Azərbaycan ərazisində tayfa ittifaqları və qədim dövlətlər

Plan1. Miladdan qabaq III-II minilliklərdə Azərbaycanın etno-siyasi xəritəsi.2. İlk Azərbaycan dövlətləri: Aratta, Lullibium və Kutium dövlətləri.3. Manna və Atropatena quldar dövlətləri və onların ictimai –siyasi qurluşu.4. Qafqaz Albaniyası: sərhədləri, etnik tərkibi və təsərüffatı. Ədəbiyyat.5. Azərbaycan tarixi.7 cild, 1cild. Bakı.1998-ci il, səh.174-4146. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı 1998 –ci il səh.1-117. Azərbaycan tarixi.Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə.Bakı 1994.səh 73- 169.8. Azərbaycan tarixi. S.Əliyarlının redaktorluğu ilə.Bakı 1996.səh 84-109.9. Qaşqay S.Manna çarlığının tarixindən (rus dilində) Bakı 197710. Fazili A.Atropatena e.ə IV-e.VII əsri. Bakı 199211. Məmmədova F.Qafqaz Albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası(e.III əsr-e.VIII əsri) Bakı.Elm.1986

Sinifli cəmiyyətinmeydana gəlməsi.

e.ə.IV minilliyin sonu

III minilliyin əvvəlində

Cənubi Azərbaycanın

cənub-qərbində

İkiçayarasısivilizasiya mərkəzində

Sinifli cəmiyyət bərqarar

olmuşdur.

Qeyri –bərabər inkişaf nəticəsində

Azərbaycan sinifli cəmiyyətə nisbətən gec qədəm

qoymuşdu.

E.ə III minilliyin əvvəlində qədim ikiçayarasında sinifli

cəmiyyətin inkişafı nəticəsində

İlk dövlət qurumları meydana gəldi

E.ə III-II minilliklərdə yaşayırdılar.

Urmiya gölünün qərbində və cənub qərbində Kuti

Cənubdan Lullibi,su, turkki

Arazdan şimalda Naxçıvan və Mil-Qarabağ ərazisində naxç və gərgər tayfaları

e.ə IV minillikdə qədim Azərbaycanda inkişaf tapır.

Maldarlıq

Əkinçilik

Nəticədə meydana gəlir

Əkinçi maldar təsərrüfatı

Sənətkarlıq

Azərbaycan, ümumiyyətlə Ön

Qafqazdan kənarda qalmışdı

Asiyada təsərüffat nailiyyətlərindən

Siyasi hadisələrdən

Etnik yerdəyişmələrdən

Aratta III minilliyin

birinci yarısında Cənubi

Azərbaycanda meydana gəlmiş

ilk dövlət qurumu

Əhalisinin

məşğuliyyəti

Arattanın

coğrafi mövqeyi

Şumer ilə siyasi və iqtisad

i əlaqələri

Onlar sənətkarlığın

müxtəlif sahələri ilə ilə məşğul

idi.

Şumer şəhər dövlətləri ilə

iqtisadi,siyasi və mədəni

əlaqələrə girmişdi.

Ərazisi Urmiya gölünün cənub və cənub-şərqi hissəsini əhatə

edir.

e.ə XXIII əsrdə cənubi Azərbaycanın ərazisində, Urmiya

gölünün cənubunda yaranmış ikinci erkən dövlət qurumu

Dövlətə hökmdar başçılıq

edirdi.Bu dövlətin qüdrəti

Annubanin (e.ə2170-2150) dövründə daha

da artır

Lullubi –dağ sakinləri

maldarlıq ilə yanaşı,

əkinçiliklədə məşğul

olurdular.

Hurrilər lullubilərə “özgə” “yadelli”adlandırırdılar.Hurrilər,

hetlər, Urartu, Aşşur Mesapotomiya ilə əlaqə saxlayırdı

II minillikdə vahid Lullubum dövləti

parçalanır.

Lullubilərdə çox azadlıq mövcud idi

e.ə III minillikdə Urmiya gölünün qərb və cənub-qərbində Kuti(yaxud quti)

dövlət qurumu yaranmışdır.Kutilər ikiçayarasında baş

verən siyasi

hadisələrə müdaxilə edirdilər.

Şumer ikiçayaras

ı ilə müttəfiq

münasibətləri

saxlayır.

Akkad hökmdarl

arının işğalçılıq siyasətinə

qarşı çıxırdılar.

e.ə XXII əsrdə kutilər ikiçayarasında Akkad dövlətini süquta uğradaraq 100 il burada hökmranlıq etdilər.

Kutilərin hakimiyyəti

illərində Mesopatomi

yada

e.ə XXII əsrin

sonlarında

Mesopotomiyada axrıncı Kuti

hökmdarı Tirakana

qarşı

Qiyam baş verdi və

Tirakan əsir düşdü.

Mesopotomiyada Kutilərin

ağalığına son qoyuldu.

b.e.ə III minilliyin

sonunda Kuti dövlət qurumu

süqut etdi.

Mesapotomiyada kutilərin

hakimiyyətinə son qoyulduqdan

sonra

III Ur Şumer sülaləsinin hakimiyyəti

bərqarar oldu.

Kutilərin əzəli torpaqlarının bir

hissəsidə bu sülalənin

hakimiyyəti altına düşdü.

Ur hakimlərindən biri “Kutinin

canişini” və “Su ölkəsinin

hökmdarı”rütbəsini daşıyırdı.

B.e.ə IX əsrdə

Manna ərazisində müstəqil vilayətlər var idi.

Zamua ölkənin əsasını

təşkil edirdi.

Mazamua

Gizlbunda

Buştu

ZikirtuAndia

Mərkəzləşmiş dövlətin paytaxtı İzyrtu

şəhəri idi

Uişdiş

Surikaş

Gilizan

Mannanın xarici siyasəti

İki meyl var idi

Birinci qrup Aşşura meyl edir, onun köməyi ilə Manna torpaqlarının bütövlüyünü qorumaq

İkinci qrup Mərkəzi hakimiyyətə qarşı

çıxıb, Urartuya meyl edir.

Manna hökmdarı İranzu (e.ə

740-719)

Mərkəzləşmiş dövlət

yaratdı

Urartunun işğal

etdiyi torpaqları geri qaytardı

Mərkəzə tabe canişininlik

sistemi yaratdı

Ölkə iqtisadi və siyasi cəhətdən

çiçəkləndi.

Urartu ilə Aşşur

arasında gedən

müharibədən istifadə

edib dövlətin ərazisini

genişləndirdi

Mannanın ərazisi

Şimalda Araz çayına

Şərqdə Xəzər

dənizinə

Cənub-şərqdə Kaspi ölkəsi, Parsua və

Midiya ilə həmsərəhəd idi.

İranzunun vəfatından sonra onun oğulları arasında

hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı

II Sarqon b.e.ə 714 cü ildə Manna, Midiya və Urartuya

böyük yürüş təşkil etdi.

Bu yürüşdə Sarqonun əsas niyyəti

Mannnı Urartu təcavüzündən

xilas etmək

Manna qüdrətli dövlət oldu.

Ulusunu II Sarqonun

şərəfinə yazılı abidə qoyuldu

Ulusunu Assuriya ordusunu

ərzaqla təchiz etdi.

Assuriyanın mövqeyini Mannada

möhkəmləndirmək

Mannada Assuriya xəzinəsinə vaxtlı-

vaxtında xərac göndərilməsini təmin etmək Urartu

məğlubiyyətə uğradı

Mannanın dövlət qurluşu

Manna quldarlıq istehsal formasına əsaslanan dövlət idi.

Ölkənin vilayətlərini idarə edən canişinlər mərkəzi hakimiyyətə tabe idi

Dövləti qədim türk sülaləsi idarə edirdi.

b.e.ə VIII əsrin ikinci yarısında hakimiyyət irsi olaraq atadan oğula keçirdi.

Ağsaqqallar Şurası Hökmdardan asılı idi.

Manna dövlətinin

süqutunun səbəbləri

b.e.ə VII əsrin birinci rübündə Manna və

Urartu arasında kimmer ,skif, sak

tayfaları məskunlaşdı.

Bu Assuriya üçün böyük

təhlükə törətdi

Manna Assuriya ilə

ittifaqı pozaraq tam müstəqil

oldu.Buna cavab olaraq Assuriya Mannaya yürüş təşkil edərək 650-ci ildə

məğlub etdi.

Bu məğlubiyyət ölkədə üsyana

səbəb oldu. Ahşeri öldürüldü.

Hakimiyyətə oğlu Ualli

gəldi.Assuriya ilə ittifaqı bərpa

etdi.

Müttəfiq kimi yeni babil və

Midiyaya qarşı mübarizədə iştirak etdi.

b.e.ə Manna Midiya

tərəfindən işğal edildi.

Nəticədə Manna dövləti süquta uğradı.Bundan

sonra Manna adı tarixdən silindi.

Atropatena dövləti e.ə IV-e VII əsri

Coğrafi mövqeyi

Cənubda Midiya

Şərqdə Xəzər dənizi

Qərbdə Zaqros dağları

Şimal-qərbdə Araz çayı

Azərbaycanın cənubu müvafiq surətdə adlanır.

Atropatena

Aturpatakan

Adorbiqan

Adirbican

Azərbaycan

Antik müəlliflərAdərbayqan əhalisini müxtəlif ad altında yad etmişlər.

Herodot(V əsr)

Kaspi, matien,

mük, mard, mar

Ktesi(V əsr)

Kadusi

Strabon

(e.ə.I – e.I əsr)

Kaspi,kadusi,matian,Mard,

amard,

anariak

Korneli Tasit(I-II əsr)

Midiyalılar

Pulibi (II əsr)

Elimey, anariak,kadusi, satrapey, matian

Atropatena dövlətinin yaranması

B.e.ə. 328 ci ildə

M.İsgəndər Atropatı Midiya satrapı

təyin etdi

Atropat İsgəndərə qarşı qiyam edərək özünü İran və

Midiya padşahı elan etmiş

Bariaksı tutaraq İsgəndərə təhvil

verdi.

İsgəndərin rəğbətini

qazanan Atropat sərkərdə

Perediki ilə qohum olaraq öz mövqeyini

daha da möhkəmlətdi

Bundan əvvəl İsgəndər Əhəməni

sərkərdəsi idi

e.ə. 321 ci ildə Atropatena dövlətinin

əsası qoyuldu.

Atropatenanın

əhalisi

Bu ərazidə yaşayan

tayfalardan biri kadusilər idi.

Onlar döyüşə 20 min piyada,

8 min atlı çıxara

bilirdilər.

Əhalinin bir hissəsini, azərilər, kaspilər, müqlər

və .b.təşkil edirdi.

b.e.ə IV əsrdə Atropateniya və

Albaniya dövlətlərinin meydana gəlməsindən

sonra Azərbaycan ərazisində vahid xalqın

yaranması prosesi başlamışdır.

Atropatenanın təssərüfat

həyatı

Əkinçilik

TicarətSənətkarlıq

Maldarlıq

Atropatenanın xarici siyasəti e.Ə.223 cü

ildə Selevkilər dövləti

Atropatenanı özündən asılı

saldı

e.Ə 190 cu ildə Maqneziya

döyüşündə romalılar Selevikləri məğlub

etdi.Atropatena yeniden müstəqil

oldu.e.Ə II əsrdə Parfiya və Atropatena romalılara

qarşı mübarizədə

birgə hərəkət etdi.

Atropatena hökmdarı

Artabar Roma sərkərdəsi Antoni ilə

yaxınlaşdı,qızı Yutbanı onun

oğluna nişanladı

Atropatenanın sonuncu

hökmdarı Ariobast Oktavian Avqust

dövründə Roma ilə dostluq

əlaqəsi yaratdı

Oktavian öləndən sonra

Arropatlar sülaləsinin

nifuzu zəiflədi.

Nəticədə, I əsrin 20 ci illərində Parfiya Arşakilər sülaləsi

Atropatenanın müstəqilliyinə son

qoydu.

Atropatenanın mədəniyyəti

Arxeoloji materiallar və antik müəlliflərin məlumatları Atropatenanın zəngin mədəniyyətə malik olduğunu sübut edir.

Nəticədə yeni yaranan mədəniyyət

Ellin mədəniyyəti adlanırdı

Yunan mədəniyyəti Yaxın Yunan

mədəniyyəti Yaxın və Orta Şərq

ölkələrində yerli xalqların

mədəniyyətinə təsir göstərmiş

Avropanı “Avesta ” əsəri ilə ilk dəfə

1771 ci ioldə fransız alimi Anketil

Düperron tanış etmişdir.

Atropatena əhalisi Zərdüşt dininə

sitayiş edirdi.Zərdüçtlüyün

müqəddəs kitabı Avestadır.

Yunan mədəniyəti Atropatenada da

yayılmışdı.

Şəhərlər karvan yolları üzərində və böyük məbədlərin ətrafında salınmış

Qonşu ölkələrin memarlığı ilə

yaxşı tanış idilər.

Albaniya dövləti(b.e.ə.IV-e.III əsrləri) Onun ərzisi

Kiçik Qafqazdan və

Kür ilə Arazın aşağı axarından

Böyük Qafqaz sıra dağlarının şimal-şərq

qurtaracağına qədər uzanırdı

Antik mənbələrdə Albaniya sıx əhaliyə malik

ölkə kimi təsvir olunur və müxtəlif

dilli 26 tayfanın

olduğunu göstərirlər

Azərbaycanın şimal

vilayyətləri və Dağıstanın xeyli hissəsi

qədimdə Albaniya adlanırdı

Albaniyada yaşayan tayfalar

Amardlar

Utilər

Qarqarlar

Massagetlət

Udinlər

Kaspilər

Kadusilər

Silivlər

Lehlər

Sakaşenlər

Albanlar(ən böyük tayfa)

Xınalıqlar

Albaniyada əhali 4

təbəqəyə bölünürdü.

4 .Təsərrüfatda işləyən

adamlar.

3 .Hərbiçilər və

əkinçilər

2 .Din xadimləri “Kahinlər”

1 .padşah, ordubaşçısı, hakimlər

Romalıların Albaniyaya hücumunun

məqsədi

Hindisdanda Qara dənizi birləşdirən

ticarət yoluna nəzarət etmək

Xəzər dənizindən irəliləmək

Romalılara Albanlar arasında döyüşlər

e..ə 66 ci ildə Kür çayı sahilində birinci döyüş

oldu.

Romalılar qalib gəldi.Albanlarla

sülh bağlayıb İberyaya soxuldular.

e.Ə 36 cı ildə Roma sərkərdəsi Kanidi İberya və

Albaniyaya hücum etdi.

Alban hökmdarı Zober romadan asıllığı qəbul etdi

Hərbi hiylə işlədən Pompey qalib gəldi.Ancaq albanların

müqviməti Xəzərə doğru irəliləməyə imkan vemədi

e.Ə 65 ci ildə Alazan çayı sahilində ikinci döyüş

oldu.

Albaniya xarici siyasətində Romaya meyl etdi

İmperator Domisian

dövründə (81-96) 12 ci legionun

Albaniyada olmasını

Qobustanda aşkar edilən daş kitabə təsdiq

edir

Albaniya Roma ilə əlaqədə olmuşdur

Siyasi İqtisadi

Ticarət

Albaniya III əsrə kimi Romanın təsiri

dairəsində olmuşdur.

I-III əsrlərdə Albaniya Şimali Qafqazda yaşayan tayfaların

hücumuna məruz qaldı

72-74 cü illərə təsadüf edən ən böyük yürüş alanların yürüşü oldu

Bu yürüşlərdə Atropatenaya qədər ərazilər qarət edildi

Albaniyanın

təsərrüfatı

Əkinçilik

Üzümçülük

Sənətkarlıq

Maldarlıq

Bağçılıq

Antik dövr mədəniyyəti

Qəbələ , Şamaxı,Mingıcevir,Bərd

ə şəhərlərində arxeoloji abidələri əsasında öyrənilir.

Alban memarları ictimai binalar müdafiə qurğuları tikililəri

Albaniya mədəniyyə

ti

Albaniyada çox allahlıq mövcud idi.Göy cisimlərinə inam geniş yayılmışdır

Zevs (Göy) Helios (Günəş)

Selena (Ay)