azƏrbaycan respublikasi · azərbaycan və Ön asiya ərazisində tayfalar, tayfa ittifaqları və...
TRANSCRIPT
n f i m n J o d gi^ r i r x ı i i n a o f i n ı . m j ^
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI
Tarixi olduğu kim i qəbul etmək, dərk etmək və olduğu kimi qiymətlərıdirmək lazımdır”
Heydər Əliyev
ATLASI
J jA QGäfngjgms o b l m
□gwno
“Naxçıvarı qədim Azərbaycan torpağıdır, qədim tarixə və mədəniyyətinə malikdir"
İlham Əliyev
n Q ıB r^n i
/ j ü a o e ’ü g g m i
Atlasın Məsləhətçisi VASİF TALIBOV
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri
Elmi redaksiya heyəti:
İsm ayıl Hacıyev - A M E A -n ın hoqiqi üz\ii, tarix elmləri d o k to ru . profes-
sor; H ac ı Q ad ir Q əd irzad n -A M E A -n ın m üxb ir ü z \ü , tarix elmləri do k to ru ;
Vəli Baxşəliyev - A M EA -nın müxbir üzvü, tarix elmləri d o k to ru ; Əli
H ə s ə n o v - N axçıvan M u x ta r Respublikası Ali Məclisi A p ara tın ın rəhbəri,
Dövlət qu lluğunun 3-cü dərəcə müşaviri; H acıfəxrəddin Səfərli - tarix elmlə-
ri d o k to ru . professor; M u sa Quliyev - A M E A N B Tarix , E tnoqrafiya və
A rxeo log iya İn s t i tu tunun elmi işçisi; Cəfər Əliycv - N axçıvan M u x ta r Res-
pub likası D övlət Y erquru luşu , G eodeziya və Xəritəçəkm ə Layihə İnstitu-
tu n u n d irek to ru ; Xaliq Fərzəliycv - N axçıvan M u x ta r R espublikası D övlət
Y erquru luşu , G eodeziya və X əritəçəkm ə Layihə İn s t i tu tunun X əritəçəkm ə
şöbəsinin rəisi.
r ~ ı r > E 3 o n nQ B D n
Naxçıvan şehəri. Muskjll: dram toatn
M U N D Ə R IC A T
Mündəricat
Şərti işarələr
Nuh yurdu Naxçıvan ^
Daş və Eneolit dövrü abidələri
Tunc və llk Dəmir dövrü abidələri
Naxçıvanın orta Tunc dövrü mədəniyyəti və onun yayılma arealı
Dəmir və Antik dövr abidələri
Orta əsr abidələri
Azərbaycan və Ön Asiya ərazisində tayfalar, tayfa ittifaqları
və dövlətlər (e.ə.lll— II minilliklər)
Naxçıvan Atropatena və Sasanilər dövründə (IV—VII əsrlər)
Naxçıvan Xürrəmilər hərəkatı dövründə (VIII əsrin sonu— IX əsrin I yarısı)
Naxçıvan Azərbaycan feodal dövlətləri dövründə (IX—X əsrlər)
Naxçıvan Səlcuqlar dövründə (X əsrin sonu—XI əsrin I yansı)
Naxçıvan Azərbaycan Atabəylər (Eldənizlər) dövləti (1136— 1225-ci illər)
Naxçıvan XIII—XIV əsrlərdə
Naxçıvan XV əsrdə
Naxçıvan Qaraqoyunlular dövründə (1410— 1468-ci illər)
Naxçıvan Ağqoyunlular dövründə (1468— 1501-ci illər)
Naxçıvan Səfəvilər dövründə (1501— 1736-cı illər)
Naxçıvan sancağının inzibati ərazisi (XVIII əsrin 20 —30-cu illəri)
Azərbaycan xanlıqları (XVIII əsrin II yarısı)
Naxçıvan xanlığı (1747— 1828-ci illər)
Naxçıvan XIX əsrin II yarısı—XX əsrin əvvəllərində
Naxçıvan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə (1918— 1920-ci illər)
Naxçıvan Araz-Türk Respublikası (noyabr 1918 — mart 1919-cu illər)
Naxçıvan Azərbaycana qarşı xarici-hərbi müdaxilə dövründə
Azərbaycan SSR-in yaradılması (1918— 1920-ci illər)
Şərur-Dərələyəz qəzası (1918— 1920-ci illər)
Naxçıvan qəzası (1918— 1920-ci illər)
Naxçıvanda ermənilərin törətdikləri soyqırımlar (1918— 1921-ci illər)
Naxçıvan SSR (1920— 1922-ci illər)
Naxçıvan MSSR (1924— 1929-cu illər)
Naxçıvan Ölkəsi (1924-cü il)
Naxçıvan MSSR (1930— 1991-ci illər)
Ermənistandan azərbaycanlıların deportasiyası və Naxçıvana
erməni təcavüzü (1918— 1920, 1948— 1953, 1988— 1993-cü illər)
Naxçıvan Muxtar Respublikasında qaçqınların və məcburi
köçkünlərin yerləşdirilməsi
Naxçıvan Muxtar Respublikası (2009-cu il)
Naxçıvan şəhəri—Naxçıvan Muxtar Respublikasının paytaxtı
Epiqrafik abidələr
Babək rayonunun memarlıq abidələri
Culfa rayonunun memarlıq abidələri
Kəngərli rayonunun memarlıq abidələri
Ordubad rayonunun memarlıq abidələri
Sədərək və Şərur rayonlarının memarlıq abidələri
Şahbuz rayonunun memarlıq abidələri
K ö a B H En g g c a t ğ !f iO a O D iD o
Naxçjvan şehwi Heydər Əliyevin abidəsi
Ş Ə R T İ İŞ A R Ə L Ə R Tariximizin hər səhifəsi bizim üçün əz izd ir’'
Heydər ƏliyevM ü a s ir x ə r i t ə lə r d ə
• NAXÇIVAN Naxçıvan MuxtarRespublikasırwn paytaxtı
• CULFA Rayon mərkəzləri
N U H Y U R D U N A X Ç IV A No Oarabağlnr Digər yaşayış məntəqəiən
Meşələr
Tarix öz-özünə yaranmır. O, qüdrətli şəxsiyyətlərin, xalqların və millətlərin birgə yaradıcılığının məhsuludur. Ikinci tərəfdən, hər bir xalqın tarixi onun dün- ya biıiiyində özünəməxsus yer tutması üçün milli kimlik pasportudur. Tarix mahiyyət etibarı ilə beynəlmiləl olduğu qədər də millidir. Milli olmayan tarix beynəlmiləl ola bilməz. Keçmiş Sovet tarix elmində məhz bu amil diqqətdən kənarda saxlanmış, digər xalqlar kimi Azərbaycan xalqının da tarixi hər cür təhriflərə məruz qalmış, faktiki olaraq xalqımız uzun müddət öz gerçək tarixinin sahibi ola bilməmişdir. Azərbaycan tarixinin bir hissəsini təşkil edən Naxçıvan tarixi də lazımi səviyyədə öyrənilməmiş, qədim tariximizə qərəzli münasibət- lər göstərilmişdir.
ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra milli dövlətçiliyimizin möhkəmlən- dirilməsi, ölkə iqtisadiyyaf/nın dirçəldilməsi sahəsində görülən işlərlə yanaşı Azərbaycan tarixinin keçmiş Sovetlər Birliyinə xas olan ideoloji baxışlardan tə- mizlənməsi, xalqımızın tarixinin, dilinin, ədəbiyyatının, arxeologiya və etnoqra- fıyasının, folklorunun və adət-ənənələrinin, milli dəyərlər sisteminin, geniş mə- nada xalq yaradıcılığının elmi dəlil və konkret faktlar əsasında yenidən araşdı- rılması sahəsində əsaslı tədbirlər görüldü. Bu tədbirlərin kökündə ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbər göstərişləri, tapşırıq və tövsiyələri dayanırdı. Qısa za- man ərzində mühüm elmi nailiyyətlər qazanıldı. Azərbaycançılıq məfkurəsi formalaşdı. Xalqımızın qədim tarixinə, etnogenezisinə dair sanballı elmi tədqi- qat materialları, xəritələr toplusu hazırlandı.
Ümummilli liderimizin Azərbaycan tarixşünaslığına verdiyi mühüm töhfə- lərdən biri də regionların tarixinin öyrənilməsidir. Çünki bu olmadan, bütövlük- də Azərbaycan tarixindən danışmaq mümkün deyil. Məhz belə bir yanaşma- nın, konseptual baxışın nəticəsidir ki, Naxçıvan tarixinin öyrənilməsi sahəsində də əhəmiyyətli dönüşə nail olunmuşdur.
Lakin bütün bunlar qəti fikir söyləməyə əsas vermir ki, qarşıda dayanan vəzifələr tamamilə həll olunmuşdur. Naxçıvanın qədim tarixinə dair bir sıra mə- sələlər hələ də tam araşdırılmamışdır. Öyrənilməsinə, tədqiq olunmasına ciddi ehtiyac duyulan bir çox məsələlər qalmaqdadır. Azərbaycan Milli Elmlər Aka- demiyası Naxçıvan bölməsinin yaradılması münasibəti ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisində keçirilən müşavirədə ümummilli lider Heydər Əli- yev demişdir: “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan bölməsinin
Tarixi xəritələr üçünNaxçıvan şəhəh. Hüseyn CəvkJ meqbəresiA ŞŞU R Dövləllər
S A K A S E N A Əyalətlər. vilayət və mahalların adian
K U T İ L Ə R Tayfalar və tayfa birliklort. xalqlar
Paytaxtlar. Qubemiya məricəzlən
© Vilayət. əyalət. tümənlərin.qəza vədairə mərkəzlən
O Mahal mərkəzləh
O Dıgor yaşayış montəqələn
çplinca JL
Naxçıvan ərazısınm coğrafı sərhədlen
N A X Ç I V A N
Çaldıran
X
Coğrafı ərazi adları
M ühüm döyüş yerləri və iHəri
D əm ır yollan
Yollar
e J Göllor ve su anbarları
— Çaylar
• 1677 Yüksoklik göstəriciləh
X AşırımlarDovlətlərin sərhədləri
KorpülorV ılayət əyalət. tümənlərin, qəza və dairə sərhədləri
Naxçıvan şəheri. Üzgüçülük mərkəzl Naxçıvan şohon Dedo Qorqud meydanı
pnr□CD»nno
ı r >ıı lı.fc.* w g - . ,>A j n
yaradılması haqqında Sərəncam imzalamışam... Mən bununla Naxçıvan Mux- tar Respublikasının indiyə qədər çox az öyrənilmiş qədim tarixinin, mədəniy- yətinin, elminin, ədəbiyyatının yenidən dərindən araşdırılması və onlar haqqın- da elmi əsərlərin, populyar kitabların. yaxud başqa nəşrlərin hazırlanması məqsədi daşıyıram. Eyni zamanda Naxçıvanın özünəməxsus təbiəti, təbii sər- vətləri, torpağı, təbii abidələri də təəssüf olsun ki, indiyə qədər lazımi dərəcə- də öyrənilməyib. Bunlara, mənim irəli sürdüyüm məsələlərin öyrənilməsinə böyük ehtiyac var".
Hal-hazırda bu ehtiyac nəzərə alınaraq elmi-tədqiqat müəssisələrinin fəaliyyəti gücləndirilir. ölkə Prezidenti cənab ilham Əliyev Azərbaycanın siyasi, iqtisadi və milli dövlətçilik tarixində mühüm yer tutan Naxçıvan tarixinin ardıcıl öyrənilməsi, “bu olduqca mühüm və səmərəli işin davam etdirilməsi” zərurə- tindən danışaraq demişdir: “Ermənistanm apardığı təcavüzkarlıq siyasəti nəti- cəsində Azərbaycandan qismən təcrid olunmuş vəziyyətdə, blokada şəraitin- də yaşamaq məcburiyyətində qalan, tez-tez bədnam qonşulann ərazi iddia- ları obyektinə çevrilən Naxçıvanın tarixinin hələ də tədqiq edilməyə ehtiyacı olan səhifələri açılmalı, Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan bu diyannın tam dolğun, obyektiv tarixi xalqımıza. habelə dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırılmalı, erməni siyasətçilərinin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdlərinə tutarlı cavab verilməlidir”.
