azЯrbaycan respublИkas konstИtusИyasЫnЫn … · 3 kиtabda иstиfadя olunan шяrtи...

245
YUNИS XЯLИLOV AZЯRBAYCAN RESPUBLИKASЫ KONSTИTUSИYASЫNЫN PREAMBULASЫ VЯ ЦMUMИ MЦDDЯALARЫNЫN ШЯRHИ Бакы-Ганун-2007

Upload: others

Post on 08-Sep-2019

14 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

YUNИS XЯLИLOV

AZЯRBAYCAN RESPUBLИKASЫ KONSTИTUSИYASЫNЫN PREAMBULASЫ VЯ ЦMUMИ MЦDDЯALARЫNЫN ШЯRHИ

Бакы-Ганун-2007

Page 2: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

2

Elmи redaktoru: Елшад Нясиров

Бакы Дювлят Университетинин Конститусийа щцгугу кафедрасынын баш мцяллими

Ряйчиляр: Яликрам Таьыйев фялсяфя елмляри доктору, профессор

Мяммяд Рзайев фялсяфя елмляри доктору, профессор

Yunиs Fяrman oьlu Xяlиlov. Azяrbaycan Respublиkasы

Konstиtusиyasыnыn preambulasы vя цmumи mцddяalarыnыn шяrhи. Bakы. “Ганун”. 248 sяh.

Kиtabda Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиyasыnыn pream-bulasы vя цmumи mцddяalarы шяrh олунмушдур. Ayrы-ayrы maddя-lяrdя tяsbиt olunan hяr bиr konstиtusиon hцquq normaсы hяrtяrяflи vя sиstemlи шяkиldя aчыqlanmыш, yerи gяldиkcя xarиcи dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarы иlя mцqayиsяlяr aparыlmыш, toxunulan mяsяlяlяrя yaradыcы mюvqedяn yanaшmaqla bиr sыra yenи mцlahиzя vя tяklиflяr иrяlи sцrцlmцшдцр. Киtabыn sonuna dцnya dюvlяtlяrиnиn paytaxtы, dюvlяt dиlи vя pul vahиdиnи яks etdиrяn cяdvяl яlavя olunmuшdur.

Kиtabыn hazыrlanmasыnda ayrы-ayrы alиm vя hцquqшцnas-mцtяxяssиslяrиn яsяrlяrи иlя yanaшы, beynяlxalq-hцquqи sяnяdlяrdяn, Azяrbaycan Respublиkasыnыn son dяyишиklиklяr vя яlavяlяr edиlmиш qanunlaыndan, Азярбайжан Республикасы Prezиdentиnиn fяrman vя sяrяncamlarыndan, habelя, dиgяr normatиv-hцquqи aktlardan иstиfadя olunmuшdur.

Юzцndя dяrslиk, kommentarиya, mцhazиrя kursu, monoqra-fиya, habelя ensиklopedиya elementlяrиnи ehtиva edяn kиtab hцquq-шцnaslar, tяlяbяlяr, hцquq-mцhafиzя orqanlarыnыn яmяkdaшlarы цчцn nяzяrdя tutulmuшdur.

Q 1300130004 ãðèôëè Az2 ÀB 022051 © Ãàíóí – 2007

Page 3: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

3

Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar

1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Konstиtusиyasы 3. Naxчыvan MR – Naxчыvan Muxtar Respublиkasы 4. Konstиtusиya Aktы – 18 oktyabr 1991-cи иl tarиxlи Azяrbaycan Respublиkasыnыn “Dюvlяt Mцstяqиllиyи haqqыn-da” Konstиtusиya Aktы 5. AR CM – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Cиnayяt Mяcяllяsи 6. AR CPM – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Cиnayяt-Prosessual Mяcяllяsи 7. AR MM – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mцlkи Mяcяllяsи 8. AR MPM – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mцlkи-Pro-sessual Mяcяllяsи 9. AR AM – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Aиlя Mяcяllяsи 10.AR ЯM – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Яmяk Mяcяllяsи 11. AR SM – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Seчkи Mяcяllяsи 12. AR VM – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Vergи Mяcяllяsи 13. AR SQ – Azяrbaycan Respublиkasыnыn Sиlalhlы Qцvvяlяrи

Page 4: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

4

M Ц N D Я R И C A T Mцяllиfdяn....................................................................... 6 Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиyasыnыn пreambulasы ....................................................................10 Цmumи mцddяalar ..........................................................20 Ы fяsиl . Xalq hakиmиyyяtи..................................................27 Maddя 1. Hakиmиyyяtин mяnbяyи ....................................28 Maddя 2. Xalqыn suverenlиyи ...........................................34 Maddя 3. Цmumxalq sяsvermяsи – referendum yolu иlя hяll edиlяn mяsяlяlяr ...........................................46 Maddя 4. Xalqы tяmsиl etmяk hцququ .............................69 Maddя 5. Xalqыn vahиdlиyи ...............................................71 Maddя 6. Hakиmиyyяtиn mяnиmsяnиlmяsиnя yol verиlmяmяsи................................................................74 ЫЫ fяsиl. Dюvlяtиn яsaslarы...................................................76 Maddя 7. Azяrbaycan dюvlяtи ........................................79 Maddя 8. Azяrbaycan dюvlяtиnиn baшчыsы ........................95 Maddя 9. Sиlahlы Qцvvяlяr ............................................106 Maddя 10. Beynяlxalq mцnasиbяtlяrиn prиnsиplяrи ..........120 Maddя 11. Яrazи ............................................................126 Maddя 12. Dюvlяtиn alи mяqsяdи ....................................133 Maddя 13. Mцlkиyyяt ....................................................139 Maddя 14. Tяbии ehtиyatlar ............................................144 Maddя 15. Иqtиsadи иnkишaf vя dюvlяt ..............................150 Maddя 16. Sosиal иnkишaf vя dюvlяt .................................159 Maddя 17. Aиlя vя dюvlяt ...............................................170 Maddя 18. Dиn vя dюvlяt ...............................................179 Maddя 19. Pul vahиdи ....................................................194 Maddя 20. Dюvlяtиn borclarыna qoyulan mяhdudиyyяtlяr ..............................................................198 Maddя 21. Dюvlяt dиlи ....................................................201

Page 5: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

6

Maddя 22. Paytaxt

....................................................MЦЯLLИFDЯN

Hю r m я t l и o x u c u ! Hяlя unиversиtetиn bakalavr pиllяsиnиn цчцncц kursunda

tяhsиl aldыьыm иллярdя Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtu-sиyasыnыn “цmumи mцddяalar” adlы bиrиncи bюlmяsиnиn hяr bиr maddяsиnи шяrh etmяklя mяqalяlяr halыnda чap etdиrmяyи dцшцnцrdцm. Lakиn bиr mцddяt sonra “bu ишя gиrишиrяmsя, nя цчцn bиr qяdяr dя mяsulиyyяtlи чalышaraq kиtab hazыrlamayыm?” – deyя dцшцndцm vя tяdqиqat obyektиmя Azяrbaycan Respub-lиkasы Konstиtusиyasыnыn preambulasыnы da яlavя etmяklя kиtab цzяrиndя ишlяmяyя qяrar verdиm.

Nя цчцn mяhz preambula vя цmumи mцddяalarыn шяrhи? Dяyяrlи oxucu, dцшцnцrяm kи, bu sualыn bиr hиssяsиnя kи-

tabыn “цmumи mцddяalarы”nыn юzцnя verdиyиm иzahda kиfayяt qяdяr яsaslы cavab tapacaqsan. Burada иsя tяkcя onu qeyd etmяk иstяyиrяm kи, цmumи mцddяalardan baшqa, preambulanыn иzahыnы ona gюrя kиtaba daxиl etdиm kи, Azяrbaycan Respub-lиkasы Konstиtusиyasыnыn bцtцn maddяlяrиnиn цmumи mцddяalar цzяrиndя qurulduьunu vя ona sюykяndиyиnи dцшцnsяk, eynи иlя цmumи mцddяalarыn da preambuladan qиdalandыьыnы vя ona яsaslandыьыnы asanlыqla tяsяvvцr etmяk olar. Mяhz bu sяbяbя gюrя dя bцtюvц parчalamaq, yaxud tamы yaralamaq иstяmяdиm.

Иш elя gяtиrdи kи, qarшыma bиr sыra aчыqlamasыnы lцzum gюrmяdиyиm tяbии, elяcя dя sunи yaradыlmыш problemlяr чыxdы vя gecяmи gцndцzцmя qataraq bюyцk цmиdlя yazmaьa baшladыьыm bu kиtabы heч yarыsыna da чatmadan yarыmчыq qoymalы oldum. Hяtta elя anlar oldu kи, “kиtab иши”nя son vermяyи belя dцшцn-dцm. Lakиn yenя dя яn чяtиn gцnlяrdя юzцmц qяrarыma sadиq qalmaьa mяcbur etdиm: “Nя qяdяr mцddяtя olursa-olsun, bu kиtabы yazыb чap etdиrяcяyяm!”

Belя bиr vaxtda “Qanun” иctиmaи-sиyasи, elmи hцquq jur-nalы иlя яmяkdaшlыьыm baшladы vя иlk mяqalяm dя mяhz bu

Page 6: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

7

nцfuzlu jurnalda чap olundu. 2003-cц иldяn bu gцnяdяk mцxtя-lиf xarakterlи nяzяrи vя tяcrцbи problemlяrиn tяhlиlиnя daиr yazdыьыm vя ишыq цzц gюrmяsи цчцn яksяrиyyяtиnи hяmиn jurnala gюndяrdиyиm чoxsaylы yazыlarыm hяr dяfя yцksяk qиymяtlяndиrиl-dи vя чap edиldи. Elmи yaradыcыlыq sahяsиndя yenи-yenи uьurlar яldя etmяk цчцn nяиnkи mяnя, цmumиyyяtlя, gяnc tяdqиqatчыlara bюyцk гайьы эюстярян jurnalыn baш redaktoru Шahbaz Xuduoь-luna dяrиn mиnnяtdarlыьыmы bиldиrиrяm.

Nяhayяt, bu иllяrdя hяmчиnиn, hцquq elmиnиn ayrы-ayrы sahяlяrиnя aиd (beynяlxalq hцquq, konstиtusиya hцququ, cиnayяt hцququ, mцlkи hцquq vя s.) яksяrиyyяtи mяtbuatda nяшr olunmuш 17 elmи, 4 publиsиstиk mяqalяmиn toplandыьы “Hцquq: mцlahиzя vя tяklиflяr” adlы kиtabыm Azяrbaycan Respublиkasы-nыn яmяkdar hцquqшцnasы, hцquq elmlяrи doktoru, professor Hacы Иbrahиm Иsmayыlovun elmи redaktorluьu иlя 2005-cи иldя Bakыda “Nurlan” nяшrиyyatы tяrяfиndяn чap olundu.

Bu иllяr яrzиndя “yarыmчыq kиtab”ыmы bюyцk fasиlяlяrlя dя olsa, yazmaьы unutmadыm…

Тягдим олунан киtabda mцqayиsя цчцn xarиcи dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыndan gяtиrdиyиm nцmunяlяrdяn иmkanыm чatan-larыnы orиjиnaldan (mяsяlяn, ABШ, Tцrkиyя, Rusиya vя dиgяr dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarы), qalanlarыnы иsя иngиlиs dиlиndяn, юzц dя, bиr neчя dиgяr xarиcи dиldя (mяsяlяn, tцrk, rus vя s.) olan varиantlarы иlя mцqayиsя edяrяk иmkan daxиlиndя dяqиq vя яsиllяrиnя uyьun шякилдя tяrcцmя etdиm.

Kиtab unиversal xarakter daшыyыr. Yяnи, kиtabы oxuyan hяr kяs onda dяrslиk (konkret tяdqиqat obyektиnиn – цmumи mцddяalarыn tяhlиlи olduьu vя baшqa xцsusиyyяtlяrи цчцn), kommentarиya (maddяlяr daxиlиndяkи konstиtusиon-hцquq normalarыna genиш vя hяrtяrяflи doktrиnal шяrhlяr verиldиyи vя hяmиn normalarыn mяzmununa bцtцn tяfяrrцatы, detal vя para-metrlяrи иlя aydыnlыq gяtиrиldиyи цчцn), mцhazиrя kursu (konkret mяsяlяlяr яhatяlи шяkиldя tяhlиl olunduьu uчцn) monoqrafиya (yaradыcы mюvqedяn yanaшыlaraq bиr sыra mцlahиzя vя tяklиflяr verиldиyи vя tяdqиqatlar aparыldыьы цчцn), habelя, ensиklopedи-

Page 7: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

8

yanыn (dцnya dюvlяtlяrи vя dиgяr mяsяlяlяrlя baьlы яtraflы mяlumatlar verиldиyи цчцn) elementlяrиnиn cяmlяшdиyиnиn шahиdи ola bиlяr.

“Цmumи mцddяalar”ыn иzahыnda qeyd etdиyиm kиmи “bu mцddяalar baшlanьыc (иlkиn) mцddяalar olmaqla proqram xarakterиnя malиk olub ARK-nыn dиgяr maddяlяrиndя, elяcя dя AR-иn bцtцn qanunverиcиlиk aktlarыnыn normalarыnda konkret-lяшdиrиlиr, иnkишaf etdиrиlиr vя daha genиш шяkиldя aчыqlanыr”. Mяhz bu sяbяbя gюrя dя maddяlяrи шяrh edяrkяn tez-tez ayrы-ayrы hцquq яdяbиyyatlarы иlя yanaшы, Azяrbaycan Res-publиkasыnыn bиr sыra mцxtяlиf qanunverиcиlиk aktlarыna (habelя beynяlxalq hцquqи sяnяdlяrя) иstиnad etmяlи olurdum. Mяlum olduьu kиmи Azяrbaycan Respublиkasыnыn qanunverиcиlk sиste-mиnя daxиl olan demяk olar kи, bцtцn normatиv-hцquqи aktlar formalaшma prosesиnи yaшadыьыndan, habelя, cяmиyyяt hяyatыnda gedяn dиnamиk иnkишaf nяzяrя alыnmaqla юlkяmиzdя hяyata keчиrиlяn hцquqи иslahatlardan asыlы olaraq, onlara tez-tez dяyишиklиklяr vя яlavяlяr olunur. Buna gюrя dя maddяlяrи шяrh edяrkяn ayrы-ayrы normatиv-hцquqи aktlardan gяtиrdиyиm o maddяlяrdяkи normalara daha чox mцracияt etmяyя чalышdыm kи, onlara dцzяlишlяr edиlmяsи ehtиmalы daha azdыr. Bunu иsя, kиtabdakы mяlumatlarыn daha “uzunюmцrlц” olmasы mяqsяdиlя etdиm. Яlbяttя, nя qяdяr иstяsяm dя, gцn keчdиkcя kиtabdakы mяlumatlardan bяzиlяrиnиn kюhnяlmяsиnиn qarшыsыnы ala bиlmяyя-cяyиmи dя чox yaxшы dяrk edиrяm. Чцnkи иnsan oьlunun шцuru vя cяmиyyяt hяyatы иnkишaf etdиkcя (хцсусиля, sюhbяt Azяrbaycan Respublиkasы kиmи gяnc mцstяqиl dюvlяtdяn vя Sovetlяr Bиrlиyи dustaqxanasыndan tяzяcя azadlыьa чыxmыш vяtяndaшlarыmыzыn hцquq dцшцncяsиnиn hяlя yavaш-yavaш mцasиr vя beynяlxalq standartlara uyьun modern tяlяblяrя иnteqrasиya etmяsи prose-sиndяn gedиrsя) gцnцn nяbzиnи tutmaьa mяhkum olan qanunlarыn da daиma yenиlяшmяsи vя tяkmиllяшmяsиnя ehtиyac duyulur. Bu tиplи kиtablardakы mяlumatlarыn “юlmяmяsи” цчцn hяmиn kиtablarыn mцяyyяn mцddяtdяn sonra tяkmиllяшdиrиlmиш

Page 8: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

9

yenи nяшrlяrиnи чap etdиrmяkdяn baшqa чarя yoxdur. Bu иsя, gяlяcяyиn ишиdиr!

Яlbяttя, kиtabы yazmaqla qяtиyyяn nяsя kяшf etdиyиm vя ya qeyrи-adи bиr иш gюrdцyцm qяnaяtиndя dя deyиlяm. Sюzsцz kи, tяdqиqat obyektи olaraq mцracияt etdиyиm mюvzu Azяrbaycan Respublиkasыnda gюrkяmlи alиm vя hцquqшцnas-mцtяxяssиs-lяrиmиzиn яsяrlяrиndя ишlяnmишdиr vя onlarыn bu sahяdяkи mяhsul-dar яmяyиnи qяtиyyяn danmaq olmaz. Hяtta, kиtabыn яksяr yerlяrиndя hяmиn mцяllиflяrиn яsяrlяrиnя tez-tez иstиnad etmиш, bиr sюzlя, onlardan чox yararlanmышam. Lakиn bцtцn bunlarla yanaшы, tяvяzюkarlыqdan uzaq olsa da, demяlиyяm kи, heч bиr иш gюrmяdиyиmи dя sюylяyя bиlmяrяm.

Hesab edиrяm kи, mяnиm цчцn acыlы-шиrиnlи xatиrяlяrи иlя яzиz olan, dцшцndцyцmdяn xeylи gecиkmиш bиr vaxtda hцzuru-nuza gяlяn bu kиtaba яn dцzgцn vя obyektиv qиymяtи mяhz sиz oxucular verяcяksиnиz.

Kиtabы yazarkяn hцquq яdяbиyyatlarы, son dцzяlишlяr edиl-mиш qanunverиcиlиk aktlarы, elяcя dя xarиcи dюvlяtlяrиn konstи-tusиyalarыnы яldя etmяkdя mяnя bюyцk kюmяklиk gюstяrяn Nax-чыvan Muxtar Respublиkasы Mяrkяzи Seчkи Komиssиyasыnыn katиbи, dяyяrlи dostum Яlи Qяdиmova dяrиn mиnnяtdarlыьыmы bиldиrиrяm.

Kиtab haqqыnda arzu, tяklиf vя tяnqиdи fиkиrlяrиnи mяnиmlя bюlцшяcяk oxuculara яvvяlcяdяn tяшяkkцrцmц bиldиrиrяm.

Mцяllиflя яlaqя - Mobиl no: (050) 633 73 33 E-maиl adres: yunиshalи[email protected]

Page 9: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

10

Azяrbaycan Respublиkasыnыn Konstиtusиyasыnыn preambulasы

Azяrbaycan xalqы юzцnцn чoxяsrlиk dюvlяtчиlиk яnяnяlяrиnи davam etdиrяrяk, “Azяrbaycan Respub-lиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda” Konstиtusиya Aktыnda яks olunan prиnsиplяrи яsas gюtцrяrяk, bцtцn cяmиyyяtиn vя hяr kяsиn fиrяvanlыьыnыn tяmиn edиlmяsиnи arzulayaraq, яdalяtиn, azadlыьыn vя tяhlц-kяsиzlиyиn bяrqяrar edиlmяsиnи иstяyяrяk, keчmиш, иndиkи vя gяlяcяk nяsиllяr qarшыsыnda юz mяsulиyyяtиnи anlayaraq, suveren hцququndan иstиfadя edяrяk, tяntяnяlи surяtdя aшaьыdakы nиyyяtlяrиnи bяyan edиr:

- Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцstяqиllиyиnи, suverenlиyиnи vя яrazи bцtюvlцyцnц qorumaq;

- Konstиtusиya чяrчиvяsиndя demokratиk quruluшa tяmиnat vermяk;

- vяtяndaш cяmиyyяtиnиn bяrqяrar edиlmяsиnя naиl olmaq;

- xalqыn иradяsиnиn иfadяsи kиmи qanunlarыn alиlиyиnи tяmиn edяn hцquqи, dцnyяvи dюvlяt qurmaq;

- яdalяtlи иqtиsadи vя sosиal qaydalara uyьun olaraq hamыnыn lяyaqяtlи hяyat sяvиyyяsиnи tяmиn etmяk;

- цmumbяшяrи dяyяrlяrя sadиq olaraq bцtцn dцnya xalqlarы иlя dostluq, sцlh vя яmиn-amanlыq шяraиtиndя yaшamaq vя bu mяqsяdlя qarшыlыqlы fяalиyyяt gюstяrmяk.

Yuxarыda sadalanan цlvи nиyyяtlяrlя цmumxalq sяsvermяsи – referendum yolu иlя bu Konstиtusиya qяbul edиlиr.

ARK preambula (fransыzca “preambule” sюzцndяn olub

mяnasы “юn sюz” demяkdиr) иlя, yяnи gиrиш hиssя иlя baшlanыr. Bu

Page 10: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

11

hиssя ayrы-ayrы dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda ya heч bиr baшlыqla verиlmиr (mяsяlяn, ABШ), yaxud da mцxtяlиf cцr adlandыrыlыr (mяsяlяn, Tцrkиyя Konstиtusиyasыnda “Baшlan-ьыc”, Bolqarыstan, Macarыstan, Иspanиya vя bиr sыra dиgяr dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda “preambula” vя s.).

Dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыnda olduьu kиmи AR-иn konstиtusиyasыnda da “preambula” heч bиr hцquqи norma mцяyyяn etmиr. Lakиn orada, bиr qayda olaraq, Яsas Qanunun qяbul edиlmяsиnиn mяqsяdи vя bиr sыra mцhцm nиyyяtlяr bяyan olunur.

Preambulada яks olunan mяsяlяlяr (ayrы-ayrы dюvlяtlяrиn konstиtusиyasыnda onun hяcmи fяrqlиdиr) son dяrяcя mцhцm sosиal, иqtиsadи, sиyasи, иdeolоjи vя hцquqи яhяmиyyяt kяsb etmяklя konstиtusиyanыn mahиyyяtиnиn dцzgцn baшa dцшцlmя-sиndя vя onun tяtbиqиndя vacиb rol oynayыr vя mяhz preambu-lada bяyan edиlяn nиyyяtlяr юzцndя dюvlяt tяrяfиndяn baшlыca юhdяlиk kиmи yerиnя yetиrиlmяlи olan яsas mяqsяd vя vяzиfяlяrи ehtиva edиr.

ARK-nыn preambulasы “Azяrbaycan xalqы” иfadяsи иlя baшlanыr. Bиr чox dюvlяtlяrиn konstиtusиyasыnыn preambulasыn-da da tяsadцf olunan bu иfadя иlя яsas nиyyяtlяrи bяyan edяn tяrяf vя ARK-nы qяbul edяn subyekt mцяyyяn olunmuшdur. Mцqayиsя цчцn bиr neчя dюvlяtиn konstиtusиyasыnыn preambula hиssяsиnя nяzяr salmaq maraqlы olar:

ABШ Konstиtusиyasы: “Bиz, Bиrlяшmиш Шtatlar xalqы, daha mцkяmmяl иttиfaqыn yaradыlmasы, яdalяtиn bяrqяrar edиlmяsи, daxиlи sakиtlиyиn qorunmasы, bиrgя mцdafияnиn tяшkиlи, цmumи rиfah sяvиyyяsиnя yardыm gюstяrиlmяsи, bиzиm vя bиzdяn sonrakы nяsиllяrиn azadlыq nemяtlяrи иlя tяmиn edиlmяsи mяqsяdиlя Amerиka Bиrlяшmиш Шtatlarы цчцn bu konstиtusиyanы tяntяnя иlя bяyan vя tяsиs edиrиk”.

Tцrkиyя Konstиtusиyasы: “... TЦRK MИLLЯTИ TЯRЯ-FИNDЯN, demokratиyaya aшиq Tцrk юvladlarыnыn vяtяn vя mиllяt sevgиsиnя яmanяt ... olunur”.

Page 11: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

12

Almanиya Яsas Qanunu: “... Belяlиklя, bu Яsas Qanunun qцvvяsи bцtцn alman xalqыna шamиl olunur”.

Fransa Konstиtusиyasы: “Fransыz xalqы ... иnsan hцquqlarыna vя mиllи suverenlиk prиnsиplяrиnя sяdaqяtиnи tяntяnяlи surяtdя bяyan edиr .”

Yaponиya Konstиtusиyasы: “Bиz, yapon xalqы яbяdи sцlh иstяyиrиk vя qяlbиmиz иnsanlar arasыnda mцnasиbяtlяrи mцяyyяn edяn alи иdeallarla doludur. Bиz, dцnyanыn sцlhpяrvяr xalqlarыnыn яdalяt vя шяrяfиnя etиbar etmяklя, юz tяhlцkяsиzlиk vя mюvcudluьumuzu tяmиn etmяyя qяrarlыyыq”.

Ukrayna Konstиtusиyasыnыn preambulasыndan aydыn olur kи, Alи rada (parlament – Y.X.)Allah qarшыsыnda, юz vиcdanы qarшыsыnda keчmиш, иndиkи vя gяlяcяk nяsиllяr qarшыsыnda mяsu-lиyyяtиnи dяrk edяrяk konstиtusиyanы qяbul edиr.

Bundan baшqa, Rusиya, Hиndиstan vя s. dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnыn preambulasыnda subyekt olaraq “xalq”, Иspanиya, Slovakиya, Polшa vя s. dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarы-nыn preambulasыnda иsя subyekt olaraq “mиllяt” sюzцnя mцracияt olunmuшdur.

Gюrцndцyц kиmи ayrы-ayrы dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnыn preambulasыnda subyekt kиmи bиr qayda olaraq, ya “xalq”, yaxud da “mиllяt” mяfhumu gюstяrиlmиш, bununla da, qeyd olunan anlayышlardan sиnonиm sюzlяr kиmи иstиfadя olunmuш-dur. Nяzяrиyyя vя tяcrцbяdя “xalq” vя “mиllяt” anlayышlarыnыn иzahы bиrmяnalы qяbul edиlmиr1.

“Azяrbaycan xalqы” иfadяsиnиn anlayышыna ARK-nыn 1-cи maddяsиnиn иkиncи hиssяsиndя aydыnlыq gяtиrиlиr2.

Preambulada Azяrbaycan xalqыnыn чoxяsrlиk dюvlяtчиlиk яnяnяlяrиnи davam etdиrmяsиndяn bяhs olunur. Bu mцddяa иlя baьlы 18 oktyabr 1991-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasы-

1 Bu haqda яtraflы mяlumat цчцn bax: ARK-nыn 1-cи maddяsиnиn (hakиmиyyяtиn mяnbяyи) иzahыnыn qeydи. 2 Bu haqda bax: ARK-nыn 1-cи maddяsиnиn (hakиmиyyяtиn mяnbяyи) иkиncи hиssяsиnиn иzahы.

Page 12: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

13

nыn Dюvlяt Mцstяqиllиyи haqqыnda” Konstиtusиya Aktыnda deyиlиr:

“1918-cи иlиn mayыn 28-dя Azяrbaycan Mиllи Шurasы Иstиqlal Bяyannamяsи qяbul edяrяk Azяrbaycan xalqыnыn dюvlяt quruluшunun чoxяsrlиk яnяnяlяrиnи dиrчяltdи.

Azяrbaycan Respublиkasы юz яrazиsиndя tam dюvlяt hakиmиyyяtиnя malиk olub xarиcи vя daxиlи sиyasяt yerиdиrdи. Azяrbaycan Respublиkasыnыn mцstяqиl dюvlяtя xas olan tяsиsat-larы – parlamentи, hюkцmяtи, ordusu, malиyyя sиstemи yara-dыlmышdы vя fяalиyyяt gюstяrиrdи. Azяrbaycan Respublиkasы bиr чox xarиcи dюvlяtlяr tяrяfиndяn tanыnmыш vя onlarla dиplomatиk mцnasиbяtlяr yaratmышdы. Lakиn 1920-cи иl aprelиn 27-28-dя RSFSR beynяlxalq hцquq normalarыnы kobudcasыna pozaraq, mцharиbя elan etmяdяn юz sиlahlы qцvvяlяrиnиn hиssяlяrиnи Azяrbaycana yerиtdи, suveren Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazиsиnи ишьal etdи, qanunи seчиlmиш hakиmиyyяt orqanlarыnы zorakыlыqla devиrdи vя Azяrbaycan xalqыnыn чox bюyцk qur-banlar bahasыna qazandыьы mцstяqиllиyя son qoydu. Bunun ar-dыnca Azяrbaycan 1806-1828-cи иllяrdя olduьu kиmи yenиdяn Rusиya tяrяfиndяn иlhaq edиldи.

SSRИ-nиn tяшkиlи haqqыnda 1922-cи иl 30 dekabr tarиxlи mцqavиlя bu иlhaqы tяsbиt etmяlи иdи. Sonralar, 70 иl яrzиndя Azяrbaycan Respublиkasыna qarшы яslиndя mцstяmlяkячиlиk sиyasяtи yerdиlиr, Azяrbaycanыn tяbии ehtиyatlarы amansыzcasыna иstиsmar olunur, mиllи sяrvяtlяrи чapыlыb talanыr, Azяrbaycan xalqы tяqиblяrя vя kцtlяvи cяza tяdbиrlяrиnя mяruz qalыrdы, mиllи lяyaqяtи tapdalanыrdы. Bцtцn bunlara baxmayaraq, Azяrbaycan xalqы dюvlяt mцstяqиllиyи uьrunda mцbarиzяnи davam etdиrиrdи.

“Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyиnиn bяrpasы haqqыnda” Azяrbaycan Respublиkasы Alи Sovetиnиn 1991-cи иl avqustun 30-da qяbul etdиyи Bяyannamя dя bu mцbarиzяnиn yekunu olmuшdur.

Azяrbaycan Respublиkasыnыn Alи Sovetи Azяrbaycan Mиllи Шurasыnыn 1918-cи иl mayыn 28-dя qяbul etdиyи Иstиqlal Bяyan-namяsиnя, Azяrbaycan Respublиkasыnыn demokratиk prиnsиplя-

Page 13: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

14

rиnиn vя яnяnяlяrиnиn varиslиyиnя яsaslanaraq vя “Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyиnиn bяrpasы haqqыnda” Azяrbaycan Respublиkasы Alи Sovetиnиn 1991-cи иl 30 avqust tarиxlи Bяyannamяsиnи rяhbяr tutaraq bu Konstиtusиya Aktыnы qяbul edиr vя mцstяqиl Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt quruluшunun, sиyasи vя иqtиsadи quruluшunun яsaslarыnы tяsиs edиr.”

Gюrцndцyц kиmи Azяrbaycan xalqыnыn чoxяsrlиk dюvlяtчи-lиk яnяnяlяrи keчяn яsrиn яvvяlяrиndя, daha dяqиq desяk, 28 may 1918-cи иldя Azяrbaycan Mиllи Шurasы tяrяfиndяn qяbul edиlmиш, “Azяrbaycanыn Иstиqlalиyyяtи haqqыnda” Bяyannamяsи иlя dиrчяlmишdиr.

Qeyd edяk kи, Azяrbaycanda cumhurиyyяt dюvrцndяn dя чox-чox яvvяllяr dюvlяtчиlиk яnяnяlяrи mюvcud olmuш (mя-sяlяn, Sяfяvиlяr dюvrцndя), lakиn tarиxиn mцяyyяn dюvrlяrиndя (mяsяlяn, Чar Rusиyasы dюvrцndя) bu dюvlяtчиlиk яnяnяlяrиmиz rиyakar dцшmяnlяr tяrяfиndяn mяqsяdlи шяkиldя tapdalanmaьa vя unutdurulmaьa чalышыlmышdыr.

Bu sиyasи-hцquqи sяnяddя mцstяqиl Azяrbaycan dюvlяtиnиn yarandыьы bяyan edиlmиш, onun yurиsdиksиyasыnыn шamиl olun-duьu яrazиnиn hцdudlarы mцяyyяnlяшdиrиlmишdиr. Hяmиn bяyannamяdя demokratиk dюvlяtя xas olan aшaьыdakы prиnsиp-lяr tяsbиt olunmuшdur:

- hakиmиyyяtиn xalqa mяnsubluьu; - vяtяndaшlarыn mцlkи vя sиyasи hцquqlarыnыn tяmиn edиl-

mяsи; - bцtцn xalqlarыn vя hяr bиr kяsиn mиllи, dиnи, sиnfи, sиlkи vя

cиnsи mяnsubиyyяtиndяn asыlы olmayaraq azad иnkишafыnыn tяmиn olunmasы;

- Azяrbaycanda hцquqи dюvlяtиn qurulmasы; - dюvlяt hakиmиyyяtиnиn hakиmиyyяtиn bюlцnmяsи prиnsиpи-

nя яsaslanmasы. 1918-1920-cи иllяr яrzиndя Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtи

mцstяqиl dюvlяt kиmи bиr sыra tяsиsatlara malиk olub daxиlи vя xarиcи sиyasяt yerиdиrdи. Belя kи, Azяrbaycan Mиllи Шurasыnыn 28

Page 14: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

15

may 1918-cи иl tarиxdя qяbul etdиyи qяrarla Azяrbaycan Respublиkasы Nazиrlяr Шurasыnыn bиrиncи kabиnetиnиn, hяmиn иlиn 17 иyun tarиxlи qяrarы иlя иsя иkиncи kabиnetиnиn tяrkиbи tяsdиq edиlmиш, habelя, hяmиn иlиn noyabr ayыnыn 20-dя Azяr-baycanыn Mиllи Шurasы tяrяfиndяn “Azяrbaycan parlamentиnиn yaradыlmasы haqqыnda” qanun qяbul olunmuшdur.

Шяrqdя иlk demokratиk dюvlяt quruluшuna malиk olan Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtи юzцnцn qыsa mцddяtlи fяalиy-yяtи dюvrцndя xalqыmыzыn иstиqlalиyyяtиnи elan etmиш, onun mиllи mяnlиk шцurunu юzцnя qaytarmыш vя юz mцqяddяratыnы tяyиn etmяyя qadиr olduьunu bцtцn dцnya иctиmaиyyяtиnя яya-nи шяkиldя nцmayиш etdиrmишdиr.

“Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtиnиn 80 иllиyиnиn keчиrиl-mяsи haqqыnda” Azяrbaycan xalqыnыn цmummиllи lиderи Heydяr Яlиyevиn 30 yanvar 1998-cи иl tarиxlи sяrяncamыnda deyиlиr: “Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtи юlkяnиn xarиcиndя vя daxиlиndя yaranmыш gяrgиn vя mцrяkkяb иctиmaи-sиyasи шяraиtdя fяalиyyяt gюstяrmишdиr. Bu dюvlяtиn qыsa bиr mцddяtdя hяyata keчиrdиyи tяdbиrlяr xalqыmыzыn tarиxиndя bюyцk иz buraxmышыdыr. Mиllиyяtиndяn, sиyasи vя dиnи mяnsubиyyяtиndяn, cиnsиndяn asыlы olmayaraq, bцtцn vяtяndaшlara bяrabяr hцquqlar verиlmяsи, dюvlяt sяrhяdlяrиnиn mцяyyяn olunmasы, Azяrbaycan dюvlяtчиlиyи atrиbutlarыnыn qяbul edиlmяsи, ana dиlиnиn dюvlяt dиlи elan olunmasы Azяrbaycanыn gяlяcяk mцstяqиllиyи цчцn mюhkяm zяmиn yaratmышdыr. Demokratиk dюvlяt quruculuьu, иqtиsadиy-yat, mяdяnиyyяt, tяhsиl, hяrbи quruculuq sahяsиndя atыlmыш ad-dыmlar Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtиnиn 23 aylыq fяalиyyяtиnи яks etdиrяn яsas иstиqamяtlяrdи”.

1920-cи иlиn aprel ayыnda RSFSR tяrяfиndяn edиlяn tяcavцz nяtиcяsиndя Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtи юz dюvlяt mцstя-qиllиyи vя suverenlиyиnи иtиrяrяk sцquta uьramыш, 30 dekabr 1922-cи иldя иsя “SSRИ-nиn tяшkиl olunmasы haqqыnda” mцqa-vиlя иlя bu иlhaqa hцquqи don geyиndиrиlmишdиr. Lakиn buna baxmayaraq, Sovetlяr Bиrlиyи dюnяmиndя dя Azяrbaycan xal-qыnыn “nяbzи” mцstяqиllиk vя azadlыq uьrunda dюyцnmцшdцr.

Page 15: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

16

Baшqa sюzlя, иlk mцstяqиl Azяrbaycan dюvlяtиnиn banиsи vя иdeoloqu Mяmmяd Яmиn Rяsulzadяnиn “bиr kяrя yцksяlяn bayraq, bиr daha enmяz” шцarы Azяrbaycan xalqыnыn yad-daшыndan heч bиr vaxt sиlиnmяmишdиr.

Nяhayяt, 18 oktyabr 1991-cи иl tarиxdя qяbul edиlmиш “Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda” Konstиtusиya Aktы иlя Azяrbaycan xalqы rus иmperиyasыnыn dяmиr barmaqlыqlarыndan xиlas oldu vя hяr zaman qяlbиndя yaшatdыьы, hяsrяtиndя olduьu яbяdи azadlыq иdeyalarыna qovuш-du. Mяhz aparыlmыш qыzьыn mцbarиzяnиn nяtиcяsиdиr kи, Azяr-baycan xalqы bu gцn dя preambulada bяyan edиldиyи kиmи юzцnцn чoxяsrlиk dюvlяtчиlиk яnяnяlяrиnи davam etdиrиr.

Preambulada Azяrbaycan xalqыnыn “Azяrbaycan Respub-lиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda” Konstиtusиya Aktыnda яks olunan prиnsиplяrи яsas gюtцrmяsиndяn danышыlыr.

Konstиtusиya Aktыnda nяzяrdя tutulan aшaьыdakы prиnsиplяr AR-иn qanunverиcиlиk sиstemиnиn mяzmununa nцfuz edяn яsas vя rяhbяr baшlanьыc иdeyalardыr:

- xalqыn suverenlиyиnиn tяsdиq edиlmяsи (Aktыn 8, 9 vя 10-cu maddяlяrи);

- dюvlяt hakиmиyyяtиnиn hakиmиyyяtиn bюlцnmяsиnя яsas-lanan mцstяqиl, dцnyяvи, demokratиk, unиtar, hцquqи dюvlя-tиn yaradыlmasы (Aktыn 11, 12, 13 vя 15-cи maddяlяrи);

- иnsan hцquqlarыnыn alиlиyиnиn tяsdиq olunmasы (Aktыn 19, 25, 26 vя 27-cи maddяlяrи);

- dюvlяtиn sosиal tяyиnatыnыn tяsdиqи (Aktыn 17 vя 25-cи maddяlяrи);

- bazar mцnasиbяtlяrиnя яsaslanan mцlkиyyяt formalarыnыn vя иqtиsadи sиstemиn mцяyyяn edиlmяsи (Aktыn 22 vя 23-cц maddяlяrи).

Preambulada Azяrbaycan xalqыnыn bцtцn cяmиyyяtиn vя hяr kяsиn fиrяvanlыьыnыn tяmиn edиlmяsиnи arzulamasыndan sюhbяt aчыlыr. Bu o demяkdиr kи, Azяrbaycan xalqы cяmиyyяt цzvlяrи, bцtюvlцkdя иsя hяr bиr шяxs цчцn fиrяvan hяyat шяraиtиnиn yaradыlmasыna maraqlыdыr.

Page 16: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

17

Preambulada ишlяdиlяn “Azяrbaycan xalqы ... яdalяtиn, azadlыьыn vя tяhlцkяsиzlиyиn bяrqяrar olunmasыnы иstяyяrяk ...” mцddяasы Azяrbaycan xalqыnыn haqqa vя hцquq bяrabяrlиyиnя яsaslanan bиr dюvlяt qurmaьы qarшыsыna mяqsяd qoymasыndan; elяcя dя cяmиyyяtиn sosиal-иqtиsadи яsaslarы иlя mцяyyяn olunan, normatиv-hцquqи aktlarda tяsbиt edиlяn, baшqa шяxslя-rиn hцquqlarыna xяlяl gяtиrmяmяk, cяmиyyяt vя dюvlяtя tяhlц-kя yaratmamaq шяrtи иlя, sosиal normalar чяrчиvяsиndя vяtяn-daшlarыn юz arzu vя иradяsиnя gюrя sяrbяst davranmaq иmkan-larыna reallыqda шяraиt yaradыlmasыna meyиllи olmasыndan; ha-belя, vяtяndaшlarыn vя dюvlяtиn tяhlцkяsиzlиyиnиn hяr cцr qa-nunazиdd qяsdlяrdяn qorunmasыnыn vя hцquq pozuntularыnы tюrяtmяkdя tяqsиrlи bиlиnяn шяxslяrиn cяzalandыrыlmasыnыn dюv-lяt tяrяfиndяn tяmиn olunmasыna cяhd etmяsиndяn xяbяr verиr.

Preambulada nяzяrdя tutulan “Azяrbaycan xalqы ... keч-mиш, иndиkи vя gяlяcяk nяsиllяr qarшыsыnda юz mяsulиyyяtиnи anlayaraq ...” mцddяasы иsя keчmиш, иndиkи vя gяlяcяk nяsиllяr qarшыsыnda Azяrbaycan xalqыnыn mяnяvи юhdяlиyи иlя baьlы dюvlяtчиlиyиmиzиn mюhkяmlяndиrиlmяsи vя suverenlиyиmиzиn qorunub-saxlanmasы uьrunda hяyata keчиrmиш, keчиrdиyи vя keчиrяcяyи olan mяqsяd vя vяzиfяlяrиn bцtюvlцkdя mяcmuyunu ehtиva edиr.

“Azяrbaycan xalqы ... suveren hцququndan иstиfadя edяrяk, tяntяnяlи surяtdя... nиyyяtlяrиnи bяyan edиr” mцddяasыna gяlиncя, bu, Azяrbaycan xalqыnыn sяrbяst vя mцstяqиl юz mцqяddяratыnы hяll etmяk vя юz иdarяetmя formasыnы mцяyyяn etmяk hцququnu hяyata keчиrяrяk иftиxarla gяlяcяk цчцn yaxыn vя uzaq perspektиvdя AR namиnя reallaшdыrmaq иstяdиyи aшaьыdakы konkret nиyyяtlяrи яks etdиrиr:

- Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцstяqиllиyиnи, suverenlиyиnи vя яrazи bцtюvlцyцnц qorumaq. Bu mцddяa AR-иn beynяlxalq hцququn mцstяqиl subyektи kиmи dцnya dюvlяtlяrи ичяrиsиndя daиmи olaraq юz yerиnи saxlamasы vя daha da mюhkяmlяndиr-

Page 17: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

18

mяsи, elяcя dя Azяrbaycan xalqыnыn юz яrazиsиnиn mцstяsna hцquqlu sahиbи olmasы mяnasыnы иfadя edиr3.

- Konstиtusиya чяrчиvяsиndя demokratиk quruluшa tяmиnat vermяk. Bu mцddяa demokratиk prиnsиplяr яsasыnda, dюvlяt hakиmиyyяtи vя yerlи юzцnциdarяetmя orqanlarыnыn forma-laшmasыnda, habelя, иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarы-nыn qorunmasыnda dюvlяtиn qarшыsыnda duran vя yerиnя yetиrmяlи olduьu vяzиfяlяrи яhatя edиr4.

- Vяtяndaш cяmиyyяtиnиn bяrqяrar edиlmяsиnя naиl olmaq. Hцquqи dюvlяtиn яn mцhцm prиnsиplяrиndяn bиrиnи яks etdиrяn bu mцddяada AR-dя fяrdlяrиn maraqlarыnыn tяmиn olunma-sыna yюnяldиlmиш mяnяvи, dиnи, mиllи, sosиal-иqtиsadи, hяmчиnиn, aиlя mцnasиbяtlяrиnиn mяcmuyunu иfadя edяn vяtяndaш cяmиy-yяtиnиn qurulmasы qarшыya mяqsяd qoyulur. Xцsusи mцlиkиy-yяt zяmиnиndя meydana gяlя vя иnkишaf edя bиlяn vяtяndaш cяmиyyяtи sosиal struktur olmaqla bяrabяr, dюvlяt hakиmиy-yяtи tяrяfиndяn иdarя olunmayan sosиal-иqtиsadи proseslяrя tяkan verяn bazar иqtиsadиyyatыna яsaslanыr5.

- Xalqыn иradяsиnиn иfadяsи kиmи qanunlarыn alиlиyиnи tяmиn edяn hцquqи, dцnyяvи dюvlяt qurmaq. Bu mцddяa ARK-nыn 7-cи maddяsиnиn (Azяrbaycan dюvlяtи) bиrиncи hиssяsиndя tяsbиt olunmuшdur6.

- Яdalяtlи иqtиsadи vя sosиal qaydalara uyьun olara hamыnыn lяyaqяtlи hяyat sяvиyyяsиnи tяmиn etmяk. Bu mцddяa юzцndя sosиal dюvlяtя xas olan elementlяrи bиrlяшdиrиr. Hяmиn mцddяa Azяrbaycan dюvlяtиnиn яsas vяzиfяlяrиndяn bиrи olan

3 Mцstяqиllиk, suverenlиk vя яrazи bцtюvlцyц bиr-bиrи иlя цzvц surяtdя baьlы olan anlayышlardыr. Bu haqda bax: 2-cи (xalqыn suverenlиyи) vя 11-cи (яrazи) maddяlяrиnиn иzahы. 4 Demokratиyanыn anlayышы vя яlamяtlяrи haqda bax: 7-cи maddяnиn (Azяrbaycan dюvlяtи) bиrиncи hиssяsиnиn иzahы. 5 Bu haqda bax: 13-cц (mцlkиyyяt), 14-cц (tяbии ehtиyatlar), 15-cи (иqtиsadи иnkишaf vя dюvlяt), 16-cы (sosиal иnkишaf vя dюvlяt), 17-cи (aиlя vя dюvlяt) vя 18-cи (dиn vя dюvlяt) maddяlяrиnиn иzahы. 6 Bu haqda bax: hяmиn maddяnиn иzahы.

Page 18: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

19

юlkяnиn sosиal sahяdя hяyata keчиrиlяn sиyasяtиnи mцяyyяn etmяyи, elяcя dя яhalиnиn rиfah halыnыn daha da yaxшыlaшdыrыl-masыna иstиqamяtlяndиrиlmиш tяdbиrlяr sиstemиnи яks etdиrиr7.

- Цmumbяшяrи dяyяrlяrя sadиq olaraq bцtцn dцnya xalqlarы иl dostluq, sцlh vя яmиn-amanlыq шяraиtиndя yaшamaq vя bu mяqsяdlя qarшыlыqlы fяalиyyяt gюstяrmяk. Bu mцddяa xalqыmыzыn dцnya xalqlarы ичяrиsиndя юz layиqlи yerиnи tutmasыnы, onun sцlhsevяr bиr xalq olmasыnы, elяcя dя Azяrbaycan dюvlяtиnиn beynяlxalq hцququn mцstяqиl subyektи kиmи dцnya dюvlяtlяrи sиstemиnиn tam hцquqlu цzvц vя onun ayrыlmaz tяrkиb hиssяsи olmasыnы яhatя edиr. Tяsadцfи deyиl kи, AR baшqa dюvlяtlяrlя mцnasиbяtlяrиnи hamыlыqla qяbul edиlmиш beynяlxalq hцquq normalarыnda nяzяrdя tutulan prиnsиplяr яsasыnda qurur8.

7 Bu haqda bax: 16-cы maddяnиn (sosиal иnkишaf vя dюvlяt) иzahы. 8 Bu haqda bax: 10-cu maddяnиn (beynяlxalq mцnasиbяtlяrиn prиnsиplяrи) иzahы.

Page 19: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

20

B ИR ИN C И BЮL MЯ

Цmumи mцddяalar

ARK 5 bюlmя, 12 fяsиl, 158 maddя vя 12 bяndlиk keчиd mцddяasыndan иbarяtdиr. “Цmumи mцddяalar” adlы Ы bюlmя юzцndя иkи fяslи (xalq hakиmиyyяtи (1-6-cы maddяlяr – bu fяsиldя xalq hakиmиyyяtиnиn baшlыca prиnsиplяrи vя яlamяtlяrи, elяcя dя onun mahиyyyяtи aчыqlanыr) vя dюvlяtиn яsaslarы (7-23-cц maddяlяr – bu fяsиldя dюvlяtи sяcиyyяlяndиrяn яsas elementlяrиn xцsusиyyяtlяrи vя onun fundamental яsaslarы иlя baьlы mяsяlяlяr tяnzиmlяnиr) ) ehtиva edиr.

Adыndan gюrцndцyц kиmи цmumи mцddяalar цmumи xarakterlи mяsяlяlяrиn tяnzиmlяnmяsиnя hяsr olunmuшdur. Belя kи, hяmиn mцddяalar xalq hakиmиyyяtиnиn яn mцhцm mяsяlяlяrиnи, dюvlяtиn иqtиsadи, sosиal, sиyasи vя hцquqи яsaslarы иlя baьlы яn цmdя vя fundamental mцnasиbяtlяrиnи tяnzиmlя-yиr. Demяlи, bu mцddяalar юzlцyцndя иctиmaи hяyatыn яn mцhцm dюrd sahяsиnи – sosиal mцnasиbяtlяrи, иqtиsadиyyatы, sиyasяtи vя hцquqи иdeologиyanы яhatя edиr. Elяcя dя hяmиn mцddяalar cяmиyyяtиn mяnяvи яsaslarы иlя baьlы mяsяlяlяrи (mяsяlяn, 18-cи maddя - dиn vя dюvlяt) dя tяnzиmlяyиr.

Bu mцddяalar baшlanьыc (иlkиn) mцddяalar olmaqla proqram xarakterиnя malиk olub ARK-nыn dиgяr maddяlя-rиndя, elяcя dя AR-иn bцtцn qanunverиcиlиk aktlarыnыn norma-larыnda konkretlяшdиrиlиr, иnkишaf etdиrиlиr vя daha genиш шяkиldя aчыqlanыr. Bu spesиfиk xцsusиyyяtlяrиnя gюrя цmumи mцddяalarы nяиnkи ARK-nыn, bцtюvlцkdя AR-иn qanun-verиcиlиk sиstemиnиn яsasы, obrazlы шяkиldя desяk, onun “qиda mяnbяyи” adlandыrmaq olar. Konkret nцmunяlяrlя fиkrиmиzя aydыnlыq gяtиrяk: Mяsяlяn, ARK-nыn 7-cи maddяsиnиn yalnыz bиr hиssяsиndяn – ЫЫЫ hиssяsиndяn – ARK-nыn цч bюyцk fяslиnи (V fяsиl – qanunverиcиlиk hakиmиyyяtи, VЫ fяsиl – иcra hakи-mиyyяtи, VЫЫ fяsиl – mяhkяmя hakиmиyyяtи) яhatя edяn dиgяr bиr bюlmяsи – цчцncц bюlmя (dюvlяt hakиmиyyяtи) tюrяmишdиr.

Page 20: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

21

Vя yaxud AR-иn hяcmcя яn bюyцk qanunverиcиlиk aktы hesab edиlяn Mцlkи Mяcяllя (1325 maddяdяn иbarяtdиr) ARK-nыn hяmиn “proqram xarakterlи” bюlmяsиnиn yalnыz иkи maddяsи (13-cц maddя - mцlkиyyяt vя 15-cи maddя - иqtиsadи иnkишaf vя dюvlяt) цzяrиndя qurulmuшdur. Tяsadцfи deyиl kи, ARK-nыn 29-cu maddяsи (mцlkиyyяt hцququ) dя 13-cц maddяdяn tюrяmяdиr. Bu deyиlяnlяrи ARK-nыn цmumи mцddяalarыnыn bцtцn maddяlяrи barяdя sюylяmяk olar.

Яksяr dцnya dюvlяtlяrиnиn kostиtusиyalarыnda (ARK-da daxиl olmaqla) konstиtusиya quruluшunun яsaslarыnы mцяyyяn edяn hяmиn bюlmя mцxtяlиf cцr adlandыrыlыr. Mяsяlяn, Fransanыn Konstиtusиyasыnda “Suverenlиk haqqыnda”, Иtalи-yanыn, elяcя dя Bolqarыstanыn Konstиtusиyasыnda “Tяmяl prиn-sиplяr”, Macarыstanыn Konstиtusиyasыnda “Цmumи mцddяa-lar”, Чиnиn, elяcя dя Иranыn Konstиtusиyasыnda “Цmumи prиnsиplяr”, Tцrkиyяnиn Konstиtusиyasыnda “Цmumи яsaslar” vя s. Mцqayиsя цчцn qeyd edяk kи, Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn “bиrиncи kыsыm – Genel esaslar” baшlыьы altыnda tяnzиmlяnяn цmumи mцddяalarla baьlы mцnasиbяtlяrя 11 maddя hяsr olunmuш vя ARK-dan fяrqlи olaraq bu юlkяnиn konstиtusиya-sыnda bиr sыra цmumи xarakterlи mцddяalar bиr maddя daxиlиndя (mяsяlяn, dюvlяtиn bцtцnlцyц, rяsmи dиlи, bayraьы, mиllи marшы vя paytaxtы - 3-cц maddяdя) vя ya яksиnя ARK-nыn bиr maddяsи daxиlиndя (mяsяlяn, 7-cи maddяnиn ЫЫЫ hиssяsи – dюvlяt hakиmиyyяtиnиn qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtиnя bюlцnmяsи prиnsиpи) nиzama salыnan mяsяlяlяr Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn bиr neчя maddяsи daxиlиndя (7-cи (qanunverиcиlиk hakиmиyyяtи), 8-cи (иcra hakиmиyyяtи), 9-cu (mяhkяmя hakиmиyyяtи) maddяlяrи) tяnzиmlяnmишdиr. Qeyd edяk kи, belя mцqayиsяlяrи bцtцn dюvlяtlяrиn konstиtusиyala-rыnыn цmumи mцddяalarы иlя baьlы aparmaq olar.

Dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыnыn цmumи mцddяa-larы иlя tяnzиmlяnяn mяsяlяlяr nиsbи xarakterя malиk olub hяmиn dюvlяtlяrиn konkret mяsяlяyя nя dяrяcяdя юnяm vermяsи иlя, elяcя dя юlkя tarиxиndя mцhцm rol oynayan

Page 21: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

22

hadиsяlяr, tarиxи adяt-яnяnяlяr nяzяrя alыnmaqla, habelя dиgяr sяbяblяrя gюrя mцяyyяn olunur. Bunun nяtиcяsиdиr kи, bяzяn bиr dюvlяtиn konstиtusиyasыnыn цmumи mцddяalarы иlя tяnzиmlяnяn mяsяlяyя dиgяr dюvlяtиn konstиtusиyasыnda rast gяlиnmиr. Buna Macarыstan Konstиtusиyasыnыn 16-cы maddя-sиndя nяzяrdя tutulan “Эяnclиk” mцddяasыnы vя ya Иran Konstиtusиyasыnыn 4-cц maddяsиndя юz яksиnи tapan “Иslam prиnsиpи”nи mиsal gюstяrmяk olar.

Bяzяn ARK-nыn цmumи mцddяalarы иlя tяnzиmlяnяn konkret mяsяlя ayrы-ayrы dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnыn baш-qa bюlmяlяrиndяkи maddяlяrlя (mиsal цчцn tяbии ehtиyatlar ARK-nыn 14-cц maddяsи daxиlиndя tяsbиt olunsa da, hяmиn mяsяlя Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 132-cи maddяsиnиn (иctиmaи mцlkиyyяt) иkиncи hиssяsиndя nяzяrdя tutulmuшdur) vя yaxud яksиnя xarиcи dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnыn цmumи mцddяa-larы иlя nиzama salыnan konkret mяsяlя ARK-nыn dиgяr bюlmяsи daxиlиndяkи maddяlяrlя (mиsal цчцn vяtяndaшlыq Чex Konstиtusиyasыnыn 12-cи maddяsи иlя tяsbиt olunsa da, hяmиn mяsяlя ARK-nыn 52-cи maddяsи (vяtяndaшlыq hцququ) daxиlиndя nяzяrdя tutulur) mцяyyяn olunur.

AR-dя olduьu kиmи bцtцn dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtu-sиyalarыnda da qanunverиcиlиk sиstemиnиn “onurьa beynи”nи tяшkиl edяn цmumи mцddяalar юzцndя norma-prиnsиplяr (mяsяlяn, Fransa Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn (dюvlяtиn formasы vя rяmzlяrи) altыncы hиssяsи dюvlяtиn prиnsиpиnи belя bя-yan edиr: “Xalqыn иdarяetmяsи, xalq tяrяfиndяn vя xalq цчцn” vя ya Чиn Konstиtusиyasыnыn 6-cы maddяsи sosиalиzm prиnsиpиnи belя mцяyyяn edиr: “Hяr kяsdяn qabиlиyyяtиnя gюrя, hяr kяsя яmяyиnя gюrя”), norma-mяqsяdlяr (mяsяlяn, ARK-nыn 12-cи maddяsи dюvlяtиn alи mяqsяdиnи belя mцяyyяn edиr: “Иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnыn vя azadlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsи dюvlяtиn alи mяqsяdиdиr”), norma-юhdяlиklяr (mяsяlяn, KXDR-nыn 1972-cи иl Sosиalиst Konstиtusиyasыnыn 5-cи mad-dяsиndя deyиlиr: “Koreya Xalq Demokratиk Respublиkasы юl-kяnиn шиmal hиssяsиndя sosиalиzmиn tam qяlяbяsи uьrunda

Page 22: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

23

mцbarиzя aparыr”) norma-sиmvollar (mяsяlяn, Fransa Kons-tиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn (dюvlяtиn formasы vя rяmzlяrи) beшиncи hиssяsиndя respublиkanыn шцarы belя bяyan olunur: “Azadlыq, Bяrabяrlиk vя Qardaшlыq” vя ya Qvиneyanыn 1990-cы иl Konstиtusиyasыnыn 1-cи maddяsи “respublиkanыn devиzи”nи belя mцяyyяn edиr: “Яmяk, яdalяt, hяmrяylиk”), norma-tяrиflяrи (mяsяlяn, ARK-nыn 7-cи maddяsиnиn Ы hиssяsиnя gюrя “Azяrbaycan dюvlяtи demokratиk, hцquqи, dцnyяvи, unиtar respublиkadыr” vя ya Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 2-cи mad-dяsиndя deyиlиr kи, “Tцrkиyя Cumhurиyyяtи, cяmиyyяtиn rиfahыnы, mиllи dayanыqlыlыq vя яdalяt anlayышы ичиndя, иnsan haqlarыna hюrmяt edяn, Atatцrk mиllиyyяtчиlиyиnя baьlы, baш-lanьыcda (preambula nяzяrdя tutulur – Y.X.) юz яksиnи tapan prиnsиplяrя sюykяnяn, demokratиk, dцnyяvи vя sosиal bиr hцquq dюvlяtиdиr” ehtиva edиr.

Bиr qяdяr яvvяl deyиldиyи kиmи konstиtusиya quruluшunun яsaslarы иlя baьlы mяsяlяlяr цmumи mцddяalarla mцяyyяn olunur. Иlk nюvbяdя qeyd edяk kи, “konstиtusиya quruluшu” termиnи яhatяlи bиr anlayыш olub hцquq яdяbиyyatыnda9 dar vя genиш mяnalarda ишlяdиlиr: Dar mяnada konstиtusиyada tяsbиt edиlяn vя mюvcud qanunverиcиlиklя иnkишaf etdиrиlяn dюvlяtиn tяшkиlи цsullarы anlamыnы, genиш mяnada иsя alи hakиmиyyяt vя иdarяetmя orqanlarыnыn tяшkиlи, dюvlяt quruluшu иlя иnsan, elяcя dя vяtяndaш cяmиyyяtи иlя dюvlяt arasыndakы hцquqи яlaqяlяrlя baьlы meydana чыxan, baшlыca olaraq konstиtusиon normalarla tяnzиmlяnяn иqtиsadи, sosиal, sиyasи, hцquqи vя иdeolojи mцnasиbяtlяrиn mяcmuyu anlamыnы иfadя edиr.

Konstиtusиya quruluшunun яsaslarы dedиkdя, dюvlяtиn hцquqи tabeчиlиyиnи tяmиn edяn vя onu konstиtusиon dюvlяt kиmи xarakterиzя edяn baшlыca prиnsиplяrиn mяcmuyu baшa

9 Яsgяrov Z. Nяsиrov E. Иsmayыlov M. Mяmmяdov X. Azяrbaycanыn dюvlяt vя hцququnun яsaslarы. Dяrs vяsaиtи. B.: Qapp-polиqraf. 2003, sяh. 45-47.

Page 23: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

24

dцшцlmяlиdиr. Bu prиnsиplяr иsя bцtюvlцkdя konstиtusиya hцquq sиstemиnиn иdeya vя hцquqи bazasыnы tяшkиl edиr.

Konstиtusиon dюvlяt иlk dяfя Иngиltяrяdя meydana gяlmиш, konstиtusиon tяsиsatlar иsя XVЫЫЫ яsrиn sonlarыndan etиbarяn Qяrbи Avropa vя Amerиkaya, daha sonralar иsя bиr sыra Asиya юlkяlяrиnя yayыlmышdыr.

28 may 1918-cи иldя mцstяqиllиyиnи elan etmиш Azяrbaycan Demokratиk Cumhurиyyяtи konstиtusиon иnstиtutlarыn bяrqя-rar olunmasы иstиqamяtиndя mцhцm ишlяr gюrsя dя, 1920-cи иldя demokratиk cumhurиyyяtиn suverenlиyиnя Rusиya иmpe-rиyasы tяrяfиndяn edиlяn qяsd nяиnkи hяmиn иnstиtutlarыn иnkишafыna mane olmuш, hяtta onlarыn яsaslы шяkиldя bяrqяrar olunmasыnыn qarшыsыnы almышdыr. Юlkяmиzdя bu sahяdя dюvlяt quruculuьu иstиqamяtиndя yenи addыm 18 oktyabr 1991-cи иl tarиxlи AR-иn “Dюvlяt Mцstяqиllиyи haqqыnda” Konstиtusиya Aktыnыn10 qяbul edиlmяsиndяn sonra atыlmыш, mяhz hяmиn Aktda konstиtusиya quruluшunun mцhцm prиnsиplяrи юz яksиnи tapmышdыr. Mяsяlяn, “AR-dя suveren hakиmиyyяt Azяrbaycan xalqыna mяxsusdur. Azяrbaycan xalqыnыn hяr hansы bиr hиssяsи, hяr hansы bиr шяxs suveren hakиmиyyяtиn hяyata keчиrиlmяsи sяlahиyyяtиnи mяnиmsяyя bиlmяz” (Aktыn 10-cu maddяsиnиn bиrиncи abzasы), “Azяrbaycan xalqы mцstяqиl, dцnyяvи, demokratиk, unиtar dюvlяt yaradыr, bu dюvlяtиn suveren hakиmиyyяtи daxиlи mяsяlяlяrdя ancaq hцquqla, xarиcи mяsяlяlяrdя иsя yalnыz Azяrbaycan xalqыnыn azad surяtdя razыlыq verdиyи mцqavиlяlяrdяn vя sazишlяrdяn иrяlи gяlяn mцddяalarla mяhdudlaшdыrыlыr. AR-иn suverenlиyи шяrиksиzdиr vя onun bцtцn яrazиsиnя шamиldиr. AR юz яrazиsиndя keчиrdиyи suveren hцquqlarы heч bиr formada baшqa dюvlяtlяrя vя ya dюvlяt иttиfaqlarыna vermиr” (Aktыn 12-cи maddяsи), “AR-dя dюvlяt hakиmиyyяtи hakиmиyyяtиn bюlцnmяsи prиnsиpиnя яsaslanыr” (Aktыn 13-cц maddяsиnиn bиrиncи abzasы) vя s. Qeyd

10 Qeyd edяk kи, ARK-nыn цmumи mцddяalarыnыn demяk olar kи, яksяrиyyяtи adы чяkиlяn Aktda nяzяrdя tutulmuшdur.

Page 24: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

25

edяk kи, Aktыn 32-cи maddяsиndя dя deyиldиyи kиmи, mяhz hяmиn Akt AR-иn yenи konstиtusиyasыnыn hazыrlanmasы цчцn яsas oldu.

Belяlиklя, AR-иn 12 noyabr 1995-cи иl konstиtusиyasы konstиtusиon dюvlяtиn mцhцm prиnsиplяrиnи “Цmumи mцd-dяalar” baшlыьы altыnda vermяklя onlarы sиstemlяшdиrdи vя ARK-nыn 155-cи maddяsи иlя dяyишиklиklяrиn edиlmяsиnиn xцsu-sи rejиmиnи mцяyyяn etdи11.

Konstиtusиya quruluшunun elementlяrи ARK-nыn bиrиncи bюlmяsиnиn aшaьыdakы maddяlяrиndя юz яksиnи tapmышdыr:

1. 1-cи maddя - hakиmиyyяtиn mяnbяyи; 2. 2-cи maddя - xalqыn suverenlиyи; 3. 7-cи maddяnиn цчцncц hиssяsи – hakиmиyyяtиn

bюlgц prиnsиpи; 4. 12-cи maddя - dюvlяtиn alи mяqsяdи; 5. 13-cц vя 15-cи maddяlяr – иqtиsadи plцralиzm; 6. 7-cи vя 18-cи maddяlяr - Dцnyяvи dюvlяt prиnsиpи;

ARK-nыn sonuncu, yяnи 158-cи maddяsиndя (ARK-ya яlavяlяr tяklиf edиlmяsи tяшяbbцsцnцn mяhdudlaшdыrыlmasы) цmumи mцddяalarыn bиrmяnalы, qяtи, sarsыlmaz vя mюhkяm olmasыnы яks etdиrяn mцtяrяqqи bиr norma tяsbиt edиlmишdиr. Belя kи, hяmиn maddяyя яsasяn “bu konstиtusиyanыn bиrиncи bюlmяsиndя яks etdиrиlmиш mцddяalarla яlaqяdar ARK-ya яlavяlяr tяklиf edиlя bиlmяz”. Burada tяbии bиr sual ortaya чыxыr: ARK-nыn mяlum maddяsиndяkи mяhdudиyyяtя baxma-yaraq, necя ola bиlяr kи, 24 avqust 2002-cи иl tarиxdя ARK-nыn 3-cц maddяsиnя “ЫЫЫ hиssя” яlavя olunmuшdur? Mяsяlя burasыndadыr kи, hяmиn tarиxdя ARK-ya edиlmиш dяyишиklиk vя яlavяlяr ичяrиsиndя elя 158-cи maddяnиn юzц dя var иdи. Fиkrиmиzя bиr qяdяr dя aydыnlыq gяtиrяk. Belя kи, ARK-ya mяlum tarиxdя dцzяlишlяr edиlяnяdяk 158-cи maddя tam fяrqlи bиr redaksиyada иdи vя orada deyиlиrdи: “AR-иn Prezиdentи vя ya AR Mиllи Mяclиsиnиn deputatlarы bu konstиtusиyanыn

11 155-cи maddя иlя baьlы bax: 3-cц maddяnиn иzahы.

Page 25: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

26

mцvafиq olaraq 6-cы (Иcra hakиmиyyяtи) vя 5-cи (Qanunverиcи-lиk hakиmиyyяtи) fяsиllяrиndя яks etdиrиlmиш mцddяalarla яlaqяdar ARK-ya яlavяlяr tяklиf edя bиlmяzlяr”. Mяhz bu dяyишиklиkdяn sonra ARK-da tяsbиt olunan hяmиn tяkmиllяш-dиrиlmиш maddяyя яsasяn artыq цmumи mцddяalarla baьlы Яsas Qanunumuza яlavяlяr tяklиf edиlmяsи qadaьan olunmuшdur.

Hяmиn mцddяa qяtиyyяn xalqыn suverenlиk hцququnun mяhdudlaшdыrыlmasы kиmи baшa dцшцlmяmяlиdиr. Яksиnя bu mцddяa, hяr шeydяn яvvяl, suverenlиyиn яldя olunmasы uьrun-da AR-иn apardыьы gяrgиn tarиxи mцbarиzяnиn parlaq uьuru kиmи qиymяtlяndиrиlmяlиdиr. Чцnkи konstиtusиon norma иlя bиrmяnalы vя qяtи olaraq belя bиr mяhdudиyyяtиn mцяyyяn edиl-mяsи dюvlяtиn tяmяlиnиn mюhkяmlиyиnя yцksяk hцquqи tяmиnat vermяklя yanaшы, xalq hakиmиyyяtиnиn vя demokratиk dяyяr-lяrиn dяyишmяzlиyиnя, dюvlяtиn sиyasи sиstemиnиn sarsыlmaz prиn-sиplяr цzяrиndя qurulmasыna, elяcя dя normatиv-hцquqи aktlar ичяrиsиndя яn alи hцquqи qцvvяyя malиk olan konstиtusиyanыn daxиlи quruluшunun sabиtlиyиnиn qorunmasыna real шяraиt yaradыr. Analojи maddяlяrя bиr sыra dцnya dюvlяtlяrиnиn dя konstиtusиyalarыnda rast gяlmяk olar. Mяsяlяn, Иtalиya Kon-stиtusиyasыnыn 139-cu maddяsиndя (konstиtusиon яlavяlяrиn hяddи) deyиlиr: “Dюvlяtиn respublиka formasы konstиtusиon яlavя yolu иlя dяyишdиrиlя bиlmяz” vя ya Fransa Konstиtusиya-sыnыn 89-cu maddяsиndяn иsя aydыn olur kи, dюvlяtиn иdarяetmя formasы konstиtusиyanыn yenиdяn baxыlmasы цчцn predmet ola bиlmяz. Oxшar mцddяalar Fиnlandиya Konstиtusиyasыnыn 5-cи, Yunanыstan Konstиtusиyasыnыn 110-cu maddяsиndя dя tяsbиt olunmuшdur.

Nяhayяt, цmumи mцddяalarы шцurlu шяkиldя dяrk etmяk ARK-nыn dяrиn mяzmunlu maddяlяrиnиn, bцtюvlцkdя иsя qa-nunverиcиlиk sиstemиnиn “kodlaшdыrыlmыш sиrrи”nи aчmaq demяkdиr.

Belяlиklя, deyиlяnlяrи yekunlaшdыrsaq цmumи mцddяalarыn spesиfиk xцsusиyyяtlяrиnи aшaьыdakы kиmи qruplaшdыra bиlяrиk.

Page 26: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

27

Цmumи mцddяalar 1. Xalq hakиmиyyяtи vя dюvlяtиn яsaslarы иlя baьlы яn

mцhцm цmumи xarakterlи mяsяlяlяrи tяnzиmlяyиr; 2. Baшlanьыc (иlkиn) mцddяalar olmaqla “proqram

xarakterи”nя malиkdиr; 3. AR-ыn qanunverиcиlиk sиstemиnиn “qиda mяnbяyи” olub

onun “onurьa beynи”nи tяшkиl edиr; 4. Ayrы-ayrы dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыna mцnasиbяtdя

nиsbи xarakterя malиk olmasы иlя seчиlиr; 5. Юzцndя norma-prиnsиplяr, norma-mяqsяdlяr, norma-

sиmvollar vя norma-tяrиflяr ehtиva edиr; 6. Konstиtusиon quruluшun яsaslarыnы vя onun mцhцm

prиnsиplяrиnи mцяyyяn edиr; 7. Bиrmяnalы olmasы, qяtиlиyи, sarsыlmazlыьы vя mюhkяmlиyи

иlя fяrqlяnиr; 8. ARK-nыn dяrиn mяzmunlu maddяlяrиnиn, bцtюvlцkdя

иsя qanunverиcиlиk sиstemиnиn “kodlaшdыrыlmыш sиrrи”nы яks etdиrиr.

Ы fяsиl Xalq hakиmиyyяtи

Demokratиyanыn яsas qayяsи xalqыn иradяsиnиn иfadяsи kиmи

xalq hakиmиyyяtиnиn yaradыlmasыna naиl olmaqdыr. Xalq hakиmиyyяtи dedиkdя, onun bиlavasиtя иradяsи иlя formalaшan vя onun иstяyи vя arzusu яsasыnda tяшkиl edиlяn dюvlяt hakи-mиyyяtи baшa dцшцlmяlиdиr. Bu hakиmиyyяt юz иfadяsиnи hяmчи-nиn, yerlи юzцnциdarяetmя orqanlarыnыn fяalиyyяtиndя tapыr. Mцasиr dюvrdя demokratиyanыn mяhяl daшы hesab edиlяn xalq hakиmиyyяtи konstиtusиon quruluшun яsasы olmaqla aшaьыdakы яlamяtlяrи иlя fяrqlяnиr:

1. Bиrbaшa xalqla “suverenlиk” mюvcuddur; 2. Yalnыz xalq mцstяsna olaraq hakиmиyyяtиn mяnbяyиdиr;

Page 27: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

28

3. Yalnыz xalqыn mяnafeyи dюvlяtиn maraqlarыnыn vя onun fяalиyyяt иstиqamяtlяrиnиn яsasыnы tяшkиl edиr;

4. Dюvlяtиn иdeologиyasы, bяшяrи dяyяrlяr nяzяrя alыnmaqla yanaшы, xalqыn mяnяvи dяyяrlяrи, elяcя dя onun adяt vя яnяnяlяrи цzяrиndя qurulur vя ona sюykяnиr.

Belяlиklя, bu fяsиl (1-7-cи maddяlяr) xalq hakиmиyyяtиnиn mяnbяyиnи, xalqыn suverenlиyиnи, цmumxalq sяsvermяsи - refe-rendum yolu иlя hяll edиlяn mяsяlяlяrи, xalqы tяmsиl etmяk hц-ququnu, xalqыn vahиdlиyиnи vя hakиmиyyяtиn mяnиmsяnиlmяsиnя yol verиlmяmяsиnи mцяyyяn edиr.

Maddя 1. Hakиmиyyяtиn mяnbяyи

Ы. Azяrbaycan Respublиkasыnda dюvlяt hakи-mиyyяtиnиn yeganя mяnbяyи Azяrbaycan xalqыdыr.

ЫЫ. Azяrbaycan xalqы Azяrbaycan Respublи-kasы яrazиsиndя vя ondan kяnarda yaшayan, Azяr-baycan dюvlяtиnя vя onun qanunlarыna tabe sa-yыlan Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыndan иbarяtdиr; bu иsя beynяlxalq hцquqla mцяyyяnlяш-dиrиlmиш normalarы иstиsna etmиr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn AR-dя dюvlяt

hakиmиyyяtиnиn yeganя mяnbяyи Azяrbaycan xalqыdыr. Baшqa sюzlя, maddяdя hakиmиyyяtиn xalqa mяnsubluьundan, yяnи xalq hakиmиyyяtи prиnsиpиndяn danышыlыr. Bu o demяkdиr kи, dюvlяt hakиmиyyяtи yalnыz xalqыn иradяsи яsasыnda hяyata keчиrиlmяlи, dюvlяt иdarячиlиyи xalqdan qaynaqlanmalы vя daиma onun nяzarяtи altыnda olmalы, hakиmиyyяtdя tяmsиl olunanlar xalq qarшыsыnda hesabat vermяlиdиr. Tяsadцfи deyиl kи, mяhz Azяrbaycan xalqыnыn bиlavasиtя ишtиrakы иlя dюvlяt hakиmиyyяtиnиn яsas qollarыndan bиrи olan parlamentя - Mиllи Mяclиsя deputatlar, elяcя dя dюvlяt baшчыsы vяzиfяsиnя AR-иn

Page 28: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

29

prezиdentи seчиlиr, habelя, yerlи юzцnциdarяetmя orqanlarы formalaшdыrыlыr.

ARK-nыn bu mцddяasы AR-иn demokratиk яnяnяlяrя sюykяndиyиnиn ana xяttиnи tяшkиl edяn baшlыca иdeyadыr. Qeyd edяk kи, bu иdeyanыn tarиxи kюklяrи qяdиm dюvrlяrя gedиb чыxsa da, o, Bюyцk Fransa иnqиlabы zamanы (1789-1794-cц иllяr) daha qabarыq шяkиldя gцndяmя gяtиrиlmишdиr. Bu иdeyanыn иfrat formasы J.J. Russo tяrяfиndяn ишlяnmишdиr. Onun fиkrиn-cя, xalq ona mяxsus olan hakиmиyyяtи bиlavasиtя юzц realиzя etmяlи, bunun цчцn seчkиlи шuralar tяшkиl olunmalы vя onlar da dюvlяt hakиmиyyяtиnи hяyata keчиrmяlиdиrlяr.

Dюvlяt hakиmиyyяtиnиn yeganя mяnbяyиnиn xalq olaraq mцяyyяn olunmasы AR-иn hцquqи dюvlяt quruculuьu vя vяtяndaш cяmиyyяtи formalaшdыrыlmasы konsepsиyasыna sadиqlи-yиnи яks etdиrиr.

Hяmиn mцddяa bиr qяdяr baшqa formada – “dюvlяt hakиmиyyяtиnиn яsasыnda xalqыn иradяsи durmalыdыr” шяklиndя 10 dekabr 1948-cи иldя qяbul vя bяyan edиlmиш “Цmumdцnya Иnsan hцquqlarы” Bяyannamяsиnиn 21-cи maddяsиnиn цчцncц bяndиndя юz яksиnи tapmышdыr.

Xalqыn dюvlяt hakиmиyyяtиnиn yeganя mяnbяyи (юzяyи) olaraq mцяyyяn olunmasы цmumиyyяtlя, respublиka иdarячиlиk formasыna malиk olan dюvlяtlяrиn spesиfиk xцsusиyyяtиdиr.

Dцnya tяcrцbяsиnя nяzяr salaq: Fransa Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsи (dюvlяtиn formasы vя rяmzlяrи) respublиkanыn prиnsиpиnи belя mцяyyяn edиr: “xalqыn иdarяetmяsи, xalq tяrяfиndяn vя xalq цчцn”. Qeyd edяk kи, bu иfadя иlk dяfя XЫX яsrdя ABШ-da rяsmи шяkиldя bяyan edиlmишdиr.

Rusиya Konstиtusиyasыnыn 3-cц maddяsиnиn bиrиncи hиssя-sиndя deyиlяnlяrdяn belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, Rusиya Federasиyasыnda suverenlиyиn daшыyыcыlarы vя hakиmиyyяtиn ye-ganя mяnbяyи onun чoxmиllяtlи xalqыdыr.

Almanиya Яsas Qanununun demokratиk dюvlяtиn tяmиna-tыndan bяhs edяn maddяsиndя deyиlяnlяrdяn aydыn olur kи, bцtцn hakиmиyyяt xalqdan gяlиr, xalq da юz hakиmиyyяtиnи

Page 29: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

30

seчkиlяr vя mцxtяlиf nюv sяsvermяlяr yolu иlя (yяnи, bиlavasиtя), habelя xцsusи orqanlar – qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи orqanlarы vasиtяsи иlя hяyata keчиrиr.

Ukrayna Konstиtusиyasыnda dюvlяtиn demokratиk xarak-terи, иlk nюvbяdя, hakиmиyyяtиn xalqa mяxsus olmasы иlя baьlы normalarda юz яksиnи tapmышdыr. Яsas Qanunun mцvafиq maddяlяrиndя deyиlяnlяrdяn belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, konstиtusиya quruluшunu mцяyyяn etmяk vя dяyишdиrmяk hцququ mцstяsna olaraq xalqa mяxsusdur, bu hцquq heч kяs tяrяfиndяn mяnиmsяnиlя bиlmяz.

Dюvlяt hakиmиyyяtиnиn xalqa mяxsus olmasы иlя baьlы mцddяa bиr sыra dиgяr dюvlяtlяrиn konstиtusиyasыnda da tяsbиt edиlmишdиr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn Azяrbaycan xalqы AR яrazиsиndя vя ondan kяnarda yaшayan, Azяrbaycan dюvlяtиnя vя onun qanunlarыna tabe sayыlan AR vяtяndaшlarыndan иbarяtdиr; bu иsя beynяlxalq hцquqla mцяyyяnlяшdиrиlmиш normalarы иstиsna etmиr (bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 8-cи maddяsиnя яsaslanыr). Gюrцndцyц kиmи hяmиn mцddяa Azяrbaycan xalqыnыn tяrkиbиnи mцяyyяn edиr. Belя kи, Azяr-baycan xalqы dedиkdя, AR-иn vяtяndaшlarы baшa dцшцlцr (de-mяlи, xarиcи юlkя vяtяndaшlarы vя vяtяndaшlыьы olmayan шяxslяr Azяrbaycan xalqыnыn tяrkиbиnя daxиl deyиl). Buradan иsя aydыn olur kи, ARK-da xalq mяfhumu иlя vяtяndaшlarыn mяcmusu цst-цstя dцшцr.

AR-иn vяtяndaшы dedиkdя, Azяrbaycan dюvlяtиnя mяnsub olan, onunla sиyasи vя hцquqи baьlыlыьы, habelя qarшыlыqlы hцquq vя vяzиfяlяrи olan шяxs baшa dцшцlцr. Vяtяndaшlыьa verиlяn bu anlayыш ARK-nыn 52-cи maddяsиndя (vяtяndaшlыq hцququ), elяcя dя “Azяrbaycan Respublиkasыnыn vяtяndaшlыьы haqqыnda” 30 sentyabr 1998-cи иl tarиxlи qanunun 1-cи maddя-sиndя (vяtяndaшlыq hцququ) tяsbиt edиlmишdиr.

Шяrh olunan maddяdяn o da aydыn olur kи, vяtяndaшlarыn yaшadыqlarы mцddяt яrzиndя AR-иn яrazиsиndя vя ya ondan kяnarda olmalarы onlarыn Azяrbaycan xalqыna daxиl

Page 30: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

31

olmamasы anlamыnы иfadя etmиr. Baшqa sюzlя, иstяr AR-иn яrazи hцdudlarы daxиlиndя, иstяrsя dя AR-иn яrazиsиndяn kяnarda olmaq AR vяtяndaшыnыn Azяrbaycan xalqыna mяnsub olmasыna яngяl deyиl. ARK-nыn 53-cц maddяsиnиn (vяtяn-daшlыq hцququnun tяmиnatы) цчцncц hиssяsиnя gюrя AR onun яrazиsиndяn kяnarda mцvяqqяtи vя ya daиmи yaшayan AR vяtяndaшlarыnыn hцquqи mцdafияsиnя tяmиnat verиr vя onlara hamиlиk edиr. “Azяrbaycan Respublиkasыnыn vяtяndaшlыьы haq-qыnda” qanunun 9-cu maddяsиnя (AR яrazиsиndяn kяnarda yaшayan AR vяtяndaшlarыnыn dюvlяt tяrяfиndяn mцdafияsи) яsasяn иsя bu tяmиnat Azяrbaycan dюvlяtиnиn aшaьыda sada-lanan яsas vяzиfяlяrиnиn mяcmuyu иlя mцяyyяn edиlиr: AR-иn dюvlяt orqanlarы, xarиcи dюvlяtlяrdяkи vя beynяlxalq tяшkи-latlardakы dиplomatиk nцmayяndяlиklяrи vя konsulluqlarы, ha-belя onlarыn vяzиfяlи шяxslяrи AR-иn яrazиsиndяn kяnarda mцvяqqяtи vя ya daиmи yaшayan AR vяtяndaшlarыnыn AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq hцquqи sяnяdlяrиnя, xarиcи dюv-lяtиn qanunverиcиlиyиnя, AR иlя AR vяtяndaшlarыnыn yaшadыьы dюvlяt arasыnda baшlanmыш mцqavиlяlяrя, habelя beynяlxalq adяtlяrя uyьun olaraq onlara verиlmиш bцtцn hцquqlardan tam hяcmdя иstиfadя edя bиlmяlяrи цчцn tяdbиrlяr gюrmяyя, qanunverиcиlиklя mцяyyяnlяшdиrиlmиш qaydada onlarыn qanun-la qorunan hцquq vя mяnafelяrиnи mцdafия etmяyя, zяrurяt olduqda иsя AR vяtяndaшlarыnыn pozulmuш hцquqlarыnыn bяr-pasы цчцn tяdbиrlяr gюrmяyя borcludur.

ARK-nыn “AR-иn vяtяndaшlarы Azяrbaycan dюvlяtиnя vя onun qanunlarыna tabe sayыlыrlar” mцdяasы AR vяtяndaш-larыnыn AR-иn яrazиsиndя qцvvяdя olan bцtцn qanunlara яmяl etmяyя, elяcя dя dюvlяt qarшыsыndakы юhdяlиklяrиnи yerиnя yetиrmяyя borclu olmasы mяnasыnы иfadя edиr. Vяtяndaшlar tяrяfиndяn qanunlara яmяl edиlmяmяsи, habelя qanunla nяzяrdя tutulan vяzиfяlяrиn yerиnя yetиrиlmяmяsи onun xarak-terи vя aьыrlыq dяrяcяsиndяn asыlы olaraq, ayrы-ayrы mяsulиyyяt nюvlяrиnя (иntиzam, иnzиbatи, mцlkи vя cиnayяt mяsulиyyяtи) sяbяb ola bиlяr.

Page 31: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

32

Maddяdяkи, “bu иsя beynяlxalq hцquqla mцяyyяnlяшdиrиl-mиш normalarы иstиsna etmиr” mцddяasы иsя o demяkdиr kи, “Azяrbaycan xalqы respublиka яrazиsиndя, elяcя dя ondan kяnarda yaшayan, Azяrbaycan dюvlяtиnя vя onun qanunlarы-na tabe sayыlan AR-иn vяtяndaшlarыndan иbarяtdиr” kontиtusи-ya hцquq normasы beynяlxalq hцququn mцяyyяnlяшdиrdиyи normalarыn tяtbиqиnи mяhdudlaшdыrmыr vя ya onlarыn tяtbиqиnя maneчиlиk tюrяtmиr vя onlar beynяlxalq hцquqla mцяyyяn edиlяn normalara uyьunlaшdыrыlmыш qaydada яsas gюtцrцlцr.

QEYD: “Xalq” (elяcя dя, “mиllяt”, “mиllиyyяt”) anlayышы-nыn иzahы иlя baьlы nяzяrиyyя vя tяcrцbяdя hяlя dя bиrmяnalы шяkиldя qяbul edиlmиш yekdиl fиkиr yoxdur (ABШ, Fransa vя Bюyцk Brиtanиyada “mиllяt” dedиkdя, bu юlkяnиn bцtцn vяtяndaшlarы nяzяrdя tutulur. Bюyцk Brиtanиyada pasportun “mиllяt” (natиon) qrafasыnda “иngиlиs” vя ya “иrland” sюzlяrи deyиl, “Bюyцk Brиtanиya vя Иrlandиya Bиrlяшmиш Krallыьы” sюzlяrи yazыlыr) vя bu anlayыш haqqыnda mцxtяlиf dюvrlяrdя bиr чox fиlosof, sиyasяtчи, hцquqшцnas vя dюvlяt rяhbяrlяrи fяrqlи fиkиrlяr sюylяmишdиr.

Haqqыnda bяhs etdиyиmиz anlayышlara aydыnlыq gяtиrmяk цчцn rus etnoqrafы V.Vodovozovun “Mиllиyyяt vя dюvlяt” adlы mяqalяsиndяn bиr hиssяyя nяzяr salmaq maraqlы olar:

“...Termиn kиmи ишlяdиlmяsиnя baxmayaraq, “xalq”, “mиllяt”, “mиllиyyяt” hяlя dя dцrцst vя hamыnыn qяbul etdиyи mяnanы daшыmыr.

“Xalq”sюzц иlя adяtяn latыncadan populus, fransыzcadan peuple, almancadan volk, иngиlиscяdяn people sюzlяrиnи tяrcцmя etdиklяrи halda, “mиllяt” latыn sюzц (natиo) olmaqla alman, fransыz, иngиlиs dиllяrиndя tamamиlя eynи cцr (Natиon) yazыlыr.

Almanca “xalq” (volk) sюzц иlя adяtяn bиr dюvlяtиn vяtяndaшlarыnыn toplumu bиldиrиlиr, belя kи, “alman xalqы” иfadяsи Almanиya иmperиyasыnыn vяtяndaшlarы olan almanlarы, danиmarkalыlarы, polyaklarы яhatя edиr, lakиn Avstrиya, yaxud Иsveчrя almanlarыna aиd edиlmиr.

Page 32: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

33

“Mиllяt” termиnи иlя иsя adяtяn bиr dюvlяtdя bиrlяшmяsя dя, dиl, mяdяnиyyяt, tarиx, yaxud heч olmazsa, mиllи шцur bиrlиyи иlя baьlanan иnsan toplumu bиldиrиlиr. Belяlиklя, “polyak mиllяtи” dedиkdя, Almanиya, Avstrиya, Rusиya иmperиyalarыnыn, yaxud hяtta Atlantиkanыn o tayыndakы respublиkalarыn (ABШ nяzяrdя tutulur- Y.X.) vяtяndaшы olmasыndan asыlы olmayaraq polyak dиlиndя danышan vя юzцnц polyak kиmи hиss edяn polyaklar nяzяrdя tutulur.

Baшqa cцr desяk, burada “xalq” dюvlяt hцququna aиd termиndиr, “mиllяt“ иsя etnoqrafиk termиndиr, lakиn dюvlяt hцququ onunla hesablaшmalы olur. “Mиllиyyяt” bu sюzишlяtmя baxыmыndan “mиllяt” sюzцndяn tюrяmя termиndиr vя hяr hansы ayrыca bиr шяxsиn, yaxud bцtюv mиllяtиn psиxolojи mяnsubluьunu bиldиrяn anlayышdыr.

Fransыzca vя иngиlиscя “mиllяt” vя “xalq” termиnlяrи adяtяn яks mяnalarda ишlяdиlиr: “fransыz mиllяtи” иfadяsи Fransada adяtяn цmumи fransыz mиllи шцuru иlя bиrlяшяn иnsanlarыn toplumunu deyиl, Fransa Respublиkasы vяtяndaшlarыnыn toplu-munu bиldиrиr; fransыzca “mиllяtlяr” arasыnda mцqavиlя, sazиш vя mцharиbяlяrdяn danышыlыr, alman dиlиndя иsя bu hallarda “xalqlar” haqqыnda danышmaьa цstцnlцk verиlиr; beynяlxalq hцququn (volkerrecht) beynяlmиlяl hцquqla (droиt иnterna-tиonal) adlandыrыlmasыnыn юzцndя “mиllяt” (Natиon) termиnиnиn mяhz belя ишlяdиlmяsиnиn иzlяrи gюrцnцr.

Termиnlяrиn alman dиlиndя ишlяdиlmяsи latыn sюzlяrиnиn иlkиn mяnasыna, шцbhяsиz, daha yaxыndыr, ona gюrя fиlolojи baxыmdan daha dцzgцndцr; pиs olan odur kи, bu xяtt heч dя ardыcыl aparыlmыr. Mяsяlяn, 1868-cи иl macar qanununun alman mяtnиn-dя mиllиyyяtlяr haqqыnda deyиlиr: “Macarыstanыn bцtцn vяtяn-daшlarы konstиtusиyanыn яsas prиnsиplяrиnя gюrя bюlцnmяz, vahиd macar mиllяtиnи (Natиon) tяшkиl edиr, vяtяnиn hяr bиr vяtяn-daшы mиllиyyяtиndяn (Natиonalиtat) asыlы olmayaraq onun цzvц-dцr”. Burada “Mиllяt” termиnи adяtяn fransыz dиlиndя ишlяdиlяn kиmи ишlяdиlmишdиr (yяnи, sиyasи anlamda), etnoqrafиk “mиllяt” termиnиnиn яvяzиnя иsя mцcяrrяd “mиllиyyяt” (Natиonalиtat)

Page 33: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

34

termиnи ишlяdиlmишdиr, bu termиn alman dиlиndя adяtяn bиr qяdяr baшqa mяna, yaxud, hяr halda, onun baшqa чalarыnы verиr.

Sюzцn rus dиlиndя ишlяnmяsи daha az ardыcыllыьы vя qeyrи-dяqиqlиyи иlя seчиlиr. Цmumиyyяtlя, o, alman dиlиnиn vяzиyyяtиnя yaxыndыr...”

Gюrцndцyц kиmи “xalq”, elяcя dя “mиllяt” vя “mиllиy-yяt”lя baьlы termиnolojи dolaшыqlыq dцnya tяcrцbяsиndя bиr чox mяsяlяnиn hяllиnи mцrяkkяblяшdиrиr.

ARK-da “Azяrbaycan xalqы” иfadяsи dюvlяt hцququ termиnи kиmи ишlяdиlиr vя o, “Azяrbaycan Respublиkasы vяtяn-daшlarы”nы иfadя edиr. Gюrцndцyц kиmи ARK-da ишlяdиlяn “Azяrbaycan xalqы” иfadяsи alman dиlиndяkи “xalq” (volk) sюzцnя uyьun gяlиr. Bu иsя o demяkdиr kи, mиllиyyяtиndяn asыlы olmayaraq, hяr bиr AR vяtяndaшы (bu шяxs mиllиyyяtcя alman, fransыz, polyak vя s. ola bиlяr) Azяrbaycan xalqыnыn tяrkиbиnя daxиldиr. Maddя 2. Xalqыn suverenlиyи

Ы. Sяrbяst vя mцstяqиl юz mцqяddaratыnы hяll emяk vя юz иdarяetmя formasыnы mцяyyяn etmяk Azяrbay-can xalqыnыn suveren hцququdur. ЫЫ. Azяrbaycan xalqы юz suveren hцququnu bиlavasиtя цmumxalq sяsvermяsи – referendum vя цmumи, bя-rabяr vя bиrbaшa seчkи hцququ яsasыnda sяrbяst, gиzlи vя шяxsи sяsvermя yolu иlя seчиlmиш nцmayяndяlяrи вasиtяsиlя hяyata keчиrиr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиndя Azяrbaycan xalqыnыn suve-

renlиyиnиn nя demяk olduьu aчыqlanыr. Suverenlиk hцququ respublиkada yaшayan bцtцn mиllяtlяrи юzцndя bиrlяшdиrmяklя bцtюvlцkdя Azяrbaycan xalqыna mяxsusdur (bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 10-cu maddяsиnиn bиrиncи, 12-cи maddя-sиnиn иkиncи abzasыna яsaslanыr). Mцqayиsя цчцn bиr neчя

Page 34: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

35

dюvlяtиn konstиtusиyasыna nяzяr salmaq maraqlы olar. Mяsяlяn, Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 6-cы maddяsиndя (suve-renlиk) deyиlиr: “Suverenlиk qeyd-шяrtsиz Mиllяtиndиr. Tцrk Mиllяtи, suverenlиyиnи, konstиtusиyanыn mцяyyяn etdиyи яsasla-ra gюrя sяlahиyyяtlи orqanlarыn vasиtяsиlя hяyata keчиrиr. Suverenlиyиn hяyata keчиrиlmяsи, heч vaxt, heч bиr шяxsя, zцmrяyя vя ya sиnfя hяvalя edиlя bиlmяz. Heч bиr шяxs vя ya orqan яsasыnы konstиtusиyadan almayan dюvlяt sяlahиy-yяtиndяn иstиfadя edя bиlmяz”. Latvиya Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиndя (xalqыn suverenlиyи) tяsbиt edиlиr kи, “Latvиya dюvlяtиnиn suverenlиk hцququ xalqa mяxsusdur”. Analojи mцddяalar Polшa Konstиtusиyasыnыn 4-cц maddяsиndя, Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 1-cи maddяsиnиn (dюvlяtиn formasы) иkиncи hиssяsиndя, Чиn Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn (suveren-lиk) bиrиncи hиssяsиndя, Macarыstan Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn (demokratиya, hцquq qaydasы, suverenlиk) иkиncи hиssяsиndя, Belчиka Konstиtusиyasыnыn 33-cц (suverenlиk, hцquq qaydasы) maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиndя dя юz яksиnи tapmышdыr. Qeyd edяk kи, haqqыnda bяhs olunan mцddяa formal шяkиldя dя olsa, hяtta Azяrbaycan SSR-иn 1978-cи иl Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиndя dя nяzяrdя tutulmuшdu: “Azяrbaycan SSR-dя bцtцn hakиmиyyяt xalqa mяxsusdur. Xalq dюvlяt hakиmиyyяtиnи Azяrbaycan SSR-иn sиyasи яsasы olan xalq deputatlarы Sovetlяrи vasиtяsиlя hяyata keчиrиr. Bцtцn baшqa dюvlяt orqanlarы xalq deputatlarы Sovetlяrиnиn nяzarяtи altыndadыr vя onlara hesabat verиrlяr”.

Hцquqи mяnada suverenlиk (tцrkчя egemenlиk, иngиlиscя sovereиgn, fransыzca souveraиnete, almanca souveranиtat, rusca suverenиtet – alи hakиmиyyяt demяkdиr) termиnи иlk dяfя XVЫ яsrdя fransыz alиmи J. Boden tяrяfиndяn, юzц dя mцasиr kons-tиtusиon hцquqи anlayыш nюqteyи-nяzяrdяn nя qяdяr qяrиbя dя olsa, kral mцtlяqиyyяtиnиn яsaslandыrыlmasы цчцn ишlяdиlmишdиr. Иsveчrя fиlosofu J.J.Russonun fиkrиncя иsя suveren xalqdыr, onun иradяsи mцtlяqdиr vя dяyишиklиyя mяruz qala bиlmяz. J.J.Russonun suverenlиklя baьlы gюrцшlяrи onun Иctиmaи

Page 35: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

36

mцqavиlя haqqыnda (1762-cи иl) яsяrиndя (VЫЫ fяsиl – Suveren haqqыnda) яks olunmuшdur.

ARK-ya gюrя Azяrbaycan xalqыnыn suverenlиyи dedиkdя, aшaьыdakыlar baшa dцшцlцr:

1. Sяrbяst vя mцstяqиl юz mцqяddaratыnы hяll emяk; 2. Юz иdarяetmя formasыnы mцяyyяn etmяk. Sяrbяst vя mцstяqиl юz mцqяddaratыnы hяll emяk dedиkdя,

kяnardan heч bиr tяzyиqя vя tяsиrя mяruz qalmadan, azad иradя яsasыnda dюvlяt vя иctиmaи hяyatыn kюklц mяsяlяlяrиnи hяll etmяk, mцstяqиl шяkиldя dюvlяt sиyasяtиnиn иstиqamяtиnи, onun orqanlarыnыn tяrkиbиnи formalaшdыrmaq vя dюvlяt hakи-mиyyяtиnиn fяalиyyяtиnя sяrbяst olaraq nяzarяt etmяk hцququ baшa dцшцlmяlиdиr.

Buradan aydыn olur kи, xalqыn tam hakиmиyyяtи sиyasи vя hцquqи иfadяsиnи dюvlяtиn suverenlиyиndя tapыr. Qeyd edяk kи, suverenlиk dюvlяtиn mюvcud olmasы цчцn baшlыca шяrtdиr, baшqa sюzlя desяk, suverenlиk yoxdursa, dюvlяtdяn dя sюh-bяt gedя bиlmяz. Suverenlиk dюvlяtиn яmr almadan яmr vermя sяlahиyyяtиdиr. Mяhz elя bu яlamяtиnя gюrя dя dюvlяt юlkяdя fяalиyyяt gюstяrяn dиgяr qurumlardan (mяsяlяn, sиyasи partи-yalardan, qeyrи-hюkцmяt tяшkиlatlarыndan vя s.) яhяmиyyяtlи dяrяcяdя fяrqlяnиr.

Suverenlиk dюvlяt hakиmиyyяtиnиn mцstяqиllиyи vя alиlиyиnи яks etdиrиr kи, bu da юz яksиnи konkret olaraq aшaьыdakыlarda tapыr:

a) unиversallыqda – yalnыz dюvlяt hakиmиyyяtиnиn norma-tиv-hцquqи aktlarы hяmиn юlkяnиn bцtцn яhalиsиnя vя иctиmaи tяшkиlatlarыna aиd edиlиr;

b) цstцnlцkdя - иstяnиlяn шяxsиn vя ya иctиmaи tяшkиlatыn bцtцn qeyrи-qanunи hяrяkяtlяrиnиn qarшыsыnыn alыnmasыnыn mцmkцnlцyц;

c) hяr hansы шяxsиn vя иctиmaи tяшkиlatыn malиk olmadыьы xцsusи tяsиretmя vasиtяlяrиnиn olmasы.

Page 36: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

37

Demяlи, suverenlиk dюvlяtиn иstиsnasыz шяkиldя mцstяqиllиyя malиk olmasы vя юlkяsи daxиlиndя юzцnя rяqиb baшqa bиr gцcцn olmamasы anlamыnы иfadя edиr.

Dюvlяtиn daxиlи suverenlиyи konstиtusиya hцququnun, xarиcи suverenlиyи иsя beynяlxalq hцququn predmetиdиr.

Beynяlxalq hцququn яsas prиnsиplяrиndяn bиrи olan dюvlяtlяrиn suveren bяrabяrlиyи prиnsиpи BMT Nиzamnamяsи-nиn 2-cи maddяsиndя юz яksиnи belя tapmышdыr: “Tяшkиlat onun bцtцn цzvlяrиnиn suveren bяrabяrlиyи prиnsиpиnя яsaslanыr”.

Suveren bяrabяrlиk prиnsиpиnиn mяzmunu иsя иkи kompo-nentdяn иbarяtdиr:

1. Hяr bиr dюvlяt tam suverenlиyя malиk olub юz sиyasи vя иqtиsadи sиstemиnи sяrbяst vя maneяsиz шяkиldя юzц mцяyyяn-lяшdиrиr. Hяmчиnиn, hяr bиr dюvlяt dиgяr bцtцn dюvlяtlяrиn suverenlиyиnя, eynи zamanda яrazи bцtюvlцyц vя sиyasи mцstяqиllиyиnя hюrmяt etmяlиdиr;

2. Bцtцn dюvlяtlяr яrazиsиnиn sahяsиndяn, яhalиsиnиn sayыn-dan, иnkишafetmя sяvиyyяsиndяn, hяrbи-sиyasи gцcцndяn vя dиgяr hallardan asыlы olmayaraq hцquqи cяhяtdяn bяrabяrdиr. Bиr qayda olaraq, hяr bиr dюvlяt, beynяlxalq tяшkиlatlarda bиr sяs hцququna malиkdиr. Beynяlxalq hцquq normalarы bяra-bяrhцquqlu dюvlяtlяrиn qarшыlыqlы razыlыьы яsasыnda yaradыlыr.

Gюrцndцyц kиmи dюvlяtlяrиn suveren bяrabяrlиyи prиnsиpи beynяlxalq mяsяlяlяrиn hяll olunmasыnda bцtцn dюvlяtlяrиn bяrabяr шяkиldя ишtиrak etmяlяrиnи tяmиn etmяyя иstиqamяtlяn-mишdиr.

Юlkя daxиlиndя hяr zaman dюvlяtиn suverenlиyи иlя xalqыn suverenlиyи цst-цstя dцшmяlи vя иstяr xalq, иstяrsя dя dюvlяt suverenlиyи hцquqa яsaslanan mцnasиbяtlяr mцstяvиsиndя demokratиk cяmиyyяtиn tяшяkkцlцnя vя иnkишafыna xиdmяt etmяlи, hяr иkи suverenlиyиn harmonиk sиntezи xalqы hakиmиyyя-tя, hakиmиyyяtи иsя xalqa yaxыnlaшdыrmalы vя xalqыn sиyasи иradяsи иlя dюvlяtиn sиyasи иradяsиnи цmumи mяqsяdlяr яtrafыn-da uzlaшdыrmalыdыr.

Page 37: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

38

Юz иdarяetmя formasыnы mцяyyяn etmяk dedиkdя, alи dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarыnыn strukturunu, bu orqanlarыn tяшkиlи vя onlar arasыndakы sяlahиyyяt bюlgцsц qaydasыnы formalaшdыrmaq baшa dцшцlmяlиdиr.

Юz иdarяetmя formasыnы formalaшdыrmaq иsя alи dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarыnыn hansы quruluшa malиk olmasыnы, alи vя dиgяr dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarы arasыnda qarшыlыqlы mцnasиbяtlяrиn яsasыnda hansы prиnsиplяrиn durmasыnы, alи dюvlяt hakиmиyyяtи иlя юlkя яhalиsи arasыnda qarшыlыqlы mцnasиbяtlяrиn necя qurulmasыnы, dюvlяt hakиmиyyяtи orqan-larыnыn vяtяndaшlarыn hцquq vя azadlыqlarыnы nя dяrяcяdя tяmиn etmяsиnи mцяyyяn etmяkdяn иbarяtdиr.

Nяzяrиyyя vя tяcrцbяdя dюvlяt иdarячиlиyиnиn иkи formasы fяrqlяndиrиlиr: Monarxиya vя respublиka

Monarxиya (yunanca “monarchиa” – “tяkhakиmиyyяtlи-lиk”, “mцtlяqиyyяt” demяkdиr) – alи dюvlяt hakиmиyyяtиnиn tяkbaшыna hяyata keчиrиldиyи, bиr qayda olaraq, иrsяn vя юmцrlцk юtцrцlяn иdarячиlиk formasыdыr.

Respublиka (latыnca – “иctиmaи иш”, “dюvlяt” demяkdиr) – alи dюvlяt hakиmиyyяtиnиn яhalи tяrяfиndяn mцяyyяn mцddяtя seчиlяn seчkиlи orqanlar vasиtяsиlя hяyata keчиrиldиyи иdarячиlиk formasыdыr.

Azяrbaycan xalqы 12 noyabr 1995-cи иldя иlk mиllи konstи-tusиyasыnы qяbul edяrkяn respublиka иdarячиlиk formasыnы seч-mишdиr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиndя Azяrbaycan xalqыnыn юz suveren hцququnu hansы qaydada vя necя hяyata keчиrmяsиn-dяn bяhs olunur (bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 10-cu maddяsиnиn иkиncи abzasыna vя 26-cы maddяsиnя яsaslanыr). Hяmиn mцddяaya яsasяn Azяrbaycan xalqы юz suveren hцqu-qunu bиlavasиtя цmumxalq sяsvermяsи, yяnи referendum12 yolu иlя hяyata keчиrиr. Hяmчиnиn, mцddяaya gюrя Azяrbay-

12 Referendumun шяrhиня bax: 3-cц maddяnиn иzahы.

Page 38: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

39

can xalqы юz suveren hцququnu цmumи, bяrabяr vя bиrbaшa seчkи hцququ яsasыnda, sяrbяst, gиzlи vя шяxsи sяsvermя yolu иlя seчиlmиш nцmayяndяlяrи vasиtяsиlя hяyata keчиrиr (qeyd edяk kи, ARK-nыn 56-cы maddяsи (seчkи hцququ) юz mяnbяyиnи mяhz шяrh olunan maddяdяn gюtцrmцшdцr). Ana-lojи mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyasыnda da var-dыr. Mяsяlяn, Macarыstan Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn (demokratиya, hцquq qaydasы, suverenlиk) иkиncи hиssяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Macarыstan Respublиkasыnda alи hakи-mиyyяt юz suverenlиk hцququnu bиrbaшa olaraq vя seчиlmиш nцmayяndяlяrи vasиtяsиlя hяyata keчиrяn xalqa mяxsusdur”. Rusиya Konstиtusиyasыnыn 3-cц maddяsиndя qeyd olunur kи, “xalq юz hakиmиyyяtиnи bиrbaшa, hяmчиnиn, dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarы vя yerlи юzцnциdarя orqanlarы vasиtяsиlя hяyata keчиrиr”. Polшa Konstиtusиyasыnыn 4-cц maddяsиndя deyиlиr kи, “Polшa Respublиkasыnda alи hakиmиyyяt mиllяtя mяxsusdur” (bиrиncи hиssя), “Mиllяt hяmиn sяlahиyyяtи bиrbaшa vя ya юz seчdиyи nцmayяndяlяr vasиtяsиlя hяyata keчиrиr” (иkиncи hиssя).

Seчkиlяrиn (elяcя dя referendumun) keчиrиlmяsиnиn bu цmumи prиnsиplяrи, beynяlxalq-hцquqи sяnяdlяrdя tяsbиt edиlmишdиr. Mяsяlяn, “Цmumdцnya Иnsan hцquqlarы” Bяyan-namяsиnиn 21-cи maddяsиnиn цчцncц hиssяsиndя deyиlиr: “Dюvlяt hakиmиyyяtиnиn яsasыnda xalqыn иradяsи durmalыdыr. Bu иradя цmumи vя bяrabяr seчkи яsasыnda gиzlи sяsvermя yolu иlя, yaxud sяsvermяnиn azadlыьыnы tяmиn edяn dиgяr eynияhяmиyyяtlи formalarda keчиrиlяn dюvrи vя saxtalaшdыrыlmamыш seчkиlяrdя яksиnи tapmalыdыr ”.

Цmumи seчkи hцququ dedиkdя, иrqиndяn, mиllиyyяtиndяn, dиnиndяn, dиlиndяn, cиnsиndяn, mяnшяyиndяn, яmlak vяzиyyя-tиndяn, qulluq mюvqeyиndяn, яqиdяsиndяn, sиyasи partиyalara, hяmkarlar иttиfaqlarыna vя baшqa иctиmaи bиrlиklяrя mяnsubuy-yяtиndяn vя ya dиgяr statusundan asыlы olmayaraq AR vяtяn-daшlarыnыn seчmяk, seчиlmяk vя referendumda ишtиrak etmяk hцququ baшa dцшцlцr (AR SM-иn 3-cц maddяsи ).

Page 39: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

40

Bяrabяr seчkи hцququ dedиkdя, vяtяndaшlarыn seчkиlяrdя vя referendumda bяrabяr яsaslarla ишtиrak etmяsи; hяr bиr sяsvermя zamanы hяr bиr vяtяndaшыn yalnыz bиr sяsя malиk olmasы; vяtяndaшlarыn hяr bиr sяsиnиn eynи hцquqи qцvvяsиnиn olmasы baшa dцшцlцr (AR SM-иn 4-cц maddяsи ).

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlяnlяrdяn aydыn olur kи, aшaьыdakы шяrtlяr mюvcud olduqda seчkи hцququ bяrabяr hesab edиlиr:

1- Hяr bиr seчиcиnиn sayы bяrabяr olmalыdыr. Bu, bиr qayda olaraq, bu, hяr seчиcиnиn yalnыz bиr sяsя malиk olmasы demяkdиr. Lakиn bяzяn tяcrцbяdя seчиcиnиn иkи (mяsяlяn, Almanиyada parlamentиn aшaьы palatasыna seчkиlяr zamanы sяslяrdяn bиrи partиya sиyahыsыna, dиgяrи иsя seчkи daиrяsи цzrя konkret namиzяdя verиlиr) vя ya daha artыq sяsя malиk olmasы hallarыna rast gяlmяk olur;

2- Юlkяdя vahиd seчиcи korpusu olmalыdыr. Yяnи юlkяdя seчиcиlяr qeyrи-bяrabяr tяmsиlчиlиyя (яksяr vaxt, qabaqcadan mцяyyяn olunmuш) malиk olan sosиal vя ya dиgяr qruplara bюlцnmяmяlиdиr (mиsal цчцn Чиndя kяnd яhalиsи иlя шяhяr яhalиsи parlamentdя qeyrи-bяrabяr tяmsиl olunmuшdur);

3- Deputat яhalиnиn vя ya seчиcиlяrиn bяrabяr sayыndan seчиlmяlиdиr (ayrы-ayrы юlkяlяrdя seчkи daиrяsи яhalиsиnиn sayы-nыn hesablanmasы ya sakиnlяrиn sayы, yaxud da seчиcиlяrиn sayы яsas gюtцrцlmяklя aparыlыr). Чoxmandatlы daиrяlяrdя иsя man-datlarыn vя seчиcиlяrиn nиsbяtиnя rиayяt edиlmяlи, vahиd цmum-dюvlяt (mиllи) daиrяsиndя eynи kvota (seчkи metrи) olmalыdыr;

4- Qanun namиzяdlяrиn иrяlи sцrцlmяsи, onlar tяrяfиndяn seчkиqabaьы tяшvиqat aparыlmasы vя seчkиlяrиn nяtиcяlяrиnиn mцяyyяn olunmasы qaydalarыna eynи tяlяblяr qoymalыdыr13.

Bиrbaшa seчkи hцququ dedиkdя, vяtяndaшlarыn seчkиlяrdя namиzяdиn lehиnя, referenduma чыxarыlan mяsяlяnиn lehиnя vя ya яleyhиnя шяxsяn sяs vermяsи; baшqa шяxslяrиn yerиnя sяs ver-

13 Daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Xarиcи юlkяlяrиn konstиtusиya hцququ. B.: Dиgesta. 2000. sяh. 254-256.

Page 40: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

41

mяyиn qadaьan olunmasы baшa dцшцlцr (AR SM-иn 5-cи maddяsи ).

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlяnlяrdяn aydыn olur kи, bиrbaшa seчkиlяr vяtяndaшlarыn dюvlяt orqanlarыna юz nцma-yяndяlяrиnи vя ayrы-ayrы vяzиfяlи шяxslяrи (mяsяlяn, prezиdentи) bиlavasиtя seчmяsиdиr. Dцnya юlkяlяrиndя demяk olar kи, hяr zaman (bиr neчя иstиsnadan baшqa, mяsяlяn, Butan Krallыьы) parlamentиn aшaьы palatasыnыn vя ya bиrpalatalы parlamentиn deputatlarы, yerlи юzцnциdarяetmяnиn aшaьы orqanlarы (иcma шuralarы) vя dиgяr yerlи юzцnциdarяetmя orqanlarы bиrbaшa seч-kиlяrlя seчиlиr. Lakиn bu halda da иstиsnalar mюvcuddur. Belя kи, bяzи mцsяlman юlkяlяrиndя (mяsяlяn, Pakиstan, Banqla-deш) aшaьы palataya mцяyyяn sayda qadыn deputatlar parla-mentиn юzц tяrяfиndяn seчиlиr, bяzи bиrpalatalы parlamentlяrdя иsя prezиdent tяrяfиndяn юlkяnиn tanыnmыш vяtяndaшlarы sыrasыn-dan tяyиn olunan az sayda deputat ola bиlяr (mяsяlяn, Mиsиrdя 10 nяfяrяdяk). Bиr sыra юlkяlяrdя parlamentиn yuxarы palatasы (mяsяlяn, ABШ, Brazиlиya vя s.), prezиdent (mяsяlяn, Fransa, Meksиka vя s.), federasиya subyektlяrиndя vя muxtar qurumlarda qanunverиcиlиk mяclиsиnиn aшaьы palatasы vя yaxud bиrpalatalы mяclиs bиrbaшa seчkиlяr yolu иlя seчиlиr. Иsraиl yeganя юlkяdиr kи, 1996-cы иldяn baшlayaraq baш nazиr bиrbaшa seчkиlяr yolu иlя seчиlиr14.

Sяrbяst sяvermя dedиkdя, seчиcиnиn heч bиr kяnar tяsиrя vя tяzyиqя mяruz qalmadan, azad vя mцstяqиl шяkиldя sяsvermяsи baшa dцшцlцr.

AR SM-иn 2-cи maddяsиnиn (seчkиlяrdя vя referendumda ишtиrakыn prиnsиplяrи) иkиncи bяndиndя deyиlиr: “AR vяtяndaшla-rыnыn seчkиlяrdя vя referendumda ишtиrakы azad vя kюnцllцdцr. Seчkиlяrdя vя ya referendumda ишtиrak edиb-etmяmяyя mяcbur etmяk mяqsяdи иlя heч kяsиn AR vяtяndaшыna tяzyиq gюstяr-mяk hцququ yoxdur vя heч kяs onun юz иradяsиnи azad иfadя etmяsиnя mane ola bиlmяz”.

14 Daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 256.

Page 41: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

42

Gиzlи sяsvermя dedиkdя, seчkиlяr vя referendum zamanы seчиcиnиn иradяsиnиn иfadяsи цzяrиndя hяr cцr nяzarяtиn yolve-rиlmяz olmasы baшa dцшцlцr (AR SM-иn 6-cы maddяsи ).

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlяnlяrdяn aydыn kи, gиzlи sяsver-mя zamanы seчиcи юz sяsиnи baшqa шяxslяrdяn xяbяrsиz seчkи bцlletenиnиn doldurulmasы, seчkи maшыnыndan иstиfadя edиlmяsи (mяsяlяn, ABШ-da, Hиndиstanda vя s.) yolu иlя, habelя elekt-ron kartoчkasыnыn kюmяyи иlя (1988-cи иldяn Brazиlиyada belя sиstemиn tяtbиqи nяzяrdя tutulmuшdur) verиr. Sяsvermяnиn gиzlиlиyиnиn pozulmasы qanunla mяsulиyyяtя sяbяb olur. Яgяr seчиcи юz seчdиyи namиzяd barяdя xяbяr vermяk иstяmиrsя, heч kяsиn ondan kиmя vя hansы qaydada sяs vermяsиnи soruшmaq hцququ yoxdur15.

Bяzяn exиt-poll adlы иnstиtutun sяsvermяnиn gиzlиlиyи prиnsи-pиnи pozmasы haqda яsassыz fиkиrlяr sяslяnиr. Qeyd edяk kи, иngиlиscяdяn tяrcцmяdя “чыxышda-sorьu” anlamыnы иfadя edяn exиt-poll seчkи gцnц peшяkar шиrkяt tяrяfиndяn hяyata keчиrиlяn seчиcиlяrиn mцstяqиl vя neytral sorьusudur. Rяsmи nяtиcяlяrlя exиt-poll nяtиcяlяrи arasыnda bюyцk fяrq ya texnиkи problem-lяrdяn, yaxud da seчkи saxtakarlыьыndan иrяlи gяlя bиlяr kи, exиt-poll bunu bяyan edиr. Namиzяdlяrиn topladыьы sяslяr faиz etиbarы иlя bиr-bиrиnя чox yaxыndыrsa vя bu fяrq exиt-pollun ehtиmal olunan xяta faиzиndяn azdыrsa, bu zaman exиt-poll hяmиn daиrяdяkи seчkиdя kиmиn qalиb gяlmяsиnи statиstиk dяqиqlиklя deyя bиlmяz. Onun mяqsяdи sяsvermя prosesи barя-dя mцstяqиl mяlumat vermяk vя seчkи иnstиtutlarыna иctиmaи etиmadы artыrmaqdan иbarяtdиr. Exиt-poll dцnyanыn яksяr dюv-lяtlяrиndя tяtbиq edиlяn standart seчkи tяdbиrlяrиndяn bиrи olub seчkи dяqиqlиyиnи юlчmяk mяqsяdи daшыyыr. Tяcrцbяdя exиt-poll mцsahиbя цzяrиndя qurulur. Bu zaman sяsvermя mяntяqя-sиndяn чыxarkяn seчиcиlяrdяn bиr neчя suala cavab vermяsи xahиш olunur. Bu, tamamиlя mцstяqиl, sяrbяst иradяyя яsas-

15 Daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 258.

Page 42: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

43

lanan, anonиm, юzц dя neytral bиr prosesdиr. Seчиcиlяrиn mцsa-hиbя olunmasы sяhяr erkяn mяntяqяlяr aчыlandan baшlayыr vя axшam mяntяqяlяr baьlanana qяdяr davam edиr. Exиt-pollun nяtиcяlяrи rяsmи sяsvermя nяtиcяlяrиnи ehtиmal edиr. Onun nяtиcяlяrи rяsmи sяsvermя nяtиcяlяrиndяn fяrqlи ola vя eynи zamanda dцzgцn ola bиlяr. Чцnkи exиt-poll seчиcиlяrиn mцяyyяn bиr hиssяsиnи яhatя etdиyи halda, rяsmи sяsvermя nяtиcяlяrи bцtцn seчиcиlяrи яhatя edиr. Sorьudan keчиrиlяn seчиcиlяrlя seчиcиlяrиn цmumи sayы arasыnda potensиal fяrq “ehtиmal olunan xяta faиzи” adlanыr. Bu xяta faиzиnя habelя, namиzяdlяrиn sayы vя seчиcиlяrиn цmumи sayы kиmи amиllяr dя tяsиr gюstяrиr. Exиt-pollda xяta faиzи adяtяn +/- faиz kиmи qeyd olunur kи, hяqиqи nяtиcяnиn hansы чяrчиvяlяrdя ola bиlяcяyи aydыn gюrцnsцn. Tutaq kи, exиt-pollda xяta faиzи 4 faиzdиrsя vя exиt-polla gюrя namиzяd “Х” 45 % toplayыbsa, bu o demяkdиr kи, namиzяd “Х” цчцn rяsmи sяsvermя nяtиcяlяrи 41-49 % arasыnda ola bиlяr vя bu чяrчиvяdя rяsmи nя-tиcяlяr шцbhя doьurmamalыdыr. Яgяr namиzяd “Х”-иn rяqиbиnиn gюstяrdиyи nяtиcяlяr xяta faиzи dя nяzяrя alыnmaqla hяmиn namиzяdиn gюstяrdиyи nяtиcяlяrlя цst-цstя dцшяrsя, bu zaman exиt-poll seчkиdя hansы namиzяdиn qalиb gяldиyиnи яvvяlcяdяn яmиnlиklя deyя bиlmяz.

“Azяrbaycanda seчkи praktиkasыnыn tяkmиllяшdиrиlmяsиnя daиr”AR Prezиdentиnиn 11 may 2005-cи иl tarиxlи fяrmanыnыn 5-cи bяndиndя deyиlиr: “Mяrkяzи vя yerlи иcra hakиmиyyяtи orqan-larыna tapшыrыlsыn kи, Azяrbaycan Respublиkasыnыn Seчkи Mяcяllяsиnя uyьun olaraq, юz sяlahиyyяtlяrи чяrчиvяsиndя иxtиsaslaшmыш иctиmaи rяyчиlяr tяrяfиndяn aparыlacaq exиt-poll prosesиnиn aparыlmasыna lazыmи шяraиt yaratsыnlar, hяmиn prosesиn gedишиnя qanuna zиdd olaraq mцdaxиlя etmяsиnlяr”.

Belяlиklя, fяrmanыn hяm ruhu, hяm dя mahиyyяtи AR-dя иctиmaи ekspertlяrя exиt-poll keчиrmяk цчцn genиш иmkanlar verиr.

Deyиlяnlяrdяn aydыn olur kи, exиt pollun tяtbиqи sяsvermя-nиn gиzlиlиyиnи pozmaq demяk deyиl. Чцnkи bu zaman,

Page 43: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

44

seчиcиnиn kиmlиyи bиlиnmиr, bundan baшqa, exиt polla seчdиyиn namиzяdи bяyan etmяk mяcburи deyиl.

Шяxsи sяsvermя dedиkdя, seчиcиnиn sяsvermя hцququnun шяxsи xarakterя malиk olmasы baшa dцшцlцr (bu иfadяnиn anlayышыna AR SM-dя иzah verиlmяmишdиr).

Referendumda ишtиrakыn yuxarыda шяrh olunan prиnsиplяrи AR SM-иn 2-cи maddяsиnиn (seчkиlяrdя vя referendumda ишtиrakыn prиnsиplяrи) 1-cи bяndиndя dя sadalanmышdыr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиndя ишlяdиlяn seчиlmиш nцmayяndя-lяr dedиkdя, azad seчkиlяr yolu иlя seчиlяn Mиllи Mяclиsиn deputatlarы vя prezиdent baшa dцшцlmяlиdиr. “Цmumdцnya Иnsan hцquqlarы” Bяyannamяsиnиn 21-cи maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Hяr bиr иnsanыn юz юlkяsиnиn иdarя olun-masыnda bиlavasиtя , yaxud azad шяkиldя seчиlmиш nцmayяndяlяrи vasиtяsиlя ишtиrak etmяk hцququ var”.

Hяr bиr halda seчkи hцququ яleyhиnя hцquq pozuntusu tюrяtmиш шяxs mцvafиq olaraq AR CM (159-161-cи maddя-lяrи), AR MM (seчиcиlяrиn vя namиzяdlяrиn шяrяf vя lяyaqяtиnи alчaltmaq) vя AR ИXM (39-48-cи maddяlяrи) иlя mяsulиyyяtя cяlb olunur.

AR SM-иn 115-cи maddяsиndя (vяtяndaшlarыn seчkи hцquqlarыnыn pozulmasыna gюrя mяsulиyyяt) AR-иn CM-я, MM-я, ИXM-я uyьun olaraq, cиnayяt, mцlkи vя ya иnzиbatи mяsulиyyяtя hansы hцquq pozuntusu xarakterlи яmяllяrи tюrяtmиш шяxslяrиn cяlb edиlя bиlmяsиndяn (qeyd edяk kи, bu maddяdя 21 adda hцquq puzuntusu sadalanыr) danышыlыr.

QEYD: 1) Xalqыn suverenlиk hцququ bиr qяdяr fяrqlи шяkиldя - “xalqlarыn юzцnцmцяyyяnetmя prиnsиpи” – kиmи BMT-nиn Nиzamnamяsиndя, Mцstяmlяkя юlkяlяrиnя vя xalq-larыna mцstяqиllиk verиlmяsи haqqыnda 1960-cы иl Bяyannamя-sиndя, Иnsan hцquqularы haqqыnda 1966-cы иl Beynяlxalq Paktlarыnыn 1-cи maddяlяrиndя, 1970-cи иl Bяyannamяsиndя, Helsиnkи Yekun aktыnda, eynи zamanda, BMT-nиn Beynяl-xalq Mяhkяmяsиnиn bиr чox qяrar vя mяslяhяtчи rяylяrиndя юz яksиnи tapmышdыr (tяsadцfи deyиl kи, Шяrqи Tиmor haqqыndakы

Page 44: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

45

ишdя (1995-cи иl) Beynяlxalq Mяhkяmя qeyd etmишdиr kи, xalqlarыn юzцnцmцяyyяnetmя hцququ erga omnes hцququ-dur, yяnи bцtцn dюvlяtlяr bu hцquqa hюrmяt etmяlи vя onun hяyata keчиrиlmяsиnя maneчиlиk tюrяtmяmяlиdиrlяr).

Bяs, beynяlxalq hцququn haqqыnda bяhs olunan mяlum prиnsиpиndя “xalq” dedиkdя nя baшa dцшцlmяlиdиr? Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlяnlяrdяn aydыn olur kи, bu suala cavab vermяk цчцn hяmиn beynяlxalq prиnsиpdя юz яksиnи tapan иkи иfadяnиn – “xalq” vя “юzцnцmцяyyяnetmя” anlayышlarыnыn mяnasыna aydыnlыq gяtиrmяk lazыmdыr. Bu baxыmdan nяиnkи hяmиn prиnsиpиn mяtnиndя, цmumиyyяtlя, beynяlxalq hцquq-da “xalq” termиnи, bиr qayda olaraq, etnиk anlam daшыmыr. Beynяlxalq-hцquqи aspektdяn yanaшdыqda xalq hяr hansы mиllи vя ya etnиk qrupu deyиl, mяhz dюvlяtиn (yaxud dюvlяtчи-lиkdяn qeyrи-qanunи mяhrum edиlmиш яrazиnиn) bцtцn яhalиsиnи bиldиrиr. Baшqa sюzlя, “xalq” etnos kиmи deyиl, demos kиmи anlaшыlыr vя yalnыz xalq bцtюvlцkdя bu hцququn daшыyыcыsы hesab olunur, xalqыn mцяyyяn hиssяsи, yaxud mиllи azlыqlar belя bиr hцquqa malиk deyиl16.

“Юzцnцmцяyyяnetmя” иfadяsиnя gяldиkdя иsя, bu, o de-mяkdиr kи, hяr bиr xalq xarиcdяn mцdaxиlя olmadan vя tяzyиqя mяruz qalmadan sяrbяst шяkиldя юzц юz sиyasи statusunu mцяyyяnlяшdиrя vя юz иqtиsadи, sosиal vя mяdяnи иnkишafы иlя baьlы hцquqlarыnы hяyata keчиrя bиlяr.

Mцstяmlяkя altыnda olan vя yaxud ишьal olunmuш яrazиnиn яhalиsи цчцn “юzцnцmцяyyяnetmя” aшaьыdakыlarda иfadя oluna bиlяr:

1) Mцstяqиllиk яldя edиlmяsиndя vя suveren dюvlяt qurul-masыnda;

2) Hяr hansы bиr mцstяqиl dюvlяtя qoшulmaqda; 3) Hяr hansы bиr mцstяqиl dюvlяtя bиrlяшmяkdя.

16 Hцseynov L. Beynяlxalq hцquq. Dяrslиk. “Hцquq яdяbиyyatы” nяшrиy-yatы. B.: 2000. sяh. 43-44.

Page 45: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

46

Шцbhяsиz kи, mцstяqиl dюvlяtиn xalqы (яhalиsи) da юzцnц-mцяyyяnetmя hцququna malиkdиr. Hяmиn xalq цчцn юzцnц-mцяyyяnetmя dedиkdя, hяr шeydяn яvvяl, demokratиk иdarя-etmя hцququ baшa dцшцlцr. Baшqa sюzlя, xalq, daxиlи vя xarиcи mцdaxиlя vя tяzyиqя mяruz qalmadan demokratиk vasиtяlяrlя юzцnцn иqtиsadи, sиyasи, sosиal vя mяdяnи иnkишafы иlя baьlы hцquqlarыnы hяyata keчиrmяk иmkanыna malиk olur. Юzцnц-mцяyyяnetmя hцququnun hяyata keчиrиlmяsи dюvlяtlяrиn suverenlиyи vя яrazи bцtюvlцyц prиnsиpиnя uyьun olmalыdыr vя bu hцququn hяyata keчиrиlmяsи mцstяqиl vя demokratиk dюvlяtиn яrazиsиnиn parчalanmasыna gяtиrиb чыxarmamalыdыr.

2) Beynяlxalq hцquqda nиsbи suverenlиk nяzяrиyyяsи mюvcuddur kи, bu nяzяrиyyяyя gюrя dюvlяt иstяsя belя mцtlяq suverenlиyя malиk ola bиlmяz. Hяr bиr dюvlяtиn suverenlиyи dиgяr dюvlяtlяrиn onun suverenlиyиnя qяsd etmяmяsи hesabыna tяmиn olunur kи, bu da dюvlяtиn юz suverenlиyиnи qиsmяn (sяrhяdlи) mяhdudlaшdыrыlmasыnыn onun xeyrиnя olmasы de-mяkdиr.

Suverenlиyиn nиsbи olmasы шяxsиyyяt azadlыьыnыn nиsbи olmasыna чox oxшardыr. Belя kи, cяmиyyяtdя mцtlяq шяxsиyyяt azadlыьы ola bиlmяz. Яks tяqdиrdя xaos baш verяrdи. Ш. Monteskyюnun fиkrиncя,“azadlыq odur kи, qanunlarla иcazя verиlяn шeyи edя bиlяsяn. Яgяr vяtяndaш qanunlarla qadaьan olunmuш шeyи edя bиlяrsя, onda onun azadlыьы olmazdы, belя kи, hяmиn шeyи dиgяr vяtяndaшlar da edя bиlяr”.

Maddя 3. Цmumxalq sяsvermяsи – referendum

yolu иlя hяll edиlяn mяsяlяlяr

I. Azяrbaycan xalqы юz hцquqlarы vя mяnafelяrи иlя baьlы olan hяr bиr mяsяlяnи referendumla hяll edя bиlяr.

II. Aшaьыdakы mяsяlяlяr yalnыz referendumla hяll oluna bиlяr:

Page 46: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

47

1) Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиyasыnыn qяbul edиlmяsи vя ona dяyишиklиklяr edиlmяsи; 2) Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt sяrhяdlяrиnиn dяyишdиrиlmяsи. III. Aшaьыdakы mяsяlяlяr цzrя referendum keчиrиlя

bиlmяz: 1) vergиlяr vя dюvlяt bцdcяsи; 2) amnиstиya vя яfv etmя; 3) seчиlmяsи, tяyиn edиlmяsи vя ya tяsdиq edиlmяsи mцvafиq olaraq qanunverиcиlиk vя (vя ya) иcra hakи-mиyyяtи orqanlarыnыn sяlahиyyяtlяrиnя aиd edиlmиш vяzиfяlи шяxslяrиn seчиlmяsи, tяyиn edиlmяsи vя ya tяsdиq edиlmяsи.

Referendumabяnzяr иnstиtutlarыn tarиxи qяdиm Roma Respublиka dюvrцnя tяsadцf etsя dя, Qяrbи Avropada иlk referendum Иsveчrяdя keчиrиlиb. Hяlя 1449-cu иldя Иsveчrяnиn paytaxtы Bern шяhяrиndя respublиkanыn malиyyя vяzиyyяtи иlя baьlы цmumxalq sorьusu keчиrиlmишdиr. Qeyd edяk kи, mцasиr dюvrdя dцnya dюvlяtlяrи arasыnda da referendum prosedu-rasыnыn tяtbиq edиlmяsиndя Иsveчrя qabaqcыl yerи tutur. Belя kи, bu юlkяdя XЫX-XX яsrlяrdя federal sяvиyyяdя tяqrиbяn 400 dяfяdяn чox referendum keчиrиlmишdиr. Azяrbaycanыn tarиxиn-dя иsя иlk dяfя referendum 1921-cи иldя Naxчыvan MSSR-dя Naxчыvanыn muxtar vиlayяt kиmи Azяrbaycanыn tяrkиbиnя daxиl olmasы иlя baьlы keчиrиlmиш, юz konstиtusиon hяllиnи иsя 1936-cы иldя Azяrbaycan SSR Konstиtusиyasыnda tapmышdыr. Hяmиn konstиtusиyada referendum (цmumxalq sяsvermяsи) иlя цmumxalq rяy sorьusu eynиlяшdиrиlиr, bиrиncи anlayыш иkиncиyя mцnasиbяtdя mюtяrиzяdя gюstяrиlиrdи. Halbukи bu anlayышlar (elяcя dя plebиsиt termиnи) bиr-bиrиndяn fяrqlяnиrlяr (baxmaya-raq kи, bu иfadяlяrиn hamыsы seчиcиlяrиn иradяsиnиn aшkar edиlmяsи иlя baьlыdыr).

Цmumxalq rяy sorьusu bцtцn юlkя яhalиsиnиn rяyиnи aшkara чыxarmaьы nяzяrdя tutmasыna baxmayaraq, o, hяmишя sяsvermя yolu иlя hяyata keчиrиlmиr. Belя kи, sorьu bu vя ya

Page 47: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

48

dиgяr иctиmaи tяшkиlat vя ya mяtbuat orqanlarы tяrяfиndяn hяyata keчиrиlя bиlяr. Яgяr belя sorьu seчиcиlяr tяrяfиndяn qяrar qяbul edиlmяsиnи nяzяrdя tutmursa, onda sяsvermя yolu иlя dя keчиrиlmяsи mцmkцndцr. Bu halda o, mяшvяrяtчи referendum hesab edиlиr vя onun sяlahиyyяtlи dюvlяt orqanlarы tяrяfиndяn, юzц dя mцvafиq qaydalara rиayяt edиlmяklя keчиrиlmяsи zяrurиdиr.

Plebиsиt (“plebsиn dedиyи”; burada plebs dedиkdя, Roma arиstokratиyasы deyиl, sadя xalq baшa dцшцlmяlиdиr) dя seчиcиlя-rиn sяsvermяsиdиr. Lakиn яksяr vaxt юlkя цчцn яn zяrurи mяsяlяlяr – beynяlxalq problemlяr, яrazи vя шяxsиyyяtя aиd olan mяsяlяlяr цzrя sяsvermя plebиsиt adlandыrыlыr (mяsяlяn, prezиdent postuna yeganя namиzяd цчцn sяsvermя). Bununla yanaшы, hяmиn иfadя иlя baьlы hцquq termиnologиyasыnda nя rяsmи, nя dя qeyrи-rяsmи sяvиyyяdя dяqиqlиk yoxdur. Prezиdent seчkиlяrиnи, xцsusиlя dя seчиcиlяrя bиr nяfяrиn namиzяdlиyи tяklиf olunarsa, hяmиn anlayыш иnkишaf etmяkdя olan юlkяlяrdя hяm plebиsиt (mяsяlяn, Pakиstanda), hяm dя referendum (mяsяlяn, Mиsиrdя) adlandыrыlыr. Gюrцndцyц kиmи bu иkи иfadяnиn mяnasы arasыnda bяzяn sяrhяd иtиr vя nяzяrи baxыmdan onlar sиnonиm sюzlяr kиmи qяbul olunur. Lakиn unudulmamalыdыr kи, ana dиlиndя bu termиnlяrdяn иstиfadя olunarkяn, onlarыn xarиcи dиllяrdяn, xцsusиlя dя qeyrи-avropa dиllяrиndяn tяrcцmя-sиnиn dяqиqlиyиnя dиqqяt etmяk lazыmdыr, чцnkи mцxtяlиf dиllяrdя mяna чalarlarы heч dя hяmишя eynи olmur.

“Цmumxalq sяsvermяsи” termиnи иlя dя иfadя olunan re-ferendum (latыnca “refero” sюzцndяn olub “mяlumat verи-rяm”, “mяruzя edиrяm” demяkdиr) anlayышыna gяlиncя o, цmumdюvlяt vя ya yerlи яhяmиyyяtя malиk olan dюvlяt vя ya юzцnциdarяetmя xarakterlи qяrarlarыn qяbul edиldиyи sяsver-mяyя deyиlиr. Baшqa sюzlя, referendum xalqыn hцquqlarы vя mяnafelяrи иlя baьlы hяr hansы bиr sorьunun aparыlmasы, bu vя ya dиgяr normatиv-hцquqи aktыn layиhяsи barяdя яhalиnиn qяtи qяrarы demяkdиr.

Page 48: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

49

Dцnya tяcrцbяsиndя referendum gиzlи sяsvermя yolu иlя hяr hansы bиr sяnяd layиhяsиnиn tяsdиq edиlmяsи vя ya edиlmяmяsиnи, elяcя dя parlamentиn, dюvlяt baшчыsыnыn, yaxud hюkцmяtиn bu vя ya dиgяr hяrяkяtlяr etmяsиnя razыlыьыn verиlmяsиnи vя ya verиlmяmяsиnи mцяyyяnlяшdиrmяk цчцn яhalиnиn fиkrиnиn юyrяnиlmяsи mяqsяdиlя tяtbиq olunur. Bиr qayda olaraq, referendumun konstиtusиya иlя mцяyyяn edиlmиш mяsяlяlяrиn hяllиndя alи legиtиmlиyя, yяnи daha yцksяk hцquqи tяmиnata naиl olunmaq цчцn hяyata keчиrиlmяsи nяzяrdя tutulur. Referendumun keчиrиlmяsиnиn dиgяr bиr sяbяbи иsя konkret mяsяlяnиn hяllиndя hakиmиyyяtdя tяmsиl olunanlarыn юz цzяrиnя tam mяsulиyyяtи gюtцrmяmяsи цчцn hяr hansы bиr aktыn qяbul edиlиb-edиlmяmяsи иlя baьlы яhalиnиn rяyиnи vя ya razыlыьыnы юyrяnmяk nиyyяtиlя dюvlяt hakиmиy-yяtиnиn иstяyи ola bиlяr17.

Referendumun яhяmиyyяtиnи hяddиndяn artыq yцksяk qиymяtlяndиrmяk dя dцzgцn olmazdы. Чцnkи referenduma чыxarыlan mяsяlяlяrиn mahиyyяtи heч dя hяmишя seчиcиlяrя tam aydыn olmur vя seчиcиlяr qяbul edиlяn qяrarыn bцtцn sиyasи nяtиcяlяrиnи qabaqcadan gюrя bиlmиrlяr. Bundan baшqa, bяzяn referendum seчиcиlяrиn psиxиkasыna tяzyиq (mяsяlяn, Fransada prezиdent de Qoll zamanыnda dяfяlяrlя belя olmuшdur), avto-rиtar rejиmlяrdя иsя zorakыlыq vя hяdяlяmя шяraиtиndя (mяsяlяn, Pakиstanda Zиya-цl-Hяq zamanыnda onun yeganя namиzяd-lиyиnи bяyяnmяk цчцn seчkиlяrя gяlmяyяn шяxslяr hяbs edиlя bиlяrdи) keчиrиlиr. Tяcrцbяdя bяzяn konstиtusиyanыn qяbul edиlmяsи kиmи mцrяkkяb bиr mяsяlя яhalи, parlament vя ya яhalиnиn mцxtяlиf qruplarыnыn nцmayяndяlяrиndяn tяшkиl olun-muш dиgяr orqanlar tяrяfиndяn mцzakиrя edиlmяdиyиndяn onunla baьlы keчиrиlяn referendum xoшagяlmяz nяtиcяlяrя

17 Dцnya tяcrцbяsиndя referendum tяшяbbцsц, referenduma чыxarыlan mяsяlя, sяsvermяnиn tяшkиlи vя referendumun nяtиcяlяrиnиn mцяyyяn edиlmяsи haqda яtraflы mяlumat цчцn bax: V.Y.Чиrkиn. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 293-296, 298.

Page 49: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

50

gяtиrиb чыxarmышdыr. Mяsяlяn, bяzяn tяcrцbяdя referendumla mцrtяce konstиtusиyalarыn qяbul olunmasы, Hиtler Almanиya-sыnda иsя hakиm tяbяqяnиn ondan яrazи ишьallarыna haqq qazandыrmaq mяqsяdиlя иstиfadя etmяsи hallarы mяlumdur.

Almanиyada 1949-cu иl qanununa uyьun olaraq referen-dum иkи vя ya bиr neчя torpaqda vя ya yalnыz torpaqlarыn sяrhяdlяrиnиn dяyишdиrиlmяsи vя ya yenи torpaьыn yaradыlmasы иlя baьlы keчиrиlиr. Bu zaman seчиcи dяqиq qoyulmuш suala aydыn cavab (“hя” vя ya “yox”) vermяlиdиr. Юlkяdя цmum-dюvlяt referendumlarы keчиrиlmиr.

Mиsиrdя referendumla baьlы mцddяalar vяtяndaшlarыn sиyasи hцquqlarыnыn hяyata keчиrиlmяsи haqqыnda 1956-cы иl qanununda verиlmишdиr. Belя kи, hяmиn qanunda referendum haqqыnda xцsusи bюlmя vardыr. Adы чяkиlяn иnstиtuta aиd mяsяlяlяr Xalq mяclиsи vя yerlи xalq шuralarы haqqыnda olan qanunlarla da nиzama salыnыr. Onu da qeyd edяk kи, bu юlkяdя seчиcиlяrиn иstяr referendumda, иstяrsя dя seчkиlяrdя ишtиrakы mяcburиdиr, яks tяqdиrdя onlar cяrиmяlяnя bиlяrlяr.

Brazиlиya konstиtusиyasыnda referendum vя plebиsиt haq-qыnda bяhs olunur, lakиn onlarыn hяyata keчиrиlmяsи prosedu-rasы mцяyyяn olunmur. Qeyd edяk kи, 1993-cц иldя юlkяdя иdarяetmя formasы haqqыnda mяsяlя цzrя konstиtusиya refe-rendumu keчиrиlmиш, hяmиn referendumun шяrtlяrи иsя kons-tиtusиyanыn keчиd mцddяalarы иlя mцяyyяn edиlmишdиr.

Referendum anqlo-sakson hцquq sиstemиnя malиk olan юlkяlяrdя demяk olar kи, tяtbиq edиlmяsя dя, son onиllиklяrdя Bюyцk Brиtanиyada онун keчиrиlmяsи hallarыna tяsadцf olun-muшdur.

Hцquq яdяbиyyatыnda referendum mцxtяlиf aspektlяrdяn yanaшыlaraq aшaьыdakы tяsnиfatlara bюlцnцr:18

18 Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 296-298. Cяfяrov И. Azяrbaycan Res-publиkasы Konstиtusиyasыnыn шяrhи. “Hцquq яdяbиyyatы” nяшrиyyatы. B.: 2004. sяh. 20-21 vя s.

Page 50: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

51

1) Onun keчиrиldиyи яrazи hцdudlarы nюqteyи-nяzяrиndяn referendumlar цmumdюvlяt (mиllи) vя yerlи referendumlara bюlцnцr:

Цmumdюvlяt (mиllи) referendumu – dюvlяtиn bцtцn яrazиsиnя шamиl edиlяn hяr hansы bиr mяsяlя цzrя цmumxalq sяsvermяsиdиr. Mяsяlяn, шяrh olunan maddяnиn иkиncи hиssя-sиndя nяzяrdя tutulmuш mяsяlяlяr цzrя keчиrиlяn цmumxalq sяsvermяsи bцtцn respublиka hцdudlarыnы яhatя etdиyиndяn onu цmumdюvlяt (mиlи) referendumu hesab etmяk olar.

Yerlи referendum – qanunla nяzяrdя tutulmuш mцяyyяn яrazи hцdudlarы daxиlиndя yerlи яhяmиyyяt kяsb edяn mяsяlяlяrlя baьlы keчиrиlяn sяsvermяdиr.

Fransada yerlи referendumun keчиrиlmяsи иkи halda mцmkцndцr: 1. Dюvlяt яrazиsиnиn mцяyyяn hиssяsиnиn gцzяшtя gedиlmяsи, bиrlяшdиrиlmяsи vя ya dяyишdиrиlmяsи hяmиn яrazиnиn яhalиsиnиn razыlыьы olmadan hяyata keчиrиlя bиlmяz (Konstиtu-sиyanыn mяhz bu maddяsи яsasыnda 1962-cи иldя Яlcяzaиrdя, 1974-cц иldя Komor Adalarыnda, 1976-cы иldя Mayotta adasыnda referendumlar keчиrиlmишdиr); 2. yerlи referendum kommunalar bиrlяшdиrиlяrkяn keчиrиlиr. Юlkяdя yerlи referen-dumlara mяnfи mцnasиbяt bяslяnиlsя dя, onlarыn tez-tez keчиrиlmя hallarыna tяsadцf olunur (Statиstиk gюstяrиcиlяrя gюrя иldя orta hesabla yeddи yerlи referendum)

Ukraynada onun federasиyaya vя ya konfederasиyaya daxиl olmasы, яrazиnиn dяyишdиrиlmяsи mяsяlяlяrи цzrя yalnыz Цmumukrayna referendumu, иnzиbatи-яrazи vahиdlяrиnиn sяr-hяdlяrиnиn dяyишdиrиlmяsи mяsяlяsи цzrя иsя yalnыz yerlи referendum keчиrиlя bиlяr. Dиgяr tяrяfdяn, юlkяdя vergиlяr, bцdcя vя amnиstиya mяsяlяlяrи цmumukrayna referendumu, yerlи ишlяrя aиd olmayan mяsяlяlяr иsя yerlи referendumun keчиrиlmяsи yolu иlя hяll edиlя bиlmяz.

Page 51: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

52

Bяzи hцquq яdяbиyyatыnda mяkan prиzmasыndan yanaшыla-raq regиonal referendum nюvц dя fяrqlяndиrиlиr19.

2) Qяrarыn qяbul edиlmя цsulundan asыlы olaraq referendumu mяcburи vя fakцltetиv referendum nюvlяrиnя ayыrmaq olar:

Bиrиncи halda, konstиtusиya, hяr hansы bиr mяsяlя цzrя qяrarыn yalnыz referendum yolu иlя qяbul edиlmяsиnи nяzяrdя tutur. Buna Иsveчrяnиn konstиtusиyasыna yenиdяn baxыlmasы цzrя цmumdюvlяt referendumunu, Macarыstanda иcmalarыn bиrlяшdиrиlmяsи vя ya bюlцnmяsи цzrя yerlи referendumu, hяm-чиnиn ARK-nыn шяrh olunan maddяsиnиn иkиncи hиssяsиndя deyиlяnlяrи mиsal gюstяrmяk olar.

Иkиncи halda, tяklиf olunan mяsяlя цzrя qяrarыn referendum yolu иlя yanaшы, hяm dя dиgяr цsulla qяbul edиlmяsиnиn mцmkцnlцyц nяzяrdя tutulur. Bu zaman dюvlяt hakиmиyyяtи orqanы konkret mяsяlя цzrя referendumun keчиrиlиb-keчиrиl-mяmяsиnи юzц mцяyyяn edиr. Шяrh olunan maddяnиn bиrиncи hиssяsиndя deyиlяnlяrи fakцltetиv referenduma aиd etmяk olar.

3) Mцzakиrяyя чыxarыlan aktыn xarakterиndяn asыlы olaraq referendumu konstиtusиya vя adи referendum nюvlяrиnя ayыrmaq olar:

Bиrиncи halda, referenduma konstиtusиyanыn vя ya ona dцzяlишиn layиhяsи чыxarыlыr (mяsяlяn, 1958-cи иldя Fransada vя ya 2002-cи иldя Azяrbaycanda). Иkиncи halda иsя, referendum konstиtusиya яhяmиyyяtи daшыmayan hяr hansы dиgяr mяsяlяlяr цzrя keчиrиlиr. (mяsяlяn, Иsveчrяdя BMT-yя daxиl olmaq haqqыnda mяsяlя цzrя);

4) Qanunverиcи orqana mцnasиbяtdя parlamentяqяdяr, parlamentdяnsonrakы vя parlamentdяnkяnar referendum nюvlяrиnи fяrqlяndиrmяk olar:

Bunlardan bиrиncиsи, parlament tяrяfиndяn qanun qяbul edиlяnя qяdяr keчиrиlиr. Bu halda parlament hяmиn mяsяlя цzrя яhalиnиn rяyиnи sяsvermя yolu иlя aшkara чыxarmaq

19 Bax: Яsgяrov Z. Nяsиrov E. Иsmayыlov M. Mяmmяdov X. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 53.

Page 52: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

53

nиyyяtиnи gцdцr. Иkиncиsиndя, qanun parlamentdя qяbul olunduqdan sonra referendum yolu иlя tяsdиq olunmasы цчцn яhalиnиn sяsvermяsиnя чыxarыlыr. Цчцncцsцndя иsя, qanun parlament olmadыqda vя ya parlamentdяn yan keчmяklя (prezиdentиn onun parlament tяrяfиndяn tяsdиq olunacaьыna яmиn olmadыьы hallarda. Mяsяlяn, Fransada prezиdent de Qoll zamanыnda belя edиlиrdи) referendumda qяbul edиlиr;

5) Qяrarыn tяsdиq vя ya lяьv olunmasы baxыmыndan referendumu tяsdиqedиcи vя lяьvedиcи nюvlяrя ayыrmaq olar:

Bиrиncи halda, seчиcиlяr referendum yolu иlя parlament tяrяfиndяn tяklиf olunan qяrarы tяsdиq edиrlяr. Иkиncи halda, referendum adыndan da gюrцndцyц kиmи, яvvяllяr qяbul olunan qanunun lяьvи иlя яlaqяdar keчиrиlиr. Mяsяlяn, Иtalиyada seчиcиlяrиn qanunla tяlяb olunan mцvafиq иmzalarы toplandыqdan sonra parlamentиn яvvяllяr qяbul etdиyи qanunlarыn lяьv edиlmяsи haqqыnda dяfяlяrlя referendum keчиrиlmишdиr;

6) Keчиrиlmяsи konstиtusиyada nяzяrdя tutulan referen-dumlara nяzarяt referendumu deyиlиr. Buna Avropa иqtиsadи bиrlиyиnя цzvlцk mяsяlяsи иlя baьlы keчяn яsrиn 70-80-cи иllяrиndя Bюyцk Brиtanиya, Danиmarka, elяcя dя Avropanыn dиgяr dюvlяtlяrиndя keчиrиlяn referendumlarы mиsal gюs-tяrmяk olar;

Nяtиcяsи mяcburи xarakter daшыmayan referendumlar mяslяhяt referendumlarы adlanыr. Buna nяqlиyyatыn saь tяrяflи hяrяkяtя keчиrиlmяsи barяdя 1956-cы иldя Иsveчdя keчиrиlяn referendumu mиsal gюstяrmяk olar. Qeyd edяk kи, Fиnlandиya Konstиtusиyasыnыn 3-a fяslи (1987-cи иl qanunu иlя яlavя edиl-mишdиr) mяhz mяslяhяt referendumuna hяsr olunmuшdur;

7) hяlledиcи (qяtи) vя mяшvяrяtчи referendum (sonuncu halda sяsvermя yolu иlя seчиcиlяrиn rяyи mцяyyяn edиlиr; hяmиn rяyи parlament, mцvafиq qanunu qяbul edяrkяn nяzяrя ala da bиlяr, almaya da bиlяr).

Иstяnиlяn xarakterlи referendumdan sonra hцquqи nяtиcяlяr mяlum olur, lakиn mяcburи hцquqи nяtиcяlяr yalnыz hяlledиcи

Page 53: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

54

referendumla яlaqяdardыr. Иstяnиlяn mяшvяrяtчи referendumun keчиrиlmяsиndя mяqsяd yalnыz seчиcиlяrиn rяyиnи aшkar etmяk-dяn иbarяtdиr. Яlbяttя, parlament vя dиgяr dюvlяt orqanlarы seчиcиlяrиn mяшvяrяtчи referendum yolu иlя иfadя olunmuш иradяsиnи konkret mяsяlяnиn hяllи zamanы nяzяrя alыr. Dцzdцr, onlar hцquqи cяhяtdяn иctиmaи rяyи nяzяrя almaьa borclu olmasalar da, hяr halda bu цsulla иfadя olunmuш rяyя etиnasыzlыq da gюstяrmяmяlиdиrlяr. Hяlledиcи referendumda qяbul olunmuш aktlar bцtцn vяtяndaшlar, иctиmaи tяшkиlatlar, vяzиfяlи шяxslяr, dюvlяt orqanlarы цчцn mяcburи hцquqи qцvvя-yя malиk olub hяmиn aktlarыn hцquqи qцvvяsи parlamentиn qяbul etdиyи qanunun qцvvяsиndяn yцksяkdиr. Иtalиyada lяьvedиcи referendumlarыn tяcrцbяsиndяn gюrцndцyц kиmи, referendum yolu иlя parlamentиn qяbul etdиyи qanunu dяyиш-dиrmяk vя ya lяьv etmяk mцmkцndцr. Lakиn bu qayda qяtи deyиl, чцnkи bиr sыra dюvlяtlяrdя referendum yolu иlя qяbul edиlmиш konstиtusиyaya parlament чox vaxt иxtиsaslы sяs чox-luьu иlя dяyишиklиklяr etmяk hцququna malиkdиr.

Predmetиnя gюrя referendumun baшqa tяsnиfatlarыnы da fяrqlяndиrmяk olar: qanunverиcиlиk referendumu, beynяlxalq-hцquqи referendum (adяtяn, sяrhяdlяr, beynяlxalq tяшkиlatlar-da ишtиrak mяsяlяlяrи цzrя), иnzиbatи referendum (dюvlяt яrazиsиnиn quruluшu mяsяlяlяrи цzrя, dюvlяt orqanlarыnыn sиste-mи haqqыnda vя s.) vя s.

Bu tяsnиfatlar nиsbи xarakterя malиk olub чox vaxt bиr-bиrи иlя qarышыr: mяsяlяn, eynи bиr referendum цmumdюvlяt, adи, parlamentdяnsonra, lяьvedиcи, hяlledиcи vя s. ola bиlяr.

ARK-nыn 151-cи maddяsиndя deyиlиr kи, “AR-иn qanun-verиcиlиk sиstemиnя daxиl olan normatиv-hцquqи aktlar иlя (ARK vя referendumla qяbul edиlяn aktlar иstиsna olmaqla) AR-иn tяrяfdar чыxdыьы dюvlяtlяrarasы mцqavиlяlяr arasыnda zиddиyyяt yaranarsa, hяmиn beynяlxalq mцqavиlяlяr tяtbиq edиlиr”.

Gюrцndцyц kиmи ARK-nыn bu maddяsи иlя referendumda qяbul edиlяn aktlara yцksяk hцquqи status verиlmишdиr. Bu иsя

Page 54: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

55

mяhz referendumun Azяrbaycan xalqыnыn юz suveren hцqu-qunu bиlavasиtя hяyata keчиrmяsиnиn toxunulmaz vasиtяsи olmasыndan qaynaqlanыr.

Referendumun keчиrиlmяsи qaydasы vя onunla baьlы bцtцn dиgяr mяsяlяlяr AR SM-иn ЫV bюlmяsи (referendum- 117-142-cи maddяlяr), elяcя dя dиgяr fяsиllяrи (mяsяlяn, XЫ fяsиl – referendum цzrя tяшvиqat qruplarыnыn yaradыlmasы vя qey-dиyyatы vя s.) daxиlиndя tяnzиmlяnиr.

AR SM-иn 1.1.1-cи maddяsиndя referenduma belя anlayыш verиlиr: “Referendum – ARK иlя mцяyyяn edиlяn mяsяlяlяr цzrя AR vяtяndaшlarыnыn sяsvermяsи”dиr.

Referendumun keчиrиlmяsи gцnц 18 yaшыna чatmыш AR-иn hяr bиr vяtяndaшы referendumda ишtиrak etmяk hцququna malиkdиr.

Referenduma hazыrlыq vя onun keчиrиlmяsи mяsяlяlяrи referendum komиssиyalarы tяrяfиndяn hяll edиlиr. AR SM-иn 18-cи maddяsиnя яsasяn AR-dя seчkи (referendum) komиssи-yalarы sиstemиnя aшaьыdakы komиssиyalar daxиldиr:

AR-иn Mяrkяzи Seчkи (Referendum) Komиssиyasы; daиrя seчkи (referendum) komиssиyalarы; mяntяqя seчkи (referendum) komиssиyalarы. Eynи bиr mяsяlяyя daиr tяkrar referendum иlkиn referen-

dumda qяbul edиlяn aktыn dяrc edиlmяsи gцnцndяn baшlayaraq yalnыz 1 иl keчdиkdяn sonra keчиrиlя bиlяr (AR SM-иn 121.2-cи maddяsи).

Referendum tяyиn etmяk hцququ AR-иn Mиllи Mяclиsиnя (ARK-nыn 95-cи maddяsиnиn Ы hиssяsиnиn 18-cи bяndи) vя AR Prezиdentиnя (ARK-nыn 109-cu maddяsиnиn 18-cи bяndи) mяnsubdur. (AR SM-иn 122-cи maddяsи)

AR-иn Mиllи Mяclиsи referendum tяyиn edиlmяsи haqqыnda qяrar (ARK-nыn 95-cи maddяsиnиn ЫЫ hиssяsи), AR-иn Prezи-dentи иsя fяrman (ARK-nыn 113-cц maddяsиnиn Ы hиssяsи) qяbul edиr.

Referendumun keчиrиlmяsи haqqыnda qяrarda aшaьыdakыlar gюstяrиlиr:

Page 55: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

56

referendumun keчиrиlmяsи tarиxи; referenduma чыxarыlan aktыn adы; referenduma чыxarыlan aktыn mяzmununun qыsa tяfsиrи; referendumun malиyyяlяшdиrиlmяsи qaydasы. Referenduma чыxarыlan aktыn layиhяsи referendumun

keчиrиlmяsи haqqыnda qяrara яlavя olunur. Referenduma чыxarыlan aktыn layиhяsи referendum elan

edиldиkdяn sonra dяyишdиrиlя bиlmяz vя ona яlavяlяr edиlя bиlmяz (AR SM-иn 123-cц maddяsи).

Referendum цzrя sяsvermя bцlletenи AR SM-nиn 99-cu maddяsиndя (seчkи bцlletenlяrи) gюstяrиlяn qaydada hazыrla-nыr. Sяsvermя bцlletenиndя referenduma чыxarыlan hяr mяsяlя-nиn иfadяsи vя sяsvermяnиn cavabыnыn varиantlarы – “lehиnя” vя “яleyhиnя” (“hя” vя “yox”, “razыyam” vя “razы deyиlяm” sюzlяrи dя ola bиlяr) sюzlяrи yazыlыr (AR SM-иn 134-cц maddя-sиnиn bиrиncи vя иkиncи hиssяlяrи).

Referenduma чыxarыlmыш mяsяlя o halda qяbul edиlmиш sayыlыr kи, sяsvermяdя ишtиrak etmиш seчиcиlяrиn yarыsыndan чoxu onun lehиnя sяs versиn. Цmumxalq sяsvermяsиnя Mяrkяzи Seчkи Komиssиyasыnыn иclasыnda yekun vurulur vя yekunlar referendumun nяtиcяlяrи haqqыnda rяsmи bиldиrиш kиmи elan edиlиr (AR SM-иn 138-cи maddяsиnиn цчцncц vя dюrdцncц hиssяlяrи).

Referendum yolu иlя qяbul edиlmиш akt dяrc edиldиyи gцndяn qцvvяyя mиnиr (AR SM-иn 141-cи maddяsи).

Referendum yolu иlя qяbul edиlmиш akt qяtиdиr, AR-иn bцtцn яrazиsиndя mяcburи hцquqи qцvvяyя malиkdиr vя yalnыz referendum yolu иlя lяьv oluna vя ya dяyишdиrиlя bиlяr (AR SM-иn 142-cи maddяsи).

Referendum bцtцn hallarda keчиrиlmиr. AR SM-иn 7-1-cи maddяsиnя яsasяn referendum (elяcя dя seчkиlяr) aшaьыdakы hallarda keчиrиlя bиlmяz:

AR яrazиsиnиn 25 faиzиndяn чoxunda hяrbи vя ya fюvqяladя vяzиyyяt elan olunduqda;

hяrbи vя ya fюvqяladя vяzиyyяt zamanы;

Page 56: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

57

hяrbи vя ya fюvqяladя vяzиyyяtиn lяьv edиlmяsиndяn sonra 3 ay mцddяtиndя.

ARK-nыn шяrh olunan maddяsиndя (bu maddя Konstиtusиya Aktыnыn 10-cu maddяsиnиn иkиncи abzasыna яsaslanыr) deyиlяnlяrи mцvafиq olaraq sяlahиyyяtverиcи, mяcburedиcи vя qadaьanedиcи konstиtusиon hцquq normalarы nюqteyи-nяzяrиndяn шяrtи olaraq цч qrupa bюlmяk olar:

1. Referendum yolu иlя hяll edиlя bиlяn mяsяlяlяr; 2. Yalnыz referendum yolu иlя hяll edиlmяsи mцmkцn

olan mяsяlяlяr; 3. Referendum yolu иlя hяll edиlя bиlmяyяn mяsяlя-

lяr. Цmumиyyяtlя, bиrbaшa vя ya dolayы yolla Azяrbaycan

xalqыnыn hцquqlarыna tяsиr edяn vя yaxud onun mяnafeyиnя toxunan иstяnиlяn mяsяlя referendumla hяll edиlя bиlяr (hяll edиlmяlиdиr yox! Bu иsя o demяkdиr kи, hяmиn mяsяlя referenduma чыxarыlmadan AR Mиllи Mяclиsиndя mцzakиrя oluna, zяrurяt yaranarsa bu mяsяlя иlя baьlы qanun vя ya dиgяr qяrar qяbul edиlя bиlяr). Bu mцddяanыn hцquqи яhяmиyyяtи onun Azяrbaycan xalqыnыn mиllи maraqlarыnы bиlavasиtя яks etdиrmяsиndяn qaynaqlanыr. Mяlum olduьu kиmи hяr bиr dюvlяtиn mиllи tяhlцkяsиzlиk konsepsиyasыnыn яsasыnы mиllи maraqlar tяшkиl edиr. Hяmиn maraqlar иsя dюvlя-tиn regиonda mюvqeyи vя ya beynяlxalq arenada иqtиsadи иnkишafы, daxиlи vя xarиcи tяhlцkяlяr vя bиr sыra mцhцm яhяmиyyяt kяsb edяn dиgяr zяrurи amиllяr nяzяrя alыnmaqla mцяyyяn olunur. Mиllи maraqlar xalqыn taleyи иlя bиrbaшa яlaqяsи olan vя яgяr tяmиn edиlmяzsя, onun mюvcudluьu vя suverenlиyиnи tяhlцkя altыna alan, yerиnя yetиrиlmяsи dюvlяtиn bцtцn иmkan vя bacarыьыnы sяfяrbяr etmяyи tяlяb edяn mяsяlяlяrи яhatя edиr. Hяmиn mяsяlяlяr AR-иn preambulasыn-da bяyan edиlmиш vя bиr sыra dиgяr qanunverиcиlиk aktlarыnda (mяsяlяn, 06 avqust 2004-cц иl tarиxlи “Mиllи tяhlцkяsиzlиk haqqыnda” AR-иn qanunu) юz яksиnи tapmышdыr.

Page 57: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

58

Yalnыz referendum yolu иlя hяll edиlmяsи mцmkцn olan mяsяlяlяr aшaьыdakыlardыr:

а) ARK-nыn qяbul edиlmяsи vя ona dяyишиklиklяr edиlmяsи Dцnya tяcrцbяsиndя konstиtusиyanыn qяbul edиlmяsиnиn bиr

чox цsullarы vardыr. Mяsяlяn, konstиtusиyanыn цmumxalq sяsvermяsи yolu иlя qяbul edиlmяsи, onun parlament tяrяfиn-dяn qяbulu vя ya oktroиrя edиlmяsи vя s.20

Цmumиyyяtlя, dцnya tяcrцbяsиndя yenи konstиtusиyalar dюvlяtlяr yarandыqda, sиyasи rejиmlяr dяyишиklиyя mяruz qaldыqda, qцvvяdя olan konstиtusиyanыn mяtnиnиn kюhnяlmяsи ucbatыndan mюvcud иctиmaи mцnasиbяtlяrи tяnzиmlяmяk mцmkцn olmadыqda vя dиgяr hallarda qяbul olunur. Lakиn bиr sыra dцnya dюvlяtlяrиndя konstиtusиyanыn qяbulu иctиmaи quruluшda vя sиyasи sиstemdя mцhцm dяyишиklиklяrя sяbяb olmayan hяrbи чevиrиlишlяrlя, mцxtяlиf шяxslяrиn (vя ya шяxslяr qrupunun) hakиmиyyяtя gяlmяsи иlя, subyektиv, hяtta volyun-tarиst amиllяrlя (mяsяlяn, Afrиkada) baьlы olmuшdur. Bunun nяtиcяsиdиr kи, bяzи dюvlяtlяrdя konstиtusиyalar qыsa zaman иntervalы яrzиndя (mяsяlяn, hяr 5-7 иldяn bиr, hяtta bu mцd-dяtdяn dя tez vaxtda) yenиlяrи иlя яvяz olunmuшdur (mяsяlяn, Venesuela, Qana, Yяmяn, Taиland vя s. kиmи dюvlяtlяrdя).

SSRИ-nи tяrkиbиndя olduьu dюvrlяrdя Azяrbaycanda dюrd dяfя (1921, 1925, 1937 vя 1978-cи иllяrdя) konstиtusиya qяbul edиlmиш vя onlarыn hamыsы analojи иdeya vя prиnsиplяrиn varиslи-yиnи qoruyub saxlamaqla иdeolojи xarakter daшыmasы, yalnыz bиr partиyanыn – Kommunиst partиyasыnыn fяalиyyяtиnя шяraиt yaradыlmasы, яsas иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnыn formal olaraq bяyan edиlmяsиnя baxmayaraq, onlarыn hяyata keчиrиlmяsи vя mцdafия mexanиzmlяrиnиn olmamasы, xцsusи

20 Daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 46-48, Mцяllиflяr Kollektиvи. Xarиcи юlkяlяrиn Konstиtusиya (Dюvlяt) hцququ. Цmumи hиssя. Ы cиld. Dяrslиk. B.: ABU 2001. sяh. 72-76.

Page 58: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

59

mцlkиyyяtиn qadaьan edиlmяsи kиmи antи-demokratиk xцsusиy-yяtlяrи иlя sяcиyyяlяnmишdиr.

Sovetlяr Bиrlиyи daьыldыqdan sonra юz mцstяqиllиyиnи bяrpa etmиш AR-иn qarшыsыnda duran яn baшlыca vяzиfяlяrdяn bиrи mиllи ruhlu yenи konstиtusиyanыn ишlяnиb hazыrlanmasы vя qяbul edиlmяsи olmuшdur. Bu mяqsяdlя 9 fevral 1991-cи иl tarиxdя AR-иn Alи Sovetи “Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиya-sыnыn yenи layиhяsиnиn ишlяnиb hazыrlanmasы haqqыnda” qяrar, bиr qяdяr sonra иsя, yяnи 6 dekabr 1993-cц иl tarиxdя “Azяrbaycan Respublиkasыnыn иlk mиllи konstиtusиyasыnыn layи-hяsиnиn hazыrlanmasы haqqыnda” AR Mиllи Mяclиsи tяrяfиndяn dиgяr yenи bиr qяrar qяbul edиlmишdиr.

Adы чяkиlяn hяr иkи qяrarda konstиtusиya layиhяsиnи hazыrlayan komиssиyalarыn yaradыlmasыna, elяcя dя onlarыn tяrkиbиnиn tяsdиq edиlmяsиnя baxmayaraq, hяmиn komиssиya-lar sяmяrяlи fяalиyyяt gюstяrя bиlmяdи. Bunu nяzяrя alaraq AR Mиllи Mяclиsи 02 may 1995-cи иl tarиxdя AR-иn konstиtusи-ya layиhяsиnи hazыrlayan komиssиya tяrkиbиnи mцяyyяn edяn yenи bиr qяrar qяbul etdи. Qяrara gюrя komиssиyanыn tяrkиbи sяdr, sяdr mцavиnи vя 32 цzvdяn иbarяt иdи. Ишиn hяcmи, mцrяkkяblиyи, aьыrlыьы vя яhяmиyyяtи nяzяrя alыnaraq hazыrla-nacaq yenи konstиtusиya иlя baьlы ayrы-ayrы vяtяndaшlar, tяшkиlatlar vя dюvlяt orqanlarы tяrяfиndяn daxиl olan tяklиflяrиn dяrиndяn юyrяnиlmяsи mяqsяdиlя komиssиyanыn 05 иyun 1995-cи иl tarиxlи qяrarы яsasыnda ишчи qrupu da yaradыldы. Bюyцk zяhmяt tяlяb edяn bu mяsulиyyяtlи ишиn nяtиcяsи olaraq 15 oktyabr 1995-cи иl tarиxdя yenи konstиtusиyanыn layиhяsи цmumxalq mцzakиrяsиnя чыxarыldы.

Nяhayяt, 12 noyabr 1995-cи иldя AR иlk mиllи konstиtusи-yasыnы цmumxalq sяsvermяsи (referendum) yolu иlя qяbul etdи (Konstиtusиya Aktыnыn 15-cи maddяsиnиn цчцncц abzasыnda da deyиlиr kи, “AR-иn Konstиtusиyasы AR parlamentиnиn qяrarы иlя respublиkanыn bцtцn яhalиsи arasыnda xalq sяsvermяsи (referendum) keчиrmяk yolu иlя qяbul edиlиr”).

Page 59: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

60

Bиr чox dцnya dюvlяtlяrиndя dя konstиtusиya referendum yolu иlя qяbul olunmuшdur. Mяsяlяn, 1958-cи иldя Fransada, 1971-cи иldя Mиsиrdя, 1986-cы иldя Fиlиppиndя, 1996-cы иldя Яlcяzaиrdя, elяcя dя Belarusиyada vя s.

Konstиtusиyanыn bu yolla qяbul edиlmяsи zamanы seчиcи konstиtusиyaya hяr hansы bиr dцzяlиш vя ya dиgяr tяklиf edя bиlmиr, o, yalnыz, “tяklиf olunan konstиtusиyanы bяyяnиrsиnиz-mи?” sualыna “hя” vя ya “yox” cavabы vermяk hцququna malиkdиr.

ARK-ya dяyишиklиklяr edиlmяsиnя gяlиncя иsя, bu mяsяlя Яsas Qanunun XЫ fяslи (152-155-cи maddяlяr) иlя tяnzиmlяnиr. Hяmиn fяsиl daxиlиndя deyиlиr kи, “ARK-nыn mяtnиndя dяyишиklиklяr yalnыz referendumda qяbul edиlя bиlяr” (ARK-nыn 152-cи maddяsи). “... dяyишиklиklяrи AR-иn Mиllи Mяclиsи vя ya AR-иn Prezиdentи tяklиf etdиkdя, tяklиf olunan dяyишиk-lиklяrя daиr яvvяlcяdяn AR Konstиtusиya Mяhkяmяsиnиn rяyи alыnыr” (ARK-nыn 153-cц maddяsи). “AR Konstиtusиya Mяhkяmяsи referendumla qяbul olunmuш ARK-nыn mяtnиndя dяyишиklиklяrя daиr qяrar qяbul edя bиlmяz” (ARK-nыn 154-cц maddяsи).

Цmumиyyяtlя, яsas qanun kиmи konstиtusиya uzun mцddяt цчцn qцvvяdя qalmasы hesablanan vя hцquqи xцsusuиyyяtlяrиnиn sarsыlmazlыьы, mяzmununun sabиtlиyи иlя sяcиyyяlяnяn, alи hцquqи qцvvяyя malиk olan aktdыr. Konstиtusиya sabиtlиyи иlя nя qяdяr fяrqlяnяrsя, юlkяdя qanunчuluq, dюvlяt hakиmиyyяtиnиn tяшkиlи vя hяyata keчиrиlmяsи, vяtяndaшlarla dюvlяt arasыndakы qarшыlыqlы mцnasиbяtlяr dя bиr o qяdяr mюhkяm tяmяllяr цzяrиndя qurular. Lakиn konstиtusиyanыn sabиtlиyиnи onun daиmи olaraq dяyишmяzlиyи kиmи baшa dцшmяk dцzgцn olmaz. Konstиtusиya qяbul edиldиyи andan onun tяnzиmlяdиyи fundamental иctиmaи mцnasиbяtlяrиn dиnamиk иnkишafы prosesи, sosиal, иqtиsadи vя sиyasи шяraиtиn daиma yenиlяшmяsи ona mцяyyяn dяyишиklиk vя яlavяlяrиn edиlmяsи zяrurяtиnи meydana gяtиrиr. Belя dяyишиklиk vя яlavяlяrиn edиlmяmяsи иsя konstиtu-sиyanыn cяmиyyяt hяyatыndan tяcrиd olunmasыna, son nяtиcяdя

Page 60: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

61

иsя onda tяsbиt olunan normalarыn “юlц” normalara чevrиlmя-sиnя gяtиrиb чыxara bиlяr. Яlbяttя, bu dяyишиklиk vя яlavяlяrиn edиlmяsи prosesиndя dя иfrata varыlmamalы vя hяmиn dяyишиklиk vя яlavяlяrиn edиlmяsи yalnыz konstиtusиyanыn tяnzиmlяdиyи fundamental иctиmaи mцnasиbяtlяrlя baьlы чox mцhцm vя zяrurи яhяmиyyяt kяsb edяn yenиlиklяrиn ortaya чыxmasы zamanы hяyata keчиrиlmяlиdиr. Яks tяqdиrdя, bu proses Azяrbaycan SSR-иn 1978-cи иl tarиxlи konstиtusиyasыnыn sabиtlиyиnиn иtmяsиnя sяbяb olan “acыnacaqlы” taleyиnя gяtиrиb чыxara bиlяr (Xatыrladaq kи, hяmиn konstиtusиyaya qыsa mцddяt яrzиndя (1991-1994-cц иllяr) чoxsaylы dяyишиklиklяr vя яlavяlяr edиlmишdиr).

Yuxarыda deyиlяnlяrdяn aydыn oldu kи, konstиtusиyaya dяyишиklиk vя яlavяlяr edиlmяsи zяrurяtи daиma иnkишafda olan иctиmaи hяyatыn obyektиv tяlяblяrиndяn doьur. Belя bиr zяrurяt AR-иn hazыrda qцvvяdя olan konstиtusиyasыndan da yan keчmяmиш, AR Prezиdentи 22 иyun 2002-cи иl tarиxdя “Azяr-baycan Respublиkasыnыn Konstиtusиyasыnda dяyишиklиklяr edиl-mяsи mяqsяdи иlя цmumxalq sяsvermяsи (referendum) keчиrиl-mяsи haqqыnda” fяrman иmzalamышdыr. Fяrmanda ARK-ya dяyишиklиklяrиn edиlmяsи sяbяblяrи kиmи AR-иn “Иnsan hц-quqlarыnыn vя яsas azadlыqlarыn mцdafияsи haqqыnda” Avropa Konvensиyasыna qoшulmasыndan vя юlkяmиzdя mяhkяmя иsla-hatlarыnыn hяyata keчиrиlmяsиndяn иrяlи gяlяn, AR Mиllи Mяc-lиsиnиn fяalиyyяtиnиn vя seчkи sиstemиnиn tяkmиllяшdиrиlmяsи иlя яlaqяdar yenи mцddяalarыn ARK-da яks etdиrиlmяsи zя-rurяtlяrи gюstяrиlmишdиr. Hяmиn dяyишиklиklяrlя baьlы AR-иn referendum aktыnda иrяlи sцrцlmцш tяklиflяr 20 avqust 2002-cи иl tarиxdя цmumxalq sяsvermяsиnя (referenduma) чыxarыlmыш vя qяbul edиlmишdиr.

ARK-ya яlavяlяr edиlmяsи иlя baьlы qяbul edиlmиш Konstиtusиya Qanunlarы aшaьыdakыlardыr:

1. 24 dekabr 2002-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиka-sыnda иnsan hцquq vя azadlыqlarыnыn hяyata keчиrиlmяsиnиn tяnzиmlяnmяsи haqqыnda” Konstиtusиya Qanunu;

Page 61: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

62

2. 24 dekabr 2002-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasы-nыn Mиllи Mяclиsиnиn Azяrbaycan Respublиkasыnыn Nazиrlяr Kabиnetиnя etиmad mяsяlяsиnиn hяll edиlmяsи hцququnun яla-vя tяmиnatlarы haqqыnda” Konstиtusиya Qanunu;

3. 10 may 2005-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиyasыnыn 95-cи maddяsиnиn Ы hиssяsиnя яlavяlяr edиl-mяsи haqqыnda” Konstиtusиya Qanunu.

Adы чяkиlяn hяr цч Konstиtusиya Qanunu Яsas Qanunu-muzun mцddяalarыnы daha da tяkmиllяшdиrmишdиr.

Konstиtusиyaya dяyишиklиklяr vя яlavяlяr edиlmяsиnиn xцsu-sи prosedurasыnыn mцяyyяn edиlmяsи onun sabиtlиyиnя hцquqи tяmиnat verиr. Bиr sыra dюvlяtlяrdя konstиtusиyaya dяyишиklиklяr vя яlavяlяrиn edиlmяsи, elяcя dя ona yenиdяn baxыlmasы “dцzяlишlяrиn edиlmяsи” adы altыnda verиlиr. Mahиyyяt etиbarиlя, яslиndя konstиtusиyaya hяr hansы bиr dяyишиklиklяrиn vя яlavяlя-rиn edиlmяsи, son nяtиcяdя onun mцvafиq dцzяlишlяrя mяruz qalmasыna sяbяb olur. Mяhz bunun nяtиcяsиdиr kи, яksяr dюvlяtlяrиn Яsas Qanunlarыnda konstиtusиyaya dяyишиklиklяr vя яlavяlяrиn edиlmяsиnиn demяk olar kи, eynи qaydalarы mцяy-yяn olunmuшdur.

Dцnya tяcrцbяsиnя nяzяr salaq: Яksяr юlkяdя konstиtusи-yanыn dяyишdиrиlmяsи haqqыndakы layиhяnи yalnыz dюvlяt baшчыsы, hюkцmяt, deputatlarыn mцяyyяn qrupu (mяsяlяn, Tцrkиyяdя parlamentиn-TBMM-nиn tam tяrkиbиnиn 1/3-ц), federasиya subyektlяrи (mяsяlяn, Brazиlиyada шtatlarыn yarыsы) vя dиgяrlяrи иrяlи sцrя bиlяr. ABШ-da konstиtusиyaya dцzяlиши tяk bиr deputut da tяklиf edя bиlяr. Lakиn 200 иlя yaxыn bиr dюvr яrzиndя ABШ Konstиtusиyasыna 10 mиndяn artыq tяklиf olunmasыna baxmayaraq, bu gцnяdяk onlardan cяmи 27-sи qяbul olunub. Юlkяdя шtatlarыn konstиtusиyalarыna dцzяlишlяr xalq tяшяbbцsц qaydasыnda – seчиcиlяr qrupu (ayrы-ayrы

Page 62: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

63

шtatlarda son qubernator seчkиlяrиndя ишtиrak etmиш seчиcиlяrиn 3%-dяn 20%-я qяdяrи) tяrяfиndяn dя tяklиf edиlя bиlяr21.

б) AR-иn dюvlяt sяrhяdlяrиnиn dяyишdиrиlmяsи Dюvlяt sяrhяdи dedиkdя, dюvlяtиn яrazиsиnиn hяdlяrиnи

mцяyyяn edяn xяtt vя hяmиn xяtt цzяrиndя yerlяшяn шaqulи sяth baшa dцшцlцr.

09 dekabr 1991-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt sяrhяdи haqqыnda” qanunun 1-cи maddяsиndя (AR-иn dюvlяt sяrhяdи) deyиlиr: “AR-иn dюvlяt sяrhяdи AR-иn dюvlяt яrazиsиnиn (quru vя su яrazиsиnиn, yerиn tяkиnиn, dяnиz vя hava fяzasыnыn) hцdudularыnы mцяyyяn edяn xяtt vя bu xяtt цzrя keчяn шaqulи sяthdиr. AR-иn dюvlяt sяrhяdи AR-ыn dюvlяt suverenlиyиnиn яrazи hцdududur”.

Maddяdяn aydыn olur kи, dюvlяt sяrhяdиnиn aшaьыdakы nюvlяrи fяrqlяndиrиlя bиlяr:

a) quru sяrhяdи; b) su sяrhяdи; c) hava sяrhяdи. Qanunun 2-cи maddяsиnиn (AR dюvlяt sяrhяdиnиn

mцяyyяn edиlmяsи prиnsиplяrи) dюrdцncц abzasыna gюrя “AR-иn dюvlяt sяrhяdи mцяyyяn edиlяrkяn vя onun keчdиyи xяtt dяyишdиrиlяrkяn, habelя hяmsяrhяd dюvlяtlяrlя sяrhяd mяsяlя-lяrи nиzama salыnarkяn aшaьыdakы prиnsиplяr rяhbяr tutulur:

AR-иn mиllи tяhlцkяsиzlиyиnиn tяmиn edиlmяsи; AR-иn dюvlяt suverenlиyиnиn, яrazи bцtюvlцyцnцn vя

dюvlяt sяrhяdиnиn toxunulmazlыьыnыn tяmиn edиlmяsи; Hяmsяrhяd dюvlяtlяrlя qarшыlыqlы surяtdя faydalыlыq

яsasыnda hяrtяrяflи яmяkdaшlыq; sяrhяd mцbahиsяlяrиnиn sцlh yolu иlя hяll edиlmяsи”. Qanunun 3-cц maddяsиnя (AR dюvlяt sяrhяdиnиn tяyиn

edиlmяsи) яsasяn иsя AR-иn baьladыьы dюvlяtlяrarasы mцqavиlя-

21 Daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 48-50, Xarиcи юlkяlяrиn Konstиtusиya (Dюvlяt) hцququ. Цmumи hиssя. Ы cиld. Dяrslиk. B.: ABU 2001. sяh. 76-83.

Page 63: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

64

lяrdя baшqa hal nяzяrdя tutulmayыbsa, AR-иn dюvlяt sяrhяdи belя mцяyyяn edиlиr:

1) quruda – relyefиn sяcиyyяvи nюqtяlяrи vя xяtlяrи, aydыn gюrцnяn sяmt;

2) Xяzяr dяnиzиndя - AR-иn яrazи sularыnыn xarиcи kяnarы цzrя;

3) чaylarda (kичиk чaylarda) – onlarыn ortasы vя ya чayыn яsas qolunun ortasы цzrя; gюllяrdя vя baшqa sututarlarda – AR sяrhяdиnиn bu gюlцn vя ya baшqa sututarыn sahиllяrиnя yanaшdыьы иkи nюqtяnи bиrlяшdиrяn dцz xяtt цzrя.

AR-иn чay (kичиk чay), gюl vя ya baшqa sututar boyunca uzanan dюvlяt sяrhяdи bunlarыn sahиllяrиnиn konfиqurasиyasы dяyишdиkdя vя ya чayыn (kичиk чayыn) yataьы yerиnи dяyишdиkdя dяyишmиr;

4) su qovшaqlarыnыn dяryaчalarыnda vя baшqa sunи sututarlarda – AR dюvlяt sяrhяdиnиn dяryaчalar vя sututarlar doldurulanadяk keчmиш xяttи цzrя;

5) чaylarыn (kичиk чaylarыn) sяrhяdboyu hиssяlяrиndя salыn-mыш dяmиr yolu vя avtomobиl yolu kюrpцlяrиndя, bяndlяrdя vя baшqa qurьularda – AR-иn dюvlяt sяrhяdиnиn suyun harasыn-dan keчmяsиndяn asыlы olmayaraq bu qurьularыn ortasы vя ya texnolojи oxu цzrя.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnиn ЫЫ bяndиndя nяzяrdя tutulan AR-иn dюvlяt sяrhяdlяrиnиn dяyишdиrиlmяsи dedиkdя, AR-иn mцvafиq qanunverиcиlиk aktы иlя mцяyyяn olunmuш dюvlяt яrazиsиnиn sяrhяdlяrиnи dяyишиklиyя mяruz qoymaq baшa dцшцl-mяlиdиr. Sяrhяdlяrи dяyишdиrmяklя, xalq dюvlяtиn taleyиnя яhя-mиyyяtlи tяsиr edя bиlяr. Bu zaman yenи яrazиlяr alыnыr vя ya verиlиr.

Referendum yolu иlя hяll edиlя bиlmяyяn mяsяlяlяrя gяlиncя, bunlar, шяrh olunan maddяnиn цчцncц hиssяsи (bu hиssя “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Konstиtusиyasыnda dяyишиklиk-lяr edиlmяsи mяqsяdи иlя цmumxalq sяsvermяsи (referendum) keчиrиlmяsи haqqыnda” AR Prezиdentиnиn 22 иyun 2002-cи иl tarиxlи fяrmanыna uyьun olaraq hяmиn иlиn 24 avqust tarиxиndя

Page 64: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

65

keчиrиlяn referendumun nяtиcяsи kиmи ARK-ya яlavя olun-muшdur), elяcя dя 155-cи maddя иlя mцяyyяn olunur.

Шяrh olunan maddяnиn цчцncц hиssяsиndя aшaьыdakы mяsя-lяlяr цzrя referendumun keчиrиlmяmяsи nяzяrdя tutulmuшdur:

1) vergиlяr vя dюvlяt bцdcяsи – Vergиlяr vя dюvlяt bцdcяsи bиr-bиrи иlя sыx яlaqяdя olan vя bиr-bиrиnи tamamlayan иqtиsadи kateqorиyalardыr. Vergи dюvlяtиn vя bяlяdиyyяlяrиn fяalиyyяtи-nиn malиyyя tяmиnatы mяqsяdи иlя vergи юdяyиcиlяrиnиn mцlkиy-yяtиndя olan pul vяsaиtlяrиnиn юzgяnиnkиlяшdиrиlmяsи шяkиlиndя dюvlяt bцdcяsиnя vя yerlи bцdcяlяrя kючцrцlяn mяcburи, fяrdи, яvяzsиz юdяnишdиr (AR VM-иn 11-cи maddяsи (vergи anlayышы)). Dюvlяt bцdcяsи иsя mцvafиq hakиmиyyяt orqanlarы vasиtяsиlя dюvlяtя mяxsus funksиyalarыn yerиnя yetиrиlmяsиnи tяmиn etmяk цчцn lazыm olan pul vяsaиtиnиn qanunla mцяyyяn olun-muш qaydada yыьыlmasы vя xяrclяnmяsи formasыdыr. Dюvlяt bцdcяsи qanunla mцяyyяn edиlиr (AR dюvlяt bцdcяsиnиn tяsdиq edиlmяsи vя onun иcrasыna nяzarяt цzrя AR Mиllи Mяclиsиnиn sяlahиyyяtlяrиnиn hяyata keчиrиlmяsиnя kюmяk etmяk Hesablama Palatasыnыn fяalиyyяtиnиn яsasыnы tяшkиl edиr). Qeyd edяk kи, vergиlяrlя baьlы mяsяlяlяr AR VM-dя tяn-zиmlяnиr. Hяmиn mяcяllя vergиlяrиn mцяyyяn edиlmяsиnиn vя tutulmasыnыn яsaslarыnы, vergи sиstemиnи, vergиlяrиn юdяnиlmяsи vя yыьыlmasы qaydalarыnы, vergи юdяyиcиlяrиnиn vя dюvlяt vergи orqanlarыnыn, habelя vergи mцnasиbяtlяrиnиn dиgяr ишtиrak-чыlarыnыn vergиtutma mяsяlяlяrи иlя baьlы hцquq vя vяzиfяlяrиnи, vergи nяzarяtиnиn forma vя metodlarыnы, vergи qanunverиcиlи-yиnиn pozulmasыna gюrя mяsulиyyяtи, dюvlяt vergи orqanla-rыnыn vя onlarыn vяzиfяlи шяxslяrиnиn hяrяkяtlяrиndяn шиkayяt edиlmяsи qaydalarыnы, elяcя dя vergи mцnasиbяtlяrи иlя baьlы dиgяr mяsяlяlяrи mцяyyяn edиr. Цmumиyyяtlя, vergиlяr dюvlяt bцdcяsиnиn formalaшmasыnda baшlыca vяsaиt hesab olunur. Vergиlяrlя baьlы mяsяlяlяrиn hяllи ARK-nыn 94-cц maddяsиnиn (AR Mиllи Mяclиsиnиn mцяyyяn etdиyи цmumи qaydalar) 15-cи bяndиnя uyьun olaraq, AR Mиllи Mяclиsиnиn sяlahиyyяtlяrиnя aиd edиlmишdиr. Mяlum olduьu kиmи юlkяdя aparыlan иqtиsadи

Page 65: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

66

иslahatlar hяr an vergи qanunverиcиlиyиndя mцvafиq dяyишиk-lиklяrиn edиlmяsиnи tяlяb edиr. Bцtцn bunlarы, elяcя dя dюvlяt bцdcяsиnиn vergиlяrdяn asыlыlыьыnы nяzяrя alsaq, hяmиn mяsя-lяlяr цzrя referendumun keчиrиlmяsиnиn nя dяrяcяdя lцzumsuz vя artыq bиr шey olduьunu tяsяvvцr edя bиlяrиk. Bu sяbяbdяn yuxarыda qeyd olunan mяsяlяlяr цzrя referendumun keчиrиl-mяsиnиn konstиtusиya иlя qadaьan edиlmяsи, hяmиn mяsяlяlяrиn daha sяmяrяlи hцquqи mexanиzm yolu иlя - parlamentdя hяll edиlmяsиnя tяmиnat verиr. Qeyd edяk kи, Иtalиya Kon-stиtusиyasыna gюrя bцdcя, habelя иqtиsadи problemlяrlя baьlы mяsяlяlяr referenduma чыxarыla bиlmяz. Bu иsя onunla иzah olunur kи, hяmиn dюvlяtиn qanunverиcиlиyиnя gюrя mцяyyяn bиr mяsяlя referendumda qяbul olunmazsa, hяmиn mяsяlяyя yenиdяn baxыla bиlmяz. Mяlum olduьu kиmи dюvlяtи bцdcя olmadan tяsяvvцr etmяk olmaz. Bцdcяnиn иsя referenduma чыxarыlarkяn qяbul olunmayacaьы ehtиmalыnы nяzяrя alsaq, aydыn mяsяlяdиr kи, onun qяbulu цчцn bu yolun heч dя mяqbul olmadыьы aшkara чыxыr. Bu mяsяlяnиn haqlы olaraq referenduma чыxarыlmamasы qanunverиcиlиyиn hяmиn mяsяlяyя dцzgцn yanaшdыьыnы ortaya qoyur.

2) amnиstиya vя яfv etmя - Bu mяsяlя mцvafиq olaraq qanunverиcиlиk vя иcra hakиmиyyяtиnиn sяlahиyyяtиnя aиd edиlmишdиr. Belя kи, ARK-nыn 95-cи maddяsиnиn (AR Mиllи Mяclиsиnиn hяll etdиyи mяsяlяlяr) bиrиncи hиssяsиnиn 19-cu bяndиnя яsasяn amnиstиya AR Mиllи Mяclиsиnиn hяll etdиyи mяsяlяlяr sыrasыndadыr. AR CM-иn 81-cи maddяsиnя яsasяn amnиstиya aktы fяrdи qaydada mцяyyяn edиlmяyяn шяxslяr barяsиndя AR Mиllи Mяclиsи tяrяfиndяn qяbul edиlиr. Cиnayяt tюrяtmиш шяxslяr amnиstиya aktы иlя cиnayяt mяsulиyyяtиndяn azad edиlя bиlяrlяr. Cиnayяt tюrяtmяyя gюrя mяhkum olunmuш шяxslяr иsя cяzadan azad edиlя bиlяrlяr, yaxud onlara tяyиn olunmuш cяzanыn mцddяtи azaldыla bиlяr vя ya belя шяxslяrиn cяzasыnыn чяkиlmяmиш hиssяsи daha yцngцl cяza nюvц иlя яvяz edиlя bиlяr vя yaxud belя шяxslяr яlavя cяzadan azad edиlя bиlяrlяr. Яfv etmяyя gяldиkdя иsя bu, ARK-nыn 109-cu

Page 66: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

67

maddяsиnиn (AR Prezиdentиnиn sяlahиyyяtlяrи) 22-cи bяndи иlя AR Prezиdentиnиn sяlahиyyяtиnя aиd edиlmишdиr. AR CM-иn 82-cи maddяsиnя яsasяn яfv etmя fяrdи qaydada mцяyyяn edиlmиш шяxs barяsиndя AR-иn prezиdentи tяrяfиndяn hяyata keчиrиlиr. Cиnayяt tюrяtmяyя gюrя mяhkum olunmuш шяxs яfv etmя aktы иlя cяzanыn qalan hиssяsиnи чяkmяkdяn azad edиlя bиlяr, yaxud ona tяyиn olunmuш cяzanыn mцddяtи azaldыla bиlяr vя ya belя шяxsиn cяzasыnыn чяkиlmяmиш hиssяsи daha yцngцl cяza nюvц иlя яvяz edиlя bиlяr. Юmцrlцk azadlыqdan mяhrum etmя cяzasы яfv qaydasыnda иyиrmи beш иldяn чox olmayan mцddяtя azadlыq-dan mяhrum etmя cяzasы иlя яvяz edиlя bиlяr.

Иstяr amnиstиya, иstяrsя dя яfv etmя aktы иlя cяzasыnы чяkmиш шяxslяrиn (шяxsиn) mяhkumluьu gюtцrцlя bиlяr.

3) seчиlmяsи, tяyиn edиlmяsи vя ya tяsdиq edиlmяsи mцvafиq olaraq qanunverиcиlиk vя (vя ya) иcra hakиmиyyяtи orqanlarыnыn sяlahиyyяtlяrиnя aиd edиlmиш vяzиfяlи шяxslяrиn seчиlmяsи, tяyиn edиlmяsи vя ya tяsdиq edиlmяsи – hяmиn mяsяlяlяr qanunverи-cиlиk (ARK-nыn 95-cи maddяsи – AR Mиllи Mяclиsиnиn hяll etdиyи mяsяlяlяr) vя иcra hakиmиyyяtи (ARK-nыn 109-cu (AR Prezиdentиnиn sяlahиyyяtlяrи) vя 124-cц (yerlяrdя иcra hakиmиy-yяtи) maddяlяrи) orqanlarыnыn sяlahиyyяtlяrи daxиlиndя hяll edиlиr.

Шяrh olunan maddяnиn цчцncц hиssяsиnиn 2-cи vя 3-cц bяndlяrи ARK-nыn 7-cи maddяsиndя tяsbиt olunan dюvlяt hakиmиyyяtиnиn bюlцnmяsи prиnsиpиnиn hцquqи tяmиnatыnыn daha da gцclяndиrиlmяsиnя xиdmяt edиr.

Шяrh olunan maddяnиn цчцncц hиssяsиndя mцяyyяn olunan analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn dя konstиtusиyala-rыnda vardыr. Mяsяlяn, Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 75-cи maddя-sиnиn (referendum) иkиncи hиssяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “vergи vя dюvlяt bцdcяsи, amnиstиya vя яfv, beynяlxalq mцqa-vиlяlяrиn tяsdиqи иlя baьlы referendumun keчиrиlmяsиnя иcazя verиlmиr”. Oxшar maddяlяr “Rusиya Fererasиyasыnda refe-rendum haqqыnda” 10 oktyabr 1995-cи иl tarиxlи Federal Konstиtusиya qanununun 3-cц maddяsиndя, Danиmarka

Page 67: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

68

Konstиtusиyasыnыn 42-cи maddяsиnиn (referendum) 6-cы bяndиndя, Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 87-cи maddяsиnиn цчцn-cц hиssяsиndя, Portuqalиya Konstиtusиyasыnыn 170-cи maddя-sиndя dя юz яksиnи tapmышdыr.

Яsas Qanunun 155-cи maddяsиndя иsя AR dюvlяt quruculuьunda, elяcя dя cяmиyyяt hяyatыnda mцhцm vя prиnsиpиal яhяmиyyяt kяsb edяn mцddяalarыnыn sabиtlиyиnиn vя toxunulmazlыьыnыn tяmиn edиlmяsи mяqsяdиlя ARK-da dяyи-шиklиklяr tяklиf edиlmяsи tяшяbbцsцnцn mяhdudlaшdыrыlma-sыndan bяhs olunur. Belя kи, hяmиn maddяdяn aydыn olur kи, konstиtusиyanыn 1-cи (hakиmиyyяtиn mяnbяyи), 2-cи (xalqыn suverenlиyи), 6-cы (hakиmиyyяtиn mяnиmsяnиlmяsиnя yol verиl-mяmяsи), 7-cи (Azяrbaycan dюvlяtи), 8-cи (Azяrbaycan dюv-lяtиnиn baшчыsы) vя 21-cи (dюvlяt dиlи) maddяlяrиndя dяyишиklиk-lяr vя ya onlarыn lяьv edиlmяsи haqqыnda, 3-cц fяsиldя nяzяrdя tutulmuш иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnыn lяьvи vя ya AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяrdя nяzяrdя tutulduьundan daha artыq dяrяcяdя mяhdudlaшdыrыlmasы haq-qыnda tяklиflяr referenduma чыxarыla bиlmяz.

Bu mяsяlя иlя baьlы dцnya tяcrцbяsиnя nяzяr salaq: Яksяr dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da mцяyyяn maddяlяrя yenи-dяn baxmaьы qadaьan edяn normalara rast gяlиnиr. Mяsяlяn, Almanиyada “hцquqиlиk, demokratиklиk vя federatиvlиk”, Portuqalиyada “demokratиk mцxalиfяt hцququ”, Mavrиtanи-yada “чoxpartиyalыlыq” prиnsиplяrи. Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 4-cц maddяsиndя (dяyишdиrиlmяyяcяk mцddяalar) deyиlиr: “Konstиtusиyanыn 1-cи maddяsиndяkи Dюvlяtиn formasыnыn Cumhurиyyяt olmasы haqqыndakы mцddяa иlя, 2-cи maddяsиn-dяkи Cumhurиyyяtиn яlamяtlяrи vя 3-cц maddяsиnиn (dюvlяtиn bцtцnlцyц, rяsmи dиlи, bayraьы, mиllи marшы vя paytaxtы) mцd-dяalarы dяyишdиrиlя bиlmяz vя dяyишdиrиlmяsи tяklиf edиlя bиlmяz”. Fransa Konstиtusиyаsыnыn 89-cu maddяsиndяn иsя ay-dыn olur kи, яrazи bцtюvlцyцnц pozmaьa yюnяlmиш heч bиr dяyишиklиk prosedurasыna baшlanыla bиlmяz. Analojи mцddяalar Tacиkиstan Konstиtusиyasыnыn 100-cц, Tцrkmяnиstan Konstи-

Page 68: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

69

tusиyasыnыn 115-cи, Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 139-cu, Moldova Konstиtusиyasыnыn 142-cи maddяlяrиndя dя vardыr. Bяzи dюvlяtlяrdя fюvqяladя vяzиyyяt dюvrцdюvrцnцn (mяsяlяn, Иspanиya), hяtta konstиtusиyanыn qяbulundan sonra mцяyyяn mцddяt яrzиndя (mяsяlяn, Portuqalиya, Yunanыstan vя Brazиlиyada – 5 иl) onun dяyишdиrиlmяsиnиn qadaьan olunmasы hallarыna da rast gяlиnиr.

Maddя 4. Xalqы tяmsиl etmяk hцququ Xalqыn seчdиyи sяlahиyyяtlи nцmayяndяlяrdяn baшqa heч

kяsиn xalqы tяmsиl etmяk, xalqыn adыndan danышmaq vя xalqыn adыndan mцracияt etmяk hцququ yoxdur.

Maddяdя xalqы tяmsиl etmяk, elяcя dя onun adыndan danышmaq vя mцracияt etmяyиn yalnыz xalq tяrяfиndяn seчиlяn sяlahиyyяtlи nцmayяndяlяrя mяxsus olmasы mцяyyяn edиlmишdиr.

Xalqыn seчdиyи sяlahиyyяtlи nцmayяndяlяr dedиkdя, seчkиlяr yolu иlя seчиlяn шяxslяr – AR-иn Prezиdentи vя Mиllи Mяclиsиnиn deputatlarы baшa dцшцlmяlиdиr.

Yalnыz yuxarыda adlarы sadalanan subyektlяr sяlahиyyяtlя-rи daxиlиndя mцvafиq olaraq Azяrbaycan xalqыnы vя ya onun mцяyyяn hиssяsиnи tяmsиl etmяk vя onun adыndan чыxыш etmяk hцququna malиkdиr. Hяmиn subyektlяrdяn baшqa dиgяrlяrиnиn xalqы “tяmsиlчиlиyи”, elяcя dя onun adыndan чыxышы rяsmи xarak-ter daшыmыr vя иstяr юlkя daxиlиndя, иstяrsя dя xarиcи mцnasи-bяtlяrdя onlarыn xalqыn adыndan danышmasыna vя ya mцracияt etmяsиnя gюrя AR-иn heч bиr юhdяlиk vя mяsulиyyяtи yoxdur.

AR-иn Prezиdentи юlkяnиn daxиlиndя vя xarиcи mцnasиbяt-lяrdя Azяrbaycan xalqыnы vя dюvlяtиnи22, AR Mиllи Mяclиsиnиn deputatlarы иsя юz seчиcиlяrиnи tяmsиl etmяk, onun adыndan

22 Bu haqda bax: ARK-nыn 8-cи maddяsиnиn Ы hиssяsиnиn иzahы.

Page 69: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

70

danышmaq vя mцracияtlяr etmяk hцququna malиkdиr. “Azяr-baycan Respublиkasы Mиllи Mяclиsи deputatыnыn statusu haqqыnda” 17 may 1996-cы иl tarиxlи AR qanununun 19-cu maddяsиnя (seчиcиlяrиnиn hцquqularыnыn, azadlыqlarыnыn vя qanunи mяnafelяrиnиn tяmиn edиlmяsи цчцn deputatыn fяalиyyяtи) яsasяn “deputat, seчиcиlяrиnиn hцquqularыnыn, azad-lыqlarыnыn vя qanunи mяnafelяrиnиn tяmиn edиlmяsи цчцn ARK иlя ona verиlmиш sяlahиyyяtlяr чяrчиvяsиndя mяrkяzи vя yerlи иcra hakиmиyyяtи orqanlarы, mяhkяmя hakиmиyyяtи orqanlarы, prokurorluq orqanlarы, yerlи юzцnциdarя orqanlarы qarшыsыnda mяsяlяlяr qaldыra bиlяr”. Hяmиn maddяdя o da deyиlиr kи, deputatыn bu fяalиyyяtиnиn tяmиn olunmasыnda yuxarыda adlarы sadalanan orqanlar ona kюmяklиk gюstяrmяlиdиrlяr. Qanunun 20-cи maddяsиnя (deputatыn иcra vя mяhkяmя hakи-mиyyяtи orqanlarыna, prokurorluq orqanlarыna, yerlи юzцnц-иdarя orqanlarыna mцracияtlяrи) gюrя иsя “deputat seчиcиlяrиnиn mцarcияtlяrи, яrиzяlяrи vя шиkayяtlяrи яsasыnda, habelя иctиmaи rяyи юyrяnяrяk zяrurи hallarda mцvafиq mяrkяzи vя yerlи иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи orqanlarыna (mяhkяmя orqanlarы-nыn konkret ишlяrlя baьlы fяalиyyяtиnя mцdaxиlя etmяmяk шяrtиlя), prokurorluq orqanlarыna, yerlи юzцnциdarя orqanla-rыna mцracияt edя bиlяr”. Bu maddяyя яsasяn hяmиn orqanlar mцracияt etmиш deputata 15 gцndяn gec olmayaraq cavab vermяlиdиrlяr.

Xalqы tяmsиl etmяk dedиkdя, onun mяnafeyи namиnя mцxtяlиf xarakterlи mцnasиbяtlяrя daxиl olmaq vя bu mцnasи-bяtlяrиn ишtиrakчыsы qиsmиndя чыxыш etmяk baшa dцшцlmяlиdиr.

Xalqыn adыndan danышmaq dedиkdя, onun mюvqeyиnиn иfadячиsи olmaq vя onun “danышan dиlи” funksиyasыnы yerиnя yetиrmяk baшa dцшцlmяlиdиr.

Xalqыn adыndan mцracияt etmяk dedиkdя, onun hцquqlarы vя mяnafeyи иlя baьlы иstяnиlяn mяsяlяnиn hяllи, elяcя dя xalqы maraqlandыran (narahat edяn) hяr hansы bиr problemиn mцzakиrяsи zamanы mяhz onun tяklиfиnи, шиkayяtиnи vя dиgяr

Page 70: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

71

xarakterlи mцracияtиnи bиlavasиtя xalqыn adыndan bиldиrmяk (bяyan etmяk) baшa dцшцlmяlиdиr. Maddя 5. Xalqыn vahиdlиyи

I. Azяrbaycan xalqы vahиddиr. II. Azяrbaycan xalqыnыn vahиdlиyи Azяrbaycan dюvlя-

tиnиn tяmяlиnи tяшkиl edиr. Azяrbaycan Respublиkasы bцtцn Azяrbaycan Respublиkasы vяtяndaшlarыnыn цmumи vя bюlцnmяz vяtяnиdиr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn Azяrbaycan xalqы

vahиddиr. Oxшar mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn dя konstиtusиyala-

rыnda vardыr. Mяsяlяn, Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 3-cц mad-dяsиndя deyиlиr: “Tцrkиyя dюvlяtи юlkяsи vя mиllяtиylя bюlцn-mяz bиr bцtцndцr...”.

Azяrbaycan xalqыnыn vahиdlиyи dedиkdя, onun яsasыnы tяш-kиl edяn vяtяndaшlarыn bиr-bиrиnя harmonиk baьlыlыьы vя bю-lцnmяzlиyи baшa dцшцlmяlиdиr.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr: “Xalqыn vahиdlиyи hцquqи яlamяt olmaqla gцndяlиk mяtbuatda ишlяdиlяn bиrlиk, vahиdlиk anlayышыndan fяrqlяnиr. Яgяr tarиxи-sиyasи proseslяrdя xalqыn vahиdlиyи yцksяk hяmrяylиk sяvиyyяsи иlя mцшahиdя olunursa, hцquqи mяnada xalqыn vahиdlиyи bundan asыlы deyиldиr. Hц-quqda xalqыn vahиdlиyи vяtяndaшlarыn hцquqи statusunun яsaslarыnыn – konstиtusиon hцquqи statusunun hamы цчцn ey-nиlиyи hesabыna tяmиn edиlиr. Xalq vяtяndaшlarыn mяcmuyu kиmи baшa dцшцldцyцndяn, xalqыn vahиdlиyи dя иlk юncя vяtяn-daшlarы bиr-bиrиlя яlaqяlяndиrяn, onlarы цmumиlяшdиrяn mцяy-yяn hцquqи kateqorиya vasиtяsиlя realиzя oluna bиlяr. Чoxsaylы mцrяkkяb hцquq mцnasиbяtlяrи fюvqцndя bиr-bиrиndяn fяrq-lяnяn sahя hцququ statuslarыndan kяnarda belя vahиdlиyиn yeganя tяmиn edиlmя vasиtяsи konstиtusиon hцquqи statusdur.

Page 71: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

72

Konstиtusиon hцquqи status шяxsиyyяtиn hцquqи statusunun яsaslarыnы tяшkиl edиr vя mяhz o, konkret mцnasиbяtlяrdя tutduьu mюvqedяn asыlы olmayaraq, bцtцn vяtяndaшlarda bяrabяrdиr, fяrqlяnmиr. Mяhz Konstиtusиon status vяtяndaш-lara hцquqи mяnada xalq kиmи baxmaьa иmkan verиr. Чцnkи sosиal-demoqrafиk яlamяtlяrиn яhяmиyyяt daшыmadыьы bиr hц-quqи anlayышda sыrf praktиk nюqteyи-nяzяrdяn vahиdlиyи tяmиn edя bиlяn yeganя faktor hцquqи statusun eynиlиyиdиr. Vahиdlиk иstяnиlяn xalqыn яlamяtиdиr. Dиl, mяdяnиyyяt, mиllи шцur цmumиlиyи xalqы bиrlяшdиrяn, onu bцtюv kиmи formalaшdыran amиllяrdиr. Aydыndыr kи, hцquqи mяnada da xalq vahиd olmalыdыr...”23

Azяrbaycan xalqыnыn vahиdlиyиnи sяcиyyяlяndиrяn яlamяtlяr aшaьыdakыlardыr:

- юlkя vяtяndaшlarыnыn Azяrbaycan dюvlяtи иlя bиrbaшa sиyasи vя hцquqи baьlыlыьыnыn olmasы;

- vяtяndaшla dюvlяt arasыnda qarшыlыqlы hцquq vя vяzиfяlяrиn mцяyyяn edиlmяsи;

- dиl, mяdяnиyyяt, mиllи шцur цmumиlиyиnиn tяmиn edиlmяsи vя s.

Xalqыn vahиdlиyиnиn tяmиn olunmasыnda mцhцm rol oynayan sиyasи-hцquqи amиllяrи belя qruplaшdыrmaq olar:

- cяmиyyяt hяyatыnыn bцtцn sahяlяrиndя demokratиk prиnsиplяrиn tяtbиq edиlmяsи;

- dюvlяt hakиmиyyяtиnиn demokratиk яnяnяlяr яsasыnda formalaшdыrыlmasы;

- иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnыn mцhafиzяsи sahяsиndя dюvlяtиn bиrbaшa maraqlы olmasы;

- иctиmaи hяyatыn яn zяrurи mяsяlяlяrиnиn цmumxalq sяs-vermяsи (referendum) yolu иlя hяll edиlmяsи nяtиcяsиndя xalqыn bиlavasиtя dюvlяtиn иdarя olunmasыna cяlb edиlmяsи vя s.

23 Яsgяrov Z. Konstиtusиya hцququ. Dяrslиk. B.: Bakы Unиversиtetи nяшrиyyatы. 2006. sяh. 71-72.

Page 72: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

73

Mяlum olduьu kиmи AR чoxmиllяtlи юlkяdиr. Onun яrazиsиndя 30-dan artыq mиllяtиn vя xalqыn nцmayяndяsи yaшayыr. Onlar ARK-nыn mцяyyяn etdиyи bцtцn hцquq vя azadlыqlardan heч bиr mяhdudиyyяt qoyulmadan sяrbяst vя mцstяqиl шяkиldя иstиfadя edиrlяr. Юlkяmиzdя bu sahяdя nяиnkи heч bиr ayrы-seчkиlиyя yol verиlmиr, hяtta qяsdяn ayrы-seчkиlиk edяnlяr mяsulиyyяtя cяlb olunurlar. AR CM-иn 283-cц maddяsиnя яsasяn mиllи vя иrqи bяrabяrlиyи pozmaq, mиllи vя иrqи dцшmяnчиlиk vя ya яdavяt salmaq, mиllи шяrяfи vя lяyaqяtи alчaltmaq mяqsяdиlя qяsdяn edиlmиш hяrяkяtlяr, elяcя dя иrqи vя ya mиllи mяnsubиyyяtиndяn asыlы olaraq vяtяndaшlarыn hцquqlarыnы bиrbaшa vя ya dolayыsы иlя mяhdudlaшdыrmaq, ya-xud da bиrbaшa vя ya dolayыsы иlя цstцnlцklяrи mцяyyяn etmяk cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur.

Belяlиklя, юlkя яrazиsиndя mиllи azlыqlarыn hцquqlarыnыn qorunmasы иlя baьlы normatиv-hцquqи aktlarыn qяbulu, dюvlяtиn иdarя olunmasыnda mиllи azlыqlarыn ишtиrakыnыn tяmиnи, mиllи mяnsubиyyяtиnя gюrя hяr cцr mяhdudиyyяtиn aradan qaldыrыlmasы kиmи mяsяlяlяr dя xalqыn vahиdlиyиnи vя bцtюvlц-yцnц шяrtlяndиrяn zяrurи amиllяr sыrasыndadыr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn Azяrbaycan xalqыnыn vahиdlиyи Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяmяlиnи tяшkиl edиr. AR bцtцn AR vяtяndaшlarыnыn цmumи vя bюlцnmяz vяtяnиdиr.

Azяrbaycan xalqыnыn vahиdlиyи Azяrbaycan dюvlяtиnиn tя-mяlиnи tяшkиl edиr dedиkdя, dюvlяtиn яsasыnda, baшqa sюzlя, onun юzцlцndя AR vяtяndaшlarыnыn bиr-bиrиnя harmonиk baь-lыlыьы vя bюlцnmяzlиyиndя иfadя olunan AR xalqыnыn bцtюv-lцyцnцn dayanmasы baшa dцшцlmяlиdиr.

“AR bцtцn AR vяtяndaшlarыnыn цmumи vя bюlцnmяz vяtяnиdиr” mцddяasы AR яrazиsиnиn heч bиr parчalanmaya mяruz qalmadan иrqиndяn, mиllиyyяtиndяn, dиnиndяn, dиlиn-dяn, cиnsиndяn, mяnшяyиndяn, яmlak vяzиyyяtиndяn, qulluq mюvqeyиndяn, яqиdяsиndяn, sиyasи partиyalara, hяmkarlar иttиfaqlarыna vя dиgяr иctиmaи bиrlиklяrя mяnsubuyyяtиndяn vя ya dиgяr statusundan asыlы olmayaraq bцtюvlцkdя AR

Page 73: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

74

vяtяndaшlarыnыn hamыsыna mяxsus olmasы anlamыnы иfadя edиr. Bu иsя son nяtиcяdя юlkя яrazиsиnиn bюlцnmяzlиyиnя яsas yaradыr.

Vяtяnиn qorunmasыnda kиmlиyиndяn asыlы olmayaraq hяr bиr kяs ишtиrak etmяlи, bu borcu yerиnя yetиrяrkяn иsя hamы xalq vя dюvlяt qarшыsыnda bяrabяr sяvиyyяdя mяsulиyyяt daшыmalыdыr. Tяsadцfи deyиl kи, ARK-nыn 76-cы maddяsиnиn (vяtяnи mцdafия) bиrиncи hиssяsиndя bu barяdя deyиlиr: “Vяtяnи mцdafия hяr bиr vяtяndaшыn borcudur. Qanunla mцяyyяn edиlmиш qaydada vяtяndaшlar hяrbи xиdmяt keчиrlяr”.

AR-иn яrazи bцtюvlцyцnцn parчalanmasыna yюnяlяn hяr hansы bиr hяrяkяt, eynи zamanda xalqыn vahиdlиyиnиn pozulma-sы hesab edиlиr kи, bu da AR CM-иn 280-cи maddяsиnя яsasяn AR-иn Konstиtusиya quruluшunu zorla dяyишdиrmяk vя ya AR-иn яrazи bцtюvlцyцnц parчalamaq mяqsяdиlя sиlahlы qиyam tяшkиl etmя vя ya qиyamda fяal ишtиrak etmяdя иfadя olunur vя cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur.

Maddя 6. Hakиmиyyяtиn mяnиmsяnиlmяsиnя yol verиlmяmяsи

I. Azяrbaycan xalqыnыn heч bиr hиssяsи, sosиal qrup,

tяшkиlat vя ya heч bиr шяxs hakиmиyyяtиn hяyata keчиrиlmяsи sяlahиyyяtиnи mяnиmsяyя bиlmяz.

ЫЫ. Hakиmиyyяtиn mяnиmsяnиlmяsи xalqa qarшы яn aьыr cиnayяtdиr.

AR-dя dюvlяt hakиmиyyяtиnиn hяr цч qolu (qanunverиcиlиk,

иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи) qanunlar яsasыnda tяшkиl edиlяrяk fяalиyyяt gюstяrиr. Dюvlяt hakиmиyyяtиnиn tяшkиl olunmasыnda иsя Azяrbaycan xalqы bиlvasиtя ишtиrak edиr. Yяnи иstяr qanunverиcиlиk hakиmиyyяtиnя - Mиllи Mяclиsя deputatla-rыn seчиlmяsи, иstяrsя dя иcra hakиmиyyяtиnиn baшчыsыnыn – Prezиdentиn seчиlmяsи, bиrbaшa olaraq Azяrbaycan xalqыnыn

Page 74: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

75

иradяsи яsasыnda hяyata keчиrиlиr. Yalnыz bu halda dюvlяt hakиmиyyяtи xalqыn arzusu иlя formalaшan sяlahиyyяtlи orqan sayыlыr. Mяhz bu sяbяbя gюrя dя maddяnиn bиrиncи hиssяsиndя xalq иradяsиnя яsaslanan hakиmиyyяtиn hяyata keчиrиlmяsи sя-lahиyyяtиnиn xalqыn hяr hansы bиr hиssяsи, sosиal qrup, tяшkиlat vя ya шяxs tяrяfиndяn mяnиmsяnиlmяsиnиn (uzurpasиya – latыn-ca “usurpatиo”, “usurto” sюzцndяn olub mяnasы “zяbt edиrяm”, “яlя keчиrиrяm” demяkdиr) yolverиlmяzlиyи nяzяrdя tutulur (шяrh olunan maddя Konstиtusиya Aktыnыn 10-cu maddяsиnиn bиrиncи abzasыna яsaslanыr).

Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn dя konstиtusиyalarыn-da vardыr. Mяsяlяn, Rusиya Konstиtusиyasыnыn 3-cц maddяsиnиn 4-cц hиssяsиndя deyиlиr: “Rusиya Federasиyasыnda heч kиm hakиmиyyяtи mяnиmsяyя bиlmяz. Hakиmиyyяtиn яlя keчиrиlmяsи vя ya hakиmиyyяt sяlahиyyяtlяrиnиn mяnиmsяnиlmяsи Federal qanunlarla tяqиb olunur”.

Hakиmиyyяtиn hяyata keчиrиlmяsи sяlahиyyяtиnиn mяnиmsя-nиlmяsи dedиkdя, xalqыn иradяsиnя zиdd olaraq, onun bиr hиssяsи, sosиal qrup, tяшkиlat vя ya шяxsиn hakиmиyyяtdяn tяyиnatы цzrя deyиl, шяxsи maraqlar namиnя suи-иstиfadя etmяsи, юzbaшыnalыьa yol vermяsи vя s. kиmи hяrяkяtlяrи tюrяtmяsи baшa dцшцlmяlиdиr.

Hakиmиyyяtиn mяnиmsяnиlmяsи xalqыn bиlavsиtя иradяsи яleyhиnя yюnяldиyи цчцn, maddяnиn иkиncи hиssяsи bu hяrяkяt-lяrи xalqa qarшы яn aьыr cиnayяt hesab edиr. Чцnkи шяxsи mя-nafe namиnя hakиmиyyяtи mяnиmsяmяk иstяyяn xalqыn bиr hиssяsи, sosиal qrup, tяшkиlat vя ya шяxs qeyrи-konstиtusиon цsullara яl ata bиlяr (mяsяlяn, sиlah tяtbиq edиlmяsи, konstиtu-sиon hakиmиyyяtиn devrиlmяsи vя s.). Belя olan tяqdиrdя dя юlkяdя xaos, xalqla dюvlяt arasыnda qarшыdurma yarana bиlяr.

AR CM-иn 275-cи maddяsиnя яsasяn AR-иn Sиlahlы Qцvvяlяrиndяn vя AR-иn qanunverиcиlиyи иlя nяzяrdя tutulmuш dиgяr sиlahlы bиrlяшmяlяrdяn Azяrbaycan xalqыna vя konstи-tusиyalы dюvlяt orqanlarыna qarшы иstиfadя etmя; AR CM-иn 278-cи maddяsиnя яsasяn ARK-ya zиdd olaraq hakиmиyyяtиn

Page 75: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

76

zorla яlя keчиrиlmяsиnя, yaxud hakиmиyyяtиn zorla saxlanыl-masыna, habelя dюvlяtиn konstиtusиya quruluшunun zorla dяyишdиrиlmяsиnя yюnяlяn hяrяkяtlяr; AR CM-иn 310-cu mad-dяsиnя яsasяn vяzиfяlи шяxsиn hakиmиyyяtи mяnиmsяmяsи, AR CM-иn 322-cи maddяsиnя яsasяn иsя юzbaшыnalыq etmяk, yяnи qanunla mцяyyяn edиlmиш qaydalarы pozmaqla юzцnцn яsl vя ya ehtиmal olunan hцquqlarыnы, dюvlяt vя ya иctиmaи tяшkи-latlarыn mяnafeyиnя, yaxud vяtяndaшlarыn qanunи mяnafeyиnя яhяmиyyяtlи zиyan yetиrmяklя юzbaшыna hяyata keчиrmяk cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olan иctиmaи-tяhlцkяlи яmяllяr sыrasыndadыr.

ARK-da belя bиr mцddяanыn tяsbиt edиlmяsи Azяrbaycan xalqыnыn hцquqи dюvlяt qurmaq vя юlkяdя vяtяndaш cяmиyyяtи bяrqяrar etmяk, elяcя dя иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnы reallыqda tam tяmиn etmяk nиyyяtиndя olduьunu bиr daha aчыq шяkиldя ortaya qoyur.

ЫЫ fяsиl Dюvlяtиn яsaslarы

Dюvlяt cяmиyyяtиn elя vahиd sиyasи tяшkиlatыdыr kи, o юz hakиmиyyяtиnи юlkяnиn bцtцn яrazиsиnя vя яhalиsиnя шamиl edиr, bunun цчцn xцsusи иdarяetmя aparatы vardыr, hamы цчцn цmumи gюstяrишlяr verиr vя suverenlиyя malиkdиr24. 1933-cц иldя baьlanmыш Dюvlяtlяrиn hцquq vя vяzиfяlяrи haqqыnda Montevиdeo Konvensиyasыnыn 1-cи maddяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “beynяlxalq-hцquqи шяxs kиmи dюvlяt aшaьыdakы meyarlara malиk olmalыdыr: a) daиmи

24 Tцrkcя - “devlet”, иngиlиscя - “state”, fransыzca – “etat”, almanca – “staat”, иspanca – “estado”,rusca – “qosudarstova” rumca – “stat”, polyakca – “panstwo”, macarca – “allam” sюzlяrи иlя иfadя olunan bu anlyaышa mцnasыbяt nяzяrиyyяdя bиrmяnalы deyиl.

Page 76: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

77

яhalи; b) mцяyyяn яrazи; c) hюkцmяt; d) baшqa dюvlяtlяrlя яlaqяlяrя gиrmяk qabиlиyyяtи” Цmumиlиkdя gюtцrdцkdя, hцquq яdяbиyyatыnda dюvlяtиn aшaьыdakы яlamяtlяrи fяrqlяndиrиlиr: Dюvlяt:

- bцtцn юlkя mиqyasыnda sиyasи hakиmиyyяtиn vahиd яrazи tяшkиlatыdыr;

- sиyasи hakиmиyyяtиn elя xцsusи tяшkиlatыdыr kи, cяmиyyяtиn normal hяyat fяalиyyяtиnи tяmиn etmяk цчцn onun xцsusи иdarяetmя aparatы (mexanиzmи) vardыr;

- иctиmaи hяyatы hцquqи яsaslarla tяшkиl edиr; - hakиmиyyяtиn suveren tяшkиlatыdыr25.

Dюvlяt sиyasи sиstemиn яsas цnsцrц hesab edиlиr. Dюvlяtиn яsaslarы dedиkdя, dюvlяtи sяcиyyяlяndиrяn яsas elementlяrиn mяcmuyu baшa dцшцlmяlиdиr. Buraya aиddиr: - dюvlяtиn иqtиsadи яsasы; - dюvlяtиn sosиal яsasы; - dюvlяtиn sиyasи-hцquqи яsasы.

Яlbяttя, bu bюlgц nиsbиdиr. Чцnkи dюvlяtиn yuxarыda sadalanan яsaslarы bиr-bиrи иlя цzvц surяtdя baьlы olub tяcrиd olunmaz halda mюvcuddur.

Dюvlяtиn иqtиsadи яsasы иlя baьlы mяsяlяlяr ARK-nыn 13-cц (mцlkиyyяt), 14-cц (tяbии ehtиyatlar), 15-cи (иqtиsadи иnkишaf vя dюvlяt), 19-cu (pul vahиdи) vя 20-cи (dюvlяtиn borclarыna qoyulan mяhdudиyyяtlяr); dюvlяtиn sosиal яsasы иlя baьlы mяsяlяlяr ARK-nыn 16-cы (sosиal иnkишaf vя dюvlяt), 17-cи (aиlя vя dюvlяt) vя 18-cи (dиn vя dюvlяt); onun sиyasи-hцquqи яsasы иlя baьlы mяsяlяlяr иsя ARK-nыn 7-cи (Azяrbaycan dюvlяtи), 8-cи (Azяrbaycan dюvlяtиnиn baшчыsы), 9-cu (Sиlahlы Qцvvяlяr), 10-cu (beynяlxalq mцnasиbяtlяrиn prиnsиplяrи), 11-cи (яrazи), 12-cи (dюvlяtиn alи mяqsяdи), 21-cи (dюvlяtиn

25 Xropanyuk V.N. Dюvlяt vя hцquq nяzяrиyyяsи. B.: 1998. sяh. 20, 25-27.

Page 77: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

78

dиlи), 22-cи (paytaxt) vя 23-cц (Azяrbaycan dюvlяtиnиn rяmzlяrи) maddяlяrи daxиlиndя tяnzиmlяnиr.

Dюvlяtиn bu яsaslarыnы tяnzиmlяyяn konstиtusиon hцquq normalarы bиrи dиgяrиnя mцnasиbяtdя ya яsas, ya da konkretlяшdиrиcи xarakter daшыyыr. Mяsяlяn, ARK-nыn 15-cи maddяsи dюvlяtиn иqtиsadи яsasыnы цmumи шяkиldя bяyan edиrsя, 13, 14, 19 vя 20-cи maddяlяr ona mцnasиbяtdя kon-kretlяшdиrиcи xarakterя malиkdиr vя ya ARK-nыn 16-cы maddяsиndя dюvlяtиn sosиal иnkишafы цmumи шяkиldя яks etdиrиlsя dя, 17-cи vя 18-cи maddяlяr ona mцnasиbяtdя dяqиq-lяшdиrиcиdиr. ARK-nыn 7-cи maddяsи иsя dюvlяtиn sиyasи-hцquqи яsasы иlя baьlы olan bцtцn dиgяr mцddяalara mцnasиbяtdя яsas vя rяhbяr mцddяadыr.

Unudulmamalыdыr kи, dюvlяtиn hansы яsasы olursa-olsun o, cяmиyyяtиn dиnamиk иnkишafыnыn tяsиrи altыnda dяyишиr vя hяr zaman dюvlяtиn tяlяblяrиnи яks etdиrиr. Mяsяlяn, Sovetlяr Bиrlиyи dюnяmиndя qяbul olunmuш konstиtusиyalarda dюvlяtиn sosиal яsasы marksиzm nяzяrиyyяsиnя uyьun, hяm dя sиnfи baxыmdan nяzяrdяn keчиrиlиrdиsя, mцasиr dюvrdя dюvlяtиn sosиal яsasы tam fяrqlи bиr aspektdяn – иnsana qayьы юn plana чяkиlmяklя - nяzяrdяn keчиrиlиr.

Cяmиyyяt hяyatыnыn яn mцxtяlиf sahяlяrиnя dюvlяtиn mцnasиbяtиnи vя onun sиyasяtиnи mяhz ARK-nыn ЫЫ fяslиndя nяzяrdя tutulan dюvlяtиn яsaslarы иlя baьlы mцddяalar mцяyyяn edиr.

Belяlиklя, hяmиn fяsиldя (7-23-cц maddяlяr) Azяrbaycan dюvlяtи, Azяrbaycan dюvlяtиnиn baшчыsы, Sиlahlы Qцvvяlяr, beynяlxalq mцnasиbяtlяrиn prиnsиplяrи, яrazи, dюvlяtиn alи mяqsяdи, mцlkиyyяt, tяbии ehtиyatlar, иqtиsadи иnkишaf vя dюvlяt, sosиal иnkишaf vя dюvlяt, aиlя vя dюvlяt, dиn vя dюvlяt, pul vahиdи, dюvlяtиn borclarыna qoyulan mяhdudиyyяtlяr, dюvlяt dиlи, paytaxt vя Azяrbaycan dюvlяtиnиn rяmzlяrи mцяyyяn olunur. Maddя 7. Azяrbaycan dюvlяtи

Page 78: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

79

I. Azяrbaycan dюvlяtи demokratиk, hцquqи, dцnyяvи, unиtar

respublиkadыr. II. Azяrbaycan Respublиkasыnda dюvlяt hakиmиyyяtи daxиlи

mяsяlяlяrdя yalnыz hцquqla, xarиcи mяsяlяlяrdя иsя yal-nыz Azяrbaycan Respublиkasыnыn tяrяfdar чыxdыьы bey-nяlxalq mцqavиlяlяrdяn иrяlи gяlяn mцddяalarla mяh-dudlaшыr.

III. Azяrbaycan Respublиkasыnda dюvlяt hakиmиyyяtи hakи-mиyyяtlяrиn bюlцnmяsи prиnsиpи яsasыnda tяшkиl edиlиr:

- qanunverиcиlиk hakиmиyyяtиnи Azяrbaycan Respublи-kasыnыn Mиllи Mяclиsи hяyata keчиrиr;

- иcra hakиmиyyяtи Azяrbaycan Respublиkasыnыn Prezи-dentиnя mяnsubdur;

- mяhkяmя hakиmиyyяtиnи Azяrbaycan Respublиkasыnыn mяhkяmяlяrи hяyata keчиrиr.

IV. Bu Konstиtusиyanыn mцddяalarыna яsasяn qanunverи-cиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtlяrи qarшыlыqlы fяalиy-yяt gюstяrиr vя юz sяlahиyyяtlяrи чяrчиvяsиndя mцstя-qиldиrlяr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиndя konstиtusиon norma-tяrиflя

Azяrbaycan dюvlяtи belя mцяyyяn olunur: “Azяrbaycan dюvlяtи demokratиk, hцquqи, dцnyяvи, unиtar respublиkadыr”.

Fиkrиmиzcя, ARK-nыn son dяrяcя mцhцm яhяmиyyяt kяsb edяn bu mцddяasы termиnolojи nюqteyи-nяzяrdяn qцsurludur. Чцnkи demokratиklиk, hцquqиlиk, dцnyяvиlиk vя unиtarlыq respublиkaya deyиl, dюvlяtя xas olan яlamяtlяrdиr. Hяmиn mцddяanыn “Azяrbaycan Respublиkasы demokratиk, hцquqи, dцnyяvи, unиtar dюvlяtdиr” redaksиyasыnda verиlmяsи hesab edиrиk kи, daha dцzgцn vя dolьun olardы. Tяsadцfи deyиl kи, bu mцddяanыn яsaslandыьы Konstиtusиya Aktыnыn 12-cи maddяsи-nиn bиrиncи abzasыnda deyиlиr: “Azяrbaycan xalqы mцstяqиl, dцnyяvи, demokratиk, unиtar dюvlяt yaradыr”.

Page 79: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

80

Яksяr dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыnda da konstиtusиon norma-tяrиflяrя rast gяlиnиr. Mяsяlяn, Rusиya Konstиtusиyasыnыn 1-cи maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиnя gюrя “Rusиya Federasиyasы – Rusиya respublиka иdarячиlиk formasы olan demokratиk, federatиv hцquqи dюvlяtdиr”. Rumыnиya Konstиtusиyasыnыn 1-cи maddяsиnиn цчцncц hиssяsиndя qeyd olunur kи, “Rumыnиya иnsan lяyaqяtиnиn, vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnыn, иnsan шяxsиyyяtиnиn azad иnkишaf etmяsиnиn, яdalяt vя sиyasи plцralиzmиn alи dяyяrlяr kиmи tяmиn olundu-ьu sosиal, demokratиk hцquq dюvlяtиdиr”. Tцrkиyя Konstиtu-sиyasыnыn 2-cи maddяsиndя deyиlиr kи, “Tцrkиyя Cumhurиyyяtи, cяmиyyяtиn rиfahыnы, mиllи dayanыqlыlыq vя яdalяt anlayышы ичиndя, иnsan haqlarыna hюrmяt edяn, Atatцrk mиllиyyяtчиlи-yиnя baьlы, baшlanьыcda (preambula nяzяrdя tutulur – Y.X.) юz яksиnи tapan prиnsиplяrя sюykяnяn, demokratиk, dцnyяvи vя sosиal bиr hцquq dюvlяtиdиr”. Macarыstan Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn (demokratиya, hцquq qaydasы vя suverenlиk) bиrиncи hиssяsиnя яsasяn “Macarыstan Respublиkasы mцstяqиl, demokratиk, konstиtusиon dюvlяtdиr”.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn Azяrbaycanыn aшaьыda-kы sяcиyyяvи яlamяtlяrи fяrqlяndиrmяk olar: Azяrbaycan – 1) demokratиk dюvlяtdиr; 2) hцquqи dюvlяtdиr; 3) dцnyяvи dюv-lяtdиr; 4) unиtar dюvlяtdиr; 5) respublиkadыr.

Bu яlamяtlяrиn qыsa шяrhи цzяrиndя dayanmaьы mяqsя-dяuyьun hesab edиrиk.

Azяrbaycan Respublиkasы demokratиk dюvlяtdиr. Иlk dяfя Fukиdиd tяrяfиndяn ишlяdиlяn demokratиya yunan

sюzц olub “demos” – xalq, “kratos” – hakиmиyyяt mяnasыnы иfadя edиr.

Demokratиya anlayышыna mцnasиbяtdя tarиxяn hяmишя “xalq kцtlяsи”, “чoxluq” vя “bяrabяrlиk” яlamяtlяrи яsas gюtц-rцlmцш, bu anlayышla baьlы mцxtяlиf dюvrlяrdя bиr чox fиlosof, sиyasяtчи, hцquqшцnas vя dюvlяt rяhbяrlяrи fяrqlи fиkиrlяr sюylяmишdиr. Mяsяlяn, Arиstotel demokratиyanы bяrabяrlиyя яsaslanan dюvlяt hesab edиrdи. Fukиdиdя gюrя demokratиya

Page 80: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

81

vяtяndaшlarыn azlыьыna deyиl, чoxluьuna яsaslanыr. Hobbsun fиkrиncя, demokratиya elя bиr dюvlяt formasыdыr kи, burada alи hakиmиyyяt иstиsnasыz olaraq bцtцn vяtяndaшlara mяxsusdur. Monteskyю hesab edиrdи kи, respublиkada hakиmиyyяt xalqa mяxsus olan zaman demokratиya da mюvcud olur.

Demokratиyanыn яsas prиnsиplяrи aшaьыdakыlardыr: 1) xalq hakиmиyyяtи vя xalq suverenlиyиnиn tanыnmasы; 2) яsas dюvlяt orqanlarыnыn seчkиlи olmasы; 3) dюvlяt иdarяetmяsиndя vяtяndaшlarыn hцquq bяrabяrlиyи; 4) яsas qяrarlarыn чoxluq tяrяfиndяn qяbul edиlmяsи. Demokratиyanы realиzя xцsusиyyяtlяrиnя gюrя tarиxи иnkи-

шafda aшaьыdakы nюvlяrя bюlmяk olar: 1) иbtиdaи demokratиya; 2) 2) hяrbи demokratиya; 3) 3) antиk demokratиya; 4) 4) yenи dюvrцn klassиk demokratиyasы; 5) 5) mцasиr demokratиya.

Yuxarыdakы bюlgц шяrtи olub, tarиxи-xronolojи ardыcыllыьы deyиl, demokratиyanыn юzцnцn иnkишafыndakы xцsusиyyяtlяrиn ardыcыllыьыnы яks etdиrиr. Юzц dя demokratиya heч dя hяr yerdя yuxarыdakы ardыcыllыq цzrя иnkишaf etmяmишdиr.

Цmumиlиkdя gюtцrdцkdя, quruluшu vя fяalиyyяtи xalqыn иradяsиnя яsaslanan, иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarы-na cavab verяn dюvlяtя demokratиk dюvlяt deyиlиr.

Dцnya tяcrцbяsиndя demokratиk vя antиdemokratиk olmaqla иkи dюvlяt rejиmи nюvц fяrqlяndиrиlиr26.

AR-иn demokratиk dюvlяt olmasыnы zяrurи edяn яlamяtlяrи (gюstяrиcиlяrи) nиsbи шяkиldя aшaьыdakы kиmи qruplaшdыra bиlяrиk:

1.Жяmиyyяt hяyatыnыn bцtцn sahяlяrиndя qanunlarыn alиlиyиnиn tяmиn olunmasы;

2. Хalq suverenlиyиnиn olmasы;

26 Dюvlяt rejиmиnиn anlayышы, яlamяtlяrи vя onun tяsnиfatы haqda mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V. Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 230-245. Xropanyuk V. N. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 63-65.

Page 81: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

82

3. Шяxsиyyяt azadlыьыnыn mюvcudluьu; 4. Иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnыn real tяmиnи; 5. Юlkяdя dюvlяt hakиmиyyяtиnиn hakиmиyyяt bюlgцsц

prиnsиpи яsasыnda tяшkиl edиlmяsи; 6. Шяxsиyyяtиn юzbaшыnalыq vя qanunsuzluqdan mцdafияsи

цчцn real иmkanlarыn olmasы; 7. Мцvafиq vяzиfяlи шяxslяrиn xalq qarшыsыnda hesabat

vermяsи; 8. Юlkяdя sиyasи plцralиzmя шяraиt yaradыlmasы; 9. Щakиmиyyяt orqanlarыnыn юz sяlahиyyяtlяrи daxиlиndя

heч bиr kяnar tяsиrя vя tяzyиqя mяruz qalmadan mцstяqиl vя sяrbяst шяkиldя fяalиyяt gюstяrmяsи;

10. Мяhkяmяlяrиn fяalиyyяtиndя obyektиvlиk, яdalяt, шяf-faflыq vя aшkarlыq prиnsиplяrиnиn tяtbиqи vя s.

Azяrbaycan Respublиkasы hцquqи dюvlяtdиr. Hцquqи dюvlяt anlayышы dяrиn mяna yцkц daшыyыr. Bu

иdeyanыn tarиxи чox qяdиm dюvrlяrя gedиb чыxsa da, hцquqи dюvlяt konsepsиyasыnыn sиstemlи шяkиldя hazыrlanmasы (Spиno-za, Hobbs, Lokk, Monteskyю, Dиdro, Russo, Holbax, Cefferson, Kant, Volter vя baшqalarы tяrяfиndяn) son цч-dюrd яsrиn mяhsuludur.

Hцquq яdяbиyyatыnda ona belя anlayыш verиlиr: “Hцquqи dюvlяt – dюvlяt hakиmиyyяtиnиn tяшkиlи vя fяalиyyяtиnиn fяrdlяrlя vя onlarыn mцxtяlиf bиrlиklяrи иlя qarшыlыqlы mцnasиbяtlяrdя hцquq normasы яsasыnda qurulan formasыdыr”27.

Hцquqи dюvlяtиn яsas яlamяtlяrи aшaьыdakыlardыr: 1. Иctиmaи hяyatыn bцtцn sahяlяrиndя qanunun alиlиyи; 2. Шяxsиyyяt hцquqlarыnыn reallыьы, onun azad иnkишafыnыn

tяmиn edиlmяsи; 3. Дюvlяt vя шяxsиyyяtиn qarшыlыqlы mяsulиyyяtи; 4. Щakиmиyyяtиn bюlgц prиnsиpиnиn tяtbиqи; 5. Иnsan hцquq vя azadlыqlarыnыn anadangяlmя vя ayrыl-

maz olmasыnыn qяbul edиlmяsи;

27 Xropanyuk V. N. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 37.

Page 82: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

83

6. Щamыnыn qanun qarшыsыnda bяrabяrlиyи. Hцquqи dюvlяtя xas olan yuxarыda sadalanan яlamяtlяr

ARK-nыn bиr sыra mцddяalarыnda (1-cи (hakиmиyyяtиn mяnbя-yи), 2-cи (xalqыn suverenlиyи), 7-cи (Azяrbaycan dюvlяtи), 12-cи (dюvlяtиn alи mяqsяdи) vя dиgяr maddяlяrиndя, habelя ЫЫЫ (яsas иnsan vя vяtяndaшlarыn hцquqlarы vя azadlыqlarы), ЫV (vяtяn-daшlarыn яsas vяzиfяlяrи), X (qanunverиcиlиk sиstemи) fяsиllяrиn-dя vя s. яks olunmuшdur.

Hцquqи dюvlяtdя иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarы-nыn konstиtusиyada nяzяrdя tutulmasы иlя yanaшы, dюvlяt hяmиn hцquq vя azadlыqlarыn realиzя edиlmя tяmиnatlarыnы da tяsbиt edиr, elяcя dя onlarыn mцdafия edиlmяsи vяzиfяsиnи daшыyыr. Tяsadцfи deyиl kи, ARK-nыn 71-cи maddяsиnиn (иnsan vя vяtяn-daш hцquqlarыnыn vя azadlыqlarыnыn tяmиnatы) bиrиncи hиssяsиn-dя deyиlиr: “Konstиtusиyada tяsbиt edиlmиш иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnы vя azadlыqlarыnы gюzlяmяk vя qorumaq qanunve-rиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи orqanlarыnыn borcudur”.

Bиr mяsяlяnи dя qeyd etmяk yerиnя dцшяr. Belя kи, ARK-nыn preambulasыnda Azяrbaycan xalqыnыn hцquqи (habelя, dцnyяvи) dюvlяt qurmaьы nиyyяt kиmи bяyan etmяsиnя baxmayaraq, 7-cи maddяdя dюvlяtиn hцquqи (habelя, dцnyяvи) olmasы tяsbиt edиlmишdиr. Bu, иlk baxышda bиr-bиrиnя zиdd gюrцnsя dя, яslиndя belя deyиl. Mяsяlя burasыndadыr kи, tяcrцbяdя иdeal hцquqи (habelя, dцnyяvи) dюvlяtиn qurulmasы чox чяtиn bиr mяsяlяdиr, bяlkя dя яlчatmazdыr desяk yanыlmarыq. Чцnkи иnsan oьlu vя onun шяxsи mяnafeyи, elяcя dя dиnи dяyяrlяr mюvcud olduqca heч bиr qцsuru olmayan иdeal hцquqи (habelя, dцnyяvи) dюvlяt yaratmaq mцmkцn deyиl. ARK-nыn preambulasыnda hцquqи (habelя, dцnyяvи) dюvlяt qurmaьыn nиyyяt olaraq bяyan edиlmяsи onunla иzah olunur kи, Azяrbaycan xalqы иmkan daxиlиndя maksиmum dяrяcяdя hцquqи (habelя, dцnyяvи) dюvlяt qurmaьa (иdeal da olmasa, heч olmasa ona yaxыn) чalышыr. ARK-nыn 7-cи maddяsиndя tяsbиt olunan “Azяrbaycan dюvlяtи ... hцquqи, dцnyяvи ... respublиkadыr” иfadяsиnя gяlиncя, bu o demяkdиr kи,

Page 83: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

84

AR hяqиqяtяn dя hцquqи vя dцnyяvи dюvlяtdиr. Чцnkи demokratиk dюvlяt anlayышы hцquqи vя dцnyяvи dюvlяt anlayышы иlя цzvц surяtdя baьlыdыr, baшqa sюzlя, demokratиk dюvlяt юzlцyцndя elя hцquqи vя dцnyяvи dюvlяt hesab edиlиr.

Azяrbaycan Respublиkasы dцnyяvи dюvlяtdиr. Dцnyяvиlиk demokratиk dюvlяtи sяcиyyяlяndиrяn яsas

яlamяtlяrdяn bиrиdиr. Bu иfadя юzцndя dиn иlя dюvlяt arasыndakы mцnasиbяtlяrи ehtиva edиr. Dцnyяvиlиk чoxшaxяlи anlayышdыr. Onu bиrtяrяflи olaraq dюvlяtиn nя sosиal, nя dя sиyasи-hцquqи яsasыna aиd etmяk olmaz. Чцnkи bu anlayышыn ehtиva etdиyи mяsяlяlяr dюvlяtиn hяm sosиal, hяm dя sиyasи-hцquqи problemlяrи иlя baьlыdыr. Tяbии hal olaraq ortaya belя bиr sual чыxыr: Nя цчцn dюvlяt dиnlя baьlы mцnasиbяtlяrиnи konstиtusиon nиzamasalma mцstяvиsиnя чыxarыr? Mяsяlя burasыndadыr kи, tarиx boyu, xцsusяn dя шяrq юlkяlяrиndя dюvlяt hakиmиyyяtи иlahи mяnшяyя malиk olan bиr gцc kиmи qяbul olunmuш, nяtиcяdя dиnlя dюvlяtиn sarsыlmaz tellяrlя baьlanan vahиd bиrlиyи yaranmышdыr.

Qяdиm dюvrlяrdя dиnlя dюvlяt bиrgя qяbul edиlиrdи. Mяsяlяn, Qяdиm Mиsиrdя fиronun allah hesab edиlmяsи, Babиl hюkmdarы Hammurapиnиn юz hakиmиyyяtиnи allahdan almasы, elяcя dя Чиn иmperatorunun allahыn oьlu olmasы haqqыndakы fиkиrlяr mяhz hakиmиyyяtи иlahиlяшdиrmяk cяh-dиndяn baшqa bиr шey deyиldи (yяnи, bцtцn bunlar sыrf sиyasи mяqsяdlяr daшыyыrdы).

Иntиbah (renessans) dюvrцnя qяdяr (XЫV- XVЫ яsrlяr) dиndяn иstяnиlяn dюvrdя alternatиvи olmayan gцc mяnbяyи vя иnsanlara tяsиretmя vasиtяsи kиmи (чox vaxt dюvlяt rяhbяrlяrи-nиn hakиmиyyяtи яldя saxlamasы цчцn) иstиfadя olunmuшdur. Mяhz bu sяbяbя gюrяdиr kи, Ulu Tanrыnыn peyьяmbяrlяr vasиtяsиlя иnsanlarы doьru yola иstиqamяtlяndиrmяk, onlarы шяr ишlяr gюrmяkdяn uzaqlaшdыrmaq цчцn gюndяrdиyи mцqяddяs kиtablar tarиxиn mцxtяlиf dюvrlяrиndя юz шяxsи mяnafeyиnи hяr шeydяn цstцn tutun rиyakar шяxslяr tяrяfиndяn qяrяzlи шяkиldя tяhrиf olunmaьa чalышыlmышdыr.

Page 84: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

85

Sonralar meydana чыxan vя tяшkиlatи nюqteyи-nяzяrdяn mюhkяm quruluшa malиk olan dиnlяrиn dюvlяtdяn qиsmяn ayrыlmasыna baxmayaraq, yenя dя onlarыn dюvlяt цzяrиndя gцclц tяsиrи qalmaqda davam edиrdи. Vиcdan, elяcя dя fиkиr vя sюz azadlыьыnыn genиш vцsяt almasы, шяxsиyyяtиn mцstяqиllяшmя-sи, dюvlяt иdarячиlиyиnиn xarakterиndя baш verяn kюklц dяyишиklиklяr son nяtиcяdя dиnlя dюvlяtиn иkи fяrqlи tяyиnata malиk olan sosиal orqanиzmlяr kиmи bиr-bиrиndяn ayrыlmasыna gяtиrиb чыxardы. Яsrlяr boyu davam edяn bu prosesdя dиn getdиkcя dюvlяt hakиmиyyяtи цzяrиndя tяsиrиnи иtиrsя dя, cяmиyyяt hяyatыndan tяcrиd olunmadы. Hazыrda dиn иstяnиlяn cяmиyyяtиn яxlaqи-mяnяvи dяyяrlяrиnиn tяnzиmlяyиcиsи, hяmиn dяyяrlяrиn nяsиldяn-nяsиlя юtцrцlmяsиnиn яsas vasиtяsи hesab edиlиr. Hяmчиnиn, dиn, cяmиyyяtиn (xalqыn, dюvlяtиn) vahиdlи-yиnи qoruyub saxlamaq funksиyasыnы yerиnя yetиrиr (tяsadцfи deyиl kи, vahиd яrяb dюvlяtиnиn yaranmasыna mяhz иslam dиnи sяbяb olmuшdur). Tяbии kи, cяmиyyяt цzяrиndя belя gцclц tяsиretmя potensиalыna vя sosиal hяyatыn яxlaqи-mяnяvи dяyяr-lяrиnи tяmsиl edяn dиn dюvlяtиn dиqqяtиndяn yayыna bиlmяz. Yuxarыda qeyd olunan sяbяblяrя gюrя dюvlяt hяr zaman dиnlя baьlы mцnasиbяtlяrdя maraqlы olmaьa vя hяssas davranmaьa borcludur. Mяhz bu baxыmdan ARK-nыn 7-cи maddяsиnиn (Azяrbaycan dюvlяtи) bиrиncи hиssяsи иlя yanaшы, 18-cи (dиn vя dюvlяt) vя 48-cи (vиcdan azadlыьы) maddяlяrиndя, elяcя dя AR-иn bиr sыra qanunverиcиlиk aktlarыnda (mяsяlяn, 20 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda” AR qanunu) dиnlя baьlы mяsяlяlяr tяnzиmlяnиr. Mцqayиsя цчцn qeyd edяk kи, Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn hяtta “Baшlanьыc” qиsmиndя (preambula hиssяsиndя -Y.X.) “... dцnyяvиlиk prиnsиpиnиn gяrяyи olaraq mцqяddяs dиnи duyьularыn, Dюvlяt ишlяrиnя vя sиyasяtя qяtиyyяn qarышdыrыlmayacaьы ...” mцddяasы юz яksиnи tapmышdыr.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “Dцnyяvиlиk prиnsиpиnиn baшlыca иkи mяnasы var: Bunlardan bиrи, шяxslяrиn dиnи иnanчlarы vя dцшцncяlяrиndяn юtrц qыnanmamasы, fяrqlи шяrtlяrиn tяtbиqиnя

Page 85: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

86

mяruz qalmamasы; dиgяrи dиnlя dюvlяt ишlяrиnиn ayrыlmasы, baшqa sюzlя, dиnиn dюvlяt ишlяrиnя qarышmamasы, dюvlяt vя cяmиyyяt hяyatыnыn dиnи qaydalara baьlanыlmamasыdыr”, “... dцnyяvиlиk: a) dиn vя mяzhяb ayrыmы etmяyяn; b) rяsmи bиr dюvlяt dиnи olmayan; c) dиnи qaydalarla иdarя edиlmяyяn; d) dиnи xиdmяt-lяrи dя bиr иctиmaи xиdmяt olaraq qяbul edяn; e) dюvlяt vя hцquq qaydalarыnы dиnи qaydalardan ayыran bиr dюvlяt яlamяtиdиr”28.

Цmumиlиkdя gюtцrdцkdя, AR-иn dцnyяvи dюvlяt olmasы aшaьыdakыlarda иfadя olunur:

1) AR-dя dиn vя dиnи qurumlar dюvlяtdяn ayrыdыr, юlkяdя rяsmи dюvlяt dиnи vя ya mяcburи dиn mцяyyяn edиlmиr (baxmayaraq kи, яhalиnиn bюyцk яksяrиyyяtи иslam dиnиnя etи-qad edиr), habelя, dюvlяt юz sяlahиyyяtlяrиnя aиd olanhяr hansы bиr ишиn иcrasыnы dиnи qurumlara tapшыrmыr, elяcя dя onlarыn fяalиyyяtиnя qarышmыr;

2) Bцtцn dиnи etиqadlar vя dиnи qurumlar qanun qarшыsыn-da bяrabяrdиr. Yяnи юlkяdя heч bиr диn vя ya dиnи qurum цчцn dиgяrиnя mцnasиbяtdя hяr hansы bиr цstцnlцk (yцksяk status) vя ya mяhdudlaшdыrmalar mцяyyяn edиlmяsиnя yol verиlmиr;

3) Dиn xadиmlяrи dюvlяt orqanlarыnda dиnи nцmayяndя kиmи deyиl, yalnыz adи vяtяndaшlar kиmи tяmsиl oluna bиlяrlяr. Baшqa sюzlя, dиn xadиmlяrи dюvlяt orqanlarыnыn tяrkиbиnя seчиldиkdя vя ya vяzиfяyя keчdиkdя onlarыn dиn xadиmи kиmи fяalиyyяtи hяmиn mцddяtdя dayandыrыlыr. Tяsadцfи deyиl kи, ARK-nыn 85-cи maddяsиnиn (AR Mиllи Mяclиsиnиn deputatlыьы-na namиzяdlяrя aиd tяlяblяr) иkиncи hиssяsиnя gюrя AR Mиllи Mяclиsиnиn deputatlarы dиn xadиmи ola bиlmяz vя яgяr onlar dиn xadиmи olarlarsa, ARK-nыn 89-cu maddяsиnиn (AR Mиllи Mяclиsиnиn deputatlыьыndan mяhrumetmя vя AR Mиllи Mяclиsиnиn deputatlarыnыn sяlahиyyяtlяrиnиn иtиrиlmяsи) dюrdцn-cц hиssяsиnя яsasяn deputat mandatыndan mяhrum edиlиrlяr;

28 Prof. Dr. Шeref Gюzцbцyцk. Anayasa hukuku. Ankara. 2003. seh. 157-158.

Page 86: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

87

4) AR-dя tяhsиl sиstemи dиndяn ayrыdыr vя o, dцnyяvи xarakter daшыyыr.

AR-иn dцnyяvи dюvlяt olmasы mяntиqи davamыnы ARK-nыn 18-cи (dиn vя dюvlяt) vя 48-cи (vиcdan azadlыьы) maddяlя-rиndя, elяcя dя AR-иn bиr sыra qanunverиcиlиk aktlarыnda (mяsяlяn, 20 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda” AR qanunu) tapыr.

Azяrbaycan Respublиkasы unиtar dюvlяtdиr. Dюvlяt quruluшu formasыna gюrя dюvlяtlяrи цч яsas qrupa

bюlmяk olar: 1) unиtar dюvlяt; 2) federatиv dюvlяt; 3) kon-federatиv dюvlяt.

Unиtar dюvlяt dedиkdя, mяrkяzи hakиmиyyяt orqanlarыna tabe olan vя dюvlяt suverenlиyи яlamяtlяrиnя malиk olmayan иnzиbatи-яrazи vahиdlяrиndяn иbarяt vahиd vя bцtюv dюvlяt bиrlиyи, federatиv dюvlяt dedиkdя, яvvяllяr mцstяqиl olan dюvlяt qurumlarыnыn bиr иttиfaq dюvlяtиndя bиrlяшmяsи, konfederatиv dюvlяt dedиkdя иsя, цmumи mяqsяdlяrиn tяmиn edиlmяsи цчцn yaradыlmыш suveren dюvlяtlяrиn mцvяqqяtи hцquqи иttиfaqы baшa dцшцlцr.

Яrazи quruluшu vя иnzиbatи яrazи bюlgцsц haqqыnda” 13 иyun 2000-cи иl tarиxlи AR qanununun 2-cи maddяsиnя яsasяn AR-иn яrazи quruluшu dedиkdя, AR-иn unиtar dюvlяt olmasы, vahиd яrazиyя malиk olan dюvlяt kиmи mцvafиq hиssяlяrя bю-lцnmяsи, иnzиbatи яrazи bюlgцsц dedиkdя иsя, иdarяetmяnиn, qanunчuluьun, vяtяndaшlarыn hцquqlarыnыn, azadlыqlarыnыn vя qanunи mяnafelяrиnиn dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarы tяrяfиndяn tяmиn edиlmяsиnиn sяmяrяlи tяшkиlи mяqsяdи иlя AR-иn яrazиsи-nиn unиtar dюvlяt kиmи mцяyyяn hиssяlяrя bюlцnmяsи baшa dцшцlцr.

AR-иn яrazи quruluшunun unиtar olaraq mцяyyяn edиlmяsи aшaьыdakы яlamяtlяrи иlя xarakterиzя olunur:

1) Юlkяdя vahиd qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи orqanlarы (яlavя olaraq, Naxчыvan MR-dя dя

Page 87: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

88

ayrыca qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи orqanla-rы vardыr) fяalиyyяt gюstяrиr;29

2) Юlkя яrazиsиndя bиr konstиtusиya alи hцquqи qцvvяyя malиkdиr (яlavя olaraq, Naxчыvan MR яrazиsиn-dя muxtar respublиkanыn konstиtusиyasы da alи hцquqи qцvvяyя malиkdиr);

3) Vahиd vяtяndaшlыq mюvcuddur; 4) Yeganя pul vahиdи mюvcuddur;30 5) Bцtцn иnzиbatи-яrazи vahиdlяrи цчцn цmumи mяcburи

vergи vя kredиt sиyasяtи yerdиlиr; 6) Vahиd Sиlahlы Qцvvяlяrя malиkdиr;31 7) Bцtцn dюvlяtlяrarasы яlaqяlяrи dюvlяtи beynяlxalq alяm-

dя rяsmи olaraq tяmsиl edяn dюvlяt baшчыsы hяyata keчиrиr;32 8) Юlkяnиn tяrkиb hиssяlяrи, yяnи иnzиbatи-яrazи vahиdlяrи

(59 rayon vя Naxчыvan MR) ayrы-ayrыlыqda dюvlяt suverenlи-yиnя malиk deyиl, elяcя dя onlarыn mцstяqиl hяrbи bиrlяшmяlяrи vя xarиcи sиyasяt orqanlarы, hяmчиnиn spesиfиk dюvlяtчиlиk atrиbutlarы yoxdur.

AR mцrяkkяb mяrkяzlяшdиrиlmиш unиtar dюvlяtdиr. Mцrяk-kяb unиtar dюvlяt olmasы tяrkиbиndя muxtar qurumun olmasы иlя baьlыdыr. Hяtta tяrkиbиndя muxtar qurum kиmи Naxчыvan MR-иn mюvcud olmasы AR-и faktиk olaraq яrazи federasиya-sыna malиk federatиv dюvlяt quruluшu statusuna yaxыnlaшdыrыr. Чцnkи Naxчыvan MR federatиv dюvlяtlяrиn (mяsяlяn, Rusиya-nыn) subyektlяrи иlя demяk olar kи, eynи statusa malиkdиr. Belя kи, Naxчыvan MR-иn юz konstиtusиyasы, qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи orqanlarы (ARK-nыn 135-cи (Naxчыvan MR-dя hakиmиyyяtlяrиn bюlцnmяsи), Naxчыvan MR Konstиtusиyasыnыn 3-cц (hakиmиyyяtlяrиn bюlцnmяsи) maddяlя-rи) vя alи vяzиfяlи шяxsи (ARK-nыn 136-cы vя Naxчыvan MR

29 Bax: шяrh olunan maddяnиn цчцncц hиssяsиnиn иzahы. 30 Bax: 19-cu maddяnиn (pul vahиdи) иzahы. 31 Bax: 9-cu maddяnиn (Sиlahlы Qцvvяlяr) иzahы. 32 Bax: 8-cи maddяnиn bиrиncи hиssяsиnиn иzahы.

Page 88: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

89

Konstиtusиyasыnыn 5-cи (Naxчыvan MR-иn alи vяzиfяlи шяxsи) maddяlяrи) vardыr. Naxчыvan MR-иn Alи Mяclиsи qanunverиcи-lиk tяшяbbцsц hцququna malиkdиr (ARK-nыn 96-cы vя Naxчыvan MR Konstиtusиyasыnыn 26-cы (qanunverиcиlиk tяшяb-bцsц hцququ) maddяlяrи). Naxчыvan MR-иn Alи Mяhkяmяsи Naxчыvan MR-dя konstиtusиya nяzarяtиnи tяmиn edиr (Naxчыvan MR Konstиtusиyasыnыn 44-cц maddяsи). Buradan иsя aydыn olur kи, Rusиya Federasиyasыnыn subyektlяrиndяn fяrqlи olaraq, Naxчыvan MR Alи Mяhkяmяsи konstиtusиya nяzarяtи funksиyasыnы hяyata keчиrmяk sяlahиyyяtиnя malиkdиr.

AR-иn mяrkяzlяшdиrиlmиш unиtar dюvlяt olmasы иsя dюvlяt hakиmиyyяtиnиn yerlи orqanlarыnыn baшыnda mяrkяzdяn tяyиn edиlяn mяmurlarыn olmasы иlя яlaqяdardыr. Belя kи, ARK-nыn 124-cц maddяsиndя (yerlяrdя иcra hakиmиyyяtи) deyиlиr: “Yerlяrdя иcra hakиmиyyяtиnи yerlи иcra hakиmиyyяtlяrиnиn baшчыlarы hяyata keчиrиrlяr” (bиrиncи hиssя), “Иcra hakи-mиyyяtи baшчыlarыnы AR-иn Prezиdentи vяzиfяyя tяyиn vя vяzиfяdяn azad edиr” (иkиncи hиssя), “Yerlи иcra hakиmиy-yяtlяrиnиn sяlahиyyяtlяrиnи AR-иn Prezиdentи mцяyyяn edиr” (цчцncц hиssя).

Azяrbaycan dюvlяtи respublиkadыr. Bu aшaьыdakыlarda юz яksиnи tapыr: 1) Dюvlяt baшчыsыnыn vя dюvlяt hakиmиyyяtиnиn dиgяr

orqanlarыnыn (mяsяlяn, qanunverиcиlиk hakиmиyyяtиnиn – parlamentиn) mцяyyяn mцddяtя seчkиlиlиyи (ARK-nыn 101-cи (AR Prezиdentи seчkиlяrиnиn яsaslarы) vя 84-cц (AR Mиllи Mяclиsи чaьыrышыnыn sяlahиyyяt mцddяtи) maddяlяrи);

2) Dюvlяt hakиmиyyяtиnиn шяxsи mцlahиzяlяrlя deyиl, xalqыn иradяsи яsasыnda hяyata keчиrиlmяsи (ARK-nыn 2-cи maddяsи (xalqыn suverenlиyи) );

3) Dюvlяt baшчыsыnыn qanunla nяzяrdя tutulan hallarda hцquqи mяsulиyyяtи (ARK-nыn 95-cи maddяsиnиn (AR Mиllи Mяclиsиnиn hяll etdиyи mяsяlяlяr) 12-cи bяndи (AR Konstиtusи-ya Mяhkяmяsиnиn tяqdиmatыna яsasяn AR Prezиdentиnиn

Page 89: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

90

иmpичment qaydasыnda vяzиfяdяn kяnяrlaшdыrыlmasы), 107-cи maddя (AR Prezиdentиnиn vяzиfяdяn kяnarlaшdыrыlmasы) );

4) Dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarы tяrяfиndяn verиlяn qanun vя qяrarlara яmяl etmяyиn bцtцn fиzиkи vя hцquqи шяxslяr, elяcя dя dюvlяtиn юzц цчцn mяcburи olmasы (ARK-nыn 147-cи (konstиtusиyanыn hцquqи qцvvяsи) vя 149-cu (normatиv hцquqи aktlar) maddяlяrи).

Nяzяrиyyя vя tяcrцbяdя respublиka иdarячиlиk formasыnыn bиr neчя nюvц fяrqlяndиrиlиr: parlamentlи, prezиdentlи, natamam prezиdentlи respublиka vя s. Bunlarыn da юzlяrиnиn formalarы vardыr. Mяsяlяn, prezиdentlи respublиkanыn superprezиdentlи respublиka formasы vя s.33 AR prezиdentlи respublиkadыr. Bu иsя prezиdentиn parlamentdяn – AR Mиllи Mяclиsиndяn asыlы olmadan яhalи tяrяfиndяn bиrbaшa olaraq seчиlmяsиndя (ARK-nыn 101-cи maddяsи (AR Prezиdentи seчkиlяrиnиn яsaslarы)), elяcя dя dиgяr mяsяlяlяrdя юzцnц gюstяrиr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn AR-dя dюvlяt hakиmиy-yяtи daxиlи mяsяlяlяrdя yalnыz hцquqla, xarиcи mяsяlяlяrdя иsя yalnыz AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяrdяn иrяlи gяlяn mцddяalarla mяhdudlaшыr (bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 12-cи maddяsиnиn bиrиncи abzasыna яsaslanыr). Bu o demяkdиr kи, dюvlяt юzцnцn qanunverиcиlиk sиstemиndя pozиtиv hцquq formasыna saldыьы normalara tabe olmalы, bu normalar vяtяndaшlar цчцn mяcburи olduьu qяdяr, dюvlяt цчцn dя mяcburи xarakter daшыmalы, eynи zamanda, o, xarиcи mяsяlяlя-rиn hяllиndя yalnыz AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavи-lяlяrdяn doьan mцddяalarыn tяlяblяrиnи yerиnя yetиrmяlиdиr.

Maddяdя ишlяdиlяn daxиlи mяsяlяlяr dedиkdя, юlkяnиn иctиmaи-sиyasи vя hцquqи sferalarыna, elяcя dя, cяmиyyяt hяyatыnыn dиgяr sahяlяrиnя aиd olan dюvlяtdaxиlи prob-lemlяr, xarиcи mяsяlяlяr dedиkdя иsя, dюvlяtиn beynяlxalq

33 Bu haqda daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 185-199.

Page 90: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

91

mцnasиbяtlяr sahяsиndя qarшыlaшdыьы иstяnиlяn xarakterlи problemlяr baшa dцшцlmяlиdиr.

Dюvlяt hakиmиyyяtиnиn mяhdudlaшdыrыlmasы юlkя daxиlиndя vя beynяlxalq arenada anarxиya vя юzbaшыnalыьыn qarшыsыnы almaq vяzиfяsиndяn doьur. Hяr bиr halda dюvlяt иstяr daxиlи, иstяrsя dя xarиcи mцnasиbяtlяrdя hцquqa sюykяnиr vя onun tяlяblяrиnи rяhbяr tutur. Hцquq dюvlяtlя шяxsиyyяt arasыnda mцbahиsяlяrи hяll edяn baшlыca sosиal funksиyanы yerиnя yetиrиr. O, иctиmaи hяyatыn bцtцn sahяlяrиndя dюvlяt hakиmиyyяtиnиn hяddиnи, onun иnsanlara mцnasиbяtdя sяrbяst davranышыnыn sяrhяdиnи mцяyyяn edиr. Dюvlяt kиfayяt qяdяr genиш sяlahиy-yяtlяrя malиk olsa belя, sюhbяt иnsan vя vяtяndaшlarыn hцquq vя azadlыqlarыnыn pozulma ehtиmalыndan gedиrsя, bu sяlahиy-yяtlяrиn tяtbиqи hцquqи gюstяrишlяrlя mяhdudlaшdыrыlыr. Kon-kret mиsalla fиkrиmиzя aydыnlыq gяtиrяk. Mяsяlяn, ARK-nыn 63-cц maddяsиnиn (tяqsиrsиzlиk prezumpsиyasы) dюrdцncц hиs-sяsиndя deyиlиr kи, “яdalяt mцhakиmяsи hяyata keчиrиlяrkяn qanunu pozmaqla яldя edиlmиш sцbutlardan иstиfadя oluna bиlmяz”. Яgяr mцvafиq cиnayяt-prosessual qaydalara яmяl etmяdяn sяlahиyyяtlи dюvlяt orqanы qeyrи-qanunи, mяsяlяn, zorakыlыq, hяdя-qorxu, aldatma, ишgяncя vя dиgяr vasиtяlяrlя (AR CPM-иn 125-cи maddяsи) ишиn hяllи namиnя sцbutlar яldя etsя belя, hяmиn ишdя mяlum sцbutlara иstиnad olunmayacaq-dыr. Чцnkи sцbut vяtяndaшыn hцquqlarыnыn pozulmasы yolu иlя яldя edиlmишdиr. Gюrцndцyц kиmи bu mиsalda hцquq konkret olaraq dюvlяt hakиmиyyяtиnиn sяlahиyyяtlяrиnи vяtяndaшыn xeyrиnя mяhdudlaшdыrыr. Xarиcи mяslяlяrя gяlиncя, bu zaman sюhbяt beynяlxalq hцququn dиgяr subyektlяrиnиn (dюvlяtlяrиn, dюvlяtяbяnzяr qurumlarыn, beynяlxalq tяшkиlatlarыn vя s.) hц-quq vя qanunи mяnafelяrиnиn pozulmasы ehtиmalыndan gedиr-sя, dюvlяt hakиmиyyяtиnиn sяlahиyyяtlяrи mяhdudlaшdыrыlыr. Baшqa sюzlя, dюvlяt hakиmиyyяtиnиn hяddи, beynяlxalq hц-ququn dиgяr subyektlяrиnя mцnasиbяtdя elя mцяyyяn olunur kи, bu zaman onun sяlahиyyяtlяrи hяmиn subyektlяrиn hцquq-larыna xяlяl gяtиrmиr.

Page 91: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

92

Maddяnиn цчцncц hиssяsиndя AR-dя dюvlяt hakиmиyyяtи-nиn hakиmиyyяtlяrиn bюlцnmяsи prиnsиpи яsasыnda tяшkиl edиlmяsиndяn bяhs olunur. Hяmиn mцddяaya яsasяn AR-dя qanunverиcиlиk hakиmиyyяtиnи (ARK-nыn V fяslи) AR-иn Mиllи Mяclиsи hяyata keчиrиr, иcra hakиmиyyяtи (ARK-nыn VЫ fяslи) AR-иn Prezиdentиnя mяnsubdur, mяhkяmя hakиmиyyяtиnи иsя (ARK-nыn VЫЫ fяslи) AR-иn mяhkяmяlяrи hяyata keчиrиr (bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 13-cц maddяsиnя яsaslanыr). Oxшar maddяlяr bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Tцrkиyя Konstиtusиyasыna gюrя “qanunve-rиcиlиk sяlahиyyяtи Tцrk Mиllяtи adыna Tцrkиyя Bюyцk Mиllяt Mяclиsиnиndиr. Bu sяlahиyyяt alыna bиlmяz” (7-cи maddя), “Иcra sяlahиyyяtи vя vяzиfяsи, Prezиdent vя Nazиrlяr Kabиnetи tяrяfиndяn, Konstиtusиya vя qanunlara uyьun olaraq иstиfadя olunur vя hяyata keчиrиlиr” (8-cи maddя), “Mяhkяmя sяlahиy-yяtи Tцrk Mиlltяtи adыna mцstяqиl mяhkяmяlяr tяrяfиndяn hяyata keчиrиlиr” (9-cu maddя). Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 8-cи maddяsиndя (цч hakиmиyyяt) deyиlиr: “Dюvlяt hakиmиyyяtи qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи qollarы arasыnda bюlцnцr”. Polшa Konstиtusиyasыnыn 10-cu maddяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Polшa Respublиkasыnыn иdarяetmя sиstemи qanunuverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtlяrи arasыnda bяrяbяr bюlцnmцшdцr” (bиrиncи hиssя), “Qanunverиcиlиk hakи-mиyyяtи Nцmayяndяlяr evи (Seym) vя Senata, иcra hakиmиy-yяtи Polшa Respublиkasы vя Nazиrlяr Kabиnetиnя, mяhkяmя hakиmиyyяtи иsя mяhkяmяlяr vя trиbunallara mяxsusudur” vя ya Rusиya Konstиtusиyasыna яsasяn “Rusиya Federasиyasыnda dюvlяt hakиmиyyяtи qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя ha-kиmиyyяtlяrиnя bюlцnmяsи яsasыnda hяyata keчиrиlиr” (10-cu maddя), “Rusиya Federasиyasыnda dюvlяt hakиmиyyяtиnи Ru-sиya Federasиyasыnыn Prezиdentи, Federal Mяclиs (Federasиya Mяclиsи vя Dюvlяt Dцmasы), Rusиya Federasиyasы Hюkцmяtи vя Rusиya Federasиyasыnыn mяhkяmяlяrи hяyata keчиrиr” (11-cи maddя).

Page 92: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

93

“Hakиmиyyяtиn bюlgц prиnsиpи” nяzяrиyyяsиnиn tarиxиnя qыsa nяzяr salsaq gюrяrиk kи, o, иlk dяfя XVЫЫ яsrdя Иngиltяrяdя иnqиlab dюvrцndя levellerlяr (hяrfи mяnasы “bяrabяrlиk tяrяfdarlarы” olan bu radиkal hяrяkatыn lиderи vя иdeoloqu C. Lиlbern olmuшdur) tяrяfиndяn иrяlи sцrцlяrяk mюhkяmlяnmяkdя olan burjuazиyanыn feodal mцtlяqиyyяtиnя qarшы mцbarиzяsи nяtиcяsиndя meydana gяlmишdиr. C.Lиlbernиn fиkrиncя, “hakи-mиyyяtиn bиr nяfяrиn qяsb etmяsиnиn qarшыsыnы almaq vя xalqыn azadlыьыnы qorumaq namиnя kцtlяvи hakиmиyyяtиn bиr яldя cяmlяшmяsиnя иmkan vermяk olmaz”. Sonralar hяmиn nяzяrиyyя sиstemlи шяkиldя C. Lokk vя Ш. Monteskyю tяrяfиndяn ишlяnmишdиr. C. Lokka gюrя “azadlыьыn tяmиnatы tяlяb edиr kи, kцtlяvи hakиmиyyяtиn sяlahиyyяtlяrи dяqиq mцяyyяnlяшdиrиlsиn vя ayrы-ayrы orqanlar arasыnda bюlцnsцn ...”. Ш. Monteskyюnцn zяnnиncя иsя “яgяr hakиmиyyяtиn bu цч nюvц: qanunlarы yaradan hakиmиyyяt... qяrarlarы иcra edяn hakиmиyyяt vя cиnayяtlяrи ... mцhakиmя edяn hakиmиyyяt eynи bиr adamыn шяxsиndя, yaxud яyanlardan, zяdяganlardan vя ya sadя иnsanlardan tяшkиl edиlmиш eynи bиr иdarяnиn шяxsиndя bиrlяшsяydи, o zaman hяr шey mяhv olardы”. Bu nяzяrиyyяyя gюrя dюvlяt hakиmиyyяtи bиr-bиrиndяn ayrы, lakиn qarшыlыqlы fяalиyyяt gюstяrяn цч qola ayrыlыr: qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtи.

Vahиd dюvlяt hakиmиyyяtиnиn цч mцstяqиl vя sяrbяst qola ayrыlmasы hakиmиyyяtdяn suи-иstиfadя hallarыnыn vя totalиtar иdarячиlиyиn qarшыsыnы alыr. “Hakиmиyyяtиn bюlgц prиnsиpи” юzцndя aшaьыdakы цч elementи ehtиva edиr:

1.“Чяkиndиrmя vя tarazlaшdыrma” mexanиzmи; 2. Дюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarыnыn vahиdlиyи; 3. Дюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarыnыn qarшыlыqlы fяalиyyяtи34.

34 “Hakиmиyyяtиn bюlgц prиnsиpи” nяzяrиyyяsи haqqыnda daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrыlяn яsяr. sяh. 164-170; Xropan-yuk V.N. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 39-40.

Page 93: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

94

Maddяnиn dюrdцncц hиssяsиnя яsasяn qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtlяrи qarшыlыqlы fяalиyyяt gюstяrиr vя юz sяlahиyyяtlяrи чяrчиvяsиndя mцstяqиldиrlяr (bu mцddяa Konstи-tusиya Aktыnыn 15-cи maddяsиnиn иkиncи abzasыna яsaslanыr). Hяmиn mцddяa yыьcam шяkиldя “hakиmиyyяtиn bюlgц prиnsи-pи” nяzяrиyyяsиnиn tяcrцbяdя tяtbиqи цчцn mцstяsna яhяmиy-yяtя malиk olan “чяkиndиrmя vя tarazlaшdыrma” sиstemиnи (tяшkиlatи-hцquqи realиzя mexanиzmи) юzцndя ehtиva edиr.

