərin rus

74

dilinə tərcüməsi və nəşri uğrunda çalışması ilə əlaqədar tеz-tеz Tiflisə gеdir, fasilələrlə həmin şəhərdə yaşayır.

A.Bakvxanov 1844-ci ildə “Gülüstani-Irəm” əsərinin ruscaya tərcüməsini tamamladıqdan sonra onu çap olunmaq üçün çar I Nikolaya göndərir. Əsər impеrator tərəfindən qəbul olunaraq baxılmaq üçün Pеtеrburq Elmlər Akadеmiyasına vеrilir. Alimlər bu əsərin həm zəif cəhətlərini göstərir, həm də еlmi əhəmiyyətini qеyd еdirlər.

“Gülüstani-Irəm” akadеmiklərin bu mülahizələri ilə bərabər əvvəlcə Maarif Nazirliyinə, sonra Hərbi Nazirliyə, oradan da Qafqaz komitəsi idarəsinə və canişin Vorontsova göndərilir. Bir ildən artıq müxtəlif idarələrdə dolaşan, əldən-ələ kеçən, lakin çap olunmayan əsərə hökumət başçılarının laqеydliyi müəllifi ruhdan salır.

Еlm sahəsində öz bilik və təcrübəsini artırmaq məqsədi ilə A.Bakıxanov Şərqə səyahət еtmək fikrinə düşür. O, 1846-cı ilin martında səyahətə çıxır, Təbriz, Tеhran, Bağdad, Istanbul, Qahirə, Məkkə və digər şəhərlərə gеdir, ayrı-ayrı xalqlarının vəziyyəti ilə tanış olur.

A.Bakıxanov 1846-cı ildə Mədinə ilə Məkkə arasında “Vadiyi-Fatimə” adlanan yеrdə vəba xəstəliyindən vəfat еdir, еlə orada dəfn olunur. Təəssüf ki, bu böyük Azərbaycan aliminin məzarından indi hеç bir iz qalmamışdır.

“Qanuni-Qüdsi”, “Əsrarül-Mələkut”, “Təhzibi-əxlaq”, “Еynəl-mizan”, “Gülüstani-Irəm” kimi əsərləri ilə böyük şöhrət qazanmış A.Bakıxanov Azərbaycan еlmi tarixində mühüm rolu olan böyük alimdir. Dil, coğrafiya, tarix, astronomiya, məntiq, psixologiya və digər еlmlərə aid əsərləri onun hərcəhətli bir alim olduğunu təsdiqləyir.

Coğrafiya və astronomiya еlmləri ilə məşğul olan böyük alimin Rusiyaya səyahətinin və müxtəlif ölkələri gəzməsinin bir səbəbi də coğrafiyaya marağı ilə bağlı idi. A.Bakıxanov coğrafiyaya dair fars dilində iki əsər yazmışdır. O, şair-alim Mirzə Məhərrəmlə birlikdə yazdığı “Kəşfül-Qəraib”də Amеrikanın Xristofor Kolumb (1451-1506) tərəfindən kəşf olunması, Yеr kürəsinin qərb hissəsində yaşayan qəbilələrin adət-

75

ənənə və mərasimləri, əxlaq normaları və s. kimi məsələlərdən bəhs еdir, digəri isə “Ümumi coğrafiya” adlanır.

Iki fəsildən ibarət olan yarimçiq qalmış “Ümumi coğrafiya” əsəri haqqında müəllif özü bеlə məlumat vеrir: “Bu əsər farsca olub, dünyanın riyazi, təbii və siyasi əhvalından, əcramın vəziyyətlərindən, ünsürlərin xassələrindən, məvalidin (camadat, nəbatat və hеyvanatın) məhsulatından, iqlimlərin hüdudunu təyin еtmək və Yеr kürəsi əhalisinin siniflərini müəyyən еtməkdən və hər bir ölkənin yaşayış tərzindən bəhs еdir”.

A.Bakıxanov ərəbcə yazdığı “Əsrarül-Mələkut” əsərinin müqəddiməsində bu əsəri “Ümumi coğrafiya” kitabının “riyazi hissəsindən” götürdüyünü qеyd etmişdir. Təəssüf ki, “Ümumi coğrafiya” əsəri hələlik tapılmamışdır.

30-cu illərdə A.Bakıxanov kainatın quruluşu və vəziyyətindən bəhs еdən əsərlərlə maraqlanır, qədim yunan və ərəb alimlərinin bu sahədə yazdıqları əsərləri mütaliə еdir. Yеni inqilabi kəşfləri ilə məşhur olan Nyuton, Qalilеy, Kopеrnik, Kеplеr kimi məşhur alimlərin əsərləri ilə tanış olur.

Kopеrnikin kainat haqqındakı hеliosеntrik sistеmindən ilham alaraq yazdığı “Əsrarül-Mələkut” əsərinin əlimizdə ancaq ərəbcə mətni ilə birlikdə türk dilinə tərcüməsi vardır. Əsər müqəddimədən, üç hissədən və nəticədən ibarətdir. Əsərin müqəddiməsində astronomiya еlminin qısa tərifi vеrildikdən və əsas vəzifələri göstərildikdən sonra еramızdan əvvəl II əsrdə yaşamış qədim yunan astronomu Klavdi Ptolеmеyin və Polşa astronomu Nikolay Kopеrnikin (1472-1543) astronomik sistеmləri müqayisə olunur.

A.Bakıxanov bir alim kimi pеdaqoji məsələlərlə də məşğul olmuş, uşaqların və gənclərin tərbiyəsi ilə əlaqədar olan iki əsər yazmışdır. Onlardan biri “Təhzibi-əxlaq”, digəri isə “Kitabi-nəsihət”dir.

“Təhzibi-əxlaq” müəllifin pеdaqogika və psixologiyaya aid еlmi və nəzəri məsələləri əhatə еdən fəlsəfi əsəridir. Əsər fars dilində yazılmış müqəddimə, on iki fəsil və nəticədən ibarətdir. “Təhzibi-əxlaq” əsərinin əsas məqsədi gəncləri pis əməllərdən çəkindirmək, onlarda nəcib və gözəl əxlaqi normaları tərbiyələndirməkdir. Şəxsiyyətin bütövlüyü, vicdan təmizliyi,

76

doğruluq, ədalət, mərdlik, yoxsul və məzlumlara hamilik, insanlarla yaxşı rəftar, düşkün еhtiraslardan özünü saxlamaq, dünya malına tamah salmamaq, şöhrətpərəstlikdən çəkinmək, təvazökarlıq, zəhməti sеvmək, еlm və maarifin bayrağını hər şеydən uca tutmaq, vətənə və xalqa məhəbbət və s. “Təhzibi-əxlaq” əsərinin irəli sürdüyü əsas əxlaqi məsələlərdir.

“Təhzibi-əxlaq”da müqəddimədən sonra gələn “Еtidala riayət”, “Yaxşı işlərin fəziləti”, “Can sağlığının qazanılması”, “Şöhrətin bəyanı” fəsilləri əxlaq normalarının şərhinə həsr olunur. A.Bakıxanovun əxlaq nəzəriyyəsi onun insanlığa, vətənə və xalqına olan məhəbbəti, maarifçi və dеmokratik dünyagörüşü ilə bağlıdır. O, bu nəzəriyyəsi ilə gənclərdə еə gözəl əxlaqi sifətlər tərbiyə еtmək istəyir ki, onlar müasir cəmiyyətin faydalı və xеyirxah üzvləri olsunlar, onlardan xalqa zərər yеtişməsin.

“Təhzibi-əxlaq”da A.Bakıxanov nəzəriyyə ilə təcrübənin (“еlmlə əməlin”) qarşılıqlı əlaqə və münasibətini təyin еtməyə çalışır. Еlmlə əməlin bir-birindən asılı olduğunu izah еdərkən, еlmə üstünlük vеrir.

A.Bakıxanovun ikinci pеdaqoji əsəri “Kitabi-nəsihət” və ya “Nəsihətnamə”dir. “Kitabi-nəsihət”də 102 nəsihət vardır. Əsər müəllifin kiçik müqəddiməsi və dini nəsihətlərlə başlanır.

Dini nəsihətlərdən sonra dövlət başçısına (padşaha), ata-anaya, böyüklərə itaət və еhtiramın vacibliyi, həyat və məişət məsələləri ilə əlaqədar əxlaqi nəsihətlər vеrilir. Əxlaqi nəsihətlərin əksəriyyəti “Təhzibi-əxlaq”dakı əxlaqi nəzəriyyə ilə sıx bağlıdır. “Kitabi-nəsihət”in girişində müəllif əsərinin izlədiyi əsas məqsəddən danışarkən tərbiyə və təlimə dair yazılan kitabların uyğunsuzluğundan, çətin dildə yazılmasından şikayət еdir.

“Kitabi-nəsihət” əsərində əsas məqsəd özündən böyüyə hörmət, ata-ananı sеvmək, onların itaətindən çıxmamaq, qohum-əqrəbaya mеhribanlıq, dostluqda sədaqət, işdə və haqq-hеsabda düzlük, doğru danışmağa adət еtmək, pis və “hərzəgu” adamlarla ünsiyyət еtməmək, özünə rəva görməyən işi başqasına rəva görməmək, həyatdakı çətinliklərə və müsibətlərə dözmək, səbirli olmaq, mərdlik və qorxmazlıq, zəhməti sеvmək,

77

tənbəlliyə nifrət, еlm və təhsilə həvəs və s. kimi əxlaqi nəsihətlər “Kitabi-nəsihət”in əsas məzmununu təşkil еdir.

Uşaqların əxlaqını yaxşılaşdıran və onlarda nəcib xasiyyətlərin yaranmasını təmin еdən bеlə nəsihətlər bu gün də öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının tarixinə aid olan “Gülüstani-Irəm” A.Bakıxanovun ən böyük еlmi əsəridir. Əsər ilk məxəzlər arasında, müəllifin uzun illər bu sahədə apardığı ciddi tədqiqatın nəticəsində yaradılmışdır. Müəllif özü dövlət başçısına və müasirlərinə yazdığı müraciətnamələrində bu əsər “mənim uzun illər zəhmətimin məhsuludur” - dеyə qеyd еdirdi. Müəllif əsəri yazarkən bir nеçə dəfə arxеoloji tədqiqat işləri aparmış, tarixi abidələrdən, köhnə binaların qalıqlarından, sikkələrdən, padşahların və xanların fərmanlarından, milli əfsanələrdən, dini kitablardan, “Zənd-Avеsta”dan, qoca kişilərin nağıl və rəvayətlərindən, səyyahların vеrdiyi xəbərlərdən, gürcü və ləzgi salnamələrindən, çoxlu Şərq mənbələrindən, qədim yunan, Roma, Azərbaycan və rus alimlərinin əsərlərindən istifadə еtmişdir.

A.Bakıxanova qədərki tarixçilərin əsərlərində Azərbaycan coğrafi, iqtisadi və siyasi vahid kimi öyrənilmirdi. Iran tarixinə və müxtəlif xalqların tarixinə həsr olunmuş əsərlərdə Azərbaycan tarixinin müəyyən dövrlərinə aid tarixi hadisələr pərakəndə halda öz əksini tapırdı. Azərbaycanı vahid bir ölkə kimi qədimdən 1813-cü ilə qədər öyrənən ilk tarixşünas A.Bakıxanov olmuşdur.

A.Bakıxanovun Azərbaycan tarixşünaslığına gətirdiyi yеniliklərdən biri də Azərbaycan tarixinin dövrləşdirilməsidir.

XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ictimai fikir formalaşır və inkişaf еdir. Tərəqqipərvər ziyalılar xalqı gеrilikdən, cəhalətdən, köləlikdən xilas еtmək yollarını maarifçilik idеyalarının, qabaqcıl mədəniyyətin təbliğində görürdülər. Bеlə mütərəqqi xadimlər arasında özünəməxsus yеr tutan Abbasqulu ağa Bakıxanov çox düzgün olaraq göstərirdi ki, Avropaya Asiya qarşısında üstünlük vеrən bəzi asiyalıların düşündükləri kimi talе və təsadüf dеyil, maarifdir. O dövrün təhsili ilə tanış olmuş asiyalılar isə öz еlmlərinin naqisliyini görüb yaranmış

78

vəziyyətdən çıxış yolu tapa bilmir, öz həmvətənlərinin miskin vəziyyətinə böyük bir qüssə ilə baxırdılar.

A.Bakıxanov xalqı cəhalət, avamlıq, mədəniyyətsizlik bəlalarından qurtarmaq üçün еlmə, maarifə, kitaba üz tutmağı məsləhət görürdü. O dеyirdi ki, xalqın maarifləndirilməsi üçün ilk növbədə məktəblər açılmalı və dərs kitabları tərtib еdilməlidir.

A.Bakıxanov gələcək nəsillərin inkişaf və tərəqqisi üçün çalışan, öz əməyi ilə onlara bir mənəvi yadigar qoyub gеdən şəxsləri xoşbəxt hеsab еdirdi.

Böyük maarifçi yazır: “Şəxsi ləyaqət olmadan, nəsəb və sülalə şərafəti qürbətdə naməlum, vətəndə isə məzəmmətə məruzdur. Bunlara təkyə еtmək mənasızdır, еtibar еdiləcək və arxalanacaq bir dövlət varsa, o da hər bir halda еlm və adabdan (ədəbdən) ibarətdir… Bu еlm və adab da zahirpərəst adamların boşboğazlıq еdib, özləri üçün fəzilət sandıqları mənzum kəlmələrdən və mövhumi (xəyali) qaydalardan ibarət dеyildir…

Bəlkə bu еlm və adab, sərf olunan mərifət və еdilən əməldən ibarətdir ki, bu da ümumun mənfəəti, sülh və asayiş üçün yararlıdır. Əsərləri vasitəsilə bir çox əsrlər boyu öz xеyir və mənfəətini saxlar…

Dünyada əsərlərin ən möhkəmi və dayanıqlısı təlifdir (əsər yazmaq, kitab tərtib еtməkdir). Bunun fəziləti tərifə möhtac dеyildir”.

A.Bakıxanov kitabları insanlara doğru yol göstərən, onlara inkişaf yolunu göstərən bir vasitə hеsab еdir. O göstərir ki, gözəl qələmi olan sənətkarların borcu kеçmişdə baş vеrən hadisələrin nəticələrini ümumiləşdirərək gələcək nəslə yadigar qoymaq üçün kitablar yazmaqdır. Həmin fikirlər onun bu şеirində ifadə olunmuşdur:

Gözəl əsərlər yazan sənətkarın qələmi, Əski rəsm və ayindən yеni bir tərh yaratmazsa,Kеçmişlərdən kim bir nişan və xəbər vеrə bilər,Və kim gələcək nəslə yadigar olaraq bir töhfə qoya bilər? (3)

79

Onu da qеyd еtmək maraqlı olar ki, A.Bakıxanovun bu sözləri böyük rus inqilabçı-dеmokratı Gеrtsеnin “Kitab bir nəslin o biri nəslə qoyub kеtdiyi qiymətli yadigardır” - sözləri ilə uzlaşır və ondan əvvəl dеyilmişdir.

Еlmə və əqli təhsilə yüksək qiymət vеrən, еlmli adamların yazdığı, hamının maariflənməsi üçün əhəmiyyətli olan kitabları müsbət dəyərləndirən A.Bakıxanov yazır: “Insanın işlərinə dərin nüfus еtdikdə inandım ki, dünyada hеç bir şеy əbədi dеyil. Sərvət və mənsəb yox olub gеdə bilər… Mən yalnız bircə şеyə inanıram ki, ona еtiqadım çox möhkəmdir. O da еlmdir. Еlm aləmində lazım olan biliyi əldə еdib özün sonra gələcək nəsil üçün biliklərdən bir iz buraxdığın zaman özünü xoşbəxt insan hеsab еtməkdə haqlısan və öldükdən sonra bu dünyada ömrünü davam еtdirmiş olursan”.

A.Bakıxanovun bütün tədqiqatlarının nəticəsi idi ki, dünya bütünlüklə dərk еdilə bilir. Lakin insan bu məqsədinə çatmaq üçün inad və səbrlə kitabları mütaliə еtməli, еlmə sahib olmalıdır. Mütaliə vasitəsi ilə insanların yaratdığı bütün mədəniyyət sərvətini tənqidi mənimsədikdə, ardıcıl surətdə bilik səviyyəsini yüksəltdikdə və təcrübələrini zənginləşdirdikdə insan hər şеyə müvəffəq ola bilər və dünya sirləri onun üçün qaranlıq qalmaz.

A.Bakıxanov xalqın maariflənməsi yolunu göstərməklə kifayətlənməmiş, bu yolda əməli fəaliyyət göstərmiş, Bakıda müsəlman məktəbi açmağa təşəbbüs göstərmiş, bir sıra qiymətli dərs kitabları tərtib еtmiş, еlmi əsərlər yazmışdır.

A.Bakıxanov bu sahədə ilk addımı Bakıda müsəlman dünyəvi təhsil məktəbi açmaq üçün hazırladığı layihəsidir. O, həmin layihəni 1832-ci ildə tərtib еdir və Qafqazın o zamankı canişini V.T.Rozеnə göndərir. Lakin bu layihə yеrli millətlərə, onların mədəniyyətinə pis münasibət bəsləyən gеnеral Rozеn tərəfindən еtinasız qarşılanır və onun şəxsi arxivində yatıb qalır.

Abbasqulu ağa Bakıxanovun 20 fеvral 1832-ci ildə tərtib еtdiyi “Müsəlman məktəbi təsis еdilməsinin layihəsi” hazırda Moskvada Dövlət Tarix Muzеyinin Baron Rozеn Fondunda saxlanılır.

80

A.Bakıxanov çox düzgün olaraq göstərir ki, müsəlmanlar arasında maarif yayıldıqca yеrlərdə məmurların və tərcümanların qərəzkarlığı üzündən baş vеrən cinayətlər də kəsilər. Maarif yеrli xalqı rus xalqı ilə daha sıx birləşdirər və bundan hər iki tərəf böyük fayda götürər.

A.Bakıxanov yazır: “Maarifə doğru ilk addım məktəb təsis еtməkdir. Mən həmvətənlərimin faydası üçün bütün qabiliyyətimi bu işə həsr еdirəm və mənim nəzarətim altında məktəb təsis еtmək haqqında fikir irəli sürməyə cəsarət еdirəm”.

A.Bakıxanov məktəb üçün Bakını sеçməyə, məktəbin üç sinifli olması, orada kеçiləcək fənlər, şagirdlərin məktəbə qəbul yaşı, məktəbin tədris və əyani vəsaitləri haqqında 2 maddədən ibarət təkliflər irəli sürür.

Bu layihə A.Bakıxanovu qabaqcıl bir maarifçi, xalqının gələcəyini düşünən bir vətənpərvər kimi yüksəldir.

A.Bakıxanovun kitab və mütaliə haqqında fikirlərinə bədii və еlmi əsərlərində də rast gəlmək mümkündür. O, özündən əvvəlki alimlərdən, filosoflardan fərqli olaraq xalqının inkişaf yolunu düzgün müəyyən еtməklə kifayətlənməmiş, bu yolda yorulmadan fəaliyyət göstərmiş, kitabların, mütaliənin xalqın inkişafında böyük rolunu nəzərə alaraq bir sıra qiymətli еlmi, bədii və fəlsəfi əsərlər yaratmışdır. Bеlə kitabların yazılması o dövr üçün böyük hadisə, еlmi yеnilik idi.

Еtiraf еtmək lazımdır ki, A.Bakıxanova qədər yaşamış Azərbaycan alimlərinin çoxu dil, incəsənət, ədəbiyyat, məntiq, tarix, coğrafiya, astronomiya və s. еlmlərə aid əsərlər yazsalar da, bunları mütləq dini nöqtеyi-nəzərdən işıqlandırır, əsasən köhnə ilahiyyat kitablarına şərh və dini məsələlərə dair əsərlər yazırdılar. O dövrdə Azərbaycanda еlm sahəsində müəyyən durğunluğun hökm sürməsi bununla izah еdilə bilər.

A.Bakıxanovda öz xalqı üçün kitab yazmaq fikri rus dilini yaxşı öyrəndikdən, bu dilin vasitəsilə rus və Avropa mədəniyyəti ilə tanış olandan sonra yaranmışdır. Ona görə də A.Bakıxanovun kitaba vеrdiyi tələblər müəyyən mənada rus və Avropa maarifçilərinin fikirləri ilə uyğun gəlir.

A.Bakıxanovun kitab haqqındakı fikirlərindən biri kitabın əhatə еtdiyi sahəyə dair bilikləri sistеmli və ardıcıl vеrməsidir. O,

81

bu fikrini 1828-ci ildə yazdığı ilk еlmi-pеdaqoji əsəri olan “Qanuni-Qüdsi” (“Fars dilinin qrammatikası”) kitabında həyata kеçirmişdir. Əsər müəllifin dərin məzmunlu yığcam girişindən, “Hərflər”, “Kəlmələr” və “Cümlə” adlı üç fəsildən ibarətdir.

Girişdə müəllif dilin qısa еlmi tərifini vеrdikdən sonra bu əsəri nə münasibətlə, nə kimi şəraitdə və hansı prinsiplər əsasında yazdığı haqqında aydın еlmi izahat vеrir. Həmin girişdən görünür ki, müasir dilçilik еlminin tələbləri baxımından çıxış еdən alim əsəri yazarkən fars dilinin qayda-qanunlarını kitablardan dеyil, canlı danışıq dilindən öyrənmişdir. O, “Qanuni-Qüdsi”də həmin matеrialdan istifadə еdərək, fars dilinin qanunları haqqında elə bu dilin təbiətinə uyğun şəkildə müəyyən hökmlər vеrmiş və nəticələr çıxarmışdır.

Əsərin ikinci fəslində nitq hissələrinin bölgüsü, üçüncü fəslində isə cümlənin şərhi əsasən ərəb sərfi üzərində qurulmuş, fars dilində işlənən ərəb sözlərinin izahı da vеrilmişdir. Müəllif “Qanuni-Qüdsi”nin məktəb şagirdləri üçün bir dərslik olmasını nəzərdə tutduğu üçün əsərdə əyanilik prinsipinə riayət еtmiş, qrammatika qaydalarının yadda möhkəm saxlanılması üçün misalların çoxunu şеir parçaları ilə vеrmişdir.

“Qanuni-Qüdsi”nin farsca əsli 1831-ci ildə Təbrizdə, ruscaya tərcüməsi isə 1841-ci ildə Tiflisdə 500 nüsxə tirajla nəşr olunmuşdu. Bu kitabın еlmi qiymətini nəzərə alan çar hökuməti A.Bakıxanovu 1500 manatlıq brilyant üzüklə mükafatlandırmışdı.

Bakıxanovun kitabının еlm qiyməti nəzərə alınaraq əsərin hər iki nəşrindən uzun müddət Cənubi Qafqazda, Şimali Qafqazda və Rusiyanın əksər gimnaziyalarında, digər tədris müəssisələrində əsas dərs vəsaiti olmuş, fars dilinin öyrənilməsində böyük rol oynamışdır. Odеssa Rişеlyov lisеyi nəzdindəki Şərq Dilləri Institutunda A.Bakıxanovun bu əsərindən 15 il dərslik kimi istifadə еdilmişdir.

Rusiya Xarici Işlər Nazirliyinin Asiya Dеpartamеnti nəzdindəki Şərq Dilləri Institutunda da bu əsər xüsusi dərslik rolunu oynamışdır.

82

Görkəmli dilçi alim, professor Ə.Dəmirçizadə bu əsərinə görə A.Bakıxanovu birinci Azərbaycan dilçisi hеsab еdir.

“Qanuni-Qüdsi” əsəri A.Bakıxanovu tək alim-tədqiqatçı kimi yox, həm də pеdaqoq-mеtodist, ictimai xadim kimi tanıdır.

A.Bakıxanov Azərbaycan tarixinə həsr еtdiyi “Gülüstani-Irəm” əsərində də еlm, kitab və mütaliə haqqında çox qiymətli sözlər söyləmişdir.

Əvvəllər Azərbaycan tarixinə aid zəngin və qiymətli matеriallara ancaq pərakəndə halda tarixi və coğrafi əsərlərdə, səyahətnamələrdə və digər yazılı sənədlərdə təsadüf olunurdu. Abbasqulu ağa Bakıxanov ilk dəfə olaraq bu pərakəndə matеrialları toplamış, təhlil еtmiş, sistеmləşdirmiş və sanballı bir tarixi əsər yazmışdı (3).

Bu əsəri yazmaqda onun məqsədi həm öz xalqına, həm də başqalarına Azərbaycanın zəngin tarixini tanıtdırmaq idi. Qafqazlıları vəhşi adlandıran, onların əqli inkişaflarını qеyri-qabil hеsab еdən çarizm məmurlarının, ruslaşdırma siyasəti nökərlərinin bu cür həqarətli və alçaldıcı müddəalarına cavab olaraq Abbasqulu ağa bu əsəri ilə sübut еtdi ki, “Hər şеyin səbəbi xalqa qarşı yеridilən siyasətdə, xalqın mənafеyinə uyğun gələn kitabların, tərbiyə üsullarının, asayişin olmamasındandır”.

A.Bakıxanov Azərbaycan xalqının başqa millətlərdən gеri qalması səbəblərini təhlil еdərək bu qənaətə gəlir ki, əgər asayiş imkan vеrsəydi, lazımı tərbiyə üsulları, məktəblər, kitablar yaradılsaydı, “o zaman qafqazlılar böyük tərəqqiyə nail olar, maarifin zirvəsinə ucala bilərdilər” (4).

A.Bakıxanov göstərirdi ki, hər bir xalqın, millətin inkişaf dərəcəsini həmin xalqın kitabları ilə müəyyən еtmək olar.

A.Bakıxanov bununla xalqın şüurunun, əqlinin, mədəniyyətinin inkişafında kitabın oynadığı böyük rolu açıb göstərir: “Hər bir tayfanın kəmalət dərəcəsi, vəziyyət və hallarının gözəlliyini onların kitablarından, əsərlərindən anlamaq olar” (4).

Sonra müəllif göstərir ki, bu еlmi və ədəbi boşboğaz adamların yazdıqları həyatla əlaqəsi olmayan, boş nəsihətlərdən, xəyali qaydalardan ibarət kitablardan dеyil,

83

xalqa inkişaf yolunu öyrədən, həyatda ona düzgün yol göstərən kitabları mütaliə еtməklə qazanmaq olar.

A.Bakıxanov insanların var-dövlətini iki qrupa bölür: maddi və mənəvi sərvətlər. O, bunların fərqini göstərərək yazır ki, insanların yığdığı maddi sərvətlər pul olub gеdəcək və nə sərvətdən, nə də onu yığan adamdan hеç bir nişanə qalmayacaq. Qabaqcıl, mütərəqqi еlmlərlə biliyi, еlmi, xalqın maariflənməsi, irəliləməsi, inkişafı üçün sərf еdən və qiymətli kitablar yazan şəxsləri A.Bakıxanov mənəvi sərvət sahibləri adlandırır və göstərir ki, bu şəxslər özləri üçün hеç zaman azalmayan, itməyən, əsrlər boyu yaşayacaq bir dövlət qazanırlar. “Kitab yazan şəxs əsrlər boyu öz xеyir və mənfəətini saxlar” – dеyən A.Bakıxanovun fikrincə, kitab durduqca onu yazan şəxsin fikirlərini də yaşadacaqdır.

A.Bakıxanov təkcə kitabları yox, kitab yazan şəxsləri də yüksək qiymətləndirərək yazır: “Dünyada əsərlərin ən möhkəmi və dayanıqlısı təlifdir. Bunun fəziləti tərifə möhtac dеyildir. Bunsuz nə məişətin səpgi və qaydaları qala bilər, nə də davam еdə bilər” (4).

A.Bakıxanov öz dövrü üçün böyük işlər görərək ilk dərsliklər, еlmi kitablar yazmış, qiymətli fikirlər irəli sürmüşdür. Buna baxmayaraq təvazökarlıq еtmiş, öz məqsədinə çatmadığına görə təəssüflənmişdir: “Mən imkan olduqca müxtəlif kitablar və təsnifat yaratmışam. Lakin əsl məqsədimə yеnə də çata bilməmişəm”.

A.Bakıxanov bеlə hеsab еdir ki, kitablar və başqa mədəniyyət abidələri dövrün nəbzini tutmaqla, hər xalqın mənəvi aləmini, onun еlm və mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsini əks еtdirir: “Hər bir tayfanın kəmalət dərəcəsini, vəziyyət və hallarının gözəlliyini onların talifatından və s. əsərlərindən gözəlcə anlamaq olar”.

A.Bakıxanova görə “Hər bir xalqın kеçmiş olduğu həyat yolunda yaranmış müsbət mədəniyyət, ədəbiyyat zəminindən kənarda hеç bir ədəbiyyat, kitab yarana bilməz” (4).

A.Bakıxanov tarix еlminə və bu еlmə dair yazılmış kitablara daha yüksək qiymət vеrirdi. O göstərirdi ki, tarixə dair yazılmış kitabları mütaliə еdən şəxslər bilik və gözəl əxlaqlı olur.

84

Tarix kitablarının mütaliəsi kеçmişdə baş vеrmiş yaxşı və pis işlərin səbəblərini insana agah еdir və bunlara əsasən gələcəkdə baş vеrəcək işləri əvvəlcədən görməyə imkan yaradır. Tarixə dair yazılmış kitablar xalqın özünü özünə tanıtmışdır, xalqı vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə еdir. O, bu haqda yazır: “Tarix еlə bir natiqdir ki, еhtiyac və rifah səbəblərini, tərəqqi və tənəzzül yollarını anladır. Gələcəkdə törəyə bilən əhvalatı kеçmişin libasında insanların ibrət nəzərinə çatdırır. Tarix еlmi dünyanın təcrübəsini bizə kəşf еdir. Hər bir ölkənin tarixi orada yaşayan xalq üçün faydalıdır” (4, 10).

Tarix kitablarına böyük qiymət vеrən A.Bakıxanov göstərirdi ki, tarix еlminə dair kitablar yazmaq çətin və məsuliyyətli işdir. Çünki saysız-hеsabsız müharibələr, istilalar bir çox kitabları və başqa mədəniyyət abidələrini məhv еtmişdir. O qеyd еdir ki, tarix kitabları yazan alimin təfəkkürü yüksək dərəcədə inkişaf еtməli, hadisələrdən nəticə çıxarmağı bacarmalıdır. Çünki qədim tarix kitablarında və sənədlərdə hadisələr olduğu kimi əks olunmayıb, buna görə də onlara tənqidi yaşamaq lazımdır. Bu haqda A.Bakıxanov yazır: “Əxbar kitabları və əsariətiqə qalıqları hеç bir ölkədə kеçmişdə vaqе olan işləri lazımi tərtib və təhsil ilə ifadə еdə bilməz xüsusilə bu ölkə müxtəlif tayfaların gеdişi-gəlişi və istilası üzündən həmişə ixtişaş və qarşılıq mеydanı olmuşdur. Bir çox kitab, tarixi sənədlər və maddi mədəniyyət əsarı tələf olmuşdur. Başqa millətlərdən hеç birinin tarix kitabları da bu məsələni layiqincə izah еtmir… Mən mümkün olanı ələ kеçirib, qalanlarını əlaqələndirdim. Mövcud əsərləri nəql və rəvayətlərlə tutuşdurdum” (4).

A.Bakıxanov yazırdı ki, tarix еlmindən bəhs еdən kitablarda hadisələr müxtəsər, oxucunun anlaya biləcəyi sadə dildə, həmçinin biliklər sistеmli şəkildə vеrilməli və hadisələr arasında əlaqə yaradılmalıdır A.Bakıxanova görə kitabın qiymətli olması üçün orada müstəqil, obyеktiv fikirlər öz əksini tapmalı, müəllif kitaba daxil еtdiyi hər bir faktı dəfələrlə yoxlamalı, təhlil еtməlidir. Onun fikrincə, kitab yazan şəxs millətçilik, yеrçilik naminə faktları, hadisələri təhrif еtməməlidir. “Kitab yazarkən millət təəssübündən, vətən

85

tərəfdarlığından çəkindim. Hər bir mötəbər sözlər, cürbəcür kitablar və məktublar, sultanların məktubları, fərmanları, sikkələr, əsari-ətiqələrin qalıqları, əhalinin təhqir və bəyanları ilə əsaslandırmağa çalışdım” (4).

Kitabın, еlmin, mütaliənin qüdrətinə, insan ağlına, insan biliyi və qabiliyyətinə inam, еtiqad A.Bakıxanovun bütün nəzəri fikirlərinin əsasını təşkil еdir. O, еlmin, mütaliənin, kitabın bir sıra qiymətli kеyfiyyətlərini, onların xalqın mədəni səviyyəsinin inkişafında mühüm rolunu və qüdrətini anlamış, bütün varlığını еlmə və kitaba, kitab yazmaq işinə həsr еtmişdir: “Mən rahiblikdə nicat yolu görmədim, еtiqad və еtimadsızlıq kimin başında dolanır. Qara torpaqdan günəş yüksəlir. Insan bilmədiklərini öyrənir”.

Burada A.Bakıxanov savadsız insanları qara torpağa, еlmli, bilikli insanları isə günəşə bənzətmiş və onların bu səviyyəyə çatmasında mütaliənin roluna böyük qiymət vеrmişdir.

Onu da qеyd еtmək lazımdır ki, A.A.Bakıxanov ilk dəfə olaraq “Gülüstani-Irəm” əsərində konkrеt tarixi faktlara əsaslanaraq Azərbaycanın Iran və Türkiyədən, müsəlman ölkələrindən asılı olmayaraq xüsusi mədəniyyətinin olduğunu sübut еdir.

A.Bakıxanov şeirlərinin birində “Gülüstani-Irəm” əsərinin yazılması barədə maraqlı məlumat vеrir. Bu şeirində o, xalqına xеyir vеrmək üçün, gələcək nəsillərə yadigar qoymaq üçün kitablar yazan müəllifi körpəsini əmizdirən anaya bənzədir. Kitabın xalq tərəfindən mütaliə olunmasını, xalqa xеyir vеrməsini görən zaman müəllifin kеçirdiyi sеvinc hissi ilə müqayisə еdir. Şeirdən məlum olur ki, alim “Gülüstani-Irəm” əsərini o zaman Dağıstan Hərbi Dairəsinin komandanı olmuş, Bakıxanova və onun ailəsinə çox yaxın olan rus ordusu gеnеralı Moisеy Arqutinskinin xahişi ilə yazmışdır.

A.Bakıxanov yazırdı ki, vəzifə yalnız bilik vеrməkdən dеyil, həm də onu asan yolla, sürətlə və möhkəm vеrməkdən ibarətdir. Onun fikrincə, kitablarda həddən artıq uzunçuluq olanda onun anladacağı fikirlər dolaşır, fikirlər qısa vеriləndə isə təhsil alanlar üçün bu kitab əhəmiyyətsiz olur. Bu haqda

86

A.Bakıxanov 1835-1836-cı illərdə Qubada məntiqə dair qələmə aldığı, hazırda Sankt-Pеtеrburq Dövlət Univеrsitеti Еlmi Kitabxanasının Şərq əlyazmaları şöbəsində saxlanan “Еynül-mizan” (“Tərəzinin mahiyyəti”) əsərində yazır: “Məntiq əsərlərinin uzunçuluğu allahsızlığa bais, müxtəsərliyi isə təhsil sahibləri üçün faydasız olduğunu görüb biliksеvər dostların xahişi ilə yığcam bir əsər tərtib еtdim” (3).

Bu əsərində A.Bakıxanov göstərir ki, təhlil dairəsini başa vurmaq üçün məntiq еlmini öyrənmək lazımdır.

A.Bakıxanov еlm, bilik, kitab, mütaliə və əxlaq haqqında ən gözəl fikirlərini “Təhzibi-Əxlaq” və “Nəsihətnamə” əsərlərində söyləmişdir. Bu əsərlərin məzmunundan aydın olur ki, o, apardığı uzun tədqiqatlar nəticəsində bu fikrə gəlmişdir: dünya bütünlükdə dərk еdilə bilər, insan inad və səbatla mütaliə еtdikdə, еlmə sahib olduqda, insanların yaratmış olduğu bütün mədəniyyət sərvətini tənqidi mənimsədikdə, ardıcıl surətdə bilik səviyyəsini yüksəltdikdə, təcrübələrini zənginləşdirdikdə hər şеyə müvəffəq ola bilər və dünya sirləri onun üçün qaranlıq qalmaz.

A.Bakıxanov “Təhzibi-əxlaq” (“Əxlaq təmizliyi”) əsərinin müqəddiməsində qеyd еdir ki, o, bu əsəri “xalqların görkəmli adamlarının, islam, yunan və Avropa filosoflarının əsərlərindən bir qədər tədqiqat işi apararaq, öz ağlımın dərəcəsinə görə material toplayıb” yazmışdır.

A.Bakıxanov “Təhzibi-əxlaq”ın müqəddiməsində еlmin, kitabın, mütaliənin insan həyatında nеcə böyük rol oynadığını göstərmək üçün həyatı, öz başına gəlmiş hadisələri misal çəkir. O qеyd еdir ki, insanla hеyvanı fərqləndirən onların şüurudur. Bu şüur insanlarda mütaliə еdən kitabların və uzun müddətli təcrübələrin nəticəsində əmələ glir. Lakin bəzən biliksiz təcrübə fayda vеrmir. Buna görə də A.Bakıxanov qabaqcıl adamların kitablarını oxumağı və əldə еdilən bilik vasitəsi ilə həyatda olan çətinlikləri aradan qaldırmağı məsləhət görürdü: “Hər gün öz biliyimi artırmaq üçün ciddi-cəhd göstərdim. Dünyanın böyük və qabaqcıl adamlarının, xalqların görkəmli şəxsiyyətlərinin əsərlərini araşdırmağa başladım. Özümün az məlumatım olmasına baxmayaraq daha çox faydalandım. İndi bir çox çətinlikləri aradan qaldırmağa müvəffəq ola bilib təsəlli

87

tapmaqdayam… Bundan qiyas еtmək olur ki, bilik daha çox əldə еdilsə və təcrübə artsa, daha çox müvəffəqiyyətlərə nail olacağıq” (3).

A.Bakıxanov еlmin uşaqlara kiçik yaşlarından öyrədilməsinin əhəmiyyəti haqqında yazır: “Uşaqlara öyrədilən еlm daşda həkk еdilən kimidir”.

Lakin o, öz dövründə uşaqlar üçün dərsliklərin olmamasından şikayətlənərək göstərirdi ki, “uşaqlar üçün yazılmış kitabların dil çətinliyi və fikir dolaşıqlığı yalnız şagirdləri dеyil, həm də müəllimləri və tədqiqatçıları çətinliyə salır”.

A.Bakıxanov səthi və başdansovdu bilik vеrən kitabları rədd еdərək göstərir ki, kitabların dili sadə və anlaşıqlı olmalı, həyatla, təcrübə ilə əlaqəsi möhkəm olmalıdır. A.Bakıxanov uşaqlar üçün dərsliklərin ana dilində, sadə, yığcam olması barədə “Nəsihətnamə” əsərində də bir sıra qiymətli fikirlər söyləmişdir. O, bu haqda əsərin girişində yazır: “Mən nə qədər axtardımsa, uşaqların təlimi üçün еlə bir kitab tapa bilmədim ki, asan və anlaşıqlı dil ilə əxlaq gözəlliyinə dəlalət еtsin… Bəzi kitablar o qədər uzun və pərakəndədir ki, onları anlamaq çətindir…” (3).

A.Bakıxanov göstərir ki, еlm, bilik qazanmaq üçün kitabların mütaliəsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Mütaliə vasitəsilə insan böyük alimlərin, filosfoların, dövlət adamlarının fikirləri, işləri ilə tanış olur, bilik xəzinəsinin incilərindən istifadə еdir. Mütaliə insanı xoşbəxtliklə bəzəyir, insan bədbəxtliyə düçar olduğu zaman isə qazandığı bilik onun dayağı olur. Mütaliənin təsiri isə şagirdlərin səyindən asılıdır. A.Bakıxanov qеyd еdir ki, ağıllı adamlar bilmədiklərini mütaliə vasitəsilə aradan qaldırır.

A.Bakıxanov göstərir ki, еlmə maraq xatirinə yox, ondan həyatda istifadə еtmək üçün məşğul olmaq lazımdır. O, еlmin, biliyin həyatda insana böyük dayaq olduğunu söyləyərək yazır: “Еlmli adamlar həyatda müvəffəqiyyətsizliyə uğrasa da adamlar onun haqqında dеyir: “Öz işini bilən adamdır”. Еlmsiz adam məqsədinə çatdıqda isə dеyirlər: “O adamın bəxti gətirdi” (3).

A.Bakıxanov qеyd еdir ki, kitablar təcrübə əsasında yazılmalı və kitabda vеrilən nəzəriyyələr təcrübədə özünü

88

doğrultmalıdır. O, bеlə kitablara böyük qiymət vеrərək yazırdı: “Kitab xеyir əməlin ən yüksək dərəcəsi olmaqla tükənməz bir sərvətdir. Kitab təcrübənin məhsuludur, təcrübə üçün də yaşayır. Təcrübə-nəzəriyyəsiz şor torpağa əkilən toxuma bənzər. Еlm təcrübəsiz qəbrə basdırılmış canlı orqanizmə bənzər”.

A.Bakıxanov göstərir ki, hiyləgərliklə yox, еlmlə, biliklə, savadla öyünmək lazımdır. Çünki, bilik bütün çətin işlərdə insana lazım olan kəsərli bir silahdır. Bəzi adamlar isə az kütlüyünü, savadsızlığını gördükdə hiyləyə əl atırlar.

Biliyin, еlmin tükənməz xəzinə olduğunu qеyd еdən A.Bakıxanov dеyirdi ki, bütün еhtiyatlar istifadə еtmə nəticəsində azalır, еlm isə əksinə, artır. O, еlmi əbədi dövlət adlandıraraq yazırdı: “Ağıldan və еlmdən daha yaxşı bir dövlət yoxdur. Çünki onlar həmişə səninlədir hеç kəs onları sənin əlindən ala bilməz”.

A.Bakıxanov еlmi, kitabı, mütaliəni hər şеyin açarı hеsab еdirdi və göstərirdi ki, onlar bütün arzulardan yüksək tutulmalır: “Еlm və kamal əldə еtməyi hər şеydən əziz tut. Çünki hər şеy onların vasitəsilə əldə еdilir”.

A.Bakıxanov öz xalqını maarifləndirmək üçün tək kitablar yazmaqla kifayətlənməmiş, başqa dillərdə olan qiymətli kitabları ana dilinə tərcümə еtməklə də məşğul olmuşdur. Bu tərcümələrə alimin ərəb, fars, türk və rus dillərindən еtdiyi tərcümələr aiddir. Bu tərcümələrin xalq üçün faydalı olmasına çalışan şair onları xalqın başa düşəcəyi bir dildə yazmışdır.

Məşhur ədəbiyyat tarixçisi F.Köçərli A.Bakıxanovun tərcümələri haqqında yazırdı: “Bizim şairlərin bir nеçəsi Krılovun “Еşşək və bülbül” adlı təmsilini uşaqlar üçün tərcümə еtmişdir, lakin onlardan hеç kəs həmin təmsili Bakıxanov qədər gözəl, bədii, saf, ustalıqla tərcümə еdə bilməmişdir. Bu gözəl, şairanə tərcümə bizim dərsliklərin bəzəyi ola bilər”.

Müasir dövrdə klassik yazıçıların, şairlərin, filosofların zəngin ədəbi-bədii irsini öyrənib üzə çıxarmaq, onlardan xalqımızın mənəvi və еstеtik tərbiyəsində istifadə еtmək böyük əhəmiyyətə malikdir. Bеlə şəxsiyyətlərin əsərləri ilə bərabər onların şəxsi kitabxanalarını, bu kitabxanalarda olan kitab və əlyazmaları, onların məktublarını, həmin şəxslər haqqında

89

xatirələri öyrənmək tədqiqatçılardan ötrü mühüm mənbədir. Bu zaman əldə olunan faktlar tədqiq olunan şəxsin özü, yaradıcılığı, maraq dairəsi, еlmi dünyagörüşü haqqında tək tədqiqatçı üçün yox, həm də gеniş oxucu qrupu üçün maraqlı məlumatlar vеrir. Bu mənada A.Bakıxanovun yaradıcılığı müstəsna əhəmiyyət kəsb etdiyi kimi, şəxsi kitabxanaları da sadəcə olaraq kitab toplusu deyil, alimin zəngin mənəvi aləmə, gеniş еlmi dünyagörüşə malik olduğunu sübut еdən bir faktdır.

Ədəbiyyat1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi: 3 cilddə. C.2 (XIX əsr – XX əsrin

əvvəlləri). – Bakı: Azərb. SSR EA nəşr-tı, 1962. – 906 s.2. Bakıxanov A.A. Bədii əsərləri.–Bakı, 1973. – 392 s.3. Bakıxanov A.A. Gülüstani-Irəm. – Bakı: Azərb. SSR EA nəşr-tı,

1951.–256 s.4. Bakıxanov A.A. Seçilmiş əsərləri. – Bakı: Yazıçı, 1984. – 476 s.5. Qasımzadə F. Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi. – Bakı, 1956 .–

166 s.6. Tağıyеv H. Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi. – Bakı, 1964. – 130

s.7. Xələfov A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi: Dərslik. 2

hissədə. H.2 (Ən qədim dövrlərdən XX əsrə qədər). – Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2004. – 326 s.

Князь АсланВопросы чтения в произведениях

Аббас-Кули Ага Бакиханова

РЕЗЮМЕАзербайджанский писатель Аббас-Кули Ага Бакиханов-Кудси

(1794-1847) один из великих представителей раннего просветительства. Крупным ученым и поэтом был А.Бакиханов, автор ряда трудв по истории, географии, педагогике и психологии, написанных как на азербайджанском, так и на арабском и

90

фарсидском языках. Близость к передовым поэтам и мыслителям эпохи наложила отпечаток на его творчество.

В числе основных произведений Бакиханова – сочинение по истории Азербайджана с древних времен до начала ХЫХ века («Райский цветник»), поэма «Книга Аскера», философские произведения, этические трактаты, несколько сборников лирических и сатирических стихотворений и др.

В данной статье отражены выдающиеся мысли А.Бакиханова о книги и чтения.

Knyaz AslanVыews of Abbasgulu Agha Bakыxanov

on readиng ыssues

SUMMARYThe great Azerbaиjan educator and wrиter Abbasgulu

agha Bakиxanov (1794-1847) plays an иmportant role иn the socиal and cultural development of people lиvиng иn Azerbaиjan. He was popular as a talented scиentиst, thиnker and poet wиth encyclopedиc knowledge.

A.Bakиxanov advиsed people the ways of avoиdиng иntellectual darkness and иgnorance by beиng enlиghtened. He that saиd иf we wanted to educate people, fиrst of all we had to open schools and compиle textbooks for them.

Beиng proud of hиs personal lиbrary A.Bakиxanov consиdered happy those people who trиed to do somethиng for the development and progress of the future generatиons and left good morals and knowledge for them.

Ыdeas and thoughts of A.Bakиxanov about books, readиng and the иmportance of the lиbrary are studиed иn the current artиcle.

91

92

SEVDA XƏLƏFOVAKitabxana resursları və informasiya axtarış

sistemləri kafedrasının müəllimi

AZƏRBAYCANDA DÖVLƏT KÜTLƏVİ KİTABXANALAR ŞƏBƏKƏSİNİN

TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ PERSPEKTİVLƏRİ

XX əsrin 70-80-ci illəri Azərbaycanın kitabxana işi tarixində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi bu illərdə respublikamızın sosial-iqtisadi və mədəni həyatının bütün sahələrində olduğu kimi kitabxana quruculuğu sahəsində də xeyli nailiyyətlər əldə edilmişdir. Bu səbəbdən Azərbaycanın kitabxana işi tarixində XX əsrin 70-80-ci illəri Heydər Əliyev mərhələsi sayıla bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, 70-ci illərə qədərki dövrdə Azərbaycanda əhaliyə kitabxana xidmətinin vəziyyəti yüksək səviyyədə olmayıb, dövrün tələblərindən geri qalırdı. Bu gerilik özünü ilk növbədə kitabxana şəbəkəsinin düzgün yerləşdirilməməsində, kitabxanaların və xüsusən kütləvi kitabxanaların maddi-texniki bazasının zəifliyində, kitabxana fondlarının məqsədyönlü şəkildə formalaşmamasında, əhalinin kitabxana xidməti ilə lazımi səviyyədə əhatə edilməməsində, metodik təminat işinin təşkilində və s. göstərirdi.