Naxçıvan qədim tarixə malikdir. Milli sərvətlərimiz olan abidələrlə zəngin bir diyardır. Tale bu torpaqdan öz səxavətini əsirgəməyib. Bu yurdun ən böyük sərvəti isə şübhəsiz ki, onun dünyaya bəxş etdiyi böyük tarixi şəxsiyyət, bəşə- riyyətin ikinci atası sayılan həzrəti Nuh peyğəmbərin də vətəni olmasıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki.qədim dövrlərdə və orta əsrlərdə Naxçıvanın tari- xindən bəhs edən tədqiqatçılar, alim və səyyahlar Nuh peyğəmbər və Naxçı- van bağlılığından danışsalar da bu məsələ ilə bağlı yazılı mənbələr qoyub get- sələr də Sovetlər Birliyi dövründə "Nuh-Naxçıvan" mövzusu qadağan olun- muş, elmi ədəbiyyatlarda işlədilməsinə icazə verilməmişdir. Hətta iş o yerə çatmışdır ki, Naxçıvanda nəşr olunan “Sovet Naxçıvam" qəzetinin 30 yanvar 1986-cı il tarixli nömrəsində Nuhun gəmisinin Naxçıvan ərazisindəki Gəmiqa- yada quruya çıxması, buradakı runik yazılarda gəmi təsvirinin verilməsi barədə fikirləri, bütövlükdə Nuh peyğəmbər və Naxçıvan əlaqələrinə dair elmi təhlilləri özündə əks etdirən “Xalqımızın mənlik heykəli" adlı yazının dərc edilməsi mər- kəzi hakimiyyət tərəfındən ciddi etirazla qarşılanmış, partiya orqanlarının büro və plenum iclaslarında sərt tənqid olunmuş, "Nuh əyyamı" dövrünün əfsanəvi sujetini milli iftixar mövzusu kimi qələmə verdiyinə görə qəzetin rəhbərliyi cəzalandınlmışdır.
Göründüyü kimi, Sovet tarixşünaslığı Nuh peyğəmbər və Naxçıvan bağlılı- ğını qətiyyətlə təkzib etməyə çalışmış, o dövrün elmi ədəbiyyatlarında, hətta Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra nəşr olunan bir sıra tədqiqat ma- teriallarında da “Naxçıvan” sözünün mənşəyi barədə ziddiyyətli fikirlər irəli sü- rülmüşdür. Bəzi tarixçilər yunan mənbələrinə istinad edərək “Naxçıvan" sözü-
U.
nün Naksuana kimi yazılmasından, digərləri isə qədim ərəb mətnlərində Nə- şəva kimi işlədilməsindən istifadə edərək Naxçıvan ifadəsində yad elementlər axtarmağa cəhd göstərmişlər. Bu sözü elamların allahı ilə əlaqələndirənlər, qədim tayfa adından yarana biləcəyini fərz edənlər də vardır. Bir sıra alimlər isə Naxçıvanı “Nəqşi-Cahan", yəni dünyanın bəzəyi kimi başa düşmüşlər. Mü- lahizələrin çoxluğuna baxmayaraq elmi fikir, əsasən, yad mənbələr üzərində köklənmiş, yalnız az sayda tədqiqatçılar Naxçıvan sözünün Nuh peyğəmbərlə bağlılığını əsaslandırmağa çalışmışlar. Bu söz məhz “Nuh" ifadəsi ilə bağlıdır və Naxçıvan — Nuhçuların, Nuh tərəfdarlarının məskəni deməkdir.
Naxçıvan o yerdir ki, burada Nuh peyğəmbərin, yaxın qohumlannın və tə- rəfdarlarının məzarları mövcuddur. Araşdırmalar göstərir ki, "ümumdünya tufa- n f və Nuhla əlaqədar rəvayətlər daha çox Naxçıvanla bağlı olmuşdur. Qədim yunan alimi Klavdi Ptolomey bizim eranın II əsrində ilk dəfə olaraq Naxçıvanı Nuh peyğəmbərin məskəni kimi xatırlatmış, XVI əsrin görkəmli ərəb alimi, coğ- rafiyaşünas əl-Şərifi, nəinki Nuh peyğəmbərin qəbrinin, hətta gəmisinin də qa- lıqlarının Naxçıvanda olması barədə ətraflı məlumat vermişdir. Eramızdan əv- vəl I əsrdə yaşamış yəhudi alimi İosif Flavi Naxçıvan torpağını Nuhun gəmisi- nin dayandığı ilk ərazi hesab etmişdir. Rus tədqiqatçısı Smirnov Nuhun qəbri- nin Naxçıvanda olduğunu söyləmiş, hətta onun dəqiq yerini də göstərmişdir. Azərbaycan rəssamı Bəhruz Kəngərli ötən əsrin 20-ci illərində Nuh peyğəm- bərin Naxçıvandakı türbəsinin rəsmini 6 dəfə naturadan kətan üzərinə köçür- müşdür. Həmin nadir əsərlər Naxçıvandakı Bəhruz Kəngərli muzeyində müha- fızə və nümayiş etdirilir.
Qeyd olunanlar bir daha göstərir ki, Nuh peyğəmbər Naxçıvanda yaşamış, burada vəfat etmiş, onun məzarı bütöv bir panteon olmuş, minlərlə insanın ziyarətgahına çevrilmişdir.
Dünya xəritəsinə nəzər salsaq, heç bir yerdə Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasında olduğu qədər Nuh peyğəmbərlə bağlı yer adlarına rast gəlmək mümkün deyil. Naxç/van Muxtar Respublikasının Ordubad rayo- nunda olan və bizim eradan əvvəl VI minilliyə aid olan Gəmiqaya təsvirləri, Nəbi yurdu, Naxçıvan, Nehrəm, Nəhəcir, Nuhdaban, Nuhgədik, Peyğəmbər- ayağı, Haça dağ kimi yer adlanntn, yaşaytş məskənlərinin mövcudluğu Nuh peyğəmbərin bu torpaqda yaşamasının daha bir əyani sübutudur.
Burada haqlı sual doğur: Nuh peyğəmbər və tərəfdarları nə üçün məhz Naxçıvam seçmişlər? Bu fıkrin ən sadə izahı bu günkü Naxçıvanın relyefi, yer- üstü təbii sərvətləri, coğrafı mövqeyidir. Arazboyu və dağətəyi zonada əkinçili- yin və sənətkarlığın, dağlıq ərazidə heyvandarlığın inkişafı üçün yaranmış əl- verişli şərait, mövcud 11 iqlim tipindən 9-nun Naxçıvanda olması Daş dövrün- dən başlayaraq insanların burada məskunlaşması ilə nəticələnmişdir. Eramız- dan əwəl IV minilliyə aid Kültəpə, Qazma, Kilid, Oğlanqala, Govurqala, Daş- qala mağara-yaşayış yerləri Naxçıvanın qədim sivilizasiyanın əhəmiyyətli mərkəzlərindən biri kimi formalaşmasının canlı nümunəsidir. Burada apanlan arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkarlanmış Daş və Metal dövrlərinin abidələri,
_____
w)
s J mNuh peyğəmbərlə bağlı olan Gəmiqaya təsvirləri, mükəmməl sənətkarlıq nü- munələri kimi diqqəti cəlb edən boyalı qablar texnologiyası, xalq sənətkarlığı- nın inkişaf etmiş və dövrümüzə qədər gəlib çatmış digər sahələri Naxçıvanın ilkin şəhər mədəniyyətindən xəbər verir. Azərbaycanda Eneolit, Kür-Araz və boyalı qablar mədəniyyətinin əsas ocaqlan Naxçıvandadır. Bu bir daha sübut edir ki, minilliklər boyu Naxçıvan ərazisində ardıcıl və intensiv məskunlaşmış insanlann iqtisadi, ictimai və mədəni həyatında ciddi dəyişikliklər baş vermiş, iri tayfa ittifaqlan meydana gəlmiş, Naxçıvan şəhəri yaranmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif dövrlərdə Naxçıvan şəhərinin yaranması barədə də Azərbaycan tarixşünaslığında ziddiyyətii, heç bir elmi əsası olma- yan fıkirlər irəli sürülmüşdür. Bir sıra tədqiqatçılar Naxçıvanın 2 min, bəziləri 3 min 500 yaşı olduğunu iddia etmiş, lakin yekun elmi nəticəyə gələ bilməmiş- lər. Səbəb nə idi? Səbəb o idi ki, Naxçıvan şəhərinin yaşı ilə bağlı araşdırma- lar lazım olan yerdə aparılmamış, Naxçıvan şəhərinin Nuh peyğəmbəriə bağlı- lığı elmi tədqiqatlardan kənarda qalmışdır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, indiki Naxçıvan şəhəri qədim və orta əsrlər mədəniyyətinin üzərində yerləşir. Deməli, elmi fikir yenidərı Naxçıvan məsələs/nə qayıtmalı, tədqiqatfar bu ərazidə aparıl- malı, Naxçıvan şəhərinin indiki ərazisini əhatə etməlidir.
Rus tədqiqatçısı Nikitinin 1882-ci ildə Tiflisdə nəşr olunan “Qafqaz ölkəsi və tayfalannın təsviri üçün materiallar” məcmuəsində nəşr olunan “Naxçıvan mahalı və Naxçıvan şəhəri" adlı irihəcmli məqaləsində yazır: “Tufandan son-
ra... Nuh hazırda Naxçıvan şəhərinin yeıiəşdiyi yerdə məskən saldı. O, öz ailə- si ilə burada qərar tutdu və gələcək şəhərin əsasını qoydu. Şəhərin ilk məs- kunlaşma yeri mənasını bildirən adı da buradan meydana gəlmişdir".
Həmin məqalədə eyni zamanda qeyd olunur ki, Nuh peyğəmbər şəhər əhalisinə duz çıxartmağı öyrətmiş, özü də yaxınlıqdakı duz mədənində ilk çalı- şanlardan olmuşdur. Nuh peyğəmbərlə bağlı Naxçıvan ərazisində yayılmış di- gər rəvayətlər kimi, bu fıkir də özünün elmi təsdiqini tapmış, XIX əsrin axırla- rında Naxçıvan duz mədənində nəzarətçi işləyən Beyer duz şaxtasında qədim baltalar aşkar etmişdir. O, həmin baltalardan ikisini Naxçıvan şəhər məktəbinə bağışlamış, qalanlarını isə Peterburq və Tiflis muzeylərinə göndərmişdir. Bu, bir tərəfdən Naxçıvanda duzçıxarma mədəniyyətinin 5 min ildən artıq bir dövrü əhatə etdiyini göstərirsə, digər tərəfdən Naxçıvan şəhərinin yaş məsələsini yenidən elmi fikrin müzakirəsinə çevirir.
Naxçıvan yaxınlığındakı Duzdağın və ona bitişik ərazilərin Naxçıvan şəhər mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm rolu olmuşdur. Həmin ərazidən aş- kar olunmuş arxeoloji nümunələrə əsaslanaraq demək mümkündür ki, yerli əhali Eneolit dövründə buradan geniş istifadə etmişdir. Təbii ki, çıxarılmış duz ancaq yeıii təlabatı ödəməmiş, digər yerlərə də aparılmış, bu yolla ticarət inki- şaf etmişdir. Ikinci tərəfdən, bu ərazi insanlann məskunlaşması üçün də əlve- rişfi yer olmuşdur. Arazboyu və Duzdağ ətrafı düzənliklərdəki torpaqlar, sutu- tarlar əhalinin tədricən oturaq həyata keçməsi ilə nəticələnmiş, əkinçilik, zən- gin tab/i imkanlardan istifadə etməklə isə sənətkarlıq formalaşmış, dulusçuluq,
r m A z z n m
n Q B QTİ
m m
Vasif Talıbov Naxçıvan Muxtar Respublikası
Ali Məclisinin Sədri
sonrakı dövrlərdə metal istehsalı və xalq sənətkaıiığının digər sahələri inkişaf etmişdir. Bütün bunlar isə erkən şəhər mədəniyyətinin yaranmasına öz təsirini göstərmişdir.
Tarixi mənbələrdə dünya tufanının ən azı 7 min 500 il bundan əvvəl baş verdiyi qeyd olunur. Deməli, Naxçıvan bu dövrdən etibarən yaşayış məskəni kimi seçilmiş, əlverişli təbii-coğrafi şərait burada əkinçilik, maldarlıq, sənətkar- lığın müxtəlif sahələrinin inkişafına səbəb olmuş, ticarət əlaqələri yaranmışdır. Göstərilən şərtlər erkən şəhər mədəniyyətinin formalaşmasında əsas amillər- dən hesab edildiyindən Naxçıvan şəhərinin 5 min il bundan əvvəl yarandığını söyləmək mümkündür.