Hяmиn sиstemиn mahиyyяtи ondan иbarяtdиr kи, hakи-mиyyяtиn hяr bиr budaьы dиgяrиnи (dиgяrlяrиnи) tяkcя tarazlaш-dыrmыr, eynи zamanda mяhdudlaшdыrыr. Bиr neчя nцmunяyя nяzяr salaq: Mяsяlяn, AR-иn Prezиdentи parlamentи – Mиllи Mяclиsи buraxa bиlmяz, юz nюvbяsиndя AR Mиllи Mяclиsи AR-иn Baш nazиrи vяzиfяsиnя namиzяdlиk haqqыnda qяrarы hяmиn namиzяdиn prezиdent tяrяfиndяn tяqdиm edиldиyи gцndяn bиr hяftяdяn gec olmayaraq qяbul etmяlиdиr. Яgяr gюstяrиlяn qayda pozularsa vя ya AR Prezиdentиnиn tяqdиm etdиyи namиzяdlяrиn AR-иn Baш Nazиrи vяzиfяsиnя tяyиn olunmasыna цч dяfя razыlыq verиlmяzsя, AR-иn Prezиdentи AR-иn Baш nazиrиnи AR Mиllи Mяclиsиnиn razыlыьы olmadan tяyиn edя bиlяr (ARK-nыn 118-cи maddяsиnиn (AR Baш nazиrиnиn tяyиn edиlmяsи qaydasы) цчцncц hиssяsи) vя ya qanun AR Prezиden-tиnиn etиrazыnы doьurarsa, o, qanunu иmzalamayыb юz etиraz-larы иlя bиrlиkdя 56 gцn яrzиndя AR Mиllи Mяclиsиnя qaytara bиlяr. Юz nюvbяsиndя AR Mиllи Mяclиsи 83 sяs чoxluьu иlя qяbul edиlяn qanunlarы 95 sяs чoxluьu иlя, 63 sяs чoxluьu иlя qяbul edиlяn qanunlarы иsя 83 sяs чoxluьu иlя yenиdяn qяbul edяrsя, belя qanunlar tяkrar sяsvermяdяn sonra qцvvяyя mиnиr (ARK-nыn 110-cu maddяsи (qanunlarыn иmzalanmasы)) vя yaxud AR Mиllи Mяclиsи tяrяfиndяn qяbul edиlяn qanunlar vя dиgяr aktlar, yaxud onlarыn ayrы-ayrы mцddяalarы AR Konstиtusиya Mяhkяmяsиnиn юz qяrarыnda mцяyyяn edиlmиш mцddяtdя qцvvяdяn dцшmцш hesab edиlя bиlяr (ARK-nыn 130-cu maddяsиnиn (AR-иn Konstиtusиya Mяhkяmяsи) onuncu hиssяsи). Mиsallarыn sayыnы artыrmaq da olar. Bцtцn bunlar

Page 94: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

95

“чяkиndиrmя vя tarazlaшdыrma” sиstemи яsasыnda AR-иn qanunverиcиlиk, иcra vя mяhkяmя hakиmиyyяtlяrиnиn qarшыlыqlы fяalиyyяt gюstяrmяlяrи vя юz sяlahиyyяtlяrи чяrчиvяsиndя mцstя-qиl olmalarы цчцn real иmkanlarыn mюvcudluьunu gюstяrиr. Maddя 8. Azяrbaycan dюvlяtиnиn baшчыsы

Ы. Azяrbaycan dюvlяtиnиn baшчыsы Azяrbaycan Res-publиkasыnыn Prezиdentиdиr. O, юlkяnиn daxиlиndя vя xa-rиcи mцnasиbяtlяrdя Azяrbaycan dюvlяtиnи tяmsиl edиr. ЫЫ. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Prezиdentи Azяr-baycan xalqыnыn vahиdlиyиnи tяcяssцm etdиrиr vя Azяr-baycan dюvlяtчиlиyиnиn varиslиyиnи tяmиn edиr.

ЫЫЫ. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Prezиdentи Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцstяqиllиyиnиn, яrazи bцtюvlцyцnцn vя Azяrbaycan Respublиkasыnыn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяrя rиayяt olunmasыnыn tяmиnatчыsыdыr.

ЫV. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Prezиdentи mяhkя-mя hakиmиyyяtиnиn mцstяqиllиyиnиn tяmиnatчыsыdыr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn Azяrbaycan dюvlяtиnиn

baшчыsы AR-иn Prezиdentиdиr. Konstиtusиya hцququ nяzяrиyyя-sиndя “dюvlяt baшчыsы” anlayышыnыn hamыlыqla qяbul edиlmиш bиr-mяnalы иzahы yoxdur. Цmumиlиkdя gюtцrdцkdя, dюvlяt baшчыsы dedиkdя, bиr qayda olaraq, юlkяnиn daxиlиndя vя xarиcи mцnasиbяtlяrdя dюvlяtи tяmsиl edяn alи vяzиfяlи шяxs baшa dцшцlцr. O, dюvlяtчиlиyиn sиmvolu sayыlыr. Hяr bиr halda dюvlяt konstиtusиya qaydalarыnы qoruya, hakиmиyyяtиn mюhkяm tяmяllяr цzяrиndя qurulmasыnы vя onun varиslиyиnи tяmиn edя, elяcя dя dюvlяtи beynяlxalq mцnasиbяtlяrdя yцksяk sяvиyyяdя vя layиqиncя tяmsиl edя bиlяcяk bиr vяzиfяyя ehtиyac duyur kи, mяhz dюvlяt baшчыsы postu yuxarыdakы problemlяrиn юhdяsиn-dяn gяlя bиlяcяk иqtиdarda olmalыdыr. O, dюvlяt hakиmиyyяtиnи mюhkяmlяtmяk, konstиtusиyaya яsaslanmaqla dюvlяt hakи-

Page 95: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

96

mиyyяtиnиn ayrы-ayrы qollarы arasыnda yaranan problemlяrи hяll etmяk sяlahиyyяtиnя malиkdиr. Mяhz buna gюrя dя konstиtusиyada belя bиr vяzиfяnиn nяzяrdя tutulmasы zяrurяt-dяn qaynaqlanыr. Dцnya tяcrцbяsиndя dюvlяt baшчыsы tяk vя ya kollegиal statusa malиk olur. Bиrиncи halda o, monarx (mяsя-lяn, Belчиka, Norveч, Danиmarka vя s.) vя ya prezиdent (ABШ, Fransa, Gцrcцstan vя s.), иkиncи halda иsя parlament tяrяfиn-dяn seчиlяn vя daиmи fяalиyyяt gюstяrяn orqan hesab olunur. Kollegиal dюvlяt baшчыsы keчmиш totalиtar sosиalиzm юlkяlяrиndя (SSRИ, Bolqarыstan, Macarыstan, Polшa vя s.) alи nцmayяndяlи orqanlarыn rяyasяt heyяtlяrи, daиmи komиtяlяrи vя dюvlяt шuralarы sayыlыrdы. Hazыrda belя bиr orqan, prezиdentи olmayan Kubada Dюvlяt Шurasыdыr (konstиtusиyaya яsasяn, dюvlяt baш-чыsы Dюvlяt Шurasыnыn Sяdrи hesab edиlиr). Чиndя dюvlяt baшчыsы parlament tяrяfиndяn seчиlяn Respublиka sяdrиdиr (lakиn, o, dюvlяt baшчыsыnыn bиr sыra sяlahиyyяtlяrиnи parlamentиn Daиmи Komиtяsи иlя bиrlиkdя hяyata keчиrиr). Иran Иslam Respub-lиkasыnda dюvlяt baшчыsыna aиd olan funksиyalar mцsяlmanlar arasыndan xцsusи qaydada seчиlяn Dюvlяt Rяhbяrи иlя res-publиkanыn prezиdentи arasыnda bюlцnmцшdцr. Иsveчrяdя dюv-lяt baшчыsыnыn sяlahиyyяtlяrи hюkцmяt tяrяfиndяn иcra olunur, prezиdentи иsя parlament bиr иl mцddяtиnя seчиr vя o, mцhцm sяlahиyyяtlяrя malиk deyиldиr35.

Dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыnda dюvlяt orqanlarы sиstemиndя prezиdentиn statusunu mцяyyяn edяn maddяlяrя nяzяr salmaq maraqlы olar:

ABШ Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn bиrиncи bюlmяsиnя gюrя “Иcra hakиmиyyяtиnи Amerиka Bиrlяшmиш Шtatlarыnыn Prezиdentи hяyata keчиrиr...”.

Fransa Konstиtusиyasыnыn 5-cи maddяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Respublиka prezиdentи Konstиtusиyaya hюrmяt vя иtaяt

35 Bu haqda daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 343-345.

Page 96: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

97

olunmasыna nяzarяt edиr. O, юz arbиtrajы иlя dюvlяt orqanlarы-nыn normal ишlяmяsиnи, habelя dюvlяtиn varиslиyиnи tяmиn edиr” (bиrиncи hиssя), “O, mиllи mцstяqиllиyиn, яrazи bцtюvlцyцnцn, Bиrlиyиn sazишlяrиnя vя mцqavиlяlяrя яmяl edиlmяsиnиn tяmиnat-чыsыdыr” (иkиncи hиssя).

Hиndиstan Konstиtusиyasыnыn 53-cц maddяsиnиn (Иttиfaqыn иcra hakиmиyyяtи) bиrиncи hиssяsиndя bиldиrиlиr kи, “Иttиfaqda иc-ra hakиmиyyяtи Prezиdentя mяxsusdur, bu, onun юzц tяrяfиn-dяn bиlavasиtя, yaxud da bu Konstиtusиyaya uyьun olaraq ona tabe olan vяzиfяlи шяxslяr tяrяfиndяn hяyata keчиrиlиr”.

Surиya Konstиtusиyasыnыn 69-cu maddяsиnя яsasяn “Res-publиka Prezиdentи vя Nazиrlяr Sovetи Konstиtusиya чяrчиvя-sиndя alи иcra hakиmиyyяtиnи xalqыn adыndan hяyata keчиrиr-lяr”, 70-cи maddяyя яsasяn иsя “Respublиka Prezиdentи dюvlя-tиn baшчыsыdыr”.

Meksиka Konstиtusиyasыnыn 80-cи maddяsиndя nяzяrdя tutulur kи, “Alи иcra hakиmиyyяtиnиn hяyata keчиrиlmяsи “Meksиka Bиrlяшmиш Шtatlarыnыn Prezиdentи” adlanan шяxsя hяvalя olunur”.

Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 104-cц maddяsиndя deyиlиr kи, “Prezиdent Dюvlяtиn baшчыsыdыr. Bu sиfяtlя Tцrkиyя Cumhurиy-yяtиnи vя Tцrk Mиllяtиnиn bиrlиyиnи tяmsиl edиr. Konstиtusиya-nыn tяtbиqиnя, dюvlяt orqanlarыnыn normal fяalиyyяtиnя nяzarяt edиr...”.

Portuqalиya Konstиtusиyasыnыn 123-cц maddяsиndя (Prezи-dent hakиmиyyяtиnиn tяrиfи) qeyd olunur kи, “Respublиkanыn Prezиdentи Portuqalиya Respublиkasыnы tяmsиl edиr vя tutduьu vяzиfяyя gюrя Иnqиlabи Шuranыn sяdrи vя Sиlahlы Qцvvяlяrиn alи baш komandanыdыr”.

Analojи mцddяalar Lиberиya Konstиtusиyasыnыn 3-cц, Ma-carыstan Konstиtusиyasыnыn 29-cu, Yunanыstan Konstиtusиyasыnыn 30-cu, Polшa Konstиtusиyasыnыn 32-cи maddяlяrиndя dя vardыr.

Ayrы-ayrы юlkяlяrdя prezиdent dюvlяt hakиmиyyяtи sиstemиndя mцxtяlиf statusa malиk ola bиlяr. Mяsяlяn, yalnыz dюvlяt baшчыsы (Almanиya, Иtalиya vя s.), eynи zamanda hяm dюvlяt baшчыsы,

Page 97: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

98

hяm dя иcra hakиmиyyяtиnиn baшчыsы (ABШ, Brazиlиya vя s.), eynи vaxtda dюvlяt baшчыsы vя hюkцmяtиn faktиkи rяhbяrи (xцsusи иnzиbatи baш nazиr vяzиfяsи olsa da) (Fransa, Mиsиr vя s.).

Sovetlяr Bиrlиyи dюnяmиndя prezиdentlиk иnstиtutuna yer verиlmиrdи. Чцnkи 1918-cи иlиn RSFSR Konstиtusиyasы, 1924-cц иlиn SSRИ Konstиtusиyasы vя SSR Иttиfaqыnыn sonrakы konstиtusиyalarы oktyabr чevrиlишиnиn “Bцtцn hakиmиyyяt Sovetlяrя” шцarыna uyьun olaraq kollektиv dюvlяt rяhbяrlиyи prиnsиpиnи elan etmишdи. Bundan яlavя, sovet konstиtusиya hцququ nяzяrиyyяsи son dюvrlяrя kиmи prezиdentlиk иnstиtutu-nun qaynaqlandыьы “hakиmиyyяtиn bюlgц prиnsиpи” nяzяrиyyя-sиnи qяtиyyяtlя rяdd edиrdи. Yalnыz 70-cи иlиn яvvяllяrи - 80-cи иlиn ortalarыnda bяzи sovet hцquqшцnas alиmlяrиnиn - A.A. Mишиnиn, S.A. Yeqorovun, A.S. Deyevиn, M.A. Krutoqolo-vun vя baшqalarыnыn яsяrlяrиndя xarиcи dюvlяtlяrdя prezиdent-lиk иnstиtutunun tяhlиlи verиlmишdиr. Nяhayяt, 1985-cи иldяn sonra SSRИ-dя иctиmaи-sиyasи proseslяrиn mцrяkkяblяшdиyи bиr dюvrdя bяzи hцquq иnstиtutlarыnыn tяkmиllяшdиrиlmяsи иlя baьlы problemlяrиn qыzьыn mцzakиrяsи dиqqяtи cяlb edяcяk dяyишиk-lиklяrиn baш vermяsиnя sяbяb oldu. Onlarыn arasыnda “hakи-mиyyяtиn bюlgц prиnsиpи”nиn, hцquqи dюvlяt qurmaq konsep-sиyasыnыn tяtbиqи vя bиr sыra dиgяr prиnsиpиal mяsяlяlяr dя var иdи. Hяmиn mяsяlяlяr иsя yavaш-yavaш sиyasи sяnяdlяrdя vя sovet hцquq яdяbиyyatыnda юz яksиnи tapmaьa baшlamышdы.

Qeyd edяkи kи, Sovetlяr Bиrlиyиnиn daьыlmasыndan sonra mцstяqиllиyиnи яldя etmиш AR-dя prezиdentlиk иnstиtutu qыsa tarиxя malиkdиr. Belя kи, юlkяdя prezиdentlиk vяzиfяsи 1990-cы иldя tяsиs olunmuшdur.

Hцquq яdяbиyyatыnda keчmиш sovet respublиkalarыnыn hamыsыnda olduьu kиmи AR-dя da prezиdentlиk иnstиtutunun tяsиs edиlmяsи aшaьыdakы amиllяrlя яlaqяlяndиrиlиr:36

1) иnzиbatи amиrlиk sиstemиnиn lяьvи vя Kommunиst Partиyasыnыn onun tяlяblяrиnя xas olmayan dюvlяt hakиmиyyяtи

36 Яsgяrov Z. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 401-402.

Page 98: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

99

funksиyalarыnыn иcrasыndan kяnarlaшdыrыlmasы иlя baьlы cяmиy-yяtиn sиyasи strukturunda keчиd dюvrц mцddяtиndя baш verяn kюklц dяyишиklиklяr;

2) mяrkяz vя respublиkalar arasыnda yaranan narazыlыqlarы dяrиnlяшdиrяn vя SSRИ-nиn bиr sыra respublиkalarыnda prezи-dentlиk иnstиtutunun tяsиs edиlmяsиnя sяbяb olan, sonradan ona fюvqяladя sяlahиyyяtlяr vermяklя SSRИ prezиdentи postunun tяsиs edиlmяsи yolu иlя иttиfaq sяvиyyяsиndя hakиmиy-yяtи gцclяndиrmяk sяylяrи;

3) bиr sыra tяшkиlatи-sиyasи, hцquqи, malиyyя sahяsиndя yaranan problenlяr цzцndяn Xalq Deputatlarы Sovetиnиn mяrkяzdя vя yerlяrdя hakиmиyyяtиn lazыmиncя hяyata keчиr-mяk иmkanlarыnы иtиrmяsи;

4) suverenlиklя baьlы иdeyalarы mцdafия edяn sиyasи qцvvя-lяrиn sыx bиrlяшmяsи, respublиkanыn mцstяqиllиyиnиn tяmиn edиl-mяsи vя mиllи dюvlяtчиlиyиn иnkишafы.

ARK-ya gюrя prezиdentиn sяlahиyyяtlяrиnи иkи qrupa bюlmяk olar:

1. Prezиdentиn dюvlяt baшчыsы statusundan иrяlи gяlяn sяlahиyyяtlяrи;

2. Prezиdentиn иcra hakиmиyyяtиnиn baшчыsы statusundan иrяlи gяlяn sяlahиyyяtlяrи37.

37 Prezиdentиn dюvlяt baшчыsы statusu иlя baьlы sяlahиyyяtlяrи ARK-da genиш шяkиldя яks olunmuшdur. Lakиn bu deyиlяnlяrи prezиdentиn иcra hakиmиy-yяtиnиn baшчыsы statusu иlя baьlы sяlahиyyяtlяrи barяdя sюylяmяk olmaz.

ARK-da parlamentиn – Mиllи Mяclиsиn (ARK-nыn 95-cи maddяsи), elяcя dя mяhkяmяlяrиn (ARK-nыn 130-132-cи maddяlяrи) sяlahиyyяtlяrи tam sadalanandan sonra hяmиn orqanlarыn sяlahиyyяtlяrиnя aиd olmayan dиgяr mяsяlяlяrиn prezиdent tяrяfиndяn иcra qaydasыnda hяllи (ARK-nыn 109-cu maddяsиnиn 32-cи bяndи) nяzяrdя tutulur. Bu иsя onunla иzah olunur kи, konstиtusиyada иcra sahяsи иlя baьlы bцtцn mяsяlяlяrи tam яhatя etmяk olduqca чяtиndиr. Чцnkи иcra sahяsи qanunverиcиlиk sahяsиndяn fяrqlи olaraq operatиv qaydada hяll edиlяn чoxшaxяlи mяsяlяlяrи яhatя edиr (yeganя olaraq, Portuqalиya Konstиtusиyasыnda prezиdentиn иcra hakиmиyyяtи иlя baьlы sяlahиyyяtlяrи genиш шяkиldя яks etdиrиlиb).

Page 99: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

100

Prezиdentиn dюvlяt baшчыsы statusundan иrяlи gяlяn sяlahиyyяtlяrиnи aшaьыdakы kиmи qruplaшdыrmaq olar:

Ы – Prezиdentиn daxиlи mцnasиbяtlяr sahяsиndя olan sяlahиyyяtlяrи –

AR-иn Prezиdentи юlkяnиn daxиlиndя Azяrbaycan dюvlяtиnи tяmsиl edиr. Dюvlяtиn bцtюvlцyцnц qoruyub-saxlamaьa borclu olan vяzиfяlи шяxs kиmи o, dюvlяt hakиmyyяtи orqanlarы-nыn funksиyalarыnыn uzlaшdыrыlmasыnы vя onlarыn qarшыlыqlы яlaqяsиnи tяmиn edиr. Dюvlяt baшчыsы kиmи AR Prezиdentиnиn юlkя daxиlиndя bиr sыra dиgяr sяlahиyyяtlяrи dя vardыr (mяsяlяn, юlkя hяyatыnda mцhцm яhяmиyyяt kяsb edяn mиllи bayramlar vя tarиxи gцnlяr mцnasиbяtиlя Azяrbaycan xalqыnы tяbrиk etmяk vя s. kиmи).

ЫЫ – Prezиdentиn beynяlxalq mцnasиbяtlяr sahяsиndя olan sяlahиyyяtlяrи –

AR-иn Prezиdentи xarиcи mцnasиbяtlяrdя Azяrbaycan dюvlяtиnи tяmsиl edиr. Onun xarиcи dюvlяtlяrиn baшчыlarыna bиrbaшa mцracияt etmяk hцququ vardыr. Bu hцquq mцxtяlиf vasиtяlяrlя (mяsяlяn, mяktublar gюndяrиlmяsи, ayrы-ayrы юlkя-lяrя rяsmи sяfяrlяr vя шяxsи gюrцшlяr yolu иlя) hяyata keчиrиlя bиlяr. Dюvlяt baшчыsы xarиcи юlkяlяrя rяsmи sяfяrя gedяrkяn шяrяflя qarшыlanmaq hцququna malиk olub xцsusи иmtиyaz-lardan иstиfadя edиr. Onun xarиcи юlkяlяrиn dюvlяt baшчыlarы иlя danышыqlar aparmaq (telefonla vя ya шяxsяn) vя mцvafиq sяnяdlяr иmzalamaq hцququ vardыr. Xarиcи sиyasяt kursunu hяyata keчиrяrkяn o, hяmчиnиn Xarиcи Ишяr nazиrиnи prиnsиpиal mяsяlяlяr цzrя tяlиmatlandыrыr, qarшыlыqlы maraqlarыn mцяy-yяn olunmasы vя яmяkdaшlыq yaradыlmasы, elяcя dя Azяr-baycan dюvlяtиnи narahat edяn problemlяrиn hяll edиlmяsи mяqsяdиlя beynяlxalq tяшkиlatlarda чыxышlar edиr vя mцhцm beynяlxalq mцqavиlяlяrиn baьlanmasыnda шяxsяn ишtиrak edиr. ARK-nыn 109-cu maddяsиnя (AR Prezиdentиnиn sяla-hиyyяtlяrи) яsasяn Prezиdent AR-иn xarиcи юlkяlяrdя vя beynяlxalq tяшkиlatlarda dиplomatиk nцmayяndяlиklяrиn tяsиs edиlmяsи haqqыnda AR Mиllи Mяclиsиnя tяqdиmat verиr, AR-

Page 100: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

101

иn xarиcи юlkяlяrdя vя beynяlxalq tяшkиlatlarda dиplomatиk nцmayяndяlиklяrиnи tяyиn edиr vя gerи чaьыrыr (15-c bяnd), xarиcи dюvlяtlяrиn dиplomatиk nцmayяndяlяrиnиn etиmadnamя vя юvdяtnamяlяrиnи qяbul edиr (16-cы bяnd), dюvlяtlяrarasы vя hюkцmяtlяrarasы beynяlxalq mцqavиlяlяr baьlayыr, dюvlяt-lяrarasы beynяlxalq mцqavиlяlяrи tяsdиq vя lяьv olunmaq цчцn AR-иn Mиllи Mяclиsиnя tяqdиm edиr, tяsdиqnamяlяrи иmzalayыr (17-cи bяnd), AR Mиllи Mяclиsиnиn razыlыьы иlя mцharиbя elan edиr vя sцlh baьlayыr (30-cu bяnd).

Prezиdentиn beynяlxalq mцnasиbяtlяr sahяsиndяkи sяlahиy-yяtlяrи иlя baьlы dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыna nяzяr salmaq maraqlы olar:

ABШ Konstиtusиyasы: “... Onun (prezиdentиn – Y.X.) Senatыn mяslяhяtи vя razыlыьы иlя mцqavиlяlяr baьlamaq ..., Senatыn mяslяhяtи vя razыlыьы иlя sяfиrlяrи, baшqa sяlahиyyяtlи Nцmayяndяlяrи vя konsullarы, ... tяyиn etmяk hцququ vardыr” (2-cи maddяnиn иkиncи bюlmяsи) .

Fransa Konstиtusиyasы: “Respublиkanыn Prezиdentи sяfиrlяrи vя xarиcи dюvlяtlяrdя fюvqяladя nцmayяndяlяrи tяyиn edиr; xarиcи sяfиrlяr vя fюvqяladя nцmayяndяlяr onun yanыnda tяyиn edиlиrlяr” (14-cц maddя).

Fиnlandиya Konstиtusиyasы: “Fиnlandиyanыn xarиcи dюvlяt-lяrlя mцnasиbяtlяrи Prezиdent tяrяfиndяn иstиqamяtlяndиrиlиr, lakиn xarиcи dюvlяtlяrlя mцqavиlяlяrdя qanunverиcиlиk sahяsиnя aиd olan mцddяalar varsa vя ya hяmиn mцqavиlяlяr dюvlяt rejиmиnя uyьun olaraq parlament tяrяfиndяn mцdafия edиlmя-lиdиrsя, onda onlar parlament tяrяfиndяn mцdafия edиlmяlиdиr. Mцharиbя vя sцlh mяsяlяlяrиnи Prezиdent parlamentиn razыlыьы иlя hяll edиr (33-cц maddя).

Xarиcи dюvlяtlяrя vя ya Fиnlandиyanыn xarиcdя nцmayяn-dяlяrиnя иnformasиya yalnыz sяlahиyyяt sahяsиnя xarиcи ишlяr daxиl olan nazиr vasиtяsиlя verиlmяlиdиr”.

Иtalиya Konstиtusиyasы: “O, (prezиdent – Y.X.), dиplomatиk nцmayяndяlяrи qeydя alыr vя qяbul edиr, beynяlxalq mцqavи-

Page 101: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

102

lяlяrи tяsdиq edиr, mцvafиq hallarda bunun цчцn qabaqcadan parlamentиn иcazяsиnи alыr” (87-cи maddяnиn 8-cи hиssяsи).

Tцrkиyя Konstиtusиyasы: Prezиdent “Xarиcи dюvlяtlяrя Tцrk Dюvlяtиnиn tяmsиlчиlяrиnи gюndяrmяk, Tцrkиyя Cumhu-rиyyяtиnя gюndяrиlяcяk xarиcи dюvlяt tяmsиlчиlяrиnи qяbul etmяk”, “Mиllяtlяrarasы mцqavиlяlяrи tяsdиq etmяk vя yayыmlamaq” (104-cц maddя) sяlahиyyяtиnя malиkdиr.

Portuqalиya Konstиtusиyasыnыn 138-cи maddяsиndяn иsя aydыn olur kи, Beynяlxalq mцnasиbяtlяr sahяsиndя Respublиka Prezиdentиnя aшaьыdakы hцquqlar verиlиr:

a) hюkцmяtиn tяqdиmatы иlя fюvqяladя sяfиrlяrи vя nцmayяndяlяrи tяyиn etmяk (xarиcи dиplomatиk nцmayяndяlяr prezиdent yanыnda tяyиn edиlиrlяr);

b) beynяlxalq mцqavиlяlяr lazыmи surяtdя mцdafия edиldиkdяn sonra onlarы tяsdиq etmяk;

c) tяcavцz baш verdиkdя vя ya tяcavцzlя hяdяlяndиkdя иnqиlabи шuranыn razыlыьы иlя mцharиbя elan etmяk vя sцlh baьlamaq.

Prezиdentиn xarиcи mцnasиbяtlяr sahяsиndяkи sяlahиyyяtlяrи-nя aиd olan mцddяalara Yunanыstan Konstиtusиyasыnыn 36-cы, Almanиya Konstиtusиyasыnыn 59-cu, Иspanиya Konstиtusиyasы-nыn 63-cц, Avstrиya Konstиtusиyasыnыn 65-cи, Meksиka Kons-tиtusиyasыnыn 89-cu, Slovakиya Konstиtusиyasыnыn 102-cи, Polшa Konstиtusиyasыnыn 133-cц maddяlяrиndя dя rast gяlmяk olar38.

ARK-da Prezиdentиn avtorиtar hakиmя чevrиlmяsиnиn qarшыsыnыn alыnmasыnы hцquqи cяhяtdяn nиzama salan normalarы nиsbи шяkиldя aшaьыdakы kиmи qruplaшdыrmaq olar:

1) AR-иn Prezиdentи 5 иl mцddяtиnя seчиlиr (ARK-nыn 101-cи maddяsиnиn (AR Prezиdentи seчkиlяrиnиn яsaslarы) bиrиncи hиssяsи). Dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыnda prezиdentиn sяlahиyyяt mцddяtи mцxtяlиf cцr mцяyyяn olunur. Mяsяlяn,

38 Beynяlxalq mцnasиbяtlяr sahяsиndя prezиdentиn sяlahиyyяtlяrи haqda daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Яlиyev Ш. Prezиdentlиk иnstиtutu. Bakы Unиversиtetи nяшrиyyatы. 1994, sяh. 53-58.

Page 102: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

103

ABШ, Rusиya vя Moldovada 4 иl, Portuqalиya, Belarusиya, Tцrkmяnиstan vя Юzbяkиstanda 5 иl, Avstrиya vя Fиnlandиya-da 6 иl, Tцrkиyя, Иtalиya vя Almanиyada 7 иl vя s.;

2) AR-иn Prezиdentи seчkиlяr yolu иlя seчиlиr (ARK-nыn 101-cи maddяsи (AR Prezиdentи seчkиlяrиnиn яsaslarы) ). Dцnya tяcrцbяsиndя prezиdentиn seчиlmяsиnиn mцxtяlиf цsullarы var-dыr. Mяsяlяn, parlamentdя seчиlmя, xцsusи seчиcиlяr kollegиyasы tяrяfиndяn seчиlmя vя s.39 ;

3) Heч kяs иkи dяfяdяn artыq tяkrarяn AR-иn Prezиdentи seчиlя bиlmяz (ARK-nыn 101-cи maddяsиnиn (AR Prezиdentи seчkиlяrиnиn яsaslarы) beшиncи hиssяsи). Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, ABШ Konstиtusиyasыna edиlmиш 27 fevral 1951-cи иl tarиxlи 22-cи dцzяlишиn bиrиncи bюlmяsи;

4) AR-иn Prezиdentи aьыr cиnayяt tюrяtdиkdя vяzиfяdяn kяnarlaшdыrыlыr (ARK-nыn 107-cи maddяsиnиn (AR Prezи-dentиnиn vяzиfяdяn kяnarlaшdыrыlmasы) bиrиncи hиssяsи). Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, ABШ Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn dюrdцncц bюlmяsи, Fransa Konstиtusиyasыnыn 68-cи maddяsи vя s.;

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn AR Prezиdentи Azяrbay-can xalqыnыn vahиdlиyиnи tяcяssцm etdиrиr. Bu mцddяa prezи-dentиn xalqыn adыndan danышmaq vя mцracияt etmяk, elяcя dя xalqы daxиldя vя xarиcи mцnasиbяtlяrdя tяmsиl etmяklя onun bцtюvlцyцnцn vя bюlцnmяzlиyиnиn tяmиnatчыsы olmasы anlamы-nы иfadя edиr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиndя o da qeyd olunur kи, AR-иn Prezиdentи Azяrbaycan dюvlяtчиlиyиnиn varиslиyиnи tяmиn edиr. Bu mцddяa Konstиtusиya Aktыna яsaslanыr. Belя kи, hяmиn Aktыn 2-cи maddяsиndя deyиlиr: “Azяrbaycan Respublиkasы 1918-cи иl mayыn 28-dяn 1920-cи иl aprelиn 28-dяk mюvcud olmuш Azяrbaycan Respublиkasыnыn varиsиdиr”. Aktыn 3-cц

39 Bu haqda daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 351-353.

Page 103: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

104

maddяsиnя gюrя иsя “SSRИ-nиn tяшkиlи haqqыnda 1922-cи иl 30 dekabr tarиxlи mцqavиlяnиn Azяrbaycana aиd olan hиssяsи иmzalandыьы andan etиbarsыzdыr...”.

Belяlиklя, prezиdent Azяrbaycan dюvlяtчиlиyиnиn yuxarыda qeyd olunan prиnsиplяr цzяrиndя qurulan varиslиyиnи tяmиn edиr, bu varиslиkdяn иrяlи gяlяn vяzиfя vя юhdяlиklяrиn tяmиn edиlmяsиnи юz цzяrиnя gюtцrцr.

Maddяnиn цчцncц hиssяsиnя яsasяn AR-иn Prezиdentи Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцstяqиllиyиnиn, яrazи bцtюvlцyцnцn vя AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяrя rиayяt olunmasыnыn tяmиnatчыsыdыr.

Gюrцndцyц kиmи bu mцddяa AR Prezиdentиnиn bиlavsиtя baшчыlыьы vя nяzarяtи altыnda цч яsas mяsяlяnиn hяllиnи яhatя edиr:

1) Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцstяqиllиyиnиn tяmиn olunmasы dedиkdя, dюvlяtиn daxиlи mяsяlяlяrиnя hяr hansы xarиcи mцdaxи-lя vя tяzyиqиn yol verиlmяzlиyи, daxиlи vя xarиcи sиyasяt kursu-nun sяrbяst шяkиldя hяyata keчиrиlmяsи, qanunlarыn юlkяnиn bцtцn яrazиsиndя eynи cцr hцquqи qцvvяyя malиk olmasы, respublиkanыn yerцstц vя yeraltы sяrvяtlяrиnя mцlkиyyяt hцqu-qunun mяhz юzцnцn malиk olmasы, elяcя dя dюvlяt mцs-tяqиllиyиnиn qorunub-saxlanmasы sahяsиndя gюrцlяn dиgяr tяdbиrlяr baшa dцшцlmяlиdиr;

2) Azяrbaycan dюvlяtиnиn яrazи bцtюvlцyцnцn tяmиn olunmasы dedиkdя, dюvlяtиn mцdafия gцcцnцn artыrыlmasы, sяrhяd mяsяlя-lяrиnиn bиlavasиtя dюvlяtиn юzц tяrяfиndяn hяll edиlmяsи, юlkя яrazиsиnиn baшqa dюvlяtlяrя verиlmяsиnиn yolverиlmяzlиyи, hяm-чиnиn dюvlяtиn яrazи bцtюvlцyцnцn tяmиn olunmasы sahяsиndя gюrцlяn dиgяr tяdbиrlяr baшa dцшцlmяlиdиr;

3) AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяrя rиayяt olunmasыnыn tяmиn edиlmяsи dedиkdя, Azяrbaycan dюvlяtиnиn ratиfиkasиya etdиyи beynяlxalq mцqavиlяlяrя яmяl olunmasы sahяsиndя hяyata keчиrиlяn tяdbиrlяr baшa dцшцlmяlиdиr.

Mяlum olduьu kиmи tяsdиq edиlяn beynяlxalq mцqavиlяnиn шяrtlяrиnя яmяl olunmazsa, beynяlxalq hцquq normalarыna

Page 104: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

105

яsasяn hяmиn dюvlяtя qarшы mцяyyяn (иqtиsadи vя s.) sanksиyalar tяtbиq oluna bиlяr. Bu baxыmdan ARK AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяrя rиayяt olunmasыnыn tяmиnatчыsы olmaq kиmи mцhцm vя mяsulиyyяtlи vяzиfяnиn иcrasыnы dюvlяtи юlkяnиn daxиlиndя vя xarиcи mцnasиbяtlяrdя tяmsиl edяn dюvlяt baшчыsыnыn цzяrиnя qoymuшdur.

Maddяnиn dюrdцncц hиssяsиnя яsasяn AR-иn Prezиdentи mяhkяmя hakиmиyyяtиnиn mцstяqиllиyиnиn tяmиnatчыsыdыr.

Bu mцddяada ишlяdиlяn “tяmиnat” sюzц genиш bиr anlayышы яhatя edиb юzцndя sosиal, maddи, tяшkиlatи vя hцquqи tяdbиrlяr sиstemиnи ehtиva edиr. Mяhkяmя hakиmиyyяtиnиn hяyata keчиrиlmяsи sahяsиndя mцhцm fиqur hesab edиlяn hakиmlяrиn sosиal vя maddи tяmиnat tяdbиrlяrи 10 иyun 1997-cи иl tarиxlи “Mяhkяmяlяr vя hakиmlяr haqqыnda” AR qanununun XЫX fяslи (106-109-cu maddяlяr) иlя mцяyyяn olunur. Tяшkиlatи tяdbиrlяr AR Prezиdentи yanыnda Mяhkяmя Hцquq Шurasы tяrяfиndяn AR-dя hakиm vяzиfяsиnя namиzяdlяrиn seчиlmяsи yolu иlя hяyata keчиrиlиr. Mяhkяmя fяalиyyяtиnиn hцquqи tяmи-natыna gяlиncя, bu, AR Mиllи Mяclиsи tяrяfиndяn qяbul edиlяn AR qanunlarы (AR CM, AR CPM, AR MM, AR MPM, AR ИXM, “Mяhkяmя Hцquq Шurasы haqqыnda” AR qanunu vя s.) иlя mцяyyяn olunur.

Цmumиlиkdя gюtцrdцkdя, AR Prezиdentиnиn mяhkяmя hakиmиyyяtиnиn mцstяqиllиyиnиn tяmиnatчыsы olmasы son nяtи-cяdя mяhkяmяlяrиn heч bиr tяzyиqя mяruz qalmadan sяrbяst шяkиldя fяalиyyяt gюstяrmяlяrи mяqsяdиlя шяraиtиn yaradыlmasы цчцn mяhz AR Prezиdentиnиn cavabdehlиk daшыmasы anlamыnы иfadя edиr.

Prezиdentиn mяhkяmя hakиmиyyяtиnиn mцstяqиllиyиnиn tяmиnatчыsы olmasы bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyasыnda da юz яksиnи tapmышdыr. Mяsяlяn, Fransa Konstиtusиyasыnыn 64-cц maddяsиndя (mцstяqиllиk) deyиlиr: “Respublиka Prezиdentи mяhkяmя hakиmиyyяtиnиn mцstяqиllиyиnиn tяmиnatчыsыdыr” (bиrиncи hиssя), “Alи hakиmlяr Шurasы Respublиka Prezиdentиnя kюmяk edиr...” (иkиncи hиssя).

Page 105: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

106

AR Prezиdentиnиn mяhkяmя hakиmиyyяtи иlя baьlы olan sяlahиyyяtlяrиnи aшaьыdakы kиmи qruplaшdыrmaq olar:

1) AR Konstиtusиya Mяhkяmяsи, Alи Mяhkяmяsи vя AR-иn apellyasиya mяhkяmяlяrиndяn baшqa, dиgяr mяhkяmяlяrиn hakиmlяrиnи vяzиfяyя tяyиn edиr (ARK-nыn 109-cu maddяsиnиn (AR Prezиdentиnиn sяlahиyyяtlяrи) 9-cu bяndи);

2) яfv (baьышlama) hцququnu hяyata keчиrиr (hяmиn maddяnиn 22-cи bяndи). Maddя 9. Sиlahlы Qцvvяlяr

Ы. Azяrbaycan Respublиkasы юz tяhlцkяsиzlиyиnи vя mцdafияsиnи tяmиn etmяk mяqsяdи иlя Sиlahlы Qцvvяlяr vя baшqa sиlahlы bиrlяшmяlяr yaradыr. ЫЫ. Azяrbaycan Respublиkasы baшqa dюvlяtlяrиn mцstя-qиllиyиnя qяsd vasиtяsи kиmи vя beynяlxalq mцnaqишяlяrиn hяllи цsulu kиmи mцharиbяnи rяdd edиr. ЫЫЫ. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Prezиdentи Azяrbay-can Respublиkasы Sиlahlы Qцvvяlяrиnиn Alи baш komanda-nыdыr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn AR юz tяhlцkяsиzlиyиnи

vя mцdafияsиnи tяmиn etmяk mяqsяdиlя Sиlahlы Qцvvяlяr (bundan sonra – SQ )vя baшqa sиlahlы bиrlяшmяlяr (baшqa sиlahlы bиrlяшmяlяrя AR DИN-nиn daxиlи qoшunlarы, AR Dюv-lяt Sяrhяd Xиdmяtиnиn sяrhяd qoшunlarы, AR Яdlиyyя Nazиr-lиyиnиn Mяhkяmя Qяrarlarыnыn Иcrasы Baш Иdarяsи, Xцsusи Dюvlяt Mцhafиzя Xиdmяtи daxиldиr) yaradыr (bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 29-cu maddяsиnя яsaslanыr).

Analojи maddяlяr bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 8-cи maddяsи-nиn (SQ) bиrиncи hиssяsиndя deyиlиr: “SQ quru qoшunlarы, dяnиz qцvvяtlяrи vя hava qцvvяsиndяn tяшkиl olunmuшdur kи, onun mяqsяdи Иspanиyanыn suverenlиyиnиn vя mцstяqиllиyиnиn tяmиn

Page 106: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

107

olunmasы, яrazи bцtюvlцyцnцn vя konstиtusиonal quruluшun mцdafияsиndяn иbarяtdиr”. Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 9-cu maddяsиndя (SQ) tяsbиt edиlmишdиr kи, “SQ юlkяnиn suverenlиyи, tяhlцkяsиzlиyи vя mцstяqиllиyиnи tяmиn edиr vя яrazи bцtюvlцyцnц qoruyur”. Polшa Konstиtusиyasыnыn 10-cu mad-dяsиnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn “SQ dюvlяtиn mцstяqиllиyиnи vя яrazи bцtюvlцyцnц qoruyur, sяrhяdlяrиn toxunulmazlыьыnы tяmиn edиr”. Чиn Konstиtusиyasыnыn 29-cu maddяsиnя gюrя “Чиn Xalq Respublиkasыnыn SQ-sи xalqa mяxsusdur. Юlkяnиn mц-dafияsиnиn mюhkяmlяndиrиlmяsи, tяcavцzцn dяf olunmasы, Vя-tяnиn mцdafияsи, xalqыn dиnc яmяyиnиn qorunmasы, dюvlяt quruculuьu ишиndя ишtиrak, var qцvvяsиlя xalqa xиdmяt etmяk onlarыn vяzиfяlяrиdиr. Dюvlяt SQ-nиn quruculuьunu иnqиlabи, mцasиr, nиzamи olmaq иstиqamяtиndя gцclяndиrиr, юlkяnиn mцdafия qцdrяtиnи mюhkяmlяndиrиr”. Yuqoslavиya Konstиtu-sиyasыnda “Yuqoslavиya Ordusu” adlы xцsusи bиr bюlmя - VЫЫЫ bюlmя (133-138-cи maddяlяr) var. Orada deyиlяnlяrdяn aydыn olur kи, Ordu, suverenlиyи, яrazиnи, mцstяqиllиyи vя konstи-tusиya quruluшunu qoruyur.

Gюrцndцyц kиmи dцnayanыn demяk olar kи, bцtцn юlkяlяrиndя SQ-nиn yaradыlmasыnыn mahиyyяtи hяmиn dюvlяt-lяrиn suverenlиyи, mцstяqиllиyи vя яrazи bцtюvlцyцnцn qorun-masы zяrurяtиndяn doьur.

Цmumиyyяtlя, dюvlяtиn mюvcudluьu bиrbaшa sиlahlы qцvvяlяrlя (qoшun vя ordu иlя) цzvц surяtdя baьlыdыr. O, hяr zaman dюvlяtиn daxиlи vя xarиcи problemlяrиnиn hяllиndя mцhцm rol oynamышdыr vя elя иndиnиn юzцndя dя dюvlяt mexanиzmиndя яhяmиyyяtlи yerlяrdяn bиrиnи tutur.

Tarиxяn ordu mцxtяlиf mяqsяdlяr цчцn (mяsяlяn, яrazиlяr ишьal etmяk, dюvlяtиn hяyata keчиrdиyи sиyasяtя qarшы чыxan xalqыn цsyanlarыnы yatыrmaq vя s.) иstиfadя olunmuшdur. Tяkcя Makedonиyalы Иsgяndяrиn hяrbи yцrцшlяrиnи, Avropada-kы kяndlи чыxышlarыnы, bиrиncи vя иkиncи dцnya mцharиbяlяrиnи xatыrlamaq kиfayяtdиr.

Page 107: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

108

Dюvlяtlяr иnkишaf etdиkcя sиvиlиzasиyalы юlkяlяrdя sиlahlы qцvvяlяrиn fяalиyyяtи tяdrиcяn юzцnцmцdafияnиn hяyata keчиrиlmяsиnя doьru иstиqamяtlяnmяyя baшladы. Baшqa sюzlя, sиlhalы qцvvяlяrиn vяzиfяsи getdиkcя ehtиmal olunan dцшmяn tяcavцzцndяn юlkяnиn mцdafия olunmasыna yюnяldи. Tяsadцfи deyиl kи, maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn AR baшqa dюvlяtlя-rиn mцstяqиllиyиnя qяsd vasиtяsи kиmи vя beynяlxalq mцnaqишя-lяrиn hяllи цsulu kиmи mцharиbяnи rяdd edиr. ARK-nыn bu mцddяasы AR-иn sиvиl vя sцlhsevяr bиr юlkя olduьunu, beynяl-xalq hцququn gцc tяtbиq etmяmяk vя ya gцclя hяdяlяmяmяk prиnsиpиnя sadиq qaldыьыnы, elяcя dя beynяlxalq mцnaqишяlяrиn dиnч vasиtяlяrlя hяllиnя maraq gюstяrdиyиnи ortaya qoyur. Qeyd edяk kи, analojи mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstи-tusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Yaponиya Konstиtusиyasыnыn 9-cu maddяsиndя deyиlиr: “yapon xalqы mиllяtиn suveren hцququ kиmи mцharиbяdяn, habelя, beynяlxalq mцbahиsяlяrиn hяllи vasиtяsи kиmи sиlahlы qцvvя иlя hяdяlяmяkdяn vя ya onun tяtbиqиndяn яbяdи olaraq иmtиna edиr. Dюvlяt mцharиbя etmяk hцququnu tanыmыr”. Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 11-cи maddяsи-nя яsasяn “Иtalиya dиgяr xalqlarыn azadlыьыna qяsd alяtи vя beynяlxalq mцnaqишяlяrиn hяllи цsulu kиmи mцharиbяnиn rяdd edиr...”. Almanиya Яsas Qanununun 26-cы maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиnя gюrя “Xalqlarыn dиnc bиrgя yaшayышыnы pozmaьa yюnяlяn vя bu mяqsяdlя gюrцlяn яmяllяr, xцsusяn dя tяcavцzkar mцharиbя aparыlmasыna hazыrlыq konstиtusиyaya zиddиr. Onlar cяzalandыrыlыr”) AR-dя SQ-nиn tarиxиnя qыsa nяzяr salsaq gюrяrиk kи, hяlя юlkяdя mиllи ordu quruculuьuna Xalq Cumhurиyyяtи dюv-rцndя baшlanmышdыr. 26 иyun 1918-cи иl tarиxlи fяrmanla Azяrbaycan Mиllи Ordusunun yaradыlmasыna baшlanыlmыш vя hяmиn иlиn avqust ayыnыn 1-dя AXC-nиn Hяrbи Nazиrlиyи tяsиs edиlmиш, иstedadlы general Sяmяd bяy Mehmandarov dekabr ayыnыn 25-dя hяrbи nazиr, general-leytenant Яlaьa Шыxlыnskи nazиr mцavиnи tяyиn olunmuшdu. Mиllи Ordunun yaradыlmasы-nыn иlkиn zяrurи sяbяblяrи hяmиn dюvrdя Rusиya иmperиyasыnыn

Page 108: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

109

mцsяlmanlara “yuxarыdan aшaьы” baxmasы, mцsяlman яhalи-sиnиn ordu sыralarыnda xиdmяtdяn mяqsяdlи шяkиldя kяnar edиlmяsиnиn son nяtиcяdя xalqыn hяrb sяnяtиnи yadыrьamasыna gяtиrиb чыxarmasы, habelя 1917-1918-cи иllяr яrzиndя ermяnи tяcavцzkarlыьыnыn tuьyan etmяsиnиn Azяrbaycan tцrklяrиnи fиzиkи cяhяtdяn mяhv olmaq tяhlцkяsи qarшыsыnda qoymasы иdи. AXC dюvrцndя respublиkanыn иllиk bцdcяsиnиn 24 faиzи ordu quruculuьuna иstиqamяtlяndиrиlmишdи kи, bu dюvrdя yaradыlan 40 mиnlиk Mиllи Ordunun 30 mиn nяfяrи pиyada, 10 mиn nяfяrи иsя suvarи qoшun hиssяlяrиndяn иbarяt иdи.

Qыsa mцddяt яrzиndя Mиllи Ordu Osmanlы dюvlяtиnиn Qafqaz Иslam Ordusu иlя bиrlиkdя Bakыnы vя яtraf qяzalarы ermяnи-bolшevиk ишьalыndan azad etdи, Muьanda vя Яsgяran-da mиllи hюkцmяtя qarшы baш qaldыrmыш qиyamlarы yatыrtdы, Qazaxda Azяrbaycan sяrhяdиnи pozmuш ermяnи nиzamи ordu hиssяlяrиnи mяьlubиyyяtя uьratdы.

Azяrbaycan Mиllи Ordusunun Hцseynxan Naxчыvanskи, Иbrahиm aьa Usubov, Hяmиd Qaytabaшы, Kazыm Qacar, Cavad bяy Шыxlыnskи, Hяbиbbяy Sяlиmov kиmи hяrb peшяsиnиn sиrlяrиnя dяrиndяn bяlяd olan generallarы olmuшdur. Tяяssцflяr olsun kи, AXC sцqut edяn kиmи bolшevиk hюkцmяtи Mиllи Ordumuzu lяьv etdи, onun rяhbяrlяrиnиn яksяrиyyяtиnи иsя Nargиn adasыnda gцllяlяtdи.

Sovetlяr Bиrlиyи zamanыnda da Rusиyanыn Azяrbaycana qarшы qяrяzlи hяrbи sиyasяtи dяyишmяdи. Dцzdцr, sovet hakи-mиyyяtи dюvrцndя Чar Rusиyasы dюvrцndяn fяrqlи olaraq Azяrbaycan gяnclяrи hяrbи xиdmяtя чaьrыlыrdы. Lakиn onlar dюyцш цчцn nяzяrdя tutulmuш hяrbи hиssяlяrdя deyиl, яsasяn tиkиntи batalyonlarыnda xиdmяt etmяyя cяlb edиlиrdи. Mяqsяd иsя gюz qabaьыnda иdи: Azяrbaycanlыlar arasыnda hяrb elmиnиn sиrlяrиnя dяrиndяn bяlяd olan, mцasиr sиlahlarla rяftar etmяyи bacaran hяrbичиlяrиn yetишdиrиlmяsиnя mane olmaq vя onlarы qul kиmи ишlяtmяk. Bu rиyakar sиyasяtиn ич цzцnц yaxшы dяrk edяn Azяrbaycan xalqыnыn Цmummиllи lиderи Heydяr Яlиyev Azяrbaycanda hakиmиyyяtя gяlяndяn sonra 20 иyun 1971-cи иl

Page 109: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

110

tarиxdя C. Naxчыvanskи adыna иxtиsaslaшdыrыlmыш hяrbи mяktяb yaratdы. Ulu Юndяr azяrbaycanlы gяnclяrиn Bakы Alи Bиrlяшmиш Komandanlыq vя Bakы Alи Hяrbи Dяnиzчиlиk mяktяblяrиnя gцzяшtlи шяrtlяrlя qяbul olunmasыna da naиl oldu.

Sovetlяr Bиrlиyи daьыldыqdan sonra mцstяqиllиyиnи bяrpa etmиш AR-dя mиllи ordu quruculuьuna baшlamaq aktual bиr mяsяlя kиmи gцndяmя gяtиrиldи. 30 avqust 1991-cи иl tarиxdя “Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt mцstяqиllиyиnиn bяrpasы haqqыnda” AR Alи Sovetиnиn qяbul etdиyи Bяyannamя AR-ыn beynяlxalq hцququn subyektи kиmи tanыnmasыnda hцquqи яsaslardan bиrи oldu vя mяhz hяmиn vaxt юlkяnиn яrazи bцtюvlцyцnцn tяmиn olunmasы mяqsяdиlя SQ-nиn yaradыlmasы zяrurяtи ortaya чыxdы. Юlkяdя 5 sentyabr 1991-cи иl tarиxdя Mц-dafия Nazиrlиyиnиn yaradыlmasы barяdя qяrar qяbul olundu.

Цmumиyyяtlя, dцnya dюvlяtlяrиndя SQ-yя bиlavasиtя rяhbяrlиk mцxtяlиf иdarяetmя orqanlarыndan иbarяt olan vя mцdafия nazиrиnиn rяhbяrlиk etdиyи mцdafия nazиrlиyи tяrяfиn-dяn hяyata keчиrиlиr. Яksяr dюvlяtlяrиn mцdafия nazиrlиklяrиnиn tяrkиbиnя baш qяrargah, sиlahlы qцvvя nюvlяrиnиn baш koman-danlarы иdarяsи, arxa cяbhя иdarяsи, baш vя mяrkяzи иdarяlяr daxиldиr. Lakиn bяzи dюvlяtlяrdя mцdafия nazиrlиyи bиr qяdяr fяrqlи quruluшa malиkdиr. Mяsяlяn, Иngиltяrяdя Mцdafия Nazиrlиyиnиn яsas orqanlarы mцdafия шurasы, qяrargah rяиslяrи komиtяsи, mцdafия qяrargahы vя sиlahlы qцvvя nюvlяrи departa-mentlяrиndяn иbarяtdиr. Mцdafия nazиrи иsя hakиmиyyяtdя olan partиyanыn nцmayяndяsи olmaqla mцlkи шяxsdиr. AR-dя иsя Mцdafия Nazиrlиyи AR Prezиdentиnиn tяsdиq etdиyи Яsasnamя-yя uyьun olaraq fяalиyyяt gюstяrяn, AR-иn SQ-yя vя yerlи hяrbи иdarяetmя orqanlarыna rяhbяrlиk edяn dюvlяt orqanыdыr.

AR Mцdafия Nazиrlиyи: - hяrbи-sиyasи vяzиyyяtи qиymяtlяndиrиr vя hяrbи tяhlцkяnиn

dяrяcяsиnи mцяyyяnlяшdиrиr; - SQ-nиn, sиlahlarыn vя hяrbи texnиkanыn quruculuьunun

vя иnkишafыnыn dюvlяt proqramlarыnыn layиhяlяrиnиn, SQ-nиn sяfяrbяrlиk, yerlяшdиrиlmя vя tяtbиq planlarыnы, bцdcяdяn

Page 110: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

111

mцdafия цчцn ayrыlan mяblяьlяr haqqыnda tяklиflяrи hazыrla-yыb AR-иn Prezиdentиnя tяqdиm edиr;

- qoшunlarыn dюyцш, яmяlиyyat-taktиkи vя mяnяvи-psиxolиjи hazыrlыьыna rяhbяrlиk edиr;

- AR SQ-nиn шяxsи heyяtиnиn hяrbи-vяtяnpяrvяrlиk ruhun-da tяrbиyяsиnи tяшkиl edиr;

- hяrb elmиnиn иnkишafыna rяhbяrlиk edиr, hяrbи-elmи tяdqиqatlarы tяшkиl edиr vя keчиrиr;

- hяrbи texnиkanыn vя dиgяr hяrbи яmlakыn yaradыlmasы, иstehsalы vя tяmиrи barяdя dюvlяt sиfarишиnи verиr, onlarыn hazыrlanmasыna, sыnaqdan keчиrиlmяsиnя, иstehsalыna vя key-fиyyяtиnя nяzarяtиn hяyata keчиrиlmяsиndя ишtиrak edиr;

- AR SQ-nиn qиsmlяrиnиn, nюvlяrиnиn, bиrlиklяrиnиn, bиrlяш-mяlяrиnиn vя hяrbи hиssяlяrиnиn шяxsи heyяtиnиn sayыnы mцяy-yяnlяшdиrиr, юz sяlahиyyяtи daxиlиndя hяrbи kadrlarы hazыrlayыr vя yerlяшdиrиr, hяrbи rцtbяlяr verиr;

- vяtяndaшlarыn hяrbи xиdmяtя hazыrlanmasы mяsяlяlяrиnя daиr qцvvяdя olan qanunverиcиlиyиn иcrasыnda ишtиrak edиr;

- hяrbи vяzиfяlиlяrиn hazыrlanmasыnы vя tяkmиllяшdиrиlmяsи-nи, vяtяndaшlarыn hяqиqи mцddяtlи hяrbи xиdmяtя чaьrыlmasыnы vя mцяyyяn olunmuш xиdmяt mцddяtlяrиnи чяkиb qurtarmыш hяrbи qulluqчularыn ehtиyata buraxыlmasыnыn, hяrbи qulluq-чularыn toplanышa чaьrыlmasыnы, hяmчиnиn sяfяrbяrlиyи vя sяfяrbяrlиkdяn tяrxиsetmяnи planlaшdыrыr vя tяшkиl edиr;

- baшqa dюvlяtlяrиn sиlahlы qцvvяlяrи иlя яmяkdaшlыq edиr; - AR-иn qanunverиcиlиyиndя nяzяrdя tutulmuш hallarda

mцdafия mяsяlяlяrиnя aиd normatиv aktlar qяbul edиr vя onlarыn иcrasыna nяzarяt edиr;

- qцvvяdя olan qanunverиcиlиyя mцvafиq surяtdя hяrbи xиdmяt keчиrиlmяsиnи tяшkиl edиr vя AR SQ hяrbи qulluqчu-larыnыn, mцlkи heyяtиnиn, hяrbи xиdmяtdяn buraxыlmыш шяxslя-rиn vя onlarыn aиlя цzvlяrиnиn sosиal vя hцquqи tяmиnatlarыnы tяmиn edиr;

Page 111: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

112

- hяrbи qurumlarыn vя tяшkиlatlarыn fяalиyyяtи zamanы яtraf mцhиtиn mцhafиzяsи haqqыnda AR qanunverиcиlиyиnиn иcrasыnы tяшkиl edиr.

Qeyd edяk kи, юlkяmиzdя 9 oktyabr 1991-cи иl tarиxdя “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Sиlahlы Qцvvяlяrи haqqыnda” qanun qяbul edиlmишdиr. Qanuna gюrя “AR-иn SQ-и AR-иn suverenlиyиnиn, яrazи bцtюvlцyцnцn, onun toxunulmazlыьыnыn vя mяnafeyиnиn sиlahlы mцdafияsиnя, dюvlяtя sиlahlы hцcumun qarшыsыnыn alыnmasыna, tяcavцz olarsa onun dяf edиlmяsиnя xиdmяt edиr” (1-cи maddя). Analojи mцddяa 26 noyabr 1993-cц иl tarиxlи “Mцdafия haqqыnda” AR qanununun 12-cи maddяsиndя dя nяzяrdя tutulur: “AR-иn SQ-sи hяrbи dюvlяt qurumu olub AR-иn suverenlиyиnиn, mцstяqиllиyиnиn, яrazи bцtюvlцyцnцn vя bюlцnmяzlиyиnиn sиlahlы mцdafияsи цчцn tяsиs olunur...”

AR-иn SQ-и qanunчuluq, nиzamи ordu, qarышыq kom-plektlяшdиrmя, kadr, mяrkяzlяшdиrиlmиш vя vahиd rяhbяrlиk, yцksяk hяrbи иntиzam, daиmи dюyцш vя sяfяrbяrlиk hazыrlыьы, hяrbи qulluqчularыn sosиal-hцquqи mцdafияsиnиn tяmиn olun-masы prиnsиplяrи яsasыnda qurulur vя fяalиyyяt gюstяrиr.

Dцnya tяcrцbяsиndя SQ strukturuna gюrя ordu vя hяrbи-dяnиz donanmasыndan иbarяtdиr. Ordu иsя юz nюvbяsиndя quru qoшunlarы, stratejи tяyиnatlы raket qoшunlarы, hava hцcumun-dan mцdafия qoшunlarыna, elяcя dя hяrbи-hava qцvvяlяrиnя bюlцnцr. Bяzи dюvlяtlяrdя (mяsяlяn, ABШ, Иngиltяrя, Alma-nиya, Fransa, Yaponиya vя s.) SQ цч nюvя - a) ordu (quru qoшunlarы); b) hяrbи-hava; c) hяrbи-dяnиz qцvvяlяrиnя bюlц-nцr. ABШ SQ-nиn tяrkиbиndя, hяmчиnиn dяnиz pиyadalarы korpusu vardыr, elяcя dя bu юlkяdя stratejи tяyиnatlы raket vя HHM qoшunlarы hяrbи-hava qцvvяlяrиnиn tяrkиbиnя daxиldиr.

Dцnya tяcrцbяsиndя SQ-nиn nюvlяrи habelя, tяшkиlatи baxыmdan bюlmяlяrdя, hиssяlяrdя, bиrlяшmяlяrdя vя bиrlиklяrdя cяmlяшяn qoшun nюvlяrиndяn иbarяtdиr.

Quru qoшunlarыnda daha genиш yayыlmыш qoшun nюvц motoatыcы, tank artиllerиyasы vя dиgяr xarakterlи qoшunlardыr.

Page 112: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

113

Hяrbи-hava qцvvяlяrиndя иsя, bиr qayda olaraq, avиasиyanыn qыrыcы, bombardmanчы, kяшvиyyat vя hяrbи-nяqlиyyat nюvlяrи fяrqlяndиrиlиr. Hяrbи-dяnиz donanmasыna gяlиncя, o, gяmиlяr-dяn, sualtы qayыqlardan, dяnиz avиasиyasыndan vя dяnиz pиyadasыndan иbarяtdиr.

Dцnya tяcrцbяsиndя qoшun nюvlяrиndяn baшqa, SQ-nиn xцsusи qoшunlar (mцhяndиs, rabиtя, avtomobиl vя s.) nюvц dя mюvcuddur.

“Azяrbaycan Respublиkasыnыn Sиlahlы Qцvvяlяrи haqqыn-da” qanuna яsasяn “AR SQ quru qoшunlarыndan, hava hцcumundan mцdafия vя hяrbи-hava, hяrbи-dяnиz qцvvяlяrиn-dяn иbarяtdиr. Tяшkиlatи cяhяtdяn AR SQ bиrlиklяrdяn, bиrlяш-mяlяrdяn, hяrbи hиssяlяrdяn, hяrbи tяшkиlatlardan vя hяrbи tяhsиl mцяssиsяlяrиndяn иbarяtdиr” (4-cц maddя), “AR SQ-nиn цmumи strukturu vя sayы mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы tяrяfиndяn tяsdиq olunur. AR SQ-nиn tяmиnatы dюvlяt bцd-cяsиndяn ayыrmalar hesabыna hяyata keчиrиlиr” (5-cи maddя).

Dцnya tяcrцbяsиndя vяtяndaшlarыn SQ-dя xиdmяtя cяlb edиlmяsи kюnцllцlцk vя ya цmumи hяrbи mцkяllяfиyyяt яsasыnda, yaxud da qarышыq prиnsиp цzrя (bu zaman kюnцllцlцyцn vя hяrbи xиdmяtиn mяcburиlиyиnиn elementlяrиn-dяn иstиfadя olunur) hяyata keчиrиlиr. Hяrbи mцkяllяfиyyяtиn bиr nюvц dя alternatиv xиdmяt hesab edиlиr kи, bu, hяrbи xиdmяtя чaьrыlan vяtяndaшlarыn saьlamlыq vяzиyyяtиndяn, mиllи, dиnи vя s. яqиdяsиndяn asыlы olaraq tяtbиq olunur. ARK-nыn 76-cы maddяsиnиn (vяtяnи mцdafия) иkиncи hиssяsиndя bu mяsяlя иlя baьlы mцddяa юz яksиnи belя tapmышdыr: “Vяtяndaш-larыn яqиdяsи hяqиqи hяrbи xиdmяt keчmяyя zиddиrsя, qanunla mцяyyяn edиlmиш hallarda hяqиqи hяrbи xиdmяtиn alternatиv xиdmяtlя яvяz olunmasыna yol verиlиr”.

AR SQ-nиn kompleklяшdиrиlmяsи vя hяrbи xиdmяt keчmя иsя 10 иyun 1992-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnda hяrbи xиdmяtя чaьыrышыn яsaslarы haqqыnda” vя 3 noyabr 1992-cи иl tarиxlи “Hяrbи xиdmяt haqqыnda” AR-иn qanunlarыna vя dиgяr qanunverиcиlиk aktlarыna mцvafиq surяtdя hяyata keчиrи-

Page 113: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

114

lиr. Mцlkи шяxslяrя gяlиncя, onlar AR SQ-yя AR Nazиrlяr Ka-bиnetи tяrяfиndяn mцяyyяn edиlяn шtat sayы hцdudlarыnda AR Mцdafия Nazиrlиyиnиn tяsdиq etdиyи sиyahы цzrя vяzиfяyя gюtцrцlцrlяr.

Azяrbaycan Respublиkasыnыn Sиlahlы Qцvvяlяrи haqqыnda” qanuna gюrя “AR SQ-nиn bиrlиklяrи, bиrlяшmяlяrи vя hяrbи hиssяlяrи hяrbи doktrиnanыn tяlяblяrиnя uyьun olaraq yerlяшdиrиlиr” (8-cи maddя) vя “AR SQ-nиn hяrbи qulluqчula-rыnыn hяrbи-vяtяnpяrvяrlиk tяrbиyяsи цmumbяшяrи dяyяrlяr vя Azяrbaycan xalqыnыn mиllи tarиxи яnяnяlяrи ruhunda hяyata keчиrиlиr...” (9-cu maddя).

Dцnya dюvlяtlяrиnиn demяk olar kи, яksяrиyyяtиndя SQ partиyasыzlaшdыrыlaraq sиyasяtdяn uzaqlaшdыrыlmыш vя onlarыn baшlыca funksиyasы hяr hansы bиr sиyasы partиyanыn vя ya cяrяyanыn mяnafeyиndяn asыlы olmadan dюvlяtиn suverenlиyи, tяhlцkяsиzlиyи vя яrazи bцtюvlцyцnцn mцdafия edиlmяsиnя иstиqamяtlяndиrиlmишdиr. Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “Demokratиk юlkяlяrdя sиlahlы qцvvяlяrиn, dиgяr sиlahlы иdarяlяrиn (polиsиn vя s.) sиyasяtsиzlяшdиrиlmяsи prиnsиpи tanыnыr. Uzun mцddяt konstиtusиyalarda sиlahlы qцvvяlяr haqqыnda prak-tиk olaraq heч nя deyиlmиrdи. Lakиn mцasиr konstиtusиyalarda sиlahlы qцvvяlяrиn vяzиfяlяrиnиn mцяyyяn olunmasы vя onlarыn tяшkиl olunmasыnыn bяzи prиnsиplяrиnиn tяsbиt olunmasы meylи aшkar шяkиldя nяzяrя чarpmaqdadыr. Gюrцnцr, buna sиlahlы qцv-vяlяrиn чox zaman hяtta hяrbи чevrиlишlяr etmяk sяvиyyяsиndя, sиyasяtя qarышmasы sяbяb olur”40. Tяsadцfи deyиl kи, 26 noyabr 1993-cц иl tarиxdя AR-dя qяbul olunan “Mцdafия haqqыnda” qanunun 1-cи maddяsиndя (AR-ыn mцdafияsиnиn яsaslarы) deyиlиr: “AR-иn mцdafияsи dюvlяtиn mцstяqиllиyиnиn, яrazи bцtюvlцyцnцn, suverenlиyиnиn vя яhalиnиn tяcavцzdяn qorunmasыnыn tяmиn olunmasы mяqsяdиlя dюvlяt tяrяfиndяn

40 Mцяllиflяr Kollektиvи. Xarиcи юlkяlяrиn Konstиtusиya (Dюvlяt) hцququ. Цmumи hиssя. Ы cиld. Dяrslиk. B.: ABU 2001. sяh. 277.

Page 114: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

115

hяyata keчиrиlяn sиyasи, иqtиsadи, hцquqи, hяrbи vя sosиal tяdbиrlяr sиstemиdиr.

AR-иn mцdafияsиnиn mяqsяdи hяr hansы bиr vaxtda vя шяraиtdя AR-я qarшы hяrbи basqыnыn qarшыsыnы almaьыn vя mцmkцn tяcavцzц sиlahla dяf etmяyиn tяmиn olunmasы цчцn bцtцn zяrurи шяrtlяrиn yaradыlmasыdыr.

AR-иn mцdafияsи SQ-nиn, иqtиsadиyyatыn, яhalиnиn, яrazиnиn mцdafияyя daиm hazыr olmasыna яsaslanыr vя dюvlяtиn hяrbи doktrиnasыna uyьun olaraq tяшkиl edиlиr.

AR-иn hяrbи doktrиnasы SQ-nиn quruculuьunda mцdafия yetяrlиyи prиnsиpи иlя mцяyyяnlяшdиrиlиr vя AR-иn heч bиr dюvlяtя qarшы яrazи иddиasыnыn olmamasыna vя яgяr tяcavцz obyektи olmasa beynяlxalq hцquqa яsaslanan юhdяlиklяrdяn baшqa heч vaxt heч bиr dюvlяtя qarшы bиrиncи hяrbи яmяlиyyat-lara baшlamayacaьыna яsaslanыr” (haqыnda bяhs etdиyиmиz maddя 6 avqust 2004-cц иl tarиxlи “Mиllи tяhlцkяsиzlиk haqqыnda” AR qanununun mцvafиq maddяlяrи иlя яlaqяlиdиr. Belя kи, hяmиn qanunun 7-cи maddяsиnиn (AR-иn mиllи tяh-lцkяsиzlиyиnя tяhdиdlяr) sяkkиzиncи hиssяsиndя hяrbи sahяdя 10 bяnddяn иbarяt tяhdиdlяr sadalanmыш, mяlum qanunun 19-cu maddяsи иsя bцtюvlцkdя AR-иn hяrbи sahяdя mиllи tяhlцkяsиz-lиyиnиn tяmиn olunmasы иlя baьlы яsas tяdbиrlяrя hяsr olun-muшdur).

AR-иn mцdafияsиnиn tяшkиlи aшaьыdakыlardan иbarяtdиr (qanunun 2-cи maddяsи):

- dюvlяtиn hяrbи sиyasяtиnиn vя doktrиnasыnыn formalaшdыrыl-masы;

- tяcavцzцn qarшыsыnыn alыnmasы цчцn beynяlxalq alяmdя mцvafиq tяdbиrlяrиn gюrцlmяsи;

- hяrb elmиnиn иnkишafы (qeyd edяk kи, Azяrbaycan xalqыnыn Цmummиllи lиderи Heydяr Яlиyev hяrbи tяhsиl sиstemиnиn daha da иnkишaf etdиrиlmяsи mяqsяdиlя 20 yanvar 1999-cu иl tarиxdя Hяrbи Akademиyanыn yaradыlmasы haqqыn-da fяrman иmzalamышdыr. AR Prezиdentиnиn 20 avqust 2001-cи иl tarиxlи fяrmanы иlя иsя SQ цчцn kadr hazыrlыьыnыn tяkmиl-

Page 115: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

116

lяшdиrиlmяsи mяqsяdиlя Mцdafия Nazиrlиyи sиstemиndя fяalиyyяt gюstяrяn mяktяblяr Azяrbaycan Alи Hяrbи Mяktяbи, Azяr-baycan Hяrbи Dяnиzчиlиk mяktяbи vя Azяrbaycan Alи Hяrbи Tяyyarячиlиk Mяktяbи adlandыrыlmышdыr. AR SQ sahяsиndя hяrbи quruculuq ишlяrи bu gцn dя davam etdиrиlиr vя hazыrda Mиllи Ordumuz иnkишaf vя tяkmиllяшmя dюvrцnц yaшayыr);

- mцdafия vя hяrbи quruculuq mяsяlяlяrиnиn hцquqи tяnzиmlяnmяsи (AR SQ-nиn tяшkиlи vя onun юlkя яrazиsиnиn bцtюvlцyцnцn, dюvlяtиn suverenlиyи vя mцstяqиllиyиnиn mцha-fиzяsи иlя baьlы normal fяalиyyяt gюstяrmяsи цчцn AR-dя kиfa-yяt qяdяr hяrbи-hцquqи qanunverиcиlиk bazasы vardыr. Buraya yuxarыda bяhs olunan AR qanunlarыndan baшqa, 25 dekabr 1991-cи иl tarиxlи “Hяrbи qulluqчularыn statusu haqqыnda”, 18 avqust 2005-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnda sяfяr-bяrlиk hazыrlыьы vя sяfяrbяrlиk haqqыnda” AR qanunlarыnы, AR Mцdafия Nazиrlиyиnиn bиlavasиtя tяшяbbцsц vя rяhbяrlиyи al-tыnda hazыrlanan bиr sыra nиzamnamяlяrи (mяsяlяn, AR SQ-nиn Daxиlи Xиdmяt Nиzamnamяsи, elяcя dя Иntиzam Nиzam-namяsи vя s.) mиsal gюstяrmяk olar. Bцtцn bu hцquqи sя-nяdlяrdя AR-dя mцdafия vя hяrbи quruculuq mяsяlяlяrи hцquqи baxыmdan яtraflы шяkиldя tяnzиmlяnиr) ;

- SQ-nиn strukturunun hazыrlanmasы, formalaшdыrыlmasы vя tяkmиllяшdиrиlmяsи, zяrurи sayыnыn tяmиn olunmasы, onlarыn yцksяk dюyцш qabиlиyyяtиnиn, dюyцш vя sяfяrbяrlиk hazыrlыьыnыn saxlanmasы;

- dюvlяtиn hяrbи-texnиkи sиyasяtиnиn hazыrlanmasы vя hяyata keчиrиlmяsи, SQ-nиn sиlah, hяrbи texnиka, яrzaq, geyиm vя dиgяr materиal ehtиyatlarы иlя tяmиn olunmasы;

- dюvlяt orqanlarыnыn, иqtиsadиyyatыn, яhalиnиn vя юlkя яrazиsиnиn mцharиbя dюvrцndя fяalиyyяt gюstяrmяsи цчцn sяfяrbяrlиk hazыrlыьы;

- dюvlяt sяrhяdиnиn mцhafиzяsи; - юlkяnиn яhalиsиnиn vя яrazиsиnиn mцdafияyя, habelя hяr-

bи яmяlиyyatlarla baьlы mцlkи mцdafияyя hazыrlыьы;

Page 116: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

117

- dюvlяt sиrrиnиn vя hяrbи sиrrиn qorunmasыnыn tяmиn edиlmяsи.

“Mцdafия haqqыnda” AR qanununun ЫЫ fяslи dюvlяt orqanlarыnыn mцdafия sahяsиndяkи sяlahиyyяtlяrиnя hяsr olunmuшdur. Bu fяsиl daxиlиndя qeyd olunan sahяdя AR Mиllи Mяclиsиnиn, Prezиdentиnиn, Nazиrlяr Kabиnetиnиn, Mцdafия Nazиrlиyиnиn, dиgяr nazиrlиklяr vя mяrkяzи иcra orqanlarыnыn, Naxчыvan MR Alи Mяclиsи, Nazиrlяr Kabиnetи vя yerlи dюvlяt orqanlarыnыn, elяcя dя dиgяr orqanlarыn, habelя vяtяndaшlarыn sяlahиyyяtlяrи vя vяzиfяlяrи mцяyyяn olunmuшdur.

Bundan baшqa, mяlum qanunun ЫV fяslиndя mцharиbя vяzиyyяtи vя mцharиbя dюvrц, hяrbи vяzиyyяt, sяfяrbяrlиk, mцl-kи mцdafия vя яrazи mцdafияsи mяsяlяlяrиndяn bяhs olunur.

AR-иn mцdafия qabиlиyyяtи vя hяrbи qцdrяtи AR CM vя ИXM-иn normalarы иlя dя qorunur. Belя kи, AR CM-иn XЫЫ bюlmяsи (Hяrbи xиdmяt яleyhиnя olan cиnayяtlяr – 327-353-cц maddяlяr) vя AR ИXM-иn 24-cц fяslи (Hяrbи uчot qaydalarы яleyhиnя olan иnzиbatи xяtalar – 349-356-cы maddяlяr) hяrblя baьlы hцquq pozuntularыna (mцvafиq olaraq cиnayяt яmяlи vя ya иnzиbatи xяta) vя onlarы tюrяtmиш шяxslяrя tяyиn olunacaq cяzalara hяsr olunmuшdur.

Maddяnиn цчцncц hиssяsиnя яsasяn AR Prezиdentи AR SQ-nиn Alи baш komandanыdыr. Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Belчиka-nыn 1831-cи иl Konstиtusиyasыnыn 68-cи maddяsиndя deyиlиr: “Kral quru vя dяnиz qцvvяlяrиnя komandanlыq edиr ... ”. Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 87-cи maddяsиnиn doqquzuncu hиssяsиnя яsasяn Respublиkanыn Prezиdentи “SQ-yя koman-danlыьы hяyata keчиrиr, qanunauyьun шяkиldя yaradыlan Alи Mцdafия Шurasыnda sяdrlиk edиr ...”.

Bяzи parlamentlи respublиkalarda hяmиn funksиyanы dюvlяt baшчыsы hяyata keчиrmиr. Mяsяlяn, Almanиyada Яsas Qanunun 65-a maddяsиndяn aydыn olur kи, SQ-yя koman-danlыьы federal mцdafия nazиrи hяyata keчиrиr, mцdafия zamanы (yяnи, federal яrazиyя sиlahlы hцcum vя ya

Page 117: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

118

bиlavasиtя belя hцcum tяhlцkяsи anы) bu funksиya Federal Kanslerя (hюkцmяt baшчыsыna) keчиr.

“Azяrbaycan Respublиkasыnыn Sиlahlы Qцvvяlяrи haqqыn-da” qanunun 6-cы maddяsиnя gюrя “AR SQ-yя rяhbяrlиyи AR SQ-nиn Alи baш komandanы kиmи AR-иn Prezиdentи mцvafиq dюvlяt orqanlarыnыn qanunverиcиlиklя mцяyyяnlяшdиrиlmиш sяlahиyyяtlяrи hцdudlarыnda hяyata keчиrиr”.

“Mцdafия haqqыnda” AR qanununun 5-cи maddяsиnя gюrя AR Prezиdentиnиn AR SQ-nиn Alи baш komandanы kиmи aшaьыdakы sяlahиyyяtlяrи vardыr:

- AR Mиllи Mяclиsиnиn tяsdиqиnя hяrbи doktrиnanыn layиhяsиnи, sиlahlarыn vя hяrbи texnиkanыn dюvlяt иnkишaf proq-ramыnы tяqdиm edиr;

- AR Mиllи Mяclиsиnиn razыlыьы иlя mцharиbя elan edиr vя sцlh baьlayыr;

- AR SQ-nиn alи komanda heyяtиnи vяzиfяyя tяyиn vя vяzиfяdяn azad edиr;

- alи hяrbи rцtbяlяr verиr; - hяrbи quruculuьun konsepsиyasыnы, SQ-nиn цmumи

strukturunu vя sayыnы tяsdиq edиr; - AR SQ-nиn hяrbи mяktяblяrиnи, alи mяktяblяrиn hяrbи

kafedralarыnы vя elmи tяdqиqat tяшkиlatlarыnы yaradыr vя lяьv edиr;

- AR-иn Konstиtusиyasы vя qanunlarы hцdudlarыnda mц-vafиq orqanlarыn mцdafия sahяsиndя sяlahиyyяtlяrиnи, tяшkиlиnи vя fяalиyyяt qaydasыnы mцяyyяnlяшdиrиr vя onlarыn fяalиyyяtиnя rяhbяrlиk edиr;

- bиrgя mцdafия vя hяrbи яmяkdaшlыq, kollektиv tяhlцkя-sиzlиk vя tяrksиlah mяsяlяlяrи barяsиndя danышыqlar aparыr vя AR-nиn beynяlxalq mцqavиlяlяrиnи иmzalayыr;

- AR SQ-nиn иnkишaf, sяfяrbяrlиk, yerlяшdиrиlmя vя tяtbиq planlarыnы, иqtиsadиyyatыn vя иdarяetmяnиn sяfяrbяrlиk plan-larыnы, AR-иn mцlkи mцdafия planыnы vя яrazи mцdafияsи haq-qыnda Яsasnamяnи tяsdиq edиr;

Page 118: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

119

- ARK-ya mцvafиq olaraq AR-иn bцtцn яrazиsиndя vя ya ayrы-ayrы yerlяrиndя hяrbи vяzиyyяt elan edиr vя bu barяdя qяbul etdиyи fяrmanы 24 saat mцddяtиndя AR Mиllи Mяclиsиnиn tяsdиqиnя verиr; цmumи vя qиsmяn sяfяrbяrlиk elan edиr, habelя sяfяrbяrlиk цzrя чaьыrыlanlarы tяrxиs edиr;

- hяrbи vяzиyyяt haqqыnda Qanuna mцvafиq olaraq hяrbи dюvrцn dюvlяt иdarячиlиk orqanlarыnы yaradыr vя lяьv edиr;

- hяrbи яmlяиyyatlar aparыlmasы barяdя AR SQ-yя яmr verиr;

- AR SQ-nиn onun tяyиnatы иlя baьlы olmayan vяzиfяlяrиn иcrasыna cяlb edиlmяsи barяdя AR-иn Mиllи Mяclиsиnя tяqdиmat verиr;

- AR vяtяndaшlarыnыn mцddяtlи hяrbи xиdmяtя чaьrыlmasы vя mцddяtlи xиdmяt hяrbи qulluq-чularыnыn ehtиyata buraxыl-masы barяdя fяrmanlar verиr;

- hяrbи qulluqчularыn hяrbи geyиm formasыnыn geyиlmяsи vя fяrqlяnmя nишanlarыnыn sancыl- masы qaydasыnы tяsdиq edиr.

AR-иn Prezиdentи mцdafия sahяsиndя dюvlяt sиyasяtиnиn formalaшdыrыlmasы цчцn mяшvяrяtчи orqan yarada bиlяr. Belя orqanыn sяlahиyyяtи AR-иn Prezиdentи tяrяfиndяn mцяyyяnlяш-dиrиlиr.

Alи baш komandan kиmи Prezиdent AR-иn Mцdafия Nazиrlиyиnя иstяnиlяn яmr vя gюstяrишlяr verя bиlяr. AR-иn Mцdafия nazиrи bиrbaшa Prezиdentиn rяhbяrlиyи altыnda fяalиy-yяt gюstяrиr vя ona hesabat verиr. Tяcavцz tяhlцkяsи vя ya mцharиbя olarsa, Prezиdent hяr an SQ цzяrиndя komandanlыьы юz цzяrиnя gюtцrя bиlяr. Maddя 10. Beynяlxalq mцnasиbяtlяrиn prиnsиplяrи

Page 119: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

120

Azяrbaycan Respublиkasы baшqa dюvlяtlяrlя mцnasи-bяtlяrиnи hamыlыqla qяbul edиlmиш beynяlxalq hцquq normalarыnda nяzяrdя tutulan prиnsиplяr яsasыnda qurur.

Maddяyя яsasяn AR baшqa dюvlяtlяrlя mцnasиbяtlяrиnи

hamыlыqla qяbul edиlmиш beynяlxalq hцquq normalarыnda nяzяrdя tutulmuш prиnsиplяr яsasыnda qurur. Bu yыьcam konstиtusиon norma dяrиn mяna yцkц daшыyыb чoxшaxяlи mяsяlяlяrи яhatя edиr (mяsяlяn, dюvlяtиn xarиcи sиyasяtиnиn иstиqamяtиnи, dиplomatиk mцnasиbяtlяrиn mahиyyяtиnи vя s.). Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da nяzяrdя tutulmuшdur. Mяsяlяn, Macarыstan Konstиtusиyasыnыn 6-cы maddяsиnиn (sцlh) иkиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Macarыstan Respublиkasы dцnyanыn bцtцn xalqlarы vя dюvlяtlяrи иlя яmяkdaшlыq etmяyя чalышыr” vя ya 7-cи maddяnиn (beynяlxalq hцquq) bиrиncи hиssяsиnя яsasяn “Macarыstan Respublиkasыnыn qanunverиcиlиk sиstemи beynяlxalq hцququn цmumяn tanыnmыш prиnsиplяrиnи qяbul edиr...”. Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 10-cu maddяsиnиn (beynяlxalq hцquq) bиrиncи hиssяsиnя gюrя “Иtalиyanыn qanunverиcиlиk sиstemи beynяlxalq hцququn цmumяn tanыnmыш prиnsиplяrиnя sюykяnиr”. Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 24-cц maddяsиndя (xarиcи sиyasяt) tяsbиt edиlmишdиr kи, “Bolqarыstan Respublиkasы юz xarиcи sиyasяtиnи beynяlxalq hцququn norma vя prиnsиplяrиnя uyьun olaraq qurur” (bиrиncи hиssя), “Bolqarыstan Respublиkasыnыn xarиcи sиyasяtи яn alи mяqsяd olan юlkяnиn mцstяqиllиyиnи vя mиllи tяhlцkяsиzlиyиnи, Bolqar vяtяndaшlarыnыn rиfah halыnыn vя яsas hцquq vя azadlыqlarыnыn qorunmasыna ... yюnяlиb”. Brazиlиya Konstиtusиyasыnda иsя dюvlяtиn xarиcи sиyasи mцnasиbяtlяrиnиn xarakterиnи mцяyyяn edяn beynяlxalq hцququn hamыlыqla qяbul edиlmиш prиnsиplяrи (mцstяqиllиk, bяrabяrlиk, daxиlи ишlяrя qarышmama, terrorчuluьun vя иrqчиlиyиn yolverиlmяzlиyи, sиyasи sыьыnacaьыn verиlmяsи vя s.) sadalanmышdыr. Oxшar mцddяlar Avstrиya Konstиtusиyasыnыn 9-cu (beyяnяlxalq hцquq), Alma-nиya Konstиtusиyasыnыn 32-cи (beynяlxalq яlaqяlяr), Yunanыs-

Page 120: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

121

tan Konstиtusиyasыnыn 28-cи maddяsиndя (beynяlxalq hцquq), elяcя dя bиr sыra dиgяr dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da юz яksиnи tapmышdыr.

Hцquq яdяbиyyatыnda haqlы olaraq deyиlиr kи, “dцnyada olan dюvlяtlяrи bиr cяmиyyяt kиmи, яgяr belя demяk mцmkцnsя, dцnya dюvlяtlяrиnиn aиlяsи kиmи tяsяvvцr etsяk, onda belя bиr mяntиqи nяtиcяyя gяlя bиlяrиk kи, bu cяmиyyяtиn юzцndя dя hцquqa obyektиv ehtиyac vardыr. Bu hцquq beynяlxalq hцquq adlanыr”, “... beynяlxalq hцquq dиplomatиya vя xarиcи sиyasяtlя цzvи surяtdя baьlыdыr. Xarиcи sиyasяtиn hяyata keчиrиlmяsи vя dиplomatиk tяcrцbя beynяlxalq hцquqa uyьun olmalыdыr. Dиgяr tяrяfdяn, dиplomatиya beynяlxalq hцquq normalarыnыn yaradыl-masыnыn яn mцhцm vasиtяsи kиmи чыxыш edиr”41.

Beynяlxalq hцquq – beynяlxalq hцququn subyektlяrи arasыnda yaranan beynяlxalq mцnasиbяtlяrи tяnzиmlяyяn, bu mцnasиbяtlяrиn ишtиrakчыsы olanlarыn razыlaшdыrыlmыш иradяsиnи иfadя edяn, beynяlxalq hцquq subyektlяrиnиn fяrdи vя ya kollektиv mяcburиyyяt tяdbиrlяrи иlя mцhafиzя edиlяn beynяl-xalq hцquq normalarыnыn mяcmяyudur. Buradan aydыn olur kи, beynяlxalq mцnasиbяtlяr beynяlxalq hцquq sahяsиnиn tяnzиmetmя predmetи olub beynяlxalq hцququn subyektlяrи (dюvlяtlяr, dюvlяtяbяnzяr qurumlar, beynяlxalq tяшkиlatlar vя s.) arasыnda yaranan qarшыlыqlы hцquq vя vяzиfяlяrиn hцquqи яlaqяsиndя tяzahцr edиr. Hяmиn mцnasиbяtlяr иsя beynяlxalq hцququn subyektlяrи tяrяfиndяn иcra edиlmяlи olan vя ayrы-ayrы beynяlxalq hцquqи sяnяdlяrdя (mяsяlяn, BMT-nиn Nиzam-namяsи, mцxtяlиf xarakterlи beynяlxalq mцqavиlяlяr, beynяl-xalq tяшkиlatlarыn qяtnamяlяrи vя s.) юz яksиnи tapan цmum-mяcburи davranыш qaydalarы – beynяlxalq hцquq normalar иlя tяnzиmlяnиr. Mяhz bu normalar vasиtяsиlя dяnиzdяn, hava mяkanыndan vя kosmиk fяzadan иstиfadя olunmasы, bey-nяlxalq telekommunиkasиyalar, poчt xиdmяtlяrи, sяrnишиnlяrиn (elяcя dя mallarыn) hava nяqlиyyatы иlя daшыnmasы, valyuta

41 Hцseynov L. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 5.

Page 121: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

122

kючцrцlmяsи kиmи mяsяlяlяr tяnzиmlяnиr; beynяlxalq tиcarяt hяyata keчиrиlиr; яtraf mцhиtиn mцhafиzяsи, иnsan hцquqlarыnыn mцdafияsи, cиnayяtkarlarыn tяhvиl verиlmяsи (ekstradиsиya) vя s. kиmи demяk olar kи, bцtцn dюvlяtlяr цчцn цmumи problemlяr sayыlan mяsяlяlяr nиzama salыnыr.

Beynяlxalq hцquqda яn yцksяk hцquqи qцvvяyя malиk olan jus cogens normalarы dиgяr beynяlxalq hцquq normalarы иlя mцqayиsяdя daha цstцn normalar hesab edиlиr kи, bu normalarыn da яksяrиyyяtи beynяlxalq hцququn яsas prиnsиp-lяrиdиr.

Jus cogens normasыna Beynяlxalq mцqavиlя hцququ haqqыnda Vyana Konvensиyasыnыn 53-cц maddяsиndя anlayыш verиlmишdиr. Hяmиn maddяdяn aydыn olur kи, jus cogens – цmumи beynяlxalq hцququn normasыdыr; bцtюvlцkdя dюvlяt-lяrиn beynяlxalq bиrlиyи tяrяfиndяn qяbul edиlиr vя tanыnыr; bu cцr normadan gerи чяkиlmяk yolverиlmяzdиr; bu norma yalnыz beynяlxalq hцququn eynиlя bu xarakterdя olan yenи bиr normasы иlя dяyишdиrиlя bиlяr.

Jus cogens normalarыna aшaьыdakыlarы mиsal gюstяrmяk olar: tяcavцzцn qadaьan olunmasы, baшqa dюvlяtиn sяrhяd-lяrиnи pozmamaq, dиnc яhalиnи zorla bиr яrazиdяn baшqa bиr яrazиyя kючцrmяmяk, baшqa dюvlяtlяrиn daxиlи ишlяrиnя qarыш-mamaq vя s. Dюvlяtlяr hяtta qarшыlыqlы razыlыq яsasыnda jus cogens normasыnыn zиddиnя hяrяkяt edя bиlmяzlяr. Belя kи, иstяnиlяn belя bиr mцqavиlя tam etиbarsыz sayыlыr vя onun heч bиr hцquqи qцvvяsи yoxdur. Eynиlя, yenи bиr jus cogens nor-masы yarandыqdan sonra bu normaya zиdd olan bцtцn bey-nяlxalq mцqavиlяlяr hцquqи cяhяtdяn etиbarsыz olur vя onlar xиtam olunmuш sayыlыr.

Beynяlxalq hцququn prиnsиplяrи – beynяlxalq tяcrцbя nяtи-cяsиndя meydana чыxan, beynяlxalq hцququn subyektlяrи tяrя-fиndяn rяhbяr tutulan davranыш qaydalarы olub beynяlxalq hцqu-qun “nцvя”sиnи tяшkиl edиr.

Bu prиnsиplяrиn spesиfиk xцsusиyyяtlяrи aшaьыdakыlardыr: 1. Бeynяlxalq hцququn яn mцhцm normalar olmasы;

Page 122: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

123

2. Юz mahиyyяtиnя gюrя beynяlxalq hцququn яn цmumи (unиversal) normalarы olmasы;

3. Дцnyanыn bцtцn dюvlяtlяrи цчцn hцquqи cяhяtdяn mяcburи xarakter daшыyan hamыlыqla tanыnmыш normalarы olmasы;

4. Яn yцksяk hцquqи qцvvяyя malиk olan иmperatиv jus cogens normalarы olmasы42.

Beynяlxalq hцququn яsas prиnsиplяrи bиr-bиrи иlя цzvи surяtdя baьlы olub bиrи dиgяrиnи tamamlayыr. Tяsadцfи deyиl kи, BMT-nиn Nиzamnamяsиnя uyьun olaraq dюvlяtlяr arasыnda dostluq mцnasиbяtlяrиnя vя яmяkdaшlыьa aиd beynяlxalq hцquq prиnsиplяrи haqqыnda 1970-cи иl Bяyannamяsиndя bu prиnsиplяrиn tяtbиqи vя tяfsиrи zamanы onlarыn hяr bиrиnиn bцtцn dиgяr prиnsиplяrиn kontekstиndя nяzяrdяn keчиrиlmяsи haqda bяhs olunur.

Mцasиr beynяlxalq hцququn bиr sыra mцhцm prиnsиplяrи BMT Nиzamnamяsиnиn 2-cи maddяsиndя юz яksиnи tapsa da, bunlardan bяzиlяrи prиnsиp kиmи deyиl, mяqsяd vя ya цmumи юhdяlиk kиmи nяzяrdя tutulmuшdur. Sonralar dцnya dюvlяtlяrи hяmиn prиnsиplяrиn mяzmununu dяqиqlяшdиrmяyя vя onlarы mяcяllяlяшdиrmяyя sяy gюstяrmишdиr. Bu иsя BMT Baш Assam-bleyasыnыn qяtnamяsи яsasыnda yuxarыda adы чяkиlяn 1970-cи иl Bяyannamяsиnиn qяbul edиlmяsи иlя nяtиcяlяnmишdиr. Dцzdцr, hяmиn Bяyannamяdя beynяlxalq hцququn bцtцn prиnsиplяrи deyиl, cяmи yeddи prиnsиpи nяzяrdя tutulmuшdur:

1. Эцc tяtbиq etmяmяk vя ya gцclя hяdяlяmяmяk; 2. Бeynяlxalq mцbahиsяlяrи dиnc yolla hяll etmяk; 3. Дюvlяtиn daxиlи yurиsdиksиyasыnda olan ишlяrя

qarышmamaq; 4. BMT Nиzamnamяsиnя uyьun olaraq dюvlяtlяrиn

bиr-bиrи иlя яmяkdaшlыq etmяsи;

42 Beynяlxalq hцququn яsas prиnsиplяrи haqqыnda bax: Hцseynov L. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 29-30.

Page 123: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

124

5. Хalqlarыn hцquq bяrabяrlиyи vя юzцnцmцяyyяnet-mяsи;

6. Дюvlяtlяrиn suveren bяrabяrlиyи; 7. BMT Nиzamnamяsиnя uyьun olaraq dюvlяtlяrиn

юz цzяrlяrиnя gюtцrdцklяrи юhdяlиklяrи vиcdanla yerиnя yetиrmяsи.

Avropada tяhlцkяsиzlиk vя яmяkdaшlыq цzrя Helsиnkи Mцшavиrяsиnиn 1 avqust 1975-cи иl tarиxlи Yekun Аktыnda иsя beynяlxalq hцququn yuxarыda sadalanan yeddи prиnsиpиnя цч prиnsиp dя яlavя edиlmишdиr:

- Сяrhяdlяrиn toxunulmazlыьы; - Дюvlяtlяrиn яrazи bцtюvlцyц; - Яsas иnsan hцquq vя azadlыqlarыna hюrmяt edиlmяsи. Qeyd edяk kи, Helsиnkи Yekun aktы юzlцyцndя beynяlxalq

mцqavиlя deyиl. O, sadяcя regиonal xarakterlи bиr sяnяddиr. Lakиn onun mцяyyяnlяшdиrdиyи prиnsиplяr hяmиn aktыn qяbul olunmasыna qяdяr artыq цmumи beynяlxalq adяt hцququnun bиr hиssяsиnя чevrиlmиш vя bцtцn dюvlяtlяr tяrяfиndяn tanыnmыш-dы. Helsиnkи Yekun aktы иsя mцasиr beynяlxalq hцququn hamыlыqla qяbul olunmuш mяlum prиnsиplяrиnи sadяcя olaraq bяyan etmишdиr43.

Yuxarыdakы prиnsиplяrlя eynи vя ya onlara oxшar analojи prиnsиplяr ARK-nыn шяrh olunan maddяsиnиn яsaslandыьы Konstиtusиya Aktыnыn 16-cы maddяsиndя belя яks olunmuшdur: “Hamыlыqla qяbul edиlmиш beynяlxalq hцquq normalarыna uyьun olaraq AR baшqa dюvlяtlяrlя mцnasиbяtlяrиnи aшaьы-dakы prиnsиplяr яsasыnda qurur: dюvlяtlяrиn suveren bяrabяr-lиyи, zor ишlяtmяmяk vя zor ишlяtmяklя hяdяlяmяmяk, dюvlяt sяrhяdlяrиnиn toxunulmazlыьы, mцbahиsяlяrи dиnc yolla nиzama salmaq, baшqa dюvlяtlяrиn daxиlи ишlяrиnя qarышmamaq, иnsanыn hцquqlarыna vя яsas azadlыqlarыna hюrmяt etmяk, xalqlarыn bяrabяrlиyи vя onlarыn юz mцqяddяratыnы tяyиn etmяk hцququ,

43 Beynяlxalq hцququn on prиnsиpиnиn иzahы haqda bax: Hцseynov L. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 31-45.

Page 124: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

125

dюvlяtlяrиn яmяkdaшlыьы, beynяlxalq hцquqи юhdяlиklяrи vиcdanla yerиnя yetиrmяk”.

Beynяlxalq mцnasиbяtlяrиn mюhkяm tяmяllяr цzяrиndя qurulmasы цчцn AR-dя Xarиcи Ишlяr Nazиrlиyи vя onun mцvafиq qurumlarы fяalиyyяt gюstяrиr. Dцnya dюvlяtlяrи иlя яmяkdaшlыq цчцn AR dиgяr dюvlяtlяrdя юz sяfиrlиk, konsulluq vя nцmayяndяlиklяrиnи tяsиs etmишdиr. Hяmиn qurumlar beynяlxalq mцnasиbяtlяrиn normal tяmиn olunmasыndan savayы, dиgяr dюvlяtlяrиn яrazиsиndя yaшayan AR vяtяndaшla-rыnыn qanunи mяnafelяrиnиn, elяcя dя onlarыn hцquq vя azadlыqlarыnыn qorunmasыna xиdmяt edиr. Dиgяr dюvlяtlяrdя fяalиyyяt gюstяrяn sяlahиyyяtlи vя fюvqяladя sяfиrlяr AR-иn maraqlarыnы tяmsиl edиr, ona verиlmиш etиmadnamяlяrя mцvafиq olaraq dюvlяt adыndan dюvlяtlяrarasы mяsяlяlяrиn hяllиndя bиrbaшa ишtиrak edиr. AR-dя dюvlяtlяr arasыnda baьlanan mцqavиlяlяr иsя parlament – Mиllи Mяclиs tяrяfиn-dяn tяsdиq (ratиfиkasиya) edиlиr (ARK-nыn 95-cи maddяsиnиn (AR Mиllи Mяclиsиnиn hяll etdиyи mяsяlяlяr) bиrиncи hиssяsиnиn 4-cц bяndи). ARK-nыn 151-cи maddяsиndя deyиlиr: “AR-иn qanunverиcиlиk sиstemиnя daxиl olan normatиv aktlar иlя (ARK vя referendumda qяbul edиlяn aktlar иstиsna olmaqla) AR-иn tяrяfdar чыxdыьы dюvlяtlяrarasы mцqavиlяlяr arasыnda zиddиyyяt yaranarsa, hяmиn beynяlxalq mцqavиlяlяr tяtbиq edиlиr”. Belя mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Rusиya Konstиtusиyasыnыn 15-cи maddяsи-nиn dюrdцncц hиssяsиndяn aydыn olur kи, beynяlxalq hцququn hamыlыqla tanыnmыш prиnsиplяrи, normalarы, habelя, Rusиya Federasиyasыnыn beynяlxalq mцqavиlяlяrи onun hц-quq sиstemиnиn tяrkиb hиssяsиdиr. Rusиya Federasиyasыnыn beynяlxalq mцqavиlяlяrиndя, qanunlardan fяrqlи olaraq baш-qa qaydalar mцяyyяn edиlяrsя, beynяlxalq mцqavиlяlяrиn qaydalarы tяtbиq edиlиr. Almanиya Konstиtusиyasыnыn 25-cи maddяsиndя deyиlиr: “Beynяlxalq hцququn цmumи norma-larы Federasиya hцququnun tяrkиb hиssяsиdиr. Bu normalar

Page 125: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

126

qanunlardan цstцn tutulur vя federasиya sakиnlяrи цчцn bиla-vasиtя hцquq vя vяzиfяlяr doьurur”. Maddя 11. Яrazи

I. Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazиsи vahиddиr, toxunulmazdыr vя bюlцnmяzdиr. ЫЫ. Azяrbaycan Respublиkasыnыn daxиlи sularы, Xяzяr dя-nиzиnиn (gюlцnцn) Azяrbaycan Respublиkasыna mяnsub olan bюlmяsи, Azяrbaycan Respublиkasыnыn цzяrиndяkи hava mяkanы Azяrbaycan Respublиkasы яrazиsиnиn tяrkиb hиssяsиdиr. ЫЫЫ. Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazиsи юzgяnиnkиlяш-dиrиlя bиlmяz. Azяrbaycan Respublиkasы юz яrazиsиnиn heч bиr hиssяsиnи heч bиr шяkиldя kиmsяyя vermиr; yalnыz Azяrbaycan Respublиkasы Mиllи Mяclиsиnиn qяrarы иlя Azяrbaycanыn bцtцn яhalиsи arasыnda referendum keчиrmяk yolu иlя Azяrbaycan xalqыnыn иradяsи яsasыnda dюvlяt sяrhяdlяrи dяyишdиrиlя bиlяr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя gюrя AR-иn яrazиsи vahиddиr,

toxunulmazdыr vя bюlцnmяzdиr. Bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 14-cц maddяsиnя яsaslanыr.

Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddя-sиnиn (яrazи bцtюvlцyц) bиrиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Bolqarыs-tan Respublиkasы юz yerlи hюkцmяtи иlя bцtюv bиr dюvlяtdиr. Heч bиr muxtar яrazи vahиdи mюvcud ola bиlmяz”. Slovakиya Konstиtusиyasыnыn 3-cц maddяsиnя яsasяn “Slovakиya Respub-lиkasыnыn яrazиsи bцtюv vя bюlцnmяzdиr.” Avstrиya Konstиtusи-yasыnыn 3-cц maddяsиnя gюrя “federal яrazи federal dюvlяtиn яrazиsиnи яhatя edиr”. Belчиka Konstиtusиyasыnыn 1-cи maddя-sиndя (federal dюvlяt) иsя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Belчиka federal dюvlяt olub toplumlardan vя regиonlardan иbarяtdиr”. Hяmиn

Page 126: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

127

konstиtusиyanыn 2-cи maddяsиndя (toplumlar) Belчиkanыn цч topluma, 3-cц maddяsиndя (regиonlar) onun цч regиona, 4-cц maddяsиndя (lиnqvиstиk regиonlar) иsя onun dюrd lиnqvиstиk regиona bюlцnmяsиndяn bяhs olunur.

Яrazиnиn vahиdlиyи dedиkdя, respublиka яrazиsиnиn yalnыz Azяrbaycana mяxsus olmasы, toxunulmazlыьы dedиkdя, яrazи-nиn sabиtlиyи цчцn onun pozulmazlыьыnыn mцhafиzя olunmasы, bюlцnmяzlиyи dedиkdя иsя, onun baшqa dюvlяtlяrя verиlmяsиnиn vя ya mцvafиq dюvlяt qurumlarы yaradыlmasы mяqsяdиlя bюlцnmяsиnиn yolverиlmяzlиyи baшa dцшцlmяlиdиr.

Tяяssцf hиssи иlя dя olsa qeyd etmяlиyиk kи, tяbии ehtиyat-larыna, юz geosиyasи vя geoиqtиsadи vяzиyyяtиnя, habelя, stratejи mюvqeyиnя gюrя hяr zaman xarиcи dюvlяtlяrиn dиqqяt mяrkя-zиndя saxlanыlan doьma yurdumuzun яrazиsи tarиx boyu hяrbи yцrцшlяrиn dюyцш meydanыna чevиrиlmиш vя hяr zaman qяsb-lяrя, yaьmalanmalara vя tяcavцzlяrя mяruz qalmышdыr. Bunun nяtиcяsиdиr kи, respublиkamыz юz яrazиsиnиn bюyцk hиssяsиnи (tяxmиnяn 80 %-nи) иtиrmишdиr. Tяkcя yaxыn keчmишя aиd bиr faktы xatыrlatmaq kиfayяtdиr kи, яgяr cumhurиyyяt dюvrцndя (1918-1920-cи иllяr) AR-иn яrazиsи 114 mиn kv. km olmuшdur-sa, hazыrda bu яrazи 86,6 mиn kv. km.-dиr.

Dюvlяtlяrиn яmяl etmяyя mяcbur olduьu gцc tяtbиq etmя-mяk vя ya gцclя hяdяlяmяmяk, sяrhяdlяrиn pozulmazlыьы vя яrazи bцtюvlцyц kиmи beynяlxalq prиnsиplяrя baxmayaraq, ermяnи qяsbkarlarы 1988-cи иldяn etиbarяn, AR-иn яrazиsиnиn daha 20 %-nи ишьal etmишdиr. BMT-nиn Tяhlцkяsиzlиk Шurasы ermяnи tяcavцzц иlя baьlы dюrd qяtnamя (822, 853, 874, 884 saylы) qяbul etsя dя, tяяssцflяr olsun kи, bяzи sяbяblяrя gюrя hяmиn qяtnamяlяr bu gцn dя kaьыz цzяrиndя qalmaqda da-vam edиr vя ermяnи tяrяfиnя onlarы mяcburи qaydada иcra et-dиrmяk цчцn heч bиr tяsиr vя ya tяzyиq gюstяrиlmиr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиndя AR яrazиsиnиn tяrkиbи mцяy-yяn olunur. Hяmиn mцddяaya яsasяn AR-иn daxиlи sularы, Xяzяr dяnиzиnиn (gюlцnцn) AR-я mяnsub olan bюlmяsи, AR-иn цzяrиndяkи hava mяkanы AR яrazиsиnиn tяrkиb hиssяsиdиr.

Page 127: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

128

AR-иn яrazиsи dedиkdя, dюvlяt hakиmиyyяtиnиn шamиl olun-duьu mяkan hцdudlarыnы mцяyyяn edяn vя Azяrbaycan dюv-lяtиnиn suverenlиyи altыnda olan aшaьыdakы яrazиlяr baшa dцшцl-mяlиdиr:

1. Рespublиkanыn sяrhяdи daxиlиndя olan materиkиn quru яrazиsи;

2. Дaxиlи sular; 3. 12 dяnиz mиlи enиndя sahиl vя ya яrazи sularы; 4. Сяrhяd чaylarы (Araz чayы) vя gюllяrи; 5. AR-иn sяrhяdи daxиlиndя olan yer sяthи vя su цzяrиn-

dя olan hava sahяsи44. AR-иn quru яrazиsи onun sяrhяdlяrи чяrчиvяsиndя olan

bцtцn quru hиssяsиdиr. Buraya hяmчиnиn, adalar da daxиldиr. Su яrazиsиnя daxиlи vя яrazи sularы, habelя sяrhяd чaylarы vя

gюllяrи aиddиr. Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “daxиlи sular dedиkdя, hяr шeydяn яvvяl, dюvlяtиn яrazиsи daxиlndя olan, sahиl-lяrи hяmиn dюvlяtя mяxsus olan чaylar, gюllяr, kanllar vя dиgяr su hюvzяlяrи baшa dцшцlцr”45.

Dяnиz hцququ haqqыnda 1982-cи иl Konvensиyasыna gюrя daxиlи sulara aшaьыdakыlar aиddиr: a) яrazи sularыnыn enиnи юlчmяk цчцn qяbul olunmuш dцzцnя baшlanьыc xяtlяrdяn sahиlя doьru yerlяшяn dяnиz sularы; b) lиman sularы; c) sahиllяrи hяmиn dюvlяtя mяxsus olan vя enи 24 dяnиz mиlиndяn artыq olmayan kюrfяzlяrиn sularы; d) tarиxи kюrfяzlяr.

09 dekabr 1991-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt sяrhяdи haqqыnda” qanunun 6-cы maddяsиnя яsasяn “AR-иn daxиlи sularыna aшaьыdakыlar aиddиr:

1. AR lиmanlarыnыn hиdrotexnиkи vя baшqa qurьularыnыn dяnиzя doьru яn uzaq nюqtяlяrиndяn keчяn xяtlя mяhdudlaш-mыш lиman sularы;

44 AR-иn dюvlяt sяrhяdиnиn anlayышы haqqыnda bax: 3-cц maddяnиn иkиncи hиssяsиnиn 2-cи bяndиnиn иzahы. 45 Hцseynov L. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 75.

Page 128: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

129

2. Сahиllяrи tamamиlя AR-я mяxsus olan kюrfяzlяrиn, bux-talarыn sularы”.

Hяmиn qanunun 5-cи maddяsиnя gюrя иsя “AR-иn яrazи sularыna aшaьыdakыlar aиddиr:

1. Xяzяr dяnиzиnиn AR иlя hяmsяrhяd dюvlяtlяrиnиn sяrhяdlяrи arasыndakы sularы;

2. Sяrhяdboyu чayыn vя baшqa sututarlarыn AR-dяkи sahиlиndяn hяmsяrhяd dюvlяtlя dюvlяt sяrhяdиnя-dяk olan sularы”.

AR-иn dяnиz яrazиsиnиn xarиcи sяrhяdиnя bиtишиk olan kontи-nental шelf dя respublиkamыzыn яrazиsиnя daxиldиr. Kontиnental шelf AR-иn sahиlиnя bиtишиk, lakиn dяnиz яrazиsи zonasыndan kяnarda yerlяшяn, dяrиnlиyи 200 metr, dяnиz sualtы rayonlarыn sяthи vя yeraltы sяrvяtlяrи, yaxud bu hцduddan kяnarda olsa da, lakиn suyun dяrиnlиyи hяmиn rayonlarыn tяbии sяrvяtlя-rиndяn иstиfadя etmяyя иmkan verdиyи yerя kиmи olan яrazиdиr.

Kontиnental шelf anlayышы baьlы hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “Kontиnental шelf dedиkdя, sahиlyanы dюvlяtиn яrazи dяnиzиnиn xarиcи sяrhяdиndяn baшlamыш aчыq dяnиzя doьru, beynяlxalq hцquqla mцяyyяn olunmuш hяddя qяdяr uzanan dяnиz dиbи vя habelя onun tяkи baшa dцшцlцr.

Kontиnental шelf sahиlyanы dюvlяtиn quru яrazиsиnиn dяnиzиn dиbи иlя uzanan tяbии davamыdыr. O, adяtяn, 200 dяnиz mиlи hяd-dиndя olur. Иstяnиlяn halda, 1982-cи иl Konvensиyasыna (Dяnиz hцququ haqqыnda 1982-cи иl Konvensиyasы nяzяrdя tutulur – Y.X.) gюrя, kontиnental шelfиn xarиcи sяrhяdи яrazи dяnиzиnиn enиnи юlчmяk цчцn qяbul olunmuш baшlanьыc xяtlяrdяn hesablanmaqla, 350 dяnиz mиlиndяn artыq olmamalыdыr.

Sahиlyanы dюvlяt tяbии sяrvяtlяrиn kяшfиyyatы vя иstиsmarы mяqsяdиlя kontиnental шelf цzяrиndя suveren hцquqlar hяyata keчиrиr. O, bu mяqsяdlя шelf цzяrиndя qurьular dцzяldя bиlяr vя onlarыn яtrafыnda radиusu 500 m olan tяhlцkяsиzlиk zonalarы yarada bиlяr. Bu qurьular sahиlyanы dюvlяtиn yurиsdиksиyasы al-tыnda olur.

Page 129: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

130

Kontиnental шelfиn kяшfиyyatы vя иstиsmarы bu яrazиlяrиn baшqa dюvlяtlяr tяrяfиndяn gяmичиlиk vя uчuшlarыn hяyata keчиrиlmяsи mяqsяdlяrи иlя иstиfadяsи цчцn maneяlяr yaratma-malыdыr. Иstяnиlяn dюvlяt kontиnental шelf цzяrиndя kabel vя boru kяmяrlяrи чяkя bиlяr. Lakиn bu zonada tяdqиqatlarыn aparыlmasы yalnыz sahиlyanы dюvlяtиn razыlыьы иlя mцmkцndцr”46.

AR-иn hava яrazиsи sяrhяd daxиlиnи яhatя edяn yer sяthи vя su цzяrиndя olan hava boшluьunu яhatя edиr. Tяsadцfи deyиl kи, AR Hava Mяcяllяsиnиn 1-cи maddяsиnиn (AR-иn hava sahяsи цzяrиndя suverenlиyи) иkиncи abzasыnda deyиlиr: “AR-иn hava sahяsи onun quru vя su яrazиsи, o cцmlяdяn яrazи sularы цzяrиndяkи hava sahяsиdиr”.

Юlkяmиzиn ишtиrakчыsы olduьu beynяlxalq hava hцququ sahяsиndя яn mцhцm akt hesab edиlяn 1944-cц иldя иmzalanmыш Beynяlxalq mцlkи avиasиya haqqыnda Чиkaqo Konvensиyasыnda dюvlяtиn юz hava mяkanы цzяrиndя tam vя mцstяsna suverenlиyи prиnsиpи bиrmяnalы шяkиldя tяsbиt olun-muшdur. Bundan яlavя, AR Hava Mяcяllяsиnиn 1-cи maddя-sиnиn (AR-иn hava sahяsи цzяrиndя suverenlиyи) bиrиncи abza-sыna яsasяn “AR юz яrazиsиnиn bиr hиssяsи olan hava sahяsи цzяrиndя tam vя mцstяsna suverenlиyя malиkdиr”. Buradan иsя aydыn olur kи, Azяrbaycan dюvlяtи юz hava mяkanы цzяrиndя tam vя mцstяsna olaraq suverenlиk hцququna malиkdиr.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “... dюvlяtя mяxsus olan hava vя dяnиz gяmиlяrи (mцvafиq olaraq “uчan” vя “цzяn” яrazи), kosmиk obyektlяr, sualtы boru vя kabellяr, aчыq dя-nиzdяkи шelf цzяrиndяkи qurьular da dюvlяtиn яrazиsи sayыlыr. Bunlara bяzяn “kvazи-dюvlяt яrazиsи” vя ya “шяrtи яrazи” deyиlиr”47.

Dюvlяt яrazиsи tяkcя onun юz alи hakиmиyyяtиnи hяyata keчиrdиyи mяkan olmayыb, hяm dя, quru, su, hava яrazиsи, yerиn tяkи, elяcя dя, tяbии ehtиyatlar kиmи elementlяrdяn

46 Hцseynov L. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 266. 47 Hцseynov L. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 75.

Page 130: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

131

иbarяt olan tяbии mцhиtdиr. Bunlar иsя dюvlяt яrazиsиnиn maddи mяzmununu tяшkиl edиr.

Maddяnиn цчцncц hиssяsиnя яsasяn AR-иn яrazиsи юzgяnиnkиlяшdиrиlя bиlmяz. Azяrbaycan Respublиkasы юz яrazиsиnиn heч bиr hиssяsиnи heч bиr шяkиldя kиmsяyя vermиr; yalnыz AR Mиllи Mяclиsиnиn qяrarы иlя Azяrbaycanыn bцtцn яhalиsи arasыnda referendum keчиrmяk yolu иlя Azяrbaycan xalqыnыn иradяsи яsasыnda dюvlяt sяrhяdlяrи dяyишdиrиlя bиlяr.

Bu mцddяa юzцndя Azяrbaycan dюvlяtиnиn юz яrazи hцdudlarы чяrчиvяsиndя яrazи цstцnlцyц hцququnu hяyata keчиrmяyи ehtиva edиr. Bu иsя aшaьыdakыlarda иfadя olunur:

1. Azяrbaycan dюvlяtиnиn hakиmиyyяtи onun яrazиsиndяkи bцtцn fиzиkи vя hцquqи шяxslяrя шamиl olunur;

2. AR-иn яrazиsи цzяrиndя dиgяr hakиmиyyяt ola bиlmяz. Baшqa sюzlя, onun яrazиsиndя xarиcи dюvlяtиn vя ya hяr hansы bиr beynяlxalq tяшkиlatыn hakиmиyyяtи иstиsna edиlиr;

3. AR юz яrazиsиndяn heч bиr halda mяhrum edиlя bиlmяz. Dюvlяt sяrhяdlяrи pozulmaz vя toxunulmazdыr;

4. AR-иn яrazиsи, habelя, yerиn tяkи vя tяbии ehtиyatlarы dюvlяtиn razыlыьы olmadan dиgяr dюvlяtlяr, onlarыn fиzиkи vя hцquqи шяxslяrи, elяcя dя beynяlxalq tяшkиlatlar tяrяfиndяn иstиfadя olunan bиlmяz;

5. AR юz яrazиsиnиn heч bиr hиssяsиnи baшqa dюvlяtя, fиzиkи vя ya hцquqи шяxsя, habelя, hяr hansы bиr beynяlxalq tяшkиlata hяdиyyя edя vя ya sata bиlmяz.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “...dюvlяtиn юz mиllи qanununda vя ya hяr hansы beynяlxalq mцqavиlяdя иfadя etdиyи razыlыьы иlя onun яrazиsиndя baшqa bиr dюvlяtиn qanunverиcиlиyи tяtbиq oluna bиlяr vя ya яcnяbи vяtяndaшlarыn mцяyyяn kateqorиyasы dюvlяtиn yurиsdиksиyasыndan kяnarda qala bиlяr. Dюvlяt юz яrazиsиnиn mцяyyяn hиssяsиndяn иstиfadя hцququnu, habelя яrazиsиndя olan tяbии ehtиyatlarыn иstиsmar edиlmяsи hцququnu xarиcи dюvlяtlяrя, onlarыn hцquqи vя fиzиkи шяxslяrиnя verя bиlяr (mяsяlяn, dюvlяt яrazиsиnиn иcarяyя

Page 131: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

132

verиlmяsи, dюvlяt яrazиsиndяn tranzиt uчuшlar vя ya keчиdlяr, dюvlяtlя яcnяbи hцquqи шяxslяr arasыnda konsessиya sazишlяrи).

Lakиn dюvlяtиn яrazи цstцnlцyц mцtlяq xarakter daшыmыr. Belя kи, цmumи beynяlxalq hцquq bиr sыra mяhdudиyyяt vя qadaьalar mцяyyяn edиr. Mяsяlяn, dюvlяt юz яrazиsиndяn hяr hansы bиr dюvlяtя qarшы tяcavцz tюrяdиlmяsи цчцn иstиfadя olunmasыna иmkan vermяmяlиdиr; яks halda bu яmяlиn юzц tяcavцz aktы hesab olunur (BMT Baш Assambleyasыnыn 1974-cц иldя qяbul etdиyи “Tяcavцzцn tяrиfи” haqqыnda qяtnamяnиn 3-cц maddяsиnиn “f” bяndи). Bundan яlavя, dюvlяt юz яrazиsиndяn elя иstиfadя etmяlиdиr kи, baшqa dюvlяtlяrя zяrяr dяymяsиn” 48.

Mцasиr beynяlxalq hцquq tяcrцbяsиndя bиr neчя sяbяblя яlaqяdar olaraq dюvlяtиn яrazиsиnиn dяyишdиrиlmяsи mяsяlяsи ortaya чыxa bиlяr:

1. Mиllяtlяrиn vя xalqlarыn юz mцqяddяratыnы hяll etmяk hцququ hяyata keчиrиldиkdя - Bu zaman yenи yaradыlmыш dюvlяtиn sяrhяdlяrиnиn mцяyyяn edиlmяsи vя kюhnя dюvlяtиn яvvяlkи sяrhяdlяrиnиn lяьvи иlя nяtиcяlяnя bиlяn dюvlяtlяrиn bюlцnmяsи vя ya bиrlяшmяsи prosesи baш verиr;

2. Юlkяlяr arasыnda dюvlяt sяrhяd xяttиnиn daha mцnasиb vя яlverишlи шяraиtdя yerlяшdиrиlmяsи mяqsяdиlя яrazи sahяlяrиnиn dяyишdиrиlmяsи.

AR-dя dюvlяt sяrhяdlяrи bцtцn яhalи arasыnda yalnыz referendum keчиrиlmяsи yolu иlя Azяrbaycan xalqыnыn иradяsи яsasыnda dяyишdиrиlя bиlяr49.

Maddя 12. Dюvlяtиn alи mяqsяdи

48 Hцseynov L. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 76-77. 49 Bu haqda bax: 3-cц maddяnиn иkиncи hиssяsиnиn 2-cи bяndиnиn иzahы.

Page 132: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

133

I. Иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnыn vя azadlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsи dюvlяtиn alи mяqsяdиdиr.

II. Bu Konstиtusиyada sadalanan иnsan vя vяtяndaш hц-quqlarы vя azadlыqlarы Azяrbaycan Respublиkasыnыn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяrя uyьun tяtbиq edиlиr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиndя konstиtusиon norma-mяqsяd-lя Azяrbaycan dюvlяtиnиn alи mяqsяdи belя mцяyyяn olunur: “Иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnыn vя azadlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsи dюvlяtиn alи mяqsяdиdиr”50.

Konstиtusиon norma-mяqsяdиn mцяyyяn edиlmяsи heч dя hяr bиr dюvlяtя vя konstиtusиyaya xas olan hal deyиl. Mяqsяdиn mцяyyяnlяшdиrиlmяsи, adяtяn, sosиalиst dюvlяtlяrи vя yenи konstиtusиyalar цчцn xarakterиkdиr. Mяqsяd bиr nюv perspektиvи яks etdиrиr. Lakиn яhяmиyyяtlиlиk nюqteyи-nяzяrиn-dяn mцxtяlиf xarakterlи konstиtusиon norma-mяqsяdlяr bяzи dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda юz яksиnи tapmышdыr. Mяsяlяn, Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 5-cи maddяsиndя (dюvlяtиn tяmяl mяqsяd vя vяzиfяlяrи) deyиlиr: “Dюvlяtиn tяmяl mяqsяd vя vяzиfяlяrи, Tцrk mиllяtиnиn mцstяqиllиyиnи vя bцtцnlцyцnц, юlkяnиn bюlцnmяzlиyиnи, Cumhurиyyяtи vя demokratиyanы qorumaq, шяxslяrиn vя cяmиyyяtиn rиfahыna, rahatlыьыna vя xoшbяxtlиyиnя naиl olmaq, шяxsиn tяmяl hцquq vя azadlыqla-rыnы, sosиal hцquq dюvlяtи vя яdalяt prиnsиplяrи иlя bиr araya sыьmayan шяkиldя mяhdudlaшdыran sиyasи, иqtиsadи vя sosиal maneяlяrи dяf etmяyя, иnsanыn maddи vя mяnяvи varlыьыnыn иnkишafы цчцn lazыmи шяrtlяrи hazыrlamaьa чalышmaqdыr”. Macarыstan Konstиtusиyasыnыn 5-cи maddяsиndя (dюvlяtиn mяqsяdlяrи) иsя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Macarыstan Respublиka-

50 “Иnsan”, “vяtяndaш”, “hцquq” vя “azadlыq” termиnlяrи haqqыnda яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 62-111, Яsgяrov Z. Gюstяrиlяn яsяr. 105, 113-309, Mцяllиflяr Kollektиvи. ABU 2001. sяh. 125-200, Hцseynov L. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 171-197.

Page 133: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

134

sыnda dюvlяt xalqыn azadlыьы vя suverenlиyиnи, юlkяnиn mцstя-qиllиyи vя яrazи bцtюvlцyцnц, onun beynяlxalq mцqavиlяlяrlя mцяyyяn olunmuш tяbии sяrvяtlяrиnи mцdafия edиr”.

Qeyd edяk kи, иnsan hцquqlarы иdeyasы lap qяdиm dюvrlяr-dяn иndиyяdяk иctиmaи иnkишaf prosesиnя tяkan verяn cиddи mяsяlяlяrdяn bиrи olmuшdur. Tяsadцfи deyиl kи, иnsan hцquq-larы mяsяlяsи mцhцm elmи tяdqиqatlarыn obyektи, daxиlи vя xarиcи sиyasяtlя baьlы yaranan aktual mцbahиsяlяrиn predmetи, demяk olar kи, bцtцn demokratиk dюvlяtlяrиn konstиtusиyala-rыnыn ana prиnsиpи, sцlh vя tяhlцkяsиzlиk haqqыnda olan beynяlxalq sяnяdlяrиn яsas mяьzи kиmи bu gцn dя xцsusи dиqqяt mяrkяzиndяdиr. Tяяssцf hиssи иlя dя olsa qeyd etmяlиyиk kи, иnsan hцquqlarы иlя baьlы bиr sыra mцrяkkяb vя zиddиyyяtlи mяqamlar, bяzи юlkяlяrиn daxиlиndяkи mцxtяlиf xarakterlи narazыlыqlar vя beynяlxalq xarakterlи gяrgиnlиklяr mцasиr dюvrцmцzdя hяlя dя qalmaqdadыr.

Cяmиyyяtdя baш verяn mцhцm иctиmaи-sиyasи vя hцquqи proseslяrи tяhlиl etdиkdя, belя qяnaяtя gяlя bиlяrиk kи, dюvlяtlя bяlkя dя eynи “yaшda” olan иnsan hцquqlarы иdeyasыnыn fяlsяfи яsaslarыnыn ишlяnиb hazыrlanmasы vя bu иdeyanыn gerчяklяшmяsи uьrunda mцbarиzя aparыlmasы son цч яsrиn mяhsuludur. Belя kи, hяlя XVЫЫЫ яsrdя Avropada иnqиlablar nяtиcяsиndя ayrыl-maz hцquqlar (yaшamaq hцququ, azadlыq hцququ vя s.) vя vяtяndaш hцquqlarы (fиkиr vя sюz azadlыьы, vиcdan azadlыьы, mцlkиyyяt hцququ vя s.) яldя edиlиr. XЫX яsrdя sиyasи hцquq-larыn (seчkи hцququ, bиrlяшmяk hцququ vя s.) meydana gяl-dиyиnиn шahиdи oluruq. XX яsrdя иsя bu hцquqlarыn cяrgяsиnя sosиal hцquqlarыn da (sosиal tяmиnat hцququ, яmяk hцququ, tяhsиl hцququ vя s.) яlavя olunduьunu gюrцrцk. Vя hяmиn яsrdя bцtцn bu hцquqlarыn reallыqda necя hяyata keчиrиlmяsи prosedurasы, onlarыn nя dяrяcяdя tяmиn olunmasы problemи daha qabarыq шяkиldя юzцnц bиruzя vermяyя baшlayыr.

Mцasиr beynяlxalq standartlara cavab verяn иnsan hцquqlarыnыn bu gцnkц modern sяvиyyяsи dцnyanы alt-цst edяn vя bюyцk fяlakяtlяrя sяbяb olan, elяcя dя иnsanlыq

Page 134: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

135

tarиxиnя qara lяkя vuran иkиncи dцnya mцharиbяsи иllяrиndя vя bu mцharиbяdяn sonrakы иlk иllяrdя formalaшmaьa baшlayыr. Mяsяlяn, 1945-cи иldя BMT-nиn Xartиyasыnda иnsan hцquq-larыnыn qorunmasыna kюmяk etmяyиn BMT-nиn яsas mяqsяdи olduьu юz яksиnи tapыr. Bиr qяdяr sonra иsя, daha dяqиq desяk, 1948-cи иldя яksяr иnsan hцquqlarы BMT-nиn Цmumdцnya Иnsan Hцquqlarы Bяyannamяsиndя vя bu bяyannamяyя яsaslanan bиr sыra dиgяr beynяlxalq mцqavиlя vя sazишlяrdя (1966-cы иl tarиxlи BMT-nиn “Иqtиsadи, sosиal vя mяdяnи hцquqlar haqqыnda”, elяcя dя, Vяtяndaш vя sиyasи hцquqlar haqqыnda Beynяlxalq Paktlarы, Иnsan hцquqlarыnыn vя яsas azadlыqlarыnыn mцdafияsи haqqыnda 1950-cи иl Konvensиya (Avropa иnsan hцquqlarы Konvensиyasы), Amerиka иnsan hцquqlarы Konvensиyasы, Иqtиsadи, sosиal vя mяdяnи hцquqlar sahяsиndя Amerиka иnsan hцquqlarы Konvensиyasыna 1988-cи иl Яlavя Protokolu, Иnsan vя xalqlarыn hцquqlarы haqqыnda 1981-cи иl Afrиka Xartиyasы, Qadыnlarыn sиyasи hцquqlarы haqqыnda 1952-cи иl Konvensиyasы, Uшaq hцquqlarы haqqыnda 1989-cu иl Konvensиyasы, BMT-nиn mиllи, etnиk, dиl vя dиnи azlыqlara mяnsub olan шяxslяrиn hцquqlarы haqqыnda 1992-cи иl Bяyannamяsи vя s.) tяsbиt olunmaьa baшlayыr. Hяmиn dюvrdяn bu gцnяdяk иsя иnsan hцquqlarы иdeyasы vя bunun reallыqda tяmиn olunmasы mяsяlяsи demяk olar kи, tяdrиcяn dцnyanыn яksяr юlkяlяrиnя yayыlmыш vя sиvиl, demokratиk dюv-lяtlяrиn konstиtusиyalarыnыn, elяcя dя onlarыn daxиlи qanun-verиcиlиklяrиnиn tяrkиb hиssяsиnя чevrиlmишdиr. Tяsadцfи deyиl kи, ARK-nыn 148-cи maddяsиnиn (AR-иn qanunverиcиlиk sиstemи-nя daxиl olan aktlar) иkиncи hиssяsиndя deyиlиr: “AR-иn tяrяf-dar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяr AR-иn qanunverиcиlиk sиs-temиnиn ayrыlmaz tяrkиb hиssяsиdиr”. Bunun nяtиcяsиdиr kи, AR Mиllи Mяclиsи 21 иyul 1992-cи иl tarиxlи qяrarы иlя “Иqtиsadи, so-sиal vя mяdяnи hцquqlar haqqыnda”, elяcя dя “Vяtяndaш vя sиyasи hцquqlar haqqыnda” Beynяlxalq Paktlara qoшulmuш-dur. Bundan яlavя, AR 220-dяn artыq beynяlxalq konvensиya-

Page 135: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

136

ya qoшulmuшdur kи, onlarыn da tяqrиbяn yarыsы mяhz иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarы иlя baьlыdыr.

AR-dя иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsи иstиqamяtиndя hяyata keчиrиlяn hцquqи иslahatlarыn vя mиllи qanunverиcиlиyиn beynяlxalq, habelя Avropa standartla-rыna uyьunlaшdыrыlmasы prosesиnиn mяntиqи davamы kиmи 24 dekabr 2002-cи иl tarиxdя qяbul edиlяn “Azяrbaycan Respublи-kasыnыn Иnsan hцquq vя azadlыqlarыnыn hяyata keчиrиlmяsиnиn tяnzиmlяnmяsи haqqыnda” AR-иn Konstиtusиya Qanunu da son dяrяcя mцhцm яhяmиyyяt kяsb edиr. Bu Konstиtusиya Qanunu AR-dя иnsan hцquq vя azadlыqlarыnыn hяyata keчиrиlmяsиnи “Иnsan hцquqlarыnыn vя яsas azadlыqlarыnыn mцdafияsи haqqыnda” Avropa Konvensиyasыna uyьunlaшdыr-maq mяqsяdи gцdцr.

ARK-nыn ЫЫЫ fяslи bцtюvlцkdя иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыna (konstиtusиyanыn tяxmиnяn 1/3 hиssяsи ) hяsr olunmuшdur.

ARK-da (o cцmlяdяn, beynяlxalq hцquqи sяnяdlяrdя) nя-zяrdя tutulan hцquq vя azadlыqlarы nиsbи шяkиldя aшaьыdakы kиmи qruplaшdыrmaq olar:

1. Шяxsи hцquqlar – Buraya fяrdиn o ayrыlmaz hцquqlarы daxиldиr kи, onlar иnsanыn azadlыьыnы vя onun шяxsи hяyatыnы dюvlяt mцdaxиlяsиndяn qoruyur. Mяsяlяn, yaшamaq hцququ (ARK-nыn 27-cи maddяsи), azadlыq hцququ (ARK-nыn 28-cи maddяsи) vя s.

2. Sosиal hцquqlar – Buraya fяrdиn sosиal mцnasиbяtlяrя daиr hцquqlarыnы aиd etmяk olar. Mяsяlяn, nиkah hцququ (ARK-nыn 34-cц maddяsи), sosиal tяmиnat hцququ (ARK-nыn 38-cи maddяsи), tяhsиl hцququ (ARK-nыn 42-cи maddяsи) vя s.

3. Иqtиsadи hцquqlar – Buraya fяrdиn иqtиsadи mцnasиbяtlяr sferasыndakы hцquqlarыnы aиd etmяk olar. Mяsяlяn, azad sahиbkarlыq hцququ (ARK-nыn 59-cu maddяsи) vя s.

4. Sиyasи hцquqlar – Buraya fяrdиn sиyasи mцnasиbяtlяrlя baьlы malиk olduьu hцquqlarы aиd etmяk olar. Mяsяlяn, fиkиr vя sюz azadlыьы (ARK-nыn 47-cи maddяsи), vиcdan azadlыьы

Page 136: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

137

(ARK-nыn 48-cи maddяsи), cяmиyyяtиn vя dюvlяtиn sиyasи hяya-tыnda ишtиrak hцququ (ARK-nыn 54-cц maddяsи), dюvlяtиn иdarя olunmasыnda ишtиrak etmяk hцququ (ARK-nыn 55-cи maddяsи), seчkи hцququ (ARK-nыn 56-cы maddяsи) vя s.

5. Mяdяnи hцquqlar – Buraya fяrdиn mяdяnи hяyatda ишtиrak etmяk, habelя mяdяnиyyяt tяsиsatlarыndan vя mяdяnи sяrvяtlяrdяn иstиfadя иlя baьlы hцquqlarы aиddиr. Mяsяlяn, Mяdяnиyyяt hцququ (ARK-nыn 40-cы maddяsи) vя s.

6. Prosessual hцquqlar – Buraya fяrdиn dюvlяtиn hцquq-mцhafиzя sиstemи иlя qarшыlaшdыqda onun prosedur mцdafияsиnиn tяmиnи иlя baьlы hцquqlarы aиddиr. Mяsяlяn, tяqsиrsиzlиk prezum-psиyasы (ARK-nыn 63-cц maddяsи), mяhkяmяyя tяkrar mцra-cияt etmяk hцququ (ARK-nыn 65-cи maddяsи), zяrяrиn юdя-nиlmяsиnи tяlяb etmяk hцququ (ARK-nыn 68-cи maddяsи) vя s.

Иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnыn tяmиn olunmasы sahяsиndя bиr sыra dиgяr dюvlяtdaxиlи qanunlar (AR CPM, AR MPM, AR AM, AR ЯM vя s.) vя qanunqцvvяlи aktlar (“Azяrbaycan Respublиkasыnыn Prezиdentиnиn yanыnda hцquqи иslahatlar komиssиyasыnыn yaradыlmasы haqqыnda” 21 fevral 1996-cы иl tarиxlи AR Prezиdentиnиn sяrяncamы, “Иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnыn vя azadlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsи sahяsиndя tяdbиrlяr haqqыnda” AR Prezиdentиnиn 22 fevral 1998-cи иl tarиxlи fяrmanы vя s.) da qяbul edиlmишdиr.

AR Prezиdentиnиn yuxarыda adы чяkиlяn 22 fevral 1998-cи иl tarиxlи fяrmanыnda иnsan hцquqlarыnыn mцdafияsиnя daиr Dюvlяt Proqramыnыn layиhяsиnиn hazыrlanmasы, иnsan hцquq-larы цzrя sяlahиyyяtlи mцvяkkиl tяsиsatыnыn yaradыlmasыna daиr tяklиflяrиn hazыrlanmasы, qaчqыnlarыn vя mяcburи kючkцnlяrиn, яlиllяrиn, mцharиbя ишtиrakчыlarыnыn, aztяmиnatlы aиlяlяrиn иq-tиsadи vя sosиal hцquqlarыnыn daha sяmяrяlи tяmиn edиlmяsи иlя яlaqяdar tяklиflяrиn hazыrlanmasы, hцquqи иslahatlarыn hяyata keчиrиlmяsи иlя яlaqяdar normatиv hцquqи aktlarыn иnsan hцquqlarыna daиr beynяlxalq standartlara tam uyьunluьunun tяmиn etmяsи vя s. mяqsяdlяrя naиl olmaq цчцn tяdbиrlяr planы mцяyyяn olunmuшdur.

Page 137: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

138

Hяmиn fяrmandan иrяlи gяlяn mяqsяd vя vяzиfяlяrи nяzяrя alaraq, AR-dя иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыqlarыnыn mцdafияsи sahяsиndя hяyata keчиrиlяn tяdbиrlяrиn sяmяrяlиlиyиnи artыrmaq mяqsяdиlя AR Prezиdentиnиn 18 иyun 1998-cи иl tarиxlи 832 saylы sяrяncamы иlя tяsdиq olunmuш “Иnsan hцquqlarыnыn mцdafияsиnя daиr” Dюvlяt Proqramыnda иnsan hцquqlarы цzrя AR-иn sяlahиyyяtlи mцvяkkиl tяsиsatыnыn yaradыlmasы, AR-иn иnsan hцquqlarы haqqыnda beynяlxalq sazишlяrя qoшulmasы, normatиv hцquqи aktlarыn иnsan hцquq-larыna daиr beynяlxalq standartlara tam uyьunluьunun tяmиn edиlmяsи, hцquqи mexanиzmlяrиn tяkmиllяшdиrиlmяsи, иnsan hцquqlarы sahяsиndя fяalиyyяt gюstяrяn beynяlxalq qurum-larla яmяkdaшlыьыn daha da иnkишaf etdиrиlmяsи, иnsan hцquq-larы цzrя Elmи-Tяdqиqat Иnstиtutunun yaradыlmasы, иnsan hцquqlarы vя azadlыqlarы цzrя иxtиsaslaшan mцtяxяssиslяrиn hazыrlanmasы vя dиgяr tяdbиrlяr nяzяrdя tutulmuшdur. Цmu-mиyyяtlя, bu dюvlяt proqramыnda hяyata keчиrиlmяsи planlaш-dыrыlan 42 tяdbиr nяzяrdя tutulmuшdur kи, onlarыn da яksяrиy-yяtи artыq hяyata keчиrиlmиш, qalanlarы иsя hяyata keчиrиlmяk-dяdиr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn ARK-da sadalanan иnsan vя vяtяndaш hцquqlarы vя azadlыqlarы AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяrя uyьun tяtbиq edиlиr.

Иkиncи dцnya mцharиbяsиndяn sonra иnsan hцquqlarы problemи dюvlяtlяrиn daxиlи иши olmaqdan чыxmыш vя beynяlxalq иctиmaиyyяtиn qlobal problemlяrиndяn bиrиnя чevиrиlmишdиr. Bunun nяtиcяsиdиr kи, иnsan vя vяtяndaш hцquqlarы vя azadlыq-larы иlя baьlы yuxarыda adlarы sadalanan beynяlxalq-hцquqи sя-nяdlяr qяbul olunmuшdur. Mяhz hяmиn aktlar юzцndя иnsan vя vяtяndaш hцquqlarы vя azadlыqlarыna daиr standartlarы mцяyyяn edиr. AR-dя иnsan vя vяtяndaш hцquq vя azadlыq-larыnыn beynяlxalq aktlara uyьun tяtbиq edиlmяsи onlarыn lazыmи sяvиyyяdя tяшkиl vя mцhafиzя olunmasыna ишarяdиr.

AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяr dedиkdя, AR-иn qoшulduьu vя mцvafиq mцqavиlяyя uyьun olaraq цzя-

Page 138: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

139

rиnя юhdяlиk gюtцrdцyц mцqavиlяlяr baшa dцшцlцr. AR tяrяf-dar чыxmadыьы mцqavиlяyя gюrя hяr hansы bиr юhdяlиk daшыmыr.

Maddя 13. Mцlkиyyяt

Ы. Azяrbaycan Respublиkasыnda mцlkиyyяt toxunul-mazdыr vя dюvlяt tяrяfиndяn mцdafия olunur. ЫЫ. Mцlkиyyяt dюvlяt mцlkиyyяtи, xцsusи mцlkиyyяt vя bяlяdиyyя mцlkиyyяtи nюvцndя ola bиlяr. ЫЫЫ. Mцlkиyyяtdяn иnsan vя vяtяndaш hцquqlarы vя azadlыqlarы, cяmиyyяtиn vя dюvlяtиn mяnafelяrи, шяxsиy-yяtиn lяyaqяtи яleyhиnя иstиfadя edиlя bиlmяz.

“Mцlkиyyяt” termиnи чoxшaxяlи anlayыш olub hцquq

яdяbиyyatыnda яsasяn цч mяnada ишlяdиlиr: fяlsяfи, иqtиsadи vя hцquqи mяnalarda51.

Fяlsяfи mяnada mцlkиyyяt dedиkdя, cяmиyyяtdяkи яmlak mцnasиbяtlяrиnиn иfadяsи, яmlaka sahиblиk baшa dцшцlцr. Иq-tиsadи mяnada mцlkиyyяt иctиmaи-иqtиsadи mцnasиbяtdиr52; hц-quqи mяnada mцlkиyyяt “mцlkиyyяt hцququ” anlayышы иlя яhatя olunur vя o, hцquq normalarыnыn mяcmuyunda иfadя olunur.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “иqtиsadи kateqorиya olan mцlkиyyяt vя mцlkиyyяt hцququ kиmи anlayышlar bиr-bиrиndяn fяrqlяnиr. Bunlar цst-цstя dцшmяyяn vя bиr-bиrиnя tam uyьun gяlmяyяn anlayышlardыr”53.

51 Allahverdиyev S. Azяrbaycan Respublиkasыnыn mцlkи hцququ. Ы cиld, ЫЫ kиtab. Xцsusи hиssя. Dяrslиk. B.: ABU, 2003, сящ. 19 52 Иqtиsadи mяnada mцlkиyyяt иqtиsadи nяzяrиyyя elmиndя юyrяnиlиr. Яtraflы mяlumat цчцn bax: Иqtиsadи nяzяrиyyя. Dяrslиk. B.: 1999. 53 Allahverdиyev S. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 22.

Page 139: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

140

Mцlkиyyяt hцququ anlayышыna иkи aspektdяn yanaшmaq olar: a) obyektиv mяnada mцlkиyyяt hцququ; b) Subyektиv mяnada mцlkиyyяt hцququ.

Obyektиv mяnada mцlkиyyяt hцququ dedиkdя, maddи nemяtlяrя yиyяlяnmяklя яlaqяdar yaranan mцnasиbяtlяrи tяn-zиmlяyяn vя qoruyan, habelя, mцlkиyyяtчиnиn яmlaka sahиb-lиk, яmlakdan иstиfadя vя onun цzяrиndя sяrяncam vermяk hцququnu tяmиn edяn hцquq normalarыnыn sиstemи baшa dцшцlцr.

AR MM-иn 152-cи maddяsиndяn aydыn olur kи, subyektиv mяnada mцlkиyyяt hцququ dedиkdя, subyektиn ona mяnsub яmlaka (яшyaya) юz иstяdиyи kиmи sahиb olmaq, ondan иstиfadя etmяk vя ona daиr sяrяncam vermяk цzrя dюvlяt tяrяfиndяn tanыnan vя qorunan hцquqlarы baшa dцшцlцr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn AR-dя mцlkиyyяt toxu-nulmazdыr vя dюvlяt tяrяfиndяn mцdafия olunur. Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 17-cи maddяsиnиn (mцlkиyyяt) bиrиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Mцlkиyyяt hцququ vя mиras hцquq vasиtяsиlя tяmиn olunur vя qorunur”. Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 35-cи maddяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Hяr kяs mцlkиyyяt vя mиras hцququna malиkdиr. Bu hцquqlar yalnыz qanunи mяqsяdlяrlя vя qanunla mяhdudlaшdыrыla bиlяr. Mцlkиyyяt hцququndan cяmиyyяtиn rиfah halыnыn яleyhиnя иstиfadя oluna bиlmяz”. Mцlkиyyяtlя baьlы mцddяalar Yuna-nыstan Konstиtusиyasыnыn 17-cи, Иrlandиya Konstиtusиyasыnыn 41-cи, Latvиya Konstиtusиyasыnыn 105-cи maddяsиndя dя юz яksиnи tapmышdыr.

Mцlkиyyяtиn toxunulmaz olmasы aшaьыdakыlarda иfadя olunur:

1. Mцlkиyyяt hцququ, bиr qayda olaraq, ayrыlmazdыr vя bu hцquqdan mяhrumetmяyя yalnыz qanunla mцяyyяn olunmuш proseduralara cиddи шяkиldя rиayяt edиlmяklя, юzц dя mцstяsna hallarda yol verиlя bиlяr. ARK-nыn 29-cu maddяsиnиn (mцlkиyyяt hцququ) dюrdцncц hиssяsиndя bu

Page 140: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

141

mяsяlя иlя baьlы deyиlиr: “Heч kяs mяhkяmяnиn qяrarы olmadan mцlkиyyяtиndяn mяhrum edиlя bиlmяz. Яmlakыn tam mцsadиrяsиnя yol verиlmиr. Dюvlяt ehtиyaclarы vя ya иctиmaи ehtиyaclar цчцn mцlkиyyяtиn юzgяnиnkиlяшdиrиlmяsиnя yalnыz qabaqcadan onun dяyяrиnи яdalяtlи юdяmяk шяrtи иlя yol verиlя bиlяr”;

2. Mцlkиyyяtя heч kиm, heч bиr halda qяsd edя bиlmяz; 3. Mцlkиyyяt hцququ pozulmazdыr; Mцlkиyyяtиn dюvlяt tяrяfиndяn mцdafия olunmasы o

demяkdиr kи, mцlkиyyяt vя mцlkиyyяt hцququ qanunla qorunur vя o, bиrbaшa dюvlяtиn hиmayяsи vя qayьыsы altыnda-dыr. ARK-nыn 29-cu maddяsиnиn (mцlkиyyяt hцququ) beшиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Dюvlяt vяrяsяlиk hцququna tяmиnat verиr”.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn mцlkиyyяt dюvlяt, xцsusи vя bяlяdиyyя mцlkиyyяtи nюvцndя ola bиlяr. Bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 22-cи maddяsиnя яsaslanыr. Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Rusиya Konstиtusиyasыnыn 8-cи maddяsиndя deyиlиr: “Rusиya Federasиyasыnda eynи qaydada xцsusи, dюvlяt, bяlяdиyyя vя mцlkиyyяtиn baшqa formalarы dяstяklяnиr”. Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 17-cи maddяsиnиn (mцlkиyyяt) иkиncи hиssяsиnя gюrя “mцlkиyyяt xцsusи vя иctиmaиdиr”. Konstиtusиyanыn 18-cи maddяsи иsя dюvlяt mцlkиyyяtи иlя baьlы mяsяlяlяrиn tяnzиmlяnmяsиnя hяsr edиlmишdиr. Macarыstan Konstиtusиyasыnыn 9-cu maddяsиndя иctиmaи mцlkиyyяt, 10-cu maddяsиndя mиllи mцlkиyyяt, 13-cц maddяsиndя иsя xцsusи mцlkиyyяtlя baьlы mцnasиbяtlяr nиzama salыnmышdыr. Mцlkиy-yяtиn цч formasыnыn (dюvlяt, kollektиv, xцsusи) fяrqlяndиrиldиyи Mиsиr Konstиtusиyasыnda da 32-cи, 37-cи vя dиgяr maddяlяr mяhz mцlkиyyяtlя baьlы mцnasиbяtlяrиn tяnzиmlяnmяsиnя hяsr olunmuшdur.

Yuxarыda gюstяrиldиyи kиmи, ARK mцlkиyyяtиn цч formasыnы fяrqlяndиrиr: dюvlяt, xцsusи vя bяlяdиyyя mцlkиyyяtи. Buna mцvafиq olaraq AR MM mцlkиyyяt hцququnun цч

Page 141: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

142

nюvцnц mцяyyяn edиr: fиzиkи vя hцquqи шяxslяrиn mцlkиyyяt hцququ, yяnи xцsusи mцlkиyyяt hцququ (AR MM-иn 154-cц maddяsи), dюvlяt mцlkиyyяt hцququ (AR MM-иn 155-cи maddяsи), bяlяdиyyяlяrиn mцlkиyyяt hцququ (AR MM-иn 156-cы maddяsи)54.

Fиzиkи шяxslяrиn mцlkиyyяt hцququnun mцxtяlиf nюvlяrи vardыr:

AR vяtяndaшlarыnыn mцlkиyyяt hцququ; Яcnяbиlяrиn mцlkиyyяt hцququ; Vяtяndaшlыьы olmayan шяxslяrиn mцlkиyyяt hцququ. Hцquqи шяxslяrиn mцlkиyyяt hцququnun aшaьыdakы nюvlяrи

fяrqlяndиrиlиr: Kommersиya tяшkиlatlarыnыn mцlkиyyяt hцququ; Qeyrи-kommersиya tяшkиlatlarыnыn mцlkиyyяt hцququ. Kommersиya tяшkиlatlarыnыn mцlkиyyяt hцququnun ayrы-

ayrы nюvlяrиnи fяrqlяndиrmяk olar: Tяsяrrцfat cяmиyyяtlяrиnиn mцlkиyyяt hцququ; Tяsяrrцfat ortaqlыqlarыnыn mцlkиyyяt hцququ; Kooperatиvlяrиnиn mцlkиyyяt hцququ. Qeyrи-kommersиya tяшkиlatlarыnыn mцlkиyyяt hцququ da

ayrы-ayrы nюvlяrя bюlцnцr: Иctиmaи bиrlиklяrиn mцlkиyyяt hцququ; Dиnи qurumlarыn mцlkиyyяt hцququ; Fondlarыn mцlkиyyяt hцququ vя s. Qanunverиcиlиyя uyьun olaraq fиzиkи vя ya hцquqи шяxslяrя

mяnsub ola bиlmяyяn яmlakыn ayrы-ayrы nюvlяrи иstиsna edиlmяklя, fиzиkи vя hцquqи шяxslяrиn mцlkиyyяtиndя иstяnиlяn яmlak ola bиlяr. Buraya torpaq sahяlяrи, yaшayыш evlяrи, mяnzиllяr, baьlar, baь evlяrи, qarajlar, ev tяsяrrцfatы lяvazи-matlarы, шяxsи иstehsal predmetlяrи, pul vяsaиtlяrи, mallar

54 Qanunverиcиlиk bu bюlgцnц mцlkиyyяt hцququnun subyekt tяrkиbи яlamяtиnя gюrя qruplaшdыrmышdыr.

Page 142: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

143

иstehsalы, mцяssиsяlяr, яmlak komplekslяrи, bиnalar, tиkиlиlяr, nяqlиyyat vasиtяlяrи vя s. daxиldиr.

Dюvlяt mцlkиyyяt hцququnun aшaьыdakы nюvlяrи vardыr: AR-иn mцlkиyyяt hцququ; Xarиcи dюvlяtlяrиn mцlkиyyяt hцququ. Qanuna gюrя AR-я mцlkиyyяt hцququ иlя mяnsub olan

яmlak dюvlяt mцlkиyyяtиdиr. Fиzиkи, hцquqи шяxslяrиn vя ya bяlяdиyyяlяrиn mцlkиyyя-

tиndя olmayan torpaq vя dиgяr tяbии ehtиyatlar dюvlяt mцlkиyyяtиdиr. Dюvlяt bцdcяsиnиn vяsaиtи AR-иn mцlkиyyя-tиdиr.

Bяlяdиyyяlяrиn mцlkиyyяt hцququ aшaьыdakы nюvlяrя bюlцnцr:

Шяhяr (rayon) bяlяdиyyяlяrиnиn mцlkиyyяt hцququ; Kяnd (qяsяbя) bяlяdиyyяlяrиnиn mцlkиyyяt hцququ; Dиgяr bяlяdиyyя qurumlarыnыn mцlkиyyяt hцququ. Bяlяdиyyяlяrиn mцlkиyyяtиndя yerlи юzцnциdarяetmя or-

qanlarыnыn яmlakы, yerlи bцdcяnиn vя bцdcяdяnkяnar fondla-rыn vяsaиtи, mяnzиl fondu, mцhяndиs иnfrastrukturu obyektlяrи vя s. ola bиlяr.

ARK-nыn 29-cu maddяsиndяn (mцlkиyyяt hцququ) belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, mцlkиyyяtиn heч bиr nюvцnя (dюvlяt, xцsusи vя bяlяdиyyя mцlkиyyяt nюvlяrи) цstцnlцk verиlmиr. Bu mяsяlя иlя baьlы AR MM-иn 153-cц madddяsиnиn dюrdцncц hиssяsиndя deyиlиr: “Bцtцn mцlkиyyяtчиlяrиn hцquqlarы eynи bяrabяrdя mцdafия olunur”.

Maddяnиn цчцncц hиssяsиnя яsasяn mцlkиyyяtdяn иnsan vя vяtяndaш hцquqlarы vя azadlыqlarы, cяmиyyяtиn vя dюvlяtиn mяnafelяrи, шяxsиyyяtиn lяyaqяtи яleyhиnя иstиfadя edиlя bиlmяz.

Hяr bиr halda mцlkиyyяtиn bцtцn nюvlяrиndяn иstиfadя cяmиyyяtиn цmumи rиfah halыnыn yцksяldиlmяsиnя vя dюvlяtиn иqtиsadи gцcцnцn daha da mюhkяmlяndиrиlmяsиnя xиdmяt etmяlиdиr. Baшqa sюzlя, mцlkиyyяtdяn dиgяr шяxslяrиn hцquq vя azadlыqlarыnы pozmaq, cяmиyyяtиn vя dюvlяtиn mяnafeyиnя zяrяr vurmaq, habelя шяxsиyyяtиn шяrяf vя lяyaqяtиnи alчaltmaq

Page 143: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

144

mяqsяdиlя иstиfadяsиnя yol verиlmиr. Mцqayиsя цчцn qeyd edяk kи, Almanиya Konstиtusиyasыnыn 14-cц maddяsиnиn иkиncи bяndиndя deyиlиr: “Mцlkиyyяt vяzиfя doьurur. Onun иstиfadяsи eynи zamanda иctиmaи rиfaha xиdmяt etmяlиdиr”.

Mцlkиyyяt vя mцlkиyyяt hцququ яleyhиnя tюrяdиlяn hцquq pozuntusu AR-иn mцvafиq qanunverиcиlиyиnя яsasяn mяsulиy-yяtя sяbяb olur. Tяsadцfи deyиl kи, AR CM-иn ЫX bюlmяsиndя mцlkиyyяt яleyhиnя (mяsяlяn, oьurluq, dяlяduzluq, soyьunчu-luq, quldurluq vя s.) vя иqtиsadи fяalиyyяt sahяsиndя (qanunsuz sahиbkarlыq, yalanчы sahиbkarlыq, qяsdяn mцflиslяшmя, saxta mцflиslяшmя vя s.) olan cиnayяtlяrя gюrя cиnayяt mяsulиyyяtи nяzяrdя tutulmuшdur. Maddя 14. Tяbии ehtиyatlar

Tяbии ehtиyatlar hяr hansы fиzиkи vя ya hцquqи шяxslяrиn hцquqlarыna vя mяnafelяrиnя xяlяl gяtиrmя-dяn Azяrbaycan Respublиkasыna mяnsubdur.

Maddяyя яsasяn tяbии ehtиyatlar hяr hansы fиzиkи vя ya

hцquqи шяxslяrиn hцquqlarыna vя mяnafelяrиnя xяlяl gяtиrmя-dяn AR-a mяnsubdur. Bu o demяkdиr kи, tяbии ehtиyatlar heч bиr fиzиkи vя ya hцquqи шяxsиn hцquqlarыna vя qanunи mяnafelяrиnя zяrяr vurmamalыdыr vя o, AR-иn mцstяsna mцlkиyyяtиnя aиddиr. Bu mцddяanыn яsaslandыьы Konstиtusиya Aktыnыn 20-cи maddяsиndя deyиlиr: “Bцtцn tяbии ehtиyatlar hяr hansы шяxslяrиn vя ya tяшkиlatlarыn mцlkиyyяt hцquqlarыna vя mяnafeyиnя xяlяl gяtиrиlmяdяn AR-a mяxsusdur”.

Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Rusиya Konstиtusиyasыnыn 9-cu maddяsиn-dя deyиlиr: “Rusиya Federasиyasыnda torpaq vя baшqa tяbии ehtиyatlar mцяyyяn яrazиdя yaшayan mиllяtlяrиn hяyat vя fяalиyyяtlяrиnиn tяmиn olunmasы цчцn иstиfadя olunur vя qorunur” (bиrиncи hиssя), “Torpaq vя baшqa tяbии ehtиyatlar шяxsи, dюvlяt, bяlяdиyyя vя ya mцlkиyyяtиn baшqa formasыnda

Page 144: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

145

saxlanыla bиlяr” (иkиncи hиssя). Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 18-cи maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиndя tяsbиt olunur kи, “Yeraltы sяrvяtlяr, sahиlyanы чиmяrlиk zolaqlarы, mиllи яhяmиyyяtlи respublиka yollarы, habelя sular, meшяlяr, parklar, qanunla mцяyyяnlяшdиrиlmиш tяbии vя arxeolojи qoruqlar mцstяsna dюv-lяt mцlkиyyяtиndяdиr”. Yuqaslavиya Иttиfaqы Respublиkasыnыn 1992-cи иl Konstиtusиyasыnыn 73-cц maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиnя gюrя “Tяbии sяrvяtlяr dюvlяt mцlkиyyяtиndяdиr”. Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 132-cи maddяsиnиn (иctиmaи mцlkиyyяt) иkиncи hиssяsиndя tяbии ehtиyatlarla baьlы mяsяlяlяr nяzяrdя tutulmuшdur. Ukrayna Konstиtusиyasыnda deyиlяnlяrdяn иsя aydыn olur kи, torpaq, yerиn tяkи vя tяbии ehtиyatlar Ukrayna xalqыnыn mцlkиyyяtиndяdиr. Xalqыn adыndan иsя mцlkиyyяt hцququnu dюvlяt hakиmиyyяtи vя yerlи юzцnциdarяetmя orqanlarы hяyata keчиrиr. Vяtяndaшlar hяmиn obyektlяrdяn sadяcя olaraq иstиfadя hцququna malиkdиrlяr. Bununla ya-naшы, konstиtusиyada o da gюstяrиlиr kи, torpaьa mцlkиyyяt hц-ququ dюvlяtdяn яlavя, vяtяndaшlara vя hцquqи шяxslяrя dя mяxsus ola bиlяr. Bu иsя onunla иzah oluna bиlяr kи, konstи-tusиya torpaьa “иkиqat mцlkиyyяt hцququ” konsepsиyasыndan yanaшыr: иlkиn (xalqыn) vя tюrяmя (qalan subyektlяrиn) mцlkиyyяt hцququ.

Цmumиlиkdя gюtцrdцkdя, cяmиyyяtиn normal hяyat fяalиyyяtи gюstяrmяsи цчцn spesfиk иqtиsadи яlamяtlяrи иlя fяrqlяnяn tяbии ehtиyatlar иnstиtutu mцhцm яhяmиyyяtя malиkdиr.

Nя ARK-da, nя dя kи dиgяr qanunverиcиlиk aktlarыnda “tяbии ehtиyatlar” иfadяsиnя anlayыш verиlmиr. Fиkrиmиzcя, ARK-da ишlяdиlяn “tяbии ehtиyatlar” иfadяsиnи “dюvlяt mцlkиy-yяtи” termиnиnиn sиnonиmи kиmи qяbul etmяk lazыmdыr. Hesab edиrиk kи, tяbии ehtиyatlar, xцsusи dяyяrя malиk olduьundan, kиmиn иstиfadя edиb-etmяmяsиndяn asыlы olmayaraq, o, dюvlяtиn yurиsdиksиyasы altыndadыr (mцqayиsя цчцn qeyd edяk kи, bяzи dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda haqqыnda bяhs etdиyиmиz иfadя яvяzиnя “tяbии sяrvяtlяr” termиnиnя mцracияt olunmuшdur.

Page 145: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

146

Mяsяlяn, Yuqoslavиya, Monqolustan vя s. kиmи юlkяlяrdя). Tяsadцfи deyиl kи, mяhz яhяmиyyяtи nяzяrя alыnaraq AR-dя tяbии ehtиyatlarla baьlы bиr sыra qanunlar qяbul edиlmишdиr. Onlarыn sыrasыna 26 dekabr 1997-cи иl tarиxlи AR-иn Su Mяcяllяsиnи, 30 dekabr 1997-cи иl tarиxlи AR-иn Meшя Mяcяl-lяsиnи, 13 fevral 1998-cи иl tarиxlи “Yerиn tяkи haqqыnda” AR qanununu, 25 иyun 1999-cu иl tarиxlи AR-иn Torpaq Mяcяl-lяsиnи aиd etmяk olar.

Mяlum olduьu kиmи AR-иn daxиlи sularы, Xяzяr dяnиzиnиn (gюlцnцn) AR-a mяnsub olan bюlmяsи Azяrbaycan xalqыnыn mиllи sяrvяtиdиr, яhalиnиn hяyat vя fяalиyyяtиnиn яsasы kиmи иstиfadя edиlиr vя qorunur, flora vя faunanыn mюvcudluьunu tяmиn edиr. AR-иn Su Mяcяllяsи AR-dя su obyektlяrиnиn иstи-fadяsи vя mцhafиzяsи иlя baьlы yaranan hцquq mцnasиbяtlяrиnи tяnzиmlяyиr. Hяmиn mяcяllяdя su obyetklяrиnиn иstиfadяsи vя mцhafиzяsи sahяsиndя иdarяetmя (иkиncи bюlmя), su obyekt-lяrиnиn иstиfadяsи vя mцhafиzяsи (цчцncц bюlmя), su obyektlя-rиnиn иstиfadяsи vя mцhafиzяsи tяdbиrlяrиnиn иqtиsadи tяnzиmlяn-mяsи, mцbahиsяlяrиn hяll edиlmяsи vя su qanunverиcиlиyиnиn pozulmasыna gюrя mяsulиyyяt (dюrdцncц bюlmя) vя dиgяr mяsяlяlяr nиzama salыnыr.

Mяcяllяnиn 12-cи maddяsиnя яsasяn “dюvlяt mцlkиyyяtиndя aшaьыdakы su obyektlяrи saxlanыlыr:

Xяzяr dяnиzиnиn (gюlцnцn) AR-a mяnsub olan bюlmяsи; sяrhяd su obyektlяrи; dюvlяt vя yerlи яhяmиyyяtlи yerцstц vя yeraltы su obyektlяrи; xцsusи qorunan su obyektlяrи. Dюvlяt mцlkиyyяtиndя olan su obyektlяrи qanunverиcиlиkdя

mцяyyяn edиlmиш qaydada иstиfadяyя, иcarяyя vя bяlяdиyyя mцlkиyyяtиnя verиlя bиlяr.

Dюvlяt mцlkиyyяtиndя olan su obyektlяrиnиn иstиfadяsи vя mцhafиzяsи sahяsиndя dюvlяt иdarяetmяsиnи юz sяlahиyyяtlяrи daxиlиndя mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanlarы hяyata keчиrиrlяr”.

Page 146: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

147

AR-иn Meшя Mяcяllяsи AR-иn яrazиsиndя meшя mцnasи-bяtlяrиnиn tяnzиmlяnmяsиnиn, meшяlяrdяn иstиfadяnиn, onla-rыn mцhafиzяsиnиn, qorunmasыnыn, bяrpasыnыn, ekolojи vя ehtиyat potensиalыnыn yцksяldиlmяsиnиn hцquqи яsaslarыnы mцяyyяn edиr.

Meшя mцnasиbяtlяrиnиn tяnzиmlяnmяsи meшя bиtkиlяrиnиn, torpaьыn, heyvanat alяmиnиn vя яtraf mцhиtиn ekolиjи, иqtиsadи vя sosиal яhяmиyyяt kяsb edяn dиgяr komponentlяrиnиn vяhdяtи olan meшя anlayышы nяzяrя alыnmaqla hяyata keчиrиlиr.

Hяmиn mяcяllяnиn 1-cи maddяsиndяn (яsas anlayышlar) aydыn olur kи, meшя dedиkdя, bиolojи cяhяtdяn qarшыlыqlы яlaqяlи vя юz иnkишafыnda bиr-bиrиnя tяsиr gюstяrяn torpaьыn, suyun, aьac, kol vя ot bиtkиlяrиnиn, heyvanlarыn, mиkro-orqanиzmlяrиn vя яtraf mцhиtиn dиgяr tяrkиb hиssяlяrиnиn vяhdяtи baшa dцшцlцr.

Mяcяllяnиn 11-cи maddяsиnя (meшя fondu цzяrиndя mцlkиyyяt) яsasяn “AR-dя meшя fondu dюvlяtя mяnsubdur vя onun mцlkиyyяtиndяdиr. Meшяlяr vя meшя fondunun torpaqla-rы юzяllяшdиrиlmиr”.

Mяcяllяnиn 31-cи maddяsиndя (Meшя fondunun meшя qrupuna vя qoruyucu kateqorиyalara aиd edиlmяsи) иsя deyиlиr kи, “AR-иn meшя fondu daь vя dцzяn meшяlяrиndяn иbarяtdиr. Иqtиsadи vя ekolojи яhяmиyyяtиnя, yerlяшmяsиnя vя yerиnя yetиrdиyи funksиyalara gюrя юlkяnиn meшя fondu bиrиncи qrup meшяlяrя aиd olub aшaьыdakы qoruyucu kate-qorиyalara bюlцnцr: qoruq meшяlяrи; kurort meшяlяrи; xцsusи qиymяtlи meшя massиvlяrи; шяhяrlяrиn vя dиgяr yaшayыш mяntяqяlяrиnиn яtrafыndakы yaшыllыq zonalarыnыn meшяlяrи; yabanы meyvя meшяlяrи; dюvlяt qoruyucu meшя zolaqlarы; saиr meшяlяr.

Page 147: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

148

Zяrurи hallarda gюstяrиlяn kateqorиyalara aиd edиlmиш meшяlяrdя xцsusи qoruyucu meшя sahяlяrи (erozиyadan mцha-fиzя meшяlяrи, чaylarыn, gюllяrиn vя dиgяr su obyektlяrиnиn sahиllяrиndя olan meшя sahяlяrи, dяmиr yollarыnыn vя avtomo-bиl yollarыnыn kяnarlarыndakы meшяlяr vя s.) vя xцsusи qorunan meшя sahяlяrи (elmи vя mяdяnи-tarиxи яhяmиyyяt kяsb edяn meшяlяr, meшя-parklar, seyrяk arиd meшяlяrи, zиyarяt edиlяn yerlяrdяkи meшяlяr vя s.) mцяyyяn edиlиr.

Meшяlяrиn qoruyucu kateqorиyalara aиd edиlmяsи, habelя bиr qoruyucu kateqorиyadan baшqa qoruyucu kateqorиyaya keчиrиlmяsи AR-иn mцvafиq иcra kaиmиyyяtи orqanы (AR-иn Nazиrlяr Kabиnetи nяzяrdя tutulur – Y.X.) tяrяfиndяn mцяyyяn olunmuш qaydada meшя quruluшu ишlяrи vя ya xцsusи mцшahиdя materиallarы яsasыnda hяyata keчиrиlиr”.

“Yerиn tяkи haqqыnda” AR qanunu AR яrazиsиndя, o cцmlяdяn, Xяzяr dяnиzиnиn (gюlцnцn) AR-a mяnsub olan bюlmяsиndя yerиn tяkиnиn юyrяnиlmяsи (axtarыш, kяшfиyyat), onun sяmяrяlи иstиfadяsи, mцhafиzяsи vя gюrцlяn ишlяrиn tяhlцkяsиzlиyи иlя яlaqяdar mцnasиbяtlяrи tяnzиmlяyиr, yerиn tяkиndяn иstиfadяdя dюvlяtиn, yer tяkи иstиfadячиlяrиnиn vя vяtяndaшlarыn mяnafelяrиnиn qorunmasыnы tяmиn edиr.

Hяmиn qanunun 1-cи maddяsиndяn (яsas termиn vя anlayышlar) aydыn olur kи, yerиn tяkи dedиkdя, yer qabыьыnыn yer sяthиndяn vя ya torpaq qatыndan, su obyektlяrиnиn (sutu-tarlarыn) dиbиndяn aшaьыda yerlяшяn, юyrяnиlmяsи vя иstиfadяsи mцmkцn olan dяrиnlиklяrяdяk uzanan sцxurlardan, mиneral-xammal ehtиyatlarыndan, enerjи daшыyыcыlarыndan (neft, qaz vя s.), tяbии vя sunи boшluqlardan, geolojи vя texnogen tюrяmя-lяrdяn иbarяt hиssяsи baшa dцшцlцr.

Qanunun 2-cи maddяsиnя gюrя “yerиn tяkиndяn иstиfadя aшaьыdakы prиnsиplяrя яsaslanыr:

yerиn tяkиndяn sяmяrяlи, kompleks vя tяhlцkяsиz иstиfadя-nиn tяmиn edиlmяsи;

яtraf mцhиtиn mцhafиzяsиnиn tяmиn edиlmяsи;

Page 148: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

149

mиneral-xammal bazasыnыn genишlяndиrиlmяsи vя mюhkяm-lяndиrиlmяsи;

yerиn tяkиndяn иstиfadяnиn aшkarlыq шяraиtиndя hяyata keчиrиlmяsи;

yerиn tяkиndяn иstиfadяyя иnvestиsиyalarыn cяlb edиlmяsи цчцn яlverишlи шяraиtиn yaradыlmasы;

yerиn tяkиndяn иstиfadяnиn юdяnишlи olmasы”. Qanunun 4-cц maddяsиnя (yerиn tяkи цzяrиndя mцlkиyyяt

hцququ) яsasяn иsя “AR-dя yerиn tяkи hяr hansы fиzиkи vя ya hцquqи шяxslяrиn hцquqlarыna xяlяl gяtиrmяdяn AR-a mяnsubdur”.

AR-иn Torpaq Mяcяllяsи AR-dя torpaq цzяrиndя mцlkиy-yяtиn mцxtяlиf nюvlяrиnиn tяtbиqи яsasыnda yaranan torpaq mцnasиbяtlяrиnиn tяnzиmlяnmяsиnя, torpaq mцlkиyyяtчиlяrи, иstиfadячиlяrи vя иcarячиlяrиnиn torpaqla baьlы vяzиfяlяrиnиn yerиnя yetиrиlmяsиnя vя torpaq цzяrиndя hцquqlarыnыn mцda-fияsиnя, torpaqlardan sяmяrяlи иstиfadя vя onlarыn bяrpasыna vя artыrыlmasыna, texnogen чиrklяnmя vя daьыlmadan korlanmыш torpaqlarыn rekultиvasиyasыna, tяbии mцhиtиn qorunub saxlan-masыna vя yaxшыlaшdыrыlmasыna yюnяlmишdиr.

Mяcяllяnиn 5-cи maddяsиnиn (torpaq sahяsи цzяrиndя mцlkиyyяt vя onun nюvlяrи) 2-cи bяndиndяn aydыn olur kи, dюvlяt mцlkиyyяtиndя olan torpaq sahяlяrи цzяrиndя mцlkиy-yяt hцququnun subyektи Azяrbaycan dюvlяtиdиr. Mяcяllяnиn 46-cы maddяsи иsя dюvlяtиn torpaq цzяrиndя mцlkиyyяt hцququ иlя baьlы mцnasиbяtlяrиnиn tяnzиmlяnmяsиnя hяsr edиlmишdиr.

Mяcяllяnиn 9-cu maddяsиndя (AR-иn vahиd torpaq fondu vя onun tяrkиbи) deyиlиr: “AR-иn hцdudlarы daxиlиndя yerlяшяn bцtцn torpaqlar onun vahиd torpaq fondunu tяшkиl edиr” (bиrиncи bяnd), “Mяqsяdlи tяyиnatыna vя hцquqи rejиmиnя uyьun olaraq AR-иn torpaqlarы aшaьыdakы kateqorиyalara bюlцnцr:

kяnd tяsяrrцfatы tяyиnatlы torpaqlar; yaшayыш mяntяqяlяrиnиn (шяhяrlяrиn, qяsяbяlяrиn vя kяnd

yaшayыш mяntяqяlяrиnиn) torpaqlarы;

Page 149: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

150

sяnaye, nяqlиyyat, rabиtя, mцdafия vя dиgяr tяyиnatlы torpaqlar;

xцsusи qorunan яrazиlяrиn torpaqlarы; meшя fondu torpaqlarы; su fondu torpaqlarы; ehtиyat fondu torpaqlarы” (иkиncи bяnd). “Torpaqlarыn kateqorиyalara aиd edиlmяsи vя onlarыn bиr

kateqorиyadan dиgяrиnя keчиrиlmяsи mцяyyяn edиlmиш qaydada mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы tяrяfиndяn hяyata keчиrиlиr” (цчцncц bяnd). Maddя 15. Иqtиsadи иnkишaf vя dюvlяt

I. Azяrbaycan Respublиkasыnda иqtиsadиyyatыn иnkишafы mцxtяlиf mцlkиyyяt nюvlяrиnя яsaslanaraq xalqыn rиfahыnыn yцksяldиlmяsиnя xиdmяt edиr. ЫЫ. Azяrbaycan dюvlяtи bazar mцnasиbяtlяrи яsasыnda иqtиsadиyyatыn иnkишafыna шяraиt yaradыr, azad sahиbkar-lыьa tяmиnat verиr, иqtиsadи mцnasиbяtlяrdя иnhиsarчыlыьa vя haqsыz rяqabяtя yol vermиr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn AR-dя иqtиsadиyyatыn

иnkишafы mцxtяlиf mцlkиyyяt nюvlяrиnя яsaslanaraq xalqыn rиfahыnыn yцksяldиlmяsиnя xиdmяt edиr. Bu o demяkdиr kи, AR-dя иqtиsadиyyatыn иnkишafыnыn яsas mяqsяdи mцlkиyyяtиn aыrы-ayrы nюvlяrиnя яsaslanmaqla xalqыn hяyat шяraиtиnиn daha da yaxшыlaшdыrыlmasыna xиdmяt etmяkdяn иbarяtdиr.

Mцlkиyyяtиn nюvlяrи dedиkdя, xцsusи, bяlяdиyyя vя dюvlяt mцlkиyyяtи nюvlяrи baшa dцшцlцr55. Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Rusиya Konstиtusиyasыnыn 8-cи maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиndя deyиlиr:

55 Bu haqda яtraflы mяlumat цчцn bax: ARK-nыn 13-cц maddяsиnиn (mцlkиyyяt) иkиncи hиssяsиnиn иzahы.

Page 150: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

151

“Rusиya Federasиyasыnda иqtиsadи mцhиtиn vahиdlиyи mallarыn, xиdmяtlяrиn vя malиyyя vasиtяlяrиnиn azad daшыnmasы, rяqabя-tиn dяstяklяnmяsи, иqtиsadи fяalиyyяtиn azadlыьы tяmиn edиlиr”. Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 130-cu maddяsи bцtцn иspanlarыn yaшayыш sяvиyyяsиnиn tarazlaшdыrыlmasы mяqsяdиlя иctиmaи hakи-mиyyяt orqanlarы цzяrиnя иqtиsadиyyatыn bцtцn sahяlяrиnиn, xцsusяn dя яkиnчиlиyиn, maldarlыьыn, balыqчыlыьыn vя sяnяt-karlыьыn modernlяшdиrиlmяsи vя иnkишafыnыn qayьыsыna qalmaq юhdяlиyи qoyur56.

Sяrt mяrkяzlяшdиrиlmиш planlaшdыrma vя bюlgц sиstemиnиn, иstehsal vasиtяlяrиndяn vя яmяyиn nяtиcяlяrиnиn mяnиmsяnиlmя-sиndяn ишчиnиn yadlaшdыrыlmasыnыn, иqtиsadиyyatda иradяvи иnzиbatчыlыьыn, mяhsuldar qцvvяlяrиn regиonal иnkишafы vя yerlяшdиrиlmяsи sиyasяtиndя respublиkanыn mяnafeyиnя etиnasыz-lыq gюstяrиlmяsиnиn, regиonlararasы qeyrи-ekvиvalent mцbadи-lяlяrиn kюk salmasыnыn tяbии yekunu kиmи Azяrbaycan xal-qыnыn yaшayыш sяvиyyяsиnиn aшaьы olduьunu, яmяk qabиlиyyяtlи xeylи яhalиnиn ишlяmяdиyиnи, tяbии sяrvяtlяrиn tяnяzzцlя uьradыьыnы qeyd edяrяk; Azяrbaycan xalqыnыn mцqяddяratы цчцn mяsulиyyяt daшыdыьыnы baшa dцшяrяk vя onun rиfahы, mяnяvи dиrчяlиши qayьыsыna qalaraq; suveren dюvlяt kиmи AR-иn иqtиsadи mцstяqиllиyиnиn mяzmununun, mяqsяdиnиn vя яsas prиnsиplяrиnиn mцяyyяn edиlmяsи mяцsяdиlя юlkяmиzdя 25 may 1991-cи иl tarиxdя “Azяrbaycan Respublиkasыnыn иqtиsadи mцstяqиllиyиnиn яsaslarы haqqыnda” AR-иn Konstиtusиya Qa-nunu qяbul edиlmишdиr.

Adы чяkиlяn qanunun 1-cи maddяsиndя (иqtиsadи mцstяqиllи-yиn mяzmunu vя mяqsяdи) deyиlиr:

56 Sosиal-иqtиsadи иnkишaf sяvиyyяsиnя vя sиyasи quruluшunun xarakterиnя gюrя xarиcи юlkяlяrиn tяsnиfatы haqqыnda яtraflы mяlumat цчцn bax: Чиrkиn V.Y. Gюстяrиlяn яsяr. sяh. 113-115.

Page 151: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

152

“AR mцstяqиl surяtdя юz яhalиsиnиn mяnafeyиnя uyьun gяlяn, beynяlxalq hцquqla vя цmumbяшяrи dяyяrlяrlя uzlaшan иqtиsadи vя sosиal sиyasяt hяyata keчиrиr.

AR-иn иqtиsadи mцstяqиllиyи ondan иbarяtdиr kи, mцstяqиl surяtdя xalq tяsяrrцfatыnыn strukturu, onun иnkишafыnыn цstцn иstиqamяtlяrи mцяyyяnlяшdиrиlиr, malиyyя-bцdcя, pul-kredиt, qиymяt, иnvestиsиya sиyasяtи, elmи-texnиkи vя xarиcи иqtиsadи sиyasяt hяyata keчиrиlиr, яhalи цчцn sosиal tяmиnatlar yaradыlыr.

AR-иn иqtиsadи mцstяqиllиyиndя mяqsяd hяr bиr vяtяndaшыn layиqlи hяyat шяraиtиnи, шяxsиyyяtиn mяnяvи tяlяbatыnыn юdяnиl-mяsиnи vя юzцnциfadяsиnи tяmиn etmяk, yaradыcы vя mяhsuldar яmяyя ruhlandыran sabиt mexanиzmlяr yaradыlmasы yolu иlя Azяrbaycan xalqыnыn mиllи sяrvяtиnи qoruyub saxlamaq vя artыrmaqdыr”.

Qanunun 2-cи maddяsиndяn иsя aydыn olur kи, иqtиsadи mцstяqиllиk aшaьыdakы яsas prиnsиplяr цzяrиndя qurulur:

- respublиka яrazиsиnиn hцdudlarы daxиlиndя torpaq, yerиn tяkи, daxиlи sular vя яrazи sularы, qиtя шelfи, bиtkиlяr vя heyvan-lar alяmи, hava hюvzяsи цzяrиndя AR-иn mцstяsna mцlkиyyяtи;

- Xяzяr dяnиzиnиn AR яrazиsиnя bиtишиk иqtиsadи zonasыnыn ehtиyatlarыna beynяlxalq hцquqla tяsdиq edиlmиш hцdudlarda sahиblиk, onlardan иstиfadя vя onlara sяrяncam hцququ;

- bцtцn mцlkиyyяt formalarыnыn hцquq bяrabяrlиyи vя hцquqи mцdafияsи, sahиbkarlыq fяalиyyяtиnиn sяrbяstlиyи, tяlяb vя tяklиfиn bazar mцnasиbяtlяrи, иqtиsadиyyatыn dюvlяt tяrяfиn-dяn tяnzиmlяnmяsи;

- baшqa dюvlяtlяrlя иqtиsadи иttиfaqlara kюnцllц daxиl olmaq vя bu иttиfaqlardan maneяsиz чыxmaq;

- AR-иn яrazиsиndя xarиcи иnvestиsиyalarыn qorunmasы. Qanunun sonuncu, yяnи 23-cц maddяsиnя (hцquqи mяsu-

lиyyяt) gюrя “AR-иn иqtиsadи mцstяqиllиyиnиn hяyata keчиrиlmя-sиndя qanunsuz hяrяkяtlяr, yaxud fяalиyyяtsиzlиk onun dюvlяt suverenlиyиnя qяsddиr vя qanunla cяzalandыrыlыr”.

AR ИXM-nиn XVЫЫЫ (иqtиsadи fяalиyyяt qaydalarы яleyhиnя olan иnzиbatи xяtalar), XЫX (tиcarяt qaydalarы яleyhиnя olan

Page 152: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

153

иnzиbatи xяtalar) vя XX (vergиlяrиn, rцsumlarыn юdяnиlmяsи, malиyyя vя sыьorta qaydalarы яleyhиnя olan иnzиbatи xяtalar) fяsиllяrи, habelя AR CM-иn XXЫV fяslи (иqtиsadи fяalиyyяt sahяsиndя olan cиnayяtlяr) bцtюvlцklя иqtиsadи mцnasиbяtlяrlя baьlы hцquq pozuntularыna hяsr olunmuш vя hяmиn яmяllяr цчцn mцvafиq olaraq иnzиbatи vя cиnayяt mяsulиyyяtи nяzяrdя tutulmuшdur.

Adы чяkиlяn Konstиtusиya Qanununun dиgяr mцddяalarы mцlkиyyяt hцququ (иkиncи bюlmя), иqtиsadиyyatыn dюvlяt tяrяfиndяn tяnzиmlяnmяsи (цчцncц bюlmя), AR-иn malиyyя-bцdcя, kredиt vя pul sиstemи (dюrdцncц bюlmя), AR-иn яhalsи-nиn sosиal tяmиnatlarы (beшиncи bюlmя), elяcя dя dиgяr mяsяlяlя-rиn tяnzиmlяnmяsиnя hяsr edиlmишdиr.

AR mцstяqиllиyиnи яldя etdиyи vaxtdan bu gцnяdяk иqtиsadи qanunverиcиlиk sahяsиndя qяbul edиlяn demяk olar kи, dюvlяt-daxиlи bцtцn normatиv-hцquqи aktlar yuxarыda adы чяkиlяn qanunun mцddяalarы яsasыnda ишlяnиb hazыrlanmыш vя onlarы иnkишaf etdиrmишdиr.

AR-иn иqtиsadи mцstяqиllиyи mяlum Konstиtusиya Qanu-nundan baшqa, ARK vя ona mцvafиq surяtdя hazыrlanmыш qanun vя dиgяr normatиv-hцquqи aktlar – mцlkиyyяt, torpaq, vergиqoyma, иcarя, mцяssиsяlяr, sahиbkarlыq, иnhиsar яleyhиnя fяalиyyяt, иnvestиsиyalarыn qorunmasы, mцflиslяшmя, bank иши, bцdcя vя pul sиstemи, xarиcи иqtиsadи яlaqяlяr, mяшьulluq vя sosиal tяmиnatla baьlы яlaqяlи qanunlar яsasыnda hяyata keчиrиlиr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn Azяrbaycan dюvlяtи bazar mцnasиbяtlяrи яsasыnda иqtиsadиyyatыn иnkишafыna шяraиt yaradыr, azad sahиbkarlыьa tяmиnat verиr, иqtиsadи mцnasиbяt-lяrdя иnhиsarчыlыьa vя haqsыz rяqabяtя yol vermиr. Bu mцddяa Konstиtusиya Aktыnыn 23-cц maddяsиnя яsaslanыr.

Цmumиyyяtlя, dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыnda иqtиsadиyyatыn hцquqи tяnzиmlяnmяsи иkи fяrqlи modeldяn bиrиnя - a) bazar vя ya lиberal (demokratиk rejиmlи юlkяlяrdя); b) mиllиlяшdиrиlmиш vя ya totalиtar (antиdemokratиk rejиmlи

Page 153: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

154

юlkяlяrdя) – modelиnя яsaslanыr. Lakиn son onиllиklяrdя яksяr kapиtalиst dюvlяtlяrиndя, xцsusиlя dя sosиal-demokrat partиya-larыn uzun mцddяtdяn bяrи hakиmиyyяtdя olduьu dюvlяtlяrdя sosиal yюnцmlц bazar иqtиsadиyyatы modelиnиn bяrqяrar olmasы mцшahиdя edиlиr.