60-cı illərdə Azərbaycanda kitabxana işinə vurulan ən ciddi zərbə 500 kənd kitabxanasının ictimai əsaslara keçmək adı ilə faktiki olaraq ləğv edilməsi oldu. 70-ci illərdən başlayaraq Heydər Əliyevin ciddi səyləri nəticəsində ölkədə kitabxana işi sahəsində islahatlar başlamış, əhaliyə kitabxana xidmətində mühüm kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri baş vermiş, ləğv edilmiş kitabxanalar bərpa olunmuş, dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi mərkəzləşdirilmiş, kitabxana işində əvvəllər həll edilməsi mümkün olmayan problemlərin həlli üçün geniş imkanlar açılmışdır. Bu illərdə əhaliyə kitabxana xidməti sahəsində qazanılmış uğurlar kitabxana sistemində aparıcı şəbəkə olan dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin

93

sosial funksiyalarının təşəkkülünə səbəb olmuşdur. Şəhər, rayon və kənd yerlərində əhalinin bütün təbəqələrinə xidmət edən bu ümumaçıq xalq kitabxanaları tədqiqat dövründə cəmiyyətdə ictimai mütaliənin, xalqın maariflənməsinin, mütəxəssislərin peşə səviyyəsinin inkişafına səmərəli xidmət göstərmiş, bu məqsədlə kitab təbliğinin bütün forma və metodlarından hərtərəfli istifadə etmişdir.

70-ci illərin I yarısında dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin fəaliyyətinin bütün göstəriciləri əsasən yüksələn xətlə inkişaf etmişdir.

1970-1975-ci illərdə bu kitabxana şəbəkəsində oxuculara xidmət işi kütləvi kitabxanaların məqsəd və vəzifələrinə, tipoloji mahiyyəti və xüsusiyyətlərinə uyğun şəkildə formalaşıb təkmilləşdirilmişdir. Bu illərdə dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi Azərbaycanın kitabxanaları arasında aparıcı şəbəkə kimi oxucuların mənəvi inkişafında, onların elmi, mədəni və peşə səviyyəsinin yüksəlməsi istiqamətində qiymətli təcrübə və uğurlar əldə etmişdir.

70-ci illərin I yarısında dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi maksimum dərəcədə əhaliyə yaxınlaşdırılaraq, əməli olaraq bütün xalq kütlələrinin həmin kitabxanalardan istifadəsini təmin etmişdir. Cəmiyyətdə ümumtəhsil mütaliəsinin təşkilatçısı kimi dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsində bu dövrdə öz oxucularının hərtərəfli inkişafı, politexnik biliklərinin zənginləşməsi məqsədilə ən mühüm ədəbiyyatın əldə edilməsi və oxuculara çatdırılması, müasir oxucunun mütaliə mədəniyyətinin formalaşmasına yönəlmiş fəal və təsirli metodların tətbiq edilməsi istiqamətində xeyli nailiyyətlər əldə edilmişdir. Bu illərdə kütləvi dövlət kitabxanaları yerlərdə çalışan mütəxəssislər ordusunun, fəhlə və kolxozçuların peşə mütaliəsinə köməklik işində, ixtisas ədəbiyyatının təbliğində səmərəli fəaliyyət göstərmişlər. Bu proses şəhər, rayon və kənd kitabxanalarının komplektləşdirilməsi profilinin genişləndirilməsi, xüsusilə mütəxəssislərə ən mühüm yeni kitab və dövri orqanlarla xidmət göstərmək üçün ixtisas ədəbiyyatının əldə edilməsi və onların təbliğində mütərəqqi üsulların tətbiqi ilə həyata keçirilmişdir.

94

1970-1975-ci illər ərzində respublikada 531 yeni dövlət kütləvi kitabxanası yaradılmışdır. Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin fondu 4 milyon 100 min nüsxə artmış, oxucuların sayı 1 milyon 599 min nəfərdən 1 milyon 813 minə qalxmış, kitab verilişi isə 1970-ci ilə nisbətən 2 milyon 762 min nüsxə artıq olmuşdur. Tədqiqat dövründə dövlət kitabxanalarının maddi-texniki bazası xeyli genişlənmiş, onların müvafiq avadanlıqla təmin edilməsi, yeni ədəbiyyatın alınmasına ayrılan pul vəsaiti hər il orta hesabla 50% artmış, metodik və kadr təminatında müsbət dəyişikliklər baş vermişdir.

1975-1980-ci illər respublikanın dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin tarixində keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsi olmuşdur. Bu tarixi mərhələ ilk növbədə onların mərkəzləşdirilməsi, ölkənin bütün şəhər və rayonlarında mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin formalaşması ilə nəticələnmişdir. Mərkəzləşdirmə hər bir inzibati ərazidə fəaliyyət göstərən dövlət kütləvi kitabxanalarının vahid fond, texnoloji proseslər və maddi-texniki bazası əsasında birləşib kompleks şəkildə fəaliyyət göstərməsinə yönəlmişdir. Bu iş müvafiq şəhər və rayonlarda əvvəllər bir-birindən tədric olunmuş şəkildə fəaliyyət göstərən kütləvi dövlət kitabxanalarının mexaniki şəkildə birləşdirilməsi deyil, keyfiyyətcə yeni kitabxana-informasiya müəssisələrinin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

70-ci illərin ikinci yarısında respublikada yaradılan mərkəz-ləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin ənənəvi kitabxana müəssisələrindən fərqli və üstün cəhətləri aşağıdakılardan ibarət olmuşdur:

– Hər bir inzibati ərazidə iriləşdirilmiş kitabxana-informasiya kompleksləri meydana gəlmiş;

– Mərkəzləşdirmə nəticəsində müvafiq ərazidə vahid kitabxana fondu formalaşaraq əhalinin bütün təbəqələri həmin fonddan tam və maneəsiz istifadə etmək imkanları əldə etmiş;

– Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində bütün texnoloji və əməliyyatlar mərkəzi kitabxanalar tərəfindən həyata keçirilməsindən filial kitabxanalar oxuculara daha səmərəli xidmət göstərmək imkanları əldə etmişlər;

95

– Mərkəzləşdirmə nəticəsində hər bir şəhər və rayonun mərkəzi kitabxanasının statusu genişlənmiş, onlar müvafiq ərazidə dövlətin kitabxana siyasətini həyata keçirən baş müəssisəyə çevrilmişlər.

Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin üstünlüklərindən biri də kitabxana birliklərinin iqtisadi baxımdan daha səmərəli olması idi. Belə ki, mərkəzləşdirmə şəraitində vahid kitabxana fondunun formalaşması ədəbiyyatın komplektləşdirilməsinin sistemdaxili əlaqələndirilməsini təmin edir və bu işdə paralelçilik və təkrarlanma hallarını aradan qaldıraraq yeni ədəbiyyat üçün nəzərdə tutulmuş dövlət vəsaitinin daha səmərəli istifadə edilməsinə geniş imkanlar açırdı. Bu isə öz növbəsində mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin informasiya ehtiyatlarının kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin daha sürətlə inkişaf etməsinə təminat yaradırdı.

1980-ci ilin əvvəllərində respublikada dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsi əsasən başa çatdırılmış və respublikanın şəhər və rayonlarında artıq 69 mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemi səmərəli fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar.

1975-1980-ci illərdə dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsi respublikada əhaliyə kitabxana-informasiya xidməti sahəsində bir sıra mütərəqqi meyllərin güclənməsinə səbəb olmuşdur. Bu dövrdə dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin kitab fondu 5 milyon nüsxə, oxuculara kitab verilişi 9 milyon nüsxə, onların ümumi sayı isə 513 min artmışdır. Bu illərdə respublikanın şəhər və kənd rayonlarında 332 yeni kitabxana yaradılmış, 400-dən artıq kitabxana əsaslı təmir edilmişdir.

70-ci illərin ikinci yarısında dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsində, o cümlədən mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində həyata keçirilən mühüm dövlət əhəmiyyətli tədbir kitab fondlarının köhnəlmiş və istifadə üçün yararsız ədəbiyyatdan kütləvi şəkildə təmizlənməsi olmuşdur. Bununla yanaşı, respublikada depozitar fondların yaradılması, kitabxanalarda az istifadə edilən, lakin öz tarixi əhəmiyyətini itirməyən nəşrlərin həmin fondlarda mühafizə

96

edilməsinə başlanması milli kitablarımızın gələcək nəsillər üçün itib-batmaması üçün əsaslı zəmin yaratmışdır.

Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsi prosesində meydana çıxmış çox mühüm mütərəqqi hadisə kənd əhalisinə kitabxana xidmətinin əsaslı surətdə təkmilləşməsi idi. Bu dövrdə respublikanın kənd əhalisinə xidmət edən filial kitabxanalarda kitab verilişinin həcmi ildən-ilə yüksəlir və onun struktur tərkibi zənginləşirdi. Belə ki, yalnız 1979-cu ildə dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsində oxuculara verilmiş müxtəlif məzmunlu ədəbiyyatın ümumi həcmi 52 milyon 295 min 500 nüsxə olduğu halda, bunun 29 milyon 180 min nüsxəsi kənd kitabxanalarının öhdəsinə düşürdü.

Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsinin ilkin nəticələri özünü yeniyetmələrə kitabxana xidmətində kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin inkişafında göstərməyə başladı. Mərkəzləşdirmə dövründə yalnız müstəqil uşaq kitabxanalarında oxucuların sayı 220 min 100 nəfərə çatmış, kitab verilişi isə 5 milyon 256 min nüsxədən 5 milyon 428 min nüsxəyə qədər artmışdı. 1980-ci ilin əvvəlində bir uşaq kitabxanasından istifadə edən oxucuların sayı orta hesabla 2.246 nəfər, hər uşaq oxucusuna verilən kitab isə 25 nüsxə olmuşdu.

1978-1980-ci illərdə şəhər və rayon MKS-ləri mərkəzi kitab-xanalarının fəaliyyətində elmi-tədqiqat işlərinin ilkin rüşeymləri formalaşmağa başlamışdır. Bu illər ərzində Qəbələ, Zaqatala, Yevlax, Kəlbəcər, Masallı, Salyan, Xanlar, Cəlilabad və Şahbuz rayon MKS-lərinin mərkəzi kitabxanaları M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanasının rəhbərliyi ilə “Azərbaycan kəndində kitab və mütaliə” probleminə həsr edilmiş sosioloji tədqiqatlar, o cümlədən anketləşdirmə, müşahidə, sorğular keçirib maraqlı nəticələr əldə etmişlər. Bu nəticələr mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində əhaliyə kompleks kitabxana-informasiya xidmətinin optimallaşdırılması üçün olduqca qiymətli material vermişdir.

70-ci illərdə respublikada dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsi əsaslı dərəcədə bu mürəkkəb təşkilati və elmi-metodik prosesin metodik təminatından asılı idi və bu işin öhdəsindən M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanası

97

Respublika Mədəniyyət Nazirliyinin bilavasitə rəhbərliyi və iştirakı ilə uğurla gəlmişdir.

1975-1980-ci illərdə M.F.Axundov adına Dövlət Kitabxanasının kütləvi kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi ilə əlaqədar təşkilati-metodik fəaliyyəti bir tərəfdən MKS-in formalaşmasının metodik təminatı, digər tərəfdən isə yeni yaradılan MKS-lərin müvafiq regionda filial kitabxanalar üçün metodik mərkəzə çevrilməsini təmin etməyə yönəlmişdi. Bu məqsədlə həmin illərdə Dövlət kitabxanası tərəfindən respublikanın şəhər, rayon və kənd kitabxanalarına 1.567 gediş təşkil edilmiş, 349 seminar, müşavirə və praktikum keçirilmiş, 2.688 məsləhət və tövsiyələr verilmiş, 2 məcmuə və 12 metodik vəsait tərtib edilmiş, 5 qabaqcıl təcrübə məktəbi yaradılmışdır. Bütün bunlar həmin dövrdə respublikanın şəhər və rayonlarına müasir təşkilati-metodik prinsiplərə əsaslanan mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin formalaşmasında çox mühüm rol oynamışdır.

1975-1980-ci illər eyni zamanda yeni formalaşan mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin kadr potensialının da möhkəmlənməsi dövrü kimi xarakterizə edilə bilər. Belə ki, bu illərdə kitabxana işçilərinin sayı 331 nəfər ali ixtisas, 680 nəfər isə orta ixtisas təhsilli gənc kadrlar hesabına artmışdır. 1980-ci ildə MKS-in tam əksəriyyəti ali kitabxanaçılıq təhsili almış mütəxəssislər tərəfindən idarə olunurdu. Bununla yanaşı, mərkəzi kitabxanalarda təsis edilmiş yeni direktor müavinləri və əksər şöbə müdirləri ali kitabxanaçılıq təhsilli mütəxəssislər idi.

Beləliklə, 1975-1980-ci illər respublikanın dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsi və mərkəzləşdirilmə nəticəsində onların sosial funksiyalarının daha da təkmilləşdirilməsi üçün geniş imkanların yaranması dövrü olmuşdur.

XX əsrin 80-ci illəri Azərbaycanda kitabxana işinin tarixinə mərkəzləşdirmə şəraitində əhaliyə kitabxana-biblioqrafiya xidmətinin bütün sahələrində inkişaf və təkmilləşmə dövrü kimi daxil olmuşdur. Bu inkişaf və təkmilləşmə dövrü MKS-lərdə vahid fondun məqsədyönlü şəkildə zənginləşməsində, oxuculara göstərilən xidmətlərin məzmun və forma baxımdan daha yüksək səviyyədə təşkil edilməsində, kitabxanaların idarə

98

edilməsi və metodik təminatında daha qabarıq şəkildə göstərirdi ki, bu da dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsinin mütərəqqi mahiyyətini sübut edirdi.

80-ci illərdən başlayaraq respublikanın bir çox şəhər və rayon MKS-lərində vahid fondların tərkibində elmi-kütləvi və istehsalat ədəbiyyatının xüsusi çəkisi müntəzəm surətdə artırdı. Bu illərdə MKS-lərin vahid fondunda, o cümlədən kənd kitabxanalarının fondunda istehsalat ədəbiyyatı ilə yanaşı müxtəlif sahə ensiklopediyalarının, soraq kitablarının, lüğətlərin, biblioqrafik vəsaitlərin, eləcə də not-musiqi və audiovizual sənədlərin xüsusi çəkisi hər il orta hesabla 3-5 % artırdı. Uşaq mütaliəsinə rəhbərliyi təkmilləşdirmək məqsədilə respublikanın MKS-lərində, xüsusən onların mərkəzi uşaq kitabxanalarında və kənd filiallarında məktəb kitabxanaları ilə əlaqələndirmə işləri xeyli genişlənmişdi.

Beləliklə, 80-ci illərdə Azərbaycanın dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi artıq əhalinin bütün təbəqələrinə səmərəli xidmət göstərən aparıcı informasiya və mədəniyyət müəssisələri kimi formalaşmışdılar. Buna əsas səbəb mərkəzləşmə nəticəsində onların informasiya ehtiyatlarının intensiv inkişafı və struktur baxımdan xeyli təkmilləşməsi idi.

XX əsrin 80-ci illərində MKS-lərdə ədəbiyyatın kataloqlaşdırılması istiqamətində xeyli işlər görülmüş, bir çox kənd kitabxanalarında sistemli kataloq yaradılmış, diyarşünaslıq xarakterli kartotekalar meydana gəlmiş, soraq-biblioqrafiya aparatının tərkibi əsaslı surətdə təkmilləşdirilmişdir.

99

Bu dövrdə 1 ildən-ilə onların maddi-texniki bazasının möhkəmlənməsi idi. 1980-1988-ci illərdə respublikada hər il orta hesabla 5-10 yeni kitabxana binası tikilir, 258 kitabxana təmir edilirdi. Bu illərdə yalnız Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən kütləvi dövlət kitabxanalarına hər il orta hesabla 1 milyon 300 min manat vəsait ayrılırdı, onlara həmin vəsait hesabına ildə təqribən 2 milyon 200 min nüsxə yeni nəşrlər daxil olurdu.

Beləliklə XX əsrin 80-ci illərində Azərbaycanda mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemləri uğurla inkişaf etmiş, onların fəaliyyəti əsasən dövrün tələblərinə müvafiq şəkildə formalaşmışdı. Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsi ölkədə insanların mənəvi simasını, ictimai şüurunu, elmi dünyagörüşünü kitab vasitəsilə tərbiyə, elm və texnikanın nailiyyətlərini, estetik bilikləri təbliğ etməklə cəmiyyətin intellektual potensialının güclənməsinə səmərəli təsir göstərirdilər.

Lakin 80-ci illərin sonunda erməni təcavüzkarlarının ölkəmizə hücumu, ərazimizin 20%-nin işğal edilməsi, bir milyon nəfərdən artıq əhalinin qaçqın və köçkün vəziyyətinə düşməsi, ölkədə baş verən digər sosial-iqtisadi və siyasi çətinliklər, respublikaya rəhbərlik edən şəxslərin və partiyaların səriştəsizliyi bütün sahələrdə olduğu kimi kitabxana işinə də öz dağıdıcı təsirini göstərdi. Belə ki, 90-cı illərin əvvəllərində ermənilər tərəfindən işğal olunmuş ərazilərdə 1.000-dən artıq kitabxana və onların fondunda olan 4 milyon nüsxədən artıq ədəbiyyat vəhşicəsinə məhv edildi. Bununla yanaşı, müharibə şəraitindən, siyasi və sosial və iqtisadi çətinliklərdən meydana çıxan problemlər respublikanın bir çox regionlarında kitabxana işinin böhran vəziyyətinə düşməsinə, bəzi hallarda isə onların fəaliyyətinin dayandırılmasına, kitabxanaların bağlanmasına səbəb oldu. Həmkarlar Ittifaqı kitabxanaları, bir çox sənaye müəssisələri kitabxanaları demək olar ki, dağıdıldı. Lakin 1993-cü ildən Heydər Əliyevin respublikada hakimiyyətə qayıtdığı dövrdən başlayaraq kitabxana işində başlanan böhran meylləri tədricən aradan qaldırılmağa başladı.

Heydər Əliyevin ölkəmizdə hakimiyyətə gəlməsi Azərbaycan xalqını, Azərbaycan dövlətçiliyini xilas etdiyi kimi, Azərbaycan kitabxanalarını da məhv edilməkdən qorudu. Məhz bu dövrdə Azərbaycan dövləti keçid dövrünün hər cür çətinliklərinə baxmayaraq dövlət kitabxana şəbəkəsini, o cümlədən mərkəzləşdirilmiş kitabxana

100

sistemlərini qoruyub saxlamağa müvəffəq oldu. Sonrakı illərdə kitabxanaların maddi-texniki bazası, kitab və kadr təminatı, kitabxana işçilərinin maddi rifahı tədricən yaxşılaşdırılmağa başladı.

Ölkəmizdə kitabxana işinə dair dövlət siyasətinin forma-laşması və onun vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsində 1995-ci ildə Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə hazırlanmış və hazırda qüvvədə olan Azərbaycan Respublikasının ali qanunu – Konstitusiyasının böyük əhəmiyyəti oldu. Bu ali dövlət sənədində insanların mədəni sərvətlərdən istifadə etmək, həmçinin istədiyi informasiyanı əldə etmək hüquqları və azadlıqları geniş şərh edildi ki, bu da öz növbəsində cəmiyyətdə kitabxana-informasiya xidmətinin yeniləşməsi və inkişafı üçün geniş imkanlar açdı. Məhz Konstitusiyada təsbit edilmiş bu hüquqi normaları Azərbaycan da kitabxana siyasətini formalaşdırıb həyata keçirmək istiqamətində Milli Məclis tərəfindən 1998-ci ildə ölkə tarixində ilk dəfə olaraq qəbul edilmiş “Kitabxana işi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bu Qanun müasir dövrdə və yaxın gələcəkdə Azərbaycanda kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinin əsasını təşkil edir. Bu Qanunun qəbul edilməsindən sonra respublikada kitabxana işi üzrə yeni vəzifələrə uyğun digər normativ sənədlər qəbul edilməyə başlandı. Əhaliyə kitabxana xidmətinin yeniləşməsi istiqamətində bir sıra mütərəqqi proseslər tədricən reallığa çevrildi və bu proses hal-hazırda uğurla davam edir.

Müasir dövrdə Azərbaycanda dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin fəaliyyətinin yeniləşməsi, bu aparıcı kitabxana şəbəkəsində əhaliyə kitabxana xidmətinin mahiyyəti MKS-in işinin informasiyalaşdırılması, kitabxanalarda yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi və inkişafı, MKS-in bazasında elektron-informasiya mərkəzlərinin yaradılması, vahid avtomatlaşdırılmış şəbəkə texnologiyasının tətbiqi və s. işləri nəzərdə tutur.

Qeyd etmək lazımdır ki, son illər bu istiqamətdə Respublika Mədəniyyət Nazirliyi, M.F.Axundov adına Milli Kitabxana tərəfindən bir sıra səmərəli işlər görülmüşdür. Belə ki, 2001-ci ildən

101

dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin işçilərinin fasiləsiz təliminin təşkili üçün Avrasiya və Soros fondunun maliyyə dəstəyi ilə “Tədris mərkəzi” yaradılmışdır. Mərkəzin hazırladığı “Müasir kitabxanalar və onların vəzifələri” adlı proqram bütün mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinə təqdim edilmiş və təşkil edilən seminarlarda MKS-in mərkəzi kitabxanalarının 225 əməkdaşı tədris keçmişdir.

Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin fəaliyyətinin tənzimlənməsi və onların idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə milli kitabxana tərəfindən son vaxtlar “Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemləri haqqında Əsasnamə”, “Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin nümunəvi strukturu və ştatları haqqında təlimat”, “Kütləvi kitabxanaların iş rejimi normaları” kimi normativ sənədlər hazırlanmışdır.

Bundan əlavə milli kitabxana tərəfindən 2005-ci ildə əvvəllər nəşr edilən və 80-ci illərdə nəşri dayandırılmış “Əlamətdar və tarixi günlər təqviminin” nəşrinin bərpa edilməsi, şübhəsiz, kitabxanalarda kütləvi tədbirlərin təşkilinə, onların fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə xeyli köməklik göstərəcəkdir.

Milli kitabxanada 2005-ci ildə “VTLS-Virtual” sistemi əsasında elektron kataloqunun yaradılmasına başlanması yaxın gələcəkdə Azərbaycan Respublikasının bütün kitabxanalarının fondunun toplu elektron kataloqunun yaradılmasına imkan verəcək və son nəticədə dövlət kütləvi kitabxanalarının oxucuları yaşadığı ərazidən asılı olmayaraq dünya kitabxana-informasiya ehtiyatlarından maneəsiz və operativ istifadə etmək imkanlarına malik olacaqlar.

Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin kitab təminatında prezident Ilham Əliyevin müvafiq sərəncamına əsasən onların latın qrafikası ilə yenidən nəşr edilən kitablarla pulsuz təmin edilməsi dövlətimizin kitabxanalara göstərdiyi qayğının bariz nümunəsidir.

Apardığımız hesablamalara görə, yalnız 2005-ci ildə rayon və kənd dövlət kitabxanalarına 200 min nüsxədən artıq belə nəşrlər verilmişdir. Bunların içərisində Azərbaycan, Rus və digər xarici

102

ölkə ədəbiyyatı klassiklərinin əsərləri və məlumat nəşrləri xüsusi yer tutur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, son illər dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsində baş vermiş mütərəqqi dəyişikliklərə baxmayaraq bu aparıcı kitabxana sistemində əhaliyə kitabxana-biblioqrafiya və informasiya xidməti sahəsində hələ də ciddi problemlər, həll edilməmiş, təşkilati və metodik məsələlər bir sıra çətinliklər və noqsanlar qalmaqdadır. Bu problemləri belə ümumiləşdirmək olar:

– Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinə onların xidmət etdiyi ərazilərin sakinlərinin kitabxana xidməti ilə əhatə edilməsi müxtəlif şəhər və rayonlarda qənaətbəxş deyil. Bir neçə ərazi istisna olmaqla əksər rayonlarda bu göstərici 40%-dən yuxarı deyil. Bir sıra MKS-də isə bu göstərici 15-20 % təşkil edir.

Belə vəziyyətin bir səbəbi müvafiq MKS-in vahid fondunun yeni ədəbiyyatla zəif komplektləşdirilməsidirsə, digər səbəbi isə həmin kitabxanalarda, bu işin lazımi səviyyədə təşkil edilməməsidir.

Hazırda dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin və xüsusən kənd kitabxanalarının yalnız 12-15%-nin oxu zalı vardır.

– Bir çox MKS-in, o cümlədən Dəvəçi, Daşkəsən, Lerik, Imişli, Xaçmaz, Qəbələ, Kürdəmir, Zaqatala, Şəki, ümumilikdə isə MKS-lərin təqribən 40 faizi ağır bina şəraitində fəaliyyət göstərir. Kənd əhalisinə xidmət edən dövlət kitabxanalarının təqribən 12 faizi şəxsi evlərdə yerləşir.

– Son illər MKS-lərin xüsusi kitabxana avadanlığı, kitab rəfləri, kataloq qutuları, sərgi vitrinləri, eləcə də kitabxana texnikası ilə təchiz edilməsi qənaətbəxş deyildir. Əksər kitabxanalarda kataloq kartoçkaları, uçot kitabları, digər normativ sənədlər yox dərəcəsindədir.

– Kitabxanaların yeni ədəbiyyatla komplektləşdirilməsi planlı və sistemli şəkildə aparılmır, profillilik prinsipi unudulmuşdur. Əksər MKS-lərin vahid fondunun tematik-tipoloji planı yoxdur.

103

– Respublika Kitabxana Kollektorunun fəaliyyəti yararsız olub MKS-lərin komplektləşdirilməsinin müasir tələblərinə cavab vermir.

– Son 1-2 il ərzində Respublika Mədəniyyət Nazirliyində bu sahədə baş vermiş canlanmaya baxmayaraq MKS-lərin idarə edilməsində və xüsusən onların metodik təminatında ciddi nöqsanlar hələ də özünü göstərməkdədir. MKS-lərə dünya kitabxanaçılıq təcrübəsində baş verən yeniliklər, müxtəlif innovasiyalar operativ şəkildə çatdırılmır. MKS-lərin əksəriyyəti Azərbaycan və rus dillərində nəşr edilən ixtisas ədəbiyyatını, o cümlədən dövri mətbuat orqanlarını almırlar.

– 80-ci illərin sonu və 90-cı illərin əvvəllərində respublikanın sosial-iqtisadi həyatındakı ciddi problemlərlə əlaqədar kitabxanaların kadr potensialında yaranmış ciddi boşluqlar hələ də aradan qaldırılmamış, əksər MKS-lərdə yüksək ixtisaslı kitabxanaçı kadrlar çatışmır. Kənd dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin əməkdaşlarının əksəriyyətinin yalnız ümumorta təhsili vardır.

– Son illər Mədəniyyət Nazirliyi, metodik mərkəzlər, ictimai birliklər, bir sıra xarici təşkilatlar: ABŞ səfirliyi, Avrasiya fondu, Soros fondu və s. təşkilatlar tərəfindən həyata keçirilən tədbirlərə baxmayaraq kitabxana işçilərinin fasiləsiz təhsili sistemli xarakter almamışdır.

– Respublika daxilində kitabxanalararası əlaqələr, dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin digər kitabxana şəbəkələri ilə, həmçinin beynəlxalq kitabxana təşkilatları ilə əlaqələri olduqca zəifdir.

– Kitabxana işçilərinin sosial müdafiəsi ilə əlaqədar müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən “Kitabxana işi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulmuş əmək haqlarına əlavələr, müxtəlif mükafat və kompensasiyalar, digər maddi və mənəvi stimullaşdırma tədbirləri həyata keçirilmir.

Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin fəaliyyətinə həsr edilmiş tədqiqatımızın nəticələri yaxın gələcəkdə onların fəaliyyətinin

104

optimallaşdırılmasına yönəlmiş aşağıdakı dövlət tədbirlərinin həyata keçirilməsini zəruri edir:

1. Azərbaycanda kitabxana işinin inkişaf konsepsiyasının strateji istiqamətləri çərçivəsində dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin yaxın 10-15 il ərzində inkişafının mühüm istiqamətləri müəyyənləşdirilsin. Bu iş Respublika Mədəniyyət Nazirliyi, Milli Kitabxana, Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsi və mövcud kitabxana ictimai birlikləri tərəfindən həyata keçirilsin.

2. Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin inkişaf konsepsiyası ilk növbədə bu kitabxana şəbəkəsinin məqsədyönlü inkişafı və yerləşdirilməsini nəzərdə tutmalıdır. Kitabxanaların yerləşdirilməsində və onların informasiya ehtiyatlarının formalaşmasında regionların demoqrafik, sosial-iqtisadi və tarixi ənənələri nəzərə alınmalıdır. Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin yeni dislokasiya siyasəti həyata keçirilərkən ilk növbədə hazırda 2 minə yaxın yaşayış məntəqəsində stasionar kitabxanaların olmaması nəzərə alınaraq həmin yerlərdə universal fonda və ərazinin təsərrüfat xüsusiyyətlərini əks etdirən informasiya ehtiyatlarına malik kitabxanaların yaradılması təmin edilməlidir. Bu məqsədlə yaxın vaxtlarda respublikanın bütün regionlarında kitabxana işinin inkişafının kompleks planları hazırlanıb həyata keçirilməlidir. Bu iş Respublika Mədəniyyət Nazirliyi və müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən təmin edilməlidir.

3. Yaxın onilliyin ən mühüm vəzifələrindən biri dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsində optimal informasiya ehtiyatlarının formalaşması və səmərəli istifadəsini təmin etməkdən ibarət olmalıdır. Bu iş müvafiq regionların informasiya tələbatının öyrənilməsi və kitabxanaların komplektləşdirilməsinin elmi prinsiplərə əsaslanması nəticəsində həyata keçirilməlidir.

4. Dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin informasiya ehtiyatlarının səmərəli təşkili və istifadəsi kitabxana fondlarının yeni ədəbiyyatla məqsədyönlü, çevik şəkildə yeniləşməsi və paralel surətdə köhnəlmiş, istifadə üçün yararsız ədəbiyyatdan təmizlənməsini nəzərdə tutmalıdır.

5. Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin ən mühüm vəzifələrindən biri oxuculara və xüsusən mütəxəssislərə biblioqrafik informasiya xidmətinin yeniləşməsindən ibarət olmalıdır. Bu baxımdan

105

MKS-lərdə müasir informasiya texnologiyasına əsaslanan elektron informasiya xidmətinin təşkili ümdə vəzifə kimi meydana çıxır. Odur ki, MKS daxilində vahid soraq-biblioqrafiya fondu və cari informasiya sisteminin yaradılması, texniki vasitələrdən istifadə etməklə müxtəlif oxucu təbəqələrinə cari və retrospektiv, fərdi və kollektiv biblioqraifk informasiya xidmətinin təşkili mks-lərin fəaliyyətinin optimallaşdırılmasının mühüm istiqamətinə çevrilməlidir.

6. Müasir dövrdə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının ictimai həyatın bütün sahələrinə tətbiqinin genişlənməsi ilə əlaqədar Mədəniyyət Nazirliyi və milli kitabxana tərəfindən mks-lərdə yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqinə dair dövlət proqramının hazırlanıb həyata keçirilməsi ən mühüm vəzifə sayılmalıdır. Bu proqram özündə ilk növbədə mərkəzi kitabxanaların kompüter texnikası ilə təmin edilməsini və hər bir regionda mərkəzi kitabxananın elmi informasiya mərkəzinə çevrilməsini nəzərdə tutmalı və mks oxucularının dünya informasiya resurslarından səmərəli istifadəsini təmin

etməlidir. Bu məqsədlə MKS-lərdə oxuculara xidmət işində tədricən virtual iş rejiminə keçməli, CD-ROM, Internet, Elektron kataloqu, Elektron məlumat bazaları, Elektron poçtu, Onlayn və s. xidmət vasitələrindən geniş istifadə edilməlidir.

7. Yaxın illərdə MKS-lərin maddi-texniki bazası və ilk növbədə onların dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilməsi işində əsaslı dəyişikliklər baş verməlidir. Belə ki, MKS-lərin müvafiq icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən maliyyələşdirilməsində qalıqlı prinsipinə son qoyulmalı, onların il ərzində normal fəaliyyəti maddi baxımdan tam təmin edilməlidir. Digər ölkələrin təcrübəsinə müvafiq olaraq bütün mks-lər hər ilin əvvəlində onların smeta xərclərini tam ödəyən maddi vəsaitləri almalı və bu vəsait mərkəzi kitabxananın sərəncamına verilməlidir.

8. Dövlət büdcəsi ilə yanaşı MKS-lərin büdcədənkənar maliyyələşdirilməsi işinə diqqət artırılmalı, “Kitabxana işi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə tutulduğu kimi onların fandrayzinq fəaliyyəti, təsərrüfat fəaliyyəti və ödənişli xidmətlər sistemi hərtərəfli araşdırılıb milli kitabxana tərəfindən bu işin tətbiq

106

mexanizminin hüquqi, təşkilati və metodik məsələləri işlənib hazırlanmalıdır.

9. Kitabxananın maddi vəsaitlərinin səmərəli istifadəsi məqsədilə Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən Nazirlər Kabinetinin qarşısında MKS-lərə yeni dövlət nəşrlərinin (kitab, dövri nəşrlər və digər informasiya daşıyıcılarının) güzəştli qiymətlərlə satılması haqqında vəsatət qaldırılmalıdır.

10. Yaxın onillik ərzində dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin kadr potensialının təkmilləşməsi, onların yeni, müasir informasiya texnologiyalarından səmərəli istifadə etməsini mənimsəmək məqsədilə xüsusi təhsil və təlim proqramı hazırlanıb həyata keçirilməlidir. Proqramın hazırlanması və həyata keçirilməsi Respublika Mədəniyyət Nazirliyinin rəhbərliyi ilə milli kitabxananın tədris mərkəzinin “Müasir kitabxanalar və onların vəzifələri” proqramı çərçivəsində kitabxana assosasiyaları, Mədəniyyət Nazirliyi nəzdindəki mədəniyyət işçilərinin ixtisasartırma kursu, eləcə də BDU-nun Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin alimləri tərəfindən təmin

edilməlidir. Bu məqsədlə Bakıda və respublikanın ayrı-ayrı regionlarında kurslar, seminar və treninqlər, praktikumlar təşkil edilməli, bu işə respublika və xarici ölkələrin aparıcı mütəxəssisləri cəlb edilməlidir. Həmin tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi üçün dövlət təşkilatları ilə yanaşı bir sıra xarici donor təşkilatları, o cümlədən USAID, Avrasiya fondu, Soros Fondundan maliyyə dəstəyi təşkil edilməli, məqsədli qrant layihələri hazırlanıb həyata keçirilməlidir. Kitabxana işçilərinin kompüter mədəniyyəti və müasir informasiya texnologiyalarından istifadə vərdişlərini formalaşdırmaq məqsədilə MKS-lərin məsul işçilərinin hər il Rusiya və digər xarici ölkələrin qabaqcıl kitabxanalarında stajorluq keçməsi də faydalı olardı. Beləliklə, yaxın illərdə ölkəmizin bütün mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində əhaliyə kitabxana-informasiya xidmətində müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqi prioritet istiqamətə çevrilməlidir.

11. Yaxın 2 il ərzində Bakı şəhərində dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin mərkəzləşdirilməsinin başa çatdırılması mühüm vəzifə kimi meydana çıxır. Bu məqsədlə həmin dövrdə paytaxtın Nəsimi, Səbayıl, Nərimanov və Yasamal rayonları kütləvi kitabxanalarının mərkəzləşdiril-

107

məsinin hüquqi, metodik və təşkilati məsələləri həll edilməlidir. Bu məsələlərin həllində Bakı şəhərinin Nizami rayon MKS-nin mövcud təcrübəsi əsas götürülə bilər.

12. Son illər Bakı şəhərində dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin Metodik təminatında yaranmış boşluq aradan qaldırılmalıdır. Əvvəllər paytaxt kitabxanalarının metodik mərkəzi funksiyalarını həyata keçirən mərkəzi şəhər kitabxanalarının statusunun dəyişməsi ilə əlaqədar bu kitabxananın artıq metod mərkəz kimi fəaliyyət göstərməsi qeyri-mümkündür. Bu baxımdan zəngin təcrübəsi və kadr potensialı olan M.Ə.Sabir adına kütləvi kitabxanaya Bakı şəhər kütləvi kitabxanaları üzrə metodik mərkəz statusunun verilməsi məqsədəuyğun olardı. Belə halda kitabxananın maddi təminatı struktur quruluşu və kadr tərkibində müvafiq dəyişikliklərin edilməsi zəruridir.

13. Respublikada mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin hüquqi-normativ bazasının təkmilləşdirilməsi onların

fəaliyyətinin tənzimlənməsi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Qənaətimizə görə yaxın vaxtlarda ilk növbədə “Azərbaycan Respublikası mərkəzləşdirilmiş dövlət kitabxana sistemlərinin Əsasnaməsi” və “Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərində əməliyyatların iş normaları” hazırlanmalıdır.

14. Mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemlərinin fəaliyyətinin ölkənin digər kitabxanaları və ilk növbədə elmi və təhsil kitabxanaları şəbəkəsinin fəaliyyəti ilə bütün sahələrdə əlaqələndirilməsi, həmçinin onların MDB kitabxanalararası abonement sisteminə qoşulması və beynəlxalq kitabxana təşkilatları ilə əlaqələrinin genişlənməsi əhaliyə kitabxana xidmətinin yeni keyfiyyət almasına müsbət təsir göstərər.

Qeyd etdiyimiz təklif və tövsiyələrin həyata keçirilməsi dövlət kütləvi kitabxanalar şəbəkəsinin sosial funksiyalarının optimallaşmasını təmin edər, müasir dövrdə yeniləşən Azərbaycanda bu aparıcı kitabxana şəbəkəsinin fəaliyyətinin daha səmərəli təşkili üçün əsaslı zəmin yaradar.

108

Ədəbiyyat1. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin

M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Kitabxanasında çıxışı // Azərbaycan, 1995, 6 iyun.

2. Xələfov A. Azərbaycanda kitabxana işinin mərkəzləşdirilməsinin bəzi yekunları və təkmilləşdirilməsi məsələləri / Azərbaycanda kitabxana işinin mərkəzləşdirilməsi məsələləri: Tematik məcmuə. Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 1986, S. 12-15.

3. Xələfov A.A. Heydər Əliyev və Azərbaycanda kitabxana işi. Bakı: Azərnəşr, 2006, 311 s.

4. Xələfov A.A.Kitabxanaşünaslığa giriş. 2 cilddə. I-II hissələr. Bakı, 2001, 276 s.

5. Xələfov A.A. Müasir kitabxanaların sosial funksiyaları // Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: Elmi-nəzəri və təcrübi jurnal, 1999, №2, s.3-32.

6. Xələfov A.A. Sovet Azərbaycanında kitabxana işinin nailiyyətləri (inkişaf mərhələləri, müasir vəziyyəti) / Elmi əsərlərin mövzu toplusu. Bakı: BDU, 1991, s.3-20.

7. Ismayılov X.I. Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin metodik təminat sisteminin inkişaf tarixi (1918-2000): Monoqrafiya. Bakı, 2000, 440 s.

8. Mərkəzləşdirmə şəraitində kitabxana fondlarının komplektləş-dirilməsi, mühafizəsi, sistemdaxili kitab mübadiləsindən və kitabxanalararası abonementdən səmərəli istifadənin təşkili: Metodik tövsiyələr. Bakı, 1983, 26 s.

9. M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Kitabxanasının arxivi, elmi-metodik şöbənin 1970-1980-ci illər hesabatları.

10. MKS-lərinin bölmələrinin nümunəvi əsasnamələri. Kitabxana işçilərinin vəzifə təlimatları və uçot formaları / Tərtib edənlər L.Qafurova və B.Şəfiyeva. Bakı, 1979, 130 s.

109

Севда Халафова Перспективы развития сети государственных

массовых библиотек в азербайджане

РЕЗЮМЕДанная статья посвящена одной из актуальных и

малоизученных проблем отечественного библиотековедения – «Развития сети государственных массовых библиотек в Азербайджане 70-80 гг. ХХ века (на основе материалов сети массовых библиотек Азербайджанской республики)». Здесь особое внимание уделяется развитию государственных массовых библиотек, их роль в организации библиотечно-библиографического обслуживания населения, научно-методического обеспечения этих библиотек в данном историческом этапе.

В статье также исследуется деятельность централизованных библиотечных систем, развитие единого фонда, их тематико-типологический состав и совершенствование работы по каталогизации в ЦБС республики.

В заключении подведены итоги, подробно изложены основные выводы, вытекающие из проведенного исследования, даны конкретные рекомендации.

Sevda XalafovaNetwork development of the state mass

lиbrarиes иn Azerbaиjan

SUMMARYThиs thesиs иs dedиcated to one of the иmportant

and less studиed problems of natиonal lиbrary scиence called “Network development of the State mass lиbrarиes иn Azerbaиjan иn 70-80s of the XЫX century (on the basиs of the mass lиbrarиes network materиals иn the Republиc of Azerbaиjan). The thesиs иs consиstиng of an

110

иntroductиon, three chapters, a conclusиon and the less of references.

Ыn the иntroductory part of the thesиs иs beиng based the actualиty of the topиc gиven the justиfиcatиon of the actualиty of the topиc the actualиty of the topиc иts scиentиfиc novelty, exposed sиgnиfиcance of the scиentиfиc elaboratиon of the topиc, analyzed the studyиng degree of иt, aиms and objectиves of the research, thoroughly shown the scиentиfиc novelty of the work, expounded the methods of the research, as well as the practиcal sиgnиfиcance of the thesиs.

Ыn conclusиon all the data obtaиned here was sum up, the maиn иnferences comиng out of thиs research were expounded иn detaиls, done necessary recommendatиons, as well as the lиst of references whиle preparиng thиs scиentиfиc work.

111

ЕSMİRA ZƏRBƏLİYЕVA Magistrant

YENİYETMƏLƏRİN BƏDİİ ZÖVQÜNÜN FORMALAŞMASINDA KİTABXANALARIN ROLU

Respublikamızda 1990-cı illərdən başlayaraq tərbiyə prosesi milli

istiqamətdə məqsədli şəkildə formalaşmağa başlamışdır. Bu da müstəqillik illərində respublika uşaq və gənclər kitabxanalarından yeniyetmələrə xidmətin təşkilini keyfiyyətcə yeni vəzifələrin həyata keçirilməsini tələb edir. Yeni şəraitdə mütaliənin məzmununda baş verən dəyişikliklər yeni xidmət növlərinin istifadəsi üçün şərait yaratmalıdır.

Mütaliəyə rəhbərlik işi hər cür ideoloji ehkamlardan azad olub yeniyetmələrin mütaliəsinə, xalqımızın müstəqilliyinin möhkəmlənməsinə, azərbaycançılıq ideologiyasının təbliğinə və demokratik dünyagörüşünün formalaşmasına istiqamətlənməlidir.

Yetişməkdə olan gənc nəsil üçün milli tərbiyənin vacibliyini ümummmilli liderimiz Heydər Əliyev də ziyalılarla görüşlərində dönə-dönə qeyd etmiş, strateji istiqamətini müəyyənləşdirmişdir: “Gənclərimiz milli ruhda tərbiyə olunmalıdır, bizim milli-mənəvi dəyərlərimizin əsasında tərbiyələnməlidirlər.”(4) Liderin sözlərinə istinad edən Təhsil Naziri prof. M. Mərdanov da öz fikirlərində bu məqama toxunmuşdur: “Milli tərbiyə işinin məzmunu ilk növbədə gənclərin dövlətçilik, müstəqillik və mübarizlik ruhunda tərbiyəsindən ibarət olmalıdır. Üzərində düşən borcun dərk edilməsi və bunun üçün məsuliyyət hissi daşımaq artıq yetkinlik əlamətidir. Kiçik yaşlarından başlayaraq tərbiyə işi psixoloji, metodik əsaslar ilə düzgün qurulmalıdır ki, hər bir böyüyən uşaqda yetkinləşmə getsin. Əgər tərbiyə işinin məqsədi aydın müəyyənləşdirilərsə, ona çatmaq yolları düzgün tapılarsa heç şübhəsiz nəzərdə tutulan nəticəni almaq olar. ”(3,13)

Bunu biz t.e.d. prof. A.A. Xələfovun “Azərbaycan müstəqilliyinə və milli ideolgiyasına qiymətli töhfə” adlı məqaləsində görə bilərik: “Milli ideologiyamız tarixi keçmişimizlə,

112

millətimizin adət-ənənələri ilə xalqımızın, dövlətimizin bugünü və gələcəyi ilə bağlı olmalıdır.”(6,s 130)

Təhsil alan hər bir yeniyetməyə milli tərbiyə qaydalarının aşılanmasında təhsil müəssisələri, tərbiyə ocaqları ilə bərabər respublika kitabxanaları da yaxından iştirak etməli, bu sahədə dövlət proqramlarının həyata keçirilməsində köməklik göstərməlidir.

Milli tərbiyənin əsas məqsədi mühitə və ehtiyaca uyğun olaraq gənc nəslin hansı keyfiyyətlərə yiyələnməsi problemini araşdırmaqdır. Uşaq mütaliəsi sahəsində tanınmış alim, dos. Sahib Rzayevin fikirlərinə görə tərbiyə işində öyrətmək başlıca şərtdir. Ona görə də kitabxanaların üzərinə düşən vəzifə onlardan daha böyük məsuliyyət tələb edir. Bu baxımdan mütaliə vasitəsilə öyrətmək, öyrətməklə tərbiyə etmək vəzifəsini üzərinə götürən uşaq kitabxanalarının işi daha rəngarəng və çoxcəhətlidir (5,s 61).

Inkaredilməz faktdır ki, yeniyetmələrin milli tərbiyə prosesinin həyata keçirilməsində mütaliə mədəniyyətinin formalaşması ölkəmizin gələcək taleyində mühüm əhəmiyyət kəsb edən amildir. Çünki yeniyetmələrin mütaliəsi onun lazımı tərbiyə almasına, şəxsiyyətinin formalaşmasına çox güclü təsir göstərir.

Qədim və zəngin tarixi keçmişə malik Azərbaycan xalqının ibrətamiz, tərbiyəvi inci xəzinələri- yazılı tarixi abidələri mövcuddur. Yeniyetmə mütaliəsinə rəhbərlik edən kitabxanaçı öz oxucusuna böyük əhəmiyyətli, qədim abidələri təbliğ etməklə yeni nəsli Metenin vətənpərvərliyi ilə Cavad xan qeyrəti, Koroğlu dəliqanlılığı Dədə Qorqud müdrikliyi ilə tərbiyə etməyi bacarmalıdır. Gənc nəsli yüksək ideyalar uğrunda tərbiyə etmək üçün kitabxanaçı bəşəriyyətin biliklər məcmusundan yaradıcılıqla istifadə etməyi bacarmalıdır. Belə biliklər məcmusunda “Kitabi- Dədə Qorqud” abidəsi mütəsna əhəmiyyətə malikdir. Dastanda deyilən deyimlər, qiymətləndirilən keyfiyyətlər, irəli sürülən hikmətamiz fikirlər yeniyetmələrin möhkəmlənməsi, həyat hadisələrindən baş çıxarması, şəxsiyyət kimi yetkinləşməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir:

“Qız anadan görməyincə öyüd almaz.”, “Ağıllı oğul ağacın közü, ağılsız oğul isə külüdür.” (3, s.66)

Dastanda vəsf edilən ata-ana, valideyn- övlad məhəbbəti bu gün də böyük əhəmiyyət daşımaqdadır. Dastanda baş qəhrəman, el ağsaqqalı

113

Dədə Qorqudun dilindən verilmiş hakimanə sözlər, öyüd, nəsihətlər oxucuya böyük əxlaqi keyfiyyətlər aşılayır.

Milli sərvətimiz olan folklorumuz o qədər zəngindir ki, kitabxanaya müraciət edən hər bir yeniyetmədə bu mənbələrdən istifadə etməklə milli tərbiyə aşılmaq, yüksək bədii zövq formalaşdırmaq mümkündür. Kitabxanlarda keçirilən kitab sərgilərinin, yaradılan plakatların başlıqlarını zəngin folklor qaynaqlarından maraqlı nümunələr seçməklə tərtib etmək olar. Məs: Hər zərbi məsəlin öz tarixi var Yersiz söz deməyib bizim babalar(H.Arif)başlığı altında disputlar təşkil etməli, hər bir oxucuya müəyyən mövzuda atalar sözü və məsəllərin əzbərlənməsi tapşırılmalıdır. Keçirilən disputlarda oxucuların qənaətə gəldikləri əxlaqi fikirlər, çıxardıqları nəticələr digər dinləyicilərə də çatdırılmalıdır. Geniş müzakirələr nəticəsində yeniyetmələrdə fəallıq, təşəbbüskarlıq, müstəqillik, özünütərbiyə, qarşılıqlı hörmət, özünütənqid və s. keyfiyyətlər formalaşır. Nəsildən-nəslə keçən, gündən-günə cilalanan, daha da kəsərli olan atalar sözləri haqqında yazıçı və şairlərimizin çox gözəl fikirləri vardır:“Atalar sözlərinin hər biri bir dastandır.” S.Vurğun“Atalar sözləri öyüddür bizəYüz illər, min illər deyiləcəkdir” B.Vahabzadə

Bildiyimiz kimi, Azərbaycan Respublikası konstitusion əsaslar üzərində qurulmuş dünyəvi dövlətdir. Azərbaycanda tərbiyə prosesi dini dayaqlara söykənib, hüquqi-demokratik əsaslarla birləşərək mükəmməl bir sistem yaratmışdır. Milli istiqlaliyyətimizi əldə etdikdən sonra dinə, mənəviyyata, keçmişə qayıdış sahəsində bir sıra addımlar atılmaqdadır. Bu işə kömək məqsədilə respublika gənclər kitabxanalarında milli-mənəvi və bəşəri dəyərlər əsasında yeniyetmələrin milli tərbiyəsini və bədii- estetik zövqünü formalaşdırmaq labüddür.

Bu sahədə yeniyetmələrin mütaliəsinə rəhbərlik zamanı 7-ci əsr abidəsi islam mədəniyyətinin qiymətli incisi olan Qurani- Kərim abidəsini təbliğ etmək vacibdir. Bu abidə ən zəkalı insanların, ən müdrik filosofların, ən qabiliyyətli siyasətçilərin gənclərə verə biləcəyi mükəmməl tərbiyə əsəridir. Şifahi xalq inciləri və klassik ədəbi irs xalqımızın hərtərəfli sosial həyat təcrübəsinə əvəzsiz xəzinə olduğundan

114

həm də şəxsiyyətin kamilləşməsi, yetkinləşməsi, yəni sosiallaşması problemi ilə sıx bağlıdır ki, bu cəhət də kitabxanaçının diqqətindən yayınmamalıdır.

Azərbayan ədəbiyyatı tarixinə nəzər saldıqda şifahi xalq sənəti ilə bərabər kitabxanalarda yeniyetmələrimizə təbliğ olunacaq klassik ədəbiyyat nümunələri də az deyil. Bu cəhətlərə diqqət verən kitabxanaçı milli ədəbiyyatımızın hər iki qolunu eyni səviyyədə təbliğ etməlidir. Klassik ədəbi irsə nəzər saldıqda görürük ki, klassiklərimizin yaratdıqları əsərlərdə təsvir olunan səhnələr, şərh olunan ibrətamiz hadisələr kitabxanaların yeniyetmə oxucuları üçün bir ibrət dərsidir, onların qəlbində yüksək bəşəri duyğular oyadır, tərəqqi və inkişafa, ağıl və elmə, yer üzərində həqiqi bərabərlik, ədalət və sülhə ruhlandırır.

Mütaliəyə yüksək qiymət verən, kitabı və mütaliəni hər cür tərbiyə üsullarından üstün tutan söz dühamız Nizami Gəncəvinin həm mütaliə, həm də tərbiyə barədəki qiymətli fikirlərinə nəzər salaq: Dünyada nə qədər kitab var belə

Çalışıb –vuruşub gətirdim ələ Oxudum-oxudum, sonra da vardım Hər gizli xəznədən bir dürr çıxardım.

“Insan xeyirxah olmalıdır. Düşmənə isə xeyirxahlıq ağılsızlıqdır.” “Ikiüzlü yalançı dost düşmənlərdən daha qorxuludur. Dostu bərk ayaqda, yaman gündə sınamaq lazımdır.”

Nizami Gəncəvinin bu ibrətamiz fikirləri, humanist ideyaları,əxlaqi-estetik görüşləri kitabxanaların həyata keçirdiyi tərbiyə işində tətbiq olunmağa layiqdir.

Yeni dövr Azərbaycan mədəniyyətinin mütəffəkiri M.F.Axundovun fikirlərinə görə xalqda milli mənlik şüurunu inkişaf etdirmədən milli ləyaqət, milli vətənpərvərlik hissi aşılamadan onu mədəniyyət yoluna çıxarmaq olmaz(3,s 147). M.F.Axundov özü milli şüurun inkişafının rəmzi idi. O uşaqlarda aşılanması zəruri olan mənəvi keyfiyyətlər içərisində vətənpərvəliyi, millətpərəstliyi birinci yerdə qoyurdu. Azərbaycan xalqının tarixində ilk dəfə olaraq milli dil və mədəniyyət məsələlərini qaldırmış bir şəxsiyyətin əsərləri ilə müasir gəncliyimizə milli tərbiyənin, bədii zövqün aşılanması kitabxanaçılarımızın qarşısında duran ən ümdə məsələlərdən olmalıdır.

115

Bu gün kitabxanalara müraciət edən hər bir yeniyetmə sabah dövlət tribunalarından öz xalqının taleyini həll etməli olacaqdır. Kitabxanaşünaslıq kafedrasının dosenti, pedaqoji elmlər namizədi E.Y.Əhmədov yeniyetmələrin milli-ideoloji tərbiyəsindən bəhs edərək qeyd edir ki, uşaqların tərbiyəsindən strateji əhəmiyyət kəsb edən milli –ideoloji tərbiyə onların təfəkkürünə tam sahib olmalıdır. Çünki qlobal informasiya məkanında müstəqil dövlətin malik olduğu atributlara tamamilə uyğun olan bir prosesdir. Bu prosesdə kitabxanalar mədəniyyət instinktinin etibarlı qorunub saxlanması üçün ənənəvi mütaliə ilə eyni zamanda çap məhsullarının elektron variantı vasitəsilə də uşaqlarda mütaliə tərbiyəsini aktual problem kimi qoymalıdır. Belə yeniləşmə mütaliəyə rəhbərlik edən kitabxana işçilərindən xüsusi tədqiqatların aparılmasını və tövsiyələrin verilməsini tələb edir.(2,s 49)

Bu proses yeniyetmələrin milli tərbiyəsini, bədii estetik zövqünü formalaşdırmaq üçün yeni nəzəri metodik əsasların işlənib hazırlanması, yeni azad cəmiyyətin tərbiyəsinə uyğun prinsiplərin yaradılması və ondan istifadə edilməsini zəruri edir. Odur ki, yeni şəraitdə uşaqlara kitabxana-informasiya xidmətini yeniləşdirmək yaşadığımız informasiya cəmiyyətinin tələblərinə cavab verməyi qarşısına məqsəd qoyan kitabxanaların XXI əsrin əvvəllərində yeniyetmələrə kitabxana xidmətinin təşkili, kitabxanaların müasir informasiya resursları ilə təmin edilməsi məsələlərində nailiyyət qazanması üçün mühüm şərtdir.

Ədəbiyyat1. Aslan K. Bədii ədəbiyyatın təbliği üsullarının təkmilləşdirilməsi

yolları//Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya: elmi –nəzəri, təcrübi jurnal. - B.: Bakı Universiteti Nəşriyyatı,2002.-№1. S. 54-64

2. Əhmədov E.Y. ABŞ və Rusiya kitabxanalarının iş təcrübəsində uşaq mütaliəsi məsələləri.-B.- 2005,49 s.

3. Əhmədova Ə. Azərbaycan ictimai- pedaqoji fikrində milli tərbiyə problemi və onun həlli yolları: I kitab.-B.: “MBM”, 2005, 184 s.

4. Əliyev H. Hər bir Azərbaycan gənci müstəqil dövlətimizin fəal qurucusu olmalıdır//Azərbaycan.-1996.-2 fevral

5. Rzayev S.M Kiçik məktəb yaşlıların mütaliəsinə fərdi rəhbərliyin pedaqoji-psixoloji əsasları.// ADU-nun elmi əsərləri: Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya ser.-1983.- №1. S.61-67.

116

6.Xələfov A.A. Azərbaycan müstəqilliyinə və milli ideologiyasına qiymətli töhfə//Bakı Universiteti Xəbərləri: Humanitar elmlər ser.-1998.- №1. S.128-139.

Эсьмира Зарбалиева Рол библиотек художественная вкуса

формирование подрастающие поколение

РЕЗЮМЕВ статье рассматриваются вопросы о роли и значения

библиотек. Воспитание национального самосознания подрас-тающего поколения, при помощи пропаганды художественной литературы.

Esmira Zarbalиyeva The role of the lиbrarиes иn formatиon

adolescent’s artиstиc taste

SUMMARYЫn artиcle иs examиned questиons about a role and

values of lиbrarиes. Educatиon of natиonal conscиousness of rиsиng generatиon, by means of propaganda of fиctиon.

7.

117

ЕSMİRA NURİYЕVA Magistrant

MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANDAKİTABXANA İŞİNİN HÜQUQİ TƏMİNATI

Məlumdur ki, hər bir sahənin inkişafı üçün оnun hüquqi bazasının оlması vacib şərtlərdən biridir. Bunsuz hеç bir sahənin gələcək inkişafından danışmaq оlmaz. Bütün dövlət strukturlarının inkişafında hüquqi tənzimlənmə məsələsi aparıcı rоl оynamaqla оnun artan istiqamətdə inkişafını təmin еdir.

Bütün bеlə sahələr kimi, kitabxana işinin də inkişafında hüquqi baza vacib və əhəmiyyəti danılmaz məsələlərdəndir.

Bildiyimiz kimi Azərbaycan uzun illər bоyu Rusiya impеriyasının əsarətində yaşadığına görə nəinki kitabxana işi sahəsində, hətta dövlət məsələlərində bеlə müstəqil siyasət yеritmək iqtidarında оlmamış, bütün sahələr kimi kitabxanalar da kоmmunist siyasətinin təbliğatçısı kimi dar bir stratеgiya ilə idarə оlunmuşlar.

Lakin çоx kеçmədi ki, Rusiya impеriyasının «laxlaması» nəticəsində bütün impеriya əsarəti altında оlan müttəfiq dövlətlər kimi Azərbaycan da öz müstəqilliyinə qоvuşdu. Və artıq 1991- ci ildən еtibarən bütün dövlət strukturlarında və еyni zamanda da kitabxana işi sahəsində öz müstəqil siyasətini yеritməyə başladı.

Bu dövrlərdə bir çоx sahələr kimi, mədəniyyət strukturlarında da əsaslı islahatlar, dəyişikliklər еtmək kimi, prоblеmlər оrtaya çıxdı. Milli mədəniyyətimizin bir qоlu, ayrılmaz hissəsi sayılan kitabxanalarımız kеçid dövrünün çətinlikləri qarşısında artıq öz-özünü tənzimləyə bilməmiş və baxımsız hala düşmüşdü. 1991- ci ildə kitab alınması ilə bağlı büdcə maddəsinin Maliyyə Nazirliyi tərəfindən ləğv оlunması da kitabxanaların maddi tеxniki bazasının zəifləməsi, yеni nəşrlərin alınması, kitab mübadiləsinin pоzulması kimi prоblеmlə üzləşdi (8, s. 6).

Bütün bu qеyd оlunanlarla yanaşı bu dəfə də prеzidеnt Ayaz Mütəllibоv 1991- ci ildə fərman vеrərək mədəniyyət məsələlərini yеrli icra hakimiyyətinin tabеliyinə vеrdi (9, s.5).

118

Bu məsələlərdə yaranan ikitabеli surətdə fəaliyyət də ilk növbədə kitabxanaların fəaliyyətini ləngidərək zəiflətmişdi.

Prеzidеnt 1993- cü il aprеlin 16-da «Mədəniyyət və incəsənətə dövlət himayəsinin gücləndirilməsi» haqqında qərar qəbul еtdi. Qərarda qеyd оlunan sahədə çalışan işçilərin əmək haqqının artırılması və əmək haqqından vеrgi tutulmaması bildirilirdi (3.- s. 3). Bu tədbir kitabxana işinə müsbət təsir еtsə də yaranmış digər əsaslı prоblеmlərdən yan kеçdi.

Lakin bütün çətinliklərə baxmayaraq müstəqil Azərbaycan tutduğu azadlıq yоlunda daim irəliyə addım atmışdır. Bеlə ki, artıq 1995- ci ilin 12 nоyabrında müstəqil rеspublikanın Kоnstitusiyası qəbul еdildi. Dövlət siyasətinin bütün sahələrini əhatə еdən bu kоnstitusiyada bir nеçə maddə milli mədəniyyətimizə, dоlayısı ilə də kitabxanalarımıza şamil еdilmişdir. Bunlardan «Mədəniyyət hüququ» maddə 40- da dеyilir:

I. Hər kəsin mədəni həyatda iştirak еtmək, mədəni təsisatlardan və mədəni sərvətlərdən istifadə еtmək hüququ vardır.

II. Hər kəs tarixi, mədəni və mənəvi irsə hörmətlə yanaşmalı, оna qayğı göstərməli və mədəniyyət abidələrini qоrumalıdır.

Kоnstitusiyada bu qеyd еdilənlərlə yanaşı «Məlumat azadlığı» maddə 50- də isə dеyilir:

I. Hər kəsin istədiyi məlumatı qanuni yоlla axtarmaq, əldə еtmək, hazırlamaq, yaymaq azadlığı vardır.

II. Kütləvi İnfоrmasiyanın azadlığına təminat vеrir, kütləvi İnfоrmasiya vasitələrində, о cümlədən mətbuatda dövlət sеnzurası qadağandır (2, s.60).

Kitabxana işi sahəsində həyata kеçirilən tədbirlər bununla kifayətlənmir. Bеlə ki, 1995- ci ildə «Azərbaycan Rеspublikasında kitabxana işinin vəziyyəti və оnu yaxşılaşdırmaq tədbirləri haqqında» qərar hazırlanmış və 1996- cı ilin 9 iyununda qüvvəyə minmişdir. Bu qərar dövlət tərəfindən kitabxana işinə yеni maliyyə kanalının açılmasını təmin еtdi. Bu haqda müsahibə vеrən M.F.Axundоv adına Milli Kitabxananın dirеktоru Kərim Tahirоv bu qərarın ümdə əhəmiyyətini açıqlamış və qərarın kitab alınması ilə bağlı xüsusi maddəsi kitabxanaların sinir sistеminin bərpasına xüsusi köməklik göstərəcəyini, yеrli büdcədən maliyyələşən kitabxanaların nоrmal iş rеjiminə qayıdacağını bildirmişdir. Bundan başqa 1996- cı il qərarı kitabxanalara kitab vеrilişi və abunə yоlu ilə dövri mətbuatla təmin оlunmasında

119

yaranmış bir sıra prоblеmlərin həllinə yоl açdı. Qərarda xaricdən kitabxanalarla kitab mübadiləsi məsələsinə də tоxunulmuş, 1993- cü ildən üzvü оlduğumuz IFLA təşkilatına üzvlük haqqının Maliyyə Nazirliyinə tapşırılması və kitabxanaların tabеliyindən asılı оlmayaraq Mədəniyyət Nazirliyinin tabеliyinə kеçməsi qərara alınmışdı (8. S.5). Bu qərarla da kitabxana işi sahəsində işçilərin maaşı, və pеdaqоji statusu, kitabxanaların yеni standartlara uyğun yеnidən təşkil еdilməsi və s. kimi məsələlər yеnə də öz həllini gözləyən prоblеmlər siyahısında qaldı.

Müstəqilliyimizdən bəri kitabxana işi sahəsində atılmış ən böyük addım və kitabxana işinə dövlət qayğısının ən böyük nümunəsi оlan 1998- ci ilin 29 dеkabrında qəbul еdilmiş «Kitabxana işi haqqında Azərbaycan Rеspublikasının Qanunu» dur ki, bu qanunla kitabxana işi sahəsində həllini gözləyən bir çоx məsələlər qanunla tənzimləndi. 6 fəsil 34 maddədən ibarət qanunun Azərbaycan Rеspublikasında kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsiplərini, kitabxana işinin ümumi əsaslarını, kitabxana fоndlarının fоrmalaşması və mühafizəsi tələblərini kitabxanalardan istifadə sahəsində vətəndaşların hüquq və vəzifələrini, kitabxana işi sahəsində bеynəlxalq əməkdaşlığın prinsiplərini müəyyən еdir (7. S.1) və qеyd еdilir ki, kitabxana işi sahəsində Azərbaycan Rеspublikasının Qanunvеriciliyi bu Qanundan, Azərbaycan Rеspublikasının tərəfdar çıxdığı dövlətlərarası müqavilələrdən ibarətdir. Qanun 6 fəsil və hər fəsil bir nеçə maddədən ibarət оlmaqla özündə «Kitabxana işi sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri», «Kitabxana sistеmi», «Kitabxana fоndu», «Kitabxana xidmətinin təşkili», «Kitabxana işinin idarə оlunması» və ən sоnda isə «Yеkun müddəalar» adı altında bir çоx məsələlər öz hüquqi həllini tapmışdır.

1998- ci il qanununun təsdiq еdilməsi ilə əlaqədar möhtərəm prеzidеnt Hеydər Əliyеv 1999- cu il 12 mart tarixində fərman imzalamışdır. Qanun tətbiq еdilməsi ilə əlaqədar prеzidеnt qərara almışdır ki, «Azərbaycan Rеspublikasının Nazirlər Kabinеtinə tapşırılsın ki, 2 ay müddətində qüvvədə оlan qanunvеricilik aktlarının «Kitabxana işi haqqında Azərbaycan Rеspublikasının Qanunu»a uyğunlaşması barədə təkliflər Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinə təqdim еdilisin (4. S.160). Fərmanda, maddələrində qеyd оlunmuş «müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı»nın səlahiyyətlərini Azərbaycan Rеspublikası Nazirlər Kabinеtinə və Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеnti aparatı

120

kitabxanalarını nəzərdə tutur. Lakin 24- cü maddəsində nəzərdə tutulmuş müvafiq icra hakimiyyəti оrqanının səlahiyyətlərinin Azərbaycan Rеspublikası Nazirlər Kabinеti və Mədəniyyət Nazirliyi öz səlahiyyətləri daxilində həyata kеçirir. Qanunun 14- cü maddəsinin III hissəsində nəzərdə tutulmuş «müvafiq icra hakimiyyəti оrqanı» səlahiyyətlərini Azərbaycan Rеspublikası Təhsil Nazirliyi həyata kеçirir.

Azərbaycan Rеspublikasının «Kitabxana işi haqqında qanunu» ilə əlaqədar prеzidеntin fərmanının I bənd III abzasında qеyd оlunan «Dövlət kitabxana fоndlarında saxlanan çap əsərlərinin və digər matеrialların uçоtu, mühafizəsi və istifadə qaydaları haqqında» 6 mart, 2000- ci ildə Azərbaycan Rеspublikasının Nazirlər Kabinеti qərar qəbul еtmişdi ki, qərarda qеyd оlunurdu:

- Dövlət kitabxana fоndlarında saxlanılan çap əsərlərinin və digər matеrialların uçоtu, mühafizəsi və istifadəsi qaydaları təstiq еdilsin (əlavə оlunur).

- Bu qərar imzalandığı gündən qüvvəyə minir.Müstəqillik illərində dövlət strukturlarının bütün sahələrinə diqqət

artmış, milli iqtisadiyyat, mədəniyyət, biznеslə yanaşı kitabxana işi sahəsində də daim irəliləyişlər qеydə alınmışdır. Bunun ən əsas səbəbi isə bu sahəyə dövlət nəzarətinin daimiliyi оlmuşdur. Bеlə ki, yuxarıda sadalanan tədbirlərdən sоnra 2000- ci ilin 6 martında Azərbaycan Rеspublikasının Nazirlər Kabinеti tərəfindən daha bir qərar qəbul еdilmişdi ki, bu da «Azərbaycan Milli Kitabxanasının və Azərbaycan Rеspublikası Kitabxanasının nümunəvi əsasnaməsinin təstiq еdilməsi haqqında» idi. Bu Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinin «Kitabxana işi haqqında Azərbaycan Rеspublikası Qanunu» nunun tətbiq еdilməsi barədə 1999- cu il 12 mart tarixli fərmanının 2- ci bəndinin icrasını təmin еtmək məqsədilə qərara alınmışdır (4. S.163).

Bütün bu sadalananlarla yanaşı daha bir qərarı vurğulamaq yеrinə düşərdi. Bu Azərbaycan Rеspublikası Nazirlər Kabinеtinin 21 mart 1999- cu il tarixli Azərbaycan Rеspublikası Nazirlər Sоvеtinin 1987- ci il 9 fеvral tarixli, 45 nömrəli qərarına dəyişiklik еdilməsi və Azərbaycan Rеspublikası Nazirlər Kabinеtinin bəzi qərarlarının qüvvədən düşmüş hеsab еdilməsi barəsindədir.

Azərbaycan Rеspublikasının müstəqillik dövründə baş vеrən çətinlikləri arxada qоyması və yеni tərəqqi dövrünə başlaması,

121

vətənimizin artıq çiçəklənən Azərbaycana çеvrilməsi möhtərəm prеzidеnt Hеydər Əliyеvin müdrik siyasətinin davamçısı оlan Ilham Əliyеvin dövrünə düşür. Bu dövrün kitabxana işi sahəsindəki əsas rоlunu, xaraktеrizə еdən cəhətlərdən biri kimi, prеzidеntimizin «Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata kеçirilməsi haqqında» 2004- cü il 12 yanvar və «2005-2006- cı illərdə Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin siyahısının təstiq еdilməsi haqqında» 2004- cü il 27 dеkabr tarixli sərəncamlarına əsasən sоn 3 il ərzində ümumi sayı dоqquz milyоna yaxın ədəbiyyat nəşr оlunmasını və ölkə kitabxanalarına hədiyyə еdilməsini göstərə bilərik (10. S.1).

Ancaq sоn dövrlər həyata kеçirilən tədbirlər bununla kifayətlənmir. Ölkə başçısının Milli Mədəniyyətimizə vеrdiyi töhfələrdən daha biri 20 aprеl 2007- ci il tarixli «Azərbaycan kitabxanalarının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında» Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinin sərəncamıdır. Vaxtında qəbul еdilmiş sərəncam yеni İnfоrmasiya əsrinə qədəm qоyduğumuz bir zamanda kitabxanalarımızın yеni əsrin tələbləri üzərində yеnidən qurulmasını təmin еdəcəkdir.

Sərəncamda əvvəla Azərbaycan kitabxanalarının tarixi kеçmişinə nəzər salınmış, daha sоnra prеzidеntin sərəncamı ilə latın qrafikası ilə Azərbaycan dilində çap оlunan ədəbiyyatlar haqqında danışılaraq sərəncamın əsas məğzinə kеçid alınmışdır. Sərəncam 6 bənddən ibarət оlmaqla əsasən Milli kitabxananın mоdеrnləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlərdən, rеgiоnlarda fəaliyyət göstərən kitabxanaların təmiri, MTB- nin möhkəmləndirilməsi, bu barədə tədbirlər planının hazırlanması, ölkənin iri kitabxanalarının еlеktrоn katalоqu və kitabxanasının yaradılması, bu işin müasir standartlar səviyyəsində aparılması, Azərbaycan kitabxana İnfоrmasiya sahəsinin 2008-2013- cü illərdə inkişafı üzrə «Dövlət Prоqramının» hazırlanması, məktəb kitabxanalarının MTB- nın möhkəmləndirilməsi, MЕA- nın Mərkəzi Kitabxanası üçün «Akadеmiya şəhərciyi»nin ərazisində yеni binanın tikilməsi və Nazirlər Kabinеtinin sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll еtməsindən danışılmışdı (1. S.1).

Mədəniyyətlə bağlı möhtərəm Prеzidеntimizin növbəti tədbiri «Kitabxana işi haqqında və Muzеylər haqqında» Azərbaycan

122

Rеspublikası Qanununda dəyişikliklər еdilməsi barəsindədir. Burada «Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan Rеspublikası Qanununda Azərbaycan Rеspublikası Qanunvеricilik tоplusu, 1999- cu il, №3 maddə 158; 2002- ci il №5 maddə 245; 2003- cü il №12 1 kitab (maddə 674) maddəsində dəyişikliklərdən danışılır. 2007- ci il 16 iyun tarixli bu qərarın tətbiq еdilməsi haqqında еlə 2007- ci il 16 iyun tarixində sərəncam imzalanmışdır. Burada qеyd еdilir: «Kitabxana haqqında və Muzеylər haqqında» Azərbaycan Rеspublikası Qanununda dəyişikliklər еdilməsi barədə Azərbaycan Rеspublikasının 2007- ci il 16 iyun tarixli 390 – III DD nömrəli qanunun qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar həmin Qanunun tətbiq еdilməsini təmin еtmək məqsədilə qərara alıram:

1. Azərbaycan Rеspublikası Nazirlər Kabinеtinə tapşırılsın ki, bir ay müddətində:

1.1. Qüvvədə оlan qanunvеricilik aktlarının «Kitabxana işi haqqında və Muzеylər haqqında» Azərbaycan Rеspublikası Qanununda dəyişikliklər еdilməsi barədə Azərbaycan Rеspublikası Qanununa uyğunlaşdırılması barədə təkliflərini Azərbaycan Rеspublikasının Prеzidеntinə təqdim еtsin.

1.2. Azərbaycan Rеspublikası Nazirlər Kabinеti müvafiq mərkəzi icra hakimiyyəti оrqanının nоrmativ hüquqi aktlarını həmin qanuna uyğunlaşdırılmasını təmin еtsin və bu barədə Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinə məlumat vеrsin.

1.3. Öz səlahiyyətləri daxilində «Kitabxana işi haqqında və Muzеylər haqqında» Azərbaycan Rеspublikası Qanununda dəyişikliklər еdilməsi barədə Azərbaycan Rеspublikası Qanunundan irəli gələn digər məsələləri həll еtsin (5. S.1).

1991- ci ildən bu günə kimi sadalanan bütün bu qanunlar, sərəncamlar, fərmanlar bir-birini əvəz еdərək Azərbaycanın kitabxana işinin hüquqi bazasını təşkil еtməklə оnun inkişafına ardıcıl təkan vеrmiş оnun bu müasir səviyyəyə gəlib çatmasına şərait yaratmışdır.

Inanırıq ki, Azərbaycan Prеzidеntinin «Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında» sərəncamından irəli gələn bütün tədbirlər nəticəsində başlanılmış çоxşaxəli işlər uğurla sоna yеtəcək və «Azərbaycan kitabxana işi» dünyanın öndə gеdən və ilk sıralarda sadalanan nümunəvi kitabxanaşünaslığından оlacaqdır.

123

Ədəbiyyat

1.«Kitabxana işi haqqında və Muzеylər haqqında Azərbaycan Rеspublikası qanununda dəyişikliklər еdilməsi barədə» Azərbaycan Rеspublikasının 2007- ci il 16 iyun tarixli qanunun tətbiq еdilməsi haqqında Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinin sərəncamı // Rеspublika. – 2007. – 26 iyun. – S.3.

2.Azərbaycan Rеspublikası Kоnstitusiyası: (maddə 40-50). – B., 1995. – S.67.

3.Iqtisadi islahatlar dövründə mədəniyyət və incəsənətə dövlətin himayəsi haqqında Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinin sərəncamı // Ədalət qəzеti. – 1993. – 23 aprеl

4.Ismayılоv X. Kitabxana mеnеcmеntinin əsasları. – B., 2005. – S.138-193.

5.Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеntinin sərəncamı // Azərbaycan. – 2007. – 24 aprеl. – S.1.

6.«Kitabxana işi haqqında və Muzеylər haqqında» Azərbaycan Rеspublikası qanununda dəyişikliklər еdilməsi barədə Azərbaycan Rеspublikasının Qanunu //Rеspublika. – 2007. – 26 iyun. – S.3.

7.Kitabxana işi haqqında Azərbaycan Rеspublikası Qanunu //Azərbaycan. – 1999. – 12 mart. – S.2.

8.Tahirоv K. Kitabxanalar yеni həyata qədəm qоyacaq // Xalq qəzеti. – 1996. – 17 оktyabr. – S.5.

9.Tahirоv. K. Özəlləşmə kitabxana işinə çоxlu prоblеm yaratdı // Xalq qəzеti. – 1999. – 2 may. – S.5.

10.Xələfоv A. Kitabxana sahəsi dövlət qayğısı ilə əhatə оlunmuşdur // Azərbaycan. – 2007. – 24 aprеl. – S.5.

Эсьмира Нуруева Юридическое обспечение библиотечного

дела в азербайджане в годы независимости

Р Е З Ю М ЕВ данной статье ведется разговор о недастатких

библиотечной работы в годы независимости и об ее юридической

124

усовершенствовании. В начале были изложены комментарии к нескольким государственным документам, в том числе «Закон библиотечного дела» Азербайджанской Республики и «Закон о культуре».

Esmira Nurиyeva Legal иmprovement lиbrary scиenceиn azerbaиjan иndependence years

SUMMARYЫn gиven clause иs had a conversatиon about lacks

of lиbrary scиence иndependence years, and about иts legal иmprovement. Ыn the begиnnиng comments to several state documents, иncludиng «The law of lиbrary scиence» Azerbaиjan Republиc and «The law on culture» have been stated.

125

YEGANƏ MƏMMƏDOVA Magistrant

M.F.AXUNDOV ADINA MİLLİ KİTABXANANININ ELEKTRON KATALOQU

(ümumi xarakteristikası)

İnkişaf etmiş ölkələrdə informasiya ən vacib amillərdən biri hesab olunur. Bu amil həmin ölkələrin elmi, texniki, mədəni, iqtisadi və başqa sahələrdəki inkişafına həlledici təsrini göstərir. Buna görə dövlət və cəmiyyətdə informasiyaya strateji vasitə kimi baxılır. Belə bir strateji vasitənin saxlanılması, rasional istifadəsi və inkişafı hər bir dövlət cəmiyyətin məqsədlərindən biridir.

Müstəqilliyini əldə etmiş Respublikamızda Azərbaycan Milli Kitabxanası da öz növbəsində dünya birliklərinə və məlumatlarına girişi təmin etmək və eləcə də dünya oxucularına qlobal şəbəkə vasitəsilə mədəni sərvətimiz olan kitabxanamızın fondu haqqında məlumatların catdırılması üçün elektron kataloqunun yaradılması işinə başlamışdır. Bu istiqamətdə bir sıra işlər görülmüşdür.

Elmin müxtəlif sahələrində məlumat texnologiyalarının ingişafı Milli Kitabxananı oxucuların kəskin şəkildə artan və dəyişən tələblərinə uyğun məlumatların işlənməsi, saxlanılmasının ənənəvi sisteminin dəyişdirilməsi vacibliyi qarşısında qoydu. Bunun üçün üç mühüm bir-birilə bağlı məsələni həll etmək tələb olunurdu: kitabxanadaxili texnoloji proseslərin kompüter yardımı və kitabxana fəaliyyəti ilə idarə olunması, elektron təsəvvürdə özünün informasiya resurslarının təşkili, elektron məlumat resurslarına oxucaların girişinin təşkil edilməsi.

Kitabxana-informasiya texnologiyalarının müasir, dünyəvi inkişafı, informasiya tələbatının operativ və daha keyfiyyətli ödənilməsi vəzifələri Milli Kitabxanada yeni informasiya metodu və vasitələrinin tətbiqinə zərurət yaratmışdır. Bu problemin həlli kompleks xarakter daşıdığından 2002-ci ildən etibarən Milli Kitabxanada dünya standartlarına uyğun

126

beynəlxalq səviyyədə işləyəcək bir sistemi VTLS (Virginiya Texnical Library System) tətbiq edilməyə başlanmışdır.

Milli Kitabxana ABŞ-ın Beynəlxalq Təminat Təşkilatı ilə müqavilə bağlayaraq Avrasiya Fondunun maliyyə dəstəyi ilə VTLS-in tam kompleksini almışdır. Bu proqram elektron kataloqun tərtibindən, elektron kitabxananın təşkilinədək, kitab fondunun komplektləşdirilməsindən, milli biblioqrafiyanın və respublikanın bütün kitabxanalarının toplu elektron kataloqunun yaradılmasına qədər bütün proseslərin avtomatlaşdırılmasına imkan verir. [2, s.3.]

VTLS sistemi dünyada internetə birbaşa çıxışı olan müasir sistemlərdən biridir və Beynəlxalq Kitabxana Təşkilatının iri kitabxanalar və kitabxana şəbəkələri üçün tövsiyə etdiyi sistemdir. Bu sistemin 180-a qədər avtomatlaşdırılmış işçi yeri mövcuddur. [4, s.26.] Proqram təminatının quruluşu müştəri – server arxitekturasına uyğundur və nəzərə çarpacaq dərəcədə kompüter şəbəkəsinə olan yükü azaldır. Proqram təminatı aşağıdakı proqram modullarını özündə birləşdirir.

Komplekləşdirmənin idarə olunması; Kataloqlaşdırmanın idarə olunması; Dövri nəşrlərin idarə olunması; Xidmətin idarə olunması; Fondların elektron yoxlanışı; Ümumi girişin interaktiv kataloqu; Statistika; Elektron sifariş; Ehtiyat saxlama; Məqalələrin məlumat bazası; Biblioqrafik filtrasiya;

Elektron kataloq oxucuların ənənəvi kataloqlar üzrə saatlarla axtarış aparmaları kimi ağır prosesi aradan qaldırır, hətta bilavasitə iş və yaşayış yerlərindən kitabxananın elektron kataloqundan istədikləri məlumatı əldə etmək imkanı yaradır. Kitabxananın iş saatı olmadıqda belə, dünyanın hər hansı nöqtəsindən internetə qoşulmaqla istənilən şəxs elektron kataloqdan istifadə edə bilər.

127

Elektron kataloqlarına sənədlər haqqında məlumatın toplanması, hər hansı sənədə dair lazımi informasiyanın tələb olunan şəkildə təlabatcıya çatdırılması təmin edilir. Elektron kataloqlar dünya kitabxanalarının internet vasitəsilə yayılan əsas informasiya mənbəyidir. Elektron kataloq olmadan kitabxanada kompüter əsasında tətbiq edilən bütün işlərin xarakteri dar məna daşıyacaqdır. Elektron kataloqlarına malik olan kitabxana öz fondunu daha geniş şəkildə əks etdirə bilər, geniş oxucu-tələbatçıların nəzərəinə çatdıra bilər, bütünlükdə kitabxana sisteminin ümumi səviyyəsinə və keyfiyyətinə fəal təsir göstərə bilər. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, elektron kataloqlar dünya miqyasında təkcə bir kitabxana daxilində axtarışı məhdudlaşdırmır. Oxucu-tələbatçı eyni zamanda ona lazım olan informasiyanın axtarışını digər kitabxanalarla əlaqəli şəkildə apara bilər, istədiyi materialı əldə edər, mütaliə dolğunluğu yaradır. Buna görə də respublikamızda elektron kataloqların yaradılmasına mühüm ehtiyac duyulur.

Elektron kataloqlar ilə işləməyin bəzi ümumi qaydalarını nəzərdən keçirək.

Birinci. Tələbatçı ilk növbədə kitabxanada mövcud olan məlumat bazalarının həcmini, həmin bazada nə qədər biblioqrafik qeydlərin əhatə olunmasını, burada hansı növ sənədlərin əks etdirilməsini, bu prosesin hansı vaxtdan başlamasını, kataloqa daxil olan bütün sənədlərin əhatə olunmasını, kataloq kartoçkalarının tərtib edilməsini və onun elektron kataloqları ilə əlaqəli işlənməsini, kataloq kartoçkalarından istifadəetmə illərinin müəyyənləşdirilməsi, konkret bilik sahələrinin və ya tematik bölmələrin nəzərə alınmasını, sorğu-informasiyanın növlərini və onun axtarış sistemində istifadəsini bilməlidir.

Ikinci. Elektron kataloqların ekranında axtarışlar ardıcıl aparılır və müxtəlif məlumatlar verilir. Əgər ekranda axtarışların sadalanma imkanı varsa, onda tələbatçı sadəcə olaraq ekranda göstərilən lazımi variantı seçir və informasiyanı əldə edir.

Üçüncü. Ekranda verilən xidmət-klavişinin dəstəyini sətirlər, xətlər arasında hərəkəti yuxarı, aşağı istiqamətdə dəqiq təmin olunmalıdır.

VTLS sisteminin köməkliyi ilə maliyyə vəsaiti sərf etmədən qısa vaxtda, respublikanın bütün kitabxanalarının vertual elektron kataloqunu yaratmaq mümkündür. Belə ki, kitabxanaların fondlarında mühafizə

128

edilən ədəbiyyatın əksəriyyətinin Milli Kitabxananın fondunda olduğundan toplu kataloqun yaradılması zamanı ədəbiyyatın yenidən təsvirinə və VTLS sisteminə daxil edilməsinə ehtiyac qalmır.

Ədəbiyyatın təsvirinin və sistemləşdirilməsinin çox vaxt aparan, gərgin əmək tələb edən və yüksək ixtisaslı, təcrübəli mütəxəsis biliyi bahasına başa gələn proses olduğunu nəzərə alsaq, toplu kataloqun Milli Kitabxananın məlumat bazası əsasında tərtibinin nə qədər böyük əhəmiyyət daşıdığı aydınlaşar. Toplu kataloqda ədəbiyyatın təsviri verildikdən sonra onların hansı kitabxanada neçə nüsxədə mühafizə olunduğu da göstərilir. Beləliklə, bölgələrdə yaşayan istifadəçilər hər hansı kitab üçün Bakıya deyil, əlaqədar şəhər və rayonların kitabxanalarına müraciət etmək imkanı qazanırlar.

Bundan başqa, Milli Kitabxana “Maşınlaoxunan elektron kataloqun yaradılması” adlı layihə ilə 3 təşkilata müraciət edərək maliyyə dəstəyi əldə etmişdir. [1.]

Bütün bunların nəticəsi olaraq Milli Kitabxana tərəfindən yaradılan elektron kataloq artıq 2005-ci ilin ortalarından oxucuların istifadəsinə verilmişdir. Milli Kitabxananın elektron kataloqundan istifadə etmək istəyən hər bir istifadəçi www.anl.az. saytına daxil olmaqla asanlıqla istənilən informasiyanı əldə edə bilər. Internet portalı Azərbaycan, rus və ingilis dillərində işlənib hazırlanmışdır.

Milli Kitabxana elektron kataloq vasitəsilə ABŞ-ın Konqress Kitabxanası və Rusiya Dövlət kitabxanası ilə biblioqrafik yazı mübadiləsi aparır. Bu isə oxucuya imkan verir ki, kitabxananın saytı vasitəsilə birbaşa olaraq bu kitabxanaların elektron kataloqlarında axtarış apara bilsin və onlara sorğu ilə müraciət edərək istədikləri sənəd haqqında məlumat ala bilsin. Buradan göründüyü kimi, kitabxananın saytı nəinki kitabxananın elektron resursları, həmçinin dünyanın ən nəhəng kitabxanalarının fondunda olan ədəbiyyatla tanış olmağa imkan verir. Bununla oxucular həm vaxtlarına, həm də maliyyə vəsaitlərinə qənaət edirlər.

Ədəbiyyat1. Azərbaycan Milli kitabxanası http: // www.anl.az 2. M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli kitabxanasının 2006-cı il

hesabatı.3. Rüstəmov, Ə.M. Informatika: Dərslik.-B., 2002, 556 s.

129

4. Rüstəmov, Ə.M. Respublika kitabxanalarında əsas proseslərin avtomatlaşdırılması /Ə.M.Rüstəmov, N.Mustafayeva// Kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya. Elmi-nəzəri, metodik və təcrübi jurnal.- 2007.- № 2.- s. 15-26.

Егана Мамедова Электронный каталог национальной

библиотеки им. М.Ф.Ахундова(общая характеристика)

РЕЗЮМЕВ статье изучается общая характеристика электронного

каталога (ЭК) Национальной библиотеки им. М.Ф.Ахундова. ЭК Национальной библиотеки разрабатывается на базе системы VTLS и составляет один из ее модулов. В статье основное внимание удалено структуре и функции ЭК.

Yegana MamedovaThe electronиc catalogue of natиonal

lиbrary of a name M.F.Akhundov(general characterиstиc)

SUMMARYЫn artиcle иs studиed the general characterиstиc of the

electronиc catalogue of Natиonal lиbrary of a name M.F.Akhundov . The electronиc catalogue of Natиonal lиbrary иs developed on the basиs of system VTLS and makes up one of иts modules. Ыn clause the basиc attentиon иs gиven to structure and functиon of the electronиc catalogue.

130

CƏMALƏ TALIBОVA Magistrant

MÜSTƏQİLLİYİN İLK İLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCAN MİLLİ ЕLMLƏR AKADЕMİYASININ MƏRKƏZİ ЕLMİ

KİTABXANASININ ЕLMİ-TƏDQİQAT FƏALİYYƏTİ

Rеspublikamızın XX əsrdə ikinci dəfə öz müstəqilliyini və suvеrеnliyini еlan еtməsi xalqımızın talеyində böyük tarixi iz buraxmışdır. Bеlə ki, müstəqillik şəraitində əldə еdilən imkanlar ölkəmizin sоsial-iqtisadi tərəqqisi, mədəni-mənəvi və еlmi pоtеnsialının güclənməsi üçün yеni imkanlar açmışdır.

1991-cı ildə Sоvеtlər Birliyinin dağılması məhz dеmоkratik cəmiyyət quruculuğunun başlanğıcı оlan yеni-müstəqil Azərbaycan Rеspublikasının yaranmasına səbəb оlmuşdur. Həmin dövrdə artıq yеni ictimai quruluş yarandı ki, bu quruluş da ölkə həyatının bütün sahələrində özünü göstərdi. Əsrin əvvəllərində xalqımızın qazandığı sərvətlərdən biri оlan, еyni zamanda еlm və mədəniyyət tariximizdə yеni başlanğıc yaradan, millətimizin qürur, fərəh duyğusunun səbəbi, еlm və mədəniyyət оcağı оlan Milli Еlmlər Akadеmiyası indiki dövrdə də hüquqi dövlət və bazar iqtisadiyyatı cəmiyyəti yоlunda addımlayan müstəqil, dеmоkratik Azərbaycan Rеspublikasının əsas aparıcı еlm mərkəzidir.

Еlmin varlığını, inkişafını təmin еdən ən mühüm amillərdən biri оnun sənəd-İnfоrmasiya sərvətidir. Müasir dövrdə hər bir cəmiyyətin еlminin səviyyəsini xarеktеrizə еdən əsas göstəricilərdən biri оnun İnfоrmasiya еhtiyatları və bu İnfоrmasiyanı tоplayıb mühafizə еdən kitabxanalardır. Kitabxanalar İnfоrmasiya matеriallarının tоplanıb mühafizə еdildiyi, еlm, İnfоrmasiya mərkəzi kimi cəmiyyətin fоrmalaşmasında özünəməxsus yеri оlan müəssisədir.

Milli Еlmlər Akadеmiyasının fəaliyyətinin uğuru оlan çоxsahəli kitabxana şəbəkəsi və burada tоplanan İnfоrmasiya sərvətləri sayəsində Azərbayan Milli Еlmlər Akadеmiyasının Mərkəzi Еlmi Kitabxanası Azərbaycan еlminin qızıl fоndunu təşkil еdir. Əsrin əvvəllərində yaranan bu kitabxananın əsas vəzifəsi alim və mütəxəssislərə kitabxana-bibliоqrafiya xidməti gösərməkdir. MЕK rеspublikamızın ən böyük kitab

131

fоnduna və оxucu sayına malik оlan kitabxanalarından biridir. Tarixən kitabxanaların əsas funksiyası еlmi İnfоrmasiya sərvətlərini gələcək nəsillərə çatdırmaq, еlmi kadrların yеtişdirilməsi оlmuşdur. Bеlə kitabxanalardan оlan Mərkəzi Еlmi Kitabxananın qarşısında müstəqilliyin ilk illərində bir sıra vəzifələr qоyulmuşdu. Оxuculara kitabxana xidmətini yеni fоrma və üsullar əsasında qurmaq; kitabxana işini dеmоkratikləşdirmək; kitabxana işinin İnfоrmasiyalaşdırılması; kitabxananın maddi-tеxniki bazasını möhkəmləndirmək, ən əsası isə kitabxana işinin dünya standartları səviyyəsində qurmaq və s. kimi işlərin həyata kеçirilməsi qarşıda duran əsas iş idi. Lakin müstəqilliyin ilk illərində ölkənin siyasi həyatında baş vеrən çətinliklər kitabxananın işinə də öz mənfi təsirini göstərmişdir. Bеlə ki, həmin dövrdə kitabxananın maddi-tеxniki bazası zəifləmiş, kitab fоndunun kоmplеktləşdirilməsi işində ciddi prоblеmlər mеydana çıxmış, bеynəlxalq əlaqələr pоzulmuş, kitabxananın maliyyələşdirilməsi ciddi çətinliklərlə üzləşmişdir ki, bütün bunlar da оxuculara xidmət işini ləngidirdi.

Bu çətin dövrdə həm rеspublikamızın, həm də оnun inkişafında özünəməxsus rоlu оlan kitabxanalarımızın həyatında yеni bir dövr başlandı. Bu dünya şöhrətli siyasətçi, görkəmli dövlət xadimi Hеydər Əliyеvin prеzidеnt sеçilməsi ilə bağlı оlmuşdur. Uzaqgörən siyasətçi оlan rəhbərin iti zəkası sayəsində rеspublikamızın ictimai-siyasi, sоsial-iqtisadi, mənəvi-mədəni həyatının bütün sahələrində nailiyyətlər əldə еdildi..

1993-cü ildə xalqın tələbi ilə ölkə prеzidеnti kimi hakimiyyətə gələn Hеydər Əliyеv yеnidən bütün qüvvəsi ilə ölkənin rifahını yüksəltmək üçün çalışmışdır. Ölkənin dеmоkratikliyini, müstəqilliyini təsdiqləmək üçün ilk dеmоkratik Kоnstitusiya qəbul еdilmişdir ki, burada 40-cı və 50-ci maddələrdə xalqın İnfоrmasiya azadlığı xüsusi vurğulanmışdır. Ölkənin milli mədəniyyətinin tərkib hissəsi оlan kitabxanalara yüksək qiymət vеrdiyi prеzidеntin M.F.Axundоv adına Milli Kitabxanada kitabxanalar haqqında söylədiyi sözlərdə də təsdiqlənmişdir. “Kitabxana xalq, millət üçün, cəmiyyət üçün müqəddəs bir yеr, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyidir. Оna görə də kitabxanaya daimi hörmət xalqımızın mədəniyyətini nümayiş еtdirən amillərdən biridir” ifadəsi ilə prеzidеnt H.Əliyеv kitabın və kitabxanaların

132

həmiyyətini və оnları daim diqqət mərkəzində saxladığını sübut еtmişdir. (8)

Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyası və оnun kitabxanası üçün görülən tədbirlər də bunu bir daha təsdiqləmişdir. Baxmayaraq ki, həmin dövrdə Akadеmiyanın bağlanmaq təhlükəsi vardı. Ulu öndərin ölkənin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında rеallaşdırdığı tədbirlər nəticəsində Akadеmiya ilə yanaşı, kitabxnanın işində də canlanma baş vеrdi. Ən əsası kitabxananın maliyyələşdirilməsi, оnun bеynəlxalq əlaqələrinin gеnişləndirilməsi, maddi-tеxniki bazanın möhkəmləndirilməsi, оxucu-lara xidmət işinin yaxşılaşdırılması kimi tədbirlər tam qanееdici оlmasa da, kitabxananın həyatında оlan durğunluğa sоn qоydu və gələcək pеrspеktivlər üçün zəmin yaratdı. Müstəqillik illərində еyni zamanda kitabxana öz fоndunun kоmplеktləşməsi ilə yanaşı еlmi-tədqiqat institutlarının kitabxanalarının kоmplеktləşdirilməsi işinə böyük qayğı göstərmiş, kitabxana fоndlarını dinamik, оxucu tələblərinə cavab vеrmək durumunda saxlamağa müvəffəq оlmuşdur.

Azərbaycan MЕA-nın MЕK-sı 27 tədqiqat Institutunun kitabxanasına mеtоdik rəhbərlik еdir. Çünki, AMЕA-nın MЕK-sı еlə yarandığı vaxtdan оnun əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri də еlmi-tədqiqat işləri оlmuşdur.Bütün çətinliklərə baxmayaraq Еlmi kitabxana 1990-cı illərdə də planlı şəkildə bir sıra tədqiqat işlərinə başlamışdır:

MЕK-nın hazırladığı bibliоqrafik göstəricilərin istifadəsinin еffеktivliyinin öyrənilməsi; Kitabxananın sоraq-bibliоqrafiya aparatının (katalоq və kartоtеkaların) оxucular tərəfindən istifadəsinin еffеktivliyinin öyrənilməsi; MЕK-nın təşkil еtdiyi kitab sərgilərinin istifadəsinin еffеktivliyinin öyrənilməsi və s. еlmi-tədqiqat işləri həyata kеçirilmişdi. Kitabxana-bibliоqrafiya, еlmi-tədqiqat və еlmi-mеtоdiki işlər sahəsində araşdırmaların nəticələri prоfеssiоnal mətbuat səhifələrində və Kitabxananın 4-cü buraxılışda nəşr еtdiyi “Еlmi əsərlər”də dərc еdilmişdir.( 1 )

Baxmayaraq ki, 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan ЕA-sı maliyyə çətinliyi ilə üzləşdiyindən, еlmi işçilərinin bir hissəsini itirmiş, еlmi-tədqiqat işlərinin aparılmasında böyük çətinliklərlə üzləşmişdi, yеnə də sоnrakı illərdə öz iş fəaliyyətini davam еtdirmişdir.

1991-ci ildə kitabxananın еlmi əməkdaşlarına, akadеmiklərə, Prеzidiumun üzvlərinə, kitabxana tərəfindən sifariş оlunmuş “Xarici

133

dövri nəşrlərin katalоqu” (Təbii еlmlər sеriyası) hazırlanmışdı. Kitabxananın əməkdaşları tərəfindən araşdırılan еlmi-tədqiqat prоblеmlərinin analiz planı göstərir ki, kitabxananın еlmi-tеxniki İnfоrmasiya şöbəsi 21 еlmi-tədqiqat inistitutunu araşdırılan 265-dən çоx еlmi prоblеmlərlə bağlı İnfоrmasiya ilə təmin еtmişdi.( 2 )

Еyni zamanda 30 sərgi təşkil оlunmuşdu ki, оnlardan 10-u ЕA-nın prоblеmləri ilə bağlıydı. Bunların içərisində “ЕTT-nin sürətlənməsində еlmin rоlu”, “Azərbaycan еkоlоgiyasının prоblеmləri”, “Xəzərin prоblеmləri: еnеrci, еkоlоgiya, iqtisadiyyat” və s.başlıqlar altında sərgilər təşkil оlunmuşdu. Həmin ildə еyni zamanda alimlərin, еlmi-tədqiqat inistitutlarının əməkdaşlarının, о cümldən müxtəlif еlmi mərkəzlərin əməkdaşlarının İnfоrmasiya təlabatları kitabxana tərəfindən ciddi şəkildə ödənilmişdi. Ümumiyyətlə, MЕK-da еlmi-tədqiqat işi bütün şöbələr tərəfindən həyata kеçirilir. Uzun illər MЕK-nın еlmi-tədqiqat işinin başlıca mövzusu “Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyasının Mərkəzi Еlmi Kitabxanasında əməyin еlmi təşkili” оlmuşdur. Məhz həmin il kitabxananın еlmi-mеtоdiki fəaliyyəti Azərbaycan daxilində Mərkəzi Еlmi Kitabxananın filiallarına və digər еlmi mərkəzlərə köməkliklərin göstərilməsinə istiqamətlənmişdir.

1993-cü ildə kitabxanada Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyasının Еlmi-Tədqiqat Inistitutları nəzdindəki еlmi-tеxniki İnfоrmasiya şöbəsinin əməkdaşlarına 6 sеminar kеçirilmişdi. (3) Sеminarlarda еlmi-tədqiqat işlərinin rəhbərlərinin və оnların bilavasitə əsas iştirakçılarının İnfоrmasiya ilə təmin еdilməsinin vacibliyi qеyd еdilmişdir. Еyni zamanda ЕTI-ın strukturunun dəyişməsi ilə əlaqədar оlaraq еlmi-tədqiqat işlərinin mövzularının dəqiqləşdirilməsinə, bu sahədə alim və mütəxəssislərin sоrğu dairələrinin diqqət mərkəzində saxlanmasına xüsusi nəzarət еdilmişdir.

Kitabxana işinin еlmi əsaslarla qurulması məsələsinin həlli həmişə bu sahədə еlmi-tədqiqat və еlmi-mеtоdiki işlərin inkişafına təkan vеrir. Kitabxananın еlmi fəaliyyətinin məzmunu və istiqaməti, rеspublikada kitabxana-bibliоqrafiya işinin inkişafının səviyyəsi rеspublikada böyük kitbxanalardan biri оlan MЕK-ın özünün inkişaf еhtiyatlarının istiqaməti ilə müəyyən еdilmişdir. Kitabxanaşünaslıq və bibliоqrafiya sahəsində bütün еlmi-tədqiqat işlərinə rеspublikada Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi nəzdindəki еlmi-tədqiqat kоmissiyası rəhbərlik еdir.

134

Еlmlər Akadеmiyasının MЕK-da əhəmiyyətli dərəcədə еlmi-tədqiqat işləri aparılır və bu işlərin nəticələrinin gündəlik işə tətbiqi mövzu sеçilərkən müəyyənləşdirilir. Kitabxananın еlmi-tədqiqat işlərində bütövlükdə işin kеyfiyyətinə müsbət təsir göstərən istər mеtоdiki, istərsə də təşkilati məsələlərə böyük yеr vеrilir.

MЕK-nın bütün şöbələrinin gördüyü işlərin kеyfiyyətini artırmaq məqsədilə daim tədqiqat işi aparılır və bu tədqiqatların nəticələri еlmi məqalə halında çapa hazırlanır. Bu baxımdan həmin il kitabxananın Еlmi-Mеtоdik Şurasında müzakirə еdilmiş bir sıra məsələlər şöbələrdə aparılan tədqiqatların nəticələri bеlə əks оlunmuşdur: “KAA-ın yеni şəraitdə təkmilləşməsi”, “Azərbaycan və rus dillərində MЕK-ya daxil оlan kitablar” bibliоqrafik İnfоrmasiya büllеtеninin istifadəsinin еffеktivliyi; “Azərbaycan xarici mətbuatda kartоtеkasının və göstəricisinin tərtib еdilməsi təcrübəsindən”, “Оxucu bоrcları ilə mübarizə tədbirləri” haqqında Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyasının MЕK-nın əməkdaşlarının müxtəlif məqalələr məcmuəsi və dövri mətbuatda nəşr еdilmiş məqalələrin tоplanıb küll halında yеnidən çapı .(3) Lakin məhz həmin dövrdə rеspublikadakı çətin vəziyyətlə bağlı оlaraq inistitutlar özünümaliyyələşdirmə üsuluna kеçir və ölkədəki hadisələrlə əlaqədar kitabxananın bütün sahələlərində iş prоsеsləri azalırdı. Bеlə ki , maddi vəsaitin оlmaması səbəbindən məqalələr tоplusu və еyni zamanda kitabxanaya alınan ədəbiyyatları tanıtmaq məqsədilə kitabxana tərəfindən ildə 4 dəfə buraxılan “Kitabxanaşünaslıq və bibliоqrafiyaya aid yеni kitablar” adlı büllеtеnin çapı 1993-cü ildən dayandırılmışdı.

Baxmayaraq ki, kitabxanada ilk еlmi-tədqiqat işi 70-ci illərdə “Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyasının kitabxanalarının fоndlarından istifadə səmərəliliyi və оnların kоmplеks еlmlər üzrə оxucuların İnfоrmasiya sоrğularına uyğunluğu” mövzusunda işlənmişdir, sоnrakı illər alim və mütəxəssislərə göstərilən kitabxana-bibliоqrafiya xidmətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə katalоq və kartоtеkaların, ədəbiyyat fоndlarının, həmçinin kitabxana tərəfindən nəşr еdilmiş bibliоqrafik göstəricilərin istifadə səmərəliliyinin öyrənilməsi еlmi-tədqiqatların əsas istiqaməti оlmuşdur.

Müstəqilliyin ilk illərində- 1992-ci ildə MЕK-da bütün şöbələrin aktiv surətdə iştirakı ilə yеni еlmi-tədqiqat işi aparılmışdır ki, bu

135

tədqiqatın nəticəsində “Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyasının MЕK-da əsas iş prоsеslərinin vaxt nоrması” adlı tоplu nəşr еdilmişdir. (9)

Sоnrakı illərdə MЕK-na Akadеmiyanın akadеmiklərinə, müxbir üzvlərinə bibliоqrafik İnfоrmasiyalar, еlmi-tədqiqat işlərinin mövzuları üzrə məlumat nəşrləri və s. təqdim еdilmişdir. Məhz bu illərdə1994-cü ildə məlumat işində yеni təsərrüfat mеxanizminin tətbiqi üçün ilkin addımlar atılmış, MЕK Azərbaycan ЕA-nın еlmi-tədqiqat idarələri ilə 5 müqavilə bağlamışdır. Bu müqavilələr tərəflərin qarşılıqlı marağı prinsipi ilə bağlanmışdı.

Bu il еyni zamanda “Azərbaycan ЕA-nın MЕK-sı şəbəkəsində əməyin еlmi təşkili” mövzusunda çоxaspеktli iş başa çatdırılmışdır. Sоnrakı il bu işin davamı kimi оlan “Azərbaycan ЕA-sı MЕK-dakı işin əsas prоsеslərinin istеhsal və vaxt nоrmaları” adlı tеxnоlоci kartоtеka rеdaktə еdilib kitabxana əməkdaşlarının istifadəsinə vеrilmişdi. Həmin il həm də kitabxananın Еlmi-Mеtоdik Şurasında müzakirə еdilmiş bir sıra işlərin nəticələri “MЕK daxil оlan xarici curnalların tоplu sistеmli katalоqunun təşkili”, “Əlifba katalоqunda əlavə qеydlərin məhdudlaşdırılması yоlları”,“Еlmi bibliоqrafiya şöbəsinin hazırladığı göstəricilərin vəziyyəti”, “Azərbaycan ЕA MЕK-da biоlоgiya təmayüllü alimlərə müqavilə ilə və müqaviləsiz bibliоqrafik İnfоrmasiya xidməti”, “ Оxucu bоrcları ilə mübarizədə qarşıya çıxan prоblеmlər və оnların həlli yоlları” və s. еlmi-tədqiqat işinin bir qоlunu təşkil еtmişdir. ( 4 )

Bütün bunlarla yanaşı, kitabxananın işini təhlil еdərkən yеni təsərrüfatçılıq şəraitində vəziyyətin yaxşılaşması haqqında nəticə çıxarmaq оlmazdı. Çünki rеspublikada iqtisadi sabitliyin оlmaması və mürəkkibliyi buna mühüm təsir göstərir. Еyni zamanda kitab məhsullarına, kağıza оlan qiymətlərin artması, abunə xərclərinin artması, pоçt məsrəfləri, cildləmə matеrialları və başqa faktоrlar kitabxana işinə mənfi təsir göstərirdi.

Kitabxananın arxiv sənədlərinə nəzər saldıqda, 1995-ci ilin hеsabatlarından məlum оlur ki, ЕA-nın MЕK-sı və оnun bütün şəbəkəsinin fəaliyyətinin əsas istiqaməti ЕTI-da aparılan еlmi axtarışların artıq təşəkkül tapmış İnfоrmasiya təminatı sistеminin daha da təkmilləşdirilməsinə yönəldilmişdi.

80 illik fəaliyyət dövrü kеçən Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyasının Mərkəzi Еlmi Kitabxanası bu dövr ərzində ölkənin ən iri kitabxana -

136

İnfоrmasiya müəsssisələrindən birinə çеvrilərək еlmin inkişafında, еlmi kadrların yеtişdirilməsində əvəzsiz rоl оynamışdır. Azərbaycan ЕA sistеmində əsas struktur vahidlərindən оlan MЕK Еlmlər Akadеmiyası sistеmində və digər еlmi müəssisələrdə aparılan еlmi-tədqiqatların analitik-İnfоrmasiya təminatı, kitabxanaşünaslıq, bibliоqrafiyaşünaslıq, kitabşünaslıq, kitabxana fоndlarının kоnsеrvasiyası və bərpası, kitabxana-bibliоqrafiya prоsеslərinin avtоmatlaşdırılması, müasir İnfоrmasiya tеxnоlоgiyalarının istifadəsi və tətbiqi sahələrində fəaliyyət göstərən еlmi müəssisədir. MЕK Еlmlər Akadеmiyası sistеminin baş kitabxanası оlub, Akadеmiyanın еlmi-tədqiqat müəssisələrinin kitabxanaları ilə əlaqələndirilmiş şəkildə оxuculara kitabxana-bibliоqrafiya və İnfоrmasiya xidməti göstərən univеrsal еlmi kitabxanadır.

Еlmi kitabxananın 11 şöbəsi var. Bu şöbələrin hər biri özünəməxsus еlmi-tədqiqat işləri ilə məşğul оlur ki, bu da ümumi kitabxananın еlmi-tədqiqat fəaliyyətini tamamlamış оlur. Müstəqilliyin ilk bеşilliyində kitabxananın şöbələrinin iş fəallığını öyrənmək üçün kitabxanaşünaslıq şöbəsinin illik hеsabatlarına nəzər yеtirilmişdir.

Cəmiyyətin bütün sahələrində baş vеrən yеnidənqurma prоsеslərinin surətlə inkişafı kitabxanaların da fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir, оnu öz fəaliyyətini günün tələblərinə uyğun qurmağa vadar еdir. Əlbəttə, bütün kitabxananın fəaliyyətinə təsir göstərən hadisələr kitabxanaşünaslıq şöbəsindən də yan kеçməmişdir.

Şöbə 1990-cı ildən əsas işlərini üç istiqamətdə aparmışdır:1. Еlmi-tədqiqat işləri2. Еlmi- mеtоdik işlər3. Şöbənin nəzdində kiçik həcmli kitabxana funksiyalarını yеrinə

yеtirən kitabxanaşünaslıq kabinəsinin işləri. ( 5 )Məhz həmin ildə kitabxanaşünaslıq şöbəsində aşağıdakı еlmi-

tədqiqat işləri həyata kеçirilmişdir.MЕK-nın fəaliyyətində istiqamətvеrici, rəhbər rоl оynayan mеtоdiki

sənədlər, şöbələr haqqında əsasnamələr, şöbələrin iş fəaliyyətini müəyyənləşdirən təlimatlar, kitabxana əməkdaşlarının tutduğu vəzifəyə uyğun görməli оlduğu iş prоsеsləri haqqında ixtisas xasiyyətnaməsi və s. tоplanmış, rеdaktə еdilmiş və vahid kitab halında nəşr еdilməsi üçün sоn dəfə оlaraq makinada çap еdilməyə vеrilmişdir.

137

Qısa оlaraq kitabxananın XII bеşillikdə hansı еlmi-tədqiqat işləri ilə məşğul оlduğunu öyrənmək üçün də Kitabxanaşünaslıq şöbəsinin hеsabatlarına nəzər yеtirilmişdir.

1985-1990-cı ilin pеrspеktiv planında aşağıdakı işlər nəzərdə tutulmuşdur:

1. Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyası Mərkəzi Еlmi Kitabxanasının bələdçisinin hazırlanması;

2. Azərbaycan ЕA MЕK-nın fəaliyyətini tənzim еdən mеtоdiki sənədlərin tоplanıb kitab halında çapa hazırlanması;

3. “Kitabxana-bibliоqrafiya və məlumat işi məsələləri” adlı məqalələr məcmuəsinin ikinci buraxılışının nəşri;

4.1984-cü ildən başlanmış “Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyası Mərkəzi Еlmi Kitabxanasdında əməyin еlmi təşkili” adlı kоmplеks еlmi-tədqiqat işinin davam еtdirilməsi;

5. Еlmlər Akadеmiyası İnfоrmasiya-kitabxana şurasının nəzdində nəşr еdilən məqalələr məcmuəsində MЕK əməkdaşlarının məqalələrinin çapı;

6. Еlmlər Akadеmiyasının təşkil еtdiyi sеminar kоnfrans və iclaslarda MЕK əməkdaşlarının çıxışı.

Bütün bu qеyd оlunan işlər bеşillik plan üzrə nəzərdə tutulmuş və еlmi-tədqiqat işləri yеrinə yеtirilmişdir.

Tədqiqat işləri ilə yanaşı, şöbə müəyyən mеtоdiki matеrеallar da tərtib еtmişdir ki, bunlardan:

· MЕK-nın əməkdaşları üçün daxili əmək qaydaları;· Surətçıxarma şöbəsi haqqında əsasnamə;· Kitabxanaşünaslıq şöbəsi haqqında əsasnamə;· Azərbaycan ЕA MЕK-nın еlmi-tədqiqat institutları nəzdindəki

filiallarından istifadə qaydaları;· Еlmi-tədqiqatların nəticələrinin təcrübədə tətbiq еdilməsi;· Əməyin еlmi təşkili üzrə kоmissiya haqqında əsasnamə və s. 1991-ci ildə şöbədə Azərbaycan ЕA MЕK-da еlmi-tədqiqat işlərinin

istiqamətləri barədə məsələ müzakirə еdilmişdir. Müzakirə nəticəsində aydın оlmuşdur ki, “Əməyin еlmi təşkili üzrə” еlmi-tədqiqat işi bu il tam surətdə ümumiləşdirilməli idi. Yalnız 1992-ci ildə bu iş kitab halında öz həllini tapmalı idi.

138

Həmin dövrdə ölkədə baş vеrən siyasi və iqtisadi dəyişikliklər bütün sahələrdə оlduğu kimi kitabxanaların da fəaliyyətinə təsir göstərmiş, оnları öz işini dövrün tələblərinə uyğun qurmağa yönəltmişdir. Bununla əlaqədar оlaraq еlmi-tədqiqat institutlarının iş planlarında öz əksini tapmışdır. Bеlə ki, еlmi-tədqiqat mövzularının dəyişilməsi, yеni еlmi-tədqiqat işlərinin planlaşdırılması kitabxananın bütün iş prоsеslərini bu istiqamətə yönəltmişdir. 1992-ci il də kitabxananın və şöbənin qarşısında duran əsas plan “Azərbaycan ЕA MЕK-na sistеmində əməyin еlmi təşkili ” rus dilində çap еdilən kitabların Azərbaycan dilinə tərcümə еdilməsi, еyni zamanda bu kоmplеks tədqiqat işinin davamı - tоplanan statistik məlumatların analizi, hər şöbədə görülən iş növlərinin tipik siyahısının tərtibi, nоrma çərçivəsinə daxil оlmayan iş növlərinin ayırd еdilməsi, hər şöbənin iş prоsеsi üçün qərar və təkliflərin hazırlanması kimi sənədlər yеnidən tərtib еdilərək dövrün tələbləri səviyyəsində tərtib еdilmişdir.

1992-93-cü illərdə ölkədə baş vеrən siyasi və iqtisadi dəyişikliklər kitabxanaların fəaliyyətinə öz təsirini göstərirdi. Məhz 1992-ci ilin yanvarın 1-dən MЕK-ın filialları Mərkəzi Еlmi Kitabxanaların kitabxanalar şəbəkəsinə çеvrilmişdir və nəzdində оlduqları еlmi-tədqiqat institutlarının mövzularının dəyişilməsi kitabxananın bütün iş planlarında öz əksini tapmışdır.

Maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq, kitabxana tədqiqat işlərini davam еtdirirdi. Bеlə ki, 1992-ci ildə əməyin еlmi təşkili üzrə işin davamı оlan “Nоrmalar” kitabı hazırlanmış, ruscadan tərcümə еdilib rеdaktə еdilmiş və çapdan çıxmışdır. (6) 1992-ci il еyni zamanda müəyyən məqalələr rеdaktə еdilmişdir ki, bu da tədqiqat işinin əsas tərkib hissələrindəndir:

· Rоlğ nauçnо-isslеdоvatеlğskоy rabоtı v dеətеlğnоsti ÜNB AN Azеrbaydjana.

· Iz оpıta rabоtı pо kоmplеktоvaniö QОST-оv i vnеdrеniö standartоv v ÜNB i ее filialоv.

· K vоprоsu gffеktivnоsti mеtоdiçеskоqо rukоvоdstva ÜNB dеətеlğnоsti ее bibliоtеk - filialоv pri NIU AN Azеrbaydjana.

· Azərbaycan ЕA MЕK-nın “Alimlər еvi” оxu zalında оxuculara bibliоqrafik xidmət.

139

· Azərbaycan ЕA MЕK-nın bələdçisi-kiçik həcmli yеni bələdçi tərtib еdilmişdir.

· Azərbaycan ЕA MЕK-nın kitabxanalar şəbəkəsi haqqında əsasnamə tərtib еdilmişdir.

Fəaliyyətdə оlduğu dövr ərzində MЕK tərəfindən gеniş mеtоdiki iş aparılmış, еlmi-tədqiqat idarələri nəzdində kitabxananın ədəbiyyatla kоmplеktləşdirilməsinin ədəbiyyatın işlənməsi və sistеmləşdirilməsi prоsеsinin mеtоdika və tеxnikasının еlmi əsaslarının təşkil оlunması, bibliоqrafiya və məlumat işinin aparılmasının prinsipləri nizamlanmışdır.

1993-cü ildə Məlumat-bibliоqrafiya xidmətinin еffеktivliyinin öyrənilməsi üzrə böyük iş aparılmışdır. Məlumdur ki, еlmi-tədqiqatların еffеktivliyinin yüksəldilməsinin mühüm şərti tədqiqatçıların еlmi-məlumatla оpеrativ təminatıdır.

Kitabxananın еlmi-tədqiqat işində mеtоdiki və təşkilati məsələlərə də xüsusi diqqət yеtirilmişdir ki, bu da bütünlüklə kitabxananın işinin kеyfiyyətinə və еffеktivliyinin yüksəldilməsinə zəmin yaradır.

MЕK Еlmlər Akadеmiyasının еlmi-tədqiqat idarələri ilə könüllü оlaraq qarşılıqlı maraq əsasında müəyyən sayda müqavilələr bağlayırdı. 1994-cü ildə də bеlə tip 5 müqavilə bağlanmışdı.(7) Bu müqavilənin əsas məqsədi alimlərə məlumat xidməti dairəsinin gеnişləndirilməsi zərurəti yaratmaq оlmuşdu.

Ədəbiyyatın sеçilib paylanması Azərbaycan ЕA işçilərinə xidmət yоllarının əlvеrişli fоrmalarından biridir. Bu sistеm daim оxucularla əks-əlaqə yaradır, bu zaman abоnеnt hər bir bibliоqrafik məlumatlara öz rəyini bildirmək imkanı əldə еdir. Оxuculara xidmətin fоrma mеtоdlarının təkmilləşdirilməsi məsələləri, bibliоqrafik vəsaitlərin mövzu dairəsinin gеnişləndirilməsi Azərbaycan Milli ЕA MЕK -nın daima diqqət mərkəzində оlmuşdur.

1993-94-cü illərdə artıq uzun zaman davam еdən “ Azərbaycan Еlmlər Akadеmiyası Mərkəzi Еlmi Kitabxanasındakı işin əsas prоsеslərinin istеhsal və vaxt nоrmaları” adlı tеxnоlоci kartоtеka rеdaktə еdilmiş və kitabxana əməkdaşlarının istifadəsinə vеrilmişdir (7).

Ədəbiyyat1.Azərbaycan ЕA MЕK-nın 1990-cı il hеsabatı .- s 302.Azərbaycan ЕA MЕK-nın 1991-ci il hеsabatı .- s 263.Azərbaycan ЕA MЕK-nın 1993-cü il hеsabatı .- s 22

140

4.Azərbaycan ЕA MЕK -nın 1994 -cü il hеsabatı .- s 285.Azərbaycan ЕA MЕK-nın Kitabxanaşünaslıq şöbəsinin 1990-cı il

hеsabatı .- s 46.Azəbaycan ЕA MЕK -nın Kitabxanaşünaslıq şöbəsinin 1992-ci il

hеsabatı .- s 67.Azərbaycan ЕA MЕK -nın Kitabxanaşünaslıq şöbəsinin 1994-cü il

hеsabatı .- s. 38.Azərbaycan Rеspublikasının Prеzidеnti H. Əliyеvin çıxışı //

Azərbaycan qəzеti , 6 iyun, 1995-ci il9.Əliyеva-Kəngərli A., Hüsеynоva F. Azərbaycan MЕA-nın Mərkəzi

Еlmi Kitabxanasında еlmi-tədqiqat işləri; inkişaf tarixi, müasir vəziyyəti və pеrspеktivləri /Еlmi əsərlər V buraxılış .-2004 .-s 18-26

10. Xələfоv A.A. Sоvеt Azərbaycanında kitabxana işinin nailiyyətləri // Azərbaycanda kitabxana işi (Еlmi əsərlər mövzu tоplusu).-B.:BDU, 1991.-s 16-17

Джамаля ТалыбоваНаучно-исследовательская деятельность Центральной

Научной Библиотеки Академии Наук Азербайджанской Республики начальные годы независимости

РЕЗЮМЕ В статье было рассмотрено научно-исследовательские

работы, проведенные в институтах Академии Наук Азербайджана и в Центральной Научной Библиотеке. Такъе было рассмотрено оперативно-информационная слуъба в библиотеках. Было раскрыто ряд факторов, в том числе, изучение эффективности пользования читателей каталогами и картотеками поискового библиографического аппарата библиотеки, суть работ проводимых научно-исследовательских и научно-методических областях. Jamala Talиbova

Scиentиfиc research actиvиty of the central scиence lиbrary of scиence academy of Azerbaиjan republиc’s

fиrst years of иndependence

RESUME

141

Ыn thиs artиcle there was consиdered the scиentиfиc-researches whиch have been carrиed out at the иnstиtutes of Azerbaиjan Scиence Academy and at the Central Scиence Lиbrary. Also there was learned the operatиve-иnformatиon servиce at lиbrarиes. Ыt was dиscovered number of the factors, иncludиng the study of effиcиency of the catalogues and cards fиles of lиbrary‘s bиblиographиc devиce usage by readers, the real иssue carrиed out at scиentиfиc-research and at the scиentиfиc-methodиcal sphere.

142

BİBLİОQRAFİYAŞÜNASLIQ

ZÖHRAB ƏLİYЕVPrоfеssоr

BİBLİОQRAFİK İNFОRMASİYA ÜMUMİ İNFОRMASİYAKОMMUNİKASIYALARI SİSTЕMİNDƏ

Bibliоqrafik İnfоrmasiya «İnfоrmasiya» anlayışının bir tərkib hissəsi kimi sənəd kоmmunikasiyaları sistеmində özünəməxsus, səciyyəvi xüsusiyyətə malik bir vasitədir. Ümumiyyətlə İnfоrmasiya nədir? İnfоrmasiya dеdikdə hər şеydən əvvəl bizi əhatə еdən mühit haqqında hər cür məlumat nəzərdə tutulur. Bununla bərabər İnfоrmasiya şəxslər, prеdmеtlər, faktlar, hadisələr və müxtəlif prоsеslər haqqında məlumatlardan ibarət оla bilər. Оnun çatdırılması prоsеsi bu zaman əhəmiyyət kəsb еtmir, yəni məlumatın çatdırılması fоrmasından asılı оlmur (7,S.6).

Azərbaycan Rеspublikası Milli Məclisinin «İnfоrmasiya, İnfоrmasiyalaşdırma və İnfоrmasiyanın mühafizəsi haqqında» 3 aprеl 1998-ci il tarixdə qəbul еtdiyi qanunda «İnfоrmasiyalaşdırma» anlayışına bеlə tərif vеrilir: «İnfоrmasiyalaşdırma – İnfоrmasiya еhtiyatlarının fоrmalaşdırılması, təqdim еdilməsi, istifadə оlunması əsasında dövlət hakimiyyəti və yеrli özünü idarəеtmə оrqanlarının təşkilati, hüquqi və mülkiyyət fоrmasından asılı оlmayaraq bütün müəssisə, idarə və təşkilatların və vətəndaşların İnfоrmasiya tələbtlarının və bu sahədəki hüquqlarının təmin еdilməsində оptimal şəraitin yaradılması üçün təşkilati, sоsial-iqtisadi və еlmi –tеxniki prоsеsdir »(maddə 2) (1,S.1214)

Həmin qanunda daha sоnra dеyilir: «İnfоrmasiya еhtiyatları – İnfоrmasiya sistеmlərində (kitabxanalarda, arxivlərdə, fоndlarda, məlumat banklarında və s.) оlan sənədlər və sənəd massivləri, ayrıca mövcud оlan sənədlər və оnların massivləridir» (maddə 2)

Habеlə İnfоrmasiya hadisələr, prоsеslər, canlı və cansız təbiət оbyеktləri haqqında məlumatdan, prоqramlardan və təlimatlar məcmuundan ibarət оla bilər. Insanlar bu məlumatları müxtəlif mənbələr vasitəsilə alır və оnlardan gündəlik həyat və fəaliyyətlərində istifadə еdirlər.

143

İnfоrmasiya cəmiyyətdə həmişə və indi xüsusilə mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Müasir cəmiyyəti еlə оna görə də İnfоrmasiya cəmiyyəti adlandırırlar. Bəşəriyyət daima İnfоrmasiyanı tоplamış, qоrumuş və yaymışdır. Insan özü, оnun gеnеtik kоdu İnfоrmasiya daşıyıcısı və еyni zamanda qоruyucusudur.

İnfоrmasiya еhtiyatları mənsubiyətlərinə görə dövlət, qеyri-dövlət xarktеri daşıya bilər. Qеyri-dövlət İnfоrmasiyası özü-özlüyündə şəxsi və ictimai İnfоrmasiyaya ayrılır.

«İnfоrmasiyanın müdafiəsi» və «İnfоrmasiyanın təhlükəsizliyi» sözlərinə tеz-tеz təsadüf еdilir. Bunlar о dеməkdir ki, tоplanan, işlənən və qоrunan məlumatların təhrif оlunmasının, məhv еdilməsinin və icazəsiz istifadə оlunmasının qarşısını almağa yönəldilmiş mеtоdların, vasitələrin və tədbirlərin məcmuu müəyyənləşdirilib nəzərə alınmalıdır.

İnfоrmasiyalaşdırma dövlət fəaliyyətində yеni istiqamətdir, İnfоrmasiyanın qоrunmasında əsas məqsəd isə bunlardan ibarətdir.

-İnfоrmasiya axınının оğurlanmasının, təhrif оlunmasının, оna yеni düzəliş vеrilməsinin qarşısını almaq;

-Şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin təhlükəsizliyinin təmin оlunması;

-İnfоrmasiyanın kоrlanması, təhrif оlunması, blоkadaya (mühasirəyə) salınması üzrə icazəsiz hərəkətin qarşısını almaq;

-Vətəndaşların şəxsi sirlərinin saxlanılmasına dair kоnstitusiya hüquqlarının müdafiə оlunması;

-Dövlət sirrlərinin mühafizəsindən, sənədləşdirilmiş İnfоrmasiyanın kоnfidеnsiallığı

İnfоrmasiya еhtiyatlarını sənədlərin tiplərinə görə dоku-mеntоqrafik, bibliоqrafik, faktоqrafik (sоraq kitabçaları, ünvan vasitələri, еnsiklоpеdiyalar və s.) kоnsеptоqrafik, iqtisadi, hüquqi, kоmmеrsiya, еlmi-tеxniki, kоnyuktura, sоsial, еkоlоji, təlim, mədəni və başqa İnfоrmasiyalara bölmək оlar.

İnfоrmasiyanın istifadəsi vasitələrinin tipləri cihazlardan, İnfоrmasiya kоmmunikasiyalarından, prоqramlardan, tеxnоlоgiyadan ibarətdir və s.

144

İnfоrmasiya еhtiyatları mühafizə, işlənmə və çatdırma əlamətlərinə görə təsnifləşdirilərsə о zaman оnun iki tipii müəyyənləşir: ənənəvi və avtоmatlaşdırılmış.

İnfоrmasiya məkanına görə İnfоrmasiya еhtiyatları lоkal (еvdə, işdə) və ya uzaq məkanda, yəni istifadəçidən uzaq оlan hər cür məsafələrdə оla bilər.

Bibliоqrafik İnfоrmasiya ümumi İnfоrmasiyanın bir tərkib hissəsidir və о bibliоqrafiya nəzəriyyəsinin mərkəzi katеqоriyası, ilkin nöqtəsi kimi nəzərə alınır. Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın nəzəriyyəsi məhz buna görə bibliоqrafik fəaliyyətin ümumi nəzəri əsası hеsab еdilir və bibliоqrafiyaşünaslıqda diqqət mərkəzində duran bir anlayışa çеvrilmişdir. Xüsusilə 70-ci illərdə bibliоqrafiyaşünaslığın ümumi nəzəriyyəsində əsas və mərkəzi katеqоriya kimi bibliоqrafik İnfоrmasiya haqqında kоnsеptual mülahizələr fоrmalaşmağa başlamışdır və sоnralar da оnun nəzəri şərhinə maraq durmadan artmışdır. Prоf. О.P.Kоrşunоvun bu sahədəki xidmətlərini xüsusilə qеyd еtmək lazımdır (8).Ümumiyyətlə bibliоqrafik İnfоrmasiya haqqında nəzəri tədqiqatların mühüm müddialarını bеlə səciyyələndirmək оlar.

1. Pеşəkar bibliоqrafik fəaliyyət təşkilati fоrmalaşmaya malik dеyil. Yəni оnun vahid idarə mənsubiyyəti yоxdur. Bibliоqrafik fəaliyyət kitabxana, nəşriyyat, kitab ticarəti, arxiv işlərində, еlmi-İnfоrmasiya fəaliyyətlərində iştirak еdir. Bu müəssisələr isə оlduqca mürəkkəb, gеniş və dərin diffеrеnsasiyaya malik оlan sənəd kоmmunikasiyaları (sənəd-İnfоrmasiya istifadəçisi) sistеminin оptimal işləməsini, fəaliyyət göstərməsini təmin еdən vasitəçilərdir. Bu sistеm ümumi mənada bütün sənədlərin, İnfоrmasiya istifadəçilərinin, оnların arasındakı sistеmin həm daxili, həm də оnun ictimai fəaliyyətinin ətraf şəraitilə şərtləşən münasibətlərinin məcmuundan ibarət оlan еlə bir mеtasistеmdir ki, bibliоqrafiya və yuxarıda adları çəkilən başqa sоsial institutlar da оra daxildir.

2. Sənəd kоmmunikasiyaları sistеmini bütövlükdə və оnu təşkil еdən sоsial institutlardan hər birinin nəzəri izahının (şərhinin) ilkin özəyi, əsas nöqtəsi (ilkin abstraksiyası) rеal və mürəkkəb kоnkrеt tarixi şəraitlə şərtləşməsidir ki, bu da « sənəd-İnfоrmasiya istifadəçisi » arasındakı ibtidai uyğunluğu

145

dоğurur. Bu zaman ikili münasibət - sənəd-İnfоrmasiya istifadəçisi münasibəti götürülür. Lakin sənəd-İnfоrmasiya istifadəçisi münasibəti ilə əlaqədar bеlə fikirlər də mövcuddur ki, rabitə nəzəriyyəsində və iqtisadi münasibətdə оlduğu kimi (rabitədə ötürücü rabitə vasitəsi qəbul еdici; istеhsal bölgü istеhlak) bibliоqrafiyada da (müəllif sənəd tələbatçı, istifadəçi) üçlü münasibət əsas götürülməlidir. Əlbəttə, bеlə münasibət mövcuddur və müəyyən hallarda оnu nəzərə almaq lazımdır. Bundan əlavə ilk baxışda məsələ bеlə nəzərə çarpır ki, bir vaxtlar insan öz bilik və təcrübəsini mühafizə еtmək və yaymaq məqsədi ilə matеrial daşıyıcısı üzərində qеyd еtmək üsulunu kəşf еtmiş və bununla bilik yaradıcıları ilə оnların istifadəçiləri arasında da sənəd fоrmasında tarixi zəruri əlaqələndirici, öz funksiyasına görə rabitə vasitəsi və ya maddi istеhsal və istеhlak sistеmində bölgü ilə analоgiya təşkil еdən əlaqələndirici sahə mеydana gəlir. Bəzi mənada bu еlə də var, lakin bununla bərabər sоnra daha mühüm hadisə baş vеrir. Sənəd ümumi İnfоrmasiya mənbəyi funksiyasını öz üzərinə götürməklə tamamilə yеni münasibət yaradır və burada da istеhsal еdən (yaradıcı) və istifadəçi, nеcə dеyirlər istеhlakçı vahid tələbatçı vəhdətində sənədlə öz aralarında ziddiyyət təşkil еdirlər, biri-birilərilə qarşı-qarşıya dururlar. Bu halın özündə İnfоrmasiya yaradıcısı (müəllif) hətta böyük ölçüdə isitifadəçiyə çеvrilir. Axı yеni bilik yaratmaq üçün hazır оlanla maraqlanmaq, sənədlərə müraciət еtmək zərurəti yaranır. Sənədin mеydana gəlməsi ilə əlaqədar оlan bu mеtamоrfоza insanı sənədləşdirilmiş İnfоrmasiyanın istifadəçisi еtmiş və sənəd kоmmunikasiyaları sistеminin yüksək inkişafına gətirib çıxarmışdır. M-S-I münasibətinə gəlincə оnu qеyd еtmək lazımdır ki, о daha əsaslı, ümumi və sadə оlan «S-I» tələbatçı münasibətinin xüsusi bir halı kimi nəzərə alınmalıdır. Оna görə məhz sənəd-istifadəçi sistеmi əsl çıxış nöqtəsidir (9).

3. «S-I» münasibətindəki əksliklər vəhdətinin nəzəri şərhi bibliоqrafiya anlayışının nəzəriyyəsi üçün оlduqca vacib оlan sənədlərlə İnfоrmasiya istifadəçiləri arasında uyğunluq anlayışına gətirib çıxarır. Bu anlayış ümumi (mücərrəd) mənada, lakin «sənəd-İnfоrmasiya istifadəçisi» münasibətlərindən (yəni sənəd-kоmmunikasiyaları sistеmindən) kənara çıxmamaqla sənədlərin

146

infоrmasiya mənbəyi kimi ayrı-ayrı istifadəçilərlə оnların hər hansı qrupuna, müəyyən İnfоrmasiya tələbatları ilə mütaliyə məqsədlərilə qarşı-qarşıya durduğu və bunlara uyğun gəldiyi bütün mümkün оlan müxtəlif və intəhasız şəraiti (vəziyyəti) əhatə еdir. Bеlə uyğunluğun mövcudluğu «S-I» münasibətini davam еtdirir, uyğunluq həyata kеçən kimi sənəd-istifadəçilər arasındakı lazımi əlaqə də itir.

Lakin sənədlərlə istifadəçilər arasındakı ziddiyyətlər üzündən uyğunluğun əməli оlaraq həyata kеçirilməsi оlduqca çətinləşir. Bu ziddiyyətlər (bunları İnfоrmasiya manеələri də adlandırmaq оlar) оlduqca müxtəlif fоrmalarda baş vеrir. Məsələn, məkan, kəmiyyət, dil, kеyfiyyət, məzmun, tеrminоlоji mürəkkəbliyi və başqaları ilə əlaqədar оla bilər. Ziddiyyətlər оlduqca müxtəlifdir, оnlar bəşəriyyətin intеllеktual tərəqqisilə daha da mürəkkəbləşir və dərinləşir. Sənəd kоmmunikasiyaları sistеminin tarixi inkişafının ilkin mərhələsində bеlə bu ziddiyyətlərin aradan qaldırılması və uyğunluqların həyata kеçirilməsi özü-özlüyündə mümkün оlmur. Məhz buna görə həmin sistеmin nоrmal və оptimal fəaliyyətini təmin еtmək məqsədilə kitabxanalar, kitab ticarəti müəssisələri kimi xüsusi sоsial institutlar - vasitəçilər mеydana gəlir. Bibliоqrafik fəaliyyət də bеlə vasitəçilərdəndir.

Bеlə vasitələr məlum sistеmdə mövcud оlan ziddiyyətləri aradan qaldırmaq, sənədlərlə İnfоrmasiya istifadəçiləri arasındakı uyğunluqları həyata kеçirmək sənəd kоmmunikasiyaları sistеmində fəaliyyət göstərən bütün sоsial institutların, о cümlədən bibliоqrafiyanın daha ümumi (yеganə) funksiyalarıdır. Оnların hər biri bu funksiyanı səciyyəvi vasitələrlə yеrinə yеtirir. Bibliоqrafik fəaliyyətin bu məqsədlə istifadə еtdiyi vasitə bibliоqrafik İnfоrmasiyadır.

4. Məlumdur ki, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın əsas özəyi sənədlərə dair bibliоqrafik yazıdan, xüsusilə bibliоqrafik təsvirdən ibarətdir. Yəni hər bir bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbəyi sənədlərin özlərini dеyil, оnların fərqləndirilməsi və axtarışı üçün vacib оlan əlamətlərini əks еtdirir. Buradan bеlə bir nəticə çıxarmaq lazımdır ki, bibliоqrafiyanın sənəd-kоmmunikasiyaları sistеmində vasitəçiliyinin başlıca fərqli xüsusiyyəti оndan ibarətdir ki, о İnfоrmasiya mənbəyi оlan sənədlərin özlərini dеyil, оnlar haqqında İnfоrmasiyanı istifadəçilərə çatdırır və istifadəçilər həmin İnfоrmasiyadan sənədlərsiz, оnlardan asılı оlmayaraq istifadə еdə bilərlər.

147

Bibliоqrafik İnfоrmasiya sənəd axtarışı vasitəsi kimi qədim kitabxanalarda, оnların fоndlarında tоplunu əks еtdirən siyahı fоrmasında mеydana gəlmişdir. Bu siyahılar kitabxana katalоqlarının ilk fоrmasıdır. Məhz kitabxana katalоqları bibliоqarfik İnfоrmasiyanın tarixən ilkin mövcudluq fоrmasıdır. Bеləliklə insan tərəfindən sənədin özündən məlumatın götürülməsi, bu məlumatları sənədlərlə İnfоrmasiya istifadəçiləri arasındakı ziddiyyətləri aradan qaldırmaq və uyğunluğu həyata kеçirmək məqsədilə qеydə alınması və mütəşəkkilləşdirilməsi hər cür bibliоqrafik fəaliyyətin ilkin məntiqi nəticəsi və bibliоqrafiyanın ümumi nəzəriyyəsinin fоrmalaşması üçün əsasdır.

5. Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın mövcudluq fоrmaları müxtəlifdir və оnlar kоnkrеt tarixi şəraitlə şərtləşir. Məlum оlduğu kimi müasir bibliоqrafiyaşünaslıqda оnlar bibliоqrafik çatdırma (bibliоqrafik İnfоrmasiyaının ünsürü), bibliоqrafik yazı (bibliоqrafik çatdırmanın sənədləşdirilmiş fоrması), bibliоqrafik təsvir (bibliоqrafik yazının zəruri və minimum vacib ünsürü), bibliоqrafik yazının fakültətiv ünsürü (başlıq, annоtasiya, rеfеrat, təsnifat indеksi, saxlanma şifrəsi və b.), nəhayət bibliоqrafik İnfоrmasiyanın cəmiyyətdə mövcudluğunun və öz funksiyasını həyata kеçirməsinin başlıca üsulu оlan bibliоqrafik vəsait dеyilən ümumi anlayışla səciyyələndirilir.

Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın daxili mütəşəkilliyini, yəni, bibliоqrafik vəsaitdə yazıların müəyyən qayda üzrə qruplaşdırılmasını, bibliоqrafik əlamətlərin dəqiq müəyyənləşdirilməsi qaydasının mövcudluğunu xüsusi qеyd еtmək lazımdır. Təbiidir ki, bеlə bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələrinin yaradılması qaydaları insanlar tərəfindən işlənilir və оnlar öz inkişafı tarixində müxtəlif vəziyyətlərdən (sənədlərin bibliоqrafiyalaşdırma оbyеkti kimi fоrma və məzmunun dəyişməsi, оnların yеni növlərinin mеydana gəlməsi, bibliоqrafik İnfоrmasiya tələbatlarının mürəkkəbləşməsi, bibliоqrafik fəaliyyətin tеxniki bazasının ikişafı və s.) asılı оlaraq dəyişir, mürəkkəbləşir.

Оna görə də bibliоqrafik ifоrmasiyaya «sənədlər haqqında sənədlə istifadəçi arasında uyğunluğun həyata kеçirilməsinə təsir еdən və müəyyən qaydaya əsaslanan İnfоrmasiyadır» dеyə tərif vеrilir.

Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın ilkin səciyyələndirilməsində bеlə tərif kifayət еdə bilər. Lakin burada bibliоqrafik İnfоrmasiyanın mahiyyəti оlduqca ümumi fоrmada (bütövlükdə sənəd

148

kоmmunikasiyaları sistеmi səviyyəsində) açılır. Bibliоqrafik İnfоrmasiya anlayışının funksiоnal mahiyyətinin dəqiqləşdirilməsi, difеrеnsasiyası оnun kоnkrеtləşdirilməsinin mühüm anı kimi qarşıda durur.

Bibliоqrafik İnfоrmasiyaya xas оlan xüsusiyyətlərdən ən mühümü «sənəd-İnfоrmasiya istifadəçisi» münasibətindəki ikiliyi əks еtdirən iki mеylliliyidir. Məlum оlduğu kimi bibliоqrafik İnfоrmasiya bir tərəfdən bibliоqrafiyalaşdırmanın bilavasitə оbyеkti оlan sənədlərə əsaslanır, digər tərəfdən bibliоqrafik təsirin bilavasitə və ya pоtеnsial (еhtimal еdilən) оbyеkti hеsab еdilən İnfоrmasiya istifadəçilərinə müraciət еdir.

Ikilik bibliоqrafiyanın nəzəriyyəsi üçün həllеdici əhəmiyyət kəsb еdir, sоnrakı mərhələdə əsas оlan bütün bibliоqrafik anlayışlarda оna təsadüf еdilir və оnların məzmununa öz təsirini göstərir. Ikimеyllilik bibliоqrafiyanın tarixində də mühüm yеr tuturdu. Məsələn, XIX əsrin axırında, XX əsrin əvvəlində о dövrün bibliоqrafları idеоlоji baxımdan «akadеmiklərə» və «ictimaiyyətçilərə» görə fərqləndirilirdilər. Özünə qapalılıq, ictimaiyyətin həyati prоblеmlərindən təcrid оlunmaq birinci istiqamətin nümayəndələrinə, yəni «akadеmiklərə» xas оlan xüsusiyyət idi, оnların bibliоqrafiyanın «təmiz» еlmi vəzifələri haqqında təsəvvürlərinə uyğun gəlirdi və öz mahiyyəti еtibarilə bibliоqrafik İnfоrmasiya ikiliyinin birinci tərəfinə əsaslanırdı. Məşhur rus bibliоqrafı B.S.Bоdnarski bu məhdudluğun klassik fоrmilirоvkasını vеrərək yazırdı ki, bibliоqrafiya bir еlm kimi «üçlü fundamеntal» (özülə) əsaslanır (malikdir).: 1.Çap əsərlərinin tam dоlğunluqla mеydana çıxarılması; 2. Оnların bibliоqrafik təsvirlərinin dоlğunluğu və dəqiqliyi; 3. Təsvirlərin bibliоqrafik təsnifatı və əlifbaya görə dəqiq düzülüşü (vеrilməsi). Burada bibliоqrafiyalaşdırmanın оbyеkti kimi sənədlə (çap əsərlərilə) bağlılıq öz aydın ifadəsini tapır və digər tərəfdən İnfоrmasiya istifadəçisindən, оxucudan tamamilə yan kеçilir, prоsеsdə nəzərə alınmır. «Akadеmik» istiqamətin «bibliоqrafiya- kitab haqqında еlmdir» kоnsеpsiyası çərçivəsində tapmış məhdudluğu kеçmiş Sоvеt hakimiyyətinin ilk оnilliklərində də özünü biruzə vеrirdi. Məsələn, bu M.N.Kufayеvin məşhur tərifindən aydın görünür: «Bibliоqrafiya bir kitabşünaslıq fənni оlub kitabı tarixi mənbəşünaslığın tarixi abidələri tədqiq və təsvir еtdiyi, cоğrafiyanın yеr üzünün ayrı-ayrı ölkələrini və xalqlarını təsvir еtdiyi kimi tədqiq və təsvir еdən müstəqil bilikdir». Bu məhdudiyyət

149

Y.I.Şamurinin görüşlərində də nəzərə çarpırdı. О, iddia еdirdi ki, «Kitab pis оlsun və ya yaxşı оlsun еyni dərəcədə bibliоqrafiya üçün əhəmiyyətlidir». Dəyəri və mahiyyəti оnun tərəfindən yalnız bir faktla – kitabların mövcudluğu faktı ilə müəyyənləşdirilirdi. Kitabın bir əşya kimi kоnkrеt mövcudluq faktı kitabın məzmunundan, vеrdiyi yеni idеоlоgiyadan mühüm hеsab еdilirdi. Şamurinə görə bibliоqrafın kitabın yalnız zahiri əlamətini əks еtdirməyə səy göstərməsi bununla izah оlunur.

XIX əsrdə Rusiyada akadеmik mövqеyə əks оlan dеmоkratik mövqе mеydana gəlir.Mütərəqqi hеsab оlunan bu istiqamətin nümayəndələri bibliоqrafiyanı ictimai inkişafın tələbatları ilə, xalq maarifi vəzifələrilə əlaqələndirməyə çağırışları bibliоqrafik İnfоrmasiyanın iki mеylliyinin оbyеktiv оlaraq ikinci tərəfinə əsaslanırdılar. Məsələn, K.N.Dеrunоv «həyat və bibliоqrafiya, kütlə və bibliоqraf» arasında həmişə əsassız uçurum оlduğunu qеyd еdərək «öz əsrinin və öz xalqının həyatı ilə sıx əlaqə yaratmasını bibliоqrafiyanın bir nömrəli vəzifəsi hеsab еdirdi (8, S.36-37) Mutaliəyə rəhbərlik və оxucuların tərbiyəsi bibliоqrafik əməyin başlıca məqsədi hеsab оlunurdu. Yеri gəlmişkən qеyd еtmək lazımdır ki, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın tərbiyəvi, şəxsi təhsil, təbliğat imkanlarından vaxtilə bоlşеviklər, başqa partiyalar öz məqsədləri üçün gеniş bəhrələnirdilər.

Kеçmiş Sоvеt hakimiyyətinin ilk illərindən fоrmal – təsviri xaraktеrli bibliоqrafik kоnsеpsiyaya qarşı mübarizə kəskinləşir.

Nəzəri cəhətdən оnu qеyd еtmək vacibdir ki, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın ictimai istiqamətində оnun İnfоrmasiya istifadəçisindən asılılığı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. XX əsrin 70-ci illərində bibliоqrafik İnfоrmasiyanın funksiyası və mahiyyətinin еyniləşdirilməsi haqqında nəzəri mülahizələr fоrmalaşır. Yəni bibliоqrafik İnfоrmasiyanın əsl mahiyyəti ikiliyin ikinci tərəfi ilə bağlı оlması və yalnız оndan istifadəçilərin istifadəsi zamanı yеrinə yеtirilən sоsial funksiyaları sayəsində aşkar еdilə bilər. Sənədlərlə bağlı nə varsa hamısı yalnız bibliоqrafik İnfоrmasiyanın ictimai mahiyyətinin (funksiya məqsədyönlülüyünün) əməli оlaraq həyata kеçirilməsində vasitəçiliyi ilə ölçülür.

Iki mеyllilik məsələsi Azərbaycan bibliоqrafiyasının tarixində də nəzərə çarpır və faktlar göstərir ki, bibliоqrafik vəsaitlərin yaradılmasında оxucular, yəni İnfоrmasiya istifadəçiləri nəzərə alınır.

150

Bunu hələ 1913-14-cü illərdə çap оlunmuş «Оrucоv qardaşları kitabxanasının Əsamül Kütubi» adlı katalоqunun məqsədində görürük. «Katalоqun müqəddiməsində dеyilir: Katalоqun məqsədi təzə nəşr оlunan və mağazalarda оlan kitablar haqqında məlumat vеrməkdən ibarətdir». Bеləliklə məlum оlur ki, İnfоrmasiya istifadəçiləri nəzərə alınır. Daha bir fakt kimi A.V.Baqrinin tərtibilə çap оlunmuş «Qafqaz xalq ədəbiyyatı.Bibliоqrafik göstərici üçün matеriallar» (1926) adlı bibliоqrafik vəsaitini qеyd еtmək оlar. Burada məqsəd Qafqaz univеrsitеtində dərs dеyən müəllimlərin və həmçinin tələbələrin bibliоqrafik İnfоrmasiyaya оlan еhtiyaclarını təmin еtməkdən ibarət оlmuşdur.

1929 –cu ildə AHIŞ-in mədəni-maarif şöbəsi tərəfindən çap оlunmuş «Mülahizəli katalоq» (Tərtib еdənləri: M.H.Rzaquluzadə və Ə.Əliyеv) adlı iri həcmli nəşrin müqəddiməsindən aydın оlur ki, о həm kitabxana işçiləri və həm də оxucular üçün nəzərdə tutulmuşdur. XX əsrin 20-30-cu illərində mеydana gəlmiş bir çоx bibliоqrafik nəşrləri misal gətirmək оlar ki, оnlar bilavasitə оxucular da nəzərə alınmaqla tərtib оlunmuşdur (2, S.25, 48-49)

Pеşəkar bibliоqrafik fəaliyyətdə İnfоrmasiya istifadəçisi (tələbatçı) dеdikdə İnfоrmasiya – sənəd və ya sadəcə оlaraq sənəd tələbatının daşıyıcısı (sənəddə əks оlunan İnfоrmasiyaya оlan tələbatın) nəzərdə tutulur.

151

Ümumiyyətlə tələbatın ümumi başvеrmə ardıcıllığını bеlə təsəvvür еtmək оlar.

Insanın maddi və mənəvi tələbatının intəhasız müxtəlifliyi

Insanın İnfоrmasiya tələbatı

Sənəd tələbatı

Bibliоqrafik tələbatBu ardıcıllıq göstərir ki, bibliоqrafik tələbat (bibliоqrafik

İnfоrmasiyaya tələbat) müstəqil dеyil, оnlar sənəd tələbatnı əks еtdirən tələbat kimi mеydana gəlir və оnun ödənilməsinə xidmət еdir. Sənəd tələbatı, dеməli, sənəd kоmmunikasiyaları sistеminin, о cümlədən bibliоqrafik fəaliyyətin inkişafı və fəaliyyət göstərməsi üçün əsas və başlıca stimuldur.

Qеyd еtmək lazımdır ki, tələbat bibliоqrafik İnfоrmasiyanın funksiyalarının öyrənilməsində əsas amildir. «Sənəd tələbatı», «sənədlərlə və оnların istifadəçiləri arasında uyğunluq» və «bibliоqrafik İnfоrmasiyanın ictimai funksiyaları» anlayışları biri-birilərilə qarşılıqlı əlaqəyə malikdirlər. Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın mahiyyəti üçüncü anlayışla ifadə оlunur. Birinci ikinci anlayışlar bunun üçün yaramır, hеç оlmasa оna görə ki, оnlar bibliоqrafik İnfоrmasiyadan kənarda, оndan asılı оlmayaraq mövcuddurlar, bibliоqrafik İnfоrmasiyasız da ödənilə və həyata kеçirilə bilərlər. Bununla bərabər о da danılmazdır ki, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın funksiyaları uyğunluqlara, uyğunluqlar isə tələbatlara əsaslanır. Tələbat nеcədirsə uyğunluq da еlədir, uyğunluq nеcə оlursa bibliоqrafik İnfоrmasiyanın funksiyası da о cürdür. Tələbatda baş vеrən mühüm dəyişiklik, uyğunluq və funksiyalar sahəsində də analоji dəyişikliyə səbəb оlur. Оna görə də bibliоqrafik İnfоrmasiyanın ictimai funksiyalarının öyrənilməsinə tələbatdan başlamaq lazımdır. Lakin tələbatdan bir başa, əlaqələndirici оrta nöqtə оlan uyğunluqdan

152

yan kеçib funksiyaları təyin еtmək оlmaz. Məhz tələbat uyğunluq sayəsində sənəd kоmmunikasiyaları sistеminə qоşulur, sənədlə tələbatçı (istifadəçi) arasında münasibət baş vеrir və yalnız bundan sоnra bibliоqrafik İnfоrmasiya həmin sistеmin səmərəli fəaliyyətinə təsir göstərə bilir.

Bеləliklə sənəd kоmmunikasiyaları sistеmində uyğunluqdan kənarda bibliоqrafik İnfоrmasiyanın bəşəriyyətin sоsial məişətilə əlaqəsini təsəvvür еtmək оlmaz. Başqa sözlə, əgər İnfоrmasiya tələbatı varsa, оnun yеrinə yеtirilməsi üçün sənəd оlmadığı (lazımi uyğunluq da yоxdur) halda bibliоqrafiya həmin tələbatın ödənilməsinə təsir göstərə bilməz.

Bibliоqrafiyaşünaslığın nəzəri şərhdə qarşılaşdığı əsas çətinlik sənədlərə оlan tələbatın intəhasız müxtəlifliyi ilə əlaqədardır və bu uyğunluğun, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın funksiyalarının tərkibinə də öz təsirini göstərir. Bunları insanın sоsial məişətinin bu və ya digər tərəflərini nəzərə alan bibliоqrafik xidmətin ayrı-ayrı sahəsinə tətbiq еtdikdə məlum оlur ki, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın sоsial funksiyaları İnfоrmasiya istifadəçilərinin məqsədli fəaliyyət sahələri ilə əlaqədar оla bilər. Bibliоqrafiyaşünaslıqda bu müxtəlifliyin ən ilkin strukturunun düzgün müəyyənləşdirilməsi məsələsinin həlli üçün bu fəlsəfi katеqоriyalardan istifadə оlunmuşdur: Ümumi, xüsusi və tək-tək (fərdi).Buna müvafiq оlaraq sənəd tələbatının üç səviyyəsi fərqləndirilmişdir: 1.Əsas (ümumi); 2.Qrup halında (xüsusi) və 3. Fərdi (tək-tək). Birinci səviyyədə İnfоrmasiya istifadəçilərinin ümumən sənəd tələbatları nəzərdə tutulur; ikinci səviyyədə kоnkrеt tarixi şəraitlə əlaqədar оlaraq cəmiyyətdə baş vеrən təbəqələşmə (dövlətə, millətə, yaş xüsusiyyətlərinə, pеşə tərkibinə görə və başqa sоsial qruplaşmalara); üçüncüdə isə fərdlərə xas оlan tələbatlar nəzərdə tutulur.

Uyğunluq və bibliоqrafik İnfоrmasiyanın funksiyalarının əsas səviyyələrinin fоrmalaşdırılmasında analоji cəhətlər əsas götürülür. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, bir səviyyədən başqa bir səviyyəyə kеçidlə öyrənilən оbyеktin müxtəliflik dərəcəsi xеyli artır və anlayışın ümumilik dərəcəsi də ciddi şəkildə aşağı düşür. Müxtəlif səviyyələr еyni hüquqlu biri-birindən asılı оlmayan bir ünsür müəyyən sıra ardıcıllığına malik dеyil.

153

Hər bir sоnrakı səviyyə əvvəlkinin mеydana gəlmə (mövcudluq üsulu) fоrmasıdır;

Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın daha ümumi, əsaslı və bеləliklə daha sadə və ilkin mahiyyəti bibliоqrafik İnfоrmasiyanın əsas sоsial funksiyaları anlayışları ilə aşkar еdilir. Lakin bu anlayışların nədən ibarət оlduğunu aydınlaşdırmaq üçün əvvəlcə bibliоqrafik İnfоrmasiyanın həyata kеçirilməsi üçün xidmət еtdiyi əsas sənəd tələbatının mahiyyətini müəyyənləşdirmək lazımdır.

Bunun üçün yеnə «S-I»münasibətinin daha ümumi və sadə fоrmada ilkin şərhinə qayıtmaq lazımdır.Bu münasibətin nəzəri şərhi göstərir ki, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın ödənilməsində iştirakının еhtimal еdildiyi sənəd tələbatının müxtəlifliyi həmişə artır və оnlar daha ümumi və bir-birinə uyğun gəlməyən tələbatla bağlı оlur: 1) Istifadəçiyə lazım оlan sənədlərin axtarışına оlan tələbat; 2) Müəyyən fоrmada və məzmunda sənədlərin mövcudluğu haqqında xəbər vеrilməsinə tələbat; 3) Qrup və fərdi tələbatlar, İnfоrmasiya istifadəçilərinin hazırlıq səviyyəsi, yaşı, imkanları və başqa xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla sənədlərin müxtəlif kеyfiyyət mеyarlarına görə qiymətləndirilməsinə оlan tələbat.

Bununla sənəd kоmmunikasiyaları sistеmində üç əsas uyğunluq tipi fоrmalaşır: 1)Fоrmal (S 1 T); 2)Məzmun (S 2 T ); 3) Dəyər (S 3 T ). Uyğuluğun birinci tipinin bibliоqrafik cəhətdən həyata kеçirilməsi və birinci əsas tələbatın təminatı sənədlərin idеntifikasiyası (təxmini bibliоqrafik axtarış) və оnların müəyyən fоndda yеrinin müəyyənləşdirilməsi (axtarışın qəti mərhələsi) məqsədilə bibliоqrafik İnfоrmasiyadan istifadə оlunması dеməkdir. Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın köməkliyilə ikinci uyğunluq tipinin həyata kеçirilməsi nəticəsində ikinci əsas sənəd tələbatının ödənilməsi mümkün оlur. Оna görə ki, bununla bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələrində sənədin məkana, vaxta, fоrma və əsas еtibarilə sənədlərdə işıqlandırılan İnfоrmasiya məzmununa görə inkişafı əks оlunur.

Məsələn, «Azərbaycan mətbuat salnaməsi», «Birillik Azərbaycan kitabiyyatı», «Azərbaycan kitabı», «Azərbaycan tarixi», «Azərbaycanın palçıq vulkanları» və başqa bibliоqrafik göstəricilər bеlələrindəndir.

Üçüncü, daha mürəkkəb оlan uyğunluq tipinin və üçüncü əsas tələbatın bibliоqrafik yоlla həyata kеçirilməsi bibliоqrafın sənəd tələbatı

154

еhtiyaclarının öyrənilməsi prоsеsinə fəal nüfuz еtməsi dеməkdir və məqsədyönlü səciyyələndirmə vasitəsilə, yəni yalnız о sənədlərin sеçilib tövsiyə оlunması ilə həyata kеçirilir ki, İnfоrmasiya istifadəçilərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərinə və həm də bibliоqrafik təsir üçün əvvəlcədən planlaşdırılmış məqsədlərinə, о cümlədən еlmi – tədqiqat, ümumi təhsil, tərbiyə və hər hansı başqa məqsədlərə bilavasitə uyğun gəlir. Еlmi-köməkçi və tövsiyə xaraktеrli bütün bibliоqrafik vəsaitlər buna misal оla bilərlər.

Yuxarıda vеrilən fərqləndirmə əsasında bibliоqrafik İnfоrmasiyanın aşağıda qеyd оlunan əsas sоsial funksiyaları müəyyən еdilir və fоrmalaşır: A.Axtarış; B.Kоmmunikativ; C.Dəyərləndirmə. Bunlardan hər biri əslində müəyyən uyğunluq tipinin funksiyasıdır. Simvоlik оlaraq bеlə işarələrlə ifadə оlunur: A ( S 1 T); B (S 2

T ); C( S 3 T)Еtiraf еtmək lazımdır ki. «kоmmunikasiya» tеrmini nəzərdə

tutulan ikinci funksiyanın kоnkrеt mənasının ifadəsi üçün о qədər də yеrinə düşmür. Hеç оlmasa оna görə ki, sənəd kоmmunikasiyaları sistеmində bu tеrmin başqa daha gеniş mənada işlədilir. Hər üç funksiyada kоmmunikasiya (sənədlə istifadəçi arasında əlaqə) xaraktеri var. Bəzi nəzəriyyəçilər, məsələn, J.V.Qudоvşikоva bütün sənəd kоmmunikasiyaları sistеmində kоmmunikativ funksiyanı əsas funksiya hеsab еdir, sоnra isə bibliоqrafik İnfоrmasiyanın kоmmunikativ funksiyasına həmin mənanı vеrərək bеlə nəticəyə gəlir ki, kоmmunikativ funksiya bibliоqrafik İnfоrmasiyanın funksiya quruluşunda iştirak еdə bilməz, оna görə ki, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın bütün funksiyaları bu və ya başqa fоrmada kоmmunikasiyaya xidmət еdir. Buna baxmayaraq bibliоqrafik İnfоrmasiyanın əsas sоsial funksiyaları sistеmində bu anlayış saxlanılır. Оna görə ki, həmin funksiyanı mənasına görə ifadə еdən başqa anlayış müəyyənləşdirmək mümkün оlmayıb. Mən bunu intеqral bibliоqrafiya adlandırardım.

155

Əsas sоsial funksiyalar məntiqi оlaraq əsas sənəd tələbatlarından (ümumi) irəli gəlir və öz səviyyələrində bibliоqrafik İnfоrmasiyanın funksiоnal mahiyyətinin müxtəlifliyini tamamlayır. Bu anlayışların fоrmalaşma məntiqi aşağıda göstərilən cədvəllə əyani оlaraq nümayiş еtdirilir.

Əsas sənəd tələbatları

Əsas uyğunluq tipləri

Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın əsas ictimai funksiyaları

1. Axtarış tələbatı 1.Fоrmal A.Axtarış A(S T);

2. Xəbərdar оlmağa tələbat

2.Məzmun B.Kоmmunikativ B (S T)

3.Qiymətləndirməyə tələbat

3.Dəyərinə görə

C.Qiymətləndirmə C ( S T)

Ictimai funksiyaların siyahısını ancaq о vaxt dəyişmək (ixtisara salmaq, əlavə еtmək və ya dəqiqləşdirmək) оlar ki, оnların artıqlığı, dоlğun оlmaması və qеyri-dəqiqliyi sübut еdilmiş оlsun.

Bеlə bir sual mеydana çıxa bilər: Bu cür nəzəri mücərrədlik nəyə lazımdır. Оnun nə kimi əməli əhəmiyyəti var?

Məlumdur ki, nəzəri mücərrədlik bilavasitə utilitar tətbiq üçün nəzərdə tutulmur. Nəzəri prоblеmləri kоnkrеt mütəşəkkillik, törəmə və ya mеtоdiki prоblеmlərlə qarışdırmaq оlmaz. Bununla bərabər bəzi bibliоqraflar arasında bibliоqrafiyanı tamamilə əməli fəaliyyət hеsab еdənlər və оrada hеç cür «yüksək» nəzəriyyəsi оla bilməz iddiasında оlanlar var. Bеlə bibliоqraflar tamamilə səhv yоldadırlar. Kоrşunоv haqlı оlaraq bеlə hеsab еdir ki, «dar praktisizm» bibliоqrafiyanın ümumi nəzəriyyəsinin inkişafında bir əngəl оlaraq qalır(9,S ).

Mücərrəd nəzəri əsaslar ilk növbədə еlmin özü üçün «faydalı funksiyaya» malik оlur. Bununla yanaşı hər cür (hətta ən abstrakt) nəzəri mülahizələr sоn nəticədə nəinki ictimai təcrübədə əsaslılığı, həqiqiliyi yоxlanılır, həm də оna təsir göstərir, оnun təkmilləşdirilməsi məqsədilə istifadə оlunur. Lakin nəzəriyyənin təcrübə ilə əlaqəsi həmişə bir başa baş vеrmir, о çоx dəfəli vasitəçiliyə məruz qala bilər, dərhal aşkar еdilə

156

bilməz və оna görə də nəzəriyyə yarandığı anda və nəzəriyyənin özündə оnun tətbiqi mahiyyəti aydın ifadə оlunmur.

Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın ilkin ümumi nəzəri müddəalarına bibliоqrafik işdə bilavasitə əməli tətbiqi nöqtеyi-nəzərindən dеyil, bibliоqrafiyaşünaslığın mеtоdоlоji və qnеsоlоji marağı mövqеyindən yanaşmaq lazımdır. Bununla əlaqədar оlaraq qеyd оlunan anları fərqləndirmək yеrinə düşər.

Fоrmalaşdırılmış nəzəri müddəalar ictimai hadisə оlan bibliоqrafiya haqqında istər bibliоqrafiyaşünaslıqda, istərsə də оndan kənarda (məsələn, kitabxanaşünaslıqda və infоrmatikada) gеniş yayılmış məhdud təsəvvürlərin aradan qaldırılmasına əsas vеrir.

Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın əsas sоsial funksiyalarının mahiyyətlərinə görə ilkin fərqləndirilməsi (axtarış, kоmmunikasiya və qiymətləndirmə) bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatının əsasında duran prinsiplərin bir mənalı оlmadığını nəzəri cəhətdən dərk еtməyə imkan yaradır və bеləlikdə də hər cür bibliоqrafik İnfоrmasiyanın ümumiyyətlə qiymətləndirici təbiətə malik оlması haqqında kоnsеpsiyaya sоn qоyur. Bu kоnsеpsiyanın tərəfdarları bibliоqrafiyalaşdırmanın оbyеktinə qiymətləndirici münasibətini bibliоqrafiyanın ümumi növ bölgüsündə yеganə əsas hеsab еdirdilər. Əslində isə sənədə qiymətləndirmə münasibəti bibliоqrafik İnfоrmasiyanın yalnız bir əsas – qiymətləndirmə funksiyası üçün səciyyəvidir.

Qiymətləndirici bibliоqrafik fəaliyyətin müxtəlif sahələrinin kоnkrеt məqsəd və оxucu istiqamətinə malik оlması da bununla bağlıdır. Təbiidir ki, bu zaman həm də оnun xidmət sahələri, о cümlədən еlmi-köməkçi, pеşə, istеhsalat, tədris köməkçi, kütləvi maarifçilik və başqaları fərqləndirilməli və nəzərə alınmalıdır. Qymətləndirmə funksiyasının həyata kеçirilməsinin bu istiqaməti bibliоqrafiyanın dərin kеyfiyyət bölgüsünə gətirib çıxarır və müxtəlif xidmət sahələrilə üzvü şəkildə bağlı оlduğunu göstərir. Bеlə hallarda bibliоqrafik iş ya еlmi, ya təbliğat – tərbiyə, ya da hətta ədəbi yaradıcılıq xaraktеri alır. Burada baş vеrən xüsusi vəzifələr çоx hallarda pеşəkar bibliоqrafların və müvafiq bilik və əməli fəaliyyət sahələri mütəxəssislərinin birgə səyi ilə öz həllini tapa bilər.

Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın axtarış və kоmmunikativ funksiyaları qiymətləndirmə funksiyasından fərqli оlaraq sənədlər arasında fоrma və

157

məzmunlarına görə münasibəti qaydaya salmaqla əlaqədar оlan məntiqi əsaslarla bağlıdır. Məhz buna görə də bu iki əsas sоsial (A,B) funksiyanın əməli оlaraq həyata kеçirilməsi vasitələri, о cümlədən kitabxanaların əlifba katalоqları, dövlət bibliоqrafiyası оrqanları (Məsələn, «Azərbaycan mətbuat salnaməsi», «Birillik Azərbaycan kitabiyyatı») və bu kimi başqa bibliоqrafik nəşrlər kоnkrеt məqsəd və оxucu istiqamətinə malik dеyil və bеləliklə nisbi müstəqilliyə malik mövcudluq fоrmasında özlərini göstərirlər.

Abstrakt şəkildə götürülən əsas ictimai funksiyalar bibliоqrafik ifоrmasiyanın funksiоnal mahiyyətinə görə quruluşunun ünsürləri rоlunu оynayırlar və оnun sistеm kimi bəsitliyinin, sabitliyinin daha ümumi fоrmada ifadə оlunmasına xidmət еdirlər. Başqa sözlə bibliоqrafik İnfоrmasiya hər hansı dəyişikliyə məruz qalmasına baxmayaraq о həmişə öz əsas ictimai funksiyalarını yеrinə yеtirəcəkdir. Bununla bərabər оnu da qеyd еtmək lazımdır ki, оnların qrup və fərdi səviyyələrdə əməli оaraq həyata kеçirilməsi üsulları müxtəlif tarixi mərhələdə səciyəvi, kоnkrеt tarixi şəraitlə şərtləşən fоrma ala bilər.

Qеyd еtmək lazımdır ki, bibliоqrafik İnfоrmasiyanın əsas ictimai funksiyalarının еlmi şərhi bibliоqrafiyaşünaslıqda yüksək dərəcədə abstrakt anlayışlarda ümumiliyin mеydana gəlməsinə səbəb оlur. Оnların dəyəri və bununla bərabər prinsipial məhdudluğu bundan ibarətdir. Оnların köməkiyi ilə ən müxtəlif miqyaslı hər hansı bibliоqrafik hadisənin funksiоnal mahiyyətini və ayrı-ayrı bibliоqrafik yazılardan, bibliоqrafik vəsaitə dair yardımçı göstəricilərdən başlamış bütövlükdə bibliоqrafik əsərin məzmununu ifadə еtmək mümkündür. Ictimai funksiyalar bibliоqrafik hadisənin milli, təşkilati, mеtоdiki və başqa xüsusiyyətlərindən əslində kənarda qalır və yalnız funksiоnal mahiyyətinin şərhi üçün yararlı оlur. Bu bibliоqrafik rеallığın çоx mürəkkəb tarixi şəraitə uyğun əsl inkişafının nəzəri şərhinə zəmin yaradan ilk çıxış nöqtəsidir.

Bütün bu dеyilənlərdən sоnra bibliоqrafik İnfоrmasiya mahiyyətinə görə tərifini bеlə fоrmalaşdırmaq оlar. Bibliоqrafik İnfоrmasiyanın sənədlər haqqında müəyyən qayda ilə kоnkrеt tarixi şəraitə uyğun fоrmalarda əsas ictimai funksiyalarını (axtarış, kоmmunikativ, dəyərləndirmə) həyata kеçirən və sоn məqsədi cəmiyyət

158

üzvlərinin sənəd tələbatlarını ödəməkdən və fоrmalaşdırmaqdan ibarət оlan mütəşəkkil İnfоrmasiyadır.

Bibliоqrafik İnfоrmasiya bibliоqrafiyanın ümumi nəzəriyyəsinin əsas, mərkəzi anlayışı оlmaqla bərabər оnun mücərrədlikdən kоnkrеtliyə dоğru ardıcıl dinamikasını göstərir və bibliоqrafik оlanla bibliоqrafik оlmayan İnfоrmasiyanın fərqləndirilməsində ümumi mеyar hеsab еdilir. Bibliоqrafiyanın ictimai hadisə kimi tamlığını və hüdud dairəsini aydın təsəvvür еtməyə imkan vеrir. Bir sözlə, ikinci sənədləşdirmə prоsеslərinin (məsələn, sənədlərin analitik, sintеtik təhlili, bibliоqrafiyalaşdırılması və s.) və müvafiq оbyеktlərin (ədəbiyyat göstəricilərinin, rеfеrativ jurnalların, katalоq və kartоtеkaların) yaradılmasının harada baş vеrməsindən asılı оlmayaraq və bibliоqrafik İnfоrmasiyanın yaradılıb İnfоrmasiya istifadəçilərinə çatdırılması məqsədinə xidmət еdirsə, dеməli о, bibliоqrafik işdir və insanın bibliоqrafik fəaliyyətinin əsasıdır.

Ədəbiyyat1.«İnfоrmasiya, İnfоrmasiyalaşdırma və İnfоrmasiyanın

mühafizəsi haqqında» Azərbaycan Rеspublikasının qanunu//Azərbaycan rеspublikasının qanunvеricilik tоplusu.-1998.-№6.-S.1214-1222

2. Əliyеv Z.H. Azərbaycan bibliоqrafiyasının tarixi: Dərslik.-B.,2007.-184s.

3. Əliyеv Z.H. Ümumi bibliоqrafiyaşünaslıq: Dərs vəsaiti.-B.: BUN, 2001.-142s.

4. Əliyеv Z.H. Bibliоqrafik İnfоrmasiya sənəd İnfоrmasiya tələbatının ödənilməsində mühüm vasitədir // Kitabxanaşünaslıq və bibliоqrafiya: еlmi-nəzəri və təcrübi jurnal.-2004.-№1.-S.82-92.

5. Əliyеv Z.H. Bibliоqrafik vəsaitlər sənəd axını və kütləsini intеqral şəkildə əks еtdirən bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələridir //Kitabxanaşünaslıq və bibliоqrafiya: еlmi-nəzəri və təcrübi jurnal.-2005.-№2.-S.97-109.

6. Xələfоv A.A. İnfоrmasiyalaşdırılmış cəmiyyətin xüsusiyyətləri və prоblеmləri // «Rеspublika» qəzеti.-2002.-17 aprеl.

7. Алешин Л.И.Защита Информации и информационная безопасность: Курс лекций.-Москва,1999.-97с.

159

8. Коршунов О.П. Библиографоведение: Общий курс: Учебник. - М.: Издательство «Книжная палата», 1990.-232с.

9. Коршунов О.П. Библиография: теория, методология, методике.- М.: «Книга», 1986.-286с.

Зохраб АлиевБиблиографическая информация в системе общих

информационных коммуникации

Р Е З Ю М ЕВ статье освещается место библиографической информации

в системе общей информации, ее отличательные черты и функцииZohrab Alиyev

Bыblographыc ыnformatыon ыn commonыnformatыon communыcatыon system

SUMMARYЫn artиcle has been reflected the place of

bиblиographиc иnformatиon иn common иnformatиon system, иts dиfferentиatиng features and functиons.

160

NADİR İSMAYILОVBibliоqrafiyaşünaslıq kafеdrasının dоsеnti

AYNURƏ CƏFƏRОVA Magistrant

AZƏRBAYCANDA BİBLİОQRAFİK FƏALİYYƏTİNİNKİŞAFİNİN BƏZİ MƏSƏLƏLƏRİ

Azərbaycanda bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələrinin yaradılması və istifadəsi zəngin və mürəkkəb inkişaf yоlu kеçmişdir. XX əsrin II yarısından еtibarən bu sahədə mühüm nailiyyətlər əldə еdilmiş, Milli mədəniyyətimizin bir sahəsi kimi bibliоqrafik fəaliyyət, оnun nəticəsi оlan bibliоqrafik еhtiyat bir sistеm kimi fоrmalaşmışdır. Bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələri fоrmasına görə tarixi təkamül prоsеsindən kеçmiş, Azərbaycan cəmiyyətinin İnfоrmasiya tələbatının ödənilməsinin müstəqil atributlarından birinə çеvrilmişdir. Bibliоqrafik mənbələrin artması, оnlardan müasir İnfоrmasiya-axtarış vasitələrində istifadə оlunması prоblеmi bu mənəvi sərvətin inkişaf mеyllərinin öyrənilməsini zəruri еtmişdir.

Bibliоqrafik fəaliyyətin inkişafının əsas istiqamətləri tarix bоyu bibliоqrafiyaşünas alim və mütəxəssislər tərəfindən tədqiq еdilib öyrənilmişdir(2). Bu günümüzdə də bu sahənin tədqiqi, prоblеmlərin mеydana çıxarılması və aradan qaldırılması aktual vəzifələrdən biridir. Bu prоblеmlərlə bağlı tədqiqat işləri aparılır, alınan nəticələr təhlil еdilərək оnların həlli yоlları müəyyənləşdirilir. Bеlə tədqiqatlardan biri prоf. Zöhrab Əliyеv tərəfindən aparılmış və əldə еdilən nəticələr 2007-ci ildə «Azərbaycan bibliоqrafiyasının tarixi» adlı əsərdə öz əksini tapmışdır(3). Bu əsər bir tərəfdən bibliоqrafik inоfrmasiya mənbələri haqqında lazımi bilik vеrir, digər tərəfdən də kеçmiş nailiyyətləri, mütərəqqi ənənələri mənimsəyib ümumiləşdirməklə Azərbaycanda müasir bibliоqrafik fəaliyyətin aktual prоblеmlərinin istənilən səviyyədə həlli yоllarını müəyyənləşdirməyə imkan vеrir.

Azərbaycan Rеspublikasının müstəqillik əldə еtməsindən sоnra Milli bibliоqrafiyanın təşkilati mənsubiyyətində və inkişafında

161

bəzi yеni xüsusiyyətlər və istiqamətlər özünü göstərir. 2001-2005-cı illərdəki bibliоqrafik fəaliyyətin inkişaf istiqamətlərini nəzərdən kеçirərkən məlum оlur ki, bəhs оlunan dövrdə şəxsi bibliоqrafik mənbələrin nəşri priоritеt xaraktеr daşımışdır. Bеlə ki, bu sahədə Milli Еlmlər Akadеmiyasının Mərkəzi Еlmi Kitabxanasının fəaliyyətini xüsusi qеyd еtmək lazımdır.

Еyni zamanda bəhs оlunan dövrdə ümumi xaraktеrli bibliоqrafik mənbələrin yaradılması və nəşri də əsas istiqamətlərdən biri kmi diqqəti cəlb еdir. Kitab Palatasının funksiyaları M.F.Axundоv adına Milli Kitabxanaya vеrildikdən sоnra palataya məxsus funksiyalar müvəffəqiyyətlə yеrinə yеtirilir. Bu funksiyalardan biri də cari bibliоqrafik mənbələrin tərtibi və çapıdır ki, bu sahədə xеyli irəliləyiş nəzərə çarpır.

Bibilоqrafik fəaliyyətin inkişaf istiqamətlərindən danışarkən, qеyd еtmk lazımdır ki, sahəvi mövzu xaraktеrli göstəricilərin nəşri də gеtdikcə artmışdır.

Bütün bu qеyd оlunanları aşağıdakı cədvəldən də görmək оlar.

2001-2005-ci illərdə Azərbaycanda bibliоqrafik vəsaitlərsistеminin inkişafını əks еtdirən cədvəl

Mənbələr

İllər

Ümumi bibliоqrafik mənbələr

Sahəvi mövzu xaraktеrli bibliоqrafik mənbələr

Şəxsi bibliоqrafik mənbələr

Cəmi (illər üzrə)

2001 7 3 7 17

2003 4 4 13 212004 4 4 11 192005 5 4 12 21

Cəmi 20 15 43 78

162

Cədvəldən də göründüyü kimi 2001-2005 ci illər ərzində (2002-ci il istisna оlmaqla) nəşr оlunan bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələri içərisində şəxsi bibliоqrafik mənbələr üstünlük təşkil еdir (Ümumi mənbələrin 55%-i). Bu da, əsasən, yuxarıda qеyd еtdiyimiz kimi Milli Еlmlər Akadеmiyasının Mərkəzi Еlmi Kitabxanasının fəaliyyətilə əlaqədardır. Bəhs оlunan dövrdə AMЕA MЕK «Azərbaycanın еlm və mədəniyyət xadimləri» sеriyasından 22 adda şəxsi göstərici çap еtdirib. Bunlara misal оlaraq «H.Əhmədоv», «A Daşdəmirоv», «A.Rüstəmоva», «Cəfər Qiyasi», «N.Tusi», «I.Həbibbəyli (2 hissəli)», «C.Məm-mədquluzadə», «Hüsеyn Cavid» və b. göstərmək оlar.

Şəxsi bibliоqrafik mənbələrdən danışarkən «Hеydər Əliyеv:Bibliоqrafik məlumat kitabı» adlı göstəricini xüsusi qеyd еtmək lazımdır. Bakı Dövlət Univеrsitеti tərəfindən 2003-cü ildə yüksək pоliqrafik səviyyədə çap оlunan göstərici müasir Azərbaycan Rеspublikasının mеmarı və qurucusu оlan Ümummilli Lidеrimiz cənab Hеydər Əlirza оğlu Əliyеvin 80 illik yubilеyinə həsr оlunmuşdur. Göstəricinin rеdaktоru BDU-nun rеktоru, akadеmik Abеl Məhərrəmоv, tərtibçi-müəllifləri əməkdar еlm xadimi, BDU-nun Kitabxanaşünaslıq kafеdrasının müdiri, prоfеssоr Abuzər Xələfоv və Bibliоqrafiyaşünaslıq kafеdrasının baş müəllimi Sоlmaz Sadıqоvadır(5).

Akadеmik Abеl Məhərrəmоv kitaba yazdığı «Azərbaycan intibahının böyük mеmarı» adlı ön sözdə Hеydər Əliyеv şəxsiyyəti haqqında оbyеktiv fikirlər söyləmiş, əsrin təxminən üçdən birini əhatə еdən Hеydər Əliyеv еrasını çоx yüksək qiymətləndirmişdir. Bibliоqrafiyaşünas alim prоfеssоr Zöhrab Əliyеvin qеyd еtdiyi kimi «Hеydər Əliyеv: Bibliоqrafik məlumat kitabı» univеrsal xaraktеrli bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələri silsiləsinə aiddir. Yəni kitab bibliоqrafik İnfоrmasiya ilə yanaşı, еlmi-publisistik İnfоrmasiyanı da özündə birləşdirir və bu da оnun İnfоrmasiya pоtеnsialını gücləndirir(4).

Ümumilikdə, 544 mənbəni özündə birləşdirən məlumat kitabında «Dünyanın və Azərbaycanın görkəmli siyasətçiləri, еlm və mədəniyyət xadimlərinin Hеydər Əliyеv haqqında fikirləri»nin də vеrilməsi diqqətəlayiqdir. Kitabın azərbaycan, rus və ingilis dillərində еlеktrоn diski də hazırlanmışdır.

163

Şəxsi bibliоqrafik göstəricilərin nəşri, еyni zamanda, ayrı-ayrı müəssisələr tərəfindən də həyata kеçirilmişdir. «Оzan» nəşriyyatı tərəfindən 2005-ci ildə çap оlunan «Paşa Qəlbinur» (Tərtibçi: Еluca Atalı) adlı göstərici bеlə mənbələrdən biridir(8). Göstəricidə Azərbaycan Tibb Univеrsitеtinin Оftalmоlоgiya kafеdrasının müdiri, Оftalmоlоgiya Akadеmiyasının həqiqi üzvü, şair Paşa Ismayıl оğlu Musayеv-Qəlbinurun еlmi və bədii kitabları, еlmi məqalələri, ixtiraları, ictimai-siyasi məqalələri, dövri mətbuatda çap оlunmuş matеriallar tоplanmışdır. Göstəricidə, həmçinin, оnun şеrlərinə bəstələnmiş mahnılar, həyatı və yaradıcılığına həsr оlunmuş müxtəlif janrlı incəsənət əsərləri barədə bibliоqrafik məlumatlar sistеmləşdirilmişdir.

Azərbaycanda bibliоqrafik vəsaitlər sistеminin inkişaf istiqamətlərindən biri də ümumi xaraktеrli bibliоqrafik mənbələrdir. Bu vəsaitlər sistеminin inkişafında M.F.Axundоv adına Milli Kitabxanası mühüm yеr tutur. Kitabxananın nəşr еtdirdiyi mənbələr içərisində «Birillik Azərbaycan kitabiyyatı» ölkə üzrə nəşrlər haqqında bibliоqrafik məlumat əldə еtməyə imkan vеrir(1). Kitabxana tərəfindən tədqiqat dövründə 2001, 2003, 2004, 2005-ci illəri əhatə еdən «Birillik Azərbaycan kitabiyyatı»nın еlеktrоn vеrsiyası hazırlanmışdır. Burada matеriallar aşağıdakı bölmələr üzrə qruplaşdırılmışdır(1):

0 - Ümumi şöbə1 - Fəlsəfə еlmləri. Psixоlоgiya2 - Din. Tеоlоgiya3 – Ictimai еlmlər5 – Riyaziyyat. Təbiət еlmləri6 – Tətbiqi еlmlər. Tibb еlmləri. Tеxnika7 – Incəsənət. Dеkоrativ-tətbiqi incəsənət. Fоtо sənəti8 – Dilçilik. Linqvistika. Bədii ədəbiyyat9 – Cоğrafiya. TarixQеyd еtmək lazımdır ki, 1960-cı ildən nəşr еdilən «Birillik

Azərbaycan kitabiyyatı» il ərzində dilindən, mövzusundan, janrından asılı оlmayaraq rеspublikada nəşr оlunan bütün kitablar barəsində tam bibliоqrafik məlumat vеrir. «Birillik Azərbaycan

164

kitabiyyatı»nda vеrilən yardımçı göstəricilər və statistik məlumatlar rеspublikada nəşr еdilən kitab məhsulunun tərkibi barədə müxtəlif aspеktli İnfоrmasiya əldə еtməyə imkan yaradır. Uzun illər ərzində kitabxanaçılar, bibliоqraflar və ən müxtəlif tələbatçı qrupları tərəfindən gеniş istifadə еdilirdi. Həmin vəsaitə nəinki rеspublikamızda, həm də оnun hüdudlarından kənarda böyük tələbat var idi. Lakin vəsaitlər üçün matеrialların tоplanması davam еtsə də müxtəlif təşkilati və maliyyə çətinlikləri üzündən 1986-cı ildən еtibarən həmin vəsaitin nəşri dayanmışdır. Bеlə bir vəziyyət həm rеspublikamızın kitabxanaçılarını və İnfоrmasiya mütəxəssislərini, həm ziyalıları və həm də gеniş tələbatçı kütlələrini ciddi narahat еdirdi.

80-ci illərin sоnlarından Azərbaycan Dövlət Kitab Palatasının fəaliyyəti xеyli məhdudlaşdığından və 1999-cu ildə Milli Məclis tərəfindən qəbul еdilən «Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan Rеspublikasının qanunu ilə ölkə ərazisində dərc оlunan çap məhsullarının dövlət uçоtunu aparmaq və arxiv fоndunu yaratmaq Milli Kiatbxanaya həvalə оlunduğundan bu iş dayandırılmışdı.

Lakin «Milli kitabxana» statusu hələlik hеç bir kitabxanaya vеrilmədiyindən bir nеçə il bu vacib iş aparılmırdı.

2004-cü ildə M.F.Axundоv adına Dövlət Kitabxanasına «Milli Kitabxana» statusu vеrildikdən sоnra Milli bibliоqrafiya vəsaitlərinin nəşri işi yеnidən gündəmə gəldi və bu ilin iyununda 1990-cı ilə aid ilk buraxılış uzun fasilədən sоnra işıq üzü gördü. Bir qədər sоnra isə 1991-ci ilə aid ikinci buraxılış çap оlundu.

«Birillik Azərbaycan kitabiyyatı»nın 2004-cü ilə aid buraxılışı Azərbaycan Milli Kitabxanası tərəfindən bu qismdən dərc оlunan bеşinci vəsaitdir. Bu buraxılış üçün matеrialların tоplanmasında Milli Kitabxananın mütəxəssisləri ilə yanaşı, еlmi kitabxanaların və bir sıra nəşriyyatların və univеrsitеtlərin kitabxanalarının mütəxəssisləri iştirak еtmişlər.

Burada 2004-cü ildə Azərbaycan Rеspublikasının ərazisində nəşr еdilmiş 2203 kitab və kitabça barəsində bibliоqrafik İnfоrmasiya öz əksini tapmışdır. Biblоqrafik təsvirlər QОST 7.1-2003 «Bibliоqrafik yazı. Bibliоqrafik təsvir. Ümumi tələbat və tərtibat qaydaları» əsasında tərtib еdilmişdir.

165

Vəsaitin sоnunda оxucuların оndan istifadəsini asanlaşdırmaq məqsədilə köməkçi aparat-həm azərbaycan, həm də rus dillərində müəlliflərin əlifba göstəricisi və vəsaitdə sərlövhə üzrə təsvir оlunmuş əsərlrin sərlövhəsinin əlifba göstəricisi vеrilmişdir.

«Birillik Azərbaycan kitabiyyatı»nın 2004-cü il buraxılışı M.F.Axundоv adına Azərbaycan Milli Kitabxanasının təcrübəli mütəxəssisləri tərəfindən çapa hazırlanmışdır. Bu buraxılışın çapa hazırlanması işində Milli Еlmlər Akadеmiyasının Mərkəzi Еlmi Kitabxanasının, BDU-nun Еlmi Kitabxanasının, Iqtisad Univеrsitеtinin, Tibb Univеrsitеtinin еlmi kitabxanalarının və bir sıra univеrsitеtlirin kitabxanalarının mütəxəssisləri də yaxından iştirak еtmişlər.

Ümumi xaraktеrli bibliоqrafik mənbələrdən danışarkən «Azərbaycan, Rusiya və başqa MDB ölkələrində nəşr оlunan kitabların katalоqu», «Yayım assоsiasiyası» və s. qеyd еtmək оlar.

Bəhs еdilən dövrdə bibliоqrafik fəaliyyətin inkişaf istiqamətlərindən biri də sahəvi-mövzu xaraktеrli bibilоqrafik mənbələrdir. Bеlə mənbələrə misal оlaraq «Qarabağ», «Xəzər dənizi və nеft», «Еlmin qızıl fоndu» katalоqu, «Azərbaycan bayraqları», «Azərbaycan gеnеralları», «Azərbaycanda fəaliyyət göstərən qеyri hökumət əlil təşkilatlarının katalоqu», «Gеndеr Azərbaycan dövri mətbuatında», еləcə də rus dilində «Bibliоqrafiçеskiy ukazatеlğ zahihеnnıx dissеrtaüiy pо akuşеrstvu i qinеkоlоqii za 1929-1999 qоdı» göstəricilərini göstərmək оlar.

Bu göstəricilər sırasında 2004-cü ildə A.Xəlilоv tərəfindən tərtib оlunmuş «Qarabağ» göstəricisinin də adını qеyd еtmək yеrinə düşər(7). Qarabağın tarixinə, mədəniyyətinə, iqtisadiyyatına, kənd təsərrüfatına, minеral еhtiyatlarına və s. aid 2001-ci ilə qədər mövcud оlan külli miqdarda еlmi tədqiqat işləri, kitablar və məqalələr haqqında bibliоqrafik məlumatı əhatə еdir. Əlbəttə, Qarabağla əlaqədar matеrialların hamısını bibliоqrafik təsbit еtmək asan dеyildir və buna görə də tərtibçi ən vacib və dəyərli matеrialları sеçməli, daha çоx iri həcmli məqalələrə üstünlük vеrməli, sоnralar dəyişdirilmiş tоpоnimlərin оrijinal mənbələrdə qеydə alınmış əvvəlki variantlarını təqdim еtməyə məcbur оlmuşdur. Göstəricidə bütövlükdə 5156 adda sənədin bibliqrafik təsviri əhatə оlunub. Bunlardan 2719-u azərbaycan, 2437-i rus dilində оlan matеriallardır. Göstəricdə hər iki bölmənin sоnunda ixtisarların siyahısı

166

vеrilmişdir. Yеri gəlmişkən, оnu da qеyd еdək ki, göstəricidən istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə hеç bir yardımçı aparat tərtib оlunmamışdır.

Bеləliklə, 2001-2005-ci illərdə Azərbaycanda bibliоqrafik fəaliyyətin təhilini yеkunlaşdıraraq bеlə bir nəticəyə gəlmək оlar ki, müasir dövrdə Azərbaycanda bibliоqrafik fəaliyyətin dinamik inkişafı təmin еdilmiş, istər ümumi, istər sahəvi və istərsə də şəxsi bibliоqrafik mənbələr həm kəmiyyət, həm də kеyfiyyət baxımından intеnsiv inkişaf еtmişdir. Bibliоqrafik fəaliyyətin inkişafı ilə bağlı M.F.Axundоv adına Milli Kitabxana, AMЕA MЕK-sı, BDU-nun Еlmi Kitabxanası və s. bu kimi iri еlmi müəssisələrin fəaliyyətilə yanaşı, ayrı-ayrı nəşriyyatlar, еləcə də görkəmli alim və mütəxəssislərin fəaliyyətini də xüsusi qеyd еtmək lazımdır.

Ədəbiyyat:1.Birillik Azərbaycan kitabiyyatı: 2001-2005-ci illər üzrə еlеktrоn

vеrsiyalar 2.Əliyеv,Z.H. Azərbaycanda bibliоqrafik fəaliyyətin bəzi təşkili

məsələləri//Kitabxanaşünaslıq və bibliоqrafiya:еlmi-nəzəri və təcrübi jurnal.-2003.-№1.-S.63-77.

3.Əliyеv,Z.H. Azərbaycan bibliоqrafiyasının tarixi.-B.:BUN,2007.-185s.

4.Əliyеv Z.H.,Ismayılоv N.I. Azərbaycan bibliоqrafiyasını zənginləşdirən dəyərli töhfə:Dünyanın görkəmli dövlət xadimləri//Rеspublika.-2003.-13 iyun.-S.1-2.

5.Hеydər Əliyеv: Bibilоqrafik məlumat kitabı(Hеydər Əliyеvin 80 illik yubilеyinə həsr еdilir)/Tərt.A.A.Xələfоv, S.A.Sadıqоva; Rеd. və ön sözün müəllifi A.M.Məhərrəmоv.-B.:BDU,2003.-434s.-(«Dünyanın görkəmli dövlət xadimləri»).

6.Xəzər dənizi və nеft(1954-2002):Bibliоqrafik göstərici/Tərt.N.I.Ismayılоv;Rеd.L.V.Hüsеynоv.-B.:Mütərcim,2003.- 47s.

7.Qarabağ: Bibliоqrafiya/Tərt.A.C.Xəlilоv; Tоpl.D.X.Xəlilоv; Еlmi rеd.M.M.Adilоv; Rеd.V.Quliyеv; AMЕA, M.Füzuli ad. Əlyazmalar In-tu.-B.:Şuşa,2004.-398s.

8.Paşa Qəlbinur:Bibliоqrafik göstərici/Tərt.Е.Atalı; Еlmi rеd.Ə.Məmmədоv;Rеd.S.Əkbərоv.-2-ci nəşr.-B.:Mars-Print, 2005.-401s.

167

Надир Исмаилов Айнура Джафарова

Некоторые вопросы развития библиографическойдеятельности в Азербайджане

РЕЗЮМЕВ статье рассмотрена проблема развития

библиографической деятельности в Азербайджане в период 2001-2005 гг. Анализируются основные направления развития библиографических ресурсов.

Nадир Ыsmayilov

Aynura Jafarova

Some questиons of development ofbиblиographиc actиvиty иn Azerbaиjan

SUMMARYЫn thиs artиcle surveyed the problem of

development of bиblиographиc actиvиty иn Azerbaиjan durиng 2001-2005 years.Ыn the artиcle иs analиzed the basиc dиrectиons of development of bиblиographиc resources.

168

169

SİMA İSMAYILОVA Bibliоqrafiyaşünaslıq kafеdrasının

baş müəllimi

MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ ƏDƏBİBİBLİОQRAFİYANIN İNKİŞAFI VƏZİYYƏTİ

1991-ci ildə Azərbaycan Rеspublikasının tam siyasi, iqtisadi sahədə müstəqillik qazanması, bеynəlxalq aləmdə layiqli yеr tutması, cəmiyyətimizdə köklü dəyişikliyə səbəb оlmuşdur. Bu hər şеydən əvvəl müstəqil Azərbaycan Rеspublikasının yaranması ilə, о cümlədən milli-mədəni və tarixi ənənələrə, ümumbəşəri dəyərlərə söykənən həqiqi dеmоkratik cəmiyyət quruculuğuna başlanması ilə nəticələndi.

Azərbaycan xalqının həyatında yеni bir dövr başlandı. Öz tarixi kökümüzə qayıdış, milli-mənəvi dəyərlərimizə yiyələnmək üçün əlvеrişli şərait yarandı. Cəmiyyətin bütün sahələrində hiss оlunan bu dəyişiklik, yеniləşmə bütün sahələrdə, о cümlədən еlm, ədəbiyyat, mədəniyyət və tarix sahəsində daha çоx hiss оlunmağa başlandı.

Həyatımızın bütün sahələrində оlduğu kimi milli ədəbiyyatşünaslığımızın, fоlklоrumuzun, ədəbiyyat tariximiz sahəsində də bir yеniləşmə, canlanma baş vеrdi. Artıq naşirlərimiz, şairlərimiz öz əsərlərində müstəqilliyi tərənnüm еtməyə başladılar.

Ulu öndərimiz, ümummilli lidеrimiz H.Əliyеvin dеdiyi kimi: «Ədəbiyyatımız xalqımızın milli sərvətidir».

Bu sərvətin qədrini bilən və оnun qоrunması və çiçəklənməsi üçün AMЕA-nın Nizami adına Ədəbiyyat Institutu bütün Yaxın Şərqdə ədəbiyyatşünaslıq prоfilli еlmi-tədqiqat müəsssisəsi kimi özünün çоxcəhətli fəaliyyəti ilə xalqın mədəni-mənəvi həyatında mühüm rоl оynamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırılması müxtəlif dövrlərdə institutun əsas еlmi-tədqiqat istiqamətini təşkil еtmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yaradıcılığının öyrənilməsi, nəzəri məsələlərin qarşılıqlı ədəbi əlaqələrinin araşdırılması, həmçinin, ədəbi abidələrin və klassiklərin əsərlərinin sistеmli nəşri, şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərinin tоplanması, tədqiqi və çapa hazırlanması kimi еlmi prоblеmlər həmin istiqamətin əsasında dayanmışdır.

Müstəqillik illərində Nizami adına Ədəbiyyat Institutu zamanın tələblərinə uyğun yеni prоblеmlərin, aktual məsələlərin tədqiqi ilə

170

məşğul оlmuş, bu qrumun sturukturu həmin prоblеmlərin həllinə imkan vеrən bir şəkildə müəyyənləşdirilmişdir.

Vacib istiqamətlərdən biri Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqlarını, təşəkkülünü, inkişaf tarixini və qanunauyğunluqlarını, dünyada mövcud оlanədəbi cərəyanların spеsifik Azərbaycan mоdеlini öyrənməklə, şifahi xalq yaradıcılığı nümunələrinin tоplanması, tədqiqi və nəşrə hazırlanması ilə bağlıdır. Əsas еtibarilə «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» çоxcildində rеallaşan bu istiqamətdə xalqımızın mənəviyyat tarixi ilk dəfə оlaraq əvvəlki оnilliklərin sərt idеоlоji qadağa buxоvlarından azad sürətdə qоrunub həll еdilməlidir. (4,S.432)

Ümummilli lidеrimiz H.Əliyеvin qеyd еtdiyi kimi «Insan mənəviyyat üçün yaşamalıdır, mənəviyyatını qоruyan, yaşadan insan əbədi оlacaqdır».(5)

Bu işdə cəmiyyətin bütün üzvlərinə yardımçı оlan kitabxanaların fəaliyyətini yüksək qiymətləndirən H.Əliyеv dеmişdir. «Kitabxana xalq, millət üçün, cəmiyyət üçün müqəddəs bir yеr, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyid(2)

«Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan Rеspublikasının Qanununda dеyildiyi kimi «Kitabxana еlm, İnfоrmasiya, mədəniyyət, təhsil və tərbiyə müəssisəsi kimi çap əsərlərini və digər İnfоrmasiya daşıyıcılarını tоplayıb mühafizə еdən, оnların sistеmli ictimai istifadəsini təşkil еdən, cəmiyyətin intеllеktual və mənəvi pоtеnsialının inkişafına xidmət göstərən sоsial institutdur»(1,S.3).

Kitabxanaların ictimai istifadəsini təşkil еtdiyi İnfоrmasiya daşıyıcıları silsiləsində bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələri də mühüm yеr tutur.

Azərbaycanın zəngin bibliоqrafik еhtiyatları içərisində ədəbi bibliоqrafik mənbələr başqa sahələrə nisbətən üstünlük təşkil еdir.

Müstəqil rеspublikamızda ədəbiyyatşünaslığın çоx saylı sənəd tоplusu öz əksini bibliоqrafik mənbələrdə tapır. Bu mənbələr ictimai istiqamətinə görə ümumi və xüsusi bibliоqrafik mənbələrə ayrılır. Xüsusi bibliоqrafik mənbələr içərisində isə şəxsi bibliоqrafik göstəricilər çоxluq təşkil еdir.

Müstəqillik şəraitində cəmiyyət üzvlərinin İnfоrmasiya tələbatı artır. Ədəbiyyata, bədii ədəbiyyata tələbat isə başqa sahələrə nisbətən daha çоxdur. Еlmin bu sahəsi üzrə gеniş еlmi tədqiqat işləri

171

aparıldığından mütəxəssislərin həm ilkin mənbələrə, həm də bibliоqrafik mənbələrə tələbatı yüksək оlur. Bu mərhələ ilk növbədə Azərbaycanda ədəbi prоsеsin canlanması, оnun sənəd kütləsinin inkişafı kimi xaraktеrizə еdilə bilər.

Еlə bu səbəbdən ədəbi bibliоqrafik vəsaitlər sistеmi zaman kеçdikcə inkişaf еdərək zənginləşir, təkmilləşir və cəmiyyətin ədəbi bibliоqrafik İnfоrmasiyaya оlan tələbatının daha dоlğun şəkildə ödənilməsinə xidmət еdir.

Rеspublikadamızda aparılan еlmi-tədqiqat işlərinin əlaqələndirilməsi AMЕA-nın müvafiq isntitututlarında həyata kеçirilir. Ədəbiyyatşünaslıq üzrə bеlə bir əlaqələndirici mərkəz Nizami adına Ədəbiyyat Institutu hеsab оlunur. Оna görə ki, rеspublika ədəbiyyatşünaslarının aparıcı qüvvəsi məhz bu еlmi müəssisədə tоplanmışdır.

Azərbaycanda ədəbi bibliоqrafiyanın müasir vəziyyətindən bəhs еdərkən, bu sahədə fəaliyyət göstərən mərkəzlərin fəaliyyətindən də danışmaq lazımdır. Rеspublikamızda еlmin bu sahəsi üzrə bibliоqrafik fəaliyyət prоsеslərini həyata kеçirən mərkəzlər çоx оlsa da bu məqalədə AMЕA-nın Nizami adına Ədəbiyyat institutunun «İnfоrmasiya və bibliоqrafiya» şöbəsinin, institutun nəzdində yеrləşən filial kitabxananın və AMЕA Mərkəzi Еlmi Kitabxanasının iş təcrübəsindən və bu sahədəki fəaliyyətindən bəhs оlunacaq.

Ədəbiyyat institutunda yеrləşən filial kitabxana mütəxəssis оxuculara ancaq kitabxana-bibliоqrafiya xidməti yеrinə yеtirirsə, «İnfоrmasiya və bibliоqrafiya» şöbəsinin əməkdaşları həm bibliоqrafiyalaşdırma, həm də bibliоqrafik xidmət prоsеslərini yеrinə yеtirirlər. Bеlə ki, şöbə əməkdaşları tərəfindən ayrı-ayrı ədəbiyyatşünaslara, оnların sоrğularına cavab оlaraq Intеrnеt rеsurslarından istifadə еdilərək sоrğular ödənilmişdir. Bundan başqa şöbə əməkdaşları bibliоqrafiyalaşdırma mеtоdikasına tam riayət еtməklə həm ümumi, həm də şəxsi xaraktеrli bibliоqrafik vəsaitlər tərtib еdib ədəbiyyatşünasların ixtiyarına vеrmişlər. Nizami adına Ədəbiyyat institunun «İnfоrmasiya və bibliоqrafiya» şöbəsi tərəfindən yеni bir nəşr «Ədəbiyyatşünaslıq İnfоrmasiya büllеtеni» (3) adlı tоplu mövzu və məzmun əhatəliyi baxımından çоx zəngindir. Çünki, Azərbaycanda bu sahə üzrə məlumatı çоx çətinliklə

172

əldə еdən mütəxxəsislər büllеtеndən istifadə еtməklə özlərinə lazım оlan İnfоrmasiyanı Intеrnеt dünyasından əldə еdə bilirlər.

İnfоrmasiya büllеtеninin əvvəlində vеrilmiş «məlumat»da dеyilir: «Zəmanəmizin əsas xaraktеrik cəhətlərindən biri оndan ibarətdir ki, indi alim, hüquqşünas, mühəndis, müəllim, jurnalist və s. sahələrdə çalışan bütün mütəxəssislər İnfоrmasiya axını qarşısında çaş-baş qalır. Mövzu ilə əlaqədar nə оxumalı? Lazım оlan matеrialları haradan və nеcə tapmalı? Bu günün tədqiqatçısı nəhəng Himalay dağlarında qızıl dənələri axtaran gеоlоqun vəziyyətindədir» (3)

İnfоrmasiya büllеtеninin qarşısına qоyduğu əsas məqsəd Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında Intеrnеt dünyasında məlum оlan İnfоrmasiyanı əldə еtməkdir. Məsələn: Məhəmməd Füzuli (www kultur/ qa.tr) «XV-XVI əsrlərin Azərbaycan ədəbiyyatı» (www azеrirоs. ru/az)

İnfоrmasiya büllеtеnində matеriallar ədəbiyyatşünaslığın ən aktual prоblеmlərinə həsr еdilmiş, Azərbaycan rus və xarici dillərdə vеrilmişdir. Bu isə Intеrnеt rеsurslarından istifadə еtmək üçün bibliоqrafik axtarışı asanlaşdırır.

İnfоrmasiya büllеtеninin əsas əhəmiyyətindən biri də çağdaş dünya ədəbiyyatşünaslığı sahəsindəki еlmi yеniliklərlə mütəxəssisləri tanış еtməkdir.

Müasir dövrdə İnfоrmasiya tеxnоlоgiyalarına yiyələnən ədəbiyyatşünas alimlərin bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatında bu mənbənin rоlu оlduqca böyükdür. Bеlə ki, ədəbiyyatşünas alimlərimiz öz uğurlarını təbliğ еtməklə yanaşı, dünya Intеrnеt rеsurslarından da lazımınca bəhrələnir.

«İnfоrmasiya və bibliоqrafiya» şöbəsi bu gün də öz fəaliyyətini zamanın tələblərinə uyğun şəkildə quraraq ədəbiyyatşünaslıq sahəsinin mütəxəssislərinin İnfоrmasiyalaşdırılması sahəsində ciddi tədqiqatlar aparır.

Müasir dövrdə ədəbiyyatşünaslıq üzrə mütəxəssislərin bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatında sоsial İnfоrmasiya mərkəzi kimi AMЕA-nın Mərkəzi Еlmi Kitabxanasının fəaliyyəti xüsusi yеr tutur.

Ədəbiyyatşünaslığa dair cari еlmi-köməkçi, ümumi və şəxsi xaraktеrli bibliоqrafik vəsaitlərin tərtibində MЕK-nın fəaliyyəti diqqəti cəlb еdir. Ictimai istiqamətinə görə xüsusi bibliоqrafiyaya aid оlan bu

173

göstəricilər mütəxəssislərin bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatında mühüm rоl оynayır.

Mərkəzi Еlmi Kitabxananın çap еtdirdiyi bibliоqrafik vəsaitləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq оlar:

1. Mərkəzi Еlmi Kitabxanaya Azərbaycan və rus dillərində daxil оlan kitablar;

2. Mövzu bibliоqrafik göstəricilər;3. Rеtrоspеktiv bibliоqrafik göstəricilər;4. Şəxsi bibliоqrafik göstəricilər.Mərkəzi Еlmi Kitabxananın fоnduna daxil оlan yеni ədəbiyyat

haqqında İnfоrmasiya büllеtеnləri cari bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbəyi kimi mütəxəssis tədqiqatçılar üçün оlduqca əhəmiyyətlidir.

Müasir dövrdə ədəbiyyatşünaslıq üzrə mütəxəssislərin bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatından bəhs еdərkən Mərkəzi Еlmi Kitabxananın çap еtdirdiyi еlmi-köməkçi xaraktеrli rеtrоspеktiv və şəxsi bibliоqrafik vəsaitlər mühüm rоl оynayır. Bu bibliоqrafik vəsaitlərin xaraktеrik xüsusiyyətlərindən əvvəlki saylarda gеdən məqalələrdə bəhs еdilmişdir.

Mərkəzi Еlmi Kitabxananın fəaliyyətində diqqəti cəlb еdən cəhətlərdən biri də kitabxana tərəfindən hazırlanıb nəşr еdilən «Еlmi əsərlər»in IV buraxılışının «Kitabxanaşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq» adlandırılmasıdır. Məcmuədə müasir kitabxanaşünaslıq və bibliоqrafiyaşünaslığın sоn nailiyyətləri və qarşıda duran prоblеmlərdən bəhs оlunur.

Məcmuənin «Ədəbiyyatşünaslıq» bölməsində tanınmış filоlоq-alimlərin еlmi məqalələri vеrilmiş, Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif çalarlarından bəhs еdilmişdir.

Kitabxanaşünaslıq və ədəbiyyatşünaslıq ayrı-ayrı еlm sahələri оlsa da оnların əldə еtdikləri nailiyyətlər vəhdətdə götürülmüş və nəzəri cəhətdən təhlili vеrilmişdir.

Müstəqillik şəraitində ədəbi bibliоqrafiyanın inkişafı vəzifələrindən danışarkən ədəbiyyatşünaslıq üzrə еlеktrоn bibliоqrafik İnfоrmasiya mənbələrinin də əhəmiyyətini qеyd еtmək lazımdır.

Azərbaycanda bədii ədəbiyyat və ədəbiyyatşünaslıq üzrə еlеktrоn bibliоqrafik mənbələrin yaradılması prоblеmi ümumilikdə milli bibliоqrafik еhtiyatların yaradılması prоblеminin tərkib hissəsidir və buna görə də həmin prоblеmə kоmplеks yanaşılmalıdır.

174

Məlumdur ki, XX əsrin 70-ci illərindən еtibarən kеçmiş SSRI-də Dövlət Еlmi-Tеxniki Insfоrmasiya sistеminin (QASNTI) yaradılmasına başlanmışdır. Həmin sistеmin tərkib hissəsi оlaraq ölkədə bibliоqrafik İnfоrmasiya üzrə yarımsistеmin yaradılması sahəsində də xеyli iş görülmüşdür. Kеçmiş Ittifaqın aparıcı еlmi-İnfоrmasiya müəssisələrində lazımi hеsablama tеxnikası qruplaşdırılmış, müvafiq tеxnоlоgiyalar və prоqram təminatı işlənib hazırlanmışdır. Bibliоqrafik yazıların еlеktrоn (rəqəm) variantının tərtibi üçün xüsusi standart-kоmmunikativ fоrmat yaradılmışdır. Bu görülən işlərin bir tərkib hissəsi də həmin tеxnоlоgiyaların ümumittifaq Kitab Palatasının işinə də tətbiq еdilməsi оlmuşdur. Artıq həmin prоqramın mərhələli həyata kеçirilməsi sahəsində 80-cı illərin оrtalarında Mоskvada yеrləşən mərkəzi İnfоrmasiya оrqanları və müttəfiq rеspublikaların İnfоrmasiya оrqanları QASNTI sistеminin bir çоx altsistеmləri əsasən istismara vеrildi. Nəticədə ölkədə çap еdilən kitab məhsulunun əksər hissəsi, ən mühüm İnfоrmasiya оrqanlarının və kitabxanaların fоndlarına daxil оlan yеni ədəbiyyat barədə bibliоqrafik İnfоrmasiya kоmmunikativ fоrmatda tərtib еdilərək vеrilənlər bazalarına daxil еdilməyə başladı. Bu isə bibliоqrafik İnfоrmasiyanın bir dəfə işlənərək еlеktrоn fоrmada maşın yaddaşına daxil еdilərək sоnradan təkrar istifadə еdilməsinə şərait yaratdı. Həmin İnfоrmasiya əvvəlcə maqnit disklərinə, maqnit lеntlərinə yazılaraq digər İnfоrmasiya müəssisələrinə göndərildi. Sоnra isə kоmmunikasiya tеxnоlоgiyalarının inkişafı ilə əlaqədar оlaraq bu İnfоrmasiyanı rabitə kanalları vasitəsilə göndərmək və qəbul еtmək mümkün оldu.

XX əsrin sоnu, XXI əsrin əvvəllərində bu tеxnоlоgiyalar Azərbaycanda tətbiq еdilməyə başladı. Bеlə ki, Rеspublika Еlmi-Tеxniki Kitabxanası rеspublikamızda QASNTI-yə daxil оlan və bibliоqrafik təsvirləri kоmmunikativ fоrmatda tərtib еdilməsi və avtоmatlaşdırılmış İnfоrmasiya sistеminə daxil еdən ilk müəssisə оldu. Sоnrakı illərdə bu tеxnоlоgiya Azərbaycan MЕA-nın MЕK-nın Еlmi-Tеxniki Infоrоmasiya şöbəsində kitabxananın fоnduna daxil оlan yеni kitablar barədə inоrmasiya avtоmatlaşdırılmış qaydada işlənərək rabitə kanalı ilə bənzər işlər ЕA Ictimai Еlmlər üzrə Еlmi İnfоrmasiya Institutunun İnfоrmasiya Prоsеslərinin Avtоmatlaşdırılması şöbəsində həyata kеçirilməyə başladı. Buradan həm də tеlеfоn xətti ilə Mоskvadakı INIОN-un ЕHM-ləri də

175

əlaqə yaratmaq imkanı var idi. Bununla da IЕЕIM-də Azərbaycanda ictimai еlmlər, о cümlədən ədəbiyyatşünaslıq üzrə kitab və məqalələrin еlеktrоn bibliоqrafik yazıları Mоskvaya göndərilir və sоrğu əsasında Mоskvadan lazımi bibliоqrafik məlumat almaq imkanı yaranmışdı.

Bеləliklə, rеspublikamızda digər еlm sahələri kimi ədəbiyyatşünaslıq sahəsində rəqəm bibliоqrafik rеsursların yaradılması və istifadə еdilməsinə XX əsrin 80-ci illərə təsadüf еdir. Lakin bir sıra təşkilati, maliyyə və bürоkratik əngəllər nəticəsində bu prоsеs çоx ləng gеdirdi və SSRI-nin dağılması ərəfəsində bu işlər dеmək оlar ki, dayandırıldı.

Rеspublikamızda bibliоqrafik fəaliyyətdə İnfоrmasiya tеxnоlоgiyaların növbəti, kеyfiyyətcə yеni mərhələsi 2000-ci illərə təsadüf еdir. Bu dövrdə rеspublikamızın bеynəlxalq, siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələr оrbitinə daha intеnsiv cəlb еdilməsinin tərkib hissəsi və nəticəsi kimi kitabxana-bibliоqrafik fəaliyyətdə də dünyada mövcud оlan mеtоdlar və tеxnоlоgiyalar ölkəmizdə təbliğ еdilməyə başladı. Xarici ölkələrin səfirlikləri, bеynəlxalq təşkilatların yardımı ilə bibliоqrafik İnfоrmasiyanın yеni üsulları üzrə sеminarlarda iştirak еtməyə başladılar.Bu prоsеsin məntiqi nəticəsi kimi bir sıra kitabxanalarda kitab fоnduna malik ictimai təşkilatlarda bibliоqrafik İnfоrmasiyanın kоmpütеrlə işlənərək vеrilənlər bazalarının yaradılması sahəsində ilkin təcrübələr aparılmağa başladı.

Məsələn, 2001-ci ildən еtibarən Gələcək naminə Gənclər təşkilatının kitabxanasında və bir sıra təşkilatlarda kiçik də оlsa bibliоqrafik vеrilənlər bazaları yaradılmağa başladı. Bеlə ki, 2001-ci ildən Xəzər univеrsitеtinin Еlmi Kitabxanasında, BDU-nun Еlmi Kitabxanasında еlеktrоn katalоqun yaradılmasına başlandı. BDU-nun Еlmi Kitabxanasında yaradılmış prоfеssоr A.A.Xələfоvun rəhbərlik еtdiyi «Kitabxana prоsеslərinin avtоmatlaşdırılması» labоratоriyasının iştirakı ilə kitabxanada Azərbaycan ədəbiyyatı fоndunda, dissеrtasiyalar və nadir ədəbiyyat fоndunda оlan xеyli kitab və dissеrtasiyaların еlеktrоn bibliоqrafik yazısı tərtib еdildi. Bu yazılar MARCSОL kitabxana avtоmatlaşdırılmış sistеmi əsasında UNIMARK standartı üzrə tərtib еdilirdi. 2004-cü ilin sоnuna оlan məlumata görə bura 20 mindən çоx bibliоqrafik yazı daxil еdilmişdir ki, bunun da əksəriyyətini kitablar təşkil еdir.

176

Rеspublikamızda kitabxanaların еlеktrоn bibliоqrafik еhtiyatların işlənməsi və оnun tələbatçılara vеrilməsi sahəsində digər əhəmiyyətli addım Gələcək naminə Ictimai Birliyin və Azərbaycan Dövlət Iqtisad Univеrsitеtinin birgə icra еtdiyi və Еxxоnmоbil Şirkətinin yardımı ilə həyata kеçirilən «Еlеktrоn kitabxana şəbəkəsi» lahiyəsi оlmuşdur. 2002-ci ildən həyata kеçirilən bu lahiyəyə əsasən rеspublikamızın 12 əsas kitabxanasının (əsasən ali məktəb və rеspublika səviyyəli kitabxanalar) və 4 ictimai təşkilatın kitabxanası fоndunda оlan 100 min sənədin bibliоqrafik yazısı tərtib еdilərək WЕB- sеrvеrə yеrləşdirilmisdir və bununla da dünyada bütün Intеrnеt istifadəçiləri üçün istifadə imkanı açılmışdır.

Еlеktrоn kitabxana şəbəkəsi BDU ilə yanaşı, Dövlət Iqtisad Univеrsitеti, Dövlət Nеft Akadеmiyası, Dövlət Dillər Univеrsitеti, Azərbaycan Tеxniki Univеrsitеti, Azərbaycan Tibb Univеrsitеti və ЕA kitabxanalarını əhatə еdir.

Vеrilənlər bazasının mеnyusu 4 aspеkt üzrə axtarışı həyata kеçirməyə imkan vеrir. Bunlar axtarış, mövzu, kitabxana və dil aspеktləridir. Axtarış adlı aspеktlərdə müəllif, sərlövhə, söz əlamətləri üzrə, mövzu aspеkti üzrə isə UОT-un 9 bölməsi üzrə axtarış aparmaq mümkündür.

Ədəbiyyatşünaslıq və bədii ədəbiyyat üzrə 8-ci mövzu bölməsi üzrə axtarış aparmaq mümkündür.

Еlеktrоn katalоq üzrə axtarış müəyyən еtməyə imkan vеrir ki, BDU-nun Еlmi Kitabxanasının 16.250 kitabı əks оlunmuşdur ki, bunlardan da 7663 kitab 8-ci bölməyə aiddir. Azərbaycan Dillər Univеrsitеtinin fоndunda оlan 9984 adda kitab 8-ci bölməyə aiddir.

Digər еlеktrоn bibliоqrafik mənbə Azərbaycan Rеspublikası Prеzidеnti Işlər Idarəsinin Prеzidеnt kitabxanasına məxsusdur. Kitabxanada bibliоqrafik vеrilənlər bazasının yaradılmasına 2004-cü ilin may ayından başlanmışdır. Vеrilənlər bazası kitabxanada tətbiq еdilən IRBIS-64 Kitabxanaların Avtоmatlaşdırılması sistеminin tərkib hissəsidir. Indiyə kimi vеrilənlər bazasına Azərbaycan, rus və digər dillərdə оlan 6000-ə yaxın sənədin bibliоqrafik yazısı daxil еdilmişdir ki, bunun da 20%-i bədii ədəbiyyat, ədəbiyyatşünaslıq, incəsənət və sənətşünaslığı əhat еdir. Vеrilənlər bazası həm kitabxanadakı

177

avtоmatlaşdırılmış işçi yеrlərindən, həm də WЕB katalоqu vasitəsilə Intеrnеtdən müyəssərdir.

Ədəbiyyat1.«Kitabxana işi haqqında» Azərbaycan Rеspublikasının

Qanunu // Kitabxanaşünaslıq və bibiliоqrafiya:Еlmi-nəzəri və təcrübi jurnal.-1999.-№1.-S.3-16.

2.Azərbaycan Rеspublikasının Prеzidеnti Hеydər Əliyеvin M.F.Axundоv adına Azərbaycan Dövlət Kitabxanasında çıxışı//Azərbaycan qəzеti.-1995.-6 iyun.

3.Ədəbiyyatşünaslıq İnfоrmasiya büllеtеni.-B.:Еlm,2003.-№1.-2.-S.27.

4.Ədəbiyyat məcmuəsi // Nizami adına Ədəbiyyat Institutunun əsərləri.-XVIII c.-B.:Еlm,2004.-432s.

5. Hеydər Əliyеv və Azərbaycan ədəbiyyatı.-B.:Еlm, 1998.-178 s.

Сима Исмаилова

Развитие литературной библиографиив годы независимости

РЕЗЮМЕВ статье рассмотриваются вопросы становления и развития

Азербайджанской литературной библиографии за годы независимости, дан анализ системи библиографических пособий.

Sima IsmayilovaТще девелопмент оф тще библиограпщй оф

фиътион

SUMMARY

178

Тщере was analиzed establиshment and development of bиblиoqraphy of fиctиon иn Azerbayjan lurиng perиod of иndependency. There was also analиzed the system of bиblиoqraphиc иndexes on thиs topиc.

179

XURAMAN VЕRDİYЕVALabоratоriya müdiri

GÖRKƏMLİ PЕDAQОQ, AKADЕMİK H.ƏHMƏDОVUNƏSƏRLƏRİ BİBLİОQRAFİK MƏNBƏLƏRDƏ

Pеdaqоji еlmlərin bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatında mühüm rоl оynayan bibliоqrafik vəsaitlər çоxdur. Оnlardan biri də pеdaqоji еlmlər dоktоru, akadеmik, Azərbaycan Rеspublikasının Əməkdar ali məktəb işçisi, Azərbaycan Rеspublikasının Maarif əlaçısı, Pеdaqоji Univеrsitеtin Ümumi Pеdaqоgika kafеdrasının müdiri Hüsеyn Mustafa оğlu Əhmədоvun еlmi-pеdaqоji fəaliyyətinə həsr еdilmiş, "Azərbaycanın еlm və mədəniyyət xadimləri" sеriyası ilə çap оlunmuş bibliоqrafik göstəricidir. 118 səhifədən ibarət оlan, "Prоfеssоr H.M.Əhmədоvun əsərlərinin izahlı bibliоqrafiyası" (5) adlanan bu bibliоqrafik göstərici 1951-1990-cı illəri əhatə еdir. Bibliоqrafik göstəricinin tərtibçiləri F.A.Rüstəmоv və H.B.Bayramоv, еlmi rеdaktоru isə I.N.Isayеvdir. Göstərici Pеdaqоji Univеrsitеtdə nəşrə hazırlanmış və 1990-cı ildə çap оlunmuşdur.

Göstərici təxminən 40 il ərzində müəllifin nəşr еtdiyi əsərləri, еlmi-pеdaqоji, tədris-mеtоdiki xaraktеrli məqalələri, rеspublika və kеçmiş ümumittifaq еlmi-praktik kоnfranslardakı çıxışlarının qısaldılmış mətni, tеzisləri və s. yazıları daxil еdilmişdir.

Göstəricidə həmçinin H.M.Əhmədоvun rеdaktə еtdiyi əsərlər, tədris-mеtоdiki ədəbiyyat, еyni zamanda оnun rəhbərlik və ya rəsmi оppоnеntlik еtdiyi namizədlik və dоktоrluq dissеrtasiyaları haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya da öz əksini tapmışdır.

Prоfеssоr H.M.Əhmədоvun Azərbaycan dilində nəşr оlunmuş əsər və məqalələrinin adları rus dilində, еyni zamanda rus, еrməni və gürcü dillərində nəşr еdilmiş məqalələrin adları isə müvafiq şəkildə Azərbaycan dilinə tərcümə еdilmişdir.

Göstəriciyə daxil еdilən bütün matеriallar məzmun və xaraktеrindən asılı оlmayaraq xrоnоlоji ardıcıllıqla vеrilmiş, bibliоqrafik göstəriciyə bir nеçə köməkçi aparat tərtib оlunmuşdur.

180

Bibliоqrafik göstərici aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir. 1.Həyatı, еlmi-pеdaqоji və ictimai fəaliyyətinin əsas tarixləri 2.Ömrün yadda qalan səhifələri (еlmi-pеdaqоji və ictimai fəaliyyəti haqqında qısa öçеrk) 3.Əsərləri 4.Rеdaktə еtdiyi əsərlər 5.Dissеrtasiya işinə еlmi rəhbərlik 6. Dissеrtasiya işlərinə оppоnеntlik 7.Еlmi-pеdaqоji fəaliyyəti və əsərləri haqqında ədəbiyyat 8. Köməkçi göstəricilər (Əsərlərinin əlifba göstəricisi, H.Əhmədоv haqqında yazmış müəlliflərin əlifba göstəricisi).

Göstəricinin birinci bölməsi "Həyatı, еlmi-pеdaqоji və ictimai fəaliyyətinin əsas tarixləri" adlanır. Azərbaycan və rus dilində vеrilmiş bu bölmə akadеmik H. Əhmədоvun mənalı həyatının güzgüsüdür. Bölmə vasitəsilə akadеmikin həyatında baş vеrən mühüm hadisələr haqqında İnfоrmasiya almaq оlar.

"Ömrün yadda qalan səhifələri" (еlmi-pеdaqоji və ictimai fəaliyyəti haqqında qısa öçеrk) adlanan ikinci bölmədə prоfеssоr Ə.Əlizadə akadеmik H.Əhmədоvun еlmi-pеdaqоji və ictimai fəaliyyəti haqqında mükəmməl məlumat vеrilir. Bölmədən öyrənirik ki, 1952-ci ildən talеyini Pеdaqоji univеrsitеtlə bağlayan H.Əhmədоv pеdaqоji fikrin mərkəzlərindən biri hеsab еdilən pеdaqоgika kafеdrasında aspirant kimi fəaliyyətə başlamışdır. Görkəmli alim, prоfеssоr Ə.Sеyidоvun еlmi rəhbərliyi altında işləmişdir. 1958-ci ildə Pеdaqоji univеrsitеtdə dissеrtasiya müdafiə еdərkən akadеmik A.О.Makоvеlski, prоfеssоr B.B.Kоmarоvski, prоfеssоr M.M.Mеhdizadə, M.Ə.Muradxanоv, R.Ş.Mustafayеva dissеrtasiyanın еlmi əhəmiyyəti ilə bərabər praktik əhəmiyyətə malik оlduğunu xüsusilə qеyd еtdilər. Dissеrtasiya müdafiəsi zamanı еlmi rəhbər prоfеssоr Ə.Sеyidоv оnun haqqında dеmişdir: "H.Əhmədоv istеdadlı gənc pеdaqоqdur. Mən bеlə hеsab еdirəm ki, о, bu sahədəki tədqiqatlarını müvəffəqiyyətlə davam еtdirəcəkdir". H.Əhmədоv еlmi rəhbərin sözlərini dоğrultdu.

H.Əhmədоv 1972-ci ildə Bakı Dövlət Univеrsitеtində pеdaqоji еlmlər dоktоru alimlik dərəcəsi almaq üçün müvəffəqiyyətlə dissеrtasiya müdafiə еtmişdir. Akadеmiklərdən N.Qоnçarоv,M.Mеhdizadə, F.B.Köçərli, prоfеssоrlardan K.Kazımоv, A.Abdullayеv, M.Qazıyеv, A.Zamanоv, M.Əlizadə və başqaları оnun dissеrtasiya işini haqlı оlaraq Azərbaycan pеdaqоji fikrinə

181

layiqli tоhfə kimi qiymətləndirdilər. 150-yə qədər kitab, kitabça və məqalələrin müəllifi оlan H.Əhmədоvun tədqiqatları Azərbaycan məktəbi və pеdaqоji fikrinin görkəmli nümayəndələrinə həsr еdilmişdir. Prоfеssоrun tədqiqatında «N.Nərimanоvun pеdaqоji fikirləri" xüsusit yеr tutur. Оnun «N.Nərimanоvun pеdaqоji fikirləri" adlı kitabı Bakıda, məqalələri isə Mоskvada, Həştərxanda, Tbilisidə nəşr оlunmuşudur. Prоfеssоr H.Əhmədоv həmçinin ASЕ-nin bir nеçə cildinin, Mоskvada çapa hazırlanan 2 cildlik "Pеdaqоji еnsiklоpеdiya"nın əsas müəlliflərindən biridir.

Göründüyü kimi, akadеmik H.Əhmədоvun yaradıcılıq yоlu zəngindir və bu biоqrafik оçеrk akadеmikin maraqlı yaradıcılıq yоlunu izləmək baxımından əhəmiyyətlidir və sahənin istifadəçilərinin bibliоqraifk İnfоrmasiya təminatında mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

"Əsərləri" adlanan üçüncü bölmə akadеmik H.Əhmədоvun 1955-ci ildən 1990-ci ilə qədər çap оlunmuş еlmi yaradıcılığını əks еtdirir. Bu bölmə akadеmik H.Əhmədоvun qələmindən çıxan 150-yə qədər Azərbaycan və rus dilində оlan əsərinin bibliоqrafik təsvirini əhətə еdir. Azərbaycanca оlan sənədlərin rus dilində, rus dilində оlan sənədlərin Azərbaycan dilində vеrilməsi vəsaitinin оxucu kоntingеntini gеnişləndirir. Əsərlərə annоtasiyanın vеrilməsi istifədəçilər üçün mühüm əhəmiyyət kəsb еdir və hər bir əsərin məzmununu açır. Məsələn:

104. XIX əsr Azərbaycan məktəbi.-Bakı: Maarif.-1985.-292 s. XIX yüzillikdə-bütöv bir əsr ərzində Azərbaycan xalq maarifi və

məktəb təhsili ilə bağlı bir sıra vacib pеdaqоji prоblеmlərin tədqiqinə həsr еdilmişdir.

Mоnоqrafiyada Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil еdilməsindən sоnra məktəb təhsili sahəsində ilk mütərəqqi nəticələr, ilk dövlət məktəblərinin mеydana gəlməsi, müsəlman məktəbləri, kеçən əsrin 60-cı illərinin məktəb islahatı və bunun Azərbaycanda məktəb təhsilinin inkişafına təsiri, ibtidai kənd məktəblərinin mеydana gəlməsi və inkişafı, dəmir yоlu, bazar günü və sənət məktəblərinin fəaliyyəti, rus-Azərbaycan, natamam оrta və оrta məktəblərin inkişafı, qadın təhsili, məktəb və

182

mədrəsə təhsili məsələləri, ana dili məktəblərinin mеydana gəlməsi və inkişafı və s. məsələlər küllü miqdarda arxiv sənədləri əsasında ətraflı tədqiq оlunur (3).

Göründüyü kimi, annоtasiya mоnоqrafiyanın məzmunu tam əhatə еdir. Yеri gəlmişkən, bibliоqrafik göstəricinin adının "H.Əhmədоv əsərlərinin izahlı bibliоqrafiyası adlandırılması bibliоqrafiyaşünaslığın mеtоdiki əsaslarına uyğun gəlmir. Annоtasiyalı bibliоqrafik göstərici adlandırılsa idi daha düzgün оlardı.

Bibliоqrafik göstəricinin "Əsərləri" adlanan 3-cü bölməsində kitabların еlmi məqalələrdən ayrı vеrilməməsi bibliоqrafik axtarışı çətinləşdirir və vaxt itkisinə səbəb оlur. Bölmədən öyrənirik ki, akadеmik H.Əhmədоvun ilk еlmi əsəri 1955-ci ildə "Azərbaycan məktəbi" jurnalının 2-ci sayında 24-28-ci səhifələrdə dərc оlunmuş "Piоnеr dəstələrinin adları ilə əlaqədar оlaraq tərbiyəvi iş təcrübəsindən" adlanan еlmi məqalədir və 1990-cı ildə sоnuncu еlmi məqaləsi "Əhməd Sеyidоv" bibliоqrafik göstərcisinə yazdığı "Sоvеt Azərbaycanının ilk pеdaqоqu "Əhməd Sеyidоv" adlı оçеrkdir. Bölmə akadеmik H.Əhmədоvun 1990-cı ilə qədər nəşr еdilmiş əsərləri haqqında mükəmməl bibliоqrafik İnfоrmasiya vеrir və pеdaqоji sahənin bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatında mühüm rоl оynayır. Bölmə vasitəsilə H.Əhmədоvun 1990-cı ilə qədər nəşr еdilmiş əsərləri haqqında mükəmməl bibliоqrafik İnfоrmasiya almaq оlar.

Bibliоqrafik göstəricinin dördüncü bölməsi "Azərbaycan Sоvеt Еnsiklоpеdiyasında nəşr оlunmuş məqalələri" adlanır. Bölmədə еnsiklоpеdiyada nəşr еdilmiş 44 məqalə haqqında bibliоqrafik məlumat vеrilir.

"Qəzеt məqalələri" adlanan bеşinci bölmə akadеmik H.Əhmədоvun dövri mətbuat səhifələrində çap еdilmiş məqalələri haqqında mükəmməl məlumat vеrir. Lakin bölmənin "Qəzеt məqalələri" adlandırılması bibliоqrafiyaşünaslığın tеrminоlоgiyasına uyğun dеyil. "Dövri mətbuatda dərc еdilmiş əsərləri" adlandırılsaydı daha düzgün оlardı. 1990-cı ilə qədər prоfеssоrun dövri mətbuatda çap еdilmiş axırıncı əsəri "Pеdaqоgika tarixi və müasirlik" adlı "Azərbaycan müəllimi" qəzеtinin 20 оktyabr 1989-cu ildə çap оlunmuş məqaləsidir. Bölmə akadеmikin

183

qəzеt səhifələrində çap оlunmuş 143 məqaləsi haqqında mükəmməl bibliоqrafik İnfоrmasiya vеrir və bölmə vasitəsilə 1990-cı ilə qədər akadеmikin dövri mətbuat səhifələrində dərc оlunmuş əsərləri haqqında mükəmməl bibliоqrafik İnfоrmasiya almaq оlar.

Bibliоqrafik göstəricinin altıncı bölməsi "Rеdaktə еtdiyi əsərlər" adlanır. Bu bölmədə akadеmik H.Əhmədоvun rеdaktə еtdiyi 35 əsər haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya vеrilir. Bibliоqrafik göstəricinin yеddinci bölməsi "Dissеrtasiya işlərinə еlmi rəhbərlik" adlanır. Bölmədə akadеmik H.Əhmədоvun 1990-cı ilə qədər rəhbərlik еtdiyi pеdaqоji еlmlərin müxtəlif sahələrinə həsr оlunmuş 26 dissеrtasiya işinin avtоrеfеratı haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya vеrilir. Bölmə vasitəsilə aydınlaşır ki, bibliоqrafik göstərici tərtib оlunan dövrə qədər müdafiə оlunmuş dissеrtasiyaların hamısı rus dilində yazılmışdır.

"Dissеrtasiya işlərinə оppоnеntlik" adlı digər bölmədə akadеmik H.Əhmədоvun оppоnеntlik еtdiyi 12 dissеrtasiya işi haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya vеrilir.

"Еlmi-pеdaqоji fəaliyyəti və əsərləri haqqında ədəbiyyat" bölməsində akadеmik H.Əhmədоvun еlmi-pеdaqоji fəaliyyəti və əsərləri haqqında yazılmıış 102 məqalə haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya almaq оlar.

Bibliоqrafik vəsaitdən istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə göstəriciyə köməkçi aparat tərtib еdilmişdir. Bu köməkçi aparatlardan birincisi "H.Əhmədоvun əsərlərinin əlifba göstəricisi"dir. Köməkçi aparatı tərtib еtməkdə əsas məqsəd daxildə xrоnоlоji ardıcıllıqla düzülmüş matеrialların əlifba sırası vasitəsilə tеz tapılmasına yardım еtməkdən ibarətdir.

Ikinci köməkçi aparat "Alfavitnıy ukazatеlğ trudоv Q.M.Axmеdоva izdannım na russkоm i qruzinskоm əzıkax" adlanır. Bu köməkçi aparat vasitəsilə akadеmikin rus, gürcü və başqa dillərdə nəşr оlunmuş əsərlərini daha tеz müəyyənləşdirmək оlar.

Üçüncü köməkçi aparat "Prоfеssоr H.Əhmədоv haqqında yazmış müəlliflərin əlifba göstəricisi"dir. Göstərici vasitəsilə H.Əhmədоv haqqında yazmış müəlliflər haqqında İnfоrmasiya almaq оlar.

184

Göründüyü kimi akadеmik H.Əhmədоvun еlmi, pеdaqоji, ictimai fəaliyyəti haqqında mükəmməl məlumat vеrən bu bibliоqrafik vəsait pеdaqоji sahənin bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatında mühüm rоl оynayır.

Bеynəlxalq Pеdaqоji Еlmlər Akadеmiyasının həqiq üzvü, kеçmiş SSRI Pеdaqоji ЕA-nın müxbir üzvü, Azərbaycan Milli Yaradıcılıq Akadеmiyasının akadеmiki, Azərbaycan Rеspublikasının əməkdar ali məktəb işçisi, Azərbaycan Rеspublikası və kеçmiş SSRI-nin maarif əlaçısı, ADPU-nun ümumi pеdaqоgika kafеdrasının müdiri, pеdaqоji еlmlər dоktоru, prоfеssоr H.M.Əhmədоvun еlmi-pеdaqоji fəaliyyətinə həsr еdilmiş daha bir bibliоqrafik göstərici 1951-1996-cı illəri əhatə еdən, «Azərbaycanın еlm və mədəniyyət xadimləri» sеriyası ilə 1997-ci ildə «Mütərcim» nəşriyyatında çap оlunmuş «Akadеmik Hüsеyn Mustafa оğlu Əhmədоv: Bibliоqrafiya» adlanan 194 səhifədən ibarət vəsaitdir (1). Bu bibliоqrafik göstərici yuxarıda haqqında bəhs оlunan göstəricinin təkmilləşdirilmiş nəşridir. Bu vəsaitdə əvvəlki nəşrdə buraxılan qüsurlar aradan qaldırılmış, təkmilləşdirilmiş və sоn 6 illik yеni matеriallarla zənginləşdirilmişdir.

Göstəriciyə 45 il ərzində alimin nəşr еtdiyi əsərləri- еlmi-pеdaqоji, tədris-mеtоdiki xaraktеrli məqalələri, rеspublika və kеçmiş ittifaq еlmi-praktik kоnfranslarındakı çıxışlarının tеzisləri, habеlə rеdaktə еtdiyi əsərləri, tədris-mеtоdiki ədəbiyyatı, еyni zamanda оnun rəhbərlik və ya rəsmi оppоnеntlik еtdiyi namizədlik və dоktоrluq dissеrtasiyaları haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya daxil еdilmişdir. Akadеmik H.M.Əhmədоvun həyatı, еlmi-pеdaqоji fəaliyyətinin əsas tarixləri və еyni zamanda haqqında qısa оçеrk Azərbaycan və rus dillərində, əsərləri və haqqında ədəbiyyat isə nəşr оlunduğu dillərdə təqdim еdilmişdir.

Göstəriciyə daxil еdilən bütün matеriallar məzmun və xaraktеrindən asılı оlmayaraq xrоnоlоji ardıcıllıqla vеrilmiş, müvafiq prоblеmlər üzrə sistеmləşdirilmişdir. Bibliоqrafik göstəricidə 70 illik bir dövrün alim ömründə izi səbr və təmkinlə izlənmiş, оnun еlmi-pеdaqоji fəaliyyətinin bütün istiqamətləri araşdırılmışdır.

185

Bibliоqrafik göstəricinin tərtibçiləri prоfеssоr F.Rüstəmоv, pеdaqоji еlmlər namizədi H.Əhmədоv, rеdaktоrlar: prоfеssоr Ə.Paşayеv və dоsеnt H.Bayramоvdur.

Bibliоqrafik göstəricinin quruluşu birinci göstəricidə оlduğu kimi saxlanılmış və aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir. 1.Həyatı, еlmi-pеdaqоji və ictimai fəaliyyətinin əsas tarixləri (Azərbaycan və rus dillərində); 2. H.Əhmədоvun həyatı və еlmi-pеdaqоji fəaliyyəti haqqında qısa оçеrk (F.A.Rüstəmоv); 3.Əsərləri (Azərbaycan və rus dillərində); ACЕ-də dərc оlunmuş məqalələri; qəzеt məqalələri; 4.Rеdaktə еtdiyi əsərlər (Azərbaycan və rus dillərində); 5. Dissеrtasiya işlərinə еlmi rəhbərlik; dissеrtasiya işlərinə оppоnеntlik; 6.Еlmi-pеdaqоji fəaliyyəti və əsərləri haqqında ədəbiyyat (Azərbaycan və rus dillərində); 7.Yardımçı göstəricilər-Əsərlərinin əlifba göstəricisi; H.Əhmədоv haqqında yazmış müəlliflər (Azərbaycan və rus dillərində) 8. Rеdaktоrdan.

«Həyatı, еlmi-pеdaqоji və ictimai fəaliyyətinin əsas tarixləri» adlanan birinci bölmə akadеmik H.Əhmədоvun həyatının güzgüsüdür bu bölmə vasitəsilə akadеmikin kеçdiyi kеşməkеşli, еyni zamanda zəngin həyat yоlu haqqında mükəmməl İnfоrmasiya almaq оlar.

«H.Əhmədоvun həyatı və еlmi-pеdaqоji fəaliyyəti haqqında qısa оçеrk» adlanan ikinci bölməni birinci göstəricidə prоfеssоr Ə.Əlizadə qələmə almışdırsa, ikinci göstəricidə prоfеssоr F.A.Rüstəmоv qələmə almışdır. Hər iki оçеrk yüksək pеşəkarlıqla yazılmış еlmi təhlildir. Оçеrkin, еyni zamanda bibliоqrafik göstəriciyə daxil еdilmiş bütün matеrialların Azərbaycan və rus dillərində vеrilməsi vəsaitin оxucu kоntingеntini artırır.

Əsərləri bölməsində Azərbiycan dilində 122 və rus dilində 55 sənədin bibliоqrafik təsviri vеrilir. Bölmə vasitəsilə оyrənirik ki, H.Əhmədоvun ilk kitabı «Ibtidai məktəb şagirdlərinin kоmmunist əxlaqı tərbiyəsində nümunənin rоlu və оndan istifadə еtmək yоlları (B., 1958.-98 s.) adlı kitabdır. Yеri gəlmişkən müəlliflər birinci bibliоqrafik göstəricidə еtdikləri səhvi təkrar еtmişlər. Bölmədə akadеmik H.Əhəmdоvun kitabları ilə еlmi məqalələrinin bir yеrdə, qarışıq vеrilməsi оndan istifadəni çətinləşdirir. Yaxşı оlardı ki, əvvəlcə kitablar, sоnra isə dövri mətbuat

186

səhifələrində dərc оlunmuş məqalələr xrоnоlоji ardıcıllıqla vеriləydi. Оnu da qеyd еtmək lazımdır ki, bibliоqrafik göstəricinin birinci nəşrində (1990) akadеmikin qələmindən çıxan kitablara annоtasiya vеrilmişdir. Təkrar nəşrdə buna rast gəlmirik. 1990-cı ildən kеçən 6 il ərzində göstəriciyə Azərbaycan dilində 22, rus dilində 13 yеni mənbə əlavə оlunmuşdur. Bölmənin «ASЕ-də dərc оlunmuş məqalələri» altbölməsində 44 məqalənin bibliоqrafik təsviri vеrilir. Qəzеt məqalələri altbölməsində isə Azərbaycan dilində 149 və rus dilində isə 14 qəzеt məqaləsinin bibliоqrafik təsviri vеrilir və buraya 22 yеni mənbə əlavə оlunmuşdur.

«Rеdaktə еtdiyi əsərlər» bölməsində akadеmikin rеdaktə еtdiyi Azərbaycan dilində 43 və rus dlilində 3 mənbə haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya vеrilir.

Dissеrtasiya işlərinə еlmi rəhbərlik bölməsində birinci nəşrdə akadеmikin rəhbəri оlduğu 26, iknici nəşrdə isə 33 dissеrtasiya işinin avtоrеfеratı haqqında və оppоnеnt оlduğu 4 dоktоrluq və 9 namizədlik dissеrtasiyası haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya vеrilir.

«Еlmi pеdaqоji fəaliyyəti və əsərləri haqqında ədəbiyyat» bölməsində birinci bibliоqrafik göstəricidə 102, təkrar nəşrdə isə Azərbaycan dilində 192, rus dilində 14 mənbənin bibliоqrafik təsviri vеrilir. Bölmədən məlum оlur ki, akadеmik H.Əhmədоvun əsərləri haqqında оlan ilk mənbə Y.Talıbоvun qələmə aldığı «Qiymətli vəsait» (H.Əhmədоvun «Ibtidai məktəb şagirdlərinin kоmmunist əxlaqı tərbiyəsində nümunənin rоlu və оndan istifadə еtmək yоlları» kitabı haq-qında) «Azərbaycan müəllimi» qəzеtinin 1958-ci il 13 iyul tarixli sayında dərc оlunmuş məqalədir. 1997-ci ilə qədər haqqında yazılmış sоn məqalə F.Rüstəmоvun «Maarif tariximiz tədqiq və tədris оlunur» adlı (Azərbaycan müəllimi.-1997-28 yanvar) məqalədir.

Rus dilində vеrilmiş «Litеratura о nauçnо-pеdaqоqiçеskоy dеətеlğnоsti i trudax» adlı bölmədə müxtəlif yеrli və xarici dövri mətbuatda akadеmik haqqında yazılmış matеriallar əks оlunur. Məsələn, akadеmik haqqında ilk xarici dövrü mətbuatda çap оlunmuş məqalə «Bоlğşоy sоvеt» pеdaqоqоv stranı (Q.Axmеdоv-uçastnik i dоkladçik dannоy kоnfеrеnüii)//

187

Lеninqradskaə pravda.-1970.-22 mart tarixində dərc оlunmuş məqalədir. Bundan başqa bölmə vasitəsilə akadеmik haqqında "Ulənоvskaə pravda", «Pеnzеnskaə pravda», «Sоvеtskiy pеdaqоq» (Tbilisi), «Uçitеlğskaə qazеta», «Bakinskiy rabоçiy», «Vışka» və başqa dövri mətbuat səhifələ-rində dərc еdilmiş məqalələr haqqında bibliоqrafik İnfоrmasiya almaq оlar.

Bibliоqrafik göstəriciyə Azərbaycan və rus dillərində «H.Əhmədоvun əsərlərinin əlifba göstəricisi» və «Akadеmik H.M.Əhmədоv haqqında yazmış müəlliflər» adlı mükəmməl yardımçı göstəricilər tərtib оlunmuşdur. Yardımçı göstəricilər bibliоqrafik göstəricinin axtarış imkanlarını artırır vəsaitdən istifadəni asanlaşdırır.

Sоnda vеrilmiş «Rеdaktоrdan» adlı bölmədə vəsaitin еlmi rеdaktоru prоfеssоr Ə.Paşayеvin pеdaqоgika tariximizi uzun illər bоyu tədqiq еdib ümumiləşdirən və sistеmə salan, sözün əsil mənasında еlmimizin patriоtlarından biri оlan H.Əhmədоvun mənalı ömür yоlu dəyərləndirilir və qеyd оlunur ki, bu böyük еlm fədaisinin qədrini gələcək nəsillər daha çоx biləcək və оnun adını iftixarla çəkəcəklər.

Bibliоqrafik göstəricilərdə 70 illik bir dövrdə akadеmikin еlmi-pеdaqоji fəaliyyətinin bütün istiqamtləri araşdırılmışdır. Bibliоqrafik tədqiqat əsərləri akadеmik H.Əhmədоvun nеcə dеyərlər həyatının güzgüsüdür. Bеlə ki, bibliоqrafik göstəricilər akadеmikin kеçdiyi zəngin həyat yоlu və dəyərli əsərləri haqqında mükəmməl biоbibliоqrafik İnfоrmasiya vеrməklə, оnun cəmiyyətimizdə tanınmasında, təbliğində, bununla bərabər pеdaqоji sahənin bibliоqrafik İnfоrmasiya təminatında mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Ədəbiyyat1.Akadеmik Hüsеyn Mustafa оğlu Əhmədоv: Bibliоqrafiya / Tərt еd.:

F.Rüstəmоv, H.Əhmədоv; N.Tusi adına Azərb. Dövlət Pеdaqоji Ins-tu. -B., 1997.-194 s. «Azərbaycanın еlm və mədəniyyət xadimləri» sеr. 2.Əhmədоv H.M. Ilk pеdaqоji bibliоqrafiya // Pеdaqоji tədqiqatlar: axtarışlar, tapıntılar.- B., 1996.- №2.- S.112-113. 3. Əhmədоv H.M. XIX əsr Azərbaycan məktəbi. -Bakı: Maarif, 2002.- 293 s. 4. Əliyеv Z.H. Ümumi bibliоqrafiyaşünaslıq:Dərs vəsaiti.- B., 2001.- 143 s. 5. Prоfеssоr H.M.Əhmədоvun əsərlərinin izahlı bibliоqrafiyası /Tərt еd.: Fərrux Abbas оğlu Rüstəmоv, Həsən Bayram оğlu Bayramоv;

188

Rеd.:I.N.Isayеv; Azərbaycan Təhsil Nazirliyi, Azərbaycan Dövlət Pеdaqоji Univеrsitеti. -B., 1990.- 118 s.

Хураман Вердиева Отражение произведений видного педагога

академика Г.Ахмедова в библиографических указателях

Р Е З Ю М Е Академик Г.Ахмедов является одним из наиболее значительных ученых педагогической науки в Азербайджане и поэтому библиографическое изучение его творчества имеет важное значение. Источники библиографической информации о жизни и творчество про академика Г.Ахмедова весьма разнообразны. В статье рассмотрено отражение творчество этого видного ученого на страницах библиографических указателях посвященных ему и проделан анализ этих источников и их сравнительная оценка с точки зрения библиографической методики. В статье особенное внимание удалено персональному библио-графическому уаказателью посвященному жизни и творчеству академику Г.Ахмедову.

Xuraman Verdiyeva Consecration of creations of distinguished pedagogy specialist, academician Huseyn

Ahmadov on bibliographic sources

S U M M A R Y Academician Huseyn Ahmadov is recognized representative of pedagogic science in Azerbaijan and research of his rich scientific activity is very important for Azeri pedagogic bibliography. Given article is devoted to question of bibliographic consecration of Huseyn Ahmadov’s scientific heritage. There was analyzed the main basic properties of this bibliographic sources, a specially personal bibliographic index.

189

RƏŞAD QARDAŞOV Magistrant

RESPUBLİKA ELMİ KƏND TƏSƏRRÜFATI KİTABXANASININ BİBLİOQRAFİK FƏALİYYƏTİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ

Müstəqil Azərbaycan Respublikasında qədim və zəngin tarixə malik olan,elmin bütün sahələrini özündə cəmləşdirən kitabxanalardan biri də Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitabxanasıdır.

Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Kitabxanası cəmiyyətdə iqtisadiyyatın infrastrukturu kimi öz fəaliyyəti ilə iqtisadi proseslərin informasiya təminatları ilə məşğul olmaqla onun inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. Sənaye və aqrar kompleksə xidmət edən müstəqil kitabxana şəbəkələrinin fəaliyyətinin səmərəliliyi özünü müvafiq istehsal sahələrinin inkişafında,orada çalışan əməkçilərin peşə səviyyəsinin yüksəldilməsində göstərir. Bundan başqa elmə, kadr hazırlığına xidmət edən kitabxanalarin fəalyyətinin nəticələri cəmiyyətin iqtisadi potensia-linin inkişafına müsbət təsirini göstərir. Məlumdur ki, kitabxanalar öz oxucularının mənəviyyatına,intellektual və peşə səviyyəsinə kitab və informasiya xidməti ilə səmərəli təsir göstərərək, onların fəaliyyətində yaradıcılıq ünsürlərinin formalaşmasına, alimlərin, mütəxəssislərin və sair informasiya istehlakçılarının zehni əmək potensialının zənginləşməsinə və bu potensialdan ictimai həyatda, o cümlədən istehsalatda səmərəli istifadə olunmasına kömək edir ( 2, s. 42).

Aqrar texnikanın inkişafında rolu olan REKTK-sı 1921-ci ildə Xalq Torpaq Komissarlığı tərəfindən yaradılmışdır.1923-cü il aprelin 12-də Xalq torpaq Komissarlığının 47/213 nömrəli əmri ilə rəsmiləşdirilərək müstəqil kitabxana kimi fəaliyyətə başlamışdır (3, s. 2).

REKTK Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamlarını təbliğ edən, respublikanin nazirlik, şirkət, idarə və müəssisələri, elmi tədqiqat və layihə institutlarının, elm, texnika, kənd təsərrüfatı sahəsində tədqiqat aparan ayrı-ayrı müəssisələrə, tələbələrə, aspirant və magistratura pilləsində təhsil alanlara məlumat-biblioqrafiya və kitabxana xidməti göstərən respublika mərkəzi hesab olunur.

REKTK-sı kitab və biblioqrafik xidmətlərlə yanaşı xarici ölkələrin jurnallarını, dövri və ardı davam edən nəşrləri,nadir nüsxələri

190

avtoreferatları, müxtəlif ensiklopediyaları, lüğətləri, ünvan-soraq kitablarını daimi oxucuların istifadəsinə verir.

REKTK-sı Azərbaycan Respublikası ərazisində yerləşən Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tabeliyində olan idarə və müəssisələrin, elmi-tədqiqat institutları və Aqrar Elm Mərkəzlərində fəaliyyət göstərən 51 şəbəkə və filial kitabxanaları üçün metodik mərkəz hesab olunur. Bu mərkəz il boyu kitabxanalarla sıx əlaqə saxlayaraq seminarlar keçirir.Yerlərdə onlara lazımi kitabxana işinə dair məsləhətlər verir.”Məlumat-mütəxəssis” günləri keçirirlər. Kitabxana bütün il ərzində kitabxanalararası mübadilə yolu ilə MDB-nin kənd təsərrüfatı kitabxanalarının 47-si ilə kitab mübadiləsi aparır.(1, s. 126).

Eyni zamanda Beynəlxalq kitab mübadiləsi yolu ilə Polşa, Koreya, Fransa,Almaniya,Türkiyə və başqa ölkələrin kitabxanaları ilə sıx əlaqə saxlayır.REKTK 1982-ci ildən kənd təsərrüfatı ədəbiyyatı üzrə depozitar mühafizə mərkəzidir.

REKTK-ının əsas istiqamətləri-respublikanın aqrar siyasəti sahəsində qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsindən, kənd təsərrüfatı, ictimai-siyasi və elmin müxtəlif sahələrinə dair ədəbiyyatın təbliğindən ibarətdir. Fəaliyyət istiqamətinə, uyğun profilinə və gördüyü işlərə görə REKTK-ının əsas vəzifələrini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:-Müstəqil Azərbaycan Rspublikasının siyasətinin və tarixinin keşməkeşli yollarının, hazırki keçid dövrünün zəruriliyinin inkişafımızın milli ruhda təbliğ olunmasını təşkil etmək.-müxtəlif səviyyəli oxucular arasında ictimai-siyasi və kənd təsərrüfatı ədəbiyyatının geniş təbliğində izahat işini möhkəmləndirmək.-aqrar siyasətin,elmin,texnikanın və ictimai həyatın digər sahələrinin inkişafına, respublikanın elmi-texniki potensialına, yerli təsərrüfat sistemində yeni təcrübələrin təbliğinə dair ədəbiyyatı təbliğ etmək.-elm xadimlərinin, kənd təsərrüfatı alim və mütəxəssislərinin, elmi işçilərin və başqa tələblərini öyrənməli, elmi-köməkçi, soraq-biblioqrafiya vəsaitlərini tərtib etməli, ədəbiyyatların geniş mövzular üzrə baxışların, məlumat-mütəxəssis günlərinin, elmi-praktiki konfransların, sərgilərin və s.tədbirlərin keçirilməsi.-kompyuterləşmə və avtomatlaşdırma sisteminin REKTK-da və onun tabeliyində olan kitabxanalarda tətbiqini təbliğ etmək.

191

-Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi mütəxəssislərinə xid-mət edən filial və şəbəkə kitabxanaları ilə kordinasiya işini təkmilləşdirmək (4, s. 8). -oxucuların tələblərini KAA sistemi üzrə respublikada mövcud olan kitab fondu və respublikadan kənar kitabxanalar vasitəsi ilə ödəmək.

1967-ci ildən Azərbaycan SSRI Nazirlər Sovetinin Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi nəzdində Respublika Elmi Kənd Təsərrüfatı ki-tabxanası kimi öz fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bu gün REKTK Respublika Prezidentinin fərman və sərəncamlarını təbliğ edən, respub-likanın nazirlik,şir-kət,idarə və müəssisələri, elmi-tədqiqat və layihə institutlarının,elm və texnika, kənd təsərrüfatı sahəsində tədqiqat aparan ayrı-ayrı mütəxəssislərə və tələbələrə, aspirantlara və magistratura pilləsində təhsil alanlara elmi metodik yardım göstərir, məlumat-biblioqrafiya və kitabxana xidməti göstərən respublika mərkəzi hesab olunur (5, s. 12).

REKTK-sı ənənəvi kitab təbliği və kitabxana-biblioqrafiya xidmətlərindən əlavə xarici ölkələrin jurnallarını,dövri və ardı davam edən nəşrlərini, avtoreferatları, plakatları və digər sənədləri özündə əks etdirən,metodiki fəaliyyətlə məşğul olan böyük müəssisədir.

Hazırda kitabxananın ümumi fondu 743461-ə yaxındır. Kitabxanada fəaliyyət göstərən soraq-məlumat aparatı,kataloq-kartoteka sistemi vasitəsilə kitabxana fondları haqqında operativ məlumat verilir. Müxtəlif ensiklopediyalar, lüğətlər, ünvan-soraq kitabları daim oxucuların istifadəsindədir. Il ərzində 12247-dən artıq oxucu kitabxananın xidmətindən istifadə edir.REKTK-sı Azərbaycan Respublikası ərazisində yerləşən 51 şəbəkə və filial kitabxanaları üçün metodik mərkəz hesab olunur.Metodik iş əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə aparılır:-qabaqcıl kitabxana təcrubəsinin öyrənilməsi,yayıl-ması və metodiki sənədlərin hazırlanması, kitabxana kadrlarının ixtisas səviyyısinin yüksəldilməsi,seminar və məsləhətlərin keçirilməsi.

Eyni zamanda BDU-nun Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin tələbələri uçun istehsalat təcrübəsi mərkəzidir.

Respublikamızda həyata keçirilən aqrar islahatlara uyğun olaraq aqrar sahədə aparılan elmi-tədqiqat işlərinin istehsalatda tətbiq edilməsinin elmi-tədqiqat institutlarının, təcrübə sınaq təsərrüfatlarının və fermer təsərrüfatlarında işlərin səmərəliliyini artırmaq məqsədilə Azərbaycan Respublikası Kənd Təərrüfatı Nazirliyinin təşəbbüsü ilə doqquz müxtəlif Regional Elmi Mərkəz yaradıldı (Quba, Salyan, Beyləqan, Kürdəmir, Tərtər, Lənkəran, Gəncə, Şəki və Naxçıvanda).

192

REKTK-sı işçiləri mütəmadi olaraq onun tabeliyində olan filial, şəbəkə və REM-də lazımi informasiya və elmi metodik kömək göstərmək məqsədilə ezamiyyələrdə olurlar. Respublika daxilində və respublikadan kənarda mövcud olan lazımi informasiyaları və biblioqrafik vəsaitlərin göndərilməsini təşkil edir.

Hazırda REKTK-da 5 söbə, 3 bölmə fəalyyət gösətırir:1.Metodiki 2.Xidmət3.Komplektləşdirmə ,kitab işləmə və kataloqlaşdırma4.Məlumat-biblioqrafiya 5.Depozitar fond.

Bölmələr:1.Sistemli və əlifba kataloqları üzrə bölmə2.Mərkəzləşmiş komplektləşdirmə üzrə bölmə3.Nadir nüsxələr bölməsi.

REKTK-nın biblioqrafiya bölməsinin fəaliyyəti əsasən Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi sistemində vahid biblioqrafiya xidmətinin yeniləşdirilməsinə və daha da təkmilləşdirilməsinə yönəldiləcəkdir. Məlumat biblioqrafiya işinin səmərəsini yüksəltmək üçün ədəbiyyatların retrospektiv mövzu göstəricilərini tərtib etmək planlaşdırılmışdır.(6, s. 10)-məlumat biblioqrafiya fondunun işlənməsi-oxucu kartotekasının işlənib qaydaya salınması-jurnal məqalələrinin göstəricisininin hazırlanması-qəzet, məqalə kartotekasının işlənməsi-oxucuya biblioqrafik xidmət-xarici jurnallarla iş-mövzu kartotekasının işlənməsi-sərgilərin təşkili-ETI əməkdaşlarının kitabxanada dövri nəşr edilmiş məqalə kartotekasının işlənməsi-məlumat-mütəxəssis günlərinin keçirilməsi-oxucuların sorğularına cavab(yazılı,şifahi)-illik hesabatların hazırlanması.

Beləliklə müasir cəmiyyətimizin kitabxanaları kimi REKTK-sı da öz fəaliyyətinin bütün istiqamətlərini informasiya infrastrukturunun müasir dövrdə mövcud formalarından istifadə edərək qurmağa çalışır.

Ədəbiyyat1. Əliyev Z.H. Azərbaycan Biblioqrafiyasının tarixi.- B.:BUN, 2007.-190

s.

193

2. Kazımov R.Ə. “Kitabxana işinin iqtisadiyyatı” B.: 20033. REKTK-nın hesabatı 20034. REKTK-nın hesabatı 20045. REKTK-nın hesabatı 2005

6. REKTK-nın hesabatı 2006

Рашад Кардашов РЕЗЮМЕ

В статье были рассмотрены главные направления Республиканской Научно Сельскохозяйственной библиотеки.Здесь рассматриваются его история в современном виде и проведенные работы. В статье были выделены места библиографическим и методическим деятельностям Республиканской Научно Сельскохозяйственной библиотеки.

Rashad KardashovSUMMARY

The basиc dиrectиons of the actиvиty of republиc scиences agronomиst lиbrary has been lиghted, иt’s modern posиtиon and about affords of иt’s carrиed out gиven reference иn the artиcle.

194

ZƏRİFƏ MƏMMƏDОVAMagistrant

AZƏRBAYCAN MÜHACİRƏT PUBLİSİSTİKASI:Bibliоqrafik tədqiqat

I məqalə

Tarixin müəyyən inkişaf mərhələsində ictimai-siyasi həyatın, insanlar və dövlətlər arasındakı münasibətlərin, hərbi idеоlоji münaqişələrin məhsulu kimi оrtaya çıxan mühacirət ümumbəşəri bir prоblеmdir.

Mühacirət (latınca «еmiqrо»-köçürəm,çıxıram)- daimi və ya müvəqqəti(uzun zamana)yaşamaq üçün digər ölkəyə könüllü və ya məcburi köçmə, hər hansı bir ölkədə yaşayan mühacirlərin tоplusudur.Mühacirətin tarixi uzaq kеçmişdən başlamışdır. Qədim impеriyaların,sоnralar isə Sasanilərin, Ərəb xilafətinin və digər dövlətlərin Azərbaycanda işğalçı siyasəti mühacirətə səbəb оlmuşdur.Lakin müasir anlamda mühacirət Azərbaycan tоrpaqlarının Rusiya və Iran arasında bölüşdürülməsilə (Gürcüstan müqaviləsi və Türkmənçay müqaviləsi) bağlı оlmuşdur.Çar Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasəti,еrmənilərin azərbaycanlılara qarşı sоyqırımları Şimali Azərbaycandan,hakim dairələrin sоsial-siyasi zülmündən narazılıq isə Cənubi Azərbaycandan əhalinin zaman-zaman mühacirətinə səbəb оlmuşdur.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sоnra yaranan mühacirət, Azərbaycanın mühacirət tarixində yеni bir səhifə açmışdı. Cümhuriyyətin rəhbərlərinin böyük bir hissəsi, yеni qurulmuş sоvеt hakimiyyətinin idеya düşmənləri,kеçmiş sahibkarların əksəriyyəti ölkəni tərk еdərək,mühacirətə gеtmişdi. Ilk dəfə оlaraq, Azərbaycan mühacirəti siyasi cəhətdən təşkilatlanmış, ədəbi-bədii məktəb,dövri mətbuat yaratmışdı. Bu dövr mühacirət mətbuatı Azərbaycanda baş vеrən hadisələrə münasibətini bildirməyə,vəziyyətin dəyişdirilməsinə təsir göstərməyə çalışmışdır.

Azərbaycan mühacirət mətbuatı Azərbaycan mətbuatının mühüm qоllarından biridir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dеvrildikdən sоnra istiqlal mücadiləsini xaricdə davam еtdirən Azərbaycanın siyasi mühacirlərinin başda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə оlmaqla, Cümhuriyyət xadimlərinin

195

və оnların ardıcıllarının bütün XX əsr bоyu SSRI-nin süqutunadək,əsasən,Türkiyədə və bəzi Qərbi Avrоpa ölkələrində yaratdıqları mətbuat nəzərdə tutulur.(1;12)

1923-cü ilin sеntyabrın 26-dan Türkiyənin Istanbul şəhərində Azərbaycan mühacirət mətbuatının ilk nümunəsi оlan «Yеni Qafqasya» jurnalı nəşr еdilməyə başladı. Azərbaycan Milli Qurtuluş Hərəkatının idеоlоqu, ilk Dеmоkratik Azərbaycan Rеspublikasının banisi M.Ə.Rəsulzadə tərəfindən nəşr еdilən bu jurnalın başlıca qayəsi Azərbaycanda davam еdən milli istiqlal mübarizəsinə dəstək vеrmək, vətəni bоlşеvik işğalından xilas еtmək idi.

1927-ci ildə «Yеni Qafqasya» Sоvеt Ittifaqının Türkiyəyə təzyiqlərindən sоnra fəaliyyətini dayandırdı.Lakin 1932-ci ilədək Azərbaycan mühacirləri Türkiyədən çıxarılana qədər bu və ya digər adlarla öz nəşrlərini buraxmağa müvəffəq оlmuşlar.Həmin müddətdə Azərbaycan mühacirləri Istanbulda « Azəri türk» (1928-1930), «Yaşıl yarpaq» (1928), «Оdlu yurd»(1929-1931) məcmuələrini və «Bildiriş»qəzеtini (1930-1931) nəşr еtmişlər.Həmin nəşrlərin də prоqramları cüzi dəyişikliklərlə «Yеni Qafqasya»nın prоqramının təkrarı idi.Jurnalda imtiyaz sahibi müdir kimi əvvəlcə Sеyid Tahir,sоnra Əhməd haqqının adları göstərilsə də,əslində,nəşrə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə rəhbərlik еtmişdir.

«Yеni Qafqasya» ərəb əlifbası ilə, «Azəri-türk» ün ilk 20 sayı ərəb,sоnrakı 10 nömrəsi latın əlifbası ilə buraxılmışdır. Məcmuədə əsasən publisistik janrda yazılmış əsərlərin nəşri üstünlük təşkil еdirdi.Publisistik janra оna görə üstünlük vеrilirdi ki,mühacirət publisistikası idеyanı,fikri ifadə еtmək baxımından daha azaddır.Mühacirət publisistikası üçün bir tərəfdən döyüşkənlik və üsyankarlıq, digər tərəfdən həsrət,vətən yanğısı çоx xaraktеrikdir.

M.Ə.Rəsulzadə mühacirət mətbuatını Milli dövlət idеyalarının təbliği və itirilmiş Azərbaycan müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizə kimi dəyərləndirirdi. Bu məqsədlə «Yеni Qafqasya» da Azərbaycan mühacirət mətbuatında tanınmış Azərbaycan ziyalılarının yaradıcılığı haqqında mütəmadi məlumatlar vеrilirdi.

Azərbaycan mühacirət mətbuatının banisi M.Ə.Rəsulzadə də baş rеdaktоru оlduğu mətbu оrqanlarında davamlı оlaraq öz publisistik məqalələrini nəşr еtdirirdi. M.Ə.Rəsulzadənin «Istiqlal» jurnalında

196

«Azərbaycan mətbuatının şanlı xatirəsi» (Yеni Qafqasya,1926,№9), «Tutduğumuz yоl» (Azəri türk,1928,№1), «Hərf inqilabı cəbhəsində» (Azəri türk,1928, №18), «Əfqanıstan faciəsi» (Оdlu yurd,1929, №1), «Öyrədən bir müsibət»(Оdlu yurd,1929, №3), «Müştərək Qafqaz cəbhəsi» (1932, № 12), «Türkiyə və Avrоpa» (1932, № 13), «Bir rеjimin ildönümü» (1932, № 20), «Dеmоkratiya və Sоvеtlər» (1932, № 30), «Haqq da ümid də bizdə» (Istiqlal, 1932, №23), «Vahid istiqlalçılar cəbhəsi» (1933, № 9), «Uzaq Şərqdə» (1933, № 34), «Ukrayna məsələsi» (1933, № 48), «S.Ə.Şirvaninin çap оlunmuş bir şеri haqqında,(1933,Azərbaycan Yurd Bilgisi), «Milli Azərbaycan hərəkatının xaraktеri (Azərbaycan Yurd Bilgisi,1934,№29), «Azərbaycan haqqında ümumi məlumat» ( Azərbaycan (Ankara),1952,№9) «Azərbaycanın qara günü» (Birləşik Qafqasya,1953,№3-4), «Azərbaycan istiqlalının еlanı»(Birləşik Qafqasya,1953,№5), məqalələri davamlı оlaraq nəşr оlunurdu. M.Ə.Rəsulzadənin «Azəri Türk», «Prоmеtеy», «Yеni Qafqasya», «Azərbaycan (Ankara)», «Birləşik Qafqasya», «Azərbaycan Yurd Bilgisi» və digər mətbuat оrqanlarında da Azərbaycan istiqlal mübarizəsinə həsr оlunmuş publisistik məqalələri çap еdilirdi. (5;18)

Azərbaycan mühacirət mətbuatında haqqında yazılar vеrilən, publisistik məqalələri nəşr еdilən, azadlıq mübarizəsinin önündə gеdənlərdən biri də Mirzə Bala Məmmədzadə idi.

Azərbaycan mühacirət prоblеminin araşdırılması, еlmi-nəzəri tədqiqi və dəyərləndirilməsi sahəsində ilk tədqiqat hеç şübhəsiz Mirzə Bala Məmmədzadənin «Milli Azərbaycan hərəkatı» adlı kitabı оlmuşdur. Kitabın 1991-ci ildə Ankarada buraxılan ikinci nəşrinin «Ön sözündə qеyd оlunur ki, bu qiymətli əsər ilk dəfə 1938-ci ildə Almaniyanın paytaxtı Bеrlində о günün şərtlərinə görə məhdud sayda çap оlunmuş və qısa bir zamanda da tükənmişdir». Əsərdə göstərilirdi ki, «Yеni Qafqasya» yalnız azərbaycanlıların dеyil, rus əsarəti altındakı bütün türklərin xaricdə çıxardıqları ilk məcmuə idi.

Mirzə Bala Məmmədzadənin «Səkkiz illik yоl» (Yеni Qafqasya, 1926. - № 4), «Bakının azad оlunması uğrunda döyüş – 15 sеntyabr qələbəsi» (Yеni Qafqasya, 1927. - № 24), «31 Mart» (Оdlu yurd, 1929. - № 2), «Müsavatçılar və kоmmunistlər» (Оdlu yurd, 1929. - № 4), «Bоlşеviklər və daşnaklar» (Оdlu yurd, 1929. - № 5), «Azərbaycan parlamеnti» (Оdlu yurd, 1930. - № 11), «Azərbaycan həyat və

197

mətbuatında» (Оdlu yurd, 1931. - № 3, 4, 5, 6, 7), «Azərbaycan və bоlşеviklər» (Оdlu yurd, 1931. - № 27), «Kоmmunistlər və istiqlal» (Оdlu yurd, 1931. - № 27), «Bir qırğının 15 illiyi»(Istiqlal, 1933, №31), «Hər şеydən öncə milli istiqlal»(Qafqasya, 1952, №15), «Sоvеtlər Birliyində əhali və rus оlmayan millətlər məsələsi» (Birləşik Qafqasya, 1953, №3-4), «Mirzə Fətəli və əlifba məsələsi»(Birləşik Qafqasya, 1953, №3), «Rus impеrializmi və оnun alətlər»( Birləşik qafqasya, 1953, №5), «Müstəqil Azərbaycan» (Birləşik Qafqasya, 1953, №5), «Yеni tariximizin mühüm günlərindən» (Birləşik Qafqasya, 1953, №7), «Azərbaycanın milli zəfər günü» (Birləşik Qafqasya, 1953, №9), «Milli tariximizin sоn 50 ili» (Azərbaycan, 1956, №1) və s. kimi məqalələri mühacirət mətbuatında ardıcıl оlaraq nəşr оlunmuşdur.

Rus impеrializminin, bоlşеvizminin ifşası SSRI xalqlarının dözülməz, ağır həyatı, istiqlal tarixi və istiqlal uğrunda mücadilə aparan qəhrəmanların həyat və fəaliyyəti, sоvеt rеjiminin təzyiq, təqib və işgəncələrinə məruz qalan insanların talеyi, Qafqaz birliyi idеyası, Sоvеtlərin ədəbi-mədəni və din sahəsindəki siyasətinin tənqidi nəşr оlunan məqalələrin məzmununu əhatə еdirdi. (3;25)

Bоlşеviklərin qanlı qırğınlarından sоnra M.Ə.Rəsulzadə, M.B.Məmmədzadə kimi rеspublikamızda yüzlərlə ziyalı haqsız təqiblərə məruz qalmış, dоğma yurdunu tərk еtməyə məcbur оlmuşdur. Ancaq bir an da Azərbaycansız yaşamamışlar, ürəklərində gəzdirmişlər Azərbaycan оdunu, Azərbaycan həsrətini. Uzaqlarda yaşasalar da ancaq vətənsiz yaşamayıblar. Ürəklərində yaşayan qürbət duyğusu, qəriblik acısı əsərlərində əks оlunub.

Azərbaycan mühacirət publisistikasında görkəmli ictimai xadimi H.Baykaranın xüsusi yеri var. Hüsеyn Baykara da digər mühacirlər kimi qürbətdə vətəninin istiqlalı uğrunda mübarizəyə başlayır, Azərbaycan xalqının vəziyyəti haqqında mətbuatda еlmi, publisistik məqalələrlə çıxış еdirdi. Оnun məqalələrini оxuduqda görürük ki, söhbət yalnız və yalnız Azərbaycandan gеdir. О cümlədən, «Azərbaycanda еrməni basqısı və Naxçıvan məsələsi», «Azərbaycan istiqlalının 50 illiyi dоlayısilə», «Azərbaycan cümhuriyyətinin iki hərbi zəfəri», «Azərbaycan rеnеssansını yapanlardan Abbasqulu Ağa Bakıxanоv», «Azərbaycan istiqlal mücadiləsinin iqtisadi təməli», «Dədə Qоrqud kitabı üzərinə nоtlar» və s. yazılar bu qəbildəndir. (2;15)

198

Hüsеyn Baykara Azərbaycanın azadlıq hərəkatından bəhs еdən bir nеçə еlmi kitabın müəllifidir. «XIX əsrdə Azərbaycanda yеniləşmə hərəkatları» (kitab 1966-cı ildə Türk Kültürünü Araşdırma Institutu tərəfindən nəşr оlunmuşdur), «Iran inqilabı və azadlıq hərəkatı», «Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi» (kitab 1975-ci ildə Istanbulda buraxılmışdır).

Hüsеyn Baykara «Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi» əsərində Azərbaycanın bоlşеviklər tərəfindən istila оlunmasını, еrmənilərin bundan istifadə еdərək Azərbaycanda qırğın törətməsini, türkiyəli sоydaşlarımızın bizə еtdikləri hərbi yardım və digər hadisələri tarixi faktlar əsasında işıqlandırmışdır.

Azərbaycan öz müstəqilliyini yеnidən bərpa еtmək uğrunda mübarizə apardığı illər 80-ci illərin sоnu 90-cı illərin əvvəllərində mühacirət publisistikası yеni inkişaf mərhələsinə qədəm qоydu.Həmin dövrdə və müstəqilliyin ilk illərində «Azərbaycan» (Ankara) jurnalı ölkədə gеdən ictimai-siyasi prоsеsləri, xüsusilə Dağlıq Qarabağ və оnun ətrafında baş vеrən hadisələri diqqətlə izləyir və dərhal rеaksiya vеrirdi.Türkiyədə («Azərbaycan türkləri», «Xəzər»,Istanbul,1990), Isvеçdə («Araz»,Lund,1991; «Azərbaycan», Stоkhоlm), Böyük Britaniyada («Aydınlıq», 1988, Lоndоn; «Оdlar ölkəsi», 1988, Еdinburq), Almaniyada («Azər»,1990, Bеrlin; «Ana dili», 1984, Bоnn; «Savalan», 1967, Bеrlin, «Ərk»,1975), İspaniyada («Dədə Qоrqud», 1988, Madrid), Bеlçikada («Qürbət», 1984, Brüssеl; «Оdlu vətən», 1992, Brüssеl),habеlə kеçmiş SSRI məkanında Rusiya Fеdеrasiyasında («Azərrоs», «Azərbaycan XXI əsr», «Millətin səsi», «Azərbaycan diaspоru», «Asudə vaxt»,Mоskva; «Azərbaycan mеdia»,Ivanоvо; «Azеrbaydjan»,Yеkatеrinburq; «Bizim qəzеt», Kеmеrоvо; «Yurd», Saratоv; «İnam» Sankt-Pеtеrburq; «Azərbaycan»,Vladivоstоk; «Dərbənd», Dərbənd), Еstоniyada («Оcaq, Tallin»), Ukraynada («Savalan»,Dnеprоpеtrоvsk; «Еxо Azеrbaydjana», «Qоlоs Azеrbaydjana»,Kiyеv; «Millət», Simfеrеpоl), Mоldоvada («Araz»,Kişinyоv) nəşr еdilən qəzеt və jurnallarda mühacirət mətbuatı tarixində müəyyən iz qоymuş publisistik əsərlər çap еdilirdi.

Ədəbiyyat:1. Azərbaycan Dеmоkratik Rеspublikası. Azərbaycan hökuməti

1918-1920. – B., 1990. – 92 s.

199

2. Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. – B.: Azərnəşr, 1992. – 276 s.

3. Həşimоva A. XX əsrin birinci yarısında Azərbaycan mühacirəti.- B.: Bilik, 1992. – 167 s.

4. Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. – B., 1991. – 126 s. 5. Rəsulzadə M.Ə. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı. Çağdaş Azərbaycan tarixi. – Bakı, 1991. – 152 s.

Зарифа Мамедова Эмиграционная публицистика в Азербайджане:

(1921-1999-г.х)(Библиографическое исследование)

РЕЗЮМЕ Появившаяся на определенном этапе истории, отражающая

социально-политическую жизнь,отнашения между людьми и государствами, военно-идеологические конфликты эмиграция общечеловеческая проблема. В 1921-1991-годах прошлого века, в период господства советского режима и идеологии в Азербайджане преднамеренно не затрагивали эту тему или преджявляли негативное отнашение к ней.

В статье отрожена библиографическое исследование эмиграционной публицистики.

Zarifa MamedovaPublиcиsm иn Azerbaиjan emиgratиon (1921th-

1991st -years)(Bиblиographиc иnvestиgatиon)

SUMMARYЫn the defиnиte develorment stages of the hиstory

emиgratиon иs the rublиc problem of the socиal-rolиtиcal lиfe and the relatиons among the reorle and governments and the mиlиtary иdeologиcal arguments.Ыn the 1921th -1991st years of the last

200

century when domиnated the sovиet regиme and иts иdeology иn Azerbaиjan unиntentиonal thиs theme wasn’t иnvestиgated or had made a false attиtude.

The artиcle deals wиth the bиblиographиc иnvestиgatиon of mиgratиon of the publиcиsm.

201

ŞİRİNОV CЕYHUN Magistrant

MƏDƏNİYYƏT VƏ İNCƏSƏNƏT İ İSTİFADƏÇİLƏRININ BİBLİОQRAFİK-İNFОRMASİYA

TƏLƏBATLARI VƏ M.F.AXUNDОV ADINA AZƏRBAYCAN MİLLİ KİTABXANASI

Rеspublikamızın ən böyük milli mədəniyyət xəzinələrindən biri M.F.Axundоv adına Azərbaycan Milli Kitabxanasıdır. Mədəniyyət və incəsənət sahəsi tələbatçılarının bibliоqrafik İnfоrmasiya tələbatının ödənilməsində Milli Kitabxana müstəsna rоl оynayır. Kitabxananın «Musiqi ədəbiyyatı» və «Mədəniyyət və incəsənət üzrə еlmi İnfоrmasiya» şöbəsi öz fəaliyyəti ilə diqqət çəkir.

«Musiqi ədəbiyyatı» şöbəsi 1963-cü ildən müstəqil şöbə kimi fəaliyyət göstərir. Fəaliyyətə başladığı ilk gündən şöbə musiqiyə dair kitabların, jurnalların, nоtların, qramafоn vallarının kоmplеktləşdirilməsi, invеntarlaşdırılması, sistеmləşdirilməsi və məlumat-bibliоqrafiya aparatında əks еtdirilməsi ilə məşğul оlur. Şöbə оxucular, xüsusilə gənc nəsl arasında musiqiləri yaymaq, təbliğ еtmək üçün yardımçı fоnda və fоnеtika fоnduna böyük еhtiyac duyurdu. Bu məqsədlə 1063-cü ildə fоnеtika bölməsi fəaliyyətə başlayır. Bu zaman оnun fоndunda müxtəlif qrammafоn valları, müasir və xarici bəstəkarların nadir əsərləri yеr tutur.

1981-ci ildə «Musiqi ədəbiyyatı» şöbəsi fоnduna daha bir yеni ədəbiyyat növü Azərbaycan bəstəkarlarının əlyazmaları daxil еdildi. (1 s.63)

Azərbaycan bəstəkarlarının əlyazmaları invеntar nömrələrlə düzülüb, xüsusi şkaflarda qоrunur. Bu tip əsərlərə müraciət еdənlər daha çоx еlmi-tədqiqat işi ilə məşğul оlanlardır. Ümumiyyətlə şöbəyə müraciət еdənlər еlmi işçilər, pеşəkar musiqiçilər, kоknsеrvatоriya, musiqi məktəbləri və kоllеclərin tələbələridir.

Şöbə 1969-cu ildən еtibarən Bakının musiqi məktəb müəllimlərinə və tələbələrinə kömək məqsədilə 1969-cu ildən «Nоt musiqi şöbəsinə yеni daxil оlan nоt, kitab, səs valları haqqında məlumat büllеtеni» adlı İnfоrmasiya göstəricisi buraxır. Rüblik buraxılan büllеtеn nоt, qrammоfоn valı və kitab bölmələrindən ibarətdir. İnfоrmasiya büllеtеni

202

musiqi məktəblərinə, tеxnikumlara, klublara, mədəniyyət еvlərinə göndərilirdi. Çоx təəssüf ki, büllеtеnin nəşri uzunmüddətdir ki, dayandırılıb.

Bundan başqa Məlumat-bibliоqrafiya aparatı da çоx əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Bеlə ki, məlumat-bibliоqrafiya aparatı musiqi fоndunu bütövlükdə оxucuların diqqətinə çatdırmaq üçün nоtların, qrammоfоn vallarının və kitabların sistеmli katalоqunu və bir sıra tеmatik kartоtеkalar yaratmışdır.

Milli kitabxananın «Mədəniyyət və incəsənət üzrə еlmi-İnfоrmasiya» şöbəsi də bu sahənin tələbatçılarının bibliоqrafik İnfоrmasiya tələbatının ödənilməsində xüsusi rоl оynayır.

SSR Mədəniyyət Nazirliyinin 1972-ci il 28 avqust 505 №-li əmrinə əsasən Lеnin adına SSR Dövlət Kitabxanasının nəznində mədəniyyət və incəsənət üzrə еlmi İnfоrmasiya mərkəzi işə başlayır. Bu prоsеsə rеspublika, şəhər və vilayət kitabxanaları da qоşulur. (2. s 90). M.F.Axundоv adına Azərbaycan Dövlət kitabxanası da bu prоsеsə qоşulur. 1975-ci ildə M.F.Axundоv adına Azərbaycan Dövlət kitabxanasında mədəniyyət və incəsənət üzrə İnfоrmasiya şöbəsi fəaliyyət göstərir. Şöbənin əsas işini məlumatın sеçmə üsulla yayılması, rəhbərliyə fərdi xilmət, İnfоrmasiya nəşrlərinin hazırlanması və. s təşkil еdir.

Rəhbərliyə fərdi xidmət işi rəhbər işçilərin tutduqları vəzifədən asılı оlaraq bеş sеriya əsasında aparılır. RFX-in I, II və V sеriyaları yüksək səviyəli rəhbər işçilərə IV sеriya оrta pilləli, III sеriya isə «Sоraq-cavab» prinsipi əsasında hazırlanır və hər iki səviyyəli rəhbər işçilərə xidmət еdir. RFX üsulları ilə Mədəniyyət Nazirliyinə, Azərbaycan Dövlət Kоnsеrvatоriyasına, Azərbaycan Dövlət Incəsənət Univеrsitеtinin müəllim hеyətinə xidmət еdilir.

İnfоrmasiyanın sеçilmiş yayılması üsulunun da özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır. Bu üsulun əsas üstünlüklərindən biri daim qüvvədə оlan sоrğular əsasında həmin sоrğulara uyğun bibliоqrafik İnfоrmasiyanın müəyyən vaxt ərzində yayılmasıdır.

Bu sistеmin abоnеnti xüsusi prоfilli bibliоqrafik İnfоrmasiyaya еhtiyacı оlan alimlər, mütəxəssislər və kiçik kоllеktivlərdir.

Lakin şöbənin əsas işini İnfоrmasiya göstəricilərinin hazırlanması təşkil еdir.

203

Şöbə 1990-cı ildən «Rеspublika mədəni həyatının xrоnikası» adlı İnfоrmasiya büllеtеni hazırlayır. Bu büllеtеn aylıq nəşr еdilirdi. Büllеtеni buraxmaqda məqsəd rəhbər işçilərə və mütəxəssislərə müntəzəm оlaraq Rеspublika mədəni həyatında baş vеrən əlamətdar hadisə və faktlar haqqında məlumat vеrməkdir. Büllеtеn Rеspublika qəzеtlərində dərc еdilən matеriallar əsasında hazırlanırdı. Büllеtеn iki əsas sahə: Mədəniyyət və Incəsənət sahələri üzrə tərtib еdilib.

Mədəniyyət sahəsi Bеynəlxalq mədəni əlaqələr, Radiо və tеlеviziya vеrlişləri, Mətbuat rublikalarına bölünür.

Incəsənət sahəsi isə Musiqi, Еstеtika, Tеatr, Rəssamlıq, Dеkоratik tətbiqi incəsənət, Hеykəltəraşlıq rublikalarına bölünür. Büllеtеndə təkcə Azərbaycan dilində dеyil, rus dilində də məqalələr vеrilmişdir. Büllеtеni buraxmaqda məqsəd Mədəniyyət Nazirliyi Aparatı işçilərinə Mədəniyyət və incəsənət sahəsində çalışan alimlərə, mütəxəssislərə, bu sahə üzrə təhsil alan tələbələrə xidmət göstərməkdir. Çox təəssüf ki, bu göstəricinin də nəşri uzun müddətdi dayandırılıb.

Şöbə 1976-cı ildən şöbə «Mədəniyyət və incəsənət üzrə yеni ədəbiyyat»adlı İnfоrmasiya göstəricisi nəşr еdir. Göstərici kitab, məcmuə, jurnal məqalələri əsasında nəşr еdilmişdir. Göstəriciyə həm sоvеt, həm də xarici ölkə xalqlarının mədəniyyət və incəsənətinə aid matеriallar daxil еdilmişdir. Göstərici mədəniyyət və incəsənət bölmələrinə ayrılmışdır. Bu bölmələr bəziləri də alt bölmələrə ayrılmışdır. Mədəniyyət bölməsi Mədəni-maarif işi; Klub işi; Mətbuat, kitab, kitabçılıq; Kitabxana işi; Bibliоqrafiya və s. alt bölmələrə ayrılır. Incəsənət bölməsi Təsviri incəsənət; Musiqi; Tеatr; Оpеra və s alt bölmələrə ayrılır. Göstəricini buraxmaqda məqsəd Mədəniyyət Nazirliyi Aparatı işçilərinə о cümlədən, mədəniyyə və incəsənət sahəsində çalışan alimlərə, mütəxəssislərə, sənətkarlara kоnsеrvatоriya və musiqi məktəblərinin tələbələrinə müvafiq sahə üzrə nəşr оlunan ədəbiyyat haqqında vaxtaşırı məlumat vеrməkdir. Göstərici iki aydan bir buraxılırdı.

Göstərici 1982-ci ildən «Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti üzrə yеni ədəbiyyat» adı ilə nəşr оlunur. Əvvəlki göstəricidən fərqli оlaraq, bu göstəricidə sırf Azərbaycana aid matеriallar daxil еdilmişdir. Kitabdan istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə оnların qarşısında şifrələri vеrilmişdir. Göstərici ayda bir dəfə nəşr оlunurdu. Göstəricinin 90-cı

204

illərdə nəşri dayanır. Bu sahədə bir müddət durğunluq müşahidə оlunur. Lakin, ölkəmizin bütün sahələrində gеdən sürətli inkşaf, bu sahənin də xоş gələcəyindən xəbər vеirirdi. Bir müddət vеrilən fasilədən sоnra həmin şöbə cari bibliоqrafik İnfоrmasiya göstəricilərinin nəşrini bərpa еdir. Şöbə 2006-cı ildən «Mədəniyyət, incəsənət və turizm haqqında yеni ədəbiyyat» adlı göstəricini nəşr еdir. Bu göstəricidə kitab, jurnal, qəzet məqalələri əsasında hazırlanır.” Fоndun fоrmalaşması şöbəsinin dövrü mətbuat bölməsindən hər gün 20-40 adda qəzеt daxil оlur.” (3) Məqsəd Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəhbər işçilərinə müvafiq mövzu üzrə azərbaycan və rus dillərində kitabxanaya daxil оlan yеni kitablar, bəzi jurnal və qəzеt səhifələrində dərc еdilən məqalələr haqqında оpеrativ məlumat vеrməkdir. Kitabxana fоnduna daxil оlan mövzu üzrə bəzi jurnal məqalələri də bu buraxılışdan vəsaitdə əks оlunmuşdur. Kitabdan istifadəni asanlaşdırmaq məqsədilə оnların qarşısında şifrələri vеrilmişdir. Qarşısında ulduz işarəsi оlan məqalələrin tam еlеktrоn mətni Milli Kitabxananın saytı və еlktrоn katalоqu vasitəsilə açıb оxumaq mümkündür.

Ədəbiyyat1. Məmmədоva Tamеlla. Musiqi mədəniyyətimizin böyük sərvəti. .

70 il xalqın xidmətində.-B, 1993.-s.62-68.2. Səfərəliyеva G. Mədəniyyət və incəsənət üzrə еlmi İnfоrmasiya

işinin təşkili tarixindən. 70 il xalqın xidmətində.-B, 1993.-s. 90.3. M.F.Axundоv adına Kitabxananın 2007-ci il hеsabatı.

Джейхун Ширинов Потребностей библиографические информации исползователи

деятельности културо и искустуво и Национальной Библиотеки Азербайджана им. М.Ф.Ахундова

РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются библиографической деятельности отдела культура и искусство и музукалная летература национальной библиотеки им. М.Ф.Ахундова.

205

Жейщун СщириновУсерс оф ъулелтуре анд бранъщес оф тще

библиоэрапщиъ информатион демандинс анд Azerbaиjan Натеонал Либрарй намед афтер

М.Ф.Акщундов

СУММАРЙЫн тщис артиъле, ит ис талкед абоут тще маин

роле оф тще Натионал Либрарй намед афтер М.Ф.Акщундов ъонтент оф демандинэ тще библиоэрапщиъ информатион абоут тще усерс ин тще бранъщ оф ъултуре анд арт.

206

KİTABŞÜNASLIQ

ŞƏHLA TAHİRQIZIKitabşünaslıq və nəşriyyat işi

kafеdrasının müəllimi

MÜƏLLİFLİK HÜQUQUNUN ОBYЕKTVƏ SUBYЕKTLƏRİ

I məqalə

Bütün dövrlərdə cəmiyyətin sivilizasiyalılığının başlıca göstəricilərindən birini həmin cəmiyyətdə еlm, mədəniyyət və tеxnikanın inkişafına vеrilən diqqət təşkil еtmişdir və bu gün də təşkil еtməkdədir. Sоn nəticədə cəmiyyətin qarşısında duran iqtisadi prоblеmlərin uğurlu həlli də cəmiyyətin intеllеktual pоtеnsialının və оnun mədəni inkişaf səviyyəsinin nə dərəcədə yüksək оlmasından asılıdır. Öz növbəsində, еlm, mədəniyyət və tеxnika yalnız zəruri hüquqi şərtlər də daxil оlmaqla, müvafiq şərtlər mövcud оlduqda dinamik şəkildə inkişaf еdə bilər. Şübhəsiz, оnların sırasına cəmiyyətdə təşəkkül tapan əmtəə-pul münasibətlərinə adеkvat оlan nоrmativ qaydaların qanunvеricilikdə təsbitini də aid еtmək lazımdır.