Dünya tufanının ilk yazılı variantı olan və eramızdan əw əl IV minilliyin ortalarına aid edilən Şumer əfsanəsi ilə Naxçıvan arasında bağlılıq da bu qə- dim şəhərin 5 min ildən artıq yaşı olduğunu göstərməkdədir. Bu bağlılığın da tarixi kökü vardır. Belə ki, Naxçıvan mədəniyyəti Mesopotamiya, Babil, Xett və digər bu kimi antik mədəniyyət mərkəzləri ilə sıx əlaqələr şəraitində inkişaf etmiş, özünəməxsus formalaşma mərhələsi keçmişdir.
Qeyd olunanların yekunu kimi əminliklə göstərmək mümkündür ki, Nuh peyğəmbər və dünya tufanı qədim Naxçıvanla bağlı olmuşdur. Bu, Azərbay- canda Nuh peyğəmbər və Naxçıvan mövzusunda apanlan elmi araşdırmalann gəldiyi ən düzgün və məntiqi nəticədir. Müasir Nuhşünasların fikrincə, dünya- da yerin və göyün qovuşduğu, Allahın bərəkətli torpaq kimi nişan verdiyi yer Naxçıvandır. Belə olmasaydı, dünya tarixinə Nuh möhürü Naxçıvanda vurul- mazdı.
Bu gün "Nuh peyğəmbər, dünya tufanı və Naxçıvan" mövzusu regional yox, qlobal, bəşəri məsələdir. Biz Nuh peyğəmbər və Naxçıvan bağlılığını təd- qiq etməklə, öyrənməklə Naxçıvan tarixinin araşdırılmasında yol verilmiş nöq- sanları aradan qaldınr, bu yurdun gerçək tarixini yaratmağa çalışır, bununla da Azərbaycan tarixini zənginləşdirir və dünya tarixinə layiqli töhfə vermiş oluruq.
- ____ 1 _________ ______________ ^ - r n m j k r l ■:
TUNC VƏ İLK DƏMİR DÖVRÜ ABİDƏLƏRİM iqyas 1:750 000 ~
n n a Q n
DAŞ VƏ ENEOLIT DOVRU ABIDƏLƏRI""* M iıiı ı ı 7~ o nnn
Tsn»n»« /
Badamlı.
£ J U . Ə ü y iv 7t • N*o anb Ui/ay'ıft*. r■c Mozrn • ✓j) S*rab ' k Qahab . /K«rimb®ytJ ^Y a n m t w " ’
Kuius
Məzrə • /Sırab
• Qahab /lyükdüz^Şıxmahml•u liabad 1829
Qaiango'dağ1 Qazançı
Xanəgah
Saltaq |_ •2415 •,3Ş' K llonaağ 1 *»
Yanmpe N ÄXÇ I ■ Xaoogah
S.S“q 1
Nehrəm1 Nahrəmya \
lYuxan ( I! Əylis
Yuxarı I Əylis
Ovçular topo»ı© Yaşayış yerləri£ 1 Qodim qebirlor
Paleolıt • Noolit
Q Yaşayış yerloriEneolit A Modon yertən/f> Qayavistü təsvirtef
Naxçıvan ərazisində apanlan arxeoloji qazıntılar, bu- rada hələ qədim Daş dövründən insanların yaşadıqlarım sübut edir.
0 dovrdə insanlar çay vadısi ve duzənliklərdə qrup ha lında yaşayırdılar. Onlar ağacların meyvəsini toplayır. hey- van ovtayır və baltq tuturdu\ar.
Bir neçə qəbılənin birləşməsi nəticəsmdo qebilə icması yarandı. Onlar əmək fəalıyyətlərində və təsərrüfat işlərində metal alətlərdən istifadə etməyə başladılar.
Qazmtılar nəticəsində qədim insan məskənleıində misdən hazır- lanmış ox. biz. bəzək əşyaları, qırmızı ve boz rəngdə cilalanmış qab- lar aşkar olunmuşdur. Sonralar misi tunc və dəmir əvəz etdi. Bun- lardan əmək alətləh və silah hazırtayırdılar.Qazm a mağarası
□GBL_□ □ S 0 D
w ,ı NAXÇIVANIN ORTA TUNC DÖVRÜ MƏDƏNİYYƏTİ\ l . \P ^ _ —---------_ _ V Ə ONUN YAYILMA A R E A L I _________
n r a a n n \ / M M
DƏMİR VƏ ANTİK DÖVR ABİDƏLƏRİ^ M iqyas 1:760 000 -
© T İF L İSArpaçaysu anb /
Aşağı y 'v'ara* Qt*iaq f c .
Ko\ k * J Z Gömür
<4nZ“i CamViİ■ ->*v< 1
Tənenəm J
Tozəkənd
© İR Ə V A N 'H ƏHy&v suanö.
TMozrə X ’ £ Y Sirab ?
iQahab /Kənmbeyli £
YarımpB'" ’
Qazançı
\:Xanogan
Qst/anff&'dı>0
\3904 İOapıcto dKÜItƏpƏ
I Kültəpə nAQ ızılburun
Nehr*m'
Haftavan
ı Yuxan (I Əyi's \o i
DəstəQordlartəpə,
G oytəpə-
Dingətəpə
£ \ Qədım qəbirlərHesonlı
Qayaüstü təsvirlər
Yaşayış yerlən
NekropoHar
Naxçıvan mədəniyyetmin mərkəzi
Naxçıvana məxsus mədəniyyətin yayıldığı ərazi
Ordubad rayonu MuncuqlutəpəBoyalı qab
O HDBbt-SÄsiB lüQ iSnl
* t , ; t - , n o p p f rıAZƏRBAYCAN VƏ ON ASIYA ƏRAZISINDƏ TAYFALAR________ TA Y FA İTTİFAQLARl VƏ DÖVLƏTLƏR_________l
11 1 111— I I m m ıW ık lə r J ___ — ”
□O BQ nORTA ƏSR ABİDƏLƏRİ
Miqyas 1: 750 000
Arp*Ç*y«0 »f>t>
Gömör,
Caow/tffMahmucSoüo ffUTMUX
HƏUyevsuanb. DQmırudağ
L.Mezro • / ' L Sirab
Qahab / K ə r im b ə v lL ^
Yanmpff nPıN ^ N A & Ç I V . a/aog&Wsö13504*fQop<crt}d
Xnnogah
Ak k a d v
nŞUMERDasra
BuzxanaTürbələr Oalalar
Mədrəsə HamamQeysonyyə
KarvansaraylarMəscidlor Köfpülər
Köhnə ŞƏhərlərYaşayış yertəri
Tarıxı ınkişafın ayrı-ayrı dövrlərindəYaxın Şərq.xüsusılə Mesopotamıya tarixində hurrilər. kutilər. lullubilər və kaşşurlar möhüm rol oynamışlar.
Yaxın Şerq ərazisində tarixdə məlum olan ən qedim xalqlardan biri olan şumer- lər IVminilliyin axırlarında mixi yazısını kəşf etmişler. Sonralar hemin ərazilərə gəl- miş Samidilli tayfalar Mesopotamiyada Akkad dövlətını. daha sonralar isə Babil və Aşşur dövletlerini yaratmışlar. Şumer-Akkad mixi yazısı Yaxın Şərqin başqa ölkəle- rine də yayılmışdır. Mixi yazılı menbelər və arxeoloji qazıntılar zamanı elde edilmiş materıallar əsasında o dövrün styasi və mədəm tarixi dolğun şəkilde öyrənilmişdir.
Naxçıvan şəhəri Köhnə qala, orta əsr
Culfa r-nu. Xanəgah kəndi. Əlıncə qalası, V-VII əsrlor
p S i i g L
n Q Q n i i lNAXÇIVAN A T R O P A T E N A VƏ SA SA N IL Ə R - ________ D Ö V R Ü N D Ə (IV— VII əsrlər)_________
NAXÇ1VA.N XÜRRƏMILƏR HƏRƏK.AT1 DOVRUNDƏ — ( \ \ \ ] əsıin so n u - IX nstm 1 -yarvsv}________ — —
Bab ül-Əbvəb (Dorbond)Dərbend-Çola
VarsanX alxa l O ^ /
SA KASENA
Təbriz
778.808,"819-820.821,824
778-779P a y ta k a ra n
tAfeXSSRAN f- 'H ^
O A q u en
T a te v
Babəkın abidəsiNomək o.
Səlmas
819,883UrmiyaO
N eriz
827 Xürromilənn ərəblerfə döyüş yerlerı və illəri VII əsrin ortalarında ərəb qoşunları Azərbaycana hücum etdilər.90 ilə yaxın davam edən amansız vurıışmalar rıəticəsində ərəblər Azorbaycanı çətinliklə özlərinə tabe ede bildilər. 654-cü ildə ^ ərəbler Naxçıvanı tutdular. Ərəb əmiri Hebib ibn Məsləmə ilə bağ- lanmış müqavıləyə görə Naxçıvan əhalisi Xilafətə hər il cizyə və S~1 xərac verməyi öhdəsinə aldı. Naxçıvan şəhəri Xılafətın Azerbay- • JÜJ canda hərbi-inzibati mərkezi və erəb əmirlərinin əsas iqamətgahı ^O Ö J idi. IX esrde Xilafət əleyhinə yüksələn Xürremilər hərəkatı Naxçı- ^ van erazisini də əhatə etmişdi.
Babəkin son doyüş yeri
' BƏZZ Xürrəmilənn istinadgahı
O Z ə n ca n
Ş ızTəxt-i Suleyman Xürrem ilər horəkatının başlandığı iikirı orazıler
Xürrəm llər hərəkatının yayıWığı ərazilər
affisiop u : Q U fflf. ra a Q fllQ
y E U a S m n k n Q & n n iNAXÇIVAN SƏ L C U Q LA R D O V RD ND Ə - (X əsrin sonu XI osrin I yarısıj---- -------
NAXÇIVAN AZƏRBAYCAN FEODAL DOVLƏTLƏRI ------------------- DÖVRÜNDƏ (IX — X əsrlər)________ ______
D Ə R B Ə N DD Ə R B Ə N D
Ü V L Ə T İ
@ şam>/ j .Ş s m te ,
Bərdo
Dəlxl
Beyləqan Beyleqən
O Berzənd
Muğan O
Xoy O Ə h ə rO
ıv^n şəhəri. Küsoyir oğlu s i.X llə s r . İ
Mefənd
Selmas O,
TƏ BR İZ
Urmiya O | qNnxçıvan. Ə lincə qalası. V -V II əsrlərUrmıya O
Mıyanə
Uşnuh O
JL Kuindi?
Saciter ve Satarilərden vassal asılılıqda olan əraziJer
Naxçıvanşahlıq X esrin 80-ci illərindən XI əsrin 60-cı illərinədək Şəddsdilər dövlətinin tərkibində olmuş əmirlık idi.
Əmirlik Əbu DüləHlər tərəfindən idarə edilm işdir. Bəzi mənbələrdə Naxçıvanşahliq müstəqil dövlət kimi gÖStərilir Naxçıvanşahlıq Sultan Alp Arslanın dövründə Səlcuq dövlətinə tabe edilm işdir (1066-CI il)
r - j n ı - V jL-n I W
Ərəb xılafəti daxilində gedən parçalanma prosesi tarixi Azərbaycan ərazisində yeni dövlət qurumlarının yaranmasında mühüm rol oynadı. Azərbaycan ərəb işğalçılarının əsarətindən azad oldu. Lakin ölkədaxili foodal parçalanması yadelll işğalçılara qarşı müqaviməti zəif- lədirdl, iqtisadi inkişafa menfi təsir göstərirdi.
Vassal ərazılerin sorhedleri
NAXÇIVAN AZƏRBAYCAN ATAHƏYLOR LELDƏNİZLƏR) DÖVLƏTİ(1136 1225-ci illor
n r a a r ^ f T I
NAXÇIVAN XIII XIV əsrlərdə
Doyuş yertori ve tarixlən
Mooqollann yürüşloriTİFLİS
(1225-1231) Coialeddirıin Azərüaycana* yümşlori
(1280-1385) Qi-zıl Orda xanlannın *----------- yürüşlen
(1^80-1404) Teymurun yürüşlərıjYuxarı Yaya
O Aşağı Yaycı ®(M36r1175)| , NAXÇIVAI
O Şahbuj:Şekı və Gurcü dəstələrinın Əlmceye bırgə yürüşü
0388)Qantun'
Mörənd O Tümenlenn seıtıedlon
Təbriz
UrmiyaONişapur
XanəgahNAXÇIVAN jğ)
QafanO
Q ozvın O " ■***••
r * H Ə M Ə D A N/ @(117^1225)
Duylun
Xulvar \ Nüsnüs C Kevanı
Vənənd
ISMAİLİLƏ, 0*9"1.00rdl
O C ulahə
"O Is fa han
ƏRƏNDNaxçıvan. Qarabağlar türbəsi. Xll-XIVəsrlər
Naxçıvan şeherl. Mömıno xatın türfoosi 1186-1187-cl illor
XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan Hülakülər və Cəlairilər dövlətlərinin mərkəzi vilayəti olmaqla, ınzıbatı-ərazi bölgüsü baxımından əsas 4 əya- ləte—Azərbaycan, Arran.Şirvan və Muğan əyalətlərinə ayrılırdı. Azərbay- can əyalətinin (tarixi Atropatena ərazisi) özü də 9 tümənə bölünmüşdür. Naxçıvan Araz çayının her iki sahilindəki ərazilere malık olsa da 'tum ən ’ statusu ile Azerbaycan eyalətinə daxil idi və müasir dövre nisbeten çox geniş əraziləri əhatə edirdi. Naxçıvan tümeni Makudan Qafan dağlarına kimi olan erazini ehatə edirdi və Xoy, Mərənd, Mişkin tümənləri və Qa- rabağ mahalı ilə hüdudlanırdı. Həmdullah Qezvini (XIV əsr) Makunu
E jLİjäg Naxçıvan tüməninə daxil olan 5 şəhərdən biri kimı tanıdır (Naxçıvan, Ordubad. Azad, Əncan və Maku) və onun qaya yarğanında yerləşən qala olduğunu bildirir. Fəzlullah Rəşidəddin (1247-1318) ise Qafanın Naxçıvan tüməninə aid olduğunu yazırdı. Onun kənd təsərrüfatına həsr olunmuş "Asar və əhya" ("Təsir və dirçəliş") əsərinde qeyd olunan "zo-
M i ğal Naxçıvana aid olan Qafantn bəzi yerlərində bitir". ərvağan çiçəyi 'Naxçıvan vilayətində olan Qafan dağlarında çox b itir ' klmi faklları Qafan ərazıslnin inzibati-ərazi baxımından Naxçıvan tüməninə daxil olduğunu
s göstərir.
Vasvai erazıterin serhədləriVassal erazilor
Səlcuq imporiyasının tənəzzülü dövründə hakımiyyət uğrunda davam edən çəkişmo/ər nətıcesində yeni dövlət qurumlarının-ata- bəylıklərin təşkili üçün zəmin yarandı.1136-cı ildə Azərbaycan El- dənizlər dövleti meydana gəldi.Naxçıvan şəhəri 1136-1175-ci ıllər- də Azərbaycan Atabəylər dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Bu dovrde təsərrüfatın inkışafı uçün əlverişli şərait mövcud idi: metal eridilir. sənətkarlıq ınkışaf edir, yeni şəhərlər salınırdı.
Atabeyler dövlətinin idarə edilməsi məqsədilə ali idarə (divan- əl-a/ə) yaradıldı. Bu dövlətin nəzdində dövlət dəftərxanası maliyyə idaresi və ya xəzinədarlıq var idi. Eldənizlər dövründə Azərbaycan mədeniyyeti yüksək inkişaf səviyyəsinə çatdı
NAXÇIVAN QARAQOYUNLULAR DÖVRÜNDƏ __________ _1410— 1468-ci i l lə r )____________________NAXÇIVAN XV əsrdə
-s X'J > Qars 5JJ' ŞAMAXI 0)
V jj-Ö /y -i 0)M ahm udabad ^qatı >T
S a iy a n \J
JL Ö DərbəndB alakən
|K ə m a x
J |0 Zaqatala * i: Naxçıvan'0>v' Q xN>yazabad
y f " " * 'ARBƏKR^TYV \ \
M a rd m \
fo n u T X a n a g a b k ə n d i.T o k y o
T E Y M U R t b Ə R ~—>QÖ v L Ə T İ
Qəbolə
Qəzvin
~(g) ŞAMAXIO Ə reŞ 140?> < ± - t -
O AğdOŞ g n ry a bŞ o m k ır £ 0 SÖ|eym anıyyə/
" Həm ədaı
Nişapur
O T ə b b a z
O K aşan
A ğd am O i
ä >»h* IsfahanQ,Kərbəla►\ Nəcəf
0 va rsan
C M a k u Bacırəvan
C Borzond 1409 Qaraqoyunlu ordusunun \! ] - ------------ Şəkiye hərbi yürüşü
j L - 1410 . Cəlam Sultan Əhm ədmTəbriz üzərinə yürüşü
5*v T j ^ Cahanşahın Gurcusta-na hərbı yuruşlon
'* / f 0,y /S - 1453-1458 Cahanşahın daxılı vo
**■ digor yürüşləri
U 67 Cahanşahın Ağqoyun--------- - o - lular üzərinə hərbi
yürüşü
Q -,~ M ənşecə oğuzların Y ivə boyundan olan Q araqoyun lu la r Yaxın və Orta Şerqin ta rix inde mühüm rol oyna-. ^ m ışdır.Tarixi m ənbələr VII əsrdən e tibaren onların A zərbaycanda yaşam ası haqqında m əlum atla r ve rir. Mon-
' T qol yü rüş lə ri zamanı Şərqi Anadoluya çəkilən bu tay fa la r X IV əsrin II yansında E lxan ilə r dövlə tin in süqutun-dan sonra Bayram Xocanın rəhbərliy i a ltında m erkəzi Ə rc iş ve V an şəhərleri o lan güclü tayfa b irliy i yarat- m ışlar. X IV əsrin sonunda dövrün s iyasi hadiselərinə qatılan Q araqoyun lu la r S ürm əli, Xoy və Naxçıvan böl-
' ; U gə lerində m öhkəm lənerək Qara Yusifin başçılığı altında b ir neçə dəfeTəbriz i ə lə keç irm iş lə r. Ə m ir Teym urun yürüşleri zamanı C e la iri Sultan Ə hm edlə b irlikde ciddi m üqavim et göstərən Qara Y us if öncə Osm anlı sulta* nına. sonra ise M isir sultanına sığınm aq m əcburiyyətinde qalm ışdır. 1405-ci ilde Ə m ir Teym urun ö lüm ündən sonra Azərbaycanda onun varis lə ri arasında başlanan m übarizeden ıstifadə edən Q ara Y usif 1406-cı ilin oktyabrında Teym uri Ə bu Bekri Naxçıvan yaxınlığında. 1408-ci ilin apre linde ise Tebriz yaxınlığında Sərdrud döyuşünde meğlub edərək. Teym urilə rin Azərbaycandakı ağalığına son qoym uşdur. Q ara Y usif 1410-cu ilin
T avqustunda Təbrız yaxınlığında C ə la iri S u ltan Əhm ədi m eğlub edərek C ə lə irilə r döv le tine son qoym uş və m erkezi Təbriz olan Azərbaycan Q araqoyun lu dövle tin i yaratm ışdır. Q araqoyunlu dövlə tinə Kürden cənuba Azərbaycan torpaqları. Şerqi Anadolu , Ə reb Iraqı və Ə cəm Iraqı daxil o lm uşdur. C ahanşahın dövrundə
J (1436*1467) 1453-1458-ci illə rde Ə cem Iraqına, M azandaran ve Xorasana yürüşle r nəticəs ində döv lə tin şərqy £ sərhed ləri Xorasana kım i gen iş lənd irilm işd ir 1458-cı ildə H era t tu tu lsa da Teym uri Əbu S ə id le bağlanan mü-
U- qaviləye göre Q araqoyunlular Heratı tərk etm işdilər.C ahanşah 1467-ci ilin noyabrında A ğqoyun lu la r üzərinə yürüş zam anı Muş yaxınlığında Səncək adlı yerdə
^ Uzun H esənin hücumuna məruz qalm ış ve ö ldürü lm üşdür. Uzun Hesen 1468-ci ildə C ahanşahın oğlu Həsən j & ' - üzerində qələbədən sonra Q araqoyunlu dövlə tinə son qoym uşdur.
KirmanQafan,
K azerun
Lənkəran
M ərənd \Cehrum
UcanƏ R D Ə B İL Səfəvilərin Ərdəbıl hakimliyi
Şlrvanşah Ibrahimin Teym urı------- » Ö m ər Mirzənin qovulmasma
qarşı yürüşü
Şirvanşah Ibrahimin Cənub* 1406 Azorbaycan torpaqlannın Şir-
* vanşahlar dovlətlno birloşdir-m ək üçün Təbrizə yürüşü və məğlubiyyotj
1412 Qarn Yusifm Şirvanşah Ibra-................. * hlm vo onun müttofiqlərinə
qarşı yürüşu
1434 ^ Qaraqoyunlu Isgondərin Şir-vana talança yürüşü
1440-1441 Cahanşahın Gürcüstana hər-**■ bi yürüşlərı
1453-1458 Cahanşahın daxili yürüşləri
1472 Yuslf Mırzonin Q aram ana» horbl yürüşü
M iyanəC M arağ a
RəştOİ
JL S o İM 4 |,ll (
XV əsrin başlanğıcı Azərbaycanın yadelli esarətinden azad edilməsi və qedim dövletçılıyin bərpa edilmesi dövrüdur. Bu dövrdə Kür çayından şimal- da Şirvanşahlar dövleti ve Şəki hakimliyl mövcud idi. 1408-ci ilde Qara Yusif tərəfindən Azerbaycanda Teymuri ağalığına son qoyuldu və 1410-cu ilde Celairi Sultan Əhmed üzerinde qəlebeden sonra merkəzi Təbriz şəheri olan Azərbaycan Qaraqoyunlu dövletl yarandı Bu dövlete Kürden cenubdakı Azərbaycan torpaqları, Şərqi Anadolu, Ərəb Iraqı və Əcem Iraqı daxıl oldu. 1468-ci ildə onu Ağqoyunlu dövləti əvez etdi. Bu dövlətin sərhədləri şərqde Xorasana kimi uzanırdı. XV əsrde Ərdəbil.Lənkəran və Qaracadağ bölgələ- rində Sefevilərin Ərdəbil hakim liyi mövcud olmuşdur.
n q g p ın ln D BQnNAXÇIVAN AĞQOYUNLULAR DÖVRÜNDƏ — - _______ (1468— 1501-ci i l l ə r ) ____________ I
NAXÇIVAN SƏFƏVILƏR DOVRÜNDƏ S ^ Ö e L _ ( 15Q1— 1736-cı ____________ -
JLÖOorbandB«ıiak»n
C Q a *
OubaQ obuloXunan
O AödaşU rm ıyaC fMardin
Marağa
Uşnuh X 0 R A S A NN,* * 0 g O Məşhod
R aqqə
Qozvin
O Sim nan O M uhm udabad
H əm ədan B oy iogan^) Salynn*O T u n
Kirm anşahOKaşan
MakuBağdadƏyHs 0
QafanC Isfahan Naxçıvaı
K ırm a n
14 7 2 _ YusH M /rzənin Q aram ana \ & ^ ^* hərbi yürüşü O
14/2-1477 Uzun Hosənin hort)i
* * * * * > CehrumCy \
1485-1489 Sultan Yaqubun Gürcüstana • \ x* hərbi yürüşləh V
Xalqımızın tarixində mühüm rol oynamış Ağqoyunlular Oğuzların Bayandır boyundandır. Ağqoyunlu tayfaları hə- le VI-VII əsrlərdən Azərbaycanın Araz çayı ilə Göyçə gölü ətrafında, Alagöz yaylaqlarında yaşayırdılar. Monqol yürü- şləri zamanı Şorqi Anadoluya çəkilən Ağqoyunlular XIV əsrin ortalarında Elxanilər dövletinin süqutundan sonra Əla- eddin Tureli beyin rehbərliyi altında güclü tayfa birlıyində birleşmiş ve dövrün siyasi hadiselerine qatılmışlar. XIV əs- rin sonunda tayfa birliyinin möhkəmlənmesində Qara Yuluq Osmanın (1394-1434-cü iller) mühüm xidmeti olmuşdur. Bu zaman Diyarbəkr şehərl bu tayfa bırliyınin merkəzi olmuşdur. Uzun Hesen 1453-cü ilde tayfa birliyinın rəhbəri ol- duqdan sonra onun mövqoyi daha da güclenm iş və Şərqi Anadoluda Qaraqoyunlulara mexsus şəher ve qalaların bir hissəsi onların ixtıyarına keçmişdir. Uzun Hesən Trabzon yunan dövletile sıx elaqələr saxlamışdır 1461-ci ildə Sultan II Mehmetin yürüşü zamanı anası Sara xatını onunla danışıqlara göndererek bu hücumun qarşısını almağa çalışmış- dır. Yassıçəmen sülhünün bağlanmasına baxmayaraq Trabzonu xilas elmək mümkün olmamışdır.
Uzun Hesen 1467-ci ilde Cahanşah. növbeti ildə ise onun oğlu Hesen Əli üzərinde qelebeden sonra mərkəzi Tebriz şəheri olan Ağqoyunlu dövlətim yaratdı. Bu dövlətin ərazisinə qerbde Fərat çayından. şerqde Xorasana kimi, şimalda Kür çayından, cənubda Iran korfezine kimi olan torpaqlar daxil edildi. Uzun Həsən 1477-ci ildə VI Baqrat üzərində qələbəden sonra T iflis daxil olm aqla Şərqi Gürcüstam da Ağqoyunlu dovletmə birləşdirdı
Lakin Trabzonun ıtirilmesi Ağqoyunluları Qara dənizə çıxışdan məhrum etmişdir. Qaraman uğrunda reqabət Ağ- qoyunlu-Osmanlı münasibətlərini keskmləşdirdi ve müharibe vezıyyetine gətirdi. Uzun Hesen 1472-73-cü ıllerde Os- manlılara qarşı herbi əməliyyatlara başladı. Malatya döyüşünde qəlebe qazansa da Otluqbeli döyüşündə məğlub ol- du. 6 yanvar 1478-ci ilde Uzun Həsenin ölümündən sonra Ağqoyunlu dövləti zeıflədı ve 1501-ci ilde Şerur doyüşün- də Ismayıl Səfəvi Sultan Əlvəndi məğlub edərək Ağqoyunlu dövlətinə son qoydu.
Nəyriz
Flı>ti7al>ad JL
A/ərbaycan Səfəvilor nəslinin mülklori O M arağä Mlyaııo
r ŞAH İSM AYIL XƏTAİNİN DÖVRÜ (1501-1524-cü illər)
X Mühüm doyuş yerləri
-------- -- Şah Ism aytl ordusunun yuruşlerı
^ _____ 1500-cü ılm yazında Ismayılın Sofovıf e müridlərini toplamaq üçün ƏrzıncanaY yurüşü
x- Osmanlıların Azorbaycana yürüşteri
£ l ŞAH TƏHMASİBİN DÖVRÜ J (1524-1576-cı illər)^ X Mühüm döyüş yerlorı
* I Şah Təhmnsib ordusunun yürüşləri
^ . . -«— Osmanlılann Azərbaycana yürüşioh
Sultanıyyo
S Ə F Ə V İL 0R D Ö V L Ə T İN İN D İG Ə R H Ö K M D A R L A R I:I Şah Safi 1629-1642-ci illo r ,I I Şah A bbas I642-1666-cı i llə r . Süleyman Şah 1666-1694-cü i lb r ,
Sultan Hüseyn Şah— 1694-1722-ci illə r,I I Şah Təhm asib 1722-1732-ci illə r ,I I I Şah Abbas— 1732-1736-cı illə r
ŞAII ABRASIN DÖVRÜ (1587-1629-cu illor)
^ Mühüm döyüş yerlon
' • Şah Abbas ordusunun yürüşləh
'" * * * Osmanlı ordusunun Azorbaycana yürüşlori
E£]BQB!jrB P n n & ^ .^Ş g İD nB H o
g v . ı i ; ı
A ZƏ RBAY CA N X A N LIQ LA R I(XVIII əsrin II yarısı) ~
" ı r . L i o n l . - . . - V - . . ' > :v . . ^ S . : ■ v
NAXÇIVAN SANCAGININ İNZİBATİ ƏRAZİSİ — (XVIII əsrin 20— 30-cu illəri) -
d a ğ i s t a nF E O D A L ,
./b a la o ıN .^ j A K İ M L l K LƏ R I
K . v*>• > ® C a r T abasaran : \
i & ' / _ / v ^ su lta n lıö ' '
DƏRBƏND
w • QUBAqŞ © K İ ' \ Q U B A İ
K I X A N L I Ğ ! > * . XAj'
11 M\© ŞAMAXI
\ q Ağdam
arabA ğ x a n l i ğ i
\CANLIi
/'L Ə N K Ə R A N ’
•. XANLIĞI .
n a x ç iv a Yü.@ n a x ç iv AnMAKU
;ə r a n .
Mərənd
Ordubad
DehxarqanU RM İYA1
ıL IĞ I /XaUaÄ
m a r a ğ a
Culfa rayonu. Ləkətağ köfpüsü. XVI əsr
P- M A R A Ğ A \
X A N L I Ğ I j
Süleymanıyyə j x A N L l Ğ •
Naxçıvan diyan XVI əsrin sonunda (1588-1603-cü il- iər) və XVIII əsrin əwəlində (1724-1735-ci illər) Osmanlı ımperiyasının tərkibinə qatılmış və burada Osmanlı idarə sistemi tətbiq edılmışdir. Osmanlılar Azərbaycan torpaq- lannı əyalətiərə (beylərbəyiliklərə) ve sancaqlara bölmüş- dülər Naxçıvan sancağının tərkibində 14 nahiyə, 315 yaşayış məskəni olmuşdur. Indiki Naxçıvan Muxtar Res- publikasının ərazısındən başqa. sancağın tərkıbınə Er- menistanın Yexeqnadzor rayonu, Cermuk rayonunun yarısı, Sisian rayonunun böyük bir hıssəsi və Mehri ilə bir- likdə bir neçə yaşayış məntəqəsı daxil idi.
ZƏNCAN
O SullaniyyəII Kaibah xan \ Qozvin
1 7 4 7 -c iild ə N adir şahın ö lüm ündən sonra onun im periya- sı dağılm ış və A zərbaycanda 20-dek xırda irsi feodal m onar- x iya la r-xan lıq la r, həm çinin qonşu hakim lerden asılı o lan bir neçə su ltan lıq m eydana ge lm işd ir.
XV III esrin 80-ci ıllerinden başlayaraq. ö lkən in cənub h issəs inde yerleşən xanlıq lar Azərbaycan sərkərdəsi Ağa M əhəm m ed şah Qacarın yaratdığı yen i dövlətdən asılı hala salınmışdır.
1803-1828-c i illə rdə isə A zərbaycan ın ş im al xanlıq ları Rusi- ya tə re finden zeb t edilm işdir.
•~~Q-1780 Oubalı Fətəli xanın Q ərabağa yürüşla0
Qubalı Fətəli xanın Ərdəbilə yürüşü
■ f 1780-1797Ağa Məhəmməd şah Qacarın yürüşl*>rı
V A .Zubovijn komandanltğı allında rus qoşunlanmn yürüşü
nfaar^rnN AX ÇIV AN XANLlCiI
(1747— 1828-ci ilbr)NAXÇIVAN XIX əsriı^ 11 yansı— XX əsrin əvvəllərində
O y ra n lı,
Namazəlı irtakend
GCJIubulaq O ƏlıxanHavuş
Xanlığm bayrağı və gerbi
r v \ Q A R A B ^
! X A N L I Ğ I
d<°V>o°'a s ' Muncuqlu(Aşağı)
0 GOIablı O Qəzənfor
TertərV^Karvansaray \ ^ < /^ / Y e n L B eya z id
;Mo la Dursun J ’\
İ R Ə V i A N Q U B E R N İ Y A 8 I% lşərdaraba<y / . *>
O Xeyırbəylı \ V / « ,
NAXÇIVAN'
MAKUYengicə
QaraxanAstafiu
CULF^ƏYLİS
l ! S - re B R iz ___ X A N Ü Ğ lŞ _________________a x ç ı v a n fahbuz
Naxçıvan şəhəri. Xan sarayı. XVIII əsrKarvan ticarət yolu
O Badamlt
1747-ci ildə Nadir şahın ölümün- dən sonra onun imperıyası dağılmış ve Azərbaycanda 20-dək xırda irsi feodal monarxiyalar-xanlıqlar. həm- çinin qonşu hakimlərden asılt olan bir neçə sultanlıq meydana gəlmiş- dir.
Naxçwan şəheri. Dəm ıryol vağzalı.1905-cl ilO BooaniyafH üseyn xan Naxçıvanski
Ordubad
A zərbaycan tärfclen
Naxçıvan xanlığında xalçaçılıq. toxuculuq, metal üzennde naxışsalma ve du- lusçuluq ılo məşğul olan böyük emalatxanalar var idi Saxsı istehsalı sənəti xüsu- si yer tuturdu.
Naxçıvan məmulatlannın nümunəleri qorbi avropalılan heyrətə gətirirdi. Naxçı- vanın özünün zerbxanası var idi.
Naxçıvan xanlığınm sahesi 9428,7 kv.km olmuşdur.1828-cı ildə Naxçtvan xanltğı Rusiya tərəfınden llhaq edildi.
Türkiyə və Irandan köçürülmuş erməmlər
Dıgər x a lq la r (rus lar. yunan la r, yəhudilər ve başqaları)
iü lg g sE ig U \ m K d \ iOQİQG Utef
NAXÇIVAN ARAZ-TÜRK RESPUBLİKASI — —____Jnoyabr 1918— mart 1919-cu illər)
N A X Ç IV A N A Z Ə R B A Y C A N X A L Q C Ü M H U R İY Y Ə Tİ -------- l « > n Ö V R Ü N D Ə ( 1 9 1 8 - I 9 2 0 - c i ____________________
Dərbənd
T İ F L İ S ®Ceyranl^.
■N3TlÇaz#<0D0
o ə r e l eV-Havuş
Göyçay
ty Aralı^Yıwam
Ifanhqlar T əoənl lQMT
GəncəvjQ)
İR 0 V A N # /
^ a n Aralıq (- Cam a!
> • .R q n rM a ğ ® “ *.,J3£ 9 ıBoyehro»d>»t .
' V”G ö y ç ə ' n ■ d a i/ə ş 'i . C a v a n ş i r Ağdafn
« r ; q“!W. Sansu g Cavi NisirvjÖ JC Hacıvar,
Y tğ iıd ə rb d. ^DUBAD' » Z A S I \
G orus®3 U 7
NAXÇIV- lUBAD
A ra /-T ü rk Respubiıkasının X artö İşlər Nazıri Bəhram xan Naxçıvanski (ermənilərlə doyuşdə şəhid o<ub) və qar- daşı Kam ran xan
Lənkəran» \ n Culfa şehen. Dem ıryol vağzalı.1900-cü ıl
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycanın müs təqilliyini elan etdi. Bununla bütün şerqdə və türk dünyasında ilk de- mokratık respublika yarandı. Azərbaycan Milli Şurası öz üzərine icra və qanunvericilik səlahiyyətləri götürdü.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının birinci sədri Fətəli xan Xoyski teyin edildi. Azərbaycan hökuməti səlahiyyətli döv* lə t strukturu yaratdı. Azərbaycan-türk dili dövlət dili elan edildi, dövlət bayrağı təsdiq edildi və yeni yaradılan azərbaycan ordusuna çağırışın elan edilməsi haqqında qərar qəbul olundu.
18 noyabr 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurası özünü Azərbaycan Xalq Cümhuriyyetinin parlamenti elan etdı. Ə.M.Topçubaşov Parla- mentin sədrı seçildi.