Nцmunя цчцn gюstяrя bиlяrиk kи, koнstиtusиonalиzmиn иnkишafыnыn mцasиr meyllяrиnи яks etdиrяn Brazиlиya Konstиtu-sиyasы da sosиal yюnцmlц bazar иqtиsadиyyatы modelи prиnsиpиn-dяn чыxыш edяrяk cяmиyyяtиn иqtиsadи quruluшu иlя baьlы yaranan mцnasиbяtlяrи mцfяssяl шяkиldя tяnzиm edиr. Belя kи, konstиtusиyada mцяyyяn olunur kи, юlkяdяkи иqtиsadи qayda яmяyя vя azad tяшяbbцskarlыьa яsaslanыr, bu qaydanыn яsas mяqsяdи иsя hяr kяsиn sosиal яdalяt prиnsиpиnя uyьun olaraq lяyaqяtlи hяyat шяraиtиnиn tяmиn edиlmяsиndяn иbarяtdиr. Brazиlиyanыn иqtиsadи quruluшuna gяlиncя, o, dюvlяt suverenlи-yиnиn qorunmasы, xцsusи mцlkиyyяtиn mцhafиzяsи, azad rяqa-bяtя шяraиt yaradыlmasы, иstehlakчыlarыn hцquqlarыnыn mцda-fияsи, tam mяшьulluьun tяmиn edиlmяsи kиmи mцhцm prиnsиp-lяrя яsaslanыr.

Bazar иqtиsadиyyatы modelиnи tяrcиh edяn konstиtusиyalarыn mцlkиyyяtиn bцtцn nюvlяrиnиn (xцsusи, bяlяdиyя vя dюvlяt mцlkиyyяtи nюvlяrи) bяrabяrhцquqlu olmasыnы tяsbиt etmяsиnя baxmayaraq, hяmиn konstиtusиyalarda onlarыn hцquqи rejиm-lяrиnя mцnasиbяt fяrqlиdиr. Bu modelя цstцnlцk verяn dюvlяtlяrdя sahиbkarlыq fяalиyyяtи azadlыьы bяyan edиlиr, dюvlяtиn bazar mцnasиbяtlяrиnя mцdaxиlяsи иsя yalnыz mцstяs-na hallarda, mяsяlяn, иctиmaи zяrurи mяqsяdlяrlя baьlы ola bиlяr. Bиr qayda olaraq, belя konstиtusиyalarda mцlkиyyяtиn toxunulmazlыьы vя pozulmazlыьы haqqыnda danышыlыr.

Цmumиlиkdя gюtцrdцkdя, tяmиz bazar, yяnи tяnzиmlяnmя-yяn иqtиsadиyyat heч bиr юlkяdя mюvcud deyиl. Baшqa sюzlя, иq-tиsadиyyatы dюvlяt tяrяfиndяn nиzama salыnmayan dюvlяt yoxdur, mяsяlя иsя hяmиn tяnzиmetmяnиn dяrяcяsи vя xarak-terиndяdиr. Yяnи ayrы-ayrы юlkяlяrdя иqtиsadиyyat цzяrиndя

Page 154: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

155

dюvlяt tяnzиmи nя dяrяcяdя hяyata keчиrиlиr?! Mяsяlяn, tutaq kи, bu gюstяrиcи, Yaponиyada чox, ABШ-da иsя azdыr.

25 may 1991-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnыn иqtиsadи mцstяqиllиyиnиn яsaslarы haqqыnda” AR Konstиtusиya Qanununun цчцncц bюlmяsи bцtюvlцklя иqtиsadиyyatыn dюv-lяt tяrяfиndяn tяnzиmlяnmяsиnя hяsr edиlmишdиr. Bu bюlmя daxиlиndя olan 8-cи maddяdя (иqtиsadиyyatыn dюvlяt tяrяfиndяn tяnzиmlяnmяsиnиn яsas funksиyalarы) deyиlиr: “AR-иn alи dюvlяt hakиmиyyяtи vя иdarяetmя orqanlarы vя иqtиsadи xarakterlи tяdbиrlяrиn kюmяyи иlя:

- иstehsal-иqtиsadи potensиalыndan иstиfadяnиn яn sяmяrяlи цsullarыnы mцяyyяn edиr, xalq tяsяrrцfatыnыn struktur dяyишиk-lиklяrиnя kюmяk gюstяrиr, яsas bazar strukturlarыnы yaradыr, иntellektual mцlkиyyяt mцnasиbяtlяrиnи tяnzиmlяyиr;

- mиllи gяlиrdяn иstиfadя proporsиyalarыnы mцяyyяn edиr, иqtиsadи vя sosиal иnkишaf, Azяrbaycan xalqыnыn mяnяvи dиrчяlиши proqramlarыnы hazыrlayыr vя bunlarыn hяyata keчиrиl-mяsиnя kюmяk gюstяrиr, ayrы-ayrы sahяlяrиn vя regиonlarыn иnkишafы цчцn xцsusи fondlar yaradыr;

- baшqa dюvlяtlяrlя mцnasиbяtlяrdя AR-иn mяnafeyиnи qoruyur;

- lazыm olduqda lиsenzиyalar vermяk vя mal gяtиrиlmяsи, aparыlmasы hяdlяrиnи mцяyyяn etmяk yolu иlя AR-иn hцquqи шяxslяrиnиn vя vяtяndaшlarыnыn dиgяr dюvlяtlяrlя qarшыlыqlы mцnasиbяtlяrиnи tяnzиmlяyиr;

- respublиka яhalиsиnиn xeyrиnя olaraq mallarыn vя xиd-mяtlяrиn qиymяtlяrиnи vя tarиflяrиnи tяnzиmlяyиr, иnhиsarlarыn amиrlиyиnя qarшы tяdbиrlяr gюrцr, AR-иn mиllи, sosиal, иqtиsadи, ekolojи vя mяdяnи mяnafeyиnя zиdd olan fяalиyyяtиn qarшыsыnы alыr;

- respublиkanыn яmяk ehtиyatlarыndan sяmяrяlи иstиfadя olunmasыnы, saьlam vя tяhlцkяsиz яmяk шяraиtи yaradыlmasыnы tяmиn edиr;

Page 155: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

156

- respublиka vяtяndaшlarыnыn dolanacaq mиnиmumunun tяmиnatlarыnы, sosиal tяmиnat vя sыьortalanma цчцn dиgяr zяrurи hцquqи tяmиnatlarы hяyata keчиrиr;

- яhalиnиn, mцяssиsяlяrиn vя tяшkиlatlarыn tяbии fяlakяtlяr-dяn, иstehsalat qяzalarыndan vя baшqa fюvqяladя hadиsяlяrdяn vя vяzиyyяtlяrdяn qorunmasы vя bunlarыn nяtиcяlяrиnиn lяьv edиlmяsи цчцn lazыmи tяdbиrlяr sиstemи yaradыr vя hazыr saxla-yыrlar”.

Planlaшdыrma haqqыndakы mцddяalar yenи konstиtusиyala-rыn чox azыnda (mяsяlяn, Brazиlиya, Иspanиya, Portuqalиya Konstиtusиyalarы vя s.) qalmaqdadыr, onlar da tяdrиcяn mцasиr konstиtusиyalardan чыxarыlыr. Mяsяlяn, 1989-cu иldя Portuqa-lиya Konstиtusиyasыndan иqtиsadиyyatыn demokratиk planlaшdы-rыlmasы prиnsиplяrи haqqыnda olan normalar, elяcя dя иstehsal vasиtяlяrиnиn цmumиlяшdиrиlmяsи, иnhиsarlara vя latfundиyalara yol verиlmяmяsи haqqыndakы mцddяalar чыxarыlmышdыr. Lakиn mяlum dяyишиklиklяr яsasяn dиrektиv planlaшdыrma иdeyalarыna qarшы иstиqamяtlяndиrиlmишdиr, cяmиyyяt иnkишafыnыn ayrы-ayrы cяhяtlяrиnиn proqnozlaшdыrыlmasыnыn юzц, mцvafиq sяnяdlяrиn qяbul edиlmяsи иlя kapиtalиst юlkяlяrиndя getdиkcя чoxalan mиqyasda tяtbиq olunur.

1993-cц иldя иsя dиrektиv xalq tяsяrrцfatы planlaшdыrыlmasы haqqыnda olan mцddяalar Чиn Konstиtusиyasыndan чыxarыl-mышdыr.

Иqtиsadиyyatыnы tamamиlя dюvlяt nяzarяtи vя planlaшdыrma цzяrиndя quran sцquta uьramыш Sovet Иttиfaqыnыn acы tяcrцbяsи иqtиsadиyyatыn planlaшdыrыlmasы sиyasяtиnиn hяqиqяtяn dя yanlыш yol olduьunu bиr daha ortaya qoyur.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “Dюrd, beш, altы иllиk perspektиv proqramlar (onlar чox vaxt plan adlandыrыlыrdы) planlaшdыrma иdeyasыndan sцrяtlи иnkишaf цчцn иstиfadя etmяyя чalышan Bюyцk Brиtanиyada, Fransada, Yaponиyada vя яksяr иnkишaf etmяkdя olan юlkяlяrdя qяbul edиlиrdи. Bu planlarыn bяzяn qanun formasыnda qяbul edиlmяsиnя baxmayaraq, onlarыn rolu sosиalиst юlkяlяrиndя olduьundan fяrqlи иdи. Bazar

Page 156: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

157

иqtиsadиyyatы шяraиtиndя dиrektиv planlaшdыrma (mяcburи – yerиnя yetиrиlmяmяsиnя gюrя mяsulиyyяt nяzяrdя tutan plan) deyиl, bu vя ya dиgяr sahяyя kapиtal qoyuluшu цчцn daha yaxшы шяraиt yaratmaq mяqsяdи daшыyan vя mцяyyяn layиhяlяrя dюvlяt bцdcяsиndяn malиyyя yardыmы tяyиn edяn иndиkatиv, иstиqamяtve-rиcи planlaшdыrma hяyata keчиrиlиr”57.

Bazar mцnasиbяtlяrи яsasыnda иqtиsadиyyatыn иnkишafыna шяraиt yaratmaq, azad sahиbkarlыьa tяmиnat vermяk, иqtиsadи mцnasиbяtlяr sahяsиndя иnhиsarчыlыьa vя haqsыz rяqabяtя yol vermяmяk AR-dя иqtиsadиyyatыn яsas xцsusиyyяtlяrи hesab olunur.

ARK-nыn шяrh olunan mцddяasыnda bяhs olunan mяsяlя-lяr daha яtraflы шяkиldя 04 mart 1993-cц иl tarиxlи “Antииnhиsar fяalиyyяtи haqqыnda” vя 02 иyun 1995-cи иl tarиxlи “Haqsыz rяqabяt haqqыnda” AR qanunlarы, elяcя dя AR MM иlя tяnzиmlяnиr.

04 mart 1993-cц иl tarиxlи “Antииnhиsar fяalиyyяtи haqqыn-da” AR qanununun 4-cц maddяsиnя яsasяn иnhиsarчыlыq fяalиyyяtи dedиkdя, иnhиsarчыlыьыn bu vя ya dиgяr formasы olub, tяsяrrцfat subyektlяrиnиn, yaxud иcra hakиmиyyяtи vя иdarя-etmя orqanlarыnыn rяqabяtя yol vermяmяyя, onu mяhdudlaш-dыrmaьa, yaxud aradan qaldыrmaьa yюnяldиlmиш fяalиyyяt baшa dцшцlцr.

Qanunun ЫЫ bюlmяsи dюvlяt иnhиsarчыlыьы (5-cи maddя), sahя иnhиsarчыlыьы (6-cы maddя), yerlи иnhиsarчыlыq (7-cи maddя), tяsяrrцfat subyektlяrиnиn иnhиsarчыlыьы (8-cи maddя), malиyyя-kredиt иnhиsarчыlыьы (9-cu maddя), bazar subyektlяrи-nиn цfqи vя шaqulи sazишlяrи nяtиcяsиndя yaranan иnhиsarчыlыq (10-cu maddя), tяbии иnhиsarчыlыq (11-cи maddя), patent-lиsenzиya иnhиsarчыlыьы (12-cи maddя) vя yerиn tяkиndяn иstиfadя иnhиsarчыlыьы (12-1-cи maddя) иlя baьlы mяsяlяlяrиn tяnzиmlяn-mяsиnя hяsr olunmuшdur.

57 Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 118.

Page 157: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

158

Hяmиn qanuna gюrя rяqabяt – bazar subyektlяrи arasыnda sahиbkarlыq fяalиyyяtиnиn яn яlverишlи шяrtlяrи uьrunda mцbarи-zяnиn elя formasыdыr kи, bu zaman onlarыn mцstяqиl fяalиy-yяtlяrи hяr bиrиnиn bazarda яmtяя dюvrиyyяsиnиn цmumи vяzиy-yяtиnя tяsиr etmяk иmkanыnы яsaslы surяtdя mяhdudlaшdыrыr vя иstehlakчыya lazыm olan mallarыn иstehsalыnы stиmullaшdыrыr.

Haqsыz rяqabяt иsя bazar subyektlяrиnиn sahиbkarlыq fяalиyyяtиndя mюvcud qanunverиcиlиyя zиdd vя яdalяtsиz цsullarla цstцnlцk яldя etmяyя yюnяlmиш, bununla da dиgяr bazar subyektlяrиnя (rяqиblяrиnя) zяrяr vura bиlяn, yaxud onlarыn ишgцzarlыq nцfцzuna xяlяl yetиrя bиlяn hяrяkяtlяrdиr.

02 иyun 1995-cи иl tarиxlи “Haqsыz rяqabяt haqqыnda” AR qanunu haqsыz rяqabяtиn qarшыsыnыn alыnmasыnыn vя aradan qaldыrыlmasыnыn tяшkиlatи-hцquqи яsaslarыnы mцяyyяn edиr, sa-hиbkarlыq fяalиyyяtиnиn яdalяtlи цsullarla aparыlmasыna hцquqи zяmиn yaradыr, bazar subyektlяrиnиn haqsыz rяqabяt metod-larыndan иstиfadяyя gюrя mяsulиyyяtиnи nяzяrdя tutur. Bu qa-nun AR яrazиsиndя fяalиyyяt gюstяrяn bцtцn bazar subyekt-lяrиnя шamиl edиlиr.

Hяmиn qanunun 3-cц maddяsиndя haqsыz rяqabяtиn aшaьыdakы formalarы mцяyyяn edиlиr: rяqиbиn tяsяrrцfat fяalиyyяtиnиn tяqlиdи; rяqиbиn tяsяrrцfat fяalиyyяtиnиn nцfцzdan salыnmasы; rяqиbиn tяsяrrцfat fяalиyyяtиnя mцdaxиlя; haqsыz sahиbkarlыq fяalиyyяtи; haqsыz ишgцzarlыq davranышы; иstehlakчыlarыn чaшdыrыlmasы.

AR CM-иn 199-cu maddяsиnя gюrя иnhиsarчыlыq hяrяkяtlяrи vя rяqabяtи mяhdudlaшdыrma cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur.

Maddя 16. Sosиal иnkишaf vя dюvlяt

Page 158: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

159

I. Azяrbaycan dюvlяtи xalqыn vя hяr bиr vяtяndaшыn rиfahыnыn yцksяldиlmяsи, onun sosиal mцdafияsи vя layиqlи hяyat sяvиyyяsи qayьыsыna qalыr. ЫЫ. Azяrbaycan dюvlяtи mяdяnиyyяtиn, tяhsиlиn, sяhиy-yяnиn, elmиn, иncяsяnяtиn иnkишafыna yardыm gюstяrиr, юlkяnиn tяbияtиnи, xalqыn tarиxи, maddи vя mяnяvи иrsиnи qoruyur.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn Azяrbaycan dюvlяtи

xalqыn vя hяr bиr vяtяndaшыn rиfahыnыn yцksяldиlmяsи, onun sosиal mцdafияsи vя layиqlи hяyat sяvиyyяsиnиn qayьыsыna qalыr.

Xalqыn vя hяr bиr vяtяndaшыn rиfahыnыn yцksяldиlmяsи dedиkdя, юlkя vяtяndaшlarыnыn hяr bиrиnиn, bцtюvlцkdя иsя xalqыn gцzяranыnыn vя rahat hяyat шяraиtиnиn daha da yaxшыlaш-dыrыlmasы baшa dцшцlmяlиdиr. Onun sosиal mцdafияsи vя layиqlи hяyat sяvиyyяsиnиn qayьыsыna qalmaq dedиkdя, cяmиyyяt цzvlяrиnиn sosиal sahяdя olan hцquqlarыnыn mцhafиzя olunma-sыna, mцasиr иnkишaf standartlarы чяrчиvяsиndя hяr bиr fяrdиn maddи tяmиnatыna, mяdяnи sяrvяtlяrdяn иstиfadя olunmasы иmkanlarыna vя шяxsи tяhlцkяsиzlиyиnиn tяmиn edиlmяsиnя шяraиtиn yaradыlmasы vя bu mяsяlяnиn bиrbaшa dюvlяtиn nяzarяtи vя hиmayяsи altыnda olmasы baшa dцшцlmяlиdиr.

Шяrh olunan mцddяada ишlяdиlяn “sosиal mцdafия” anlayышы ARK-nыn 38-cи maddяsи (sosиal tяmиnat hцququ) иlя цzvц surяtdя baьlыdыr. Orada deyиlиr: “Hяr kяsиn sosиal tяmиnat hцququ vardыr” (bиrиncи hиssя), Yardыma mюhtac olanlara kюmяk etmяk иlk nюvbяdя onlarыn aиlя цzvlяrиnиn borcudur (иkиncи hиssя), “Hяr kяs qanunla mцяyyяn edиlmиш yaш hяd-dиnя чatdыqda, xяstяlиyиnя, яlиllиyиnя, aиlя baшчыsыnы иtиrdиyиnя, яmяk qabиlиyyяtиnи иtиrdиyиnя, ишsиzlиyя gюrя vя qanunla nяzяrdя tutulmuш dиgяr hallarda sosиal tяmиnat hцququna malиkdиr” (цчцncц hиssя), “Tяqaцdlяrиn vя sosиal mцavиnяt-lяrиn mиnиmum mяblяьи qanunla mцяyyяn edиlиr” (dюrdцncц hиssя), “Dюvlяt xeyrиyyячиlиk fяalиyyяtиnиn, kюnцllц sosиal

Page 159: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

160

sыьortanыn vя sosиal tяmиnatыn baшqa nюvlяrиnиn иnkишafы цчцn иmkanlar yaradыr” (beшиncи hиssя).

Bu mцddяanыn яsaslandыьы Konstиtusиya Aktыnыn 17-cи maddяsиndя deyиlиr:

“Azяrbaycan Respublиkasы: 1. Azяrbaycan xalqыnыn bиrlиyиnи qorumalы, ayrыca шяxsиn,

aиlяnиn, иctиmaи bиrlиklяrиn vя dиgяr kollektиvlяrиn mяnafeyиnя uyьun surяtdя qanundan иrяlи gяlяn hцquqlarы vя azadlыqlarы mцяyyяn edяrяk vя bunlara hюrmяt gюstяrиlmяsиnи tяmиn edяrяk hцquq qaydasы yaratmalыdыr.

2. Sosиal fяallыьыn bцtцn nюvlяrиnя rяvac vermяlи vя onlarы яlaqяlяndиrmяlи, bцtцn vяtяndaшlarыn mяnafelяrиnиn qanuna яsasяn uzlaшmasыnы tяmиn etmяlи, hяr bиr шяxsиn azad иnkишafы цчцn bяrabяr шяraиt yaratmalыdыr.

3. Dюvlяt vя ya иctиmaи mяnzиl fondunun evlяrиndя abad yaшayыш sahяsи almaqda vя ondan daиmи иstиfadя etmяkdя, fяrdи mяnzиl tиkиntиsиndя AR vяtяndaшlarыna kюmяk gюstяrmя-lиdиr.

4. Gцzяranы daha aьыr olan яhalи qruplarыnыn vяzиyyяtиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы vя sosиal mцdafияsи qayьыsыna qalmalы, onlarыn иnsana layиq hяyat sяvиyyяsиnи, bиnяsиblяrиn sosиal mцdafияsиnи tяmиn etmяyя чalышmalыdыr.

5. AR vяtяndaшlarыnыn hяyatыna, saьlamlыьыna, шяxsи azad-lыьыna vя tяhlцkяsиzlиyиnя edиlяn qяsdlяrdяn onlarыn mцda-fияsиnи tяmиn etmяlиdиr.

6. AR vяtяndaшlarыnыn saьlamlыьыnы qorumalы, saьlam ekolиjи mцhиtиn mцhafиzяsия kюmяk gюstяrmяlи, dюvlяtиn яzяlи vя tяbии юzяyи olan aиlяnи, habelя analarы vя uшaqlarы hиmayя etmяlиdиr”.

AR-dя sosиal mцdafия иlя baьlы bиr sыra qanunlar qяbul edиlmишdиr. Bunlara 27 иyun 1991-cи иl tarиxlи “Яhalиnиn mяшьulluьu haqqыnda”, 25 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Яlиllиyи-nиn qarшыsыnыn alыnmasы, яlиllяrиn reabиlиtasиyasы vя sosиal mцdafияsи haqqыnda”, 03 sentyabr 1993-cц иl tarиxlи “Шяhиd adыnыn яbяdиlяшdиrиlmяsи vя шяhиd aиlяlяrиnя edиlяn gцzяшtlяr

Page 160: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

161

bяrяdя”, 06 dekabr 1993-cц иl tarиxlи “Чernobыl qяzasыnыn lяьvиndя ишtиrak etmиш vя hяmиn qяza nяtиcяsиndя zяrяr чяkmиш vяtяndaшlarыn statusu vя sosиal mцdafияsи haqqыnda”, 28 иyun 1994-cц иl tarиxlи “Veteranlar haqqыnda”, 30 aprel 2002-cи иl tarиxlи “Dюvlяt qulluqчularыnыn иcbarи sыьortasы haqqыnda” AR qanunlarыnы mиsal gюstяrmяk olar.

Sosиal иnkишafla baьlы analojи mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Rusиya Konstиtusиyasыnыn 7-cи maddяsиndя deyиlиr: “Rusиya Federasи-yasы sosиal dюvlяtdиr. Onun sиyasяtи иnsanыn layиqlи hяyat vя azad иnkишafыnыn tяmиn edиlmяsиnя иstиqamяtlяndиrиlmишdиr” (bиrиncи hиssя), “Rusиya Federasиyasыnda иnsanlarыn яmяyи vя saьlamlыьы qorunur, яmяyиn юdяnиlmяsиnиn tяmиnatlы mиnиmal mяblяьи mцяyyяn olunur, aиlяnиn, analыьыn, atalыьыn vя uшaqlыьыn, яlиllяrиn vя ahыllarыn dюvlяt tяrяfиndяn mцhafиzяsи tяmиn edиlиr, sosиal xиdmяtlяr sиstemи иnkишaf etdиrиlиr, dюvlяt tяqaцdlяrи, mцkafatlar vя baшqa sosиal mцdafия zяmanяtlяrи mцяyyяn olunur” (иkиncи hиssя). Иrlandиya Konstиtusиyasыnыn 45-cи maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn “Dюvlяt яdalяtиn vя xeyrиyyячиlиyиn bцtцn dюvlяt hяyatы иnstиtutlarыnы ruhlandыr-malы olduьu sosиal quruluшu mцmkцn qяdяr mцdafия vя tяmиn etmяklя bцtцn xalqыn rиfahыna yardыm etmяlиdиr”.

Иnkишaf etmяkdя olan юlkяlяrиn яksяrиyyяtиnиn konstиtusи-yalarыnda sosиal mцnasиbяtlяrиn mяzmununda sosиal sцlh, sosиal иcmalarыn цmumи rиfah namиnя яmяkdaшlыьы vя tяrяfdaш-lыьы kиmи mцhцm amиllяr ehtиva olunur. Hяtta, onlardan bяzи-lяrиndя “sosиal яdalяt” dя vяd edиlиr. Buna Mиsиrиn 1971-cи иl, Шrи-Lankanыn 1978-cи иl, Qayananыn 1986-cы иl Konstиtusи-yalarыnы mиsal gюstяrmяk olar.

Almanиyada Federal Konstиtusиya Mяhkяmяsи юzцnцn bиr sыra qяrarlarыnda “sosиal dюvlяt” anlayышыnы belя иzah edиr: Bu anlayыш total rиfah dюvlяtиnиn tяsиs olunmasыnы bиldиrmиr vя tamamиlя dюvlяt tяrяfиndяn иdarя olunan vя tяklиf olunan иqtиsadи sиstemи nяzяrdя tutmur. Dюvlяt yalnыz bцtцn vяtяn-daшlarыn rиfahыna tяqrиbяn eynи юlчцdя yardыm edиlmяsиnя vя

Page 161: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

162

чяtиnlиklяrиn, aьыrlыqlarыn tяxmиnяn bяrabяr paylaшdыrыlmasыna чalышыr. Lakиn konstиtusиon xarakterlи шяxsи azadlыьыn mцda-fияsи tяlяbи иlя sosиal dюvlяt tяlяbи arasыnda “prиnsиpиal vя dяfedиlmяz gяrgиnlиk vяzиyyяtи” mюvcuddur. Baшqa sюzlя, on-lar arasыnda mцяyyяn zиddиyyяt var. Qanunverиcи mяlum prиnsиplяr arasыndakы tarazlыьы saxlamalыdыr vя onun шяxsи azadlыq lehиnя qяbul etdиyи qяrar yalnыz sosиal dюvlяt prиnsиpи иlя baшqa qяrar dиktя olunmadыьы tяqdиrdя mцbahиsяsиz qяbul oluna bиlяr. Bu o demяkdиr kи, шяxsи azadlыq qanunla sosиal dюvlяt prиnsиpиndяn иrяlи gяlяn tяlяblяrи pozmadыьы юlчцdя tяmиn olunmalыdыr.

Hяmиn prиnsиplя иsя mцяyyяn olunur: 1. Иnsanыn dюvlяtdяn yaшayыш mиnиmumunu tяmиn etmяyи

tяlяb etmяk hцququ; 2. Dюvlяtиn pulla da olsa, иnsana normal yaшayыш шяraиtи

tяmиn etmяk (kommunal xиdmяtlяr, sяhиyyя, tяhsиl, ишяdцzяlt-mя vя s.) vяzиfяsи;

3. Mцqavиlяlяr azadlыьыnыn mцmkцn mяhdudlaшdыrыlmasы (mяsяlяn, qиymяtlяrиn tяnzиmlяnmяsи цzrя tяdbиrlяr);

4. Mцяyyяn qruplarыn mяcburи sosиal sыьortasы; 5. Sosиal vergи sиyasяtи tяlяblяrи. Dюvlяtиn sosиal tяyиnatы konstиtusиon quruluшun яsaslarы

иlя цzvц surяtdя baьlыdыr. Dюvlяtиn sosиal tяyиnatы onun mahиyyяtиndяn doьur. Baшqa sюzlя, dюvlяtиn mahиyyяtи necяdиrsя, onun fяalиyyяtиnиn xarakterи dя, qarшыsыna qoyduьu mяqsяd vя vяzиfяlяr dя elяdиr. Dюvlяtиn sosиal tяyиnatыnыn mahиyyяtи vя mяzmunu haqda mцxtяlиf dюvrlяrdя ayrы-ayrы mцtяfяkkиr vя alиmlяr fяrqlи fиkиrlяr sюylяmишlяr. Mяsяlяn, Platon vя Arиstotel hesab edиrdи kи, иstяnиlяn dюvlяtиn sosиal tяyиnatы dedиkdя, яxlaqыn tяsdиqи baшa dцшцlmяlиdиr. Bu fиkrи sonralar Hegel dя davam vя иnkишaf etdиrmишdиr. Dюvlяtиn sosиal tяyиnatыnыn яsasыnы Qrotsи иnsanlarыn цmumи rиfahыnda, Hobbs цmumи tяhlцkяsиzlиkdя, Russo иsя цmumи azadlыьыn mюvcudluьunda gюrцrdц.

Page 162: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

163

ARK-nыn шяrh olunan maddяsиndяn belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, Azяrbaycan dюvlяtиnиn sosиal tяyиnatыnы cяmиyyяt цzvlяrиnиn rиfah halыnыn daha da yцksяldиlmяsи, onun sosиal sahяdя olan hцquqlarыnыn mцhafиzяsи vя layиqlи hяyat шяraиtиnиn yaxшыlaшdыrыlmasы tяшkиl edиr.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn Azяrbaycan dюvlяtи mяdяnиyyяtиn, tяhsиlиn, sяhиyyяnиn, elmиn, иncяsяnяtиn иnkи-шafыna yardыm gюstяrиr, юlkяnиn tяbияtиnи, xalqыn tarиxи, maddи vя mяnяvи иrsиnи qoruyur.

Azяrbaycan dюvlяtиnиn qoruduьu obyektlяr nюqteyи-nяzяrиndяn bu dяrиn mяzmunlu mцddяada deyиlяnlяrи шяrtи olaraq aшaьыdakы kиmи qruplaшdыra bиlяrиk:

Ы – Mяdяnиyyяt sahяsиnиn, elяcя dя xalqыn tarиxи, maddи vя mяnяvи иrsиnиn qorunmasы

Azяrbaycan dюvlяtи bu sahяnиn иnkишafы vя mцhafиzяsи иstиqamяtиndя чoxшaxяlи vя mяqsяdyюnlц tяdbиrlяr ишlяyиb ha-zыrlayыr vя tяtbиq edиr. Mяdяnиyyяt sahяsиnиn, elяcя dя xalqыn tarиxи, maddи vя mяnяvи иrsиnиn qorunmasы иlя baьlы mцd-dяalar ARK-nыn bиr sыra dиgяr maddяlяrиndя dя tяsbиt edиl-mишdиr. Mяsяlяn, ARK-nыn 40-cы maddяsиnиn (mяdяnиyyяt hц-ququ) иkиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Hяr kяs tarиxи, mяdяnи vя mяnяvи иrsя hюrmяtlя yanaшmalы, ona qayьы gюstяrmяlи, tarиx vя mяdяnиyyяt abиdяlяrиnи qorumalыdыr”. ARK-nыn 77-cи maddяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Tarиx vя mяdяnиyyяt abиdя-lяrиnи qorumaq hяr bиr шяxsиn borcudur”.

Tarиx vя mяdяnиyyяt abиdяlяrиnиn qorunmasы, юyrяnиlmяsи vя onlardan иstиfadя edиlmяsи иlя baьlы mцnasиbяtlяr 10 aprel 1998-cи иl tarиxlи “Tarиx vя mяdяnиyyяt abиdяlяrиnиn qorunma-sы haqqыnda” AR qanunu иlя tяnzиmlяnиr. AR CM-иn 246-cы maddяsиnя яsasяn “dюvlяt tяrяfиndяn mцhafиzя olunan tarиx vя mяdяnиyyяt abиdяlяrиnи qяsdяn mяhv etmя vя ya korlama” cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur.

AR-dя mяdяnиyyяt sahяsиndя dюvlяt sиyasяtиnиn яsas prиnsиplяrи, mиllи mяdяnиyyяt sяrvяtlяrиnиn qorunub saxlanыl-masы vя иnkишaf etdиrиlmяsи 08 fevral 1998-cи иl tarиxlи “Mя-

Page 163: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

164

dяnиyyяt haqqыnda” AR qanunu иlя tяnzиmlяnиr. Qanuna gю-rя Dюvlяt mяdяnиyyяt sиstemиnиn baшlыca vяzиfяsи mиllи mя-dяnиyyяt sяrvяtlяrиnи, dцnya mяdяnиyyяt nцmunяlяrиnи qo-ruyub saxlamaqdan, gяlяcяk nяsиllяrя чatdыrmaqdan, onlarы яhalи arasыnda genиш tяblиьиndяn, Azяrbaycan xalqыnыn adяt vя яnяnяlяrи иlя baьlы mиllи, mяnяvи vя mяdяnи, bяшяrи dяyяrlяrя yиyяlяnяn, mцstяqиl vя yaradыcы dцшцnяn vяtяndaшlar yetиш-dиrmяkdяn иbarяtdиr.

Mяdяnиyyяtиn mцhafиzяsи иlя baьlы mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 9-cu maddяsиndя deyиlиr: “Respublиka mяdяnиyyяtиn ... иnkишafыna kюmяk gюstяrиr. O, ... Mиllяtиn tarиxи vя bяdии иrsиnи mцhafиzя edиr”. Analojи mцddяalar Чиn Konstиtusиyasыnыn 22-cи (mяdяnиyyяt), Bolqarыstan Konstиtu-sиyasыnыn 23-cц (tяhsиl, mяdяnиyyяt), Иspanиya Kons-tиtusиyasыnыn 44-cц (mяdиyyяt, elm) maddяlяrиndя dя vardыr.

ЫЫ – Tяhsиl sahяsиnиn qorunmasы Cяmиyyяtиn vя dюvlяtиn иnkишafыnda mцhцm rol oynayan,

stratejи яhяmиyyяtиnя gюrя fяrqlяnяn иctиmaи hяyatыn bu sahяsи onun bцtцn mяnяvи-mяdяnи sferasы цчцn baшlыca sahя hesab edиlиr. Baшqa sюzlя, tяhsиlsиz mяdяnиyyяtи vя dolьun hяyatы tяsяvvцr etmяk mцmkцn deyиl. Azяrbaycan dюvlяtиnиn tяhsиl sahяsиnя gюstяrdиyи qayьыsы vя onun qorunmasы иlя baьlы mяsяlя ARK-nыn 42-cи maddяsиndя (tяhsиl hцququ) юz яksиnи belя tapыb: “Hяr bиr vяtяndaшыn tяhsиl almaq hцququ vardыr” (bиrиncи hиssя), “Dюvlяt pulsuz иcbarи цmumи orta tяhsиl al-maq hцququnu tяmиn edиr” (иkиncи hиssя), “Tяhsиl sиstemиnя dюvlяt tяrяfиndяn nяzarяt edиlиr” (цчцncц hиssя), “Maddи vяzиyyяtиndяn asыlы olmayaraq иstedadlы шяxslяrиn tяhsиlи davam etdиrmяsиnя dюvlяt zяmanяt verиr” (dюrdцncц hиssя), “Dюvlяt mиmиmum tяhsиl standartlarыnы mцяyyяn edиr” (beшиncи hиssя).

Tяhsиlиn mцhafиzяsи иlя baьlы mцnasиbяtlяr daha яtraflы шяkиldя 07 oktyabr 1992-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиka-sыnыn tяhsиl qanunu”nda, elяcя dя 15 иyun 2001-cи иl tarиxlи

Page 164: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

165

“Saьlamlыq иmkanlarы mяhdud шяxslяrиn tяhsиlи (xцsusи tяhsиl) haqqыnda” AR qanununda tяnzиmlяnmишdиr.

Tяhsиlиn qorunmasы иlя baьlы mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Kuba Konstиtusиyasыnыn 39-cu maddяsиndя deyиlиr: “Dюvlяt tяhsиlиn, mяdяnиyyяtиn vя elmиn bцtцn tяzahцrlяrиndя onlarы yюnlяndи-rиr, иnkишaf etdиrиr vя tяшvиq edиr...”. Tяhsиllя baьlы mцddяalara Almanиya Konstиtusиyasыnыn 7-cи (tяhsиl), Avstrиya Konstиtu-sиyasыnыn 14-cц (tяhsиl), Yunanыstan Konstиtusиyasыnыn 16-cы (tяhsиl), Чиn Konstиtusиyasыnыn 19-cu (tяhsиl), Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 23-cц (tяhsиl, mяdяnиyyяt), Belчиka Konstи-tusиyasыnыn 24-cц (tяhsиl), Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 27-cи, Иran Konstиtusиyasыnыn 30-cu (tяhsиl), Иtalиya Konstиtusиyasы-nыn 34-cц (tяhsиl), Estonиya Konstиtusиyasыnыn 37-cи (tяhsиl), Latvиya Konstиtusиyasыnыn 112-cи (tяhsиl) maddяlяrиndя dя rast gяlиnиr.

ЫЫЫ – Sяhиyyя sahяsиnиn qorunmasы Dюvlяtиn sяhиyyя sahяsиnя qayьыsы vя onun qorunmasы иlя

baьlы mяsяlя ARK-nыn 41-cи maddяsиndя (saьlamlыьыn qorun-masы hцququ) юz яksиnи belя tapыb: “Hяr kяsиn saьlamlыьыnы qorumaq vя tиbbи yardыm almaq hцququ vardыr” (bиrиncи hиssя), “Dюvlяt mцxtяlиf mцlkиyyяt nюvlяrи яsasыnda fяalиyyяt gюstяrяn sяhиyyяnиn bцtцn nюvlяrиnиn иnkишafы цчцn zяrurи tяdbиrlяr gюrцr, sanиtarиya-epиdemиologиya salamatlыьыna tя-mиnat verиr, tиbbи sыьortanыn mцxtяlиf nюvlяrи цчцn иmkanlar yaradыr” (иkиncи hиssя), “Иnsanlarыn hяyat vя saьlamlыьы цчцn tяhlцkя tюrяdяn faktlarы vя hallarы gиzlяdяn vяzиfяlи шяxslяr qanun яsasыnda mяsulиyyяtя cяlb edиlиrlяr” (цчцncц hиssя).

Sяhиyyяnиn qorunmasы иlя baьlы mцnasиbяtlяr 10 noyabr 1992-cи иl tarиxlи “Sanиtarиya-epиdemиolojи salamatlыq haqqыn-da”, 26 иyun 1997-cи иl tarиxlи “Яhalиnиn saьlamlыьыnыn qorun-masы haqqыnda”, 28 oktyabr 1999-cu иl tarиxlи “Tиbbи sыьorta haqqыnda” AR qanunlarы иlя tяnzиmlяnиr.

AR-dя sяhиyyя sиstemи dюvlяt vя qeyrи-dюvlяt sяhиyyя sиstemи nюvlяrиndяn иbarяtdиr kи, dюvlяt sяhиyyя sиstemиnя AR

Page 165: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

166

Sяhиyyя Nazиrlиyи, dюvlяt tabeчиlиyиndяkи mцalиcя profиlaktи-ka, elmи tяdqиqat, tяdrиs, яczaчыlыq, sanиtarиya-profиlaktиka mцяssиsяlяrи, elяcя dя sяhиyyяnиn maddи-texnиkи tяchиzatы иlя mяшьul olan, tиbbи-texnиkи vя dяrman vasиtяlяrи иstehsal edяn mцяssиsяlяr, sanиtarиya-epиdemиologиya xиdmяtи, mяhkяmя-tиbb ekspertиzasы daxиldиr.

Sяhиyyя sahяsиndя yol verиlяn hцquq pozuntularы qanunla cяzalandыrыlыr. Mяsяlяn, evtanazиya (AR CM-иn 135-cи mad-dяsи), qanunsuz sunи mayalanma vя embrиonu иmplantasиya etmя, tиbbи sterиlиzasиya (AR CM-иn 136-cы maddяsи), zюhrяvи xяstяlиklяrи yayma (AR CM-иn 139-cu maddяsи), qanunsuz abort etmя (AR CM-иn 141-cи maddяsи), xяstяyя kюmяk gюstяrmяmя (AR CM-иn 142-cи maddяsи) cиnayяt mяsulиyyя-tиnя sяbяb olur.

Sяhиyyяnиn mцhafиzяsи иlя baьlы mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Чиn Konstиtusиyasыnыn 21-cи maddяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Dюvlяt sяhиyyяsи mцasиr чиn яnяnяvи tяbabяtиnи vя formako-logиyanы иnkишaf etdиrиr, kяnd kollektиv tяssяrrцfat tяшkиlatlarы, dюvlяt mцяssиsяlяrи, иdarяlяrи vя kvartal tяшkиlatlarы tяrяfиndяn mцxtяlиf sяhиyyя иdarяlяrиnиn yaradыlmasыnы tяшvиq edиr vя onlara yardыm edиr, kцtlяvи sanиtar tяdbиrlяrи hяyata keчиrиr, xalqыn saьlamlыьыnы mцhafиzя edиr.

Dюvlяt bяdяn tяrbиyяsиnи vя иdmanы иnkишaf etdиrиr, kцtlяvи иdman tяdbиrlяrиnи hяyata keчиrиr, xalqыn saьlamlыьыnы mюhkяmlяndиrиr”.

Rumыnиya Konstиtusиyasыnыn 38-cи maddяsиnиn иkиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Dюvlяt gиgиyenanыn vя иctиmaи sяhиyyяnиn tяmиn olunmasы цчцn tяdbиrlяr gюrmяyя borcludur”. Maddя-nиn цчцncц hиssяsиnя яsasяn иsя “xяstяlиk, zяdя, analыq vя reabиlиtasиya zamanы tиbbи yardыmыn tяшkиlи vя sosиal tяlиmat sиstemи tиbbи peшяlяrиn vя paratиbbи fяalиyyяtиn hяyata keчиrиlmяsи цzяrиndя nяzarяt, habelя шяxslяrиn fиzиkи vя ruhи saьlamlыьыnыn mцhafиzяsи цzrя dиgяr tяdbиrlяr qanunauyьun шяkиldя mцяyyяn olunur”.

Page 166: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

167

Sяhиyyя sahяsи иlя baьlы mцddяalar Иtalиya Konstиtusиyasы-nыn 32-cи (saьlamlыq), Latvиya Konstиtusиyasыnыn 111-cи (saьlamlыq) maddяlяrиndя dя tяsbиt olunmuшdur.

ЫV – Elm sahясиnиn qorunmasы Elm sahяsиnя qayьы vя onun qorunmasы иlя baьlы ARK-nыn

30-cu maddяsиnиn (яqlи mцlkиyyяt hцququ) иkиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Mцяllиflиk hцququ, иxtиraчыlыq hцququ vя яqlи mцl-kиyyяt hцququnun baшqa nюvlяrи qanunla qorunur”. Elmиn mцhafиzяsи иlя baьlы mцnasиbяtlяr AR MM иlя, habelя, 05 иyun 1996-cы иl tarиxlи “Mцяllиflиk hцququ vя яlaqяlи hцquqlar haqqыnda”, 10 иyun 1996-cы иl tarиxlи “Patent haqqыnda” AR qanunlarы иlя dя tяnzиmlяnиr.

Elm sahяsиndя yol verиlяn hцquq pozuntularы qanunla cяzalandыrыlыr. Mяsяlяn, mцяllиflиk hцquqlarыnы vя ya яlaqяlи hцquqlarы pozma (AR CM-иn 165-cи maddяsи), elяcя dя иxtиraчыlыq vя patent hцquqlarыnы pozma (AR CM-иn 166-cы maddяsи) cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur.

Elm sahяsиnиn mцhafиzяsи иlя baьlы mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 9-cu maddяsиndя deyиlиr: “Respublиka ... elmи vя texnиkи tяdqиqatlarыn иnkишafыna kюmяk gюstяrиr” vя ya 33-cц maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn “... elm sяrbяstdиr vя ... tяdrиsи dя sяrbяstdиr”.

V – Иncяsяnяt sahяsиnиn qorunmasы Dюvlяtиn bu sahяyя qayьыsы vя onun qorunmasы иlя baьlы

mяsяlяlяr ARK-nыn 51-cи maddяsиnиn (yaradыcыlыq azadlыьы) иkиncи hиssяsиndя юz яksиnи belя tapmышdыr: “Dюvlяt яdяbи-bяdии, elmи-texnиkи vя baшqa yaradыcыlыq nюvlяrиnиn azad hяya-ta keчиrиlmяsиnя tяmиnat verиr”.

Иncяsяnяtиn mцhafиzяsи иlя baьlы mцnasиbяtlяr 15 may 1998-cи иl tarиxlи “Memarlыq haqqыnda” AR qanunu, elяcя dя bиr sыra dиgяr яlaqяlи qanunlarla tяnzиmlяnиr.

Adы чяkиlяn qanunun 5-cи maddяsиndя deyиlиr: “Memarыn sяrbяst yaradыcыlыьы, memarlыq elmиnиn vя tяhsиlиnиn иnkишafы, memarlыq hцquqlarыnыn tяmиn olunmasы цчцn mцvafиq иcra

Page 167: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

168

hakиmиyyяtи orqanы (AR-иn Elmlяr Akademиyasы, AR Tяhsиl Nazиrlиyи, AR-ыn Dюvlяt Tиkиntи vя Arxиtektura Komиtяsи, AR-иn Mцяllиflиk hцquqlarы Agentlиyи nяzяrdя tutulur – Y.X.) шяraиt yaradыr”.

05 иyun 1996-cы иl tarиxlи “Mцяllиflиk hцquqlarы vя яlaqяlи hцquqlar haqqыnda” AR qanununun 40-cы maddяsиnя яsasяn “elm, яdяbиyyat vя иncяsяnяt яsяrlяrиnиn yaradыlmasы, xalqыn mяnяvи dяyяrlяrиnиn artыrыlmasы sahяsиndя fяalиyyяtи hяvяslяn-dиrmя mцяllиf vя яlaqяlи hцquqlar sahяsиndя dюvlяt sиyasяtиnиn baшlыca иstиqamяtlяrиndяn bиrиdиr”.

Иncяsяnяtиn mцhafиzяsи иlя baьlы mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 33-cц maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Иncяsяnяt ... sяrbяstdиr vя ... tяdrиsи dя sяrbяstdиr”.

VЫ – Юlkяnиn tяbияtиnиn qorunmasы Dюvrцmцzdя иnsanы яhatя edяn tяbии mцhцtиn qorunub

saxlanmasы gцnцmцzцn яn aktual vя qlobal problemlяrиndяn bиrиdиr. Чцnkи onun чиrklяnmяsи elя bиr yerя gяlиb чatmышdыr kи, yer kцrяsиndя yaшayышыn mюvudluьunu tяhlцkя altыna alыb. Tяsadцfи deyиl kи, son 20-30 иl яrzиndя qяbul edиlяn konstиtu-sиyalardan elя bиrи yoxdur kи, onda bu problemиn tяnzиmlяn-mяsиnя daиr mцddяa olmasыn.

Dцnya dюvlяtlяrиnиn demяk olar kи, hamыsыnda dюvlяt цzяrиnя яtraf mцhиtиn qorunub saxlanmasы vя onun yaxшыlaш-dыrыlmasыnы tяmиn etmяk юhdяlиyи, fиzиkи vя hцquqи шяxslяrиn цzяrиnя иsя юz иstehsalat vя dиgяr fяalиyyяtиndя ekolиjи tяlяblяrя rиayяt etmяk vяzиfяsи qoyulur.

Яtraf тябии mцhит dedиkdя, иnsan fяalиyyяtиndяn asыlы olmayaraq onu яhatя edяn canlы vя cansыz tяbияtиn mяcmuyu baшa dцшцlmяlиdиr. Tяbияtdяn sяmяrяlи иstиfadя vя onun mц-hafиzяsи problemи яtraf mцhиtиn qorunmasы problemи иlя цzvц surяtdя baьlы olan mяsяlяdиr. Belя kи, tяbии sяrvяtlяrиn aman-sыzcasыna иstиsmarы, onlarыn vяhшиcяsиnя иsraf edиlmяsи hallarы иnsan oьlunun gяlяcяk nяsиllяrиnя bюyцk zяrbя vurmaqla

Page 168: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

169

yanaшы, onlarы gяlяcяkdя tяbияtиn bяшяrиyyяtя verяcяyи bиr чox sяrvяtlяrиndяn dя mяhrum edиr. Tяsadцfи deyиl kи, tяbияtиn qorunmasы vя ondan dцzgцn иstиfadя olunmasы mяsяlяsи mцasиr konstиtusиyalarыn иmperatиv normalarы hesab edиlиr.

Tяbияtlя bиrbaшa vя ya dolayы yolla baьlы olan mцnasиbяt-lяr ARK-nыn bиr sыra mцddяalarы иlя tяnzиmlяnиr. ARK-nыn 14-cц maddяsиnи (tяbии ehtиyatlar) buna mиsal gюstяrmяk olar (bu haqda bax: ARK-nыn 14-cц maddяsиnиn (tяbии ehtиyatlar) иzahы). ARK-nыn 39-cu maddяsиndя (saьlam яtraf mцhиtdя yaшamaq hцququ) иsя deyиlиr: “Hяr kяsиn saьlam яtraf mцhиtdя yaшamaq hцququ vardыr” (bиrиncи hиssя), “Hяr kяsиn яtraf mцhиtиn яsl vяzиyyяtи haqqыnda mяlumat toplamaq vя ekolojи hцquqpozma иlя яlaqяdar onun saьlamlыьыna vя яmlakыna vurulmuш zяrяrиn яvяzиnи almaq hцququ vardыr” (иkиncи hиssя).

ARK-nыn 78-cи maddяsиndя (яtraf mцhиtиn qorunmasы) иsя tяsbиt olunur kи, “Яtraf mцhиtиn qorunmasы hяr bиr шяxsиn borcudur”.

Tяbияtиn vя яtraf mцhиtиn qorunmasы иlя baьlы mцnasиbяtlяr AR-иn bиr sыra qanunverиcиlиk aktlarы иlя dя nиzama salыnыr. Buraya AR-иn Su, Meшя vя Torpaq Mяcяllяlяrиnи, 25 fevral 1992-cи иl tarиxlи “Tяbияtи mцhafиzя vя tяbияtdяn иstиfadя haqqыnda”, 30 dekabr 1997-cи иl tarиxlи “Яhalиnиn radиasиya tяhlцkяsиzlиyи haqqыnda”, 13 fevral 1998-cи иl tarиxlи “Yerиn tяkи haqqыnda”, 24 mart 1998-cи иl tarиxlи “Balыqчыlыq haqqыnda”, 30 иyun 1998-cи иl tarиxlи “Иstehsalat vя mяишяt tullantыlarы haqqыnda”, 04 иyun 1999-cu иl tarиxlи “Heyvanlar alяmи haqqыnda”, 08 иyun 1999-cu иl tarиxlи “Яtraf mцhиtиn mцhafи-zяsи haqqыnda”, 08 иyun 1999-cu иl tarиxlи “Ekolojи tяh-lцkяsиzlиk haqqыnda” AR qanunlarыnы mиsal gюstяrmяk olar.

Яtraf mцhиtиn pozulmasыna sяbяb olan hцquq pozuntularы tюrяtmяk mцxtяlиf mяsulиyyяt nюvlяrиnя sяbяb olur. Belя kи, AR ИXM-nиn 9-cu, AR CM-иn иsя 28-cи fяslиndя яtraf mцhиtиn pozulmasыna gюrя mцvafиq olaraq иnzиbatи vя cиnayяt mяsulиyyяtи nяzяrdя tutulmuшdur.

Page 169: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

170

Tяbияt vя яtraf mцhиtиn qorunmasы иlя baьlы mцddяalar bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Yunanыstan Konstиtusиyasыnыn 24-cц maddяsиnиn bиrиncи hиs-sяsиndя deyиlиr: “Яtraf vя mяdяnи mцhиtиn mцhafиzяsи dюvlяtиn vяzиfяsиnи tяшkиl edиr...”. Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 45-cи maddяsиnя яsasяn “Hamыnыn юz шяxsиyyяtиnиn иnkишaf etdиrиl-mяsи цчцn yararlы olan яtraf mцhиtdяn иstиfadя etmяk hцququ var vя hamы onu mцhafиzя etmяyя borcludur” (bиrиncи hиssя), “Иctиmaи hakиmиyyяt zяrurи kollektиv hяmrяylиyиnя sюykяn-mяklя hяyat keyfиyyяtиnи mцhafиzя etmяk vя yaxшыlaшdыrmaq, яtraf mцhиtи mцdafия etmяk vя bяrpa etmяk mяqsяdиlя bцtцn tяbии sяrvяtlяrdяn sяmяrяlи иstиfadя olunmasыnы иzlяyяcяk” (иkиncи hиssя).

Maddя 17. Aиlя vя dюvlяt I. Cяmиyyяtиn яsas юzяyи kиmи aиlя dюvlяtиn xцsusи hи-mayяsиndяdиr. ЫЫ. Uшaqlarыn qayьыsыna qalmaq vя onlarы tяrbиyя etmяk valиdeynlяrиn borcudur. Bu borcun yerиnя yetи-rиlmяsиnя dюvlяt nяzarяt edиr.

Bu maddя Konstиtusиya Aktыnыn 17-cи maddяsиnиn altыncы bяndиnя яsaslanыr vя orada deyиlиr: “AR dюvlяtиn яzяlи vя tяbии юzяyи olan aиlяnи, habelя analarы vя uшaqlarы hиmayя etmяlи-dиr” Шяrh olunan maddя aиlяyя vя uшaqlara dюvlяt qayьыsыn-dan bяhs edиr vя hяmиn maddяnиn mяntиqи davamы ARK-nыn 34-cц maddяsиndя (nиkah hцququ) юz яksиnи belя tapmышdыr: “Nиkah vя aиlя dюvlяtиn hиmayяsиndяdиr. Analыq, atalыq, uшaqlыq qanunla mцhafиzя edиlиr. Dюvlяt чoxuшaqlы aиlяlяrя yardыm gюstяrиr” (цчцncц hиssя), “... Uшaqlara qayьы gюstяr-mяk, onlarы tяrbиyя etmяk valиdeynlяrиn hяm hцququ, hяm dя borcudur” (dюrdцncц hиssя).

Page 170: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

171

Analojи maddя bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Meksиka Konstиtusиyasы: “uшaqlarыn юz tяlяbatlarыnы tяmиn etmяk, zehnи vя fиzиkи иnkишafы hцququna rиayяt etmяk valиdeynlяrиn borcudur” (4-cц maddяnиn beшиncи hиssяsи). Rusиya Konstиtusиyasы: “... aиlяnиn, analыьыn, atalыьыn vя uшaqlыьыn ... dюvlяt tяrяfиndяn mцhafиzяsи tяmиn edиlиr” (7-cи maddяnиn иkиncи hиssяsи). Иran Konstиtusиyasы: “Aиlя иslam cяmиyyяtиnиn bцnюvrя vahиdи olduьuna gюrя bцtцn qanun, qaydalar vя mцvafиq proqramlaшdыrmalar aиlя qurmaьы asanlaшdыrmaьa, onun mцqяddяslиyиnи qorumaьa, aиlя mцna-sиbяtlяrиnиn иslam hцququ vя яxlaqы яsasыnda mюhkяm-lяndиrиlmяsиnя yюnяlmяlиdиr” (10-cu maddя). Bolqarыstan Konstиtusиyasы: “Aиlя, analыq vя uшaqlыq dюvrц dюvlяt vя cяmиyyяt tяrяfиndяn qorunur” (14-cц maddя). Macarыstan Konstиtusиyasы: “Macarыstan Respublиkasы evlиlиk vя aиlя qurumlarыnы qoruyur” (15-cи maddя). Polшa Konstиtusиyasы: “Evlиlиk kиши vя qadыn bиrlиyи, bundan яlavя, aиlя, analыq vя atalыq Polшa Respublиkasыnыn mцhafиzяsи vя qayьыsы altыnda-dыr” (18-cи maddя). Konstиtusиyanыn 71-cи maddяsиndяn иsя aydыn olur kи, чяtиn maddи vя sosиal vяzиyyяtdя olan aиlяlяr publиk hakиmиyyяtlяr tяrяfиndяn xцsusи yardыm almaq hцququna malиkdиr, uшaьыn anadan olmasыndan яvvяl vя sonra ana da юlчцlяrи qanunla mцяyyяnlяшdиrиlяn belя yardыm almaq hцququna malиkdиr. Yunanыstan Konstиtusиyasы: “mиl-lяtиn mюvcudluьunun vя иnkишafыnыn яsasы kиmи aиlя, habelя, nиkah, analыq vя uшaqlыq dюvlяtиn mцhafиzяsи altыndadыr ...” (21-cи maddяnиn (aиlя) bиrиncи hиssяsи). Чиn Konstиtusиyasи: “Dюvlяt яhalиnиn artыmыnы иqtиsadи vя sosиal иnkишaf planlarы иlя uyьunlaшdыrmaq цчцn aиlя planlamasыnы genиш yayыr” (25-cи maddя). Konstиtusиyanыn 49-cu maddяsиndя иsя bиldиrиlиr kи, “Evlиlиk, aиlя, ana vя uшaqlar dюvlяt tяrяfиndяn qorunur” (bиrиncи hиssя), “Aиlя – яr vя arvad – aиlя planlamasыnы hяyata keчиrmяyя borcludur” (иkиncи hиssя). Hяmиn maddяnиn цчцncц vя dюrdцncц hиssяlяrиnиn mцddяalarыndan иsя belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, “Valиdeynlяr yetkиnlиk yaшыna чatma-

Page 171: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

172

mыш uшaqlarы saxlamaьa vя tяrbиyя etmяyя borcludurlar, yet-kиnlиk yaшыna чatmыш uшaqlar valиdeynlяrиnи saxlamaьa vя yardыm etmяyя borcludurlar. Nиkah azadlыьыnыn pozulmasы vя qocalar, qadыnlar vя uшaqlarla qяddar davranыш qadaьan olunur”. Иtalиya Konstиtusиyasы hяtta nиkahdankяnar uшaqla-rыn da problemlяrиnи dиqqяt mяrkяzиndя saxlayыr. Belя kи, Konstиtusиyanыn 30-cu maddяsиnиn цчцncц vя dюrdцncц hиssяlяrи qanunverиcи цzяrиnя nиkahdankяnar doьulmuш uшaq-lara qanunи aиlя цzvlяrиnиn hцquqlarы иlя uzlaшacaq bцtцn hцquqи vя sosиal mцdafияnи tяmиn etmяk, atalыьыn tяsbиt olun-masы цчцn qayda vя hяdlяrи tяsbиt etmяk юhdяlиklяrи qoyur. Tцrkиyя Konstиtusиyasы: “Aиlя Tцrk toplumunun tяmяlиdиr vя яr-arvad arasыnda bяrabяrlиyя sюykяnиr. Dюvlяt, aиlяnиn ra-hatlыьы vя rиfahы namиnя xцsusиlя ananыn vя uшaqlarыn qorun-masы ... цчцn lazыmи tяdbиrlяrи gюrцr” (41-cи maddя). Иrlan-dиya Konstиtusиyasы: “Dюvlяt aиlяnи cяmиyyяtиn tяbии иlk mяn-bяsи vя bиrlяшdиrиcи яsasы, habelя, hяr hansы pozиtиv hцquqdan юndя gяlяn vя ona mцnasиbяtdя alи olan ayrыlmaz vя юzgя-nиnkиlяшdиrиlя bиlmяyяn hцquqlara malиk olan яxlaq иnstиtutu kиmи tanыyыr” (41-cи maddяnиn bиrиncи hиssяsиnиn 1-cи bяndи).

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn cяmиyyяtиn яsas юzяyи kиmи aиlя dюvlяtиn xцsusи hиmayяsиndяdиr. Bu o demяkdиr kи, aиlя cяmиyyяtиn hяrяkяtverиcи qцvvяsи vя “nцvя”sи olub dюvlя-tиn xцsusи hиmayяsи altыndadыr. Bяшяr tarиxиndя aиlяnиn rolu яvяzsиzdиr.

Aиlя иnstиtutuna mцxtяlиf aspektlяrdяn (sosиolojи, psиxolojи, fяlsяfи, hцquqи vя s.) yanaшaraq onun bиr sыra xцsusиyyяt vя яlamяtlяrиnи fяrqlяndиrmяk olar. Lakиn bиz, burada qarшыya qoyduьumuz mяqsяddяn kяnara чыxmamaq цчцn qeyd olunan mяsяlяnи hцquqи aspektdяn, юzц dя, dцnya hцquq nяzяrиyyяsи чяrчиvяsиndя deyиl, yalnыz AR qanunverиcи-lиyи mцstяvиsиndя tяhlиl etmяk иstяrdиk.

AR-dя aиlя mцnasиbяtlяrиnи vя bu mцnasиbяtlяrdяn doьan dиgяr mяsяlяlяrи tяnzиmlяyяn яsas normatиv hцquqи akt 28 dekabr 1999-cu иl tarиxlи AR-иn qanunu иlя tяsdиq edиlmиш

Page 172: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

173

AR-иn Aиlя Mяcяllяsиdиr. Bu mяcяllя ARK-da nяzяrdя tutulan яsas иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыna vя azadlыqlarыna uyьun olaraq aиlя mцnasиbяtlяrиnиn yaranmasыnыn vя mюh-kяmlяnmяsиnиn, onlara xиtam verиlmяsиnиn prиnsиplяrиnи, aиlя mцnasиbяtlяrиnиn ишtиrakчыlarыnыn hцquq vя vяzиfяlяrиnи, dюvlяt orqanlarыnыn bu sahяdя vяzиfяlяrиnи, habelя vяtяndaшlыq vяzиy-yяtи aktlarыnыn qeydя alыnmasы qaydalarыnы tяnzиmlяyяn nor-malarы mцяyyяn edиr.

Aиlя qanunverиcиlиyи aиlяnиn mюhkяmlяndиrиlmяsи zяrurиy-yяtиndяn, aиlя mцnasиbяtlяrиnиn qarшыlыqlы mяhяbbяt vя hюrmяt hиslяrи яsasыnda qurulmasыndan, aиlяnиn ишиnя hяr kяsиn qarы-шmasыnыn yolverиlmяzlиyиndяn, aиlя цzvlяrиnиn aиl qarшыsыnda qarшыlыqlы yardыm vя mяsulиyyяtиndяn, onlarыn hцquqlarыnыn maneяsиz hяyata keчиrиlmяsиnиn tяmиn olunmasыndan vя bu hцquqlarыn mяhkяmяdя mцdafияsи иmkanlarыndan иrяlи gяlиr.

Qanunverиcиlиklя AR AM-иn vяzиfяlяrи aшaьыdakы kиmи mцяyyяn olunmuшdur: - aиlяnиn цmumbяшяrи prиnsиplяr яsasыnda qurulmasы; - aиlя mцnasиbяtlяrиnиn qadыn vя kишиnиn kюnцllц nиkah иttиfaqы, bцtцn aиlя цzvlяrиnиn maddи mцlahиzяlяrdяn azad olan qarшыlыqlы mяhяbbяtи, dostluьu vя hюrmяt hиslяrи яsasыnda qurulmasы; - aиlяdя uшaqlarыn иctиmaи tяrbиyя иlя цzvи яlaqяdar шяkиldя Vяtяnя sяdaqяt ruhunda tяrbиyя edиlmяsи; - ana vя uшaqlarыn mяnafeyиnиn hяrtяrяflи mцdafияsи vя hяr bиr uшaьыn xoшbяxt hяyatыnыn tяmиn edиlmяsи; - aиlя mцnasиbяtlяrиndя zяrяrlи adяtlяrиn aradan qaldыrыlmasы; - uшaqlarda aиlя vя cяmиyyяt qarшыsыnda mяsulиyyяt hиssиnиn tяrbиyя edиlmяsи.

AR AM иl tяnzиmlяnяn mцnasиbяtlяr mяcяllяnиn 2-cи maddяsиnиn bиrиncи bяndиndя belя tяsbиt olunmuшdur: “AR AM nиkahыn baьlanmasы, nиkaha xиtam verиlmяsи vя onun etиbarsыz sayыlmasы qaydalarы vя шяrtlяrиnи mцяyyяn edиr, aиlя цzvlяrи (яr-arvad, valиdeynlяr vя uшaqlar), elяcя dя aиlя

Page 173: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

174

qanunverиcиlиyиndя nяzяrdя tutulmuш hallarda vя hяddя baшqa qohumlar vя dиgяr шяxslяr arasыnda yaranan яmlak vя шяxsи qeyrи-яmlak mцnasиbяtlяrиnи tяnzиmlяyиr, habelя valиdeyn hиmayяsиndяn mяhrum olan uшaqlarыn tяrbиyяyя gюtцrцlmяsи qaydalarыnы mцяyyяn edиr”.

AR-иn nиkah vя aиlя mцnasиbяtlяrиnиn hцquqи baxыmdan tяnzиmlяnmяsи dюvlяt tяrяfиndяn hяyata keчиrиlиr vя yalnыz mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы, yяnи AR-иn, o cцmlяdяn, Naxчыvan MR-иn Яdlиyyя Nazиrlиyиnиn vяtяndaшlыq aktlarыnыn dюvlяt qeydиyyatы orqanlarыnda baьlanmыш nиkah tanыnыr.

Aиlя mцnasиbяtlяrиnиn hцquqи tяnzиmи aшaьыdakы prиnsиplя-rя uyьun hяyata keчиrиlиr: qadыnla kишиnиn nиkahыnыn kюnцllцlцyц; яr-arvadыn hцquq bяrabяrlиyи; aиlяdaxиlи mяsяlяlяrиn qarшыlыqlы razыlыq яsasыnda hяll olunmasы; uшaqlarыn aиlя tяrbиyяsиnиn цstцnlцyц, onlarыn rиfahыna vя иnkишafыna qayьы; aиlяnиn yetkиnlиk yaшыna чatmayan vя яmяk qabиlиyyяtи olmayan цzvlяrиnиn hцquq vя mяnafelяrиnиn mцdafияsиnиn tяmиn olunmasы.

AR AM-иn 7-cи maddяsиndяn (aиlя hцquqlarыnыn mцda-fияsи) aydыn olur kи, aиlя hцquqlarы mяhkяmяlяr vя AR AM-dя nяzяrdя tutulmuш hallarda AR-иn Nazиrlяr Kabиnetи yanыnda Юvladlыьa Gюtцrmя vя dиgяr dюvlяt orqanlarы tяrяfиndяn qa-nunverиcиlиklя mцяyyяn olunmuш qaydada mцdafия olunur58.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn uшaqlarыn qayьыsыna qal-maq vя onlarы tяrbиyя etmяk valиdeynlяrиn borcudur. Bu borcun yerиnя yetиrиlmяsиnя dюvlяt nяzarяt edиr.

58 Nыkahыn baьlanmasы vя ona xиtam verиlmяsи, habelя яr-arvadыn hцquq vя vяzиfяlяrи haqda яtraflы mяlumat цчцn bax: AR AM-иn иkиncи vя цчцncц bюlmяsи.

Page 174: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

175

Uшaq dedиkdя, 18 yaшыna (yetkиnlиk yaшыna) чatmayan vя tam fяalиyyяt qabиlиyyяtи яldя etmяyяn шяxslяr baшa dцшцlцr (bax: AR AM-иn 49-cu maddяsиnиn (uшaьыn aиlяdя yaшamaq vя tяrbиyя olunmaq hцququ) 1-cи bяndи).

10 sentyabr 1998-cи иl tarиxlи “Uшaq hцquqlarы haqqыn-da” AR qanunu ARK-ya, Uшaq Hцquqlarы Bяyannamяsиnя, Uшaq Hцquqlarыna daиr Konvensиyaya vя dиgяr beynяlxalq hцquq normalarыna uyьun olaraq AR-dя uшaqlarыn hцquq-larыnы vя azadlыqlarыnы, uшaqlar barяsиndя dюvlяt sиyasяtиnиn яsas prиnsиplяrиnи, onlarыn mцdafияsи sahяsиndя dюvlяt orqan-larыnыn, dиgяr hцquqи vя fиzиkи шяxslяrиn vяzиfяlяrиnи mцяyyяn edиr.

Hяmиn qanunun 3-cц maddяsиndя (uшaqlar barяsиndя dюvlяt sиyasяtи) deyиlиr:

“Uшaqlar barяsиndя dюvlяt sиyasяtи hяr bиr uшaьыn zяrurи maddи vя mяишяt шяraиtиndя bюyцyцb tяrbиyя olunmasыnыn, mцtяrяqqи tяlяblяr яsasыnda tяhsиl almasыnыn, layиqlи vяtяndaш kиmи formalaшmasыnыn tяmиn edиlmяsиnя yюnяldиlиr.

Dюvlяt sиyasяtи mиllи vя yerlи xцsuslиyyяtlяr nяzяrя alыn-maqla yaradыlmыш mяqsяdlи uшaq sosиal proqramlarы яsasыnda hяyata keчиrиlиr. Bu proqramlarыn yerиnя yetиrиlmяsиnя dюvlяt orqanlarы иlя yanaшы, dиgяr hцquqи vя fиzиkи шяxslяr dя ишtиrak edя bиlяrlяr”.

Qanunun 4-cц maddяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “AR-dя uшaq hцquqlarыnыn mцdafияsиnи mцvafиq иcra hakиmиyyяtи, mяhkяmя vя prokurorluq orqanlarы, bяlяdиyyяlяr, habelя, иctиmaи bиrlиklяr, hяmkarlar иttиfaqы tяшkиlatlarы tяmиn etmяlиdиrlяr. Bu orqanlar, bиrlиklяr vя tяшkиlatlar fяalиyyяtlя-rиndя uшaq hцquqlarыnыn цstцn mцhafиzяsи prиnsиpиnи яsas tutmalыdыrlar”.

Qanunun 5-cи maddяsиndя (uшaq mяnafelяrиnиn цstцnlц-yц) иsя qeyd olunur kи, “Dюvlяt orqanlarы, bцtцn fиzиkи vя hцquqи шяxslяr юz fяalиyyяtиndя uшaqlarыn mяnafelяrиnи цstцn tutmalы, onlarыn hцquqlarыnыn tяmиn olunmasыna шяraиt yaratmalыdыrlar. AR-иn normatиv hцquqи aktlarы vя mцvafиq

Page 175: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

176

orqanlarыn qяrarlarы uшaq mяnafelяrиnя zиdd olmamalы vя onlarыn иcrasы uшaqlarыn hяyatыna, иnkишafыna vя tяrbиyяsиnя zяrяr gяtиrmяmяlиdиr. Uшaьыn hцquq vя mяnafelяrиnи mяhdud-laшdыran hяr hansы яqd etиbarsыzdыr”.

Qanunun dиgяr maddяlяrиndя uшaq hцquqlarы, onlarыn яsas vяzиfяlяrи, elяcя dя яlverишsиz шяraиtя dцшmцш uшaqlarыn mцdafияsи mяsяlяlяrи tяnzиmlяnmишdиr.

Yuxarыda deyиlяnlяrdяn baшqa, uшaq hцquqlarыnыn tяmиn olunmasы иlя baьlы AR-dя 22 иyun 1999-cu иl tarиxdя “Valиdeynlяrиnи иtиrmиш vя valиdeyn hиmayяsиndяn mяhrum olmuш uшaqlarыn sosиal mцdafияsи haqqыnda” qanun qяbul edиlmишdиr kи, hяmиn qanun valиdeynlяrиnи иtиrmиш vя valиdeyn hиmayяsиndяn mяhrum olmuш uшaqlarыn, habelя onlarыn arasыndan 23 yaшыnadяk olan шяxslяrиn sosиal mцdafияsи цzrя dюvlяt tяmиnatыnыn mяzmununu, tяdbиrlяrиnи mцяyyяn edиr, hяmиn tяmиnatыn verиlmяsи vя hяyata keчиrиlmяsи иlя яlaqяdar yaranan mцnasиbяtlяrи tяnzиmlяyиr.

Цmumиyyяtlя, hяr bиr valиdeynиn яsas vяzиfяsиdиr kи, uшaq-larыn qayьыsыna qalsыn vя onlarы tяrbиyя etsиn. AR AM-иn 29-cu maddяsиnиn (яr vя arvadыn aиlя mцnasиbяtlяrиndя hцquq bяrabяrlиyи) иkиncи hиssяsиndя deyиlиr: “... uшaqlarыn tяrbиyяsи vя tяhsиlи ... яr-arvadыn hцquq bяrabяrlиyи prиnsиplяrиnя uyьun olaraq bиrgя hяll edиlиr” vя ya hяmиn maddяnиn dюrdцncц hиssяsиndя tяsbиt olunmuшdur kи, “яr-arvad ... юvladlarыnыn иnkишafы цчцn яlverишlи шяraиt yaratmalы vя onlarыn saьlamlыьы-nыn qayьыsыna qalmalыdыrlar”.

Aиlя qanunverиcиlиyиnя яsasяn “hяr bиr uшaq aиlяdя yaшa-maq vя tяrbиyя olunmaq, юz valиdeynlяrиnи tanыmaq vя onlarыn qayьыsыndan иstиfadя etmяk, uшaьыn maraqlarыna zиdd olan hallar иstиsna olmaqla, onlarla bиrgя yaшamaq hцququna malиkdиr. Uшaq юz valиdeynlяrи tяrяfиndяn tяrbиyя olunmaq, юz maraqlarыnыn tяmиn olunmasы, hяrtяrяflи иnkишafы, onun lяyaqяtиnя hюrmяt olunmasы hцququna malиkdиr” (AR AM-иn 49-cu maddяsиnиn (uшaьыn aиlяdя yaшamaq vя tяrbиyя olun-maq hцququ) иkиncи vя цчцncц bяndlяrи).

Page 176: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

177

AR AM-иn 58-cи maddяsиndя (uшaqlarыn tяrbиyяsи vя tяhsиlиndя valиdeynlяrиn hцquq vя vяzиfяlяrи) qeyd olunur kи, “Valиdeynlяr uшaqlarыnы tяrbиyя etmяk hцququna malиkdиrlяr vя uшaqlarыnы tяrиyя etmяyя borcludurlar” (bиrиncи bяnd), “Valиdeynlяr uшaqlarыnыn tяrbиyяsиnя, saьlamlыьыna vя onlarыn psиxи, fиzиkи, mяnяvи иnkишafыna gюrя mяsulиyyяt daшыyыrlar” (иkиncи bяnd), “Valиdeynlяr dиgяr шяxslяrlя mцqayиsяdя юz uшaqlarыnыn tяrbиyяsиndя цstцn hцquqlara malиkdиrlяr” (цчцn-cц bяnd), “Valиdeynlяr uшaqlarыn яsas цmumи tяhsиl almasыnы tяmиn etmяyя borcludurlar” (dюrdцncц bяnd), “Valиdeynlяr uшaqlarыn цmumи orta tяhsиl almasыna qяdяr onlarыn maraq-larыnы nяzяrя almaqla tяhsиl mцяssиsяsиnи vя tяhsиl formasыnы seчmяk hцququna malиkdиrlяr” (beшиncи bяnd), “Dюvlяt valи-deynlяrиn bu hцquq vя vяzиfяlяrиnя qanunda nяzяrdя tutul-muш qaydada yalnыz uшaьыn mяnafeyи tяlяb etdиyи hallarda mцdaxиlя edя bиlяr” (altыncы bяnd).

Hяmиn mяcяllяnиn 59-cu maddяsиndя (uшaqlarыn hцquq vя mяnafelяrиnиn mцdafияsи sahяsиndя valиdeynlяrиn hцquq vя vяzиfяlяrи) иsя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Valиdeynlяr uшaqlarыn hцquq vя mяnafelяrиnи mцdafия etmяlиdиr. Valиdeynlяr uшaqlarыnыn qanunи nцmayяndяsи kиmи onlarы mяhkяmяlяrdя, habelя hяr hansы fиzиkи, hцquqи шяxslяrlя яlaqяdar hцquqlarы-nы vя maraqlarыnы buna sяlahиyyяt almadan mцdafия edя bиlяrlяr” (bиrиncи bяnd), “Valиdeynlяrиn vя uшaqlarыn maraq-larы arasыnda zиddиyyяt yarandыьы mцяyyяn olunarsa, mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы uшaqlarыn hцquq vя mяnafeyиnи mцdafия цчцn nцmayяndя tяyиn etmяlиdиr” (иkиncи bяnd).

Valиdeynlиk hцquqlarы uшaqlarыn mяnafeyиnя zиdd hяyata keчиrиlя bиlmяz. Valиdeynlиk hцquqlarыnы hяyata keчиrяrkяn valиdeynlяr uшaqlarыn mяnяvи иnkишafыna, fиzиkи vя psиxи saь-lamlыьыna xяlяl yetиrmяmяlиdиrlяr. Uшaqlarыn tяrbиyяsиndя on-larыn иstиsmarыna, tяhqиr edиlmяsиnя, mяnяvиyyatыnыn alчaldыl-masыna, qяddarlыьa, kobudluьa, bиganяlиyя yol verиlя bиlmяz. Valиdeynlяrиn (elяcя dя, dиgяr шяxslяrиn) uшaqlarla qяddar rяftara yol vermяsи, onlara qarшы psиxи vя fиzиkи zor tяtbиq

Page 177: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

178

etmяsи, uшaqlarыn hцquqlarыnы pozmasы AR-иn qanunverиcиlиyи иlя mцяyyяn edиlmиш qaydada valиdeynlиk hцquqlarыndan mяhrum edиlmяyя, habelя иnzиbatи vя ya cиnayяt mяsulиy-yяtиnя sяbяb olur.

AR AM-иn 64-cц maddяsиnя яsasяn valиdeynlяr (onlardan bиrи) valиdeynlиk hцquqlarыndan aшaьыdakы hallarda mяhrum edиlя bиlяrlяr: юz valиdeynlиk vяzиfяlяrиnи yerиnя yetиrmяdиkdя; alиmentи qяsdяn юdяmяdиkdя; heч bиr цzrlц sяbяb olmadan uшaьы doьum evиndяn vя yaxud hяr hansы mцalиcя, tяrbиyя, яhalиnиn sosиal mцdafияsи mцяssиsяsиndяn vя dиgяr analojи mцяssиsяlяrdяn gюtцrmяkdяn иmtиna etdиkdя; valиdeynlиk hцquqlarыndan suи-иstиfadя etdиkdя; uшaqlarla amansыz davrandыqda, onlarы fиzиkи vя psиxи tяzyиq altыnda saxladыqda; xronиkи alkoqol vя narkomanиya xяstяsиdиrsя; uшaqlarыn vя ya яrиnиn (arvadыnыn) saьlamlыьыna vя ya hяyatыna qarшы qяsdяn edиlmиш cиnayяt tюrяtdиkdя.

AR ИXM-иn 51-cи maddяsиnя gюrя yetkиnlиk yaшыna чatmayan uшaqlarыn tяrbиyя vя ya tяlиmи vяzиfяlяrиnиn valи-deynlяr vя ya onlarы яvяz edяn шяxslяr tяrяfиndяn yerиnя yetиrиlmяmяsиnя vя ya lazыmыnca yerиnя yetиrиlmяmяsиnя gюrя иnzиbatи mяsulиyyяt mцяyyяn edиlиr.

AR CM-иn 176-cы maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиnя gюrя яmяk qabиlиyyяtи olan vя ишlяyяn valиdeynlяr tяrяfиndяn yetkиnlиk yaшыna чatmayan uшaьыn (uшaqlarыn), habelя yetkиnlиk yaшыna чatmыш, lakиn яmяk qabиlиyyяtи olmayan юvladlarыn saxlanma-sы цчцn mяhkяmя tяrяfиndяn mцяyyяn edиlmиш vяsaиtи юdя-mяkdяn qяrяzlи olaraq boyun qaчыrma cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur.

Page 178: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

179

Maddя 18. Dиn vя dюvlяt

I. Azяrbaycan Respublиkasыnda dиn dюvlяtdяn ayrыdыr. Bцtцn dиnи etиqadlar qanun qarшыsыnda bяrabяrdиr.

II. Иnsan lяyaqяtиnи alчaldan vя ya иnsanpяrvяrlиk prиnsиplяrиnя zиdd olan dиnlяrиn yayыlmasы vя tяblиьи qadaьandыr.

III. Dюvlяt tяhsиl sиstemи dцnyяvи xarakter daшыyыr.

Bu maddяnиn цmumи шяkиldя иzahыna ARK-nыn 7-cи maddяsиnиn bиrиncи hиssяsиndя nяzяrdя tutulan “dцnyяvи dюvlяt” anlayышыnы иzah edяrkяn qиsmяn toxunmuшduq. Tяkra-ra yol vermяmяk цчцn bиz, burada dиn vя dюvlяt mцnasиbяtlя-rи иlя baьlы dиgяr mяsяlяlяrя toxunmaq иstяrdиk. Dюvlяt hakиmиyyяtиnиn dиnи qurumlara mяnsub olduьu teokratиk dюvlяt (yunanca “theos” – tanrы, “kratos” – hakиmиyyяt demяkdиr) dцnyяvи dюvlяtиn tam яksиdиr. Teokratиk dюvlяtdя hakиmиyyяt bиrbaшa dиn xadиmlяrиnиn яlиndя cяmlяшиr, onlarыn bиlavasиtя nяzarяtи altыnda olur, mяhkяmяlяrdя яdalяt mцha-kиmяsи mцqяddяs kиtablar rяhbяr tutularaq hяyata keчиrиlиr. Цmumиyyяtlя, bu, dцnya tяcrцbяsиndя nadиr tяsadцf olunan haldыr. Nцmunя цчцn qeyd edяk kи, 1921-cи иlяdяk Monqo-lustan, hazыrda иsя Vatиkan belя dюvlяtlяr sыrasыndadыr.

Dиnиn dюvlяtlя bиrlяшmяsя dя, qanunla mцяyyяn olunmuш иnstиtutlar vasиtяsиlя hяmиn dюvlяtиn sиyasяtиnя яhяmиyyяtlи tяsиr gюstяrdиyи, mяktяb tяhsиlиnя иsя mяcburи шяkиldя dиnи ehkam vя qaydalarыn юyrяnиlmяsиnиn daxиl edиldиyи klerиkal dюvlяtlяrя dцnya tяcrцbяsиndя nиsbяtяn daha чox rast gяlиnиr. Mяsяlяn, Иran Иslam Respublиkasы. Prezиdentdяn цstцn mюvqeyя malиk olan Rяhbяr (Fяqиh) иnstиtutunu tяsиs etmиш Иran Konstиtusиyasыnыn preambulasы onu, dюvlяt orqanlarы vя иdarяlяrи tяrяfиndяn иslamыn gюstяrишlяrиnя яmяl edиlmяsиnиn tяmиnatчыsы elan edиr. Konstиtusиyanыn 57-cи maddяsиndяn иsя aydыn olur kи, Иran Иslam Respublиkasыnda dюvlяt иdarяetmяsи

Page 179: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

180

mиllяtиn rяhbяrиnиn nяzarяtи altыnda qanunverиcи, иcraedиcи vя mяhkяmя orqanlarы tяrяfиndяn hяyata keчиrиlиr.

Rяhbяr Qяyyumluq Шurasыnыn цzvlяrиnи – adиl-fяqиhlяrи, Baш Prokuroru, Alи Mяhkяmяnиn sяdrиnи, alи hяrbи rяиslяrи tяyиn edиr, Respublиkanыn Prezиdentиnи vяzиfяyя tяsdиq edиr vя Иslam Mяшvяrяtчи Mяclиsи (parlament) tяrяfиndяn onun sиyasи cяhяtdяn qeyrи-kompetentlиyи haqqыnda qяrar qяbul edиldиk-dя, onu vяzиfяdяn kяnarlaшdыrыr, amnиstиya elan edиr vя mцsяlman normalarыna mцvafиq olaraq cяzanы yцngцllяшdиrиr (Konstиtusиyanыn 110 vя 112-cи maddяlяrи).

Mяhkяmя orqanlarы юz fяalиyyяtиndя yalnыz Иslam Mяшvя-rяtчи Mяclиsиnиn qanunlarыnы deyиl, eynи zamanda Rяhbяrиn qanundan da yцksяk hцquqи qцvvяyя malиk olan fиtvalarыnы яsas gюtцrцr. Qяyyumluq Шurasы parlament tяrяfиndяn qяbul olunmuш aktlarыn Quran vя Konstиtusиyaya uyьunluьu haq-qыnda rяy verиr, zиddиyyяt yarandыqda иsя, aktlar yenиdяn baxыlmaq цчцn parlamentя gerи qaytarыlыr (bиr sыra dиgяr mцsяlman юlkяlяrиndя dя analojи orqanlar fяalиyyяt gюstяrиr. Mяsяlяn, Sяudиyyя Яrяbиstanыnda vя s.).

Vиcdan azadlыьыnы kиfayяt qяdяr tяmиn edяn bиr sыra demokratиk юlkяlяrdя dюvlяtlя tяшkиlatи яlaqяlяrя malиk olan rяsmи kиlsя fяalиyyяt gюstяrиr. Mяsяlяn, dюrd яsas qanunun-dan bиrи olan 1974-cц иl tarиxlи qanunun “hakиmиyyяt formasы” baшlыьыnыn ЫЫ fяslиnиn 1-cи paraqrafыnыn 6-cы bяndиndя dиnи azadlыьы bяyan edяn, 2-cи paraqrafыnda иsя vяtяndaшыn юz dиnи etиqadыnы aчыqlamaьa mяcbur etmяsиnи qadaьan edяn Иsveчdя yevangelиst-lцteran etиqadlы rяsmи Иsveч kиlsяsи vardыr. Son onиllиklяrdя hяmиn kиlsяnиn dюvlяtlя bиr sыra tяшkиlatи яlaqяlяrиnиn zяиflяmяsиnя baxmayaraq, hюkцmяt bu gцnяdяk dиn xadиmlяrиnиn sayыnы, onlarыn яmяk haqqыnыn hяcmиnи mцяyyяn edиr, kиlsяnиn bцdcяsиnи tяsdиqlяyиr, prиxodlarыn bиrlяшmяsи mяsяlяsиnи hяll edиr, kиlsя baшчыlarыnы vя yepиskop-

Page 180: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

181

larы tяyиn edиr. Yepиskop vяzиfяlяrи hюkцmяtиn tяqdиmatыna яsasяn parlament (Rиkstaq) tяrяfиndяn mцяyyяn olunur59.

Bяzи dиgяr demokratиk dюvlяtlяrdя dя rяsmи dюvlяt dиnи mюvcuddur. Mяsяlяn, Иngиltяrя, Иsraиl, Yunanыstan vя s. Habelя, dцnyanыn 30-dan чox юlkяsиndя иslam dюvlяt dиnи hesab edиlиr (Qяtяr Konstиtusиyasыnыn 1-cи maddяsи, Иordanиya Konstиtusиyasыnыn 2-cи maddяsи, Bиrlяшmиш Яrяb Яmиrlиklяrи Konstиtusиyasыnыn 7-cи maddяsиndя vя s.). Mяrakeш Krallыьыnыn 1972-cи иl Konstиtusиyasыnыn preambulasыnda bяyan edиlиr kи, “Mяrakeш Krallыьы suveren mцsяlman dюvlяtиdиr”. Hяmиn Konstиtusиyanыn 19-cu maddяsиndяn aydыn olur kи, kral mюmиnlяrиn яmиrиdиr vя иslama vя konstиtusиyaya яmяl edиl-mяsиnя nяzarяt edиr. Konstиtusиyanыn 101-cи maddяsиndяn иsя belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, konstиtusиyanыn monarxиya hakиmиyyяt formasыna vя mцsяlman dиnиnя aиd mцddяalarы dяyишdиrиlя bиlmяz.

Bяzи mцsяlman юlkяsиndя (mяsяlяn, Яlcяzaиr vя s.) Иslamыn dюvlяt dиnи elan edиlmяsи dюvlяt яhalиsиnиn bюyцk яksяrиyyяtи-nиn etиqad etdиyи Иslam dиnиnя hюrmяt etmяsиnи vя цmumи formada xalqыn mяnяvи иrsиnиn tяrkиbиnя daxиl olan иslam яnяnяlяrиnя юzцnцn tяrяfdar чыxmasыnы яks etdиrиr.

Bяzи mцsяlman юlkяsиndя иsя (mяsяlяn, Sяudиyyя Яrя-bиstanы, Иran, Pakиstan vя s.) mцsяlman hцququ – шяrияt qanunlarы hяtta konstиtusиyadan daha цstцn hцquqи qцvvяyя malиkdиr60.

Dиnи nюqteyи-nяzяrdяn ayrы-seчkиlиyиn qadaьan edиlmяsиnя baxmayaraq, bяzи dюvlяtlяrdя mцяyyяn dиnи tяшkиlatlar цstцnlцk hцququna malиkdиr vя dюvlяt tяrяfиndяn hиmayя

59 Иsveч dюvlяtи иlя kиlsя arasыnda yaranan mцnasиbяtlяt haqqыnda daha яtraflы mяlumat цчцn bax: Mцяllиflяr kollektиvи. Gюstяrиlяn яsяr. B.: ABU. 2001. sяh. 341-342. 60 Иslam dиnыnиn шия vя sцnnи mяzhяblяrиnиn dюvlяt-hцquq konsepsиyalarы haqqыnda bax: Mцяllиflяr kollektиvи. Gюstяrыlяn яsяr. B.: ABU. 2001. sяh. 344.

Page 181: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

182

olunur. Mяsяlяn, Яrяb юlkяlяrиndя mцsяlmanlar, Шиmalи Иrlandиya vя Иspanиyada katolиklяr, Иsraиldя иudeylяr, Bolqa-rыstan vя Yunanыstanda шяrqи provaslav kиlsяsи, Danиmarkada lцterantlыq vя s.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “hяr hansы bиr dиnиn (kиl-sяnиn) dюvlяt dиnи (kиlsяsи) elan edиlmяsи dиgяr dиnlяrя azad etиqad edиlmяsиnи иstиsna etmяsя dя, kиlsяyя dюvlяt bцdcяsиndяn yardыm edиlmяsиnя, alи ruhanиlяrиn dюvlяt baшчыsы – monarx tяrя-fиndяn tяyиn edиlmяsиnя (dюvlяt baшчыsы, eynи zamanda dюvlяt kиlsяsиnиn baшчыsы hesab edиlиr), ordudakы keшишlяrя dюvlяt bцdcяsиndяn яmяk haqqы юdяnиlmяsиnя sяbяb olur. Bюyцk Brи-tanиyada parlamentиn yuxarы palatasыnda dюvlяt kиlsяnиn alи kиlsя иyerarxlarы “vяzиfяlяrиnя gюrя” ишtиrak edиrlяr (Bюyцk Brи-tanиya parlamentиnиn Lordlar palatasыnda юmцrlцk yer tutan kиlsя vяzиfяlиlяrи цчцn hяmиn palatada mцяyyяn kvata vardыr – Y.X.) Bиr sыra Latыn Amerиkasы юlkяlяrиndя mцяyyяn kиlsя цzяrиndя dюvlяt hиmayяsи hяyata keчиrиlиr; prezиdent kиlsяnиn tяklиf etdиyи namиzяdlяr sыrasыndan yepиskoplarы tяyиn edиr (bu haqda bиr qяdяr sonra bяhs edяcяyиk – Y.X.). Adяtяn, dиnи bиrlиklяr hцquqи шяxsdиr, onlar mцlkиyyяtя, habelя юz mцяs-sиsяlяrиnи, tяшkиlatlarыnы yaratmaq hцququna malиkdиrlяr (adя-tяn, kяnd tяsяrrцfatы, bяdии, tяhsиl mцяssиsяlяrи yaradыrlar). Яmяk vя sosиal sыьorta haqqыnda qanunverиcиlиk onlarыn ишчиlя-rиnя шamиl edиlиr”61.

Mцqayиsя цчцn qeyd edяk kи, 20 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda” AR qanununun V fяslи bцtюvlцklя dиnи qurumlarda vя onlarыn mцяssиsяlяrиndя яmяk fяalиyyяtи иlя baьlы yaranan mцnasиbяtlяrиn tяnzиmlяnmяsи mяsяlяsиnя hяsr olunmuшdur. Bu fяsиl daxиlиndя olan 25-cи maddяdя (dиnи qurumlarda яmяk-hцquq mцnasиbяtlяrи) deyиlиr: “Dиnи qurumlarda яmяk шяrtlяrи dиnи qurumla ишчи ara-sыnda sazиш цzrя mцяyyяn edиlиr vя yazыlы шяkиldя baьlanan яmяk mцqavиlяsиndя gюstяrиlиr. Dиnи qurum mцяyyяn edиlmиш

61 Чиrkиn V.Y. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 101.

Page 182: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

183

qaydada яmяk mцqavиlяsиnи, ruhanиlяrиn яmяk haqqы шяrtlяrиnи mцяyyяn edяn sяnяdlяrи qeydя alыr. Яmяk mцqavиlя-sи цzrя dиnи qurumda ишlяyяn vяtяndaшlar hяmkarlar иttиfaqы-nыn цzvц ola bиlяrlяr”. Hяmиn qanunun 26-cы maddяsиndя (dиnи qurumlarda ишlяyяn vяtяndaшlarыn яmяk hцququ) tяsbиt edиlmишdиr kи, “Dиnи qurumlarda яmяk mцqavиlяsи цzrя ишlяyяn vяtяndaшlara яmяk qanunverиcиlиyиnиn tяlяblяrи иstиsna-sыz tяtbиq olunur”. Qanunun 27-cи maddяsиndя (dиnи qurum-larda ишlяyяn vяtяndaшlarыn sosиal tяmиnatы vя sosиal sыьortasы) иsя qeyd olunur kи, “Dиnи qurumlar, onlarыn иdarя vя mцяssи-sяlяrи Dюvlяt Sosиal Mцdafия Fonduna mцяyyяn edиlяn qaydada vя mяblяьdя ayыrmalar verиrlяr. Dиnи qurumlarda ишlяyяn bцtцn vяtяndaшlara pensиya qanunverиcиlиyя mцvafиq olaraq цmumи яsaslarla tяyиn edиlиr”.