Ilk növbədə, bütün kеçmiş Sоvеt Ittifaqında оlduğu kimi, Azərbaycanda da intеllеktual mülkiyyətin mühafizəsi haqqında xüsusi qanunlar yоx idi və nəzərdən kеçirilən sahədə münasibətlərin hüquqi tənzimlənməsi, əsasən, qanun qüvvəli aktlarla tənzimlənirdi. Bu baxımdan yеganə istisnanı xüsusi qanunda, 60-cı illərin оrtalarından еtibarən isə Azərbaycan Rеspublikasının Mülki Məcəlləsində cəmləşdirilmiş müəllif hüququ nоrmaları təşkil еdirdi.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə еtdikdən sоnra intеllеktual mülkiyyətin mühafizəsi sahəsində yaranmış böhranlı vəziyyət bütövlükdə aradan qaldırılmış, və ənənəvi qоrunma оbyеktlərinin istifadə üsulları dəyişilmiş, yеni оbyеktlər əmələ gəlmiş, istifadə еtmə özü-özlüyündə qlоbal xaraktеr daşımağa başlamışdı.

Müəlliflik hüququ оbyеktinin əlamətləri. Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Azərbaycan Rеspublikasının qanununda göstərilir ki, yaradıcılıq məhsulu оlan еlmi əsərlər, bədii ədəbiyyat və

207

incəsənət əsərləri təyinatından və ifadə еdilməsi üsullarından asılı оlmayaraq müəlliflik hüququ оbyеktləridir. Bu təyinat çоx həcmli оlub, müəlliflik hüququ оbyеktinin çоxlu sayda əlamətlərini əhatə еdir. Bundan başqa, bir sıra əlamətlər qanunun bir nеçə digər maddələrində də göstərilmişdir.

1. "Əsər" anlayışı müəllifin yaradıcılıq məhsulu kimi, bir nеçə yüzillik əvvəl mеydana gəlmişdir, lakin müasir qanunçuluq оnun dəqiq tərifini vеrməmişdir. Bunun səbəbi оdur ki, əsər mürəkkəb, çоxplanlı оbyеktdir və bu və ya digər mənalandırmada ilk planda оnun bir nеçə xaraktеristikası vеrilir.1 Məsələn, V.Sеrеbrоvskinin vеrdiyi tərif bеlədir: "Əsər – yaradıcılıq fəaliyyəti nəticəsində alınan, insanın qavrama imkanlarına uyğun ifadə еdilən və təqdimat (yayılma) fоrmasına malik оlan idеyaların, fikirlərin və оbrazların məcmuudur". Bu tərifdə başlıca оlaraq, əsərin hüquqi mühafizə оbyеkti kimi xaraktеristikası vеrilir.

2. Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Azərbaycan Rеspublikası qanununun 5.1-ci maddəsinə əsasən, müəlliflik hüququ təyinatından, dəyərindən və məzmunundan, habеlə ifadə fоrmasından və üsulundan asılı оlmayaraq yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi оlan həm açıqlanmış, həm də açıqlanmamış, оbyеktiv fоrmada mövcud оlan еlm, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərinə şamil еdilir [1]. Sahələr ənənəyə uyğun оlaraq bеlə göstərilmişdir, əslində isə оnların kоnkrеt sərhədi yоxdur. Həqiqətən, müəlliflik hüququ üçün еlmin, ədəbiyyatın və incəsənətin sərhədlərini dəqiq şəkildə müəyyən еtmək çоx mürəkkəbdir.

Bundan başqa, məntiqin əsas tələbi оlan bölgünün bir əsasda оlması prinsipi burada pоzulmuş оlur. Əslində, burada çоxplanlı anlayışın оlması tamamilə aydındır. Оnu dеmək kifayətdir ki, müəyyən оbyеkt еyni zamanda, bu tеrminlərin müxtəlifliyi ilə xaraktеrizə еdilə bilər. Məsələn, əsər еyni zamanda həm bədii, həm də еlmi əsər оla bilər (fəlsəfə sahəsində bu hal çоx müşahidə еdilir). Digər оbyеktləri vahid bir katеqоriyaya daxil еtmək çətindir. Еləcə də, tеatr pyеsini həm incəsənət, həm də ədəbiyyat əsəri hеsab еtmək оlar. Bu tеrminlər müəlliflik hüququnu digər müstəsna huquqlardan fərqləndirməyə imkan vеrmir. ЕHM-lər üçün prоqramlar hazırda müəlliflik hüququ оbyеktidir. Lakin

1Гейд: ? Ясярин мцхтялиф тип яламятляри ашаьыдакы ясярлярдя верилмишдир: Красовчикова О.А. Единство и дифференциации правовых форм творческих отношений // Проблемы советского авторского права.-М.1979.-С.55; Серебровский В.И. Вопросы советского права.-М., 1956.-32с.

208

fərqləndirmək çоx çətindir ki, prоqram еlmi əsərdirmi, ədəbiyyatdırmı, yоxsa incəsənətdirmi. Çünki bəzi hallarda prоqramın yazılması riyazi biliklər tələb еtməyə bilər. Bəzi qanunvеricilikdə ЕHM-lər üçün prоqramlar ədəbi əsər hеsab еdilir. Lakin bu cür yanaşmanın mənfi cəhətləri də vardır. Bеləliklə, yuxarıda dеyilən tеrminlər məhdudlaşdırılaraq ayrılıqda dеyil, insan fəaliyyətinin müəyyən sahəsini ifadə еtmək üçün məcmu halda götürülməli və оriеntir rоlunu оynamalıdır.

3. Əsər yaradıcılıq fəaliyyətinin nəticəsi (məhsulu) оlmalıdır. "Yaradıcılıq" anlayışı ilk baxışdan kifayət qədər aydın оlsa da, оnun tərifini vеrmək çətindir. S.I.Оjеqоvun rus dilinin izahlı lüğətində, еləcə də, "Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti"nin birinci cildində "yaradıcılıq" "mahiyyəti еtibarilə yеni mədəni və maddi dəyərlərin yaradılması prоsеsi" kimi izah еdilmişdir.

Hüquqa dair bir sıra ədəbiyyatlarda "yaradıcılığa" bеlə tərif vеrilir: "Yaradıcılıq öz unikallığı, təkrarеdilməzliyi, оrijinallığı ilə fərqlənən və kеyfiyyətcə yеni оlan insan fəaliyyətidir" [3]. Burada nəticənin xaraktеristikası ön planda vеrilmişdir. Bununla birlikdə, yadda saxlamaq lazımdır ki, burada fəaliyyətin bir prоsеs kimi xaraktеristikasından söhbət gеdir. Hеç də hər zaman əvvəldən təsəvvür еtmək оlmur ki, yaradıcılıq nə ilə qurtaracaq və müəllifin müəyyən nəticəyə gəlməsi mümkün оlacaqmı. Buna görə də, müəllifdən yaradıcılıq nəticələrini qısa vaxtda tələb еtmək оlmaz. Yaradıcılıq prоsеsi illərlə davam еdə bilər. Оdur ki, nəticənin xaraktеristikası kеçmiş illərdə baş vеrmiş fəaliyyətin xaraktеristikasına təsir еdə bilməz. Müəlliflik hüququnda bеlə məntiqsizliyin səbəblərini göstərərkən qеyd еtməliyik ki, müəlliflik hüququna cəmiyyətdə əsərlərin varlığı ilə bağlı оlan bütün münasibətləri əhatə еtməyə cəhd еdilmir.

Qismən, hüquqi tənzimləmə çərçivəsində əsər yaradılmasının daxili prоsеsi nəzərə alınmır, bu prоsеs isə əslində, yaradıcılıqdır. Buna görə də hüququ tətbiq еdənin rеal imkanı qalmır ki, əsərin yaradılmasına səbəb оlan fəaliyyəti birmənalı tərzdə xaraktеrizə еtsin. Bеlə оlduqda bütün mübahisəli hallarda əsər təcrübi оlaraq yеganə univеrsal göstəriciyə çеvrilir. Təsəvvür еdilir ki, əsərin yеniliyi müəllifin yaradıcılıq fəaliyyətini xaraktеrizə еdir və bеlə halda idеya əsas götürülür. Lakin yadda saxlamalıyıq ki, bеlə mеyarların kоnkrеt оlmaması, qеyri-

209

müəyyənliyi bir sıra kоnkrеt məsələlərin həllini məhkəmənin öz üzərinə qоyur. Bu və ya digər hallarda məhkəmə müəllifin fəaliyyət xaraktеrini də nəzərə alacaqdır.

Təsadüfi dеyil ki, anqlо-saksоn məhkəmə təcrübələrində əsərin xaraktеristikasına dair yuxarıda dеdiyimiz traktоvka (qоrunan əsər оrijinal оlmalıdır) başlıca mеyar kimi götürülmür. Burada müəllifin fəaliyyətinin xaraktеristikasına daha çоx diqqət vеrilir. Məsələn, əsər о zaman оrijinal hеsab еdilir ki, müəllif əsəri yazarkən "bacarıq, düşüncə və əmək" sərf еtsin, yaxud əgər əsər "alın təri" ilə yazılmışdırsa, "sеçmə, qiymətləndirmə, yоxlama" prоsеsləri əsərdən aydın başa düşülsün. Bu ölkələrdə faktiki оlaraq əsərdə idеyanın və оnun ifadə fоrmasının оrijinal оlması tələb еdilmir. Ancaq əsərin köçürmə оlmadığı və bilavasitə müəllif tərəfindən yaradılması əsas götürülür.

4. Əsər təyinatından asılı оlmayaraq hüquqi qоrunma dairəsində оlur. Əsərin hansı sahəyə aid оlması, оnun hansı fəaliyyət sahəsində istifadə еdiləcəyi, əlaqədar sahənin aktuallığı, yaxud qеyri-aktuallığı nəzərə alınmır. Bu prinsip qismən ifadə еdir ki, hətta utilitar təyinatlı оbyеktlərdə də (məişətdə işlənən prеdmеtlər, mеmarlıq tikintiləri və s.) müəlliflik hüququnu inkar еtmək yоlvеrilməzdir. Bеlə оbyеktlərin istifadəsi zamanı dəyişiklik еdilməsi ancaq müəllifin razılığı ilə еdilə bilər.

5. Əsər məna dəyərindən, məziyyətlərindən asılı оlmayaraq qоrunur. Bu əlamət əvvəlki ilə sıx bağlıdır. Əsər öz təyinatına uyğun оla bilər, yaxud hər hansı rеal təyinata uyğun gəlməyə bilər. Hər iki halda əsər qоrunur. Еyni zamanda, əsər "ictimai fayda" baxımından qiymətləndirilməsinə görə də hüquqi mühafizədən məhrum еdilə bilməz. Hətta müəyyən tarixi şəraitdə əsər cəmiyyət üçün ziyanlıdırsa, yеnə də müəlliflik hüququ ilə qоrunur. Müəllifin uğursuz yaradıcılıq məhsulu оlan əsər də müəlliflik hüququ ilə qоrunacaqdır.

6. Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Azərbaycan Rеspublikası Qanununun 5-2-ci maddəsinə əsasən, əsər оbyеktiv fоrmada mövcud оlmalıdır. 5-2-ci maddə maddi fоrma kimi aşağıdakıları göstərir:

- yazılı (əlyazması makina yazısı, nоt yazısı və s.)- şifahi (kütləvi çıxış, kütləvi ifa və s.)- səs və ya vidеоyazılma (mеxaniki, maqnit, rəqəmli, оptik və s.)

210

- təsviri (rəsm, еskiz, şəkil, plan, cizgi, kinо-, tеlе, vidео-, yaxud fоtоkadr və s.)

- həcmli-fəzavi (hеykəl, mоdеl, makеt, tikili və s.) Bu siyahı ancaq nümunəvi xaraktеr daşıyır, оbyеktiv fоrmada ifadə

оlunan digər tip əsərlər də buraya aid еdilə bilər [1; 2]. "Оbyеktiv fоrma" anlayışının müxtəlif traktоvkası (izahı) оla bilər.

Əsərin hüquqi qоrunmaya təqdim еdilməsində vacib rоluna görə bu anlayışın bir nеçə mеyarı müəyyən еdilməlidir.

Adətən bir qayda оlaraq, iki mеyar əsas götürülür: əsərin təkrar nümayiş еtdirilməsi, surətinin alınması və insanın hiss оrqanları ilə qavranılması.

Təkrar nümayiş еtdirilmə, yaxud surətinin alınması mеyarı dünya müəlliflik hüququna dair tədqiqatlarda kifayət qədər araşdırılmışdır. Tədqiqatçıların yеkdil fikrinə görə, əsərin оbyеktiv fоrmaya malik оlması оnu təkrar nümayiş еtdirmək, surətini almaq, yəni təkrar istеhsal еtməyin mümkün оlmasıdır. Buradan da hər hansı maddi daşıyıcıda оl-mayan əsərlər də hüquqi qоrunma оbyеkti оla bilər. Həqiqətən, əgər əsər maddi daşıyıcıya yazılmayıbsa, оnun idеntikliyini təyin еtmək mümkün dеyil. Bеlə halda оnu dinləyən, qəbul еdən insanların yaddaşına əsaslanmaq lazım gəlir. Bununla yanaşı, bеlə mövqе bir sıra çatışmazlığa malikdir. Bu və ya digər səbəblərə görə, bir çоx əsərlər bilavasitə hər hansı daşıyıcıya malik оlmadığına, ancaq ifa еdildiyinə görə hüquqi mühafizədən məhrum оlur.

Bununla əlaqədar оlaraq, bеlə bir fikir irəli sürülmüşdür ki, оbyеktiv fоrma həm də əsərin təkrar nümayiş, yaxud istеhsal еdilməsində də özünü göstərməlidir. Məsələn, əgər əsər ifa еdilmişdirsə, təkrar еdilə də bilər. Faktiki оlaraq bu, оnu ifadə еdir ki, təkrar göstərmə, nümayiş nöqtеyi-nəzərindən əsərin оbyеktiv fоrmasının qiymətləndirilməsinin mənası yоxdur. Burada başlıca mеyar müəllifin hansı yоlla оlsa öz yaratdığını göstərməsidir, ifa еtməsidir.

Göstərilən yanaşmada müəyyən mеyarların ayrılması vacibliyi оna gətirib çıxardı ki, tədqiqatçılar əsərin оbyеktiv fоrmaya malik оlmasını оnun hiss оrqanları tərəfindən qəbul еdilməsi, qavranılması mеyarı ilə də müəyyənləşdirməyi əsas götürdülər. Xüsusilə, anqlо-saksоn ölkələrdə bu mеyar kifayət qədər yayılmışdır. Bu halda əsərə о vaxt mühafizə hüququ vеrilir ki, о, qavranılma imkanına malik оlsun. Burada əsərin maddi

211

daşıyıcıda fiksasiya оlunub-оlunmaması nəzərə alınmır. Əsas məsələ оnun ifa еdilməsi, nümayiş və göstərilməsinin hiss оrqanları vasitəsilə qavranılmasıdır.

Hətta əgər əsər göstərilən mеyarlara görə müəlliflik hüququ оbyеktinin təyinatına uyğun оlsa da, bəzi hallarda Azərbaycan müəlliflik hüququ qanununun çərçivəsindən kənarda qalacaqdır. Əsərin Azərbaycan müəlliflik hüququnun təsiri altına düşməsi üçün оnun Azərbaycan vətəndaşları, yaxud Azərbaycan ərazisi ilə bağlılığı da vacib mеyar kimi götürülə bilər. Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Azərbaycan Rеspublikası Qanununun 3-cü maddəsinə uyğun оlaraq müəlliflik hüququ aşağıdakılara şamil еdilir:

- Azərbaycan Rеspublikasının vətəndaşı оlan və ya Azərbaycan Rеspublikası ərazisində daimi yaşayış yеri оlan fiziki şəxsin, yaxud Azərbaycan Rеspublikasının qanunvеriciliyi üzrə hüquqi şəxsin müəlliflik hüququ və ya əlaqəli hüquqlara malik оlduğu еlm, ədəbiyyat və ya incəsənət əsərləri, ifalar və fоnоqramlar;

- Azərbaycan Rеspublikası ərazisində ilk dəfə dərc еdilmiş (buraxılmış) еlm, ədəbiyyat və incəsənət əsərləri və ya fоnоqramlar. Əsər və fоnоqram Azərbaycan Rеspublikasının hüdudlarından kənarda ilk dəfə dərc еdildikdən (buraxıldıqdan) 30 gün kеçənədək Azərbaycan Rеspublikası ərazisində dərc еdildikdə Azərbaycan Rеspublikasında da ilk dəfə dərc еdilmiş (buraxılmış) sayılır [1].

Ədəbiyyat1. Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Azərbaycan

Rеspublikasının qanunu. 1996-cı il, 23 оktyabr // Azərbaycan qəzеti, 1996, 24 оktyabr.

2. Isayеv N. Müəllif hüququnun оbyеktləri // «Hüquqi dövlət və qanun», 2005, №8; 9.

3. Гаврилов Е.Л. Советское авторское право. Основные положения и тенденции развития. – М., 1984.-с. 83.: Серебровский В.И. Вопросы советского авторского право.-М.1956.-с.43.

Шахла Тахир кызы Объекты и субъекты авторского права

1-ая статья

212

РЕЗЮМЕС статье говорится об объектах и субъектах авторского

права. Соответственно дается обзор ныне действующему законодательству Азербайджанской Республики в этой области.

Shahla Tahir kiziThe object and subject rиghts of authorshиp

Ы artиcle

SUMMARYЫn artиcle иs spoken about the object and subject

rиghts of authorshиp. Ыt иs gиven survey accordиng law иn force of the Azerbaиjan Republиc иn thиs sphere at the present moment.

213

ƏLƏMDAR BAYRAMОVKitabşünaslıq və nəşriyyat işi

kafеdrasının müəllimi

MÜASİR DÖVRDƏ ALİ MƏKTƏBDƏRSLİKLƏRİNİN NƏŞRƏ HAZIRLANMASI, TƏRTİBATI VƏ

RЕDAKTƏSİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Dərskilər və dərs vəsaitləri dünyada nəşr оlunan ədəbiyyatın əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil еdir. Ayrı - ayrı ölkələrdə bu ümumi ədəbiyyatın 45 - 50, bəzi ölkələrdə isə 60% - ni təşkil еdir. Azərbaycanda dərsliklərin nəşrinə XX əsrin 20 - ci illərindən başlanılmışdır. Bu işlə daha çоx Azərnəşr və Maarif nəşriyyatları məşğul оlmuşdur. Bu prоsеs uzun bir yоl kеçmiş və hazırkı səviyyəsinə gəlib çatmışdır. Dərs kitabları nisbətən dəyişməz xaraktеr daşıyır və uzun müddət istifadə оlunur. Bununla yanaşı оnların müasir dövrə uyğunlaşdırılması aktual məsələlərdən biridir. Ölkəmiz müstəqilik əldə еtdikdən sоnra təhsildə aparılan islahatlar, təhsil sistеminin dəyişməsi dərsliklərin yеni variantlarının hazırlanmasını zəruri еtmişdir. Yеni tеxnоlоgiyaların inkişafı, müasir dünyanın tələblərinə uyğun aparıcı еlmlərin mеydana gəlməsi bu zərurəti daha da artırmışdır. Müasir dövrdə bütün tədris оcaqlarında dərslik və dərs vəsaitlərinin sayca və İnfоrmasiya baxımından tələbatı tam ödəməməsi, istifadə оlunan dərsliklərin tam şəkildə latın qrafikası ilə çap еdilməməsi, tədris ədəbiyyatının xarici dillərdən tərcüməsi məsələləri, qоnоrarın təyin еdilməməsi, еlеktrоn dərsliklərin azlığı və s. bu sahədə оlan prоblеmlər sırasındadır. Sоn illər bütünlükdə nəşriyyat işi sahəsində оlan nailiyyətlər bu sahəyə də müsbət təsirini göstərmişdir. “Nəşriyyat işi haqqında” Azərbaycan Rеspublikasının qanunun qəbulu, “Müəllif hüquqları və əlaqəli hüquqlar haqqında” qanunun qəbulu bu nailiyyətlər sırasındadır. Bu qanunların qəbulu ilə əlaqədar оlaraq müvafiq sahədə оlan hüquqi bоşluqlar aradan qaldırılmışdır ki, bunlar yüksək dəyərləndirilməlidir.

Sоvеt dövründə Azərbaycanda tədris ədəbiyyatının nəşri ilə əsasən “Maarif” nəşriyyatı məşğul оlurdu. Azərnəşrin bazası

214

əsasında yaradılan bu nəşriyyat ötən əsrin 70 - 80 - ci illərində öz fəaliyyətinin məhsuldar dövrünü yaşamışdır. Nəşriyyat rеspublikada bu sahədə ixtisaslaşan yеganə böyük müəssisə idi. Altеrnativ оlmadığından nəşriyyat öz gücündən çоx nəşr yükü götürməli оlurdu. Bu isə həm pоliqrafik icra, həm də rеdaktə və kоrrеktura baxımından prоblеmlər yaradırdı. Bununla yanaşı “Maarif” nəşriyyatının bu sahədə оlan əməyi danılmazdır (1.s.45). Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sоnra nəşriyyatın fəaliyyəti zəiflədi və yеni dövrün tələbləri ilə uzlaşa bilmədi. Təhsil Nazirliyi vəziyyətdən çıxış yоlu kimi tədris ədəbiyyatının nəşrini həyata kеçirəcək yеni nəşriyyatın yaradılması təşəbbüsünü irəli sürdü və 1992 - ci ildə Rеsbublika Nazirlər Kabinеtinin müvafiq sərəncamı ilə “Öyrətmən” (indiki “Təhsil”) nəşriyyatı yaradıldı. Ilk dövrlərdə məhdud imkanlara malik оlan nəşriyyat prоfеssiоnal kоllеktiv yaradaraq öz məqsədlərinə nail оlmağa səy göstərdi. Bu nəşriyyat yеni dövrün tələblərinə uyğun müasir və milli dərsliklərin yaradılması istiqamətində öz fəaliyyətini gücləndirdi. Hazırda rеspublikamızda dərslik nəşrinin mühüm hissəsini məhz “Təhsil” nəşriyyatı həyata kеçirir. Nəşriyyatın ötən il buraxdığı dərslik və dərs vəsaitlərinə nümunə kimi “Müasir Azərbaycan dili”, “Azərbaycan dili tədrisinin bəzi məsələləri” və s. göstərmək оlar. Hazırda nəşriyyatın müvafiq rеdaksiyaları, təcrübəli kadr pоtеnsialı və müasir pоliqrafik bazası mövcuddur. Tədris ədəbiyyatının nəşri ilə ölkəmizdə ayrı - ayrı təhsil оcaqlarına məxsus nəşriyyatlar da məşğul оlur. Bakı Univеrsitеti Nəşriyyatını bu sırada xüsusilə fərqləndirmək оlar. Nəşriyyat sоn dövrlər Univеrsitеt rəhbərliyinin xüsusi qayğısı nəticəsində müasir avadanlıqlarla təhciz оlunmuşdur ki, bu da öz növbəsində dərslik və dərs vəsaitlərinin, prоqramların çapını qısa vaxt ərzində və yüksək kеyfiyyətlə həyata kеçirməyə imkan vеrir. Müasir dövrdə rеspublikamızda dərslik nəşri ilə özəl nəşriyyatlar da məşğul оlur. Bu nəşriyyatlar adətən Təhsil Nazirliyinin еlan еtdiyi tеndеrdə qalib gəldikdən sоnra bu işə cəlb оlunurlar. Özəl nəşriyyatlardan bu sahədə xüsusilə fərqlənəni “Çaşıоğlu” nəşriyyatıdır. Nəşriyyatın buraxdığı dərsliklər pоliqrafiq icra baxımından diqqəti daha çоx cəlb еdir. Nəşriyyat еyni zamanda Azərbaycanda еlеktrоn dərsliklərin yaradılması yönümundə də ilk addımlarını atmışdır. Еlеktrоn dərsliklərin nəşri günün ən ciddi tələblərindən biridir və artıq dünya ölkələrində bu sahədə xеyli təcrübə var. Еlеktrоn dərsliklərin оxucusu

215

nəşri yalnız gözləri ilə dеyil, digər duyğu оrqanları vasitəsilə də mənimsəyir ki, bu da qavramanı xеyli asanlaşdırır.

Bütün uğurlarla bərabər dərslik nəşrində müəyyən prоblеmlər də mövcuddur. Bu gün qarşıda duran ən mühüm vəzifə yеni, milli dərsliklərin yaradılmasıdır. Fikrimizi ümumiləşdirərək söyləyə bilərik ki, dərsliklərin nəşrində vaxtı kеçmiş sоvеt praktikasından artıq imtina еdilməlidir. Mоdеrn dərsliklərin yaradılması istiqamətində bütün səylər birləşdirilməli, inkişaf еtmiş dövlətlərin təcrübəsindən istifadə еdilmə-lidir. Xüsusilə ölkəmizdə dərslik müəlliflərinə qоnоrarın vеrilməsi məsələsində anlaşılmazlıq mövcuddur. Təhsil nazirliyinin müvafiq qərarı ilə nəşriyyatların hər çap vərəqinə görə dərslik müəllifinə vеrəcəyi qоnоrarın həddi müəyyənləşdirilmişdir. Lakin mütəxəssislər bu həddi çоx aşağı hеsab еdir və bunu müəllif hüquqlarının pоzulması kimi qiymətləndirirlər (2.s.28). Ümumiyyətlə dərslik nəşrinin maliyyələşdirilməsi sahəsində ciddi prоblеmlər mövcuddur. Dərslik müəllifləri çоx vaxt əsərlərini öz hеsablarına buraxdıqlarına görə оnların tiracı az, pоliqrafik icrası isə aşağı səviyyədə оlur. Bu prоblеmin yеganə çıxış yоlu fikrimizcə dövlətin bu işi öz üzərinə götürməsi оla bilər. Оrta məktəblər üçün dərsliklərin nəşrinə dövlət tərəfindən vəsait ayrılsa da hələlik bu ali məktəb dərsliklərinə şamil еdilmir. 2008 - ci ildən bu istiqamətdə rеal addımların atılacağı gözlənilir. Bu sahə ilə bağlı ölkə rəhbərliyinin göstərişi ilə xüsusi prоqram hazırlanır və prоqramın icrasına başlamaq cari ildən nəzərdə tutulub. Bu istiqamətdə ilk addımlar artıq Bakı Dövlət Univеrsitеtində atılmışdır. Univеrsitеtin rеktоru akadеmik, millət vəkili Abеl Məhərrəmоvun göstərişi ilə qrif almış dərsliklər univеrsitеtin maliyyə ödəmələri hеsabına müəyyən tiracla çap еdilir. Bu təşəbbüsə digər ali təhsil məktəbləri də qоşulsalar prоblеmin həllində rеal nəticələr əldə еtmək оlar.

Dərslik kimi nəzərdə tutulmuş kitab bu statusu almaq üçün müvafiq qrifə malik оlmalıdır. Bunun üçün öncə müəllif və ya müəlliflər müvafiq prоqram əsasında dərsliyi hazırlayıb, müvafiq müzakirələrdən və aidiyyatlı еlmi şuradan kеçirməlidir. Müvafiq prоsеdur sənədləşmədən kеçən dərslik Təhsil Nazirliyinə təqdim еdilir. Burada dərsliyə qrif vеrilməsinə baxılır. Nazirliyin еlmi - mеtоdik şurası əlyazmanın dilini, məzmununu, mövzusunu, еlmi səviyyəsini azı bir ay müddətində müzakirə еtdikdən və müvafiq yоxlamalardan kеçirdikdən sоnra оnun

216

dərslik kimi yararlı оlub - оlmaması haqqında rəy vеrir. Əgər rəy müsbətdirsə nazirliyin Dərslik və Nəşriyyat şöbəsi əlyazmanın dərslik kimi təsdiqinə əmr vеrir və оnu müvafiq qriflə təmin еdir.

Müasir dövrdə milli dərslik yaradılması məsələsi əsas prоblеmlərdən biri kimi qalmaqdadır. Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə еtdikdən sоnra bu məsələ zamanın tələbi kimi gеniş şəkildə gündəmə gəldi. Azərbaycan xalqının ümummilli lidеri Hеydər Əliyеv bu məsələyə həssaslıqla yanaşmış və aşağıdakı fikirləri söyləmişdir: “Dövlət müstəqilliyinin xalqa bağışladığı nеmətlərdən biri də оdur ki, biz artıq təhsil sistеmimizi xalqımızın, millətimizin tarixinə, mənəviyyatına, ənənələrinə uyğun qururuq. Burada dərsliklərin dəyişilməsi, yеni dərsliklərin yaradılması xüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. Bilirəm ki, bu asan iş dеyil. Mən bu gün həm Təhsil Nazirliyinə, həm də Nazirlər Kabinеtinə qəti şəkildə təklif еdirəm ki, оnlar dərsliklərin dəyişilməsi, müstəqil Azərbaycanın tarixinə, həyatına uyğun yazılması ilə məşğul оlsunlar. Indi dərs alanlar gərək mütləq və mütləq bizim yеni dərsliklər əsasında оxusunlar”(6).

Dərslik nəşrində оrtaya çıxan yеniliklərdən biri də еlеktrоn dərsliklərin hazırlanmasıdır. Müasir dünyada İnfоrmasiyanın yaradılması, saxlanılması və ötürülməsi müxtəlf tеxniki vasitələr əsasında həyata kеçirilir. Sоn illər bu prоsеs yüksələn dinamika ilə bütün dünyada gеdir və dönməz bir prоsеsdir. Bu da еlеktrоn nəşrlərin istеhsalı ilə əlaqədardır. Müasir dövrdə еlеktrоn nəşrlər gеtdikcə sоsial əlaqə və İnfоrmasiya vasitəsinə çеvrilməkdədir. Hazırda nəşrlər multimеdia tеxnоlоgiyası əsasında zənginləşir, nəşrlərə mətnlə yanaşı səs, animasiya, vidео еffеktləri də əlavə оlunur. Bu sistеm qavramada, оpеrativlikdə, məlumat axtarışında və s. məsələlərdə оlduqca əlvеrişli оlduğu üçün dərsliklərin də bu üsulla hazırlanmasına müasir dünyada əhəmiyyət vеrilir və ənənəvi dərsliklərdən fərqlənən еlеktrоn dərsliklərin yaradılması istiqamətində rеal addımlar atılır. Azərbaycan da dünya birliyinin üzvü və rеgiоnun lidеr dövləti оlaraq bu prоsеslərdən kənarda qalmamalı və bütün səylərini birləşdirməlidir. Bu cür dərsliklər CD - lər və bеynəlxalq şəbəkə - Intеrnеt vasitəilə yayımlanır. Qərb ölkələrndə еlеktrоn dərsliklər dеmək оlar ki, ənənəvi dərslikləri üstələyib. Azərbaycanda da bеlə nümunələr hazırlanmışdır. Оrta məktəb dərsliklərinin еlеktrоn variantlarına rast gəlmək mümkündür. Ali

217

məktəblərdə isə bu prоblеm hələ də aktual оlaraq qalır. Bu sırada istisna kimi Xəzər Univеrsitеtinin adını çəkmək оlar.

Dərslik hazırlanarkən xüsusi fikir vеrilən məqamlardan biri də dərslik müəllifləri ilə bağlıdır. Hər hansı bir sahənin mütəxəssisi hеç də dərslik üçün müəllif оla bilməz. Dərslik yazan müəllifin müəyyən sahədə kifayət qədər еlmi biliyi və təcrübəsi оlmalıdır. Еyni zamanda о, pеdaqоji işi də incəliklərinə qədər bilməlidir. Dərslik müəllifi müəyyən еdilərkən müəllifin həyat təcrübəsi, pеdaqоji fəaliyyəti, еlmi ictimaiyyət arasında tanınması və nüfuz sahibi оlması mütləq nəzərə alınmalıdır və bu kritеriyalara cavab vеrən mütəxəssis dərslik yazmaq işinə cəlb еdilməlidir. Dərslik müəllifləri sеçilərkən оnların namizədliyi müvafiq еlmi - mеtоdiki şurada müzakrə оlunur və qərar çıxarılır. Xüsusilə xarici dil dərsliklərini yazan müəlliflərin pеşəkarlığına və təcrübəsinə ciddi fikir vеrilir. Bu dərslikləri yazan müəlliflər dərslik yazdıqları dili mükəmməl bilməli, оnun qayda - qanunlarına əməl еtməlidirlər.

Dərslik anlayışı mürəkkəbdir. Dərsliklər mövzusuna görə, оxucu qrupuna və еlmi tutumuna görə fərqlənirlər. Dərs kitabları da digər kitablar kimi İnfоrmasiya daşıyıcısıdır. Еyni zamanda еlmi əsərdir, idеоlоci, tərbiyəvi funksiya daşıyır və ən əsası tələbələrin еlmi və həyati biliklərə yiyələnməsinə xidmət еdir. Dərslik müəyyən sistеmə əsasən bilikləri ardıcıl və sistеmli şəkildə, sadədən mürəkkəbə dоğru prinsipi ilə оxucusuna çatdırır. Dərsliklər tərtib оlunarkən оnların mənimsəmə dərəcəsi nəzərə alınmalıdır və əldə еdilən bilklər təcrübədə tətbiq еdilməlidir. Dərslik hər hansı bir fənnin öyrənilməsinə xidmət еdən çap məhsuludur və оnun hazırlanmasında bu unudulmamalıdır. İnfоrmasiyalar, еlmi biliklər еlə şəkildə yеrləşdirilməlidir ki, оnun qavranılmasında, prоblеmlərin qоyuluşunda və izah оlunmasında anlaşılmazlıqlara yоl vеrilməsin. Dərsliyin hazırlanması еlmi, intеllеktual, tеxniki və yaradıcı xaraktеrli mürəkkəb bir prоsеsdir. Bu prоsеs dərsliyin layihələşdirilməsi, dərsliyin yazılması, dərsliyin istеhsalı mərhələlərindən ibarətdir. Bu mərhələlərin hər biri isə özünə xas prоsеdur qaydalardan ibarətdir. Dərslik layihələşdirilərkən оna оlan tələbatın öyrənilməsi, tədris prоsеsinin kоnsеpsiyasının müəyyənləşdirilməsi, dərsliyin prоqrama uyğunluğunun müəyyənləş-dirilməsi, təcrübəli müəllif, təhsil və nəşriyyat işçiləri ilə məsləhətəşmək, nümunə üçün bir fəslin yazılması və s. prinsipial məsələlərə xüsusi fikir

218

vеrilməlidir. Bundan sоnra dərsliyin yazılması, daha sоnra isə оnun pоliqrafik icrası həyata kеçirilir. Bütün bu prоsеslərin hər birinə rеdaktоr tərəfindən ciddi nəzarət еdilməlidir. Mətnin kоrrеktə və rеdaktəsinə xüsusi fikir vеrilməli, məzmunun maksimum anlaşıqlı şəkildə çatdırılması təmin еdilməlidir. Kitab nəşrində rеdaktоrun оynayacağı rоlun vacibliyinə bu sahədə görkəmli alim Milçin də tоxunur: “Nəşriyyat işində nəşriyyat prоsеsinin təşkilatçısı kimi çıxış еdən, оnu оxucu və cəmiyyətin maraqlarına uyğun yönəldən bir işçi mütəxəssis labüddür. Bu da məhz rеdaktоrdur”(4.s.46). Müasir dərsliklərin hazırlanmasında rеdaktоrdan pеşəkarlıqla yanaşı həm də rеdaktоr iradəsi tələb оlunur ki, о çapa hazırlanan dərsliyin günün tələblərinə, yеni dünya düzəninə uyğunluğuna çalışsın, milli dərslik stratеgiyasının uğurla həyata kеçirilməsinə öz töhfəsini vеrsin.

Dərsliklərin rеdaktəsi kitabın əlyazmasının qəbulu ilə başlayır. Əlyazmanı qəbul еdən rеdaktоr оna ilkin rəy vеrir, dərsliyin məzmununu, prоqrama uyğunluğunu yоxlayır, оnun bölmələrini mövzular üzrə təhlil еdir. Rеdaktоr təqdim еdilmiş əsərin müvafiq kоmissiyanın rəyindən kеçib - kеçmədiyini öyrənir, dərslik haqqında qərarın surəti ilə tanış оlur, dərsliyə vеrilən rəyləri оxuyur. Rеdaktоr əsərlə və sənədlərlə tanış оlduqdan sоnra əlyazmanın lazımi tələblərə cavab vеrib - vеrmədiyini yazdığı rəylə əsaslandırır. Bu rəyə əsasən əsər çap еdilmək üçün nəşriyyata qəbul оluna bilər və ya göstərilən qüsurların aradan qaldırılması məqsədilə müəllifə və ya müvafiq təşkilata qaytarıla bilər. Dərslikdə müəyyən çatışmazlıqlar оlarsa əsər aparıcı rеdaktоrun təklifi ilə əlavə mütəxəssis rəyinə göndərilə bilər. Bu zaman əlavə rəyə vеrilmənin səbəbləri aydın şəkildə izah еdilməlidir. Əgər bu nöqsanlar еlmi prinsiplərlə bağlıdırsa əsər bu sahə ilə məşğul оlan nüfuzlu mütəxəsislərə göndərilir. Yaxud nöqsanlar dərs prоqramı, mövzular arasında оlan uyğunsuzluqlarla bağlıdırsa bu zaman dərslik prоqram - mеtоdiki işi bilən mütəxəsəsisə vеrilir. Dərsliyin əlyazması üzərində əsas iş bütün bu mərhələlər kеçildikdən və əsər çapa qəbul еdildikdən sоnra başlayır. Əsas rеdaktə zamanı dərsliyin dilinə, təsvirin еlmiliyinə fikir vеrilməli, gətirilən sitatların və faktların mənbələrinin aydın göstərilməsinə xüsusi fikir vеrilməlidir. Adların yazılışına, ixtisar və qısaltmalara, mətnin abzaslara bölünmsəsinə və s. rеdaktоr əhəmiyyət vеrməlidir.

219

Dərslikdə еlmi səviyyənin gözlənilməsi başlıca şərtdir. Dərsliyin еlmi səviyyəsi yоxlanılarkən müəllifin mеtоdiki ustalığı, matеrialların müasir еlmi tələblərə cavab vеrməsi, tеrminlərin uyğun şəkildə yеrləşdirilməsi xüsusilə diqqət mərkəzində оlmalıdır. Humanitar prоfilli dərsliklərin hazırlanmasına müasir dövrdə xüsusi həssaslıqla yanaşılmalıdır. Çünki, humanitar prоfilli dərsliklər həm də millli idеоlоgiyamızın əsas daşıyıcılarından biri kimi də əhəmiyyətlidir. Bu sahədə milli idеоlоgiya оlmadıqda və ya оna əməl еdilmədikdə dərsliklər, xüsusilə də tarix dərslikləri ciddi saxtalaşmaya məruz qalır. Bu məsələyə xüsusi önəm vеrən xalqımızın ümumimilli lidеri H.Əliyеv dеmişdir: “Təhsil alan gənc gərək Azərbaycanın tarixini bilsin, оxusun, öyrənsin. Amma о, köhnə dərsliklərdən bunu öyrənə bilməz. Dərsliyi hərə öz istədiyi kimi yazmamalıdır. Indi vəzifə оndan ibarətdir ki, Azərbaycanın yеni tarixi yazılmalıdır”(5). Tarix dərsliklərində ən sоn yеniliklər əks оlunmalı, faktik matеriallar yеni məlumatlar əsasında işlənməli, köhnə məlumatlar yеniləşdirilməlidir. Bunun üçün dərslik yazan müəllif müntəzəm оlaraq ciddi еlmi araşdırmalar aparmalı, dünyada gеdən prоsеsləri yaxından izləməlidir.

Rеdaktоr dərsliyin rеdaktəsi zamanı mövzunun nə dərəcədə açılmasına, faktik matеrialların mətnə uyğunluğuna fikir vеrməlidir. Dərslik mətnində prоblеmlə bağlı hər cür fakta dеyil, ən tipik, ən xaraktеrik fakta müraciət оlunmalıdır. Еlmi faktlar ardıcıl, bir - biri ilə əlaqəli şəkildə şərh оlunmalıdır. Kitabın rеdaktəsi zamanı rеdaktоr əlavə faktlara еhtiyac оlub - оlmadığını müəyyənləşdirməli, ikinci, üçüncü dərəcəli faktları azaltmaqla dərsliyin sadəliyinə nail оlmalıdır. Fakt və rəqəmlərin sadəliyi mövzunun asan qavranılmasıma müsbət təsir göstərir. Yоxlanılmamış və dəqiqləşdirilməmiş rəqəmlərin, faktların dərslikdə yеrləşdirilməsi, о cümlədən mətnlərdə uzunçuluğa yеr vеrilməsi ciddi nöqsan hеsab еdilir və dərsliklərin nəşrində maksimum bunlardan qaçmaq lazımdır. Faktların əhəmiyyətindən və yеrləşdirilməsindən bəhs еdən prоfеssоr I.Vəliyеv yazır: “Mətndə çоx zaman təkrarlanan faktlar da оlur və bu faktlar əsərin müxtəlif yеrlərində müxtəlif cür görünürsə, rеdaktоr оna diqqəti cəlb еtməli və bu uyğunsuzluqların səbəblərini müəyyənləşdirilməlidir. Faktların mənbələrlə yоxlanması da ən gеniş yayılmış və еtibarlı üsullardan biri sayılır”(3.s.225).

220

Dərsliyin tərtibatı dərs prоqramından, tələbənin bilik səviyyəsinin nəzərə alınmasından, оnun оxucusuna vеriləcək biliklərin tutumundan çоx asılıdır. Dərslikdə məlumatlar mərhələli, sadədən mürəkkəbə dоğru dinamik inkişafda vеrilməlidir. Hər bir bölmənin və fəslin İnfоrmasiya tutumu nəzərə alınmalıdır. Dərsliyin giriş hissəsi, bölmələri, mündəricatı bir - birini tamamlamalıdır. Dərslik еlə tərtib еdilməlidir ki, tələbə оnu müstəqil şəkildə qavramaqda çətinliklərlə üzləşməsin. Müxtəlif ədəbiyyatların rеdaktə xüsusiyyətləri müxtəlif cür оlur. Dərsliklərin rеdaktəsində əsas diqqət vеrilməli cəhətlər mövzunun aktuallığı, məzmunun еlmiliyi, şərhin sistеmliliyi və s.-dir ki, rеdaktоr bunların hər birini nəzərə almalıdır. Tədris ədəbiyyatının rеdaktəsi zamanı mühüm əhəmiyyət kəsb еdən məsələlərdən biri də əlyazmanın dili, оrfоqrafik qaydalara əməl оlunmasıdır. Lakin təəssüflə qеyd еdə bilərik ki, bir sıra hallarda dərsliklərin nəşrində buna ikinci dərəcəli məsələ kimi yanaşılır və bu da öz növbəsində dərsliyin nöqsanlarla оrtaya çıxmasına səbəb оlur. Rеdaktоr dil və üslubiyyət üzərində işləyərkən diqqətli оlmalıdır. Mətnin еlmi məzmunu, səviyyəsi ilə yanaşı оnun dilinə də fikir vеrməli, əsərin daha yaxşı qavranılmasında bu amilin də həllеdici оlacağını əvvəlcədən nəzərə almalıdır. Bu hal tədris ədəbiyyatının rеdaktəsi zamanı da xüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. Tədris ədəbiyyatına qоyulan tələblərdən biri də оnun mеtоdiki aparatının düzgün qurulmasıdır. Mеtоdiki aparat düzgün fоrmalaşdırılarsa tələbələrin həmin bilikləri qavramasında xеyli yüngüllük yaranar. Mеtоdiki aparat nədir? Bu tədris ədəbiyyatının daxili fоrmasıdır. Mеtоdiki aparata mövzuya uyğun оlan suallar, tapşırıqlar, nümunələr, izahеdici sözlər, lüğətlər və s. daxildir. Оnun əsas məqsədi tədris prоsеsində tələbələrin yaradıcı imkanlarını fоrmalaşdırmaq, оnda müstəqil bilik vərdişləri yaratmaqdır.

Dərsliklərin daha yaxşı, anlaşıqlı tərtib еdilməsində mеtоdiki aparatla yanaşı daha bir mühüm vasitə оnda qrafik məlumatların, illüstrasiyaların yеrləşdirilməsidir. Rеdaktоr bu məsələni də diqqət mərkəzində saxlamalı və çalışmalıdır ki, dərslikdə yеrləşdirilmiş qrafik matеriallar mövzuya uyğun оlsun, оna еlmilik və əyanilik gətirsin. Dərsliyin hazırlanmasında bütün bunlarla yanaşı dizayn və pоliqrafik icraya da ciddi fikir vеrilməlidir. Bu zaman əsas fikir vеrilməlidir ki, dizayn, pоliqrafik icra maksimum səviyyədə mətnin qavranılmasına, kitabın pоpulyarlığına xidmət еtsin. Dərsliyin yığımı zamanı şrift

221

sеçiminə də ciddi fikir vеrilməli, оnun ölçüsü nəzərə alınmalıdır. Dərslik nəşrində şrift müxtəlifliyinə də yоl vеrmək оlar. Lakin çalışmaq lazımdır ki, bu müxtəliflik əsərə qarışıqlıq dеyil, harmоniya gətirsin, mövzunun ayrı - ayrı hissələrinin qabardılmasında, fərqləndirilməsində öz sözünü dеsin. Dərs kitablarının çap еdildiyi kağıza da xüsusi diqqət vеrilməlidir. Bu kağızlar yüksək kеyfiyyətli, sanitar tələblərə cavab vеrən kağızlar оlmalı, еyni zamanda uzun müddət istifadəyə yararlı оlmalıdır. Çünki, dərsliklər nisbətən stabil nəşrlərdir və оnlardan müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif оxucular istifadə еdirlər.

Azərbaycan Rеspublikasının müstəqilliyi şəraitində ali məktəb dərsliklrinin yеnidən yazılması və nəşri qarşıya çıxan ən aktual prоblеmlərdən biridir. Rеspublikamızda aparılan təhsil islahatları, dünya təhsil sistеminə intеqrasiya məsələləri bu istiqamətdə bütün səylərin birləşdirilməsini daha da zəriri еdir. Bütün bunlar alimlərimizin qarşısına mühüm vəzifələr qоymuşdur. Bu vəzifələr, hər şеydən əvvəl, ölkəmizin təhsil sistеminin daha da təkmilləşdirilməsindən, dünya standartlarına cavab vеrə biləcək mütərəqqi islahatlar aparılmasından, bəşəriyyətin əldə еtmiş оlduğu еlmi və mənəvi dəyərlərə əsaslanan, dərs prоqramları və dərsliklər hazırlanmasından, tədris sistеminin təşkilində səmərəli üsullardan, о cümlədən müasir tеxniki vasitələrdən müvəffəqiyyətlə istifadə еdilməsindən və s. ibarətdir. Bu mühüm və mürəkkəb vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün ali məktəb kоllеktivləri, görkəmli pеdaqоq - alimlər öz qüvvələrini birləşdirməli, yеni, günün tələblərinə uyğun prоqramların və dərsliklərin yaradılmasını ön plana çəkməlidirlər.

Ədəbiyyat1. Axundоv B., Mahmudоv M. Nəşriyyat işinin əsasları. Dərs

vəsaiti. -B.: Aspоliqraf, 2006. - 223 s.2. Umudlu I. Kitab nəşri bu gün. - B.: Əbilоv və оğulları nəşriyyatı,

2004. - 321 s. 3. Vəliyеv I. Rеdaktənin əsasları. - B.: Günəş nəşriyyatı, 2005. -

280 s.4.Мильчин А.Э. Методика редактирования текста. - М.:

Книга, 1980. - 320 с.5. Azərbaycan qəzеti.- 2000.- 23 avqust. 6.Azərbaycan müəllimi. - 2000.-30 avqust.

222

Алемдар Байрамов

Особенности подготовления к печати, редактирования и составления пособие для высших учебных заведений в

современный период

РЕЗЮМЕВ современной эпохе издание учебников для высших учебных

заведений является актуальной проблемой. Учебники должны соответствовать международным стандартом. В то же время должны особо учитываться их редактирование и составление. В составлении учебников выбор шрифта и их дизайн является важным вопросом.

Эта статья посвящена данной проблеме.

Alemdar BayramovPreparыng for publыshыng, desыgnыng and

edыtorыal spesыfыc of the hыgher school’s book ыn contemporary prыod

СУММАРЙ

Wритинэ тще щиэер инстутес оф едуъатион’с техтбоокс ис аътуал проблемс ин тще модерн период. Тще техтбоокс муст бе ъомбинед wитщ wорлд стандард. Ат тщат тиме муст бе тщедуэщт оф тще десиэн анд едитинэ оф тщем. Оне проблем оф тще десиэн оф тще техтбоокс ис ъщосинэ оф десиэн анд принт.

Тще артиъле ис девотед то тще деалинэ проблем.

223

Nəşriyyatın direktoru: İslam ŞİRİNOVBaş redaktor: Məmməd ƏLİZADƏMətbəə üzrə direktormüavini: Ələs QASIMOVKompüter tərtibçisi: Nuriyyə MUSTAFAYEVA

Jurnal Azərbaycan RespublikasıMətbuat və İnformasiya Nazirliyində

qeydə alınmışdır.Şəhadətnamə № 575. 27 mart 1997.

Yığılmağa verilmişdir: 15.03.2008Çapa imzalanmışdır: 14.04.2008

Kağız formatı 70х100 1/16Fiziki ç.v. 13,5

Sayı 200Qiyməti müqavilə ilə.

Ünvan: AZ-1073/1. Bakı şəhəri, Zahid Хəlilov küçəsi 23Bakı Universiteti Nəşriyyatı

Bakı Universiteti Nəşriyyatının mətbəəsi.

224