Cumhurıyyətin ərazisi müəyyən edilərkən qarşıya böyük çetin- liklər çıxdı. Ən ağır ərazi problemi Azərbaycan Respublikası ilə Ermə- nistan Respublikası arasında serhədlərin müəyyənləşdirilməsi idi. Azərbaycan torpaqları hesabına yaradılmış Ermənistan Respubli- kası Azərbaycanın Naxçıvan, Şərur - Dərələyəz qəzalarına və Dağlıq Qarabağa iddialar irəli sürdü. Eyni zamanda Azərbaycana məxsus olan Zəngəzur ərazisini de özünə birleşdirməyə çalışırdı. Gürcüstan Respublikası Zaqatala dairəsinə iddialar qaldırırdı. Azərbaycan hökuməti öz qanuni torpağı olan Borçalı qəzasının Gür- cüstan Respublikasının terkibinə daxil olmasını qebul etməkdən im- tina edirdi. Azerbaycan hemçinin Cənubi Dağıstan (Tabasaran) əra- zisine də haqlı iddia irəli sürürdü.
Araz-Türk Respublikasının ərazisinə Sürməli qəzası, Üçmüezzin qəzasının bir hissəsi, Sər- darabad, Irəvan qəzasının bir hissesi — Ulu- xanlı (Zəngibasar). Qəmərli (Gərnibasar). Ve- di (Vedibasar), Şərur-Dərələyəz qəzası, Nax- çıvan qəzası, Ordubad qəzası, Mehri bölgəsi daxil olmuşdur. Mərkəzi Naxçıvan şəhəri idi. Sahəsi 8696 kv.km-ə çatırdı.
Əhalisi bir milyon nəfərdən artıq olmuşdur.
Naxçıvan şəheri. Araz-Türk Respublikasının
qərargahmın yerləşdiyi binaAzerbaycan XalqCümhuriyyətminyaradılması
jgQgqD Q İ0 D
■cA^ f r i l s f i ı I f i İ 3aS5nfe) İfesft ^ J US| V / ^ W ^ ' & - - 11 K L 1 -----1— ' •■■■- .— r3 *— ------:— ■ ■ ■ ıÇj I' -' I ^ T v n v X N A Z Ə R B A Y C A N A Q A R Ş l X A R İC I-H Ə R B l M U D A X İLƏ D Ö V R Ü N D Ə
. V A7 F IR H A Y C A N SSR-in Y A R A D IL M A S I (1918— / 920-cn lb r]_ __ --ı ŞƏRUR-DƏRƏLƏYƏZ QƏZASl (1918—1920-ci ilbr)
'So£arı<ı aVarlopo ri
TİFLİS
Ağkeod
>Ka9 * NovluMəş94\jahb*z°^KTXr<ıt(h
oB*|ker><K' / A^Ərgöz /
r O r t a k e n d A a A y a q k ə n d ^ ^ * " -^övər A M*“»ki
t'V.AğdaşZ Ə N G Ə Z U Ramaxı KdW)wfıxr«ı>
Z^İRƏVAN
Qoziuca Gumuşxäoa \
°L*y i k<İç*n••T'errtər/ °o? V v"rtö v Ç O ..> ....... .?,••••• \ ' 3 V
^ I q a R a b a V i
^ f ö ö y ç / C a v a n ş ir Jda.ı.C ' / q®z3sı s
^ ' V : ;
Jarp Caraxlı .
ÜSÜÜırak Yuxan Danzik MftrəluzK K»t>trti<J.
^ayo^'-. .1824\ Qaöaffy d.Saradı .W JI20V‘
IRUK uxan Daşarx
PVrf»()
.Tənənen^.
Lənkəran
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı gündan rns.m gilis, erm əni-daşnak silahlı qüvvələrinin hücumuna meruz qaldı. M üdaxiləçilərin her biri ayrı-ayrılıqda öz mənaleyı uğ- runda m übarizə aparırdı.
Qızıl ordu və S.Şaumyanın başçılığı altında olan qoşun ar Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilmesi planının yerinə yetn mesi məqsədilə G əncəyedoğru hərəkət edirdilər. Gəncə bt zaman m üsteqil Azerbaycan hökumetinin paytaxtı idi.
Ingilis ordusu Azərbaycana keçmeye ve Bakını zəbt etma- yə cehd edirdı. Şəhər evvəlcə türk ordusu terəfindən azad olunmuş. sonra ingılıslər tərefındən işğal edilmişdir
Nəticədə işğalçı rus ordusunun döyüş emeliyyatlan ve tezyiqi nəticesində Azerbaycanın m illi hokumetı istefa verdi.
28 aprel 1920-ci ilde Azərbaycanın şimalında sovethak - miyyəti elan olundu. Xalqa divan tutuldu.
Azərbaycanda sovet hakimiyyeti 1991-ci ilədek davam etdi 18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycanın müsteqilliyi yenıdən bərpa olundu.
1018-1919 Qırmızı ordunun hücumu
Ingilis qoşunlarının hücumu
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurası Azerbaycanın mustəqıllıyıni e lanetdi. Bu- nunla bütün şərqdə və türk dünyasında ilk demokratik respublika yarandı. Azərbaycan hökuməti səlahiyyətli dövlət strukturu yaratdı.Azerbaycan-türk dili dövlət dili elan edildi. Cümhuriyyətin erazisi müəyyən edilərkən qar-
şıya böyük çətinliklər çıxdı.Ən ağır ərazi problemi Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında sərhə
dlerin müeyyənləşdirilməsi idi. Azərbaycan torpaqları hesabına yaradılmış Ermənistan Respublikası Azərbaycanın Naxçıvan. Şerur - Dərələyəz qezalarına və Dağlıq Qarabağa ıddialar irəli sürdü. Eyni zamanda Azərbaycana məxsus olan Zəngəzur ərazisini də özü-
nə birleşdirmeyə çalışırdı.Yaşayış məntəqələrinin sayının artması və boyüməsi qəzalann mədəniyyətinin inkişafında
böyük rol oynayırdı. Hər həftə keçirilən bazarlann təşkili Şərur-Dəreləyəz qəzasının iqtısadiy- yatını stabilləşdirirdi.
1918-1919, Turk qoşunlnnnın xilaskarlıq yürüşü
Rusıyanın V o lq a-X ezər donanm ası gəmılorının horəkətı
XI Q ızıl o rd u hıssəJənnin h ü cu m u (2 7 -28 aprel )
Turk qoşunları tərəfındən aza d olunm uş şəherlor
A zərbaycan Sovet Sosialist R espublika- sının yoradılması
Sovet işğalına qarşı m üqavim ot herəkatı
Mübahisolı orazilor
/ VJ lS D H lbüO D D B H n
hiM n a r .nagnöB
•■ İM ^ . -/■pr*''\ ,ılffl ,.. ';£?': ^ - 1‘n rU iK u lNAXÇIVANDA ERMƏNİLƏRİN TÖRƏTDİKLƏRİ S0YQ\R1MLAR— ■— — (1918— 1921-ciilbr) _1 - ---— %
N A X Ç I V A N Q Ə Z A S I (1918— 1920-ci illər)
A zərbaycanlılara qarşı törodllon soyqırım (1918-1920-ci iller)Ağdaban d
3093Horadız
Almalı Ifq rM .- '•aquttyd
Q'»laqf' Kolam Badamlı 1 ..
°Gömür Hacızur ,
\3204•Camald.AäJlfad.
Payı^ Qarabnba
--------Külıt’Qab.Hı
Sedorok
/Ş ah U x t
NozərabJ*!'ııu DMj r r'Da'td*f U2f n?b(
Kıiküdağ •3120 KCıKü ,
Qızıl / Qışlaq/
.Güm ür Qal•ÖS^Dize N9h0C(f Suramatrk ■. M
raflhab— qJ>.Nocəfəlid/Sax" Kolanı GOmür
Camol d{ .l. 3204:BadamlıAnzır
NesirvazrRscıvar•abad Q arabaflla rSaltag
\ N X Q Ə Z A S I Dcmirtidrt’ - :
‘yX,r c fj VNV/H. 1918 Ərşfte ezra ° Sirflb M lla x y ^ V I-V II. jf918d Qalıab . l ı l y , , , -
/Qazanç. iabad I‘ Yanmca \ •. Xar\»nı»h • KBM
tSüznül a Ərozin
Korimqulu Düə b \ Xudo’
oKotamlOrdubad
Naxçıvan qəzası inkişaf etmiş kənd \əsərrü- fatına, çoxsaylı sənaye müəssisələrinə, sənət- karlıq emalatxanalarına.ticarət müəssisələrinə m alik idi. Naxçıvan qəzası qonşu qəzalarla in tensiv tlcarət aparırdı. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan elm və mədəniyyətin mühüm m ərkəzlərindən olub, dünya mədəniyyətmə bö- yük dühalar verm iş Naxçıvan qəzasında kişi və qadın gimnaziyaları, şəhər məktəbləri, kənd məktobləri fəaliyyət göstorirdi.
Mübahisoli ərazilor
V I-V II. 1918 Kütləvi qırğına daha çox məruz qalan yerlər
X XI. 1918 Ən Iri toqquşma yerlori
15 iyul 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qəra- rına əsasən erməni silahlı dəstələrinin dinc Azərbaycan əhalisi- nə qarşı törətdiyi soyqırımı və əmlakın talan olunması ılə əlaqə- dar vəhşilikləri araşdıran Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yara-d ılm ışd ır.
1918-1921-ci illərdə erməni daşnaklan Naxçıvanda 100 minə yaxın azərbaycanlını qətlə yetirmişdir.
Ordubad rayonu. Duylün kondi. Seyid Sultan Sofı piri
(u d S D B :3f t jD ID D B H n K p O D IİLJ
O H B Q D İD f>^
JS&. n n a c ru ^ V '. . . . .
NAXÇIVAN SSR (1920 1922-ci illər) N A X Ç IV A N MSSR (1924 1929-cu iUər)
Qurdqulaq
i y / i Gfionüt
Ssdorək
A * u ra
K0küdağ_
T e M M m ,
BadamiıAxura
T a n e n e r r /•Bu/qov
O nrabağinr
Alagözı
Şıxmahmud/Oahab
V a y w r OazanÇ'
\Xanog«n
S m V . . .09M tfM o ğ \
* J9M*arımca
YarancaNA_3pÇ[VAl
,3KS > YspKUrmd
ıraçuq
Nehrem
RDUBAD
Erm əm stan Respublıkasına verilm iş Azərbaycan torpaqları
Erm ənistan Respublikasına verılm iş A zerbaycan torpaqları 28 iyul 1920-ci ildə XI Qızıl ordu hissələri
Naxçıvana daxil oldu. Naxçıvan Sovet Sosıalist Respublikası elan edıldi. Respublikanın alı orqanı — Inqilab Komitəsi yaradıldı. Naxçıvan SSR Şə- rur, Naxçıvan, Ordubad qəzalarını əhatə edirdi.
2 dekabr 1920-ci ildə RSFSR və Sovet Erme- nistanı arasında imzalanan hərbi-siyasi sazişin III maddəsində Rusiya Sovet hökumeti qədim Azər- baycan torpağı olan Zengəzuru Ermənistan SSR ərazisinin tərkibinə daxil olmasını mübahisəsiz ta- nıyır. Zəngəzur 1921-ci ilin iyununadək erməni- daşnak silahlı qüvvələrinin hakim iyyətində qalırdı. 1921-ci ilin iyununda Əlahiddə Qafqaz ordusu hissələrinin Zəngəzuru daşnak qüvvələrindən tə- mizləməsi ilə Zəngəzurun qərb və yuxarı hissə- lərinin Ermənistan SSR-ə birləşdirilm əsı başa çat- dırıldı. 20 iyun1921-ci ildə Ermənıstan SSR XKS terəfindən təsdiq olunmuş 8 qəzaya 9-cu Zəngə- zur qəzası əlavə olundu.
16 mart 1921-ci ılde Rusıya ilə Turkiyə arasın- da Moskva və l3oktyabr 1921-ci ildə ısə Rusiyanın iştirakı ilə Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan və Er- mənistan arasında Qars müqavilələri bağlanmışdır Azərbaycan SSR MlK-nin 9 fevral 1924-cü il ta- rixli dekre tiilə Naxçıvan Muxtar Diyarı, Naxçıvan MSSR-ə çevrildi. 1924-cü ildə yaradılan 3qəza (Şərur, Naxçıvan, Ordubad) 1925-ci ilde ləğv edildı Əvvəllər yaradılmış 12 dairənin sayı 8-ə endirildi.
18 fevral 1929-cu ildə Moskva ve Qars müqa- vilələrinin şərtlərı kobud şəkildə pozularaq Zaqaf- qaziya MlK-nin qerarı ılə Naxçıvan MSSR-in 9 kəndindən ibaret 657 kv km ərazisi (Şərur qeza- sının Qurdqulaq. Xaçik, Horadiz, Naxçıvan qəzası Şahbuz nahiyəsmm Oğbın, Ağxaç. Almalı, Sultan- bəy. İtqıran kəndləri, Ordubad qəzasının Karçevan kəndi, Kilit kənd torpaqlarının bir hissəsi) Ermenis- tan SSR-e verildi.
Zəviyyə— M ədrese binası
3 isq0a a B B P n & ;
m täıN A X Ç I V A N ÖLKƏSİ (1924-cü il)^ r t o k m J n S E E n
nacmöuuıa ‘6aeapcMX öapa'
/CaAapan K A P T A H A X K P A R
C nOKA3AHHEM 3EMEJlbHbIX OblUECTB 0bPA30BABUİHXC5I B HPOUECCE 3EM JIEyCTP0HTEJIbHbIX PABOT
B 1924 rony
ırajyp
ynbH-HOpaUMH
'au>-apx
B B y ı r o s M a m p a -Ktiuınar
Xa«yxn»p 3*pM*ryH/İM36*ıpt
[>aflav»mı
fMA*a3yp. Apnnfl*Twpohu
» ^aü-UJaxGp’r « J y ' "
Canacyo I flaıäMxny
Uia*6y>
HopcMbijp*Kapa6arnnpK aftyn y
OpTMM MaxMya- 4 HopcXhko#o 6
• m T a M » e n Q
KeMnrw
a llJaxTaxw
Apaac$«
3UMMIW > nacm6uu<a Mhpäx Baw Axwefl
Kdna-TıoMap TnnflK
Htt»Bfl*V*PAhjwp
A HaA*oc$>-AnM-flH3a
Xa^anapx
HoprytH A k 3WP
Xanara ...♦ Opıa- »
AwJbip flaprawapHK
fnapaoawXOUJKSUIMH
KKMKyT
KwıwnwaoaHerpat*
BerpıoTflmnManflMHriapara
y«yc
Ka/tt*flbipHbK:
3 UM H U0 ıı acmöuwa
*äHaHaHaö
KnpvtM Kynw ■ flM3a
CocmaoıiA u ucpmuA s e .H .K M e p I I p a a p R A a I I . P m 6 o k o b
flflHarnpT.9 Hyc-Hyc
& Axynncb* * fm 3a
' " • . ö Anaöafl HAKyrw*cw
,*Ban3ae|
^jCanawrap- BaHanaRnflxcn
fl*ynwpa
KcravTeppumoffı)f~
( cnopnaac■ r * r * n /
OPflyBAfl
2T — d e J M / IU . MC O m H O C H lU U C C H
k scMCAbHtHM oötuccm eaM
ıa m m n
_______ ! ______________________ 1 - •ERMƏNİSTANDAN AZƏRBAYCANLILARIN DEPORTASİYASI VƏ
- ^ X £ i y ANA ERMƏNİ TƏCAVÜZÜ (1918 1920.1948— 1951 ^ -------- ________1988— 1993-cü illər) -------- ----- --------1
NAXÇIVAN MSSR (1930—1991-ci ilbr)
■ / / / / r p — s? s^sä )\HEVDƏ«ÄBAO:„
Axura
\ç *. xnnqala ŞA H B U ZSəiəsüz iv' J ' Kənd:
Badamb /
ŞAHBUzMrlhmu.t*,
//■ * . suonb rvjı»»
MahmudobiiQarabufllnr
QıvraqX XokCehri
Vayxır • v,o cS,fa»
əzrə v * .Qahab )
■j Kərimbəyji^
r Yarımca ± ~ 'Qahnb /
’Karimbeyli ^ p- Yanmpe "
X anagah <,
Nehrom
Çənnob
J - O v t q ä y • \
l.Yuxan ) 0y»ı» Yuxanl
Əylı* \ \ p i
A /ərbaycan»ı q a çq ın la r (1 988 -1 993-cü i l lər)
Azərbaycan SSR Ali Sovetinin 28 avqust 1990-c ‘ il tarix li fərmanı ilə Naxçıvan MSSR-da Sədərək ra yonu yaradılmışdır. 17 noyabr 1990-cı ildə Muxtar ^ Respublikanın adından Naxçıvan MSSR Ali Sovetinır üm um m illi lider Heydər Əliyevin sədrliyi ilə keçen 1-c sessiyasının qərarı ilə “Sovet’ “Sosialist’ sözləri ç>- xarılaraq Naxçıvan Muxtar Respublikası adiandr mışdır.
Rəssam Bəhruz Kəngərllnln “Qaçqınlar- silsiləsindən (1918-1920-ci illor)
1918-1920. 1948-53, 1988-93-cu illərdə Erməmstan- dan 900 000 nəfər azərbaycanlı deportasıya olunmuşdur
Naxçıvanın Ermənistan tərəfindən ışğal olunmuş ərazisi
'V I u j j i rfLİipyp Ermənistan qoşunlarınm hərbı təcavüzü nətıcəsm-
dədo ğm a yurdlarından dıdərgin düşmüş qaçqın və köçkünlərin müvəqqəti məskunlaşdığı yerlər
Şərur rayonu, Aşağı Aralıq kəndi. H eyd ər m escidı
A£
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLIKASINDA QAÇQINLARIN 0 MƏCBURİ KÖÇKÜNLƏRİN YERLƏŞDİRİLMƏSİ
NAXÇIVAN MUXTAR RI SPUBLİKASININ ŞƏHƏR VƏ RAYO NI.ARIN IN YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNDƏ YAŞAYAN QAÇQIN VƏ MƏCBURİ KÖÇKÜNLƏR
N. mentəqolofinınQ w m ar Mecbun
köçkünlofEv tknu* rt apnUr
.Kllan aıl* n«tor arfə notəı1 2 3 4 5 6 71 NAXÇIVAN ş«h,184 M4
II. B A B Ə K R A Y O N U9 21 55
1 Şıxmahmud k 10 43 2 62 Nəzerabad k 2 S3 Xalılll k. 2 54 Məzre k. 14 565 Zoyneddin k. 1 1fl Kultəpə k 2 37 TvjmbuJ k. 2 15 1 38 Yanmca k 4 12 19 Qahab k. 1 3t0 Qaraxanboyll k. 3 1711 Aşağı Buzqov k. 3 912 Kənmboyli lc 7 21 113 Vayxw k. 3 8 1 S14 Cəhn k - 1 1 115 Payız k. - -16 Nehram k, - 1 117 Otdlvark 3 9 318 Hacıvar k 1 519 ►taoniyyat k 3 12 2
■1?0 Qaraçuq k 1 6 -
21 Şəkerabad k. 4 15 1
)Cami: 66 245 6
III. Ş A H B U Z R A Y O N U16 9
31 Gömürk. 42 186 2 10 192 Sələsozk 7 303 Nursu k. 4 18 14 frçanek k. 1 55 Badamlı k. 1 26 Badamlıqos 4 157 Ağbulaq k. 2 6
4a QarabaCNi k. 2 79 Qızıl Qıştaq k 4 11 110 Aynnck 5 11 1
Coml 72 2*1 10 22
» I 2 3 I < l 5 1 • I 7
IV . S 0 D Ə R Ə K 1 Heydarabəd qes 3
R A Y O N U13 73 342 14
2 Sodoruk k. 11 26 4 123 Qaraa&ac k. 5 10 6 10 .
Cemi: 19 40 83 364 14
V . K Ə N G Ə R L İ1 X*Kaök. 4
R A Y O N U16 2 5 1
2 Çalxanqala k 533 2015 7 43 343 Qarabağlark . 1 64 Yem Korki k. 68 235 14
Ceml: 537 2031 78 289 49
V I. O R D U B A Dt Qfdubad • 3
R A Y O N U9 2 6
2 Şohrlyaf qos • • - - 23 Parağa k. 68 211 1 1 184 Ko<ən«o» Oizo k 1 1 - -5 Dastok. 1 46 Nosırvn/ k. 17 51 1 5 47 Oarkondk. 4 13 18 628 Bıstk 17 50 -9 Xnnağa k. - - 1 210 eiəhik 4 12 - - 111 Azak - • •12 Çənnəb k 1 4
C»ml: 115 351 24 80 30
V II. Ş Ə R U R1 Şarur ş
R A Y O N U6 12 3 25
2 Muflanlı k. 1 1 -3 Danyorik 6 29 2 6 24 Mahmudkondk. 4 22 31 102 135 erobyəngico k 1 4 1 6 16 Xanlıqlark. 1 5 1 6 -7 Domirçi k 17 63 1 4 .8 Pü*yan k. . . 1 3 -9 Düdonqək 2 6 .10 Zoyvo k. 2 6 - -
11 Qarxun k 1 812 Muğancıq-Mehrato 1 313 Kurçülük 2 1414 Hemzohk. 4 2015 Oğlanqala k 1 816 Çomaxturk. 2 1017 Dızek. 2 718 Yuxan Arahq k. 3 2719 Çemənlı k 2 420 Çerçibo$ank. 1 421 Yeojpcek. 4 1922 Aşafr Yayo k. 1 823 Maxtak. 1 624 Axamadk. 4 1425 Konmbeyük 3 1226 Oğuzk 2 1327 Koaacan k 1 528 Yuxarı Oaşarx k 1 429 Oərekendk. 9 3730 Yem Havuf k. 5 1131 Xətalk 19 95
Coml: 107 474
V III. C U L F A R A Y O Nt Culfaş 8 322 Kırna k. 9 303 Şıırud k. 7 284 Bononlyark 5 55 Mılaxk 1 36 GöynUkk. 1 17 Gulüstan k 1 48 Qazançı k 1 69 Boyohməd k 2 210 Saltaq k. 1 1
Cemi: 36 112
h -
41
MUXTAR RESPUBLİKA uzr. cami: 1106 4067 24» 950 207
QAÇQIN VƏ M Ə C BU R İ KÖ Ç KÜ N LƏ R İN Olyanvar 2008-ci il T A R İX Ə M İQ R ASİYASI
^ - fv .
Aılo üzvünün gəldıyı Otko. rayon. şohor
1
Yoxoqnndzor r-nu Əzizbayov r-nu Masis r-nu Ararat r-nu Sısıyan r-nu KamoAmaslya r-nu Qafan r-nu Mehri r-nu Abovyan Eçm od/ln r-nu VediNoyomberyanRuslyalcevan
Coml:
Cəbrayıl r-nu Zəngilan r-nu Kəlbəcor r-nu Şuşa ş.Ağdam r-nu Füzull r-nu Tertər r-nu Qubadlı r-nu Sədarak r-nu Heydərabad qes Kərtu k.Şorur r-nu
Cəm i:
%j. .t!
G ə 1 m oailelo- aile
rin üzvlen- NAXÇIVAN CULFA ORDUBAD ŞƏRUR BABƏK ŞAHBUZ SƏDƏRƏK KƏNGƏRLIaayı nln sayı2 3 2 3 2 3 2 3 2 3 2 3 2 3 2 3 2 3
Q a ç q l n a r316 1122 19 63 11 30 1 4 52 220 8 36 7 21 2 5 216 743461 1637 39 122 - - 84 260 3 17 28 79 59 245 _ . 246 914
35 135 16 64 4 12 2 5 3 20 6 22 1 6 3 6 . -175 757 42 145 1 1 2 8 45 194 6 33 _ " 12 36 67 340
67 247 28 92 9 29 1 1 1 5 18 75 5 19 _ - 5 261 8 - - - - . _ - _ _ . _ . - _ 1 84 7 2 5 - - - . • _ . _ _ _ 2 2 . .
32 98 2 4 8 30 22 64 - -8 25 3 8 2 8 3 91 4 1 4 . _ . . _ . _ _ _ . _ _ _1 2 _ . 1 2 _ _ _ _ _ . _ _ _ . _ .3 18 - - . _ . . 3 18 . . _ _ . _ _ .0 1 O 1 - - - - - - - . - - - - - -- - - - - - - - - - « - • - - - - •1 1 1 1 - - - - _ - - - _ - - - - -
1105 4062 153 509 36 112 115 351 107 474 66 245 72 291 19 49 535 2031M eı c b u r i k ö ç k ü n 8 r
6 24 2 7 1 1 1 5 _ _ 1 5 _ _ . . 1 68 23 1 1 4 11 3 11 _ _ . _ , _ . _ - .3 5 1 1 - 1 1 _ . 1 3 . . _ . . .6 20 - - - 1 5 _ - 2 2 . _ . . 3 136 33 - - - - 1 6 . _ 2 10 . . 3 176 29 2 6 1 - - - - _ . . _ - 3 181 3 . . _ - 1 3 . _ _ - _ - - _1 6 - . _ _ 1 6 . - . . . - - .
74 347 1 5 - - - - - - - - 73 342 -
106 358 1 1 _ 18 58 7 36 2 6 • ■ 10 22 68 23531 102 - - - - - 31 102 - - “ ” - - - -
248 950 8 21 6 17 24 80 41 153.: r .
6v —
16 2 10 83 364 78 289
... I I .
n i Q F i r )
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLIKASI (2009-cuiI)S iyas i- inz iba ti xoritn
—--------------- M iq ya s 1: 500 000 ——Ankc d.
|7|ybQ*h*mlug
YuxarrYayd
O f f lu o 'M rfow ttən d l^rxJ \s>WflfnZftO nfuxar/ ^
Tonnnott)^___/
/ ToAw.t n»
/ / 3161uvnft
Yurdgt '
YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLQRİ
Şəhərləf
O f * Kondlər
n a x ç i v a n ktuxlMi Respobllhn paytaxtı
C L L F A Rayoıı morkə<clon
Cohri lrvz»bati- omzi dairolənnlnmorkozlorl
Hüraüt Dıgor yaşayış montəqolən70.4 Əhaltnln sayt (mın noforlo)
Q*r£ıtıq Domıryol slnnftfyalan
YOL ŞƏBƏKƏSİ
Darrw yoltan vo stansıyalar - KorpO
TefcmüetdEamtt çose yolları-------------- Şose yoKnn-----------— Salr yollnrT 40 T Kıtomotr ışarolon vo onlar arasındak
1 mosafolor
HİDROORAFİYA
C 7 Çayların, goOerın v9 su anbortannınsahil xəöorı
C’ ZSZİZ- Doytşan satW xoOi ——— Ç«yöf------------ * Q uu ya n çaytar
‘NAXÇIV
\ j r -, t\'asir\‘a/ , ' l OiofiıJ1 —'"7 3 Q0 1
f i ı s /^ ^ ^ A k a d . >11.01 \ ) Onlub.nl ııı ll
"Mustəqıllıyın əldo olunması nə qədər çotindirsə. onun saxlanılması, daimı, əbədı olması bundan da çətindir''
Həydər Əlıyev M BeWM O K I) V.jOW <Bffoa^or 170g
1927 DarxtaO
- Çaytann axm stıqamotı
r e l y e f
7 YükWJkllk göstənotorı Aşmmlar
Qumluqlar
QADWDHl ‘~\r\OünnOULOn“ dövtettenn
rayonlannooruqtann v» m * partdarm
>3tJ7
Vonond
| Aşuğı Əj(ıxai)ırfoftnc
Xrt>Wı>()
pİDDBOpf c ^ Ä ^
v-'- fn rıa g iQNAXÇIVAN ŞƏHƏRI Naxçıvan Muxtar Respuhlik
' Mıqyas 1: 22 000asınm paytaxtı
EPIQRAFIK AIMDƏLƏRMiqyas 1: 750 000
O L İA B A D
3120, Kükıidağ a
Imamzadə kompteksi. X VIII əsrOaş (|cx? hoykeJı
Vurğun kOç
Ş A H B U Z
Mazre
Qahab /o •Kərimbəyli
Yanm ca—
>şadı*a'
Hüseyn Cavid turbosı. 1996-a ıl
ATABƏYLƏRMƏHƏLLƏSİ ı.Yuxan
.Əylis
Ə l.İN C ƏM Ə IIƏ LLƏ StIsmayı) xan ham am ı. X V III osr
Inşaat kitabələn
Epitafiyalar
M əzar kitabələri
Senedlər
Hoydar Əiiyev adm a horbı lıseyvaft/ah
HABƏK1 M Ə HƏ LLƏ Sİ
Kərki kəndi ərazisindəki abidələr ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır.
Hüseyn Cavıd turbəsı. 1996-cı ıl
Yusif Küseyir oğlu türbəsi. 1161-1162- cl illor
Ismayıl xan hamamı. X V III osr
Möminə xalın türbəsi.1186-1187-cl illar
Buzxana, X II-X IV osrlor
R əhlm xanın yaşayış evi, XVill əsrSenduqə formalı qəbirüstü abide
ü d a a B iElJj m W fJD İü?,
1-----7—1-= d r
ı 1 1 \ . .ıi'
:İ3 \_____CULFA RA Y O N U N U N M EM ARLIQ ABİDƏLƏRİ
Miqyas 1.250 000 ________ f -K
BABƏK R A Y O N U N U N M E M A R L IQ ABİDƏLƏRİMiqyas 1:330 000
\D o m ir l id a ğ |__İL==L^J36ti 39V
G öynükX anəgah kəndı. _______Ə lin co qä la s ı. V -V II əsrl& r
A Qahab so anb.» İ8 0 7
'Nohocır Teyvaz
2720/60ydağjançı
. 2053 ö o rd lk d
QcÄxxun yaşaytş yen. Tonc dövru
Imam/aöə. Nehrəro yaşayrş yeo.V-XVll əsrtər.Guthj. Hasar. Xəndək.
Ç«ylaq məsc*dlən. XIX əsr. hamam. XIX asr
Hoydor Əliyev su anb.
XoşkeşinU şaq lı d.
B o n in la t f
^XaTxaTM əzrəD
• N e z o ra b M( V D id iva j
YuVarı U zun ob a £ ı
) ° T Ğ• W '
^ Şıxm ahm uc|{3fo
S.ƏlıabadV/A j
i la n d a ğ Şurud24 75 /f<albaoruc Dize /
Slrab s u \c lf /' \
a Qahab su anb,^Ä Q a h a b
1927 DandaQNecəfc
J H acıvar
Ş əkərabadGülüslan kəndı.Gulustan türbəsi.Xllləsr
Tari) i ab idə lə r1 M jm artq abıdələri
Y<ş<>y5 y0r1o,i^ Q ıbır abidoləri
! İ X ' \ Bononiyar b; suanb
4 AJməmməd piri. orta esrlər
Nəhəcır yaşayış yoh və qəbırislanlığı. XIV-XVI osrlorƏshabi-kehf tarix-momarlıq komploksi
,® / (e.o.VII minillik)
*>ı Qazançı KÖrpüsü. Q n/ançı nekropolu, v-r XVI əsr
8 } ‘Gülustan" Tarix-mədəniyyət qoruğu
■£\ Kıma yaşayış yeri. X I-XVII esrler; vr« mescld. X IV əsr
i w Alməmmed mağarası, Daş dövrü
Cəhri kəndi. Çalxanqala. e .e . Il-I minilliklər
/ T a r ix i abidələr
y Memarlıq abideteriA Yaşayışyeriən n Qəbrabidələr
CULFi
Gülüstan türbosl. XIII əsr
Culfa nekropolu. e.ə. Il-I mınıilıkJer. karvansaray. XII-XIII əsrior______
M a a a p j jH Q İB D E 6 a
riQ Bö nORDUBAD RA YONUNUN MEMARL.IQ ABIDƏLƏRİ
M»qyas V. 200 000 -
Gəmıqaya abldelerl (e.ə. IV minıllik)
Bilev qəbiristanlığı, X IV-XVI osrlor
Qırxklmsone mescidi, X IV esr: hamam, XVIII esr; mescid, X VIII esr
r * x Yuxarı Əylis mesadi, XVII osr; v £ j Xoşkeşin moscidi
O Vənend mescidi, XIV osr
Qarnboğlar Tanx-m«marf»q kompleksi. XII XIV ®s«tef ‘
NabatJoğ)
e } Türbo, XIV osr; hamam qalıqları, XIV əsr
Aza körpusü, XVII əsr; Aza qəbiristanlıqı, * } XIV-XVI osrlor
-*-ı Ordubad Tanx-momartıq qoruğu,Z S X V-X IX osrlor
DəvoboynuOrdubad şeheri. Cam e məscıdi. XVII
JGöydağ
Nürgüt-----------2600
Qaraquş d
2081\ Anabadgodık d.
n r v r i 3904:1125■ QobtHtd
3147ğdəre
Parağaçay
Xaraba Gilan qalasıQ IV R A QXıncab ızekənd
Behrud '•'''■raga
1708 Daşbaşı d.Pozm ori
Gilançayı2697'
Sorkıdağ ’Çonneb
1182Oyuqlu d.RAY0 NU D ırnıj
Tarixi abidələr U Momarlıq abidolori
A Yaşayış yerlorı
o Qobır abideieri
C Q o ş ad ize
Sİabirkend
ÖKəlontor Diz*
NusnüsDuzdağ )Vəiəverıənd 3U7J
S oyuqdəğ '• 935 * Böyükduz
Tanuçan d
Xaşlıdağ\ </> 26Ö9',
Xarxal
ƏndemlıƏndəmicÇauanqala kurqanten. Tunc dövriı.
Çalnanqala. Tunc dövrtl
Qwabağiar Tanx-memnrlıq kompiek- »«. XII-XIV esrier. Qarabağlar yaşa- yış yeri, XII-XVII əsrlərQrvraq nekropolu. e.e. lll-l mınillıklar; Qulalı yaşayış yeri. e.o. Ill-I minillıkler
Küp qebirlen nekropolu, e.a. I minrf- lık — e. I minılliyi; Şahtaxtı mebedlen, e e lll-l mınılllkJər; hamam. XVIII esr
Kotam
" IM i■ * ; ı :■ - nonl
Tarixi abidələr ü Momarlıq abldolerl
A Yaşayış yerleri
Qəbir abidələri
DQB0C
D Ə R Ə K və ŞƏRUR RAYONLARINTN M E M A R L I Q ABİDƏLƏRİ^ — M iqyas 1: 250 000 —
■/>. * ıi l n a B n n u m *ŞAHBUZ RA YO N UN U N MEMARLIQ ABİDƏLƏRİ
Miqyas 1:250 000 ^
2065".,/KÖmOrlüdafs.
y O Q ünnüt \
Tarixi abidələry Momarlıq abldəleri
A Yaşayış yerləri
d Qebir abtdəieri
3118 Keçoldağ . A ğd a b a n d.
• '1 3 0 9 3
3120 t i K üküdağ fi ’45 . D aşbu run d\
'Q a raburun d. v . ,f 239 .h W A nJ>,>S ədərok
20 3 4 . Ardıc d. Biçonok aşr.
2346
Arpaçay
242 'yVoİK İağGömürKotanı
‘a lvartı d.Yuxan Yaycı
Ağbulaq
O ğ la n q a la \3Zeyve
Türkeş
Qaraburc
) 3204 ■ Camald.
lomzəlı)S ə r x a n 7 7 Yuxan D * MuğanCıc/Müslüm O M ygaw tıa M ehrab ıQ afxuq f^ D Dərəkend
Kıçıkoba
Qorçulu ıhbuzkənd
V^KüIüs Keçill$uarnb'İyeV
luzkənd
[anlıqlararO D anyen
Tononəm d.
^g g to rah əs ınli h
Ə rə b y e n g lc » /j?
Dwadin^• Pusyan,
C//unofifl su a/ıöTarixi abldələr
W Memarlıq abidelerl
A Yaşayış yerləri
Qəbır abldələri Şahbuz rayonu. Bıçonok aşr.. Farhad evi (e.ə. I minillik)Oğlanqala yaşayış yeri (e.ə ll-l minillıklor) Ferhad evi arxoolojı abido&ı (o o I mlnlllık)
Kərki Kəndi ərazısindəki abıdələr ermənilər tərəfındən dağıdılmışdır
G S D B ^ v !p S M p s ^ :
BAKIKARTOQRAFİYA FABRİKİNİN RAZILIĞIOLMADAN SURƏTİNİN ÇIXARILMASINA (ARTIRILMASINA) İCAZƏ VERİLMİR
A zorbaycan Respublikası Dövlət T o rp a q və X əritəçokm ə Komitosi
B a k ı2010
Azərbaycan Respublikası Döv/ət Torpaq və Xəritəçokmə Komitəsinin Bakı Kartoqrafiya Fabnkındə hazırlanmış və çap olunmuşdur Tirajı 1500 nüsxə Sifanş Nö4Bakı, Atatürk prospekti, 70 T e l: 562-88-21. 561 -90-01 © Bakı Kartoqrafiya Fabnki. 2010-cu il
OGDSEl;