Bиr sыra dюvlяtlяrdя dиnи иcmalarыn (dиnи иcma dedиkdя, mцяyyяn юlkя vя ya mцяyyяn яrazиnиn eynи dиnи etиqada (konfessиyaya, dиnя) mяnsub olan sakиnlяrиnиn mяcmuyu baшa dцшцlцr) vя qurumlarыn (dиnи qurum dedиkdя, mцяyyяn dиnи etиqada mяnsub olan, hяmиn ayиnlяrи, bиr qayda olaraq, peшяkar sяvиyyяdя иcra edяn dиn xadиmlяrиnиn mцяyyяn юlчцdя strukturlaшdыrыlmыш tяшkиlatы baшa dцшцlцr) statusu qanunverи-cиlиklя tяnzиmlяnmишdиr. Mяsяlяn, Fransada kиlsяnиn dюvlяtdяn ayrыlmasы haqqыnda 1905-cи иl qanunundan aydыn olur kи, Respublиka heч bиr kиlsяnи tanыmыr, malиyyяlяшdиrmиr vя onun xadиmlяrиnя maaш vermиr (buna baxmayaraq kи, dюvlяt vя yerlи kollektиvlяrиn bцdcяlяrиndя иctиmaи иdarяlяrdя – mяktяb-lяrdя, yetиmxanalarda, dustaqxanalarda vя s.-dя dиnи иbadяt azadlыьыnыn tяmиn edиlmяsи mяqsяdиlя dиnи xиdmяtlяrlя baьlы nяzяrdя tutulmuш xяrclяr saxlanыla bиlяr). Bu юlkяdя dиn xadиmlяrи цчцn nяzяrdя tutulmuш yerlяrя sиyasи sыьыnacaq hцququnun verиlmяsи qadaьan olunur.

Katolиklиyиn tarиxяn gцclц tяsиrя malиk olduьu Иtalиyada dюvlяt vя katolиk kиlsяsи arasыndakы mцnasиbяtlяr konstиtusиya vя mцqavиlяlяr яsasыnda tяnzиmlяnиr. Belя kи, konstиtusиyanыn 7-cи maddяsиndя (dюvlяt vя kиlsя arasыnda яlaqя) qeyd olunur

Page 183: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

184

kи, “Dюvlяt vя kиlsя hяr bиrиnя mяxsus olan sahяdя mцstяqиl vя suverendиr” (bиrиncи hиssя), “Onlarыn mцnasиbяtlяrи Late-ran Paktlarы (1929-cu иldя baьlanmыш, 1984-cц иldя yenиlяшdиrиlmишdиr – Y.X.) иlя tяnzиmlяnиr ...”. Konstиtusиyanыn 8-cи maddяsиnиn (dиn) 3-cц hиssяsиndя tяsbиt olunmuшdur kи, “qeyrи-katolиk konfessиyalarыnыn dюvlяtlя mцnasиbяtlяrи onlarыn uyьun nцmayяndяlяrи иlя razыlaшma яsasыnda qanunla tяnzиmlяnиr”.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “Иtalиya Hюkцmяtи иlя Mцqяddяs Taxt arasыnda 1984-cц иl Konkordatы kиlsяnиn dюvlяtdяn ayrыlmasыnы nяzяrdя tutdu vя яsasыnda katolиk dиnиnиn Иtalиya dюvlяtиnиn yeganя dиnи hesab olunduьu prиnsиpи lяьv etdи. Kиlsя qurumlarыnыn hцquqи шяxs statusu tanыndы vя onlar vergи qoyulmasы vя fяalиyyяt qaydasы mяsяlяlяrиndя dцnyяvи xeyrиyyя vя maarиfчи qurumlarla eynиlяшdиrиldи. Dиn xadиmlяrи юz xahишlяrиnя яsasяn hяrbи vя onu яvяz edяn mцlkи xиdmяtdяn azad olunmaq hцququ яldя etdиlяr: цmumи sяfяrbяrlиk zamanы dиnи funksиyalarыn yerиnя yetиrиlmяsи цчцn onlar sиlahlы qцv-vяlяrя чaьrыla bиlяrlяr vя ya sanиtar dяstяlяrиnя gюndяrиlя bиlяr-lяr. Kanonиk (kиlsя) hцquqa mцvafиq olaraq baьlanmыш nиkah-lar ancaq vяtяndaш vяzиyyяtlяrи aktlarыnыn qeydиyyatы kиtabыnda qeydиyyata dцшdцyц zaman hцquqи nяtиcяlяrя sяbяb olur. Hяr иkи tяrяf tarиxи vя яdяbи иrsиn mцhafиzяsи sahяsиndя яmяkdaшlыq edиr. Иtalиya Respublиkasы, dиnи mяdяnиyyяtиn dяyяrlиlиyиnи qяbul etmяklя vя katolиklиk prиnsиplяrиnиn Иtalиya xalqыnыn tarиxи иrsи olmasыnы nяzяrя almaqla, unиversиtetlяrdяn baшqa bцtцn dиgяr dюvlяt tяhsиl ocaqlarыnda цmumи tяhsиl mяqsяdlяrи иlя katolиk dиnиnиn tяdrиs olunmasыnы davam etdиrиr, hяm dя kи, hяr kяsя seчиm hцququ – bu tяdrиsdяn иstиfadя etmяk vя иstиfadя etmяmяk hцququ tяmиn olunur”62.

20 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda” AR qanununun 11-cи maddяsиnя (dиnи qurumlarыn nиzamnamяlяrи (яsasnamяlяrи) ) яsasяn “... Dиnи qurumun nи-

62 Mцяllиflяr kollektиvи. Gюstяrыlяn яsяr. B.: ABU. 2001. sяh. 343.

Page 184: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

185

zamnamяsи (яsasnamяsи) юz dиnи mяrkяzиnиn (иdarяsиnиn) nиzamnamяsиnя uyьun olmalыdыr. Dиnи qurum onun nиzamna-mяsи (яsasnamяsи) dюvlяt qeydиyyatыna alыndыьы andan hцquqи hцquqи шяxsdиr”. Maddяdяn aydыn olur kи, AR-da dиnи qu-rumlar Иtalиyada olduьu kиmи hцquqи шяxs hesab edиlиr (dиnи qurumlarыn nиzamnamяlяrи (яsasnamяlяrи) vя onlarыn dюvlяt qeydиyyatыna alыnmasы haqqыnda bax: Qanunun 11 vя 12-cи maddяlяrи).

Yuxarыda Иtalиya tиmsalыnda gюstяrиldиyи kиmи, AR-dя da AR AM-иn 1-cи maddяsиnиn (AR-иn aиlя qanunverиcиlиyи vя onun яsaslarы) beшиncи bяndиnя яsasяn “dиnи kяbиnkяsmя (dиnи nиkah) hцquqи яhяmиyyяtя malиk deyиldиr ...”. Hяmиn mяcяllяnиn 9-cu maddяsиndя (nиkahыn baьlanmasы qaydasы) deyиlяnlяrdяn иsя belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, AR-dя nиkah yalnыz mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы, yяnи AR-иn (habelя Naxчыvan MR-иn) Яdlиyyя Nazиrlиyиnиn vяtяndaшlыq aktlarыnыn dюvlяt qeydиyyatы orqanы tяrяfиndяn baьlandыqda rяsmи xa-rakter daшыyыr. Kиши vя qadыnыn яr-arvad kиmи hцquq vя vя-zиfяlяrи mяhz nиkahыn baьlanmasыnыn dюvlяt qeydиyyatы gц-nцndяn yaranыr.

Hцquq яdяbиyyatыnda o da qeyd olunur kи, “... bяzи demokratиk юlkяlяrиn konstиtusиya hцququnda kиlsяnиn klerиkal meyllяrи яleyhиnя mцbarиzя иlя шяrtlяnяn antиkиlsя yюnцmцnцn иzlяrиnя rast gяlmяk olur. Mяsяlяn, Meksиka Konstиtusиyasы kиlsяyя hцquqи шяxs statusu vermяmишdиr, ona daшыnmaz яmlaka sahиb olmaьы, publиk yerlяrdя dиnи mяrasиmlяrиn keчиrиlmяsиnи qadaьan etmишdиr (m. 24, 27-cи maddяnиn 9-cu hиssяsиnиn ЫЫ bяndи). 3-cц maddяnиn Ы bяndиnя gюrя, “meyarlarы dиnи doktrиna иlя hяr hansы bиr цmumиlиyи иstиsna edяn tяhsиl, elmи tяrяqqиnиn nяtиcяlяrиnя яsaslanmaqla, cahиllиklя vя onun nяtиcяlяrи иlя, шяxsи asыlыlыqla, fanatиzm vя xцrafatla mцbarиzяyя yюnяlmишdиr”. Bu konstиtusиya formulundan belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, dиndarlыq cahиllиklя, fanatиzmlя, xцrafatla eynиlяшdиrиlиr. Lakиn belя mяnfи keyfиyyяtlяr ateиstlяrя heч dя dиndarlardan az xas deyиl vя elmи tяrяqqи иlя uzlaшmayan чox az dиnи doktrиnalara

Page 185: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

186

rast gяlиnиr. Bu konstиtusиya formulunun baшlыca чatышmazlыьы ondan иbarяtdиr kи, o, akademиk azadlыьыn mяhdudlaшdыrыlmasы цчцn яsas kиmи чыxыш edя bиlяr. Bununla belя, 1991-cи иldя Kons-tиtusиyaya dюvlяtиn kиlsяnи tanыmasыnы bиldиrяn dцzяlиш daxиl edиlmишdиr”63.

Latыn Amerиkasыna юlkяlяrиndя konstиtusиya katolиk kиlsяsиnиn gцclц sиyasи mюvqeyиnи яks etdиrиr. Mяsяlяn, Bolиvиyanыn 1967-cи иl Konstиtusиyasыnыn 3-cц maddяsиndяn aydыn olur kи, dюvlяt Roma-katolиk apostol dиnиnи qяbul vя mцdafия edиr, bununla yanaшы, иstяnиlяn dиgяr dиnи иbadяtиn иcrasы иmkanыnы tяmиn edиr. Respublиka Prezиdentи kиlsя, dиnи qurumlar, dиndarlar, benefиsиlяr vя яmlak цzяrиndя dюvlяt patronatlыьы hцququnu hяyata keчиrиr, tяyиn edиlmяk цчцn hяr vяzиfяyя Senat tяrяfиndяn иrяlи sцrцlmцш цч шяxsdяn seчиlmиш arxиyepиskop vя yepиskoplarыn namиzяdlиklяrиnи tяklиf edиr, kиlsя шuralarы tяrяfиndяn tяklиf olunmuш namиzяdlяr sыrasыndan kanonиklяrи vя dиgяr kиlsя vяzиfяlи шяxslяrиnи tяyиn edиr, Senatыn sanksиyasы иlя kиlsя mяclиslяrиnиn qяrarlarыna, alи mцqяddяs шяxsиn – Papanыn mцracияt, bulla vя reskrиptlяrиnя razыlыq verиr. Гeyd edяk kи, Polшada da kиlsя sиyasяtdя чox aktиv ишtиrak edиr.

Иslamыn иctиmaи hяyatыn dяrиnlиklяrиnя nцfцz etdиyи Tцrkи-yяdя иsя hцquq sиstemи dиnиn tяsиr daиrяsиndяn azaddыr. Belя kи, Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 24-cц maddяsиndя (dиn vя vиcdan azadlыьы) deyиlиr:

“Hяr kяs vиcdan, dиnи иnanc vя fиkиr azadlьыna malиkdиr. 14-cц maddяnиn (tяmяl haqq vя azadlыqlardan pиs nиyyяtlяr

цчцn иstиfadя edиlmяsи.) mцddяalarыna zиdd olmamaq шяrtи иlя иbadяt, dиnи ayиn vя tюrяnlяr sяrbяstdиr.

Heч kиm иbadяtя, dиnи ayиn vя tюrяnlяrя qatыlmaьa, dиnи иnanc vя fиkиrlяrиnи aчыqlamaьa mяcbur edиlя bиlmяz; dиnи иnanc vя fиkиrlяrиndяn dolayы qыnana vя gцnahlandыrыla bиl-mяz.

63 Mцяllиflяr kollektиvи. Gюstяrиlяn яsяr. B.: ABU. 2001. sяh. 341.

Page 186: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

187

Dиn vя яxlaq tяhsиl vя tяdrиsи Dюvlяtиn nяzarяtи vя hиmayяsи altыnda hяyata keчиrиlиr. Dиn mяdяnиyyяtи vя яxlaq tяdrиsи иlk vя orta tяhsиl qurumlarыnda keчиrиlяn mяcburи dяrs-lяr arasыnda yer alыr. Bunun xarиcиndя dиn tяhsиl vя tяdrиsи yalnыz шяxslяrиn юz иstяyиnя, azyaшlыlarыn da юz qanunи nцmayяndяlяrиnиn tяlяbиnя baьlыdыr.

Heч kяs, Dюvlяtиn sosиal, иqtиsadи, sиyasи vя ya hцquqи tяmяl quruluшunun qиsmяn dя olsa, dиnи qaydalara uyьunlaш-dыrыlmasы vя ya sиyasи vя ya шяxsи mяnfяяt, yaxud nцfцz toplamaq mяqsяdиlя hяr hansы formada olursa olsun, dиnи vя ya dиnи hиslяrи yaxud dиn baxыmdan mцqяddяs sayыlan шeylяrи иstиsmar vя pиs mяqsяdlяr цчцn иstиfadя edя bиlmяz”.

Belяlиklя, ARK-nыn шяrh olunan maddяsиnиn bиrиncи hиssя-sиnя яsasяn AR-dя dиn dюvlяtdяn ayrыdыr vя bцtцn dиnи etиqadlar qanun qarшыsыnda bяrabяrdиr. Analojи mцddяa bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Иtalи-ya Konstиtusиyasыnыn 8-cи maddяsиnиn (dиn) bиrиncи hиssяsиndя deyиlиr: “Bцtцn dиnи mяzhяblяr qanun qarшыsыnda bяrabяr, azaddыr”. Rusиya Konstиtusиyasыnыn 14-cц maddяsиndя tяsbиt olunur kи, “Rusиya Federasиyasы sиvиl dюvlяtdиr. Heч bиr dиn dюvlяt dиnи vя ya mяcburи dиn kиmи tяqdиm edиlя bиlmяz” (bиrиncи hиssя), “Dиnи bиrlиklяr dюvlяtdяn ayrыdыr vя qanun qarшыsыnda bяrabяrdиr” (иkиncи hиssя). Иspanиya Konstиtusиya-sыnыn 16-cы maddяsиnиn цчцncц hиssяsиnя gюrя “Heч bиr etиqad dюvlяt xarakterи daшыmыr. Иctиmaи hakиmиyyяt иspan cяmиyyяtи-nиn dиnи etиqadlarыnы nяzяrя alacaq vя katolиk kиlsяsи иlя vя dиgяr dиnи etиqadlarla uyьun mцnasиbяtlяrи qoruyub saxla-yыr”. Polшa Konstиtusиyasыnыn 25-cи maddяsиnиn bиrиncи hиssяsи-nя яsasяn “Kиlsя vя dиgяr dиnи tяшkиlatlar bяrabяr hцquqlara malиkdиr”. Rumыnиya Konstиtusиyasыnыn 29-cu maddяsиnиn иkиncи vя цчцncц hиssяlяrиndяn иsя aydыn olur kи, dиnи etиqadlar azaddыr vя etиqadlar arasыnda dиnи dцшmяnчиlиk doьuran hяr hansы forma, vasиtя, akt vя ya hяrяkяtlяr qadaьandыr.

ARK-nыn yuxarыdakы mцddяasы daha genиш шяkиldя 20 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda” AR

Page 187: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

188

qanununun 5-cи maddяsиndя (dюvlяt vя dиnи qurumlar) aчыqlanыr. Hяmиn maddяdя deyиlиr: “AR-dя dиn vя dиnи qurumlar dюvlяtdяn ayrыdыr. Dюvlяt ona aиd olan hяr hansы ишиn yerиnя yetиrиlmяsиnи dиnи qurumlara tapшыrmыr vя onlarыn fяalиyyяtиnя qarышmыr. Bцtцn dиnlяr vя dиnи qurumlar qanun qarшыsыnda bяrabяrdиr. Bиr dиn vя dиnи qurum цчцn dиgяrиnя nиsbяtяn hяr hansы цstцnlцk vя ya mяhdudlaшdыrmalar mцяy-yяn edиlmяsиnя yol verиlmиr. Dиnи qurumlar иctиmaи hяyatda ишtиrak etmяk, habelя иctиmaи bиrlиklяrlя yanaшы, kцtlяvи mяlu-mat vasиtяlяrиndяn иstиfadя etmяk hцququna malиkdиrlяr. Dиnи qurumlar sиyasи partиyalarыn fяalиyyяtиndя ишtиrak etmиr vя onlara malиyyя yardыmы gюstяrmиrlяr. Dюvlяt orqanlarыnыn tяrkиbиnя seчиldиkdя vя ya vяzиfяyя keчdиkdя dиn xadиmlяrиnиn dиn xadиmи kиmи fяalиyyяtи hяmиn mцddяtdя dayandыrыlыr. Dиnи qurumlar AR-иn mюvcud qanunlarыna яmяl edиr vя mяsulиy-yяt daшыyыrlar”.

Dиnиn dюvlяtdяn ayrы olmasыnы tяsdиqlяyяn mцddяalar AR-иn bиr sыra dиgяr qanunverиcиlиk aktlarыnda da nяzяrdя tutulmuшdur. Mяsяlяn, 21 иyul 2000-cи иl tarиxlи “Dюvlяt qul-luьu haqqыnda” AR qanununun 20-cи maddяsиnя (dюvlяt qul-luьu иlя яlaqяdar mяhdudиyyяtlяr) яsasяn dюvlяt qulluqчu-sunun “dиnи tяblиь etmяk цчцn dюvlяt qulluqчusunun statu-sundan иstиfadя etmяyя vя dюvlяt orqanlarыnыn tabelиyиndяkи obyektlяrdя dиnи mяrasиmlяrиn keчиrиlmяsиnя rяsmи xarakter vermяyя иxtиyarы yoxdur”.

Dиnи etиqad azadlыьыna tяmиnat verяn mцddяalar da AR-иn bиr sыra dиgяr qanunverиcиlиk aktlarыnda юz яksиnи tapmышdыr. Mяsяlяn, 25 dekabr 1991-cи иl tarиxlи “Hяrbи qulluqчularыn statusu haqqыnda” AR qanununun 7-cи maddяsиndя deyиlиr: “Hяrbи qulluqчularыn dиnи яqиdя azadlыьы-na tяmиnat verиlиr” (bиrиncи bяnd), “Dиnи яqиdя hяrbи qulluq-чularы hяrbи xиdmяt vяzиfяlяrиnиn иcrasыndan azad etmиr” (иkиncи bяnd). Vя yaxud AR Cяzalarыn Иcrasы Mяcяllяsиnиn 13-cц maddяsиndя tяsbиt edиlиr kи, “Mяhkumlarыn vиcdan vя dиnи etиqad azadlыьыna tяmиnat verиlиr. Onlar иstяdиklяrи dиnя etиqad

Page 188: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

189

etmяk vя ya etmяmяk hцququna malиkdиrlяr (bиrиncи hиssя), Mяntяqя tиplи cяzaчяkmя mцяssиsяlяrи vя xцsusи mцяssиsяlяrdя mяhkumlarыn xahиши иlя onlara cяzanыn иcra edиldиyи yerиn иnzиbatи яrazи hцdudlarы daxиlиndя иbadяt yerlяrиnя getmяyя иcazя verиlя bиlяr (иkиncи hиssя), Mцяyyяn edиlmиш qaydada dюvlяt qeydиyyatыna alыnmыш dиnи bиrlиklяrиn dиn xadиmlяrи mяhkumlarыn xahиши иlя cяzaчяkmя mцяssиsяlяrиnя dяvяt olu-nurlar. Mяhkumlara cяzaчяkmя mцяssиsяlяrиndя dиnи ayиnlяrи yerиnя yetиrmяyя, dиnи lяvazиmat vя яdяbиyyatdan иstиfadя etmяyя иcazя verиlиr. Bu mяqsяd цчцn cяzaчяkmя mцяssиsя-sиnиn mцdиrиyyяtи mцvafиq yer ayыrыr” (цчцncц hиssя).

AR ИXM-иn 299-cu maddяsиnя gюrя dиnи qurumlarыn yaradыlmasы vя fяalиyyяt qaydasыnыn pozulmasы иnzиbatи, AR CM-иn 167-cи maddяsиnя gюrя dиnи ayиnlяrи иcra etmяyя mane olma, hяmиn mяcяllяnиn 168-cи maddяsиnя gюrя иsя dиnи mяzhяblяrи yaymaq vя dиnи ayиnlяrиn иcrasы adы altыnda fяalиyyяt gюstяrяn vя bu fяalиyyяtlя иctиmaи asayиши pozan, yaxud vяtяndaшlarыn saьlamlыьыna zяrяr vuran vя ya forma-sыndan asыlы olmayaraq vяtяndaшlarыn hцquqlarыnы pozan, habelя vяtяndaшlarыn qanunla mцяyyяn edиlmиш vяzиfяlяrиnи yerиnя yetиrmяkdяn yayыndыran qrup tяшkиl etmя, ona rяhbяr-lиk etmя vя ya belя qrupda ишtиrak etmя, elяcя dя yuxarыda sadalanan яmяllяrиn tюrяdиlmяsиnя yetkиnlиk yaшыna чatma-yanlarы cяlb etmя cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur.

Dиnи qurumlar, dиnи иcma, dиnи mяrkяzlяr vя иdarяlяrиn anlayышыnыn иzahы 20 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda” AR qanununun mцvafиq olaraq 7-cи, 8-cи vя 9-cu maddяlяrиndя verиlmишdиr. Belя kи, 7-cи maddяyя яsasяn “Dиnи иcmalar, иdarяlяr vя mяrkяz, dиnи qardaшlыqlar, dиnи tяdrиs mцяssиsяlяrи, onlarыn bиrlиklяrи dиnи qurumlardыr. Dиnи qurumlar юz mяrkяzи (иdarяlяrи) иlя tяmsиl olunurlar. Dиnи qurumlar yetkиnlиk yaшыna чatmыш шяxslяrиn dиnи etиqad azadlыьы hцququnun bиrgя hяyata keчиrиlmяsи, hяmчиnиn dиnи etиqadы vя dиnи yaymaq цчцn yaradыlmыш kюnцllц tяшkиlatlardыr. Dиnи qurumlar bu Qanuna vя tяsdиq olun-

Page 189: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

190

muш nиzamnamяlяrиnя (яsasnamяlяrиnя) mцvafиq surяtdя fяalиyyяt gюstяrиrlяr”. Qanunun 8-cи maddяsиnя gюrя “Dиnи иcma dиnя bиrlиkdя иbadяt vя dиgяr dиnи tяlяbatы юdяmяk mяqsяdиlя kюnцllцlцk яsasыnda bиrlяшmиш dиndar шяxslяrиn yerlи dиnи qurumudur. AR-dя tяшkиlat mяsяlяlяrиndя иslam dиnи иcmalarы Qafqaz Mцsяlmanlarы иdarяsиnя tabedиrlяr, qeyrи-mцsяlman dиnи иcmalarыnыn AR-dя vя xarиcdя fяalиyyяt gюstяrяn dиnи mяrkяzlяrя (иdarяlяrя) tabe olmaq vя tabelиyиnи dяyишdиrmяk hцququ vardыr”. Qanunun 9-cu maddяsиndя gюstяrиlиr kи, “AR-dя иslam dиnи qurumlarы юz tarиxи иslam dиnи mяrkяzиndя - Qafqaz Mцsяlmanlarы Иdarяsиndя bиrlяшиrlяr. Tяшkиlatи mяrkяzlяrиn xarиcdя olan qeyrи-иslam dиnи qurumlarы юz fяalиyyяtиndя AR-иn qanunverиcиlиyиndя zиdd olmayan hallarda hяmиn mяrkяzlя-rиn nиzamnamяlяrиnи rяhbяr tuta bиlяrlяr. Dюvlяtиn dиnи mяrkяzlя vя иdarяlяrlя, o cцmlяdяn AR-иn hцdudlarыndan kяnarda olan dиnи mяrkяzlяrlя vя иdarяlяrlя qanunla tяn-zиmlяnmяyяn mцnasиbяtlяrи onlarыn юz aralarыnda vя dюvlяt orqanlarы иlя razыlaшmalara mцvafиq surяtdя nиzamlanыr. Dиnи mяrkяz vя иdarяlяr юz nиzamnamяlяrиndя (яsasnamя-lяrиndя) nяzяrdя tutulmuш qaydada иbadяtgahlar, zиyarяt-gahlar, dиnи tяdrиs mцяssиsяlяrи vя dиnи qardaшlыqlar yarada bиlяrlяr”.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn иnsan lяyaqяtиnи alчal-dan vя ya иnsanpяrvяrlиk prиnsиplяrиnя zиdd olan dиnlяrиn yayыlmasы vя tяblиьи qadaьandыr. Fиkrиmиzcя, ARK-da bu mцddяa qцsurlu redaksиyada verиlmиш, “иnsan lяyaqяtиnи alчaldan vя ya иnsanpяrvяrlиk prиnsиplяrиnя zиdd olan dиn” иfadяsи ишlяdиlmяklя dиnи dяyяrlяrя mцnasиbяtdя tolerantlыq vя hюrmяt prиnsиplяrи bиr qяdяr pozulmuш, bununla da, bиr tяrяfdяn dиnи hиslяrя hяr zaman hюrmяt olunmasы prиnsиpиnи яsas gюtцrяn konstиtusиyamыz, dиgяr tяrяfdяn yuxarыdakы иfadя иlя юzцnцn mцяyyяnlяшdиrdиyи hяmиn prиnsиpя qarшы чыxmышdыr.

Page 190: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

191

Hяmиn иfadяdя mяntиqsиzlиk vardыr. Belя kи, иnsan lяyaqяtиnи alчaldan vя ya иnsanpяrvяrlиk prиnsиplяrиnя zиdd olan dиn ola bиlяrmи?! Yaxud hansы dиn belя bиr иfadяnи цzяrиnя gюtцrmяyя layиq bиlяr? Gюrцnцr, ARK burada dиn maskasы altыnda gиzlяnяn saxtakar vя tяhlцkяlи cиnayяtkar qruplarы, habelя bяd nиyyяtlи иdeyalarы nяzяrdя tutmaq иstя-mиш, lakиn son dяrяcя uьursuz vя xoшagяlmяz bиr termиnя mцracияt etmишdиr. Bu fиkrиmиzи AR CM-иn bиr qяdяr яvvяl haqqыnda bяhs etdиyиmиz 168-cи maddяsиndя deyиlяnlяr dя tяsdиqlяyиr.

Mяlum olduьu kиmи иnsanpяrvяrlиk иdeyalarыna yad olan hяrяkяtlяrиn qarшыsыnыn alыnmasы vя cяmиyyяtиn mяnяvи яsas-larыnыn qorunmasы dюvlяtиn яn цmdя vяzиfяlяrиndяn bиrиdиr. Mяhz bu sяbяbя gюrя dя yяnи, dиnlяrиn yayыlmasы vя tяblиьи mяsяlяlяrиnиn hяll edиlmяsи, dиnи etиqad azadlыьы иlя baьlы qanunverиcиlиyиn иcrasы цzяrиndя dюvlяt nяzarяtиnиn hяyata keчиrиlmяsи mяqsяdиlя AR Nazиrlяr Kabиnetи yanыnda Dиnи Ишlяr цzrя Иdarя fяalиyyяt gюstяrиr. Adы чяkиlяn qanunun 29-cu maddяsиndяn (Dиnи ишlяr цzrя mцvafиq иcra hakиmиyyяtи or-qanы) aydыn olur kи, hяmиn orqanыn sяlahиyyяtlяrиnя aшaьы-dakыlar daxиldиr:

- dиnи qurumlarыn xahиши цzrя dюvlяt orqanlarы иlя razыlaшmalar яldя edиlmяsиndя vя dюvlяt orqanlarы tяrяfиndяn hяllи tяlяb olunan mяsяlяlяrdя onlara lazыmи yardыm gюs-tяrmяk;

- mцxtяlиf dиnи etиqadlarыn dиnи qurumlarы arasыnda qar-шыlыqlы anlaшmanыn vя bиr-bиrиnя dюzцm vя hюrmяtиn mюh-kяmlяnmяsиnя kюmяk etmяk;

- dиnи qurumlarыn bu Qanunla nяzяrdя tutulmuш qaydada nиzamnamяlяrиnиn (яsasnamяlяrиnиn) qeydя alыn-masыnы, habelя onlara dяyишиklиk vя яlavяlяr edиlmяsиnи hя-yata keчиrmяk;

- xarиcи dюvlяtlяrиn orqanlarы иlя яlaqя saxlamaq;

Page 191: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

192

- AR-dя dиnи qurumlar, dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda qanunverиcиlиyиn иcrasы цzrя mяlumat bankы yaratmaq;

- dиnи tяшkиlatlarыn beynяlxalq dиnи hяrяkatlarla, forum-larla, beynяlxalq dиnи mяrkяzlяrlя vя xarиcи dиnи qurumlarla ишgцzar яlaqяlяrdя ишtиrakыna kюmяk etmяk;

- dиnи mяrkяzdяn vя dиnи иdarяlяrdяn vя dиgяr dиnи qurumlardan zяrurи mяlumatlar almaq;

- dиnи qurumlarыn nцmayяndяlяrиnиn vя mцvafиq mцtя-xяssиslяrиn ишtиrakы иlя dиnшцnaslыq ekspertиzasы aparыlmasыnы tяmиn etmяk.

Maddяnиn цчцncц hиssяsиnя яsasяn dюvlяt tяhsиl sиstemи dцnyяvи xarakter daшыyыr. Bu o demяkdиr kи, AR-иn dюvlяt tяhsиl mцяssиsяlяrиndя keчиrиlяn dяrslяr dиnи xarakter daшыmыr vя dиnи dяrslяrиn keчиrиlmяsи mяcburи deyиl. Bu mцddяa 20 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda” AR qanununun 6-cы maddяsиndя (dиnиn mяk-tяblя mцnasиbяtи) юz яksиnи belя tapmышdыr: “AR-dя dюvlяt tяhsиl sиstemи dиndяn ayrыdыr. Dиnшцnaslыq, dиnи-иdrakи, dиnи-fяlsяfи fяnlяr, mцqяddяs dиnи kиtablarыn яsaslarы иlя tanышlыq dюvlяt tяhsиl mцяssиsяlяrиnиn tяdrиs proqramыna daxиl edиlя bиlяr. Vяtяndaшlar иstяdиklяrи dиldя fяrdи qaydada vя ya baшqalarы иlя bиrlиkdя иlahиyyяtи юyrяnя vя dиnи tяhsиl ala bиlяrlяr. Dиnи qurumlar юz nиzamnamяlяrиnя (яsasnamя-lяrиnя) mцvafиq olaraq uшaqlarыn vя yaшlыlarыn dиnи tяhsиlи цчцn tяdrиs mцяssиsяlяrи vя qruplarы yaratmaq, habelя baшqa formalarda tяlиm keчmяk, bundan юtrц onlara mяxsus olan vя onlarыn иstиfadяsиnя verиlяn яmlakdan иstиfadя etmяk иxtиyarыna malиkdиrlяr”. Qanunun 10-cu maddяsиndя (dиnи tяdrиs mцяssиsяlяrи) иsя deyиlиr: “Dиn xadиmlяrи vя dиnи иxtиsaslar цzrя dиgяr kadrlar hazыrlanmasы цчцn dиnи tяdrиs mцяssиsяlяrи yalnыz dиnи mяrkяz vя иdarяlяr yarada bиlяrlяr. Dиnи mяrkяz vя иdarяlяr bиrdяn чox alи dиnи tяdrиs mцяssиsяsи yarada bиlmяz. Dиnи tяdrиs mцяssиsяlяrи иlя dиnи mяrkяz vя ya иdarяlяr arasыnda mцnasиbяtlяr tяsиs

Page 192: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

193

sяnяdlяrи иlя mцяyyяn edиlиr. Яyanи alи vя orta dиnи tяdrиs mцяssиsяlяrиndя tяhsиl alanlar dюvlяt tяdrиs mцяssиsяlяrиndя tяhsиl alanlar цчцn mцяyyяn olunmuш hцquq vя gцzяшtlяrdяn иstиfadя edиrlяr”.

Шяrh etdиyиmиz maddя ARK-nыn 48-cи maddяsи (vиcdan azadlыьы) иlя цzvц surяtdя baьlыdыr. Hяmиn maddяdя deyиlиr: “Hяr kяsиn vиcdan azadlыьы vardыr” (bиrиncи hиssя), “Hяr kяsиn dиnя mцnasиbяtиnи mцstяqиl mцяyyяnlяшdиrmяk, hяr hansы dиnя tяkbaшыna vя ya baшqalarы иlя bиrlиkdя etиqad etmяk, yaxud heч bиr dиnя etиqad etmяmяk, dиnя mцnasиbяtи иlя baьlы яqиdяsиnи иfadя etmяk vя yaymaq hцququ vardыr” (иkиncи hиssя), “Dиnи mяrasиmlяrиn yerиnя yetиrиlmяsи, иctиmaи qaydanы pozmursa vя ya иctиmaи яxlaqa zиdd deyиldиrsя, sяrbяstdиr” (цчцncц hиssя), “Dиnи etиqad vя яqиdя hцquq pozuntusuna bяraяt qazandыrmыr” (dюrdцncц hиssя). Analojи mцddяalar BMT-nиn “Dиnя, yaxud яqиdяyя gюrя dюzцmsцzlцk vя ayrы-seчkиlиyиn bцtцn formalarыnыn lяьv edиlmяsи haqqыnda” Bяyannamяsиnиn 1-cи, Avropa Konvensиyasыnыn 9-cu, BMT-nиn “Vяtяndaш vя sиyasи hцquqlar haqqыnda” Beynяlxalq Paktыnыn 18-cи mad-dяlяrиndя dя tяsbиt edиlmишdиr.

Maddя 19. Pul vahиdи

I. Azяrbaycan Respublиkasыnыn pul vahиdи manatdыr.

Page 193: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

194

ЫЫ. Pul nишanlarыnыn tяdavцlя buraxыlmasы vя tяdavцldяn чыxarыlmasы hцququ yalnыz Mиllи Banka mяnsubdur. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mиllи Bankы dюvlяtиn mцstяsna mцlkиyyяtиndяdиr. ЫЫЫ. Azяrbaycan Respublиkasыnыn яrazиsиndя manatdan baшqa pul vahиdlяrиnиn юdяnиш vasиtяsи kиmи ишlяdиlmяsи qadaьandыr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn AR-иn pul vahиdи ma-

natdыr. Pul vahиdиnиn юdяnиш vasиtяsи kиmи mцяyyяn olunmasы

иqtиsadи иnkишafыn tяnzиmlяyиcиsи qиsmиndя ondan dюvlяtиn иstиfadя etmяsиnя иmkan yaradыr. Dцnyanыn demяk olar kи, bцtцn dюvlяtlяrиnиn pul vahиdи vardыr vя o, ayrы-ayrы dюvlяt-lяrdя mцxtяlиf cцr adlandыrыlыr64. Pul vahиdи dюvlяtиn mцstяqиl шяkиldя юzцnцn иqtиsadи vя malиyyя sиyasяtиnиn mцяyyяn olunmasыnda mцhцm rol oynayыr.

22 dekabr 2004-cц иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mиllи Bankы haqqыnda” AR qanununun V vя VЫ fяsиllяrи mцvafиq olaraq pul sиyasяtи vя naьd pul tяdavцlцnцn tяшkиlи иlя baьlы mяsяlяlяrиn tяnzиmlяnmяsиnя hяsr edиlmишdиr. Hяmиn qanunun 36-cы maddяsиnиn (pul vahиdи) bиrиncи bяndиndя deyи-lиr: “... Bиr manat 100 (yцz) qяpиkdяn иbarяtdиr. Pul nишanlarы kaьыz vя metal pul formasыnda tяdavцlя buraxыla bиlяr”.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn pul nишanlarыnыn tяdavц-lя buraxыlmasы vя tяdavцldяn чыxarыlmasы hцququ yalnыz Mиllи Banka mяnsubdur. AR-иn Mиllи Bankы dюvlяtиn mцstяsna mцlkиyyяtиndяdиr. Bu o demяkdиr kи, AR-dя yalnыz Mиllи Bank pul nишanlarыnы tяdavцlя buraxmaq vя tяdavцldяn чыxarmaq hцququna malиkdиr, heч bиr dиgяr qurum vя ya orqanыn belя bиr sяlahиyyяtи yoxdur vя Mиllи Bank qeyd-

64 Dцnya dюvlяtlяrиnиn pul vahиdи иlя baьlы bax: kиtabыn sonuna edиlяn яlavя.

Page 194: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

195

шяrtsиz vя иstиsnasыz olaraq Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцlkиyyя-tиnя daxиldиr.

AR-иn яrazиsиndя naьd pul tяdavцlцnцn tяшkиlи цчцn Mиllи Bank aшaьыdakыlarы hяyata keчиrиr: - pul nишanlarыna olan tяlяbatы mцяyyяnlяшdиrиr; - pul nишanlarыnыn иstehsalыnы tяшkиl edиr vя ya hazыrlanmasыna sиfarиш verиr, onlarыn daшыnmasыnы vя saxlan-masыnы tяmиn edиr; - pul nишanlarыnыn ehtиyatlarыnы yaradыr vя hяmиn ehtиyatlara sяrяncam verиr; - Mиllи Bank vя kredиt tяшkиlatlarы tяrяfиndяn naьd pulun saxlanmasы vя иnkassasиyasы qaydalarыnы mцяyyяn edиr; - Mиllи Bankda vя kredиt tяшkиlatlarыnda kassa яmяlиy-yatlarыnыn aparыlmasы qaydalarыnы mцяyyяnlяшdиrиr; - tяdavцlя yararsыz olan pul nишanlarыnыn яlamяtlяrиnи vя onlarыn dяyишdиrиlmяsи qaydalarыnы mцяyyяn edиr;

Yuxarыda adы чяkиlяn qanunun 38-cи maddяsиndя (pul nишanlarыnыn tяdavцlя buraxыlmasы) tяsbиt edиlmишdиr kи, “Yenи nцmunяlи pul nишanlarыnыn tяdavцlя buraxыlmasы haqqыnda qяrarы Mиllи Bankыn Иdarя Heyяtи qяbul edиr. Mиllи Bank tяdavцlя buraxdыьы pullarыn nomиnallarыnы, юlчцsцnц, tяrtиba-tыnы, mцhafиzя elementlяrиnи, habelя dиgяr bяdии vя texnиkи xцsusиyyяtlяrиnи mцяyyяn edиr” (bиrиncи bяnd), “Mиllи Bankыn Иdarя Heyяtи yubиley vя xatиrя pul nишanlarыnыn tяdavцlя buraxыlmasы haqqыnda qяrar qяbul edя bиlяr. Mиllи Bank mцяyyяn etdиyи qaydada vя qиymяtlяrlя buraxdыьы yubиley vя xatиrя pul nишanlarыnыn satышыnы tяшkиl edиr” (иkиncи bяnd), “Mиllи Bank qиymяtlяr mиqyasыnыn dяyишdиrиlmяsи (denomиna-sиya) иlя яlaqяdar yenи pul nишanlarыnыn tяdavцlя buraxыlmasы haqqыnda qяrarы mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы иlя razыlaш-dыrmaqla qяbul edиr” (цчцncц bяnd).

Qanunun 39-cu maddяsиndя (pul nишanlarыnыn tяdavцldяn чыxarыlmasы) иsя qeyd olunur kи, “Denomиnasиya hallarы иstиsna olmaqla, Mиllи Bank tяdavцldя olan kaьыz vя metal pulun yenи nцmunяlи pul nишanlarыna dяyишdиrиlmяsи haqqыnda qяrar

Page 195: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

196

qяbul edиr” (bиrиncи bяnd), “Mиllи Bank tяdavцldя olan pul nишanlarыnыn dяyишdиrиlmяsи haqqыnda qяrarыnы, habelя yenи pul nишanlarыnыn tяsvиrиnи vя pullarыn dяyишdиrиlmяsи qaydalarы haqqыnda mяlumatы kцtlяvи иnformasиya vasиtяlяrиndя dяrc etdиrиr” (иkиncи bяnd), “Yenи pul nишanlarыnыn tяdavцlя bura-xыlmasы иlя яlaqяdar pullarыn dяyишdиrиlmяsи zamanы dяyишdиrиl-mяnиn mяblяьlяrи, yaxud subyektlяrи цzrя hяr hansы mяhdu-dиyyяtя yol verиlmиr. Dяyишdиrиlmяlи olan pul nишanlarы Mиllи Bankыn mцяyyяn etdиyи mцddяtdя, lakиn bиr иldяn az olmamaq шяrtи иlя qanunи юdяnиш vasиtяsи sayыlыr. Hяmиn mцddяtdяn sonra pul nишanlarы Mиllи Bank tяrяfиndяn mцd-dяtsиz olaraq dяyишdиrиlиr” (цчцncц bяnd), “Saxta pul nишanla-rыnыn tяdavцldяn чыxarыlmasы, mяhv edиlmяsи vя bununla яlaqяdar mцvafиq tяdbиrlяrиn gюtцrцlmяsи qaydalarы Mиllи Bankыn Иdarя Heyяtи tяrяfиndяn mцяyyяn edиlиr” (dюrdцncц bяnd), “Saxta pul nишanlarыnыn dяyяrи юdяnиlmиr vя onlar gerи qaytarыlmыr. Bu qayda xarиcи valyutada olan saxta pul nишanlarыna da шamиl edиlиr” (beшиncи bяnd).

Qanunun 40-cы maddяsиnя (pul nишanlarыnыn dяyиш-dиrиlmяsи) gюrя “Mиllи Bank tяdavцlя yararlы pul nишanlarыnы mяhdudиyyяtsиz dяyишdиrиr. Saxta olmayan, bцtюv bиr hиs-sяdяn иbarяt sяthиnиn 60 faиzиndяn az olmayan hиssяsиnи vя ya eynи яskиnasa mяxsus hиssяlяrdяn иbarяt sяthиnиn 100 fazиnи saxlamыш pul nишanlarыnыn nomиnal dяyяrи Mиllи Bank tяrяfиndяn mяhdudиyyяtsиz юdяnиlиr. Pul nишanыnыn hиssя-lяrиnиn eynи яskиnasa mяxsus olmasы yalnыz Mиllи Bank tяrяfиndяn mцяyyяnlяшdиrиlя bиlяr”.

Qanunun 41-cи maddяsиndя (pul nишanlarыnыn mяhvи) deyиlиr kи, “Saxta pul nишanlarы иstиsna olmaqla tяdavцldяn чыxarыlmыш pul nишanlarы mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы tяrяfиndяn mцяyyяn edиlmиш qaydalar яsasыnda mяhv edиlиr” (bиrиncи bяnd), “Mиllи Bank tяdavцldяn чыxarыlmыш kaьыz vя

Page 196: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

197

metal pullarыn чap formalarыnыn vя шtamplarыnыn mяhv olunmasыnы tяmиn edиr” (иkиncи bяnd).

Hяr bиr halda Mиllи Bankыn buraxdыьы pul nишanlarы, o cцmlяdяn yubиley vя xatиrя pul nишanlarы AR-иn bцtцn яrazи-sиndя nomиnal dяyяrlяrи иlя hяr nюv юdяnишlяrиn hяyata keчиrиl-mяsи, hesablara daxиl edиlmяsи vя pul kючцrmяlяrи zamanы hюkmяn qяbul edиlmяlиdиr.

AR-dя manatla qыzыl vя ya dиgяr qиymяtlи metallar arasыnda rяsmи nиsbяt mцяyyяn edиlmяmишdиr. Tяdavцlя bura-xыlmыш pul nишanlarы Mиllи Bankыn borc юhdяlиyиdиr vя onun bцtцn aktиvlяrи иlя tяmиn edиlиr.

Saxta pul nишanlarыnыn hazыrlanmasы vя satышы иlя mяшьul olan шяxslяr AR-иn qanunverиcиlиyиnя uyьun olaraq mяsulиy-yяt daшыyыrlar. Belя kи, saxta pul vя ya qиymяtlи kaьыzlar hazыrlama vя ya satmaьa gюrя AR CM-иn 204-cц maddяsи иlя cиnayяt mяsulиyyяtи mцяyyяn edиlmишdиr.

Pul nишanlarыnыn saxta olmasы barяdя ekspert rяyиnи Mиllи Bank verиr.

Pul nишanlarыnыn saxtalaшdыrыlmasы цzrя cиnayяt ишиnиn mяhkяmя иcraatы baшa чatdыqdan sonra saxta pul nишanlarы Mиllи Banka tяhvиl verиlиr.

Maddяnиn цчцncц hиssяsиnя яsasяn AR-иn яrazиsиndя manatdan baшqa pul vahиdlяrиnиn юdяnиш vasиtяsи kиmи ишlяdиl-mяsи qadaьandыr. Bu o demяkdиr kи, dюvlяtиmиzиn яrazи hц-dudlarы daxиlиndя dиgяr dюvlяtlяrиn pul vahиdlяrиndяn юdяnиш vasиtяsи kиmи иstиfadя etmяk qadaьandыr. Lakиn ARK-nыn bu qadaьanedиcи normasыnыn tяlяblяrиnиn pozulmasыna gюrя qa-nunverиcиlиkdя heч bиr mяsulиyyяt nюvцnя rast gяlиnmиr.

Maddя 20. Dюvlяtиn borclarыna qoyulan mяhdudlиyyяtlяr

Page 197: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

198

Azяrbaycan dюvlяtиnя qarшы qиyama vя ya dюvlяt чevиrиlишиnя kюmяk mяqsяdи иlя alыnmыш borclar Azяr-baycan Respublиkasы tяrяfиndяn юhdяlиk kиmи qяbul edиlя vя юdяnиlя bиlmяz.

Maddяyя яsasяn Azяrbaycan dюvlяtиnя qarшы qиyama vя

ya dюvlяt чevиrиlишиnя kюmяk mяqsяdи иlя alыnmыш borclar Azяrbaycan Respublиkasы tяrяfиndяn юhdяlиk kиmи qяbul edиlя vя юdяnиlя bиlmяz.

Qиyam dedиkdя, AR-иn konstиtusиya quruluшunu zorla dяyишdиrmяk vя ya AR-ыn яrazи bцtюvlцyцnц parчalamaq mяqsяdиlя tюrяdиlяn иctиmaи tяhlцkяlи hяrяkяtlяr baшa dцшцl-mяlиdиr.

Dюvlяt чevиrиlиши иsя hakиmиyyяtиn zorla яlя keчиrиlmяsиnя, zorla saxlanыlmasыna, habelя, AR konstиtusиya quruluшunun zorakы yolla dяyишdиrиlmяsиnя, hяmчиnиn, яrazи bцtюvlцyцnцn parчalanmasыna yюnяlяn иctиmaи tяhlцkяlи hяrяkяtlяrиn tюrя-dиlmяsиndя иfadя olunur.

Gюrцndцyц kиmи hяr иkи иctиmaи tяhlцkяlи hяrяkяtиn tюrяdиlmяsи son nяtиcяdя AR-иn dюvlяt tяhlцkяsиzlиyи, konstи-tusиya quruluшunun яsaslarы vя яrazи bцtюvlцyцnцn tяmиn edиlmяsи иlя baьlы yaranan иctиmaи mцnasиbяtlяrя vя cяmиy-yяtиn normal gedишиnя zяrяr vurur. Buna gюrя dя иstяr qиyam, иstяrsя dя dюvlяt чevиrиlиши иnsanlarda mюvcud hakиmиyyяtя vя konstиtusиya quruluшuna nиfrяt yaratdыьыndan, elяcя dя onlarы hakиmиyyяt яleyhиnя qиyama, kцtlяvи иьtишaшa, habelя hakи-mиyyяt nцmayяndяlяrиnиn qanunи tяlяblяrиnя tabe olmamaьa чaьыrdыьыndan hяmиn яmяllяrиn tюrяdиlmяsи AR CM-иn 280-cи (sиlahlы qиyam) vя 281-cи (dюvlяt яleyhиnя yюnяlяn aчыq чaьыrышlar) maddяlяrи иlя mяsulиyyяtя sяbяb olur. Mяhz bunun nяtиcяsиdиr kи, ARK Azяrbaycan dюvlяtиnя qarшы qиyam vя ya dюvlяt чevиrиlишиnи tяшkиl etmяk vя hяyata keчиrmяk kиmи иctиmaи tяhlцkяlи hяrяkяtlяrиn tюrяdиlmяsиnя kюmяk цчцn

Page 198: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

199

alыnmыш borclarы AR-иn юhdяlиyи kиmи qяbul etmиr vя onun юdяnиlmяsиnи qadaьan edиr.

AR-иn dюvlяt borcu иlя baьlы yaranan иctиmaи mцnasиbяt-lяrя gяlиncя иsя, bu mцnasиbяtlяr 29 dekabr 1992-cи иl tarиxlи “Dюvlяt borcu haqqыnda” AR qanunu иlя tяnzиmlяnиr.

Hяmиn qanunun 1-cи maddяsиnя (цmumи mцddяalar) gюrя “AR-иn dюvlяt borcu daxиlи vя xarиcи dюvlяt borcundan иbarяt olmaqla, respublиkanыn tяxиrяsalыnmaz sosиal-иqtиsadи xяrclяrи-nиn malиyyяlяшdиrиlmяsи vя bцdcя kяsиrиnиn yerиnиn doldurul-masы цчцn AR hюkцmяtиnиn hцquqи vя fиzиkи шяxslяrя, habelя xarиcи dюvlяtlяrя mцvafиq faиz юdяnиlmяklя qaytarыlmalы olan, mиllи vя ya xarиcи valyuta иlя иfadя edиlmиш borc юhdяlиklяrиdиr” (bиrиncи hиssя), “AR dюvlяt borcunun mцtlяq vя nиsbи hяddиnи AR-иn Mиllи Mяclиsи qarшыdakы malиyyя иlиnиn bцdcяsи иlя eynи vaxtda tяsdиq edиr” (иkиncи hиssя), “AR-иn dюvlяt borcuna AR hюkцmяtиnиn sяrяncamыnda olan bцtцn aktиvlяrlя tяmиnat verиlиr” (цчцncц hиssя).

Qanunun 2-cи maddяsиndя (AR dюvlяt borcunun formalarы vя tяrkиbи) tяsbиt edиlmишdиr kи, “AR-иn dюvlяt borcu aшaьыdakы formalarda ola bиlяr: AR hюkцmяtиnиn aldыьы kredиtlяr; AR-иn hюkцmяtи adыndan buraxыlan qиymяtlи kaьыzlar шяklиndя dюvlяt иstиqrazlarы; AR hюkцmяtиnиn tяmиnat verdиyи dиgяr borc юhdяlиklя-rи” (bиrиncи hиssя).

AR-иn dюvlяt borcu юtяn иllяrиn borcundan vя yenи yaranan borcdan иbarяtdиr” (иkиncи hиssя).

“Dюvlяt borcu qыsamцddяtlи, ortamцddяtlи vя uzunmцd-dяtlи borc юhdяlиklяrи шяklиndя ola bиlяr.

AR-иn hяr hansы borc юhdяlиklяrи konkret иztиqrazlar шяrtlяrиndя mцяyyяnlяшdиrиlяn mцddяtlяrdя юdяnиlиr” (цчцncц hиssя).

Qanunun 3-cц maddяsиndя (AR dюvlяt borcunun иdarя olunmasы vя uчotu) deyиlиr kи, “AR-иn dюvlяt borcuna daиr sиyasяtи AR hюkцmяtиnиn Mиllи Bankla bиrlиkdя hazыrlanmыш

Page 199: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

200

tяklиflяrиnя яsasяn AR-иn Mиllи Mяclиsи mцяyyяn edиr” (bиrиncи hиssя). “AR-иn Mиllи Bankыna иcazя verиlя bиlяr kи, AR-иn Ma-lиyyя Nazиrlиyиnя AR Mиllи Mяclиsиnиn mцяyyяn etdиyи mяblяьdя kredиt ayыrsыn” (иkиncи hиssя). “AR dюvlяt borcunun иdarя olunmasыnы, o cцmlяdяn AR borc юhdяlиklяrиnиn buraxыlmasыnы (verиlmяsиnи) vя yerlяшdиrиlmяsиnи AR-иn hюkцmяtи AR-иn qanunverиcиlиk aktlarыna uyьun olaraq hяyata keчиrиr. Bu mяqsяdlя AR hюkцmяtиnиn qяrarы иlя AR-иn Malиyyя Nazиrlиyиnиn yanыnda dюvlяt borcu цzrя шura yaradыlыr” (цчцncц hиssя). “AR-иn Malиyyя Nazиrlиyи dюvlяt borc юhdяlиklяrиnиn qeydиyyatыnы vя dюvlяt borcunun uчotunu aparыr, onun vяzиyyяtиnя carи nяzarяt edиr” (dюrdцncц hиssя).

Qanunun 4-cц maddяsиnя (AR-иn dюvlяt borcuna xиdmяt) яsasяn “Яgяr AR-иn hюkцmяtи baшqa qayda mцяyyяn etmя-mишdиrsя, AR-иn dюvlяt borcuna AR-иn Mиllи Bankы vя onun иdarяlяrи AR-иn borc юhdяlиklяrиnиn yerlяшdиrиlmяsи vя юdяnиlmяsи, borc faиzlяrи шяklиndя vя ya baшqa formada юdя-nишlяrиn verиlmяsи яmяlиyyatlarыnы hяyata keчиrmяk vasиtяsиlя xиdmяt edиr” (bиrиncи hиssя). “AR Mиllи Bankыnыn bцdcя kя-sиrиnи bиrbaшa kredиtlяшdиrmяsи vя dюvlяt qиymяtlи kaьыzlarыnы onlarыn иlkиn yerlяшdиrиlmяsи zamanы satыn almasы qadaьan edиlиr” (иkиncи hиssя). “AR-иn borc юhdяlиklяrиnиn yerlяшdиrиl-mяsи, юdяnиlmяsи vя yenиdяn malиyyяlяшdиrиlmяsи цчцn xяrclяr AR-иn respublиka bцdcяsиnиn vяsaиtи hesabыna чяkиlиr” (цчцn-cц hиssя).

Qanunun 5-cи maddяsиndя (AR-иn xarиcи dюvlяt borcu) qeyd olunur kи, “AR-иn hюkцmяtи AR Mиllи Mяclиsиnиn tяs-dиq etdиyи цmumи dюvlяt borcu lиmиtи hяddиndя xarиcи kre-dиtlяrиn cяlb edиlmяsи haqqыnda qяrar qяbul edиr vя xarиcи dюvlяt borcunun иdarя olunmasы qaydasыnы mцяyyяnlяшdиrиr” (bиrиncи hиssя). “Xarиcи dюvlяt borcunun юdяnиlmяsи mяnbяyи AR-иn mяrkяzlяшdиrиlmиш valyuta vяsaиtиsиr” (иkиncи hиssя).

Page 200: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

201

Qanunun 6-cы maddяsиndя (AR dюvlяt borcunun vяzиyyя-tиnя nяzarяt) bиldиrиlиr kи, “AR dюvlяt borcunun vяzиyyяtиnя AR-иn Mиllи Mяclиsи nяzяrяt edиr”.

Qanunun 7-cи maddяsиndяn (AR-иn dюvlяt borcu haqqыn-da mяlumatыn dяrc edиlmяsи) иsя aydыn olur kи, “Hяr иl AR-иn Hюkцmяtи AR dюvlяt borcunun юtяn malиyyя иlиndяkи vяzиy-yяtи barяdя mяlumatы carи иlиn иyunundan gec olmayaraq dяrc etdиrиr”. Maddя 21. Dюvlяt dиlи

I. Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt dиlи Azяr-baycan dиlиdиr. Azяrbaycan Respublиkasы Azяr-baycan dиlиnиn иnkишafыnы tяmиn edиr.

II. Azяrbaycan Respublиkasы яhalиnиn danышdыьы baшqa dиllяrиn sяrbяst ишlяdиlmяsиnи vя иnkишafыnы tяmиn edиr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn AR-иn dюvlяt dиlи

Azяrbaycan dиlиdиr. AR Azяrbaycan dиlиnиn иnkишafыnы tяmиn edиr. Analojи maddя bиr sыra dюvlяtlяrиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Иran Konstиtusиyasыnыn 15-cи maddяsиndя deyиlиr: “Иran xalqыnыn rяsmи vя mцшtяrяk dиlи vя xяttи farsdыr. Sяnяdlяr, rяsmи mяktublaшmalar, rяsmи mяtnlяr vя dяrslиk kиtablarы bи dиl vя xяtlя olmalыdыr. Lakиn yerlи vя etnиk dиllяrиn mяtbuat, kцtlяvи иnformasиya vasиtяlяrиndя ишlяdиlmяsи, mяktяblяrdя fars dиlи иlя yanaшы, onlarыn яdяbиyyatlarыnыn tяdrиsи azaddыr”. Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 2-cи (dюvlяtиn bцtцnlцyц, rяsmи dиlи, bayraьы, mиllи marшы vя paytaxtы), Fran-sa Konstиtusиyasыnыn 2-cи (dюvlяtиn formasы vя sиmvollarы), Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 3-cц (rяsmи dиl), Bolqarыstan Konstиtusиyasыnыn 3-cц, Latvиya Konstиtusиyasыnыn 4-cц (dиl, bayraq), Slovakиya Konstиtusиyasыnыn 6-cы, Иran Konstиtusиya-

Page 201: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

202

sыnыn 15-cи (rяsmи dиl), Polшa Konstиtusиyasыnыn 27-cи maddяlяrиnи buna mиsal gюstяrmяk olar65.

Dиl, цnsиyyяt vasиtяsи kиmи cяmиyyяtиn иnkишafы цчцn son dяrяcя vacиbdиr.

Azяrbaycan dиlи genealojи cяhяtdяn tцrk dиllяrи aиlяsиnя mяnsubdur. Bu bюlgцdя dиllяr mяnшяyиnя vя qohumluьuna gюrя qruplaшdыrыlыr kи, son nяtиcяdя dя qohum dиllяr dиl aиlяsиndя bиrlяшdиrиlиr. Baшqa sюzlя, bиr neчя dиl qrupu dиl aиlяsиnи яmяlя gяtиrиr. Mяsяlяn, Hиnd-Avropa, tцrk, fиn-uqor, monqol, samи dиllяrи aиlяsи vя s.

Azяrbaycan dиlи genealojи tяsnиfatыna яsasяn tцrk dиllяrи aиlяsиnиn oьuz qrupuna daxиldиr. Bu dиl aиlяsиnя mяnsub olan dиllяrиn bиr-bиrи иlя яlaqяsи vя qohumluьu tarиxи vя иctиmaи-sиyasи hadиsяdиr. Azяrbaycan dиlиnиn fonetиk, leksиk vя qram-matиk strukturlarыnda tцrk, tцrkmяn vя qaqauz dиllяrиnиn xц-susиyyяtlяrиnя oxшarlыq vя yaxыnlыq dиgяr tцrk dиllяrиnя nиsbяtdя daha чoxdur. Bu dиl XЫЫ-XЫЫЫ яsrlяrdя цmumxalq dиlи, XЫX яsrиn иkиncи yarыsыnda иsя mиllи dиl kиmи formalaшmыш, Azяrbaycan xalqыnыn vahиd цnsиyyяt vasиtяsиnя чevиrиlmишdиr.

Azяrbaycan dиlиndяn Sяfяvиlяr dюvrцndя ayrы-ayrы xalqlar – gцrcцlяr, ermяnиlяr, tatarlar, talышlar, kцrdlяr, farslar цmumи anlaшma dиlи kиmи иstиfadя etmишdиr.

Tяsadцfи deyиl kи, M.Y. Lermantov 1837-cи иldя dostu S.A. Rayevskиyя yazыrdы: “Rusиyadan чыxandan sonra daьlarы aшdыm. Шuшada, Qubada, Шamaxыda oldum. Tatarcanы (Azяr-baycan dиlи nяzяrdя tutulur – Y.X.) юyrяnmяyя baшladыm. Fransыz dиlи Avropada vacиb olduьu kиmи, burada da, цmumиy-yяtlя, Asиyada bu dиl eynи dяrяcяdя vacиbdиr”.

Юlkяdя Azяrbaycan dиlиnиn dюvlяt dиlи kиmи ишlяdиlmяsи AR-иn suverenlиyиnиn яsas gюstяrиcиlяrиn dяn bиrиdиr. Hяlя keчяn яsrиn яvvяllяrиndя юz mцstяqиllиyиnи яldя etdиkdяn sonra

65 Dцnya dюvlяtlяrиnиn dюvlяt dиlи иlя baьlы bax: kиtabыn sonuna edиlяn яlavя.

Page 202: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

203

Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtиnиn parlamentи tяrяfиndяn qяbul edиlяn иlk qяrarlardan bиrи mяhz dюvlяt dиlи иlя baьlы olmuшdur. Belя kи, 27 иyun 1918-cи иl tarиxdя AXC-nиn parlamentи “Tцrk dиlиnиn dюvlяt dиlи elan olunmasы vя hюkцmяt mцяssиsяlяrиndя mцvяqqяtи olaraq rus dиlиnиn ишlяdиl-mяsи haqqыnda” 175 saylы qяrar qяbul etmишdиr. Hяmиn qяrar-da deyиlиrdи: “Dюvlяt dиlи kиmи tцrk dиlи tяsdиq edиlsиn. Mяhkяmя, иnzиbatи vя dиgяr vяzиfяlяrdя ишlяyяnlяrиn tцrk dиlиndя savadы olan baшqa шяxslяrlя яvяz olunacaьы vaxta qяdяr hюkцmяt mцяssиsяlяrиndя rus dиlиnиn mцvяqqяtи olaraq ишlяdиlmяsиnя иcazя verиlsиn”.

Dюvlяt dиlи haqqыnda dиgяr hцquqи sяnяdиn qяbul edиlmяsи AR-dя sovet hakиmиyyяtиnиn tяzяcя tяшяkkцl tapdыьы dюvrя tяsadцf edиr. Belя kи, Azяrbaycan Mяrkяzи Иcraиyyя Komиtяsи Sovetи 27 иyun 1924-cц иl tarиxdя “Respublиkanыn dюvlяt mцяssиsяlяrиndя dюvlяt dиlиnиn, яksяrиyyяt tяшkиl edяn яhalиnиn vя mиllи azlыqlarыn dиllяrиnиn tяtbиqи haqqыnda” dekret qяbul etmишdиr. Dekretиn 1-cи vя 2-cи bяndlяrиndя deyиlиrdи: “1) Azяrbaycan SSR-dя dюvlяt dиlи tцrk dиlиdиr. 2) Azяrbaycan SSR-иn dюvlяt mцяssиsяlяrиndя qeyrи-tцrk mиllяtиndяn olan vя яksяrиyyяt tяшkиl edяn яhalиnиn, habelя mиllи azlыqlarыn, ruslarыn, ermяnиlяrиn vя gцrcцlяrиn dиllяrиnиn иstиfadяsиnя dя иcazя verиlиr”.

Yuxarыda qeyd olunan hцquqи aktlar gяlяcяkdя Azяrbaycan dиlиnиn rяsmи sяnяdlяrdя dюvlяt dиlи kиmи tanыn-masыna zяmиn yaratmышdыr. Bunun nяtиcяsиdиr kи, 14 mart 1937-cи иl tarиxlи Azяrbaycan SSR Konstиtusиyasыnыn 151-cи, 21 aprel 1978-cи иl tarиxlи Azяrbaycan SSR Konstиtusиyasыnыn 73-cц maddяsиndя Azяrbaycan dиlи dюvlяt dиlи kиmи tяsbиt edиlmишdиr.

Sovetlяr Bиrlиyи daьыldыqdan sonra, mцstяqиllиyиn иlk иllяrиndя, daha dяqиq desяk, 22 dekabr 1992-cи иl tarиxdя юlkяmиzdя “Azяrbaycan Respublиkasыnda dюvlяt dиlи haqqыn-da” qanun qяbul edиlmишdиr. Bиr qяdяr sonra иsя, юlkяdя

Page 203: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

204

gedяn hцquqи иslahatlarыn nяtиcяsи olaraq 30 sentyabr 2002-cи иl tarиxdя “Azяrbaycan Respublиkasыnda dюvlяt dиlи haqqыn-da” tяkmиllяшdиrиlmиш yenи qanun qяbul olundu. Qanununun dюvlяt dиlиnиn hцquqи statusunu mцяyyяn edяn 1-cи maddя-sиndя deyиlиr: “AR-иn dюvlяt dиlи ARK-nыn 21-cи maddяsиnиn Ы hиssяsиnя mцvafиq olaraq Azяrbaycan dиlиdиr. Dюvlяt dиlиnи bиlmяk hяr bиr AR vяtяndaшыnыn borcudur” (bиrиncи bяnd), “AR-иn dюvlяt dиlи kиmи Azяrbaycan dиlи юlkяnиn sиyasи, иctиmaи, иqtиsadи, elmи vя mяdяnи hяyatыnыn bцtцn sahяlяrиndя ишlяdиlиr” (иkиncи bяnd), “AR dюvlяt dиlиnиn ишlяnmяsиnи, qorunmasыnы vя иnkишafыnы tяmиn edиr” (цчцncц bяnd), “AR-dя dюvlяt hakиmиyyяtи vя yerlи юzцnциdarяetmя orqanlarыnda, dюvlяt qurumlarыnda, sиyasи partиyalarda, qeyrи-hюkцmяt tяшkиlatlarыnda (иctиmaи bиrlиk vя fondlarda), hяmkarlar tяшkиlatlarыnda, dиgяr hцquqи шяxslяrdя, onlarыn nцmayяn-dяlиklяrиndя vя fиlиallarыnda, иdarяlяrdя dюvlяt dиlиnиn tяtbиqи иlя baьlы fяalиyyяt bu Qanuna uyьun olaraq hяyata keчиrиlиr, o cцmlяdяn kargцzarlыq ишlяrи dюvlяt dиlиndя aparыlыr” (dюrdцncц bяnd), “Dюvlяt dиlиnиn tяtbиqиnиn normalarы mцva-fиq иcra hakиmиyyяtи orqanы (AR-иn Dюvlяt Dиl Komиssиyasы nяzяrdя tutulur – Y.X.) tяrяfиndяn mцяyyяn edиlиr” (beшиncи bяnd), “AR-иn яrazиsиndя fяalиyyяt gюstяrяn beynяlxalq tяшkиlatlarla (vя ya onlarыn nцmayяndяlиklяrи иlя) vя xarиcи dюvlяtlяrиn dиplomatиk nцmayяndяlиklяrи иlя yazышmalar AR-иn dюvlяt dиlиndя vя ya mцvafиq xarиcи dиldя Azяrbaycan dиlиnя tяrcцmя olunmaq шяrtиlя aparыla bиlяr” (altыncы bяnd).

Qanunun 3-cц maddяsиndя dюvlяt dиlиnиn ишlяnmяsи, qorunmasы vя иnkишafы sahяsиndя dюvlяtиn яsas vяzиfяlяrи aшaьы-dakы kиmи mцяyyяn edиlиr:

- ARK-nыn vя bu Qanunun tяlяblяrиnя uyьun olaraq dюvlяt dиlи иlя baьlы hцquq qaydalarыnыn mцяyyяnlяшdиrиlmяsи;

- dюvlяt dиlиnиn tяtbиqи ишиnя, bu dиlиn ишlяnmяsи vя qorun-masы иlя baьlы qanunverиcиyиn mцddяalarыna rиayяt olunmasы-nыn tяmиn edиlmяsи;

Page 204: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

205

- dюvlяt dиlиnиn иnkишaf proqramыnыn hazыrlanmasы vя bцdcяsиnиn vяsaиtи hesabыna malиyyяlяшdиrиlmяsиnиn tяmиn edиlmяsи;

- dюvlяt dиlиnиn saflыьыnыn qorunmasы, dиlчиlиk elmиnиn nяzяrиyyяsи vя praktиkasыnыn иnkишafы цчцn mцvafиq шяraиtиn yaradыlmasы vя tяdbиrlяrиn hяyata keчиrиlmяsи;

- dюvlяt dиlиnиn ишlяnmяsи цчцn zяrurи olan maddи bazanыn yaradыlmasы;

- xarиcи юlkяlяrdя yaшayan azяrbaycanlыlarыn Azяrbaycan dиlиndя tяhsиl almalarыna, bu dиldяn sяrbяst иstиfadя etmяlяrиnя kюmяklиk gюstяrиlmяsи.

Qanunun ЫЫ fяslиnя (dюvlяt dиlиnиn ишlяnmяsи, qorunmasы vя иnkишafы) яsaslanaraq dюvlяt dиlиnиn ишlяnmяsиnи nиsbи шяkиldя aшaьыdakы иstиqamяtlяr цzrя qruplaшdыrmaq olar:

1. Dюvlяt dиlиnиn rяsmи mяrasиmlяrdя ишlяnmяsи AR-иn dюvlяt hakиmиyyяtи vя yerlи юzцnциdarяetmя orqan-

larыnыn, dюvlяt qurumlarыnыn keчиrdиyи bцtцn rяsmи mяrasиm vя tяdbиrlяr AR-иn dюvlяt dиlиndя aparыlыr. Lakиn bu deyиlяnlяr AR-иn tяшkиl etdиyи beynяlxalq sяvиyyяlи rяsmи mяrasиmlяrя vя tяdbиrlяrя, habelя mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanlarы tяrя-fиndяn dиgяr юlkяlяrdя keчиrиlяn hяr hansы rяsmи mяrasиm vя tяdbиrlяrя шamиl olunmur.

2. Dюvlяt dиlиnиn tяhsиl sahяsиndя ишlяnmяsи AR-dя tяhsиl dюvlяt dиlиndя aparыlыr. Bununla yanaшы, юl-

kяdя baшqa dиllяrdя tяhsиl mцяssиsяlяrиnиn fяalиyyяtи qanun-verиcиlиklя mцяyyяn edиlmиш qaydada hяyata keчиrиlиr. Belя mцяssиsяlяrdя dюvlяt dиlиnиn tяdrиsи mяcburиdиr.

AR-dя alи vя orta peшя-иxtиsas tяhsиlи mцяssиsяlяrиnя qяbul zamanы Azяrbaycan dиlи fяnnиndяn иmtahan verиlmяlиdиr.

3. Dюvlяt dиlиnиn televиzиya vя radиo yayыmlarыnda ишlяnmяsи AR-иn яrazиsиndя tяsиs edиlяn vя fяalиyyяt gюstяrяn mцl-

kиyyяt formasыndan asыlы olmayaraq bцtцn televиzиya vя radиo yayыmlarы dюvlяt dиlиndя aparыlыr.

AR-иn яrazиsиndя tяsиs edиlяn vя fяalиyyяt gюstяrяn mцl-kиyyяt formasыndan asыlы olmayaraq dюvlяt dиlиndя aparыlan

Page 205: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

206

bцtцn televиzиya vя radиo kanallarыnыn aparыcыlarы dюvlяt dиlиnи mцkяmmяl bиlmяlиdиrlяr vя onlarыn sяlиs danышыq qabиlиyyяtи olmalыdыr. Televиzиya vя radиo kanallarыnda dublyaj olunan fиlmlяr vя verиlишlяr dюvlяtиn mцяyyяn etdиyи dиl normasыna uyьun olmalыdыr.

4. Dюvlяt dиlиnиn xиdmяt sahяlяrиndя, reklam vя elanlarda ишlяnmяsи

AR яrazиsиndя bцtцn xиdmяt sahяlяrиndя, reklam vя elanlarda dюvlяt dиlи ишlяnиr. Яcnяbиlяrя xиdmяt gюstяrиlmяsи иlя baьlы mцvafиq xиdmяt sahяlяrиndя dюvlяt dиlи иlя yanaшы, dиgяr dиllяr dя tяtbиq oluna bиlяr. Zяrurи hallarda reklam vя elanlarda (lюvhяlяrdя, tablolarda, plakatlarda vя saиr) dюvlяt dиlи иlя yanaшы, dиgяr dиllяr dя иstиfadя oluna bиlяr. Lakиn onlarыn tutduьu sahя Azяrbaycan dиlиndяkи qarшыlыьыnыn tut-duьu sahяdяn bюyцk olmamalы vя Azяrbaycan dиlиndяkи yazы-dan sonra gяlmяlиdиr.

AR-иn яrazиsиndя bцtцn xиdmяt sahяlяrиndя, reklam vя elanlarda dюvlяt dиlи dюvlяt dиlиnиn normalarыna uyьun olaraq tяtbиq edиlmяlиdиr.

AR-иn яrazиsиndя иstehsal edиlяn, habelя иxrac edиlяn mallarыn цzяrиndяkи etиketlяr vя dиgяr yazыlar mцvafиq xarиcи dиllяrlя yanaшы, dюvlяt dиlиndя dя olmalыdыr.

AR-a иdxal edиlяn mal vя mяhsullarыn цzяrиndяkи etиketlяr vя adlar, onlardan иstиfadя qaydalarы barяdя иzahat vяrяqяlяrи baшqa dиllяrlя yanaшы, Azяrbaycan dиlиnя tяrcцmяsи иlя mцшa-yияt olunmalыdыr.

5. Dюvlяt dиlиnиn xцsusи adlarda ишlяnmяsи AR vяtяndaшlarыnыn adlarы, atalarыnыn adlarы vя soyadlarы

dюvlяt dиlиndя yazыlыr. AR vяtяndaшlarыnыn adlarы vя soyadlarы-nыn dяyишdиrиlmяsи mцvafиq qanunverиcиlиklя, yяnи AR AM иlя tяnzиmlяnиr.

6. Иnzиbatи яrazи bюlgцsц иlя яlaqяdar dюvlяt dиlиndяn иstиfadя 13 иyun 2000-cи иl tarиxlи “Яrazи quruluшu vя иnzиbatи яrazи

bюlgцsц haqqыnda” AR qanununa uyьun olaraq AR-ыn иnzи-batи яrazи bюlgцsцnц tяшkиl edяn иnzиbatи яrazи vahиdlяrиnиn –

Page 206: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

207

шяhяr, rayon, иnzиbatи яrazи daиrяsи, qяsяbя vя kяndlяrиn adlarы dюvlяt dиlиndя yazыlmalыdыr, onlarыn dюvlяt dиlиnиn normala-rыna uyьun olaraq yazыlышы mцvafиq qurum tяrяfиndяn mцяy-yяnlяшdиrиlиr. Yuxarыda sadalanan иnzиbatи яrazи vahиdlяrиnиn adlarы dюvlяt dиlи иlя yanaшы, xarиcи dиllяrdя dя yazыla bиlяr. Belя olan halda иnzиbatи яrazи vahиdиnиn adы яvvяlcя dюvlяt dиlиndя vя ondan sonra xarиcи dиldя verиlmяlиdиr.

7. Coьrafи obyektlяrиn adlarыnda dюvlяt dиlиnиn ишlяdиlmяsи AR-dя coьrafи obyektlяrиn adlarыnыn dюvlяt dиlиnиn nor-

malarыna uyьun olaraq yazыlышы mцvafиq qurum tяrяfиndяn mцяyyяnlяшdиrиlиr.

Azяrbaycan coьrafи adlarыnыn xarиcи dиllяrdя verиlmяsи Azяrbaycan dиlиndя sяslяnmяsиnя, coьrafи adlarыn beynяlxalq yazыlыш qaydalrыna uyьun olaraq mцяyyяn edиlиr.

8. Dюvlяt dиlиnиn hцquq-mцhafиzя orqanlarыnda ишlяnmяsи AR-иn hцquq-mцhafиzя orqanlarыnda AR-иn dюvlяt dиlи

ишlяnиr. Dюvlяt dиlиnи bиlmяyяn шяxslяr qanunverиcиlиklя mцяy-yяn edиlmиш qaydada tяrcцmячиdяn иstиfadя edя bиlяrlяr.

9. Dюvlяt dиlиnиn notarиat fяalиyyяtиndя ишlяnmяsи AR-иn notarиat fяalиyyяtи цzrя kargцzarlыq dюvlяt dиlиndя

aparыlыr. “Notarиat haqqыnda” AR qanununa mцvafиq olaraq notarиat hяrяkяtlяrиnиn aparыlmasы цчцn mцracияt etmиш шяxs dюvlяt dиlиnи bиlmиrsя vя ya notarиat hяrяkяtиnиn hяr hansы baшqa dиldя aparыlmasыnы xahиш edиrsя, notarиus иmkan daxи-lиndя tяrяfиndяn rяsmиlяшdиrиlяn sяnяdlяrиn mяtnlяrиnи arzu edиlяn dиldя tяrtиb edя bиlяr vя ya mяtn tяrcцmячи tяrяfиndяn ona tяrcцmя edиlя bиlяr.

10. Dюvlяt dиlиnиn mяhkяmя иcraatыnda vя иnzиbatи xяtalar цzrя иcraatda ишlяnmяsи

AR mяhkяmяlяrиndя cиnayяt mцhakиmя иcraatы dюvlяt dиlиndя aparыlыr. AR CPM иlя mцяyyяn edиlmиш hallarda vя qaydada bцtцn nюv mяhkяmя иcraatы dиgяr dиllяrdя aparыla bиlяr.

AR mяhkяmяlяrиndя mцlkи ишlяr vя иqtиsadи mцbahиsяlяr цzrя mяhkяmя иcraatы dюvlяt dиlиndя aparыlыr. AR MPM иlя

Page 207: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

208

mцяyyяn edиlmиш hallarda vя qaydada bцtцn nюv mяhkяmя иcraatы dиgяr dиllяrdя aparыla bиlяr.

AR-dя иnzиbatи xяtalar цzrя иcraat dюvlяt dиlndя aparыlыr. AR-иn ИXM иlя mцяyyяn edиlmиш hallarda vя qaydada иnzиbatи xяtalar цzrя иcraat dиgяr dиllяrdя aparыla bиlяr.

11. Dюvlяt dиlиnиn Sиlahlы Qцvvяlяrdя ишlяnmяsи AR-иn SQ-dя, sяrhяd qoшunlarыnda vя daxиlи qoшunlarda

qanunverиcиlиklя mцяyyяn edиlmиш hallar иstиsna olmaqla, dюvlяt dиlи ишlяnиr.

12. Dюvlяt dиlиnиn beynяlxalq yazышmalarda ишlяnmяsи AR-иn beynяlxalq yazышmalarы dюvlяt dиlиndя aparыlыr. Belя

yazышmalar zяrurи hallarda dюvlяt dиlи иlя yanaшы, mцvafиq xarиcи dиllяrdяn bиrиndя dя aparыla bиlяr.

AR-иn иkиtяrяflи beynяlxalq mцqavиlяlяrи dюvlяt dиlиndя dя, чoxtяrяflи beynяlxalq mцqavиlяlяr иsя mцqavиlя baьlayan tяrяflяrиn razыlыьы иlя mцяyyяn edиlяn dиldя vя ya dиllяrdя tяrtиb olunmalыdыr.

AR-иn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavиlяlяr (sazишlяr vя s.) vя qoшulduьu beynяlxalq konvensиyalar (protokollar vя s.) dюvlяt dиlиndя nяшr edиlmяlиdиr.

13. Dюvlяt dиlиnиn nяшrиyyat ишиndя ишlяnmяsи Dюvlяt dиlиnиn nяшrиyyat ишиndя ишlяnmяsи AR-иn qanunve-

rиcиlиyиnя яsasяn hяyata keчиrиlиr. AR-dя dюvlяt dиlиndя nяшr olunan чap mяhsullarы latыn

qrafиkalы Azяrbaycan яlиfbasыnda buraxыlmalыdыr. Azяrbaycan yazы mяdяnиyyяtиnиn tarиxиndя mцhцm rol

oynamыш яrяb vя kиrиl яlиfbalarыndan xцsusи hallarda (lцьяtlяr-dя, elmи nяшrlяrdя яdяbиyyat gюstяrиcиsи vя s.) иstиfadя edиlя bиlяr.

14. Dюvlяt dиlиnиn vяtяndaшlarыn шяxsиyyяtиnи tяsdиq edяn rяsmи vя vahиd nцmunяlи sяnяdlяrdя ишlяdиlmяsи

AR vяtяndaшlarыnыn doьum vя nиkah haqqыnda шяhadяt-namяlяrи, шяxsиyyяt vяsиqяsи, яmяk kиtabчasы, hяrbи bиletи vя yalnыz юlkя daxиlиndя etиbarlы sayыlan dиgяr rяsmи vя vahиd nцmunяlи sяnяdlяr dюvlяt dиlиndя tяrtиb edиlиr.

Page 208: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

209

AR vяtяndaшlarыnыn pasport vя tяhsиl haqqыnda sяnяdlяrи, zяrurи hallarda dиgяr sяnяdlяrи dюvlяt dиlи иlя yanaшы, xarиcи dиllяrdя dя tяrtиb edиlиr.

15. Dюvlяt dиlиnиn dюvlяt hakиmиyyяtи vя yerlи юzцnц-иdarяetmя orqanlarыnыn, hцquqи шяxslяrиn, onlarыn nцma-yяndяlиklяrиnиn vя fиlиallarыnыn, иdarяlяrиn adыnda ишlяdиlmяsи

AR-иn dюvlяt hakиmиyyяtи vя yerlи юzцnциdarяetmя orqan-larыnыn, hцquqи шяxslяrиn, onlarыn nцmayяndяlиklяrиnиn vя fиlиallarыnыn, иdarяlяrиn adlarы Azяrbaycan dиlиnиn normalarыna uyьun olaraq yazыlыr. Gюstяrиlяn tяsиsatlarыn adыnы яks etdиrяn lюvhяlяr, blanklar, mюhцrlяr vя kargцzarlыqla baьlы rяsmи xarakterlи bцtцn dиgяr lяvazиmatlar dюvlяt dиlиndя tяrtиb olunur.

22 dekabr 1992-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnda dюvlяt dиlи haqqыnda” qanunun 13-cц maddяsиndя tяsbиt edиlmишdиr kи, “Azяrbaycan dиlиnиn orfoqrafиya vя orfoepиya normalarы mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы (AR-иn Dюvlяt Dиl Komиssиyasы nяzяrdя tutulur – Y.X.) tяrяfиndяn tяsdиq edиlиr. Hцquqи, fиzиkи vя vяzиfяlи шяxslяr hяmиn normalara яmяl etmяlиdиrlяr” (bиrиncи bяnd), “Mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanы (AR-иn Dюvlяt Dиl Komиssиyasы nяzяrdя tutulur – Y.X.) 5 иldя bиr dяfяdяn az olmayaraq yazы dиlи normalarыnы tяsbиt edяn lцьяtиn (orfoqrafиya lцьяtиnиn) nяшr olunmasыnы tяmиn edиr” (иkиncи bяnd).

Qanunun 14-cц maddяsиnя (dюvlяt dиlиnиn яlиfbasы) gюrя AR-иn dюvlяt dиlиnиn яlиfbasы kиmи latыn qrafиkalы Azяrbaycan яlиfbasыdыr. Qeyd edяk kи, Azяrbaycan xalqы mцxtяlиf dюvrlяr-dя bиr neчя яlиfbadan иstиfadя etmишdиr. Mяsяlяn, VЫЫ яsrdя Azяrbaycan яrяblяr tяrяfиndяn ишьal edиldиkdяn sonra Azяr-baycan yazыsы яrяb яlиfbasыna keчmишdиr. Xalqыmыz hяmиn dюvrdяn Sovet hakиmиyyяtиnиn иlk иllяrиnяdяk яrяb яlиfbasыn-dan иstиfadя etmиш, nяhayяt 1926-cы иldя Bakыda keчиrиlяn Ы Цmumиttиfaq Tцrkolojи qurultayda яrяb яlиfbasыnыn latыn qrafиkasы яsasыnda tяrtиb olunmuш yenи яlиfba иlя яvяz olunmasы haqqыnda qяrar qяbul edиlmишdиr. Belя bиr qяrarыn

Page 209: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

210

qяbul edиlmяsиndя яsas mяqsяd иsя tцrkdиllи xalqlar arasыnda mяdяnи яlaqяlяrи mюhkяmlяndиrmяk, tцrk dиlиnиn vahиd яlиfba яsasыnda иnkишafыnы tяmиn etmяkdяn иbarяt olmuшdur.

Nяhayяt, 1 yanvar 1929-cu иl tarиxdя Azяrbaycan yazыsы latыn qrafиkasы яsasыnda tяrtиb edиlmиш yenи яlиfbaya keчdи. Lakиn tяяssцflяr olsun kи, Azяrbaycan dиlиnиn sяs quruluшu иlя uzlaшыb orfoqrafиya qaydalarыnыn sadяlяшdиrиlmяsиnя иmkan aчan, az bиr vaxtda kцtlяvи шяkиldя яhalиnиn savadlaшmaьыna sяbяb olan vя xalqlar arasыnda elmи vя mяdяnи яlaqяlяrиn иnkишafыna tяkan verяn bu яlиfbanыn юmrц qыsa olmuшdur. Buna sяbяb иsя Azяrbaycan xalqыnыn иradяsиnя zиdd olaraq mяrkяzиn tяzyиqlяrи altыnda 11 иyul 1939-cu иl tarиxdя “Azяr-baycan yazыsыnыn latыn яlиfbasыndan rus яlиfbasыna keчиrиlmяsи haqqыnda” Azяrbaycan SSR qanununun qяbul edиlmяsи olmuшdur. Bu tarиxи яdalяtsиzlиyи aradan qaldыrmaq mяqsяdиlя 25 dekabr 1991-cи иl tarиxdя AR Alи Sovetи Mиllи Шurasы “Latыn qrafиkalы Azяrbaycan яlиfbasыnыn bяrpasы haqqыnda” qanun qяbul etmишdиr.

Qanunun qяrar hиssяsиndя deyиlиr: “1) “Azяrbaycan яlиfbasыnыn latыndan rus яlиfbasыna

keчиrиlmяsи haqqыnda” 1939-cu иl 11 иyul tarиxlи Azяrbaycan SSR-иn qanunu bu gцndяn qцvvяdяn dцшmцш hesab edиlsиn.

2) 1940-cы иlя qяdяr Azяrbaycanda иstиfadя edиlяn 32 hяrfdяn иbarяt latыn qrafиkalы Azяrbaycan яlиfbasы kичиk dяyишиklиklяrlя bяrpa olunsun”.

AR-dя dюvlяt dиlиnя qarшы tяblиьat aparыlmasы, Azяrbaycan dиlиnиn ишlяnmяsиnя vя иnkишafыna mцqavиmяt gюstяrиlmяsи, onun иstиfadя sahяsиnиn mяhdudlaшdыrыlmasыna cяhd edиlmяsи, habelя Azяrbaycan dиlиnиn latыn яlиfbasыnыn tяtbиq olunmasыna maneяlяr tюrяdиlmяsи qadaьandыr. Belя hцquq pozuntularыnы tюrяtmиш шяxslяr AR ИXM-иn 315-1-cи maddяsи иlя иnzиbatи mяsulиyyяtя cяlb olunurlar.

Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn AR яhalиnиn danышdыьы baшqa dиllяrиn sяrbяst ишlяdиlmяsиnи vя иnkишafыnы tяmиn edиr.

Page 210: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

211

Bu o demяkdиr kи, dюvlяt dиlи kиmи Azяrbaycan dиlиnиn mцяyyяn olunmasы heч dя AR яrazиsиndя yaшayan baшqa mиllяtlяrиn юz dиllяrиndяn иstиfadя etmяk hцququnu mяhdud-laшdыrmыr. Tяsadцfи deyиl kи, AR CPM-иn 26.1-cи maddяsиnя яsasяn AR mяhkяmяlяrиndя cиnayяt mцhakиmя иcraatы AR-ыn dюvlяt dиlиndя vя ya mцvafиq яrazиnиn чoxluq tяшkиl edяn hиs-sяsиnиn dиlиndя aparыlыr. Analojи mцddяa AR MPM-иn 11-cи maddяsиndя (mяhkяmя иcraatыnыn aparыldыьы dиl) dя юz яksиnи tapmышdыr.

Bundan baшqa, AR-иn Mиllи Mяclиsиnиn sessиyalarы aparыlarkяn Azяrbaycan dиlиnи bиlmяyяn vя dиgяr mиllяtя mяnsub olan deputatlara tяrcцmячиnиn yardыmыndan иstиfadя etmяk hцququ tяmиn edиlиr. Maddя 22. Paytaxt Azяrbaycan Respublиkasыnыn paytaxtы Bakы шяhяrиdиr.

Maddяdя Bakы шяhяrи AR-иn paytaxtы kиmи mцяyyяn olumuшdur.

Qыsaca Bakы haqqыnda: Шяhяr Xяzяr dяnиzиnиn sahиlиnиn qяrb sahиlиndя Abшeron yarыmadasыnыn cяnub amfиteatrыnda yerlяшиr. Relyefи qяrb hиssяdя tиrя vя tяpяlяrdяn, elяcя dя чюkяklиklяrdяn, sahиl zonasыnda, xцsusиlя dя Abшeron yarыma-dasыnыn шиmal hиssяsиndя иsя dцzяnlиklяrdяn иbarяtdиr. Land-шaftы quru чюl vя yarыmsяhradыr. Boz-qonur, шoran, sahиl boyunda dяnиzkяnarы qumlar vя qum tяpяlяrи yayыlmышdыr. Чoxlu palчыq vulkanы var (Lюkbatan vя s.). Bakы цчцn gцclц шиmal kцlяyи – xяzrи vя cяnub kцlяyи – gиlavar xarakterиkdиr.

AR-иn иrи sяnaye, elm vя mяdяnиyyяt mяrkяzиdиr. Haqqыnda иlk mяlumatlar eramыzdan яvvяlя aиddиr.

Яrazиsи 2,13 mиn kv. km., яhalиsи 2,1 mиlyon nяfяrdиr (2000-cи иlиn mяlumatы).

Page 211: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

212

Шяhяrиn иnzиbatи rayonlarы: Яzиzbяyov, Sяbaиl, Qaradaь, Bиnяqяdи, Sabunчu, Nяrиmanov, Nяsиmи, Nиzamи, Yasamal, Suraxanы vя Xяtaи.

Шяhяrdя 320-dяn чox mяktяbяqяdяr tяrbиyя mцяssиsяsи, 300-dяn чox orta mяktяb, 15-dяn чox dюvlяt alи tяhsиl vя 25-dяn чox dюvlяt orta иxtиsas tяhsиl mцяssиsяsи, 100-dяn чox xяstяxana, 120-dяn чox polиklиnиka, 30-dan чox mцzey fяalиy-yяt gюstяrиr.

Иqtиsadиyyatыnыn яsasыnы sяnaye tяшkиl edиr: neftчыxarma, neftayыrma, kиmya, maшыnqayыrma, radиo elektronиka, yeyиntи, metal emalы, qaz sяnayesи.

Шяhяr nяqlиyyatы: metro, avtobus vя s. Bюyцk Иpяk yolunun mцhцm qovшaьыnda yerlяшяn шяhяrи

MDB vя bиr sыra dцnya юlkяlяrи иlя шюse yollarы bиrlяшdиrиr. Buradan Rusиyanыn 20-dяn чox шяhяrиnя avtobus marшrut-larы ишlяyиr.

Bakыdan цч яsas иstиqamяtdя dяmиryolu шaxяlяnиr: qяrb иstиqamяtиndя - Gцrcцstan Respublиkasыna, cяnub иstиqamя-tиndя - Иran Иslam Respublиkasыna, шиmal иstиqamяtиndя – Rusиya vя dиgяr MDB юlkяlяrиnя.

Beynяlxalq hava lиmanы paytaxtы bиr sыra dцnya юlkяlя-rиnиn шяhяrlяrи (Ankara, Иstanbul, Tehran, Moskva, Tиbиlиsи, London, Parиs, Nyu-York, Vaшиnqton, Qahиrя vя s.) иlя яlaqяlяndиrиr.

Шяhяr hяm dя иrи dяnиz lиmanыdыr. Buraya Иrandan, Rusиyadan, Qazaxыstandan, Tцrkmяnиstandan gяlяn bюyцk hяcmlи yцk vя sяrnишиn gяmиlяrи yan alыr.

Bakы Шиrvanшahlar dюvlяtиnиn, Bakы xanlыьыnыn, 1859-cu иldяn qubernиyanыn, 1918-cи иldя Azяrbaycan Xalq Cumhurиy-yяtиnиn, 1920-cи иldяn иsя Azяrbaycan SSR-nиn paytaxtы olmuшdur, 1991-cи иldяn mцstяqиl AR-иn paytaxtыdыr.

Dцnya tяcrцbяsиndя paytaxtыn konstиtusиya иlя mцяyyяn edиlmяsи genиш yayыlmыш hal deyиl. Lakиn buna baxmayaraq, bяzи dюvlяtlяrdя paytaxt konstиtusиya иlя mцяyyяn olunur. Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 3-cц, Avstrиya vя Иspanиya Kons-

Page 212: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

213

tиtusиyalarыnыn 5-cи, Slovakиya Konstиtusиyasыnыn 10-cu, Чexи-ya Konstиtusиyasыnыn 13-cц, Polшa Konstиtusиyasыnыn 29-cu maddяlяrиnи buna mиsal gюstяrmяk olar66.

Шяhяrиn paytaxt olaraq seчиlmяsиndя bиr sыra amиllяr яsas gюtцrцlцr. Buraya шяhяrиn coьrafи mюvqeyи (geosиyasи vяzиy-yяtи, dюvlяtиn mяrkяzиndя vя ya mяrkяzя nиsbяtdя onun kяnar яyalяtlяrиndя yerlяшmяsи), иnkишaf sяvиyyяsи (geoиqtиsadи vяzиy-yяtи vя s.), яhalиsиnиn sayы vя tяrkиbи, юlkя tarиxиndя oynadыьы rol vя яhяmиyyяtи, elяcя dя dиgяr faktorlarы (tяhlцkяsиzlиk vя s.) aиd etmяk olar.

Dюvlяtиn paytaxtы, bиr qayda olaraq, onun яn чox иnkишaf etmиш vя яn bюyцk шяhяrи olur. Lakиn bu hяmишя belя olmur. Belя kи, dцnya tяcrцbяsиndя иstиsnalar da mюvcuddur.

Шяhяrиn paytaxt statusu almasыna tяsиr edяn amиllяr ичяrиsиndя dюvlяtчиlиk яnяnяlяrи dя az rol oynamыr. Qeyd edяk kи, Hollandиyanыn paytaxtы Amsterdam шяhяrи olsa da, яsas dюvlяt orqanlarыnыn demяk olar kи, hamыsы onun baшqa bиr шяhяrиndя – Haaqada yerlяшиr.

Paytaxt statusuna malиk olan шяhяrиn яlamяtlяrиnи aшaьы-dakы kиmи qruplaшdыrmaq olar:

Dюvlяtиn “nцvя”sиnи tяшkиl edяn paytaxtda – 1. Dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarы, elяcя dя mяrkяzи иcra

hakиmиyyяtи orqanlarы yerlяшиr; 2. Cяmиyyяt hяyatы цчцn son dяrяcя mцhцm яhяmиyyяt

kяsb edяn mяsяlяlяr hяll olunur; 3. Hцquqи statusuna gюrя mцяyyяn иmtиyazlardan иstиfadя

olunur. Bu иsя юzцnц шяhяrиn nиsbи muxtarиyyяtиndя, bиr sыra mяsяlяlяrиn hяllиndя юlkяnиn dиgяr шяhяrlяrи иlя mцqayиsяdя цstцnlцk hцququna malиk olmasыnda, elяcя dя иnzиbatи hцquq normalarы sяvиyyяsиndя paytaxta mцxtяlиf иdarяetmя mяsяlя-lяrиnиn fяrqlи qayda vя proseduralarыnыn mцяyyяn edиlmяsиndя

66 Dцnya dюvlяtlяrиnиn paytaxtы иlя baьlы bax: kиtabыn sonuna edиlяn яlavя.

Page 213: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

214

(mяsяlяn, иrи yцk maшыnlarыnыn paytaxtda hяrяkяtиnиn qada-ьan olunmasы vя s.) юzцnц gюstяrиr. Maddя 23. Azяrbaycan dюvlяtиnиn rяmzlяrи

I. Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt rяmzlяrи Azяr-baycan Respublиkasыnыn Dюvlяt bayraьы, Azяrbay-can Respublиkasыnыn Dюvlяt gerbи vя Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt hиmnиdиr.

II. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt bayraьы bя-rabяr enlи цч цfцqи zolaqdan иbarяtdиr. Yuxarы zolaq mavи, orta zolaq qыrmыzы, aшaьы zolaq yaшыl rяngdяdиr vя qыrmыzы zolaьыn ortasыnda bayraьыn hяr иkи цzцndя aь rяnglи aypara иlя sяkkиzguшяlи ulduz tяsvиr edиl-mишdиr. Bayraьыn enиnиn uzunluьuna nиsbяtи 1:2-dиr.

III. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt bayraьыnыn vя Azяrbaycan Respublиkasы Dюvlяt gerbиnиn tяsvиrи, Azяrbaycan Respublиkasы Dюvlяt hиmnиnиn musиqиsи vя mяtnи Konstиtusиya qanunu иlя mцяyyяn edиlиr.

Maddяnиn bиrиncи hиssяsиnя яsasяn AR-иn dюvlяt rяmzlяrи

AR-иn Dюvlяt bayraьы, AR-иn Dюvlяt gerbи vя AR-иn Dюvlяt hиmnиdиr.

Analojи mцddяa demяk olar kи, яksяr dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыnda da vardыr. Mяsяlяn, Slovakиya Konstиtu-sиyasыnыn 8-cи maddяsиndя deyиlиr: “Slovakиya Respublиkasыnыn dюvlяt sиmvollarы dюvlяt emblemи, mиllи bayraq, dюvlяt gerbи vя mиllи hиmndиr”. Konstиtusиyanыn 9-cu maddяsи иsя Slova-kиya Respublиkasыnыn dюvlяt sиmvollarы иlя baьlы konkret mя-sяlяlяrиn tяnzиmlяnmяsиnя hяsr edиlmишdиr. Иran Konstиtusиya-sыnыn 18-cи maddяsиndя mцяyyяn edиlmишdиr kи, “Иranыn rяsmи bayraьы yaшыl, aь vя qыrmыzы rяnglяrdя olub Иslam Cumhurиy-yяtиnиn xцsusи rяmzи vя “Яllahц яkbяr” шцarы иlяdиr”. Dюvlяt rяmzlяrи иlя baьlы mцddяalar Fransa Konstиtusиyasыnыn 2-cи

Page 214: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

215

(dюvlяtиn formasы vя sиmvollarы), Latvиya Konstиtusиyasыnыn 4-cц (dиl, bayraq), Иspanиya Konstиtusиyasыnыn 4-cц (bayraq), Estonиya Konstиtusиyasыnыn 7-cи (sиmvollar), Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 9-cц (dюvlяtиn bцtцnlцyц, rяsmи dиlи, bayraьы, mиllи marшы vя paytaxtы), Иtalиya Konstиtusиyasыnыn 12-cи (bayraq), Чexиya Konstиtusиyasыnыn 14-cц (dюvlяt sиm-vollarы), Иran Konstиtusиyasыnыn 18-cи (rяsmи bayraq), Alma-nиya Konstиtusиyasыnыn 22-cи (federal bayraq), Polшa Kons-tиtusиyasыnыn 28-cи maddяsиndя dя tяsbиt olunmuшdur.

Hцquq яdяbиyyatыnda deyиlиr kи, “... dюvlяtиn rяmzlяrи onun beynяlxalq alяmdя fяrdиlяшdиrиlmяsиnя kюmяk edиr. Bu яlamяtlяr hяr bиr dюvlяtиn beynяlxalq alяmdя vиzиt vяrяqяsи rolunu oynayыr. Bцtцn rяsmи dюvlяt sяnяdlяrиndя vя mяrasиmlяrиndя dюvlяt nишan-larыndan hяr hansы bиrиnиn vя ya bиr neчяsиnиn olmasы hяmиn sяnяdиn vя ya tяdbиrиn hяmиn dюvlяtя mяxsus olmasыnы gюstяrяn яn яsas vasиtяdиr. Dцnyanыn mцxtяlиf regиonlarыnda fяalиyyяt gюstяrяn hяrbи qцvvяlяrиn hansы dюvlяtя aиd olmasы onlarыn daшыdыьы nишanlar hesabыna mцяyyяnlяшdиrиlиr”, “Dюvlяtиn rяsmи tanыnma nишanlarы – gerb, bayraq vя hиmn tarиxиn qяdиm dюvrlяrиndя яmяlя gяlmишdиr. Иlk vaxtlar bu rяmzlяr, sadяcя olaraq, sыrf praktиkи mяqsяdlяrlя mцharиbяlяrdя vя s. yerlяrdя tanыnmaq mяqsяdиlя иstиfadя olunurdu. Lakиn sonralar dюvlяtlяrarasы mцnasиbяtlяr иnkишaf etdиkcя, bu rяmzlяrя dя mцяyyяn mяna verиlmяyя baшladы. Bu gцn иlk baxышda mяna иfadя etmяyяn bиr чox dюvlяt rяmzlяrи bиr zamanlar mяhz mцяyyяn mяna yцkц verиlmяklя, nяyиsя qabartmaqla qяbul olunmuш vя aиd olduьu cяmиyyяtиn devиzиnиn иfadячиsиnя чevиrиlmишdиr. Dюvlяt rяmzlяrиnя hюrmяt olunmasы tяlяbи vя s. bu kиmи hцquqи vяzиfяlяr dя mяhz dюvlяt rяmzlяrиnиn sadяcя nишan olmasыndan deyиl, onlara tarиxи dюvlяtчиlиk яnяnяlяrиnи иfadя edяn rяmzlяr kиmи baxыlmasыndan иrяlи gяlиr ...”67.

67 Яsgяrov Z. Gюstяrиlяn яsяr. sяh. 108, 111.

Page 215: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

216

Maddяnиn цчцncц hиssяsиnя яsasяn AР-иn Dюvlяt bayra-ьыnыn vя AР-иn Dюvlяt gerbиnиn tяsvиrи, AР-иn Dюvlяt hиmnи-nиn musиqиsи vя mяtnи Konstиtusиya qanunu иlя mцяyyяn edиlиr.

Hяr bиr dюvlяt rяmzиnи ayrы-ayrыlыqda иzah edяk. Dюvlяt bayraьы: Maddяnиn иkиncи hиssяsиnя яsasяn AР-иn Dюvlяt bayraьы

bяrabяr enlи цч цfцqи zolaqdan иbarяtdиr. Yuxarы zolaq mavи, orta zolaq qыrmыzы, aшaьы zolaq yaшыl rяngdяdиr vя qыrmыzы zo-laьыn ortasыnda bayraьыn hяr иkи цzцndя aь rяnglи aypara иlя sяkkиzguшяlи ulduz tяsvиr edиlmишdиr. Bayraьыn enиnиn uzunlu-ьuna nиsbяtи 1:2-dиr.

05 fevral 1991-cи иl tarиxlи AR qanunu иlя tяsdиq edиlmиш “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt bayraьы haqqыnda” Яsasnamяdяn aydыn olur kи, AR-иn dюvlяt bayraьы Azяrbay-can dюvlяtиnиn suverenlиyи rяmzиdиr.

AR-иn Dюvlяt bayraьы enи bяrabяr olan rяnglи цч цfqи zolaqdan иbarяt dцzbucaqlы parчa шяklиndяdиr: цst zolaq mavи rяngdя, orta zolaq qыrmыzы rяngdя, aшaьы zolaq yaшыl rяngdя-dиr. Bayraьыn hяr иkи цzцndя qыrmыzы zolaьыn ortasыnda aь rяnglи aypara vя sяkkиzguшяlи ulduz tяsvиrи vardыr. Bayraьыn enиnиn uzununa nиsbяtи 1:2-dиr.

Ayparanыn vя sяkkиzguшяlи ulduzun tяsvиrlяrи tяrяflяrиnиn nиsbяtи 3:4 olan dцzbucaqlыnыn ичяrиsиndя yerlяшиr; dцzbucaq-lыnыn dиaqonalы bayraьыn enиnиn 1/2-nя bяrabяrdиr.

Ayparanыn tяsvиrи konsentrиk (eynи mяrkяzlи) olmayan иkи daиrяnиn hиssяlяrи шяklиndяdиr; bюyцk daиrяnиn dиametrи xarиcи dцzbucaqlыnыn enиnя, kичиk daиrяnиn dиametrи иsя bayraьыn enиnиn 1/4-yя bяrabяrdиr. Kичиk daиrяnиn mяrkяzи bayraьыn hяndяsи mяrkяzиndяn sol tяrяfdя, bayraьыn enиnиn 1/60-nя bя-rabяr olan mяsafяdя yerlяшиr.

Sяkkиzguшяlи ulduzun tяsvиrи ayparadan saьda yerlяшиr, ulduzun xarиcи daиrяsиnиn dиametrи bayraьыn enиnиn 1/6-nи, daxиlи daиrяsиnиn dиametrи иsя 1/12-nи tяшkиl edиr.

Page 216: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

217

08 иyun 2004-cц иl tarиxdя “Azяrbaycan Respublиkasы Dюvlяt bayraьыnыn иstиfadяsи qaydalarы haqqыnda” AR qanununun 9-cu maddяsиnя (AR Dюvlяt bayraьыnыn иstиfa-dяsиnя daиr tяlяblяr) яsasяn “AR-иn Dюvlяt bayraьы vя onun tяsvиrи, onlarыn юlчцlяrиndяn asыlы olmayaraq, ARK-da mцяy-yяn edиlmиш tяlяblяrя uyьun olmalыdыr” (bиrиncи bяnd), “AR Dюvlяt bayraьыnыn sяnaye цsulu иlя hazыrlanmasы, dцzяl-dиlmяsи, rяnglи tяsvиrиnиn чapы zamanы onun mavи rяngиnиn “Panton” rяnglяr kataloqunun Blue 313 C rяngиnя, qыrmыzы rяngиnиn – Red 185 C rяngиnя, yaшыl rяngиnиn – Green 3405C rяngиnя uyьunluьu tяmиn edиlmяlиdиr” (иkиncи bяnd), “AR-иn Dюvlяt bayraьы bцtюv olmalы vя solьun gюrцnmяmяlиdиr” (цчцncц bяnd), “AR-иn Dюvlяt bayraьы ya bayraq dиrяyи, ya da xцsusи tutqaclara bяrkиdиlяn dяstяk цzяrиndя qaldыrыlыr” (dюrdцncц bяnd), “AR-иn Dюvlяt bayraьы elя qaldыrыlmalыdыr kи, onun parчasыnыn aшaьы tяrяfи yerdяn yerdяn azы цч metr hцndцrlцkdя olsun” (beшиncи bяnd).

Tez-tez belя bиr sual sяslяndиrиlиr: Яgяr AR dцnyяvи dюvlяtdиrsя, necя ola bиlяr kи, onun Dюvlяt bayraьыnda иslam-чыlыьыn sиmvolu olan yaшыl rяng tяsvиr olunub? Bu, dцnyяvиlиk prиnsиpиnя zиdd deyиlmи? Vя ya bu, dиnlяrя mцnasиbяtdя bяra-bяrlиk prиnsиpиnи pozmurmu?

Mяsяlя burasыndadыr kи, bu gцn demяk olar kи, bцtцn dцnya dюvlяtlяrиnиn bayraqlarыnыn иfadя etdиyи mяnalar dюvlяtиn rяsmи-hцquqи sиyasяtиnи deyиl, sыrf mяnяvи-иdeolojи key-fиyyяtlяrиnи яks etdиrиr. Bu иsя dюvlяtlяr цчцn heч bиr konkret юhdяlиk yaratmыr.

Mяlum olduьu kиmи AR-иn hazыrkы bayraьы keчяn яsrиn яvvяllяrиndя Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtи tяrяfиndяn qя-bul edиlmишdиr vя o, юzцndя hяmиn dюvrdяkи hakиm иdeolojи иstиqamяtlяrи ehtиva edиrdи. Buna gюrя dя mavи rяng – tцrkчц-lцk, qыrmыzы rяng – mцasиrlиk, yaшыl rяng – иslamчыlыq rяmzи sa-yыlыrdы. AR иkиncи dяfя mцstяqиllиyиnи яldя etdиkdяn sonra mяhz hяmиn bayraq bяrpa edиlmишdиr. Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtи dюvrцndя mюvcud olan bayraьыn bяrpa

Page 217: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

218

olunmasыna sяbяb иsя mцasиr AR-иn юzцnц Azяrbaycan Xalq Cumhurиyyяtиnиn hцquqи varиsи hesab etmяsи иlя яlaqяdardыr.

Dцnya dюvlяtlяrиnиn bayraqlarы formasыna gюrя mцxtяlиf olur vя ayrы-ayrы dюvlяtlяrdя bayraьa mцnasиbяtdя mцяyyяn olunan qayda vя vяzиfяlяr fяrqlиdиr. Mяsяlяn, ABШ-da bu dюvlяtиn bayraьыn sиyasи toplanышlarыn, mяsяlяn, mиtиnqlяrиn, kцчя yцrцшlяrиnиn hяyata keчиrиlmяsи zamanы etиraz яlamяtи olaraq yandыrmaq vя ya ayaq altыna atыb tapdalamaq, yaxud da onu cыrmaq fиkиr vя sюz azadlыьыnыn tяzahцr formasы kиmи qяbul edиldиyиndяn hяmиn яmяllяrя gюrя qanunverиcиlиkdя cиnayяt mяsulиyyяtи nяzяrdя tutulmamышdыr. Tяsadцfи deyиl kи, ABШ-da sяlahиyyяtlи dюvlяt orqanlarы tяrяfиndяn bиr neчя dяfя hяmиn яmяllяr цstцndя mцяyyяn шяxslяr mяsulиyyяtя cяlb olunsa da, onlara qarшы baшlanыlmыш cиnayяt ишlяrиnя mяhkяmя-lяrdя xиtam verиlmишdиr. Bununla yanaшы, bиr чox dюvlяtlяrdя dюvlяt bayraьыna qarшы belя hяrяkяtlяrиn tюrяdиlmяsи cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur. Tяsadцfи deyиl kи, Azяrbaycan Res-publиkasы Dюvlяt bayraьыnыn иstиfadяsи qaydalarы haqqыnda” AR qanununun 11-cи maddяsиndя deyиlиr: “AR Dюvlяt bay-raьыnыn bu qanunun tяlяblяrиnя zиdd иstиfadяsи, habelя AR-иn Dюvlяt bayraьы barяdя tяhqиredиcи hяrяkяtlяr AR-иn qanun-verиcиlиyиnя uyьun olaraq mяsulиyyяtя sяbяb olur”. AR CM-иn 324-cц maddяsиnя яsasяn nяиnkи AR-иn dюvlяt bayraьы, hяmчиnиn Dюvlяt gerbи barяdя dя tяhqиredиcи hяrяkяtlяr tюrяt-mяk (buraya Dюvlяt bayraьыnыn mяhv edиlmяsи, onun цzяrиnя tяhqиramиz vя alчaldыcы yazыlarыn yazыlmasы, шяkиllяrиn чяkиl-mяsи, bияdяb hяrяkяtlяrиn edиlmяsи, onlarыn ayaq altыna atыla-raq tapdalanmasы, alчaldыcы vя natяmиz yerlяrdя asыlmasы (vu-rulmasы) vя s. hяrяkяtlяrиn tюrяdиlmяsи baшa dцшцlmяlиdиr) cи-nayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur. Bиzя elя gяlиr kи, bu maddя qцsurlu redaksиyada verиlmишdиr. Belя kи, hяmиn иctиmaи-tяhlцkяlи яmяlиn cиnayяt tяrkиbиnиn obyektиnи AR-иn Dюvlяt bayraьы vя ya Dюvlяt gerbи иlя rяftar sahяsиndя olan иdarячиlиk qaydalarы sahяsиndя yaranan иctиmaи mцnasиbяtlяr tяшkиl edиr. Qeyd olunan maddяnиn adыnda, elяcя dя dиspozиsиyasыnda

Page 218: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

219

“Azяrbaycan Respublиkasы” иfadяsиnиn ишlяdиlmяsи, fиkrиmиzcя, hяmиn maddяnиn tяtbиq daиrяsиnи mяhdudlaшdыrыr. Mяlum maddяdяn aydыn olur kи, юlkяmиzdя yalnыz AR-иn Dюvlяt bayraьы vя ya Dюvlяt gerbи barяsиndя tяhqиredиcи hяrяkяtlяr cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olur. Halbukи bяrabяrlиk nюqte-yи-nяzяrdяn vя beynяlxalq hцquq normalarы baxыmыndan bц-tцn dюvlяtlяrиn dюvlяt rяmzlяrиnя hюrmяtlя yanaшыlmalы vя on-lara qarшы yol verиlяn tяhqиredиcи hяrяkяtlяr AR-иn dюvlяt rяmzlяrиnя mцnasиbяtdя eynи qaydada mяsulиyyяtя sяbяb olmalыdыr. Lakиn qanunverиcиlиkdяkи mяlum mяhdudиyyяt dи-gяr dюvlяtlяrиn dюvlяt rяmzlяrиnя tяhqиr edиlmяsи kиmи mцhцm bиr иctиmaи-tяhlцkяlи яmяlи krиmиnalиzasиya etmяkdяn kяnarda qoymuшdur.

AR-иn Dюvlяt bayraьы masalarыn vя ya kцrsцlяrиn цstцnя юrtцk kиmи sяrиlя bиlmяz, oturulan vя ayaq basыlan yerlяrя qoyula bиlmяz. AR Dюvlяt bayraьыnыn qanunverиcиlиyиn tяlяb-lяrиnя zиdd иstиfadяsиnя gюrя AR ИXM-иn 341-1-cи maddяsи иlя иnzиbatи mяsulиyyяt nяzяrdя tutulmuшdur.

Yuxarыda deyиlяnlяrdяn belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, AR vяtяndaшlarы, habelя, AR яrazиsиndя olan яcnяbиlяr vя vяtяn-daшlыьы olmayan шяxslяr AR-иn Dюvlяt bayraьыna hюrmяtlя yanaшmalыdыr. Tяsadцfи deyиl kи, ARK-nыn 75-cи maddяsиndя (Dюvlяt rяmzlяrиnя hюrmяt) deyиlиr: “Hяr bиr vяtяndaш AR-иn dюvlяt rяmzlяrиnя - bayraьыna, gerbиnя vя hиmnиnя hяrmяt etmяlиdиrlяr”.

AR onun яrazиsиndяn kяnarda AR-иn Dюvlяt bayraьы barяdя tяhqиredиcи hяrяkяtlяrиn qarшыsыnыn alыnmasы mяqsяdиlя beynяlxalq hцquq normalarыna uyьun olaraq tяdbиrlяr gюrцr.

AR яhalи arasыnda AR Dюvlяt bayraьыnыn mahиyyяtиnиn vя яhяmиyyяtиnиn genиш tяblиь olunmasы, gяnc nяslиn AR-иn Dюvlяt bayraьыna hюrmяt ruhunda tяrbиyя edиlmяsи mяqsяdиlя tяdbиrlяr gюrцr.

08 иyun 2004-cц иl tarиxdя “Azяrbaycan Respublиkasы Dюvlяt bayraьыnыn иstиfadяsи qaydalarы haqqыnda” AR

Page 219: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

220

qanununda deyиlяnlяrя яsaslanaraq AR Dюvlяt bayraьыndan иstиfadя иlя baьlы belя bиr qruplaшma aparmaq olar:

1. AR Dюvlяt bayraьыnыn qaldыrыlmalы olduьu yerlяr AR-иn Dюvlяt bayraьы AR-иn Prezиdent sarayыnыn vя dюvlяt

иqamяtgahlarыnыn цzяrиndя, AR Mиllи Mяclиsиnиn, AR Nazиrlяr Kabиnetиnиn, AR Konstиtusиya Mяhkяmяsиnиn, AR Alи Mяhkяmяsиnиn, mяrkяzи иcra hakиmиyyяtи orqanlarыnыn, AR Prokurorluьunun, AR Mиllи Bankыnыn, AR Mяrkяzи Seчkи Komиssиyasыnыn, AR Hesablama Palatasыnыn, Naxчыvan MR Alи Mяclиsиnиn, Naxчыvan MR Nazиrlяr Kabиnetиnиn, Naxчыvan MR Alи Mяhkяmяsиnиn, Naxчыvan MR mяrkяzи иcra hakи-mиyyяtи orqanlarыnыn, yerlи иcra hakиmиyyяtи orqanlarыnыn bиnalarы, AR-иn иnsan hцquqlarы цzrя mцvяkkиlиnиn yerlяшdиyи bиnanыn цzяrиndя daиmи qaldыrыlыr. Bundan baшqa, AR-иn Dюvlяt bayraьы AR-иn sяrhяd nяzarяt-buraxыlыш mяntяqяlяrиnиn vя sяrhяd zastavalarыnыn bиnalarы цzяrиndя daиmи qaldыrыlыr.

AR-иn Dюvlяt bayraьы AR-иn dиplomatиk nцmayяndяlиk-lяrи vя konsulluqlarыnыn bиnalarы цzяrиndя, habelя AR-ыn dиplomatиk nцmayяndяlиklяrи vя konsulluqlarыnыn baшчыlarыnыn иqamяtgahlarы цzяrиndя beynяlxalq hцquq normalarыna vя dиplomatиk protokol qaydalarыna uyьun olaraq qaldыrыlыr.

AR-иn Dюvlяt bayraьы AR-иn Tиcarяt Gяmичиlиyи Mяcяllяsиnя uyьun olaraq AR-иn gяmи reyestrlяrиndяn bиrиndя qeydиyyata alыnmыш gяmиlяrиn цzяrиndя qaldыrыlыr.

AR-иn Dюvlяt bayraьы AR SQ-nиn vя baшqa sиlahlы bиrlяш-mяlяrиnиn hяrbи hиssя vя hяrbи gяmиlяrиndя aшaьыdakы hallarda qaldыrыlыr:

- AR-иn bayram gцnlяrиndя; - Hяrbи andичmя mяrasиmиndя; - Hяrbи hиssяlяrя vя ya hяrbи gяmиlяrя dюvlяt mцkafatlarы

tяqdиm edиldиkdя; - Hяrbи hиssяlяr (bюlmяlяr) vя ya hяrbи gяmиlяr xarиcи

dюvlяtиn яrazиsиndя (яrazи sularыnda) olduqda. AR-иn Dюvlяt bayraьы AR SQ-nиn vя baшqa sиlahlы

bиrlяшmяlяrиnиn hяrbи hиssяlяrиndя, onlarыn qяrargahlarыnыn

Page 220: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

221

bиnalarыnda, hяrbи gяmиlяrиndя иsя Hяrbи Dяnиz Qцvvяlяrиnиn gяmи nиzamnamяlяrиnя uyьun olaraq qaldыrыlыr.

Xarиcи dюvlяtиn bayraьы altыnda цzяn gяmи AR-иn daxиlи sularыnda цzяrkяn vя ya AR-иn lиmanыnda dayanarkяn юz bayraьы иlя yanaшы, beynяlxalq dяnиz adяtlяrиnя uyьun olaraq AR-иn Dюvlяt bayraьыnы da qaldыrmalыdыr.

Onu da qeyd edяk kи, AR-иn Dюvlяt bayraьы qeyrи-hюkц-mяt tяшkиlatlarыnыn, sиyasи partиyalarыn, mцяssиsя vя иdarяlяrиn bayraqlarы иlя bиrgя qaldыrыlarsa (asыlarsa) vя ya yerlяшdиrиlяr-sя, hяmиn bayraqlarыn юlчцsц AR Dюvlяt bayraьыnыn юlчцsцn-dяn bюyцk ola bиlmяz.

AR-иn Dюvlяt bayraьы dиgяr dюvlяtlяrиn dюvlяt bayraqlarы, habelя beynяlxalq tяшkиlatlarыn, mцяssиsя vя иdarяlяrиn bay-raqlarы иlя bиrgя qaldыrыlarsa (asыlarsa) vя ya yerlяшdиrиlяrsя, qarшыdan baxыldыqda, AR-иn Dюvlяt bayraьы hяmиn bayraq-lardan solda olmalыdыr.

2. AR Dюvlяt bayraьыnыn yerlяшdиrиlmяlи olduьu yerlяr AR-иn dюvlяt bayraьы AR Mиllи Mяclиsиnиn иclas salonun-

da, AR Prezиdentиnиn иш otaьыnda, habelя, AR Prezиdentиnиn ишtиrakы иlя rяsmи tяdbиrlяrиn keчиrиlmяsи цчцn nяzяrdя tutulan salonlarda vя otaqlarda, AR mяhkяmяlяrиnиn иclas salonun-da, AR Mиllи Mяclиsи sяdrиnиn, AR baш nazиrиnиn, AR Konstи-tusиya Mяhkяmяsи sяdrиnиn, AR Alи Mяhkяmяsи sяdrиnиn, AR baш prokurorunun, mяrkяzи иcra hakиmиyyяtи orqanlarы rяh-bяrlяrиnиn, AR-иn dиplomatиk nцmayяndяlиklяrи vя konsul-luqlarы baшчыlarыnыn, AR Mиllи Bankы иdarя heyяtи sяdrиnиn, AR Mяrkяzи Seчkи Komиssиyasы sяdrиnиn, AR Hesablama Palatasы sяdrиnиn, AR иnsan hцquqlarы цzrя mцvяkkиlиnиn, Naxчыvan MR Alи Mяclиsи sяdrиnиn, Naxчыvan MR baш nazиrи-nиn, Naxчыvan MR Alи Mяhkяmяsи sяdrиnиn, Naxчыvan MR-иn mяrkяzи иcra hakиmиyyяtи orqanlarы rяhbяrlяrиnиn, AR-иn dиplomatиk nцmayяndяlиklяrи vя konsulluqlarыn rяhbяrlяrиnиn nяqlиyyat vasиtяlяrи цzяrиndя yerlяшdиrиlиr.

Page 221: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

222

AR-иn Dюvlяt bayraьы, hяmчиnиn qanunverиcиlиklя mцяy-yяnlяшdиrиlmиш hallarda vя qaydada andичmя mяrasиmи keчиrи-lяn yerlяrdя yerlяшdиrиlиr.

3. AR Dюvlяt bayraьыnыn tяsvиrиnиn иstиfadяsи AR Dюvlяt bayraьыnыn tяsvиrи beynяlxalq uчuшlarы hяyata

keчиrяn AR mцlkи hava gяmиlяrиnиn vя AR-иn hцdudlarыndan kяnarda uчuшlar цчцn иstиfadя olunan hяrbи nяqlиyyat hava gяmиlяrиnиn цzяrиndя vurulur.

AR Dюvlяt bayraьыnыn tяsvиrи AR Dюvlяt Sяrhяd Xиdmяtи sяrhяd gяmиlяrиnиn vя qayыqlarыnыn fяrqlяndиrиcи nишanы kиmи dя иstиfadя olunur.

AR Dюvlяt bayraьыnыn tяsvиrи, hяmчиnиn AR-иn dюvlяt mцkafatlarыnыn, habelя qanunverиcиlиklя nяzяrdя tutulmuш hallarda rяsmи dюш nишanlarыnыn elementи kиmи иstиfadя edиlиr.

4. AR Dюvlяt bayraьыnыn matяm gцnlяrиndя vя matяm mяrasиmlяrиndя, elяcя dя dиgяr yerlяrdя иstиfadяsи

AR-иn qanunverиcиlиyиndя nяzяrdя tutulmuш vя ya mцva-fиq иcra hakиmиyyяtи orqanы tяrяfиndяn elan olunmuш matяm gцnlяrиndя AR Dюvlяt bayraьыnыn dяstяyиnиn vя ya dиrяyиnиn yuxarы hиssяsиnя enи 10 santиmetr olan qara lent bяrkиdиlиr vя (vя ya) Dюvlяt bayraьы bayraq dиrяyиnиn yarыsыna qяdяr endиrиlиr.

AR-иn vяfat etmиш (hяlak olmuш) vяtяndaшlarыna hяrbи ehtиram gюstяrиlmяsи иlя baьlы AR Dюvlяt bayraьыnыn иstиfadяsи qaydalarы AR Nazиrlяr Kabиnetиnиn 30 mart 2005-cи иl tarиxlи 56 nюmrяlи qяrarы иlя tяsdиq edиlmишdиr.

AR Dюvlяt bayraьы yerlи юzцnциdarя orqanlarыnыn, qeyrи-hюkцmяt tяшkиlatlarыnыn, mцяssиsяlяrиn vя иdarяlяrиn bиnalarы, habelя yaшayыш evlяrи цzяrиndя qaldыrыla (asыla) bиlяr.

Bundan baшqa, AR Dюvlяt bayraьы yerlи юzцnциdarя or-qanlarы, qeyrи-hюkцmяt tяшkиlatlarы, sиyasи partиyalar, mцяssи-sя vя иdarяlяr tяrяfиndяn keчиrиlяn tяdbиrlяr zamanы qaldыrыla (asыla) vя ya yerlяшdиrиlя bиlяr.

Dяrs иlиnиn bиrиncи gцnц tяhsиl mцяssиsяlяrиndя AR-иn Dюvlяt bayraьы qaldыrыlыr (asыlыr) vя ya yerlяшdиrиlиr.

Page 222: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

223

AR Dюvlяt bayraьы dюvlяt hakиmиyyяt orqanlarы tяrяfиn-dяn keчиrиlяn rяsmи tяdbиrlяr vя mяrasиmlяr zamanы qaldыrыlыr (asыlыr) vя ya yerlяшdиrиlиr.

AR-иn Dюvlяt bayraьы иlя baьlы dиgяr mяsяlяlяr AR Nazиrlяr Kabиnetиnиn 25 mart 2005-cи иl tarиxlи 55 nюmrяlи qяrarы иlя tяsdиq edиlmиш “Azяrbaycan Respublиkasы Dюvlяt bayraьыnыn qaldыrыlmasы (asыlmasы), endиrиlmяsи, saxlanыlmasы vя иstehsalы Qaydalarы” иlя tяnzиmlяnиr.

Dюvlяt gerbи: 23 fevral 1993-cц иl tarиxlи AR qanunu иlя tяsdиq edиlmиш

“Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt gerbи haqqыnda” Яsas-namяdя deyиlиr: “AR-иn Dюvlяt gerbи Azяrbaycan dюvlяtиnиn mцstяqиllиyи rяmzиdиr” (bиrиncи maddя), “AR-иn Dюvlяt gerbи palыd budaqlarыndan vя sцnbцllяrdяn иbarяt qюvsцn цzяrиndя yerlяшяn шяrq qalxanыnыn tяsvиrиndяn иbarяtdиr. Qalxanыn цstцndя AR Dюvlяt bayraьыnыn rяnglяrи fonunda sяkkиzguшяlи ulduz, ulduzun mяrkяzиndя alov tяsvиrи vardыr. AR Dюvlяt gerbиnиn rяnglи tяsvиrиndя ulduz aь, alov qыrmыzы, palыd bu-daqlarы yaшыl, sцnbцllяrи sarы rяngdяdиr. Qalxanыn vя ulduzun saьanaqlarы, habelя qalxanыn dцymяlяrи vя palыd qozalarы qыzыlыdыr” (иkиncи maddя).

Яsasnamяnиn 3-cц maddяsиnя яsasяn “AR Dюvlяt gerbиnиn qabarыq tяsvиrи vurulur:

а) AR parlamentиnиn bиnasыna, иclas salonuna vя parlament sяdrиnиn xиdmяtи kabиnetиnя;

б) AR Prezиdentиnиn иqamяtgahыna vя xиdmяtи kabиnetиnя; в) AR-иn bцtцn mяhkяmяlяrиnиn, hяrbи mяhkяmяlяrиn

bиnalarыna, mяhkяmя иclaslarыnыn salonlarыna, AR Konstиtu-sиya Mяhkяmяsи vя Apellyasиya Mяhkяmяsи sяdrlяrиnиn xиdmяtи kabиnetlяrиnя;

г) yerlи nцmayяndяlи dюvlяt orqanlarыnыn bиnalarыna vя иclas salonlarыna;

ь) AR qanunverиcиlиyиndя nяzяrdя tutulmuш hallarda dюvlяt orqanlarыnыn bиnalarыna;

Page 223: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

224

d) AR-иn dиplomatиk vя tиcarяt nцmayяndяlиklяrиnиn, konsulluq иdarяlяrиnиn bиnalarыna”.

Яsasnamяnиn 4-cц maddяsиnя gюrя “AR Dюvlяt gerbиnиn tяsvиrиndяn иstиfadя olunur:

а) AR Dюvlяt mюhцrцndя, bцtцn dюvlяt orqanlarыnыn mюhцrlяrиndя;

б) AR qanunlarыnыn, parlamentиn qяrarlarыnыn, prezиden-tиn fяrman vя sяrяncamlarыnыn blanklarыnda;

v) bu Яsasnamяnиn 3-cц maddяsиndя gюstяrиlяn dюvlяt orqanlarыnыn sяnяdlяrиnиn blanklarыnda (bиnalarыnыn lюvhяlя-rиndя);

q) AR Mиllи Bankыnыn bиletlяrиndя vя metal pul vahиd-lяrиndя, AR-иn qиymяtlи kaьыzlarыnda, dюvlяt иstиqraz vяrяqя-lяrиndя;

ь) AR vяtяndaшыnыn pasportunda; AR vяtяndaшыna verиlяn dиplomatиk vя baшqa xarиcи pasportlarda;

d) AR parlamentиnиn rяsmи nяшrlяrиndя; e) AR-иn qanunverиcиlиyиndя mцяyyяn edиlmиш hallarda

Dюvlяt sяrhяd nишanlarыnda; я) AR-иn иnsan hцquqlarы цzrя mцvяkkиlиnиn (ombuds-

manыn) aparatыnыn mюhцr vя blanklarыnda”. AR-иn qanunverиcиlиyи иlя AR Dюvlяt gerbиnиn tяsvиrиnиn

mцtlяq vurulmalы olduьu baшqa hallar da nяzяrdя tutula bиlяr. Haqqыnda bяhs olunan яsasnamяdя gюstяrиlяn hallar-dan baшqa, AR Dюvlяt gerbиnиn tяsvиrиndяn иstиfadя etmяk hцququ AR-иn parlamentи tяrяfиndяn verиlя bиlяr.

AR Dюvlяt gerbиnиn tяsvиrи olan mюhцrlяrиn vя sяnяd blanklarыnыn hazыrlanmasы, иstиfadя olunmasы vя mяhv edиlmя-sи qaydasы AR Nazиrlяr Kabиnetи tяrяfиndяn mцяyyяn edиlиr.

AR Dюvlяt gerbиnиn verиlяn tяsvиrи юlчцsцndяn asыlы olma-yaraq, hяmишя dяqиq surяtdя haqqыnda bяhs edиlяn яsasnamя-yя яlavя edиlяn rяnglи vя ya aь-qara tяsvиrя uyьun gяlmяlиdиr.

Dюvlяt hиmnи: 27 may 1992-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnыn

Dюvlяt hиmnи haqqыnda” AR Konstиtusиya Qanunundan

Page 224: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

225

aydыn olur kи, AR-иn Dюvlяt hиmnиnиn sюzlяrи Яhmяd Cava-dыn, musиqиsи иsя Цzeyиr Hacыbяyovundur. Hяmиn Konstиtu-sиya Qanununa яsasяn AR-иn Dюvlяt hиmnи “Azяrbaycan marшы” adlandыrыlыr.

Bиr sыra dцnya dюvlяtlяrиnиn konstиtusиyalarыnda da Dюvlяt hиmnи mцxtяlиf cцr adlandыrыlыr. Mяsяlяn, Tцrkиyя Konstиtusиyasыnыn 3-cц maddяsиnиn (dюvlяtиn bцtцnlцyц, rяsmи dиlи, bayraьы, mиllи marшы vя paytaxtы) цчцncц abzasыna gюrя Tцrkиyяnиn “Mиllи marшы “Иstиqlal Marшы”dыr”. Fransa Konstи-tusиyasыnыn 2-cи maddяsиnиn (dюvlяtиn formasы vя sиmvollarы) dюrdцncц hиssяsиnя яsasяn Fransanыn “Mиllи hиmnи “Marsel-yoza”dыr”. Polшa Konstиtusиyasыnыn 28-cи maddяsиnиn цчцncц hиssяsиndя deyиlиr kи, “ “Dubrovskи Mazurka” Polшa Respub-lиkasыnыn mиllи hиmnиdиr”.

02 mart 1993-cц иl tarиxlи AR Mиllи Mяclиsиnиn qяrarы иlя tяsdиq edиlmиш “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt hиmnи haqqыnda” Яsasnamяsиndя deyиlиr: “AR-иn Dюvlяt hиmnи Azяrbaycan dюvlяtиnиn, onun mцstяqиllиyиnиn vя bиrlиyиnиn mцqяddяs rяmzиdиr” (bиrиncи maddя).

Яsasnamяnиn 2-cи maddяsиnя яsasяn “AR-иn Dюvlяt hиmnи aшaьыdakы hallarda иfa olunur:

a) AR Mиllи Mяclиsиnиn sessиyalarыnыn baшlanmasы vя qurtarmasы zamanы;

b) AR-иn Prezиdentи AR-иn Mиllи Mяclиsиnиn иclaslarыna gяldиyи zaman;

v) dюvlяt bayramlarыna hяsr olunmuш tяntяnяlи yыьыncaqla-rыn vя иclaslarыn aчыlышы vя baьlanышы zamanы;

q) hяr gцn AR mиllи televиzиya vя radиo verиlишlяrиnиn яvvяlиndя vя axыrыnda;

ь) Azяrbaycan xalqыnыn vя Dюvlяtиnиn hяyatыnda чox mцhцm tarиxи hadиsяlяr mцnasиbяtиlя, Azяrbaycanыn gюrkяmlи sиyasи, dюvlяt, hяrbи xadиmlяrиnиn, mиllи qяhrяmanlarыnыn, elm, яdяbиyyat vя иncяsяnяt xadиmlяrиnиn шяrяfиnя abиdяlяrиn vя lюvhяlяrиn aчыlышы zamanы;

Page 225: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

226

d) dюvlяt vя иctиmaи orqanlar, mцяssиsяlяr, иdarяlяr vя tяшkиlatlar tяrяfиndяn keчиrиlяn mяrasиmlяr vя dиgяr tяntяnяlи tяdbиrlяr zamanы AR-иn Dюvlяt bayraьы qaldыrыlarkяn;

e) AR-a rяsmи gюrцшя gяlяn xarиcи юlkяlяrиn dюvlяt vя hюkцmяt baшчыlarы qarшыlanarkяn vя yola salыnarkяn – mцvafиq юlkяnиn Dюvlяt hиmnи иfa olunduqdan sonra.

AR-иn qanunverиcиlиyиndя AR Dюvlяt hиmnи hюkmяn иfa olunduьu baшqa hallar da nяzяrdя tutula bиlяr”.

AR-иn Dюvlяt hиmnи orkestr, xor, orkestr-xor tяrяfиndяn, yaxud baшqa vokal цsulla vя alяtlяr vasиtяsиlя иfa olunur. Bunun цчцn sяsyazma vasиtяlяrиndяn dя иstиfadя edиlя bиlяr.

Bцtцn hallarda AR-иn Dюvlяt hиmnи tam иfa olunur (цчцncц maddя).

AR-иn Dюvlяt hиmnи “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюv-lяt hиmnи haqqыnda” AR-иn 1992-cи иl 27 may tarиxlи Qanunu иlя tяsdиq edиlmиш mяtnя vя musиqи redaksиyasыna tam mцvafиq surяtdя иfa olunmalыdыr (dюrdцncц maddя).

AR-иn Dюvlяt hиmnи camaat qarшыsыnda иfa olunarkяn oradakыlar hиmnи ayaq цstя dиnlяmяlи vя ya oxumalыdыrlar (beшиncи maddя).

Hяrbи hиssяlяrdя, hяrbи gяmиlяrdя, daxиlи ишlяr, sяrhяd xиdmяtи vя mиllи tяhlцkяsиzlиk orqanlarыnda AR Dюvlяt hиmnи-nиn иfa olunmasы, habelя hиmn иfa edиlяrkяn hяrbи qulluqчu-larыn, daxиlи ишlяr vя mиllи tяhlцkяsиzlиk orqanlarыnыn sыravи vя rяиs heyяtиnя aиd шяxslяrиn яsgяrи rяsm-tяzиm etmяsи hяrbи nи-zamnamяlяrlя vя mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanlarы tяrяfиn-dяn mцяyyяn edиlяn qaydalarla tяnzиmlяnиr (altыncы maddя).

AR Dюvlяt hиmnиnиn musиqиsи vя mяtnи яlиfba kиtabыnыn bиrиncи sяhиfяsиndя dяrc olunur.

Цmumtяhsиl mяktяblяrиndя, texnиkи peшя, orta иxtиsas mяktяblяrиndя, alи mяktяblяrdя vя baшqa tяdrиs mцяssиsяlяrиn-dя yenи dяrs иlиnиn bиrиncи dяrsи AR-иn Dюvlяt hиmnиnиn юyrяnиlmяsиnя vя иfasыna hяsr edиlиr (yeddиncи maddя).

Respublиka vя beynяlxalq иdman yarышlarы keчиrиlяrkяn AR Dюvlяt hиmnиnиn иfa olunmasы qaydasы respublиka vя

Page 226: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

227

beynяlxalq иdman tяшkиlatlarыnыn mюvcud praktиkasы nяzяrя alыnmaqla иfa edиlиr (sяkkиzиncи maddя).

Respublиka иdarяlяrи vя tяшkиlatlarы xarиcи dюvlяtlяrиn яrazиsиndя tяntяnяlи tяdbиrlяr keчиrяrkяn AR-иn dюvlяt hиmnи mцvafиq иcra hakиmиyyяtи orqanыnыn (AR-иn Xarиcи Ишlяr Nazиrlиyи nяzяrdя tutulur – Y.X.) mцяyyяn etdиyи qaydalara mцvafиq surяtdя, onlarыn olduqlarы юlkяnиn praktиkasы vя yerlи adяtlяrи nяzяrя alыnmaqla иfa edиlиr (doqquzuncu maddя).

AR Dюvlяt hиmnиnиn daxиlи ишlяr, sяrhяd xиdmяtи vя mиllи tяhlцkяsиzlиk orqanlarыnda, tяdrиs mцяssиsяlяrиndя, иdman yarышlarы zamanы, habelя AR-иn иdarяlяrи vя tяшkиlatlarы tяrяfиndяn xarиcи Dюvlяtlяrиn яrazиsиndя tяdbиrlяr keчиrиlяrkяn иfa olunmasы qaydalarы bu Яsasnamяnиn tяlяblяrи яsas gюtц-rцlmяklя mцяyyяn edиlиr (onuncu maddя).

Bu Яsasnamяnиn dяqиq yerиnя yetиrиlmяsиnя nяzarяt etmяk dюvlяt orqanlarыnыn, mцяssиsяlяrиn, иdarяlяrиn, tяшkиlatlarыn, sиyasи partиyalarыn, иctиmaи bиrlиklяrиn, hяmkarlar иttиfaqlarы-nыn vя dиgяr иctиmaи qurumlarыn rяhbяrlяrиnя hяvalя olunur (on bиrиncи maddя).

Bиr mяsяlяyя dя aydыnlыq gяtиrmяk yerиnя dцшяr. Belя kи, AR CM-иn 324-cц maddяsиnиn (AR-иn Dюvlяt bayraьы vя ya AR-иn Dюvlяt gerbи barяdя tяhqиredиcи hяrяkяtlяr) dиspozиsи-yasыndan belя nяtиcяyя gяlmяk olar kи, qeyd olunan cиnayяtиn predmetиnи yalnыz AR-иn Dюvlяt bayraьы vя Dюvlяt gerbи tяшkиl edиr. Baшqa sюzlя, Dюvlяt hиmnиnя qarшы tяhqиredиcи hяrяkяtlяr cиnayяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olmur. Halbukи, Dюvlяt hиmnиnя dя tяhqиredиcи hяrяkяtlяr etmяk mцmkцndцr.

Mиsal цчцn яgяr AR-иn Dюvlяt hиmnи yarыmчыq иfa olu-narsa vя ya Dюvlяt hиmnи camaat qarшыsыnda иfa olunarkяn hяr hansы bиr шяxs qяsdяn ayaьa qalxmazsa, Dюvlяt hиmnиnиn sюzlяrи qяsdяn tяhrиf olunmuш halda иfa olunarsa vя ya bu zaman dиgяr bияdяb hяrяkяtlяrя yol verяrsя, hяmиn шяxsиn яmяlи Dюvlяt hиmnиnя qarшы tяhqиredиcи hяrяkяtlяr kиmи cиna-yяt mяsulиyyяtиnя sяbяb olmalыdыr.

Page 227: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

228

Anlamaq olmur kи, qanunverиcиlиk Dюvlяt bayraьы vя Dюvlяt gerbиnи hяr cцr cиnayяtkar qяsddяn mцhafиzя etdиyи halda, nя цчцn Dюvlяt hиmnи bu mцhafиzяdяn kяnarda qalыr?! Цmиd edиrиk kи, qanunverиcиlиkdяkи bu boшluq tezlиklя юz mцsbяt hяllиnи tapacaqdыr.

AR-иn Dюvlяt bayraьы vя Dюvlяt gerbи eynи zamanda bиr sыra dиgяr dюvlяt hakиmиyyяtи orqanlarыnыn vя qurumlarыnыn da rяsmи atrиbutlarы vя rяmzlяrи hesab edиlиr. Mяsяlяn, 10 иyun 1997-cи иl tarиxlи “Mяhkяmяlяr vя hakиmlяr haqqыnda” AR qanununun 6-cы maddяsиndя (mяhkяmя hakиmиyyяtиnиn rяmz-lяrи) deyиlиr: “AR-dя mяhkяmя hakиmиyyяtиnиn rяmzlяrи AR-иn Dюvlяt bayraьыndan, Dюvlяt gerbиndяn vя яdalяt mцhakи-mяsиnиn rяsmи emblemlяrиndяn иbarяtdиr”. “Mяhkяmя-Hцquq Шurasы haqqыnda” AR qanununun 5-cи maddяsиnиn (Mяhkя-mя-Hцquq Шurasыnыn malиyyяlяшdиrиlmяsи vя atrиbutlarы) цчцncц hиssяsиndя tяsbиt edиlиr kи, “Mяhkяmя-Hцquq Шurasы ... цzяrиndя AR-иn Dюvlяt gerbиnиn tяsvиrи vя юz adы olan mюhцrя ... malиkdиr”. 29 dekabr 1999-cu иl tarиxlи “Vяkиllяr vя vяkиllиk fяalиyyяtи haqqыnda” AR qanununun 6-cы maddяsиnиn (vяkиllиyиn rяmzlяrи) bиrиncи hиssяsиnя яsasяn иsя “AR-dя vяkиl-lиyиn rяmzlяrи AR-иn Dюvlяt bayraьыndan, Dюvlяt gerbиndяn vя vяkиllиyиn emblemиndяn иbarяtdиr”.

Цmumиlиkdя gюtцrdцkdя, ARK-nыn 75-cи maddяsиndя deyиlиr: “Hяr bиr vяtяndaш AR-иn dюvlяt rяmzlяrиnя - bayraьыna, gerbиnя vя hиmnиnя hюrmяt etmяlиdиr”.

Я L A V Я Dцnya dюvlяtlяrиnиn paytaxtы, dюvlяt dиlи vя pul vahиdи

№ Юlkя adы Paytaxt Dюvlяt dиlи Pul vahиdи

1 Albanиya Tиrana alban lek = 10 kиndark

2 Almanиya Berlиn alman Alman markasы (2002-cи иldяn AVRO) = 100 pfennиq

3 Andorra Andorra- katalon Pul vahиdи yoxdur (Fransa

Page 228: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

229

La-Velya

frankы vя Иspanиya pessetиndяn иstиfadя olunur)

4 Avstrиya Vyana alman Avstrиya шиllиnqи = 100 qroш (2002-cи иldяn AVRO)

5 Belarusиya Mиnsk belarus vя rus Belarus rublu

6 Belчиka Brцssel nиderland, fransыz, alman

Belчиka frankы = 100 santиm (2002-cи иldяn AVRO)

7 Bolqarыstan Sofиya bolqar lev = 100 stotиnk

8 Bosnиya vя Herseqovиna Sarayevo bosnиya,

serb, xorvat

1998-cи иldяn ишlяyяn Bosnиya vя Herseqovиna markasы = 100 pfennиnq

9 Bюyцk Brиtanиya London иngиlиs Funt sterlиnq = 100 pens

10 Чexиya Praqa чex Чex kronu = 100 geller 11 Danиmarka Kopenhagen danиmarka Danиmarka kronu = 100 ere 12 Estonиya Tallиn eston Estonиya kronu = 100 sent

13 Fиnlandиya Helsиnkи fиn, иsveч Fиnlandиya markasы = 100 pens

14 Fransa Parиs fransыz frank = 100 santиm(2002-cи иldяn AVRO)

15 Xorvatиya Zaqreb xorvat kuna = 100 lиp

16 Иrlandиya Dublиn иrland, иngиlиs

Иrlandиya funtu = 100 pens (2002-cи иldяn EVRO)

17 Иslandиya Reykyavиk иsland Иslandиya kronu = 100 eyre

18 Иspanиya Madrиd иspan peseta = 100 santиmo(2002-cи иldяn EVRO)

19 Иtalиya Roma иtalиyan Иtalиya lиrяsи = 100 sentesиmo 20 Иsveч Stokholm иsveч Иsveч kronu = 100 ere

21 Иsveчrя Bern

alman, fransыz, иtalиyan, petoraman

Иsveчrя frankы = 100 santиm

22 Latvиya Rиqa latыш lat = 100 santиm23 Lиxtenшteyn Vadus alman Иsveчrя frankы = 100 santиm 24 Lиtva Vиlnцs lиtva lиt = 100 sent

25 LцksemburqLцksemburq alman

Lцksemburq frankы = 100 santиm (2002-cи иldяn EVRO)

26 Macarыstan Budapeшt macar forиnt = 100 fиller

Page 229: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

230

27 Makedonиya Skopye makedon Makedonиya denarы = 100 denи

28 Malta Valletta malta Malta lиrяsи = 100 sent 29 Moldova Kишиnyov moldova Moldova leyи = 100 ban 30 Monako Monako fransыz Fransa frankы31 Nиderland Amsterdam nиderland Nиderland quldenи = 100 sent 32 Norveч Oslo norveч Norveч kronu = 100 ere 33 Polшa Varшava polyak zlot = 100 qroш

34 Portuqalиya Lиssabon portuqal eskudo = 100 sentavo (2002-cи иldяn EVRO)

35 Rumыnиya Buxarest rumыn ley = 100 ban36 Rusиya Moskva rus rubl = 100 qяpиk37 San-Marиno San-Marиno иtalyan Иtalиya lиrяsи = 100 sentesиmo 38 Slovakиya Bratиslava slovak Slovakиya kronu = 100 geller 39 Slovenиya Lцblyana sloven tolar = 100 stotиn40 Ukrayna Kиyev ukrayna qrиvnya = 100 kopeyka

41 Vatиkan

Roma шяhяrиnиn яrazиsиndя yerlяшиr

иtalyan, latыn

Vatиkan lиrяsи (Иtalиya lиrяsи иlя bяrabяr ишlяnиr)

42 Yuqoslavиya Belqrad serb yenи dиnar = 100 par

43 Yunanыstan Afиna yunan dиrhяm = 100 lepton(2002-cи иldяn EVRO)

44 Banqladeш Dяkkя benqal tяkя = 100 pays45 Bяhreyn Manama яrяb Bяhreyn dиnarы = 1000 fиl

46 Bиrlяшmиш Яrяb Яmиrlиklяrи

Abu-Dяbи яrяb dиrhяm = 100 fиl

47 Brцney Bandar-Serи Beqavan

malay, иngыlиs (rяsmи)

Brцney dollarы

48 Butan Thиmphu

dzonqxa dиlиnиn Tиbet dиalektи

nqultrum = 100 чetrum

49 Cяnubи Koreya

Seul koreya vona = 100 чon

50 Чиn Pekиn чиn, yaxudmandarиn (rяsmи)

yuan = 10 tszyao = 100 fen

51 Яfqanыstan Kabиl puшtu, darи яfqanи = 100 pul

Page 230: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

231

52 Fиlиppиn Manиla Pиlиpиn (fиlиppиn), иngиlиs

Fиlиppиn pesosu = 100 sentиmo

53 Gцrcцstan Tиbиlиsи gцrcц larи = 100 tetrи

54 Hиndиstan Dehlи

hиndи vя daha 18 dиl rяsmи sayыlыr

Hиndиstan rupиsи = 100 pays

55 Иndonezиya Cakarta иndonezиya Иndonezиya rupиsи = 100 sen 56 Иordanиya Яmman яrяb dиnar = 100 pиastr/ьиrш 57 Иraq Baьdad яrяb dиnar = 100 fиl58 Иran Tehran farsи rиal = 100 dиnar

59 Иsraиl Qцds (Yerusяlиm) иvrиt vя яrяb yenи шekel = 100 yenи aqor

60 Kamboca Pnompen kxemer rиyel

61 Kцveyt Яl-Kцveyt яrяb Kцveyt dиnarы=100 dиrhяm=100 fиl

62 Qazaxыstan Astana qazax tengя = 100 tыyиn63 Qяtяr Doha яrяb Qяtяr rиalы = 100 dиrhяm 64 Qыrьыsыstan Bишkek qыrьыz, rus som = 100 tиyиn65 Laos Vyentyan laos kиp = 100 att66 Lиvan Beyrut яrяb Lиvan lиvrи = 100 pиastr

67 Malayzиya Kuala-Lampur

malayzиya rиnqqиt = 100 sen

68 Maldиvlяr Male maldиv (dиvexи)

rufиya = 100 laarи

69 Monqolustan Ulan-Bator монгол tutrиk = 100 monqo70 Myanma Yanqon bиrman kyat (чja) = 100 pya71 Nepal Katamandu nepal Nepal rupиsи = 100 pays 72 Яmman Maskat яrяb Яmman rиalы = 100 rays 73 Юzbяkиstan Daшkяnd юzbяk sum = 100 tыyиn74 Pakиstan Иslamabad urdu Pakиstan rupиsи = 100 pays

75 SяudиyyяЯrяbиstanы

Яr-Rиyad яrяb Sяudиyyя Яrяbиstanы rиalы = 100 halal

76 Sиnqapur Sиnqapur

иngиlиs, чиn, malay, tamиl (hamыsы rяsmи)

Sиnqapur dollarы = 100 sent

77 Surиya Dяmяшq яrяb Surиya funtu = 100 pиastr 78 Шиmalи Pxenyan koreya vona = 100 чon

Page 231: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

232

Koreya

79 Шrи-Lanka Шrи-Caya-vardena- pura-Kotte

sиnqal, tamиl, иngиlиs

Шrи-Lanka rupиsи = 100 sent

80 Tacиkиstan Dцшяnbя tacиk somonи = 100 dиrhяm 81 Taиland Bankonq tay bat

82 Tayvan Taybey чиn Yenи Tayvan yuanы = 100 sent

83 Tцrkиyя Ankara tцrk Tцrkиyя lиrяsи = 100 kuruш 84 Tцrkmяnиstan Aшqabat tцrkmяn manat = 100 tяnья85 Vyetnam Hanoy vyetnam donq = 100 xu = 10 xao 86 Yaponиya Tokиo yapon иyen = 100 sen87 Yяmяn Sяnя яrяb Yяmяn rиalы = 100 fиl88 Anqola Luanda portяgиz kvanza = 100 lvey

89 Benиn Porto-Novo

fransыz Qяrbи Afrиka frankы (KFA) = 100 santиm

90 Botsvana Qaboron иngиlиs, setsvana pula = 100 thebe

91 Burkиna-Faso Uaqaduqu fransыz frank (KFA) = 100 santиm

92 Burundи Bujumbura fransыz, kиrundи Burundи frankы = 100 santиm

93 CAR Pretorиya иngиlиs, afrиkaans

rend = 100 sent

94 Cиbutи Cиbutи яrяb, fransыz

frank = 100 santиm

95 Чad Ncamena fransыz, яrяb frank (KFA) = 100 santиm

96 Ekvatorиal-Gvиneya

Malabo fransыz, иspan

frank (KFA) – 100 santиm

97 Efиopиya Яddиs-Яbяbя amxar Efиopиya bиrrи = 100 sent

98 Erиtreya Asmera tиqre, яrяb nafka = 100 sent99 Яlcяzaиr Яlcяzaиr яrяb dиnar = 100 santиm100 Kamerun Yaunde fransыz frank KFA = 100 santиm 101 Kabo-Verde Praya portяgиz eskudo = 100 sentavo

102 Kenиya Nayrobи suaxиlи, иngиlиs

Kenиya шиllиnqи = 100 sent

103 Kamor adalarы Moronи

kamor, fransыz, яrяb

Kamor frankы = 100 santиm

Page 232: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

233

104 Konqo (Brazzavиl) Brazzavиl fransыz frank (KFA) = 100 santиm

105 Konqo (Kиnшasa) Kиnшasa fransыz Konqo frankы = 100 santиm

106 Kot-Dиvuar Yamusukro fransыz frank = 100 santиm107 Qabon Lиberevиl fransыz frank (KFA) = 100 santиm 108 Qambиya Bancul иngиlиs dalasи = 100 butum109 Qana Akkra иngиlиs sedи = 100 peseva110 Qvиneya Konakrи fransыz frank = 100 santиm

111 Qvиneya-Bиsau Bиsau portuqal frank KFA = 100 santиm

112 Lesoto Maseru sesuto, иngиlиs lotи = 100 lиsent

113 Lиberиya Monrovиya иngиlиs Lиberиya dollarы = 100 sent 114 Lиvиya Trиpolи яrяb Lиvиya dиnarы = 1000 dиrhяm

115 Malavи Lиlonqve иngиlиs, nyanca

Malavи kvaчasы = 100 tambala

116 Malи Bamako fransыz Malи frankы = 100 santиm

117 MadaqaskarAntananarиvu яrяb malaqas frankы = 100 santиm

118 Mavrиkи Port-Luи иngиlиs Mavrиkи rupиsи = 100 sent 119 Mavrиtanиya Nuakшot яrяb uqиya = 5 xumsa120 Mяrakeш Rabat яrяb dиrhяm = 100 santиm

121 Mяrkяzи Afrиka Respublиkasы

Bangи fransыz, sanqo frank KFA = 100 santиm

122 Mиsиr Qahиrя яrяb Mиsиr funtu = 100 pиastr = 1000 mиllyem

123 Mozambиk Maputu portяgиz metиkal = 100 sentavo 124 Namиbиya Vиndhuk иngиlиs Namиbиya dollarы = 100 sent 125 Nиger Nиamey fransыz frank KFA = 100 santиm 126 Nиgerиya Abuca иngиlиs nayra = 100 kobo

127 Ruanda Kиqalи kиnyaruanda, fransыz, иngиlиs

Ruanda frankы = 100 santиm

128 San-Tome vя Prиnsиplяr

San-Tome portяgиz dobra = 100 sentиmo

129 Seneqal Dяkkя fransыz frank KFA = 100 santиm

130 Seyшel adalarы Vиktorиya kreol,

fransыz, Seyшel rupиsи = 100 sent

Page 233: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

234

иngиlиs

131 Somalи Moqadишo somalи, яrяb Somalи шиllиnqи = 100 sent

132 Sudan Xartum яrяb Sudan dиnarы = 100 funt = 100 pиastr

133 Svazиlend Mbabane svazи, иngиlиs

lиlangenи (cяm halda - emalangelи) = 100 sent

134 Syerra-Leone

Frиtaun иngиlиs leone = 100 sent

135 Tanzanиya Dar-Яs-Sяlam

иngиlиs, suaxиlи

Tanzanиya шиllиnqи = 100 sentи

136 Toqo Lome fransыz frank KFA = 100 santиm 137 Tunиs Tunиs яrяb Tunиs dиnarы = 1000 mиllиm 138 Uqanda Kampala иngиlиs Uqanda шиllиnqи = 100 sent 139 Zambиya Lusaka иngиlиs kvaчa = 100 nqve

140 Zиmbabve Harare иngиlиs, шona, ndebele

Zиmbabve dollarы = 100 sent

141 ABШ Vaшиnqton иngиlиs ABШ dollarы = 100 sent

142 Antиqua vяBarbuda

Sent-Cons иngиlиs Шяrqи Karиb dollarы = 100 sent

143 Baqam adalarы Nassau иngиlиs Baqam dollarы = 100 sent

144 Barbados Brиctaun иngиlиs Barbados dollarы = 100 sent 145 Belиz Belmopan иngиlиs Belиz dollarы = 100 sent

146 Domиnиka Rozo иngиlиs Шяrqи Karиb dollarы = 100 sent

147 DomиnиkanRespublиkasы

Santo-Domиnqo

иspan qыzыl peso = 100 sentavo

148 Haиtи Port-O-Perens fransыz qurd = 100 sentиmo

149 Honduras Tequsиqalpa иspan lempиra = 100 sentavo

150 Kanada Ottava иngиlиs, fransыz Kanada dollarы = 100 sent

151 Kosta-Rиka San-Xose иspan kolon – 100 sentиmo152 Kuba Havana иspan Kuba pesosu = 100 sentavo

153 Qrenada Sent-Corces иngиlиs Шяrqи Karиb dollarы = 100 sent

154 Qvatemala Qvatemala иspan ketsal = 100 sentavo155 Meksиka Mexиko иspan peso = 100 sentavo156 Nиkaraqua Manaqua иspan kordoba = 100 sentavo

Page 234: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

235

157 Panama Panama иspan ABШ dollarы = 100 sent

158 Salvador San-Salvador иspan kolon = 100 sentavo

159 Sent-Kиts vя Nevиs Baster иngиlиs Шяrqи Karиb dollarы = 100

sent

160 Sent-Lцsиya Kastrи иngиlиs Шяrqи Karиb dollarы = 100 sent

161 Sent-Vиntsent vя Qrenadиnlяr

Kиnqstaun иngиlиs Шяrqи Karиb dollarы = 100 sent

162 Trиnиdad vя Tobaqo

Port-Of-Speyn иngиlиs

Trиnиdad vя Tobaqo dollarы = 100 sent

163 Yamayka Kиnqston иngиlиs Yamayka dollarы = 100 sent

164 Argentиna Buenos-Ayres

иspan peso = 100 sentavo

165 Bolиvиya Sukre vя La-Pas иspan bolиvиano = 100 sentavo

166 Brazиlиya Brazиlиya portuqal real = 100 sentavo167 Чиlи Santyaqo иspan Чиlи pesosu = 100 sentavo 168 Ekvador Kиto иspan sukre = 100 sentavo

169 Kolumbиya Santa–Fe–De -Boqota

иspan Kolumbиya pesosu = 100 sentavo

170 Qayana Corctaun иngиlиs Qayana dollarы = 100 sent 171 Paraqvay Asunson иspan quaranи = 100 sentиmo

172 Peru Lиma иspan, keчua yenи sol = 100 sentиmo

173 Surиnam Paramarиbo nиderland qulden = 100 sent

174 Uruqvay Montevиdeo иspan Uruqvay pesosu = 100 sentesиmo

175 Venesuela Karakas иspan bolиvar = 100 sentиmo 176 Avstralиya Kanberra иngиlиs Avstralиya dollarы = 100 sent 177 Fиcи Suva иngиlиs Fиcи dollarы = 100 sent 178 Kиrиbatи Baиrиkи иngиlиs Avstralиya dollarы = 100 sent

179 Marшall adalarы Macuro иngиlиs Avstralиya dollarы = 100 sent

180 Mиkronezиya Palиkиr иngиlиs ABШ dollarы = 100 sent

181 Nauru Rяsmи paytaxtы yoxdur

nauruan, иngиlиs Avstralиya dollarы = 100 sent

182 Palau Koror иngиlиs ABШ dollarы = 100 sent

Page 235: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

236

183 Papua-YenиQvиneya Port-Morsbи

иngиlиs, pиcиn- иngиlиs vя motu

kиna = 100 toyya

184 Solomon adalarы Xonиara

иngиlиs, 120 yerlи lяhcя

Solomon adalarы dollarы = 100 sent

185 Tonqa Nukualofa иngиlиs, tonqan

panqa, yaxud Tonqa dollarы = 100 senиtи

186 Tuvalu Funafutи иngиlиs, tuvalu Avstralиya dollarы = 100 sent

187 Yenи Zelandиya Vellиnqton иngиlиs

Yenи Zelandиya dollarы = 100 sent

188 Vanuatu Port-Vиla

Bиslama (sadяlяш-dыrиlmиш иngиlиs dиlи), иngы lиs, fransыz

vatu = 100 santиm

Q A Y N A Q L A R

K иtablar Azяrbaycan dиlиndя

1. Яsgяrov Z. Konstиtusиya hцququ. Dяrs вясати. B.: Bakы Unиversиtetи nяшrиyyatы. 2002.

Page 236: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

237

2. Яsgяrov Z. Konstиtusиya hцququ. Dяrslиk. B.: Bakы Unиversиtetи nяшrиyyatы. 2006.

3. Яsgяrov Z., Nяsиrov E., Иsmayыlov M., Azяrbaycan Respublиkasыnыn Konstиtusиyasы vя hцququnun яsaslarы. Dяrs-lиk. B.: 2005.

4. Яsgяrov Z., Nяsиrov E., Иsmayыlov M., Mяmmяdov X. Azяrbaycanыn dюvlяt vя hцququnun яsaslarы. Dяrs вясаити. B.: 2005.

5. Cяfяrov И. Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиyasыnыn шяrhи. B.: “Hцquq яdяbиyyatы” nяшrиyyatы. 2001.

6. Cяfяrov И. Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиyasыnыn шяrhи. B.: “Hцquq яdяbиyyatы” nяшrиyyatы. 2004.

7. Иsmayыlov И., Яmиrov M. Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиyasыnыn яsaslarы. 9-cu sиnиf цчцn dяrslиk. B.: “Tяh-sиl” nяшrиyyatы. 1998.

8. Иsmayыlov И., Яmиrov M. Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиyasыnыn яsaslarы. 9-cu sиnиf цчцn dяrslиk. B.: “Tяh-sиl” nяшrиyyatы. 2002.

9. Чиrkиn V.Y. Xarиcи юlkяlяrиn konstиtusиya hцququ (ruscadan tяrcцmя edяn Hцseynov Яrшad Hцsц oьlu). B.: “Dиgesta”. 2000.

10. Xarиcи юlkяlяrиn konstиtusиya (dюvlяt) hцququ (tяrcцmя edяn Balayev Иbrahиmxяlиl Nяrиman oьlu). Dяrslиk. Цmumи hиssя. Ы cиld. B.: ABU. 2001.

11. Mяlиkova M. Dюvlяt vя hцquq nяzяrиyyяsи. B.: 1988. 12. Xropanyuk V.N. Dюvlяt vя hцquq nяzяrиyyяsи. B.:

1998. 13. Mцяllиflяr kollektиvи (Hцquq elmlяrи doktoru, pro-

fessor V.V. Lazerevиn elmи redaktorluьu иlя) Цmumи hцquq vя dюvlяt nяzяrиyyяsи. B.: “Qanun” 2006.

14. Hцseynov L. Beynяlxalq hцquq. Dяrslиk. B.: “Hцquq яdяbиyyatы” nяшrиyyatы. 2000.

15. Иsmayыlov И. И., Qasыmov A., Иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnыn mяhkяmя mцdafияsи haqqыnda. B.: “Qanun”. 2000.

Page 237: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

238

16. Hacыzadя H. (tяrtиb edяn) Demokratиya: gedиlяsи uzun bиr yol. Иkиncи nяшr. Antologиya. B.: Far Centre. 2002.

17. Hacыzadя H., Bayramov И., Bayramov A. Tяbяя yoxsa vяtяndaш? yaxud hяr gцnцmцzцn konstиtusиyasы. Far Centre. B.: 1999.

18. Dяmиrчиyeva M. Aиlя hцququ. B.: “Qanun” 2003. 19. Pиrиyev Я. Azяrbaycan Respublиkasыnыn hцquq mцha-

fиzя orqanlarы. Dяrslиk. B.: “Чыraq” nяшrиyyatы. 2005. 20. Яlиyev Ш. Prezиdentlиk иnstиtutu. Dяrs vяsaиtи. B.: Bakы

Unиversиtetи nяшrиyyatы. 1994. 21. Sяmяdov H. (tяrtиbatчы), Яlиyev K. (tяrtиbatчы

kюmяkчиsи). Dцnya юlkяlяrи. B.: “Nurlar” Nяшrиyyat-Polиq-rafиya Mяrkяzи. 2004.

22. Mяlиkova M., Nяbиyev N. Xarиcи юlkяlяrиn dюvlяt vя hцquq tarиxи. Dяrslиk. Ы hиssя. B.: “Qanun”. 1997.

23. Azяrbaycan Respublиkasы Mцlkи Prosessual Mяcяllя-sиnиn Kommentarиyasы. B.: “Dиgesta” 2002.

24. Azяrbaycan Respublиkasы Cиnayяt Prosessual Mяcяl-lяsиnиn Kommentarиyasы. Ы vя ЫЫ cиldlяr. B.: “Dиgesta” 2003.

25. Allahverdиyev S. Azяrbaycan Respublиkasыnыn mцlkи hцququ. Ы cиld, ЫЫ kиtab. Xцsusи hиssя. Dяrslиk. B.: ABU, 2003.

26. Abdullayev E. Иnzиbatи hцquq. Dяrslиk. B. “Tяhsиl”, 2001.

27. Иqtиsadи nяzяrиyyя. Dяrslиk. B.: 1999. 28. Xяlиlov Y.F. Hцquq: mцlahиzя vя tяklиflяr. B.:

“Nurlan” nяшrиyyatы. 2005. Tцrk dиlиndя

1. Prof. Dr. A. Шeref Gюzцbцyцk. Anayasa hukuku. Son

deьишиklerle gцncelleшtиrиlmиш 12. Basы. Ankara. Turhan kиta-bevи yayыnlarы. 2003

2. Tezич E. Anayasa hukuku. Иstanbul. Beta yayыnы. 1996 3. Eroьul C. Чaьdaш Devlet Dцzenlerи. Ankara. Иmaj

yayыnы. 1996

Page 238: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

239

4. Baшgиl F. Dиn ve laиklиk. Иstanbul. 1962 5. Zekerиya Yыlmaz (hakиm). Anayasa. Tцrk Ceza

Kanunu. Ceza Mцhakиmelerи Цsulu Kanunu. Иlgиlи Mevzuat. Ankara. Seчkиn yayыnevи. 2004

Rus dиlиndя

1. Конституционное (государственное) право: Спавоч-ник. М. Юрист. 1995

2. Конституционное право (учебник) М. Новый юрист. 1998

Lцьяtlяr vя ensиklopedиyalar

1. Hцquq ensиklopedиk lцьяtи. Azяrbaycan Ensиklopedи-yasыnыn Baш Redaksиyasы. B.: 1991

2. Hцquq ensиklopedиyasы (Hцmmяt Sцleymanlыnыn цmu-mи redaktяsи иlя). Bиrиncи cиld. B.: 2000

3. Kamиlzadя M. Иngиlиscя-Azяrbaycanca hцquq lцьяtи. B.: “Tural-Я” Nяшrиyyat-Polиqrafиya Mяrkяzи. 2001

4. Oxford Advanced Learner’s Dиctиonary of Current Englиsh (edиted by Sally Wehmeиer). Sиxth edиtиon. Oxford Unиversиty press. 2005

5. Azяrbaycan dиlиnиn иzahlы lцьяtи. Dюrd cиlddя. B.: “Elm”. Ы c. 1964; ЫЫ c. 1980; ЫЫЫ c. 1983; ЫV c. 1987

6. Azяrbaycan Sovet Ensиklopedиyasы. On cиlddя. ЫЫ c. B.: 1978

Mяqalяlяr

1. Яsgяrov Z. Hцquqи dюvlяtиn konstиtusиya яsaslarы. B.: “Qanunчuluq” Hцquq jurnalы, B.: № 02, 1993.

2. Яsgяrov Z. Konstиtusиyanыn mahиyyяtи haqqыnda. B.: “Qanunчuluq” Hцquq jurnalы, B.: № 12, 1997.

Page 239: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

240

3. Xяlиlov Y.F. Daьlыq Qarabaь mцnaqишяsиnиn beynяl-xalq-hцquqи qиymяtи. “Шaman” qяzetи. № 02, Sumqayыt. 15 иyun 2005. sяh. 02

4. Xяlиlov Y.F. Daьlыq Qarabaь problemиnиn mцmkцn hяllи versиyalarы. “Qanun” Иctиmaи-sиyasи, elmи hцquq jurnalы, № 11 (139), Bakы. 2005. sяh. 9-13

5. Xяlиlov Y.F. Hцquqи dюvlяt vя vяtяndaш cяmиyyяtи quruculuьu kontekstиndя шяxsиyyяtиn иnkишafы vя formalaшma-sы mяsяlяsи (Mяmmяd Rзайевля bиrlиkdя). “Qanun” Иctиmaи-sиyasи, elmи hцquq jurnalы, № 08 (136), Bakы. 2005. sяh. 3-7

6. Xяlиlov Y.F. Dцnya tяcrцbяsиndя muxtarиyyяt mяsяlяsи. “Шaman” qяzetи. № 02 (10), Sumqayыt. 30 yanvar 2006. sяh. 4-6

7. Xяlиlov Y.F. Suverenlиk иnstиtutu. “Qanun” Иctиmaи-sиyasи, elmи hцquq jurnalы, № 09 (137), Bakы. 2005. sяh. 12-15

8. Xяlиlov Y.F. Monteskyюnцn hяyatы vя hцquqи gюrцшlяrи. “Qanun” Иctиmaи-sиyasи, elmи hцquq jurnalы, № 08 (112), Bakы. 2003. sяh. 39-40

9. Xяlиlov Y.F. Mцqяddяs Quranи-Kяrиm vя dцnyяvи qanunlar mцstяvиsиndя иnsan hцquqlarы. “Шaman” qяzetи. № 07 (15), Sumqayыt. 09 иyun 2006. sяh. 5

10. Xяlиlov Y.F. Faшиzm: dцnяn vя bu gцn. “Шaman” qяzetи. № 05, Sumqayыt. 15 sentyabr 2005. sяh. 06

11. Xяlиlov Y.F. Azяrbaycan Respublиkasы Cиnayяt Mяcяllяsиnиn 324-cц maddяsиnя (Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt bayraьы vя ya Azяrbaycan Respublиkasыnыn dюvlяt gerbи barяdя tяhqиredиcи hяrяkяtlяr) daиr bяzи mцlahиzя vя tяklиflяr. “Qanun” Иctиmaи-sиyasи, elmи hцquq jurnalы, № 03 (143), Bakы. 2006. sяh. 41-43

12. Xяlиlov Y.F. Azяrbaycan Respublиkasы Konstиtusиya-sыnыn цmumи mцddяalarыnыn spesиfиk xцsusиyyяtlяrи. “Qanun” Иctиmaи-sиyasи, elmи hцquq jurnalы, № 11 (151), Bakы. 2006. sяh. 7-12 Beynяlxalq-hцquqи sяnяdlяr

Page 240: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

241

1. BMT-nиn 10 dekabr 1948-cи иl tarиxlи Цmumdцnya Иnsan Hцquqlarы Bяyannamяsи

2. BMT-nиn 1966-cы иl tarиxlи “Иqtиsadи, sosиal vя mяdяnи hцquqlar haqqыnda” Beynяlxalq Paktы

3. BMT-nиn 1966-cы иl tarиxlи “Vяtяndaш vя sиyasи hцquqlar haqqыnda” Beynяlxalq Paktы

4. BMT-nиn 24 oktyabr 1970-cи иl tarиxlи “Beynяlxalq hцququn prиnsиplяrи haqqыnda” Bяyannamяsи

5. 1 avqust 1975-cи иl tarиxlи “Avropada Tяhlцkяsиzlиk vя Яmяkdaшlыq haqqыnda” Mцшavиrяnиn Yekun Aktы

6. 1969-cu иl tarиxlи “Beynяlxalq mцqavиlяlяr hцququ haqqыnda” Vyana Konvensиyasы

7. 1970-cи иl tarиxlи “BMT Nиzamnamяsиnя uyьun olaraq dюvlяtlяr arasыnda dostluq mцnasиbяtlяrиnя vя яmяkdaшlыьa aиd beynяlxalq hцquq haqqыnda” Bяyannamяsи

8. 1933-cц иl tarиxlи “Dюvlяtlяrиn hцquq vя vяzиfяlяrи haqqыnda” Montevиdeo Konvensиyasы

9. 1982-cи иl tarиxlи “Dяnиz hцququ haqqыnda” Konvensиya 10. BMT-nиn 1974-cц иl tarиxlи “Tяcavцzцn tяrиfи haqqыn-

da” qяtnamяsи 11. BMT-nиn 1987-cи иl tarиxlи “Beynяlxalq mцnasиbяtlяr-

dя gцclя hяdяlяmяkdяn vя ya onun tяtbиqиndяn иmtиna edиlmяsи prиnsиpиnиn sяmяrяlиlиyиnиn artыrыlmasы haqqыnda” Bяyannamяsи

12. 1930-cu иl tarиxlи “Vяtяndaшlыq haqqыnda qanunlarыn kollиzиyasыna aиd olan bяzи mяsяlяlяr haqqыnda” Haaqa Konvensиyasы

13. 1950-cи иl tarиxlи “Иnsan hцquqlarыnыn vя яsas azadlыqlarыnыn mцdafияsи haqqыnda” Konvensиya (Avropa Иnsan Hцquqlarы Konvensиyasы)

14. Amerиka Иnsan Hцquqlarы Konvensиyasы 15. Иqtиsadи, sosиal vя mяdяnи hцquqlar sahяsиndя Amerи-

ka Иnsan Hцquqlarы Konvensиyasыna 1988-cи иl Яlavя Proto-kolu

Page 241: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

242

16. 1981-cи иl tarиxlи “Иnsan vя Xalqlarыn hцquqlarы haq-qыnda” Afrиka Xartиyasы

17. 1972-cи иl tarиxlи “Sosиal tяmиnat haqqыndа” Avropa Konvensиyasы

18. 1952-cи иl tarиxlи “Qadыnlarыn sиyasи hцquqlarы haqqыn-da” Konvensиya

19. BMT-nиn 1989-cu иl tarиxlи “Uшaq hцquqlarы haqqыn-da” Konvensиya

20. BMT-nиn 1981-cи иl tarиxlи “Dюzцlmяzlиyиn vя dиn vя ya яqиdяlяr яsasыnda ayrы-seчkиlиyиn bцtцn formalarыnыn lяьv edиlmяsи haqqыnda” Bяyannamя

21. BMT-nиn 1992-cи иl tarиxlи “Mиllи, etnиk, dиl vя dиnи azadlыqlara mяnsub olan шяxslяrиn hцquqlarы haqqыnda” Bяyannamя

22. 1944-cц иl tarиxlи “Beynяlxalq mцlkи avиasиya haqqыn-da” Чиkaqo Konvensиyasы

23. BMT-nиn Nиzamnamяsи

Dюvlяtdaxиlи qanunverиcиlиk aktlarы

1 .28 may 1918-cи иl tarиxlи Azяrbaycan Xalq Cumhurиy-yяtиnиn Иstиqlal Bяyannamяsи

2. 27 иyun 1924-cц иl tarиxlи “Respublиkanыn dюvlяt mцяs-sиsяlяrиndя dюvlяt dиlиnиn яksяrиyyяt tяшkиl edяn яhalиnиn vя mиll azlыqlarыn dиllяrиnиn tяtbиqи haqqыnda” Azяrbaycan Mяr-kяzи Иcraиyyя Komиtяsи Sovetиnиn dekretи

3. 14 mart 1937-cи иl tarиxlи Azяrbaycan SSR-иn Konstиtu-sиyasы

4. 21 aprel 1978-cи иl tarиxlи Azяrbaycan SSR-иn Konstиtu-sиyasы

5. 18 oktyabr 1991-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasы-nыn dюvlяt mцstяqиllиyи haqqыnda” Konstиtusиya Aktы

6. 12 noyabr 1995-cи иl tarиxlи Azяrbaycan Respublиkasы-nыn Konstиtusиyasы

7. Naxчыvan Muxtar Respublиkasыnыn Konstиtusиyasы

Page 242: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

243

8. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Aиlя Mяcяllяsи 9. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Яmяk Mяcяllяsи 10. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Cиnayяt Mяcяllяsи 11. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Cиnayяt Prosessual Mя-

cяllяsи 12. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mцlkи Mяcяllяsи 13. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Mцlkи Prosessual Mяcяllяsи 14. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Seчkи Mяcяllяsи 15. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Vergи Mяcяllяsи 16. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Su Mяcяllяsи 17. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Meшя Mяcяllяsи 18. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Иnzиbatи Xяtalar Mяcяllяsи 19. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Torpaq Mяcяllяsи 20. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Tиcarяt Gяmичиlиyи Mя-

cяllяsи 21. Azяrbaycan Respublиkasыnыn Cяzalarыn Иcrasы Mяcяllяsи 22. 09 oktyabr 1991-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respub-

lиkasыnыn Sиlahlы Qцvvяlяrи haqqыnda” AR qanunu 23. 06 dekabr 1991-cи иl tarиxlи “Dюvlяt sяrhяdи haqqыnda”

AR qanunu 24. 25 dekabr 1991-cи иl tarиxlи “Hяrbи qulluqчularыn

statusu haqqыnda” AR qanunu 25. 10 иyun 1992-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыn-

da hяrbи xиdmяtя чaьыrышыn яsaslarы haqqыnda” AR qanunu 26. 03 noyabr 1992-cи иl tarиxlи “Hяrbи xиdmяt haqqыnda”

AR qanunu 27. 17 may 1996-cы иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasы

Mиllи Mяclиsиnиn deputatlarыnыn statusu haqqыnda” AR qanunu

28. 13 fevral 1998-cи иl tarиxlи “Yerиn tяkи haqqыnda” AR qanunu

29. 22 fevral 1998-cи иl tarиxlи “Иnsan vя vяtяndaш hцquqla-rыnыn vя azadlыqlarыnыn tяmиn edиlmяsи sahяsиndя tяdbиrlяr haqqыnda” AR Prezиdentиnиn Fяrmanы

Page 243: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

244

30. 18 иyun 1998-cи иl tarиxlи AR Prezиdentиnиn sяrяncamы иlя tяsdиq edиlmиш “Иnsan hцquqlarыnыn mцdafияsиnя daиr” Dюvlяt Proqramы

31. 30 sentyabr 1998-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublи-kasыnыn vяtяndaшlыьы haqqыnda” AR qanunu

32. 06 avqust 2004-cц иl tarиxlи “Mиllи tяhlцkяsиzlиk haqqыnda” AR qanunu

33. 11 may 2005-cи иl tarиxlи “Azяrbaycanda seчkи praktи-kasыnыn tяkmиllяшdиrиlmяsиnя daиr” AR Prezиdentиnиn Fяr-manы

34. 25 may 1991-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnыn иqtиsadи mцstяqиllиyиnиn яsaslarы haqqыnda” AR Konstиtusиya Qanunu

35. 04 mart 1993-cц иl tarиxlи “Antииnhиsar fяalиyyяtи haqqыnda” AR qanunu

36. 02 иyun 1995-cи иl tarиxlи “Haqsыz rяqabяt haqqыnda” AR qanunu

37. 19 may 1998-cи иl tarиxlи “Uшaq hцquqlarы haqqыnda” AR qanunu

38. 22 иyun 1999-cu иl tarиxlи “Valиdeynlяrиnи иtиrmиш vя valиdeyn hиmayяsиndяn mяhrum olmuш uшaqlarыn sosиal mцdafияsи haqqыnda” AR qanunu

39. 20 avqust 1992-cи иl tarиxlи “Dиnи etиqad azadlыьы haqqыnda” AR qanunu

40. 21 иyun 2000-cи иl tarиxlи “Dюvlяt qulluьu haqqыnda” AR qanunu

41. 22 dekabr 2004-cц иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиka-sыnыn Mиllи Bankы haqqыnda” AR qanunu

42. 29 dekabr 1992-cи иl tarиxlи “Dюvlяt borcu haqqыnda” AR qanunu

43. 22 dekabr 1992-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublи-kasыnda dюvlяt dиlи haqqыnda” AR qanunu

44. 30 sentyabr 2002-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respub-lиkasыnda dюvlяt dиlи haqqыnda” AR qanunu

Page 244: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

245

45. 05 fevral 1991-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasы-nыn Dюvlяt Bayraьы haqqыnda” AR Konstиtusиya Qanunu

46. 05 fevral 1991-cи иl tarиxlи AR qanunu иlя tяsdиq edиlmиш “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt Bayraьы haq-qыnda” Яsasnamя

47. 19 yanvar 1993-cц иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиka-sыnыn Dюvlяt Gerbи haqqыnda” AR Konstиtusиya Qanunu

48. 23 fevral 1993-cц иl tarиxlи AR qanunu иl tяsdиq edиlmиш “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt Gerbи haqqыnda” Яsasnamя

49. 27 may 1992-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt hиmnи haqqыnda” AR Konstиtusиya Qanunu

50. 02 mart 1993-cц иl tarиxlи AR Mиllи Mяclиsиnиn qяrarы иlя tяsdиq edиlmиш “Azяrbaycan Respublиkasыnыn Dюvlяt Hиmnи haqqыnda” Яsasnamя

51. 08 иyun 2004-cц иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиkasы Dюvlяt Bayraьыnыn иstиfadяsи qaydalarы haqqыnda” AR qa-nunu

52. 10 иyun 1997-cи иl tarиxlи “Mяhkяmяlяr vя hakиmlяr haqqыnda” AR qanunu

53. 29 dekabr 1999-cu иl tarиxlи “Vяkиllяr vя vяkиllиk fяalиyyяtи haqqыnda” AR qanunu

54. 13 иyun 2000-cи иl tarиxlи “Яrazи quruluшu vя иnzиbatи яrazи bюlgцsц haqqыnda” AR qanunu

55. 08 fevral 1998-cи иl tarиxlи “Mяdяnиyyяt haqqыnda” AR qanunu

56. 05 иyun 1996-cы иl tarиxlи “Mцяllиflиk hцququ vя яlaqяlи hцquqlar haqqыnda” AR qanunu

57. 10 иyun 1996-cы иl tarиxlи “Patent haqqыnda” AR qanunu

58. 10 noyabr 1992-cи иl tarиxlи “Sanиtarиya-epиdemиolojи salamatlыq haqqыnda” AR qanunu

59. 26 иyun 1997-cи иl tarиxlи “Яhalиnиn saьlamlыьыnыn qorunmasы haqqыnda” AR qanunu

Page 245: AZЯRBAYCAN RESPUBLИKAS KONSTИTUSИYASЫNЫN … · 3 Kиtabda иstиfadя olunan шяrtи иxtиsarlar 1. AR – Azяrbaycan Respublиkasы 2. ARK – Azяrbaycan Respublиkasыnыn

246

60. 28 oktyabr 1999-cu иl tarиxlи “Tиbbи sыьorta haqqыnda” AR qanunu

61. 07 oktyabr 1992-cи иl tarиxlи “Azяrbaycan Respublиka-sыnыn Tяhsиl Qanunu”

62. 15 иyun 2001-cи иl tarиxlи “Saьlamlыq иmkanlarы mяhdud шяxslяrиn tяhsиlи (xцsusи tяhsиl) haqqыnda” AR qanunu

63. 15 may 1998-cи иl tarиxlи “Memarlыq haqqыnda” AR qanunu

64. 08 иyun 1999-cu иl tarиxlи “Яtraf mцhиtиn mцhafиzяsи haqqыnda” AR qanunu

65. 26 noyabr 1993-cц иl tarиxlи “Mцdafия haqqыnda” AR qanunu

.....211 Maddя 23. Azяrbaycan dюvlяtиnиn rяmzlяrи ...................214 Ялавя. Cяdvяl (Dцnya dюvlяtlяrиnиn paytaxtы, dюvlяt dиlи vя pul vahиdи) ................................................229 Qaynaqlar .....................................................................237