Barok w Polsce – twórcy i ich dzieła

Barok w Polsce – twórcy i ich dzieła

Ważne daty1595‐1795 - epoka baroku w muzyce polskiej (w szerokim ujęciu)

1595 - powołanie kapeli włoskiej na dworze Zygmunta III Wazy

1596 – przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy

ok. 1600‐1651 – lata życia Marcina Mielczewskiego

1632‐1648 – lata panowania Władysława IV

1655‐1660 – potop szwedzki

1602‐1685 – lata życia Marco Scacchiego

?-1657 – rok śmierci Franciszka Liliusa (rok urodzin nieznany)

?-1670 - rok śmierci Bartłomieja Pękiela (rok urodzin nieznany)

ur. między 1665‐67 - zm. 1734 – lata życia Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego

Warszawa za rządów Wazów, histmag.org, CC BY 3.0

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Źródło: online-skills, cc0.

Barok w Polsce – twórcy i ich dzieła

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

5. Barok. Uczeń:

5) omawia polską muzykę barokową i jej reprezentantów (Bartłomiej Pękiel, Adam Jarzębski,Marcin Mielczewski, Grzegorz Gerwazy Gorczycki);

6) zna pojęcia: system dur-moll, polifonia imitacyjna, bas cyfrowany (basso con�nuo),kontrapunkt, forma ewolucyjna, orkiestra barokowa, improwizacja, forma wariacyjna, os�nato,system równomiernie temperowany, bel canto.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dziełmuzycznych;

4. dokonuje analizy percepcyjnej, uwzględniając:

d) strukturę gatunków i form muzycznych, ich zmiany i rozwój,

e) funkcje: np. religijna, społeczna, użytkowa, artystyczna i in.;

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

Nauczysz się

Prezentacji głównych twórców i wybitnych dzieł muzycznych powstałych w epocebaroku na terenie Polski na tle przemian politycznych i społecznych.

Barok - wyjaśnienie terminu oraz ramy czasowew PolsceBarok (z portugalskiego barocco – perła o nieregularnych kształtach). W przeciwieństwie dorenesansowego klasycyzmu głównym dążeniem twórców było uzyskanie maksymalnegooddziaływania na odbiorcę.

Barokowe wnętrze, Katedra w Lublinie, Polska, Wikipedia, GFDL

Epoka baroku w muzyce polskiej obejmuje XVII i XVIII wiek. Jej początek wyznaczareorganizacja dworu Zygmunta III Wazy i powołanie w 1595 r. włoskiej kapeli, którejkapelmistrzem był m.in. prekursor stylu barokowego Luca Marenzio. Rok później siedzibądworu królewskiego zostało mazowieckie miasto Warszawa.

Warszawa za rządów Wazów, histmag.org, CC BY 3.0

Najważniejsze wydarzenia społeczne i politycznew epoce baroku na ziemiach polskich

Na kształt kultury muzycznej w tej epoce szczególnie znacząco wpływały wydarzeniapolityczne, w tym liczne wojny w XVII w., z potopem szwedzkim na czele, rządy władcówSaskich i upadek I Rzeczypospolitej w XVIII w. Polska tamtych czasów była krajemwielowyznaniowym, o złożonej strukturze etnicznej. Kulturę polską znacząco kształtowałysilne wpływy włoskie, niemieckie, niderlandzkie, francuskie, które były pokłosiem licznychpodróży członków rodziny królewskiej i rodzin magnatów po krajach Europy Zachodniej, jaki wpływy ukraińskie i tureckiej będące głównie skutkiem prowadzonych wojen.

Główne ośrodki uprawiania muzykiWażnymi ośrodkami życia muzycznego na ziemiach polskich w epoce baroku byłyrezydencje królewskie: m.in. w Warszawie, Krakowie, Wilnie, Grodnie i Lwowie i magnackie,m.in. Lubomirskich w Wiśniczu, Radziwiłłów w Nieświeżu, Tyszkiewiczów w Wilnie orazOgińskich w Słonimiu. W repertuarze kapel dworskich ważne miejsce zajmowała muzykainstrumentalna, popularne były zwłaszcza tańce oraz canzony, fantazje i sonaty. Znakomitymtwórcą był, działający na dworze królewskim w Warszawie Adam Jarzębski, autor zbioruCanzoni e concerti z 1627 roku.

Jan Matejko, Zygmunt III Waza, Wikipedia, domena publiczna

1. Organy należały do najpopularniejszych instrumentów w epoce baroku. Wykorzystywanebyły zarówno do wykonywania utworów solowych, jak i do realizacji basso continuo.W drugim przypadku często sięgano po mniejsze organy – pozytywy. Na zdjęciu wielkieorgany w Leżajsku. Ich prospekt stanowi znakomity przykład barokowego styluw budownictwie organowym.

Organy w Leżajsku, aordycz-klasztor.com, domena publiczna

1. Klawesyn był niezwykle popularnym instrumentem wykorzystywanym do wykonywaniamuzyki świeckiej – zarówno solowej, zwłaszcza suit złożonych z tańców oraz do realizacjibasso continuo. Posiada jedną lub dwie klawiatury (manuały). Obecnie muzyka klawesynowaprzeżywa swój renesans.

Klawesyn zbudowany przez Jeana-Paula Rouauda według Nicolasa Dumonta, 1707, domena publiczna

1

1

1. Wśród instrumentów smyczkowych we wczesnym baroku popularne były instrumentyz rodziny wiol, zwłaszcza viola da braccio, viola da gamba i viola d’amore.

Viola d'amore, wikipedia.org, domena publiczna

1. W późniejszych fazach baroku instrumenty smyczkowe z rodziny viol zastępowano rodzinąskrzypiec. Skrzypce barokowe posiadają jelitowe struny oraz wyższy mostek, co wymuszasilniejszy nacisk na struny.

Skrzypce barokowe, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0

1

1

1. Flet prosty był powszechnie używany do poł. XVIII w. Szczytową rolę zyskał w twórczościTelemanna, Vivaldiego i J. S. Bacha. Występuje w wielu rozmiarach.

Różne typy fletów prostych.

Znaczącą rolę w rozwoju kulturalnym odgrywały kapele działające przy katedrach,kolegiatach i klasztorach oraz szkołach – bursy jezuickie, kolegia pijarskie.Pielęgnowanow nich głównie muzykę religijną, wykonywaną w trakcie nabożeństw. Najważniejszymigatunkami religijnymi były jednochórowe lub polichóralne msze i motety. Istotne miejscew dorobku ówczesnych kompozytorów zajmują także koncerty kościelne orazparadramatyczne i dramatyczne gatunki muzyki religijnej, m.in. dialogi religijne i oratoria.

Interaktywna mapa Główne ośrodki życia muzycznego w Rzeczypospolitej w epocebaroku

Źródło: AMFN, licencja: CC0.

Dualizm stylistyczny języka muzycznego, dostrzegalny zwłaszcza w XVII w. (kompozycjew stylu dawnym - stile antico i stylu nowym, barokowym - stile moderno) spowodowałutrzymywanie zarówno chórów wykonujących muzykę a cappella (m.in. zespół rorantystówśpiewających w katedrze na Wawelu), jak i kapel wykonujących muzykęwokalno‐instrumentalną w nowym stylu.

Najwybitniejsi kompozytorzy epoki baroku -omówienie ich twórczości

1

Zatrudnianie muzyków pochodzenia włoskiego, w tym powierzanie stanowiskakapelmistrza, przyczyniło się do rozkrzewienia stylu barokowego na ziemiach polskich.W I poł. XVII w. stanowisko kapelmistrza na dworze królewskim piastowali m.in. AsprilioPacelli, Giovanni Francesco Anerio oraz Marco Scacchi. W późniejszym okresie funkcję tępełnili, wykształceni na włoskich wzorcach Polacy – znakomity organista Bartłomiej Pękiel(zm. 1670) oraz Jacek Różycki (zm. 1703).

Działalność pierwszego na warszawskim dworze przerwał potop szwedzki, po którym objąłon kierownictwo kapeli wokalno‐instrumentalnej na Wawelu. W jego dorobkukompozytorskim odnaleźć można zarówno utwory wokalne reprezentujące styl dawny jaki wokalno‐instrumentalne dzieła utrzymane w nowym stylu. W pierwszej grupie ważnemiejsce zajmuje m.in. Missa Paschalis oparta na melodii wielkanocnej pieśni Chrystus Panzmartwychwstał. Drugą grupę reprezentuje m.in. Missa Concertata La lombardesca,przeznaczona na dwa chóry, skrzypce i puzony, skomponowana prawdopodobnie jeszczew okresie warszawskim, stanowi jeden z najciekawszych przykładów realizacji technikikoncertującej . W tej grupie należy wyróżnić uchodzącą za pierwsze oratorium w muzycepolskiej kompozycję Audite Mortales oraz koncert kościelny na dwa soprany, alt, tenor, bas,violone i basso continuo Dulcis amor Jesu.

Ważnym instrumentem realizującym basso continuo był pozytyw – małe organy.

Prezentacja Pozytyw

Źródło: AMFN, licencja: CC0.

Poprzednikiem Pękiela na stanowisku kapelmistrza katedry wawelskiej był, wykształcony weWłoszech pod kierunkiem Girolama Frescobaldiego, Franciszek Lilius. W I poł XVII w. ważnąpostacią polskiego życia muzycznego, był znany także poza granicami kraju MarcinMielczewski (zm. 1651). Po wieloletniej pracy jako muzyk na dworze królewskim uzyskałstanowisko kapelmistrza na dworze biskupa płockiego Karola Ferdynanda Wazy –najmłodszego brata króla Władysława IV. Pozostawił po sobie liczne kompozycje wokalne,wokalno‐instrumentalne m.in. koncert solowy Deus in nomine tuo na bas solo i instrumentyoraz instrumentalne, wśród nich Canzona prima a due, do której wysłuchania serdeczniezapraszam.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.plM. Mielczewski, „Canzona prima a due”, ok. półtoraminutowy fragment początkowy, do zmiany metrum [nagranie studentów AM],AMFN, CC BY 3.0

Utwór: M Mielczewski, Canzona prima a due. Canzona prima a due to utwór na duetskrzypiec i grupę basso continuo. Dzieło posiada umiarkowane tempo i zmienną fakturę:homofoniczną, polifoniczną. Cechuje się wesołym, skocznym, lekkim charakterem.

Następcą na stanowisku kapelmistrza na dworze królewskim po Bartłomieju Pękielu byłJacek Różycki, pełniący tę funkcję od ok. 1657 r. aż do początku XVIII w., kiedy to działa nadworze Augusta II Mocnego. W jego dorobku znajdujemy motety i koncerty religijne m.in.Exultemusomnes, hymny oraz litanie.

Zamiłowanie Wazów do muzyki, zwłaszcza syna Zygmunta III Wazy – Władysława IVzaowocowało powstaniem w 1635 r. sceny operowej na dworze królewskim. Teatrwładysławowski wzmagał swą aktywność zwłaszcza w karnawale. W 1637 r. urządzono nazamku warszawskim stałą salę teatralną. Wystawiano utwory dramatyczne z muzyką, drammiper misica oraz popularne na dworach europejskich od II poł. XVI w. balety.

Mało informacji zachowało się na temat Stanisława Sylwestra Szarzyńskiego, zakonnika(cystersa lub benedyktyna), kompozytora działającego na przełomie XVII i XVIII w.Zachowane w bibliotece kolegiaty w Łowiczu kompozycje wskazują na związki kompozytoraz tym ośrodkiem. Jedynym znanym jego dziełem instrumentalnym jest Sonata na dwojeskrzypiec i basso continuo

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.plS.S. Szarzyński, „Sonata na dwoje skrzypiec i basso con�nuo”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór: S. S. Szarzyński, Sobata na dwoje skrzypiec i Basso continuo. Sonata na dwojeskrzypiec i basso continuo złożona jest z dwóch części - wolnej i szybkiej..Posiadainstrumentalną fakturę polifoniczną. Pierwsza część cechuje się smutnym, kontemplacyjnymcharakterem, druga - wesołym, skocznym.

Saturnin Świerzyński "Widok na chór i nawę główną katedry na Wawelu" 1880, CC BY 3.0

Wśród dzieł wokalno‐instrumentalnych popularność zyskały koncerty solowe na głosz towarzyszeniem 2 skrzypiec i organów – m. in. Jesu spes mea.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.plS.S. Szarzyński, „Jesu spes mea”, ok. 1-minutowy odcinek początkowy kompozycji [nagranie studentów AM], AMFN, CC BY 3.0

Utwór: S.S Szarzyński, Jesu spes mea. Jesu spes mea to utwór na sopran, dwoje skrzypieci grupę basso continuo. Posiada umiarkowane tempo i wokalno - instrumentalną fakturępolifoniczną. Cechuje się modlitwenym, spokojnym charakterem.

Najwybitniejszym kompozytorem polskim I poł. XVIII w. był urodzony na Śląsku GrzegorzGerwazy Gorczycki (ur. między 1665‐67 zm. 1734). Obok licznych funkcji wynikających z jegostanu kapłańskiego piastował stanowisko kapelmistrza katedry wawelskiej. Komponowałzarówno motety wzorowane na polifonii renesansowej. Wśród licznych jego dzieł religijnychszczególne miejsce zajmują Laetatus sum oraz Completorium – 7‐częściowy cykl, będącykoncertem wokalno‐instrumentalnym. Proponuję wysłuchanie ostatniej części, będącejmuzycznym opracowaniem tekstu Kantyku Symeona - Nunc dimittis. Obsadę tej częścistanowią: sopran, alt, tenor, bas, 2 skrzypiec, 2 clarini, basso continuo.

Zobacz także

Wyszukaj w Internecie i wysłuchaj utworu pt. Completorium Gerwazaego Gorczyckiego

Fragment „Completorium”, completorium.republika.pl, CC BY 3.0

Ćwiczenie 1

Wskaż nazwiska kompozytorów działających w Polsce w epoce baroku.

Marco ScacchiClaudio MonteverdiMarcin LeopolitaMarcin MielczewskiGirolamo FrescobaldiJacek Różycki

Ćwiczenie 2

Które miasto, obok Krakowa, stanowiło wiodący ośrodek muzyki religijnej w epoce barokuw Polsce. W mieście tym działała kapela prymasowska.

WarszawaŁowiczPoznań

Ćwiczenie 3

Ułóż w kolejności chronologicznej wybranych władców Polski panujących w epoce baroku.

August II MocnyWładysław IVJan III SobieskiJan KazimierzZygmunt III Waza

Ćwiczenie 4

Dopasuj tytuł utworu/zbioru utworów do nazwiska jego twórcy:

<i>Audite mortales, <i>Jesu spes mea, <i>Laetatus sum, <i>Canzoni e concer�

Adam Jarzębski

GrzegorzGerwazyGorczycki

StanisławSylwesterSzarzyński

BartłomiejPękiel

Ćwiczenie 5

Przyporządkuj zdania do odpowiedniej grupy, tj. Prawda lub Fałsz.

W pierwszych dekadach XVII w. stanowisko kapelmistrza na dworze królewskim pełniliFrancuzi, Bartłomiej Pękiel był nie tylko słynnym kompozytorem, ale i cenionym organistą,Wielu kompozytorów w epoce baroku komponowało zarówno w stylu dawnym, jak i stylunowym, Pierwsza scena operowa w Polsce powstała na Zamku Królewskim na Wawelu,Grzegorz Gerwazy Gorczycki działał w Łowiczu w pierwszej poł. XVIII w.

Prawda

Fałsz

Ćwiczenie 6

W słynnej kompozycji Bartłomieja Pękiela Missa Paschalis kompozytor wykorzystuje melodiępieśni:

Chrystus Pan zmartwychwstałBoże coś PolskęZ dawna Polski Tyś Królową

Ćwiczenie 7

Który z poniższych instrumentów to pozytyw?

a1a2a3

Słownik pojęćBasso con�nuo

Akompaniament akordowy w utworze barokowym notowany w sposób skrótowy – liniabasu opatrzona była cyframi wskazującymi pozostałe składniki akordu

Canzona

Utwór instrumentalny wywodzący się z wokalnej chanson, popularny na przełomie XVIi XVII wieku. Z canzony w epoce baroku wykształciła się sonata

Prospekt

Zewnętrzna część organów wyróżniająca się zwykle bogatym zdobieniem

S�le an�co

Styl dawny. Styl muzyczny w epoce baroku bazujący na renesansowej polifonii

S�le moderno

Styl nowy. Styl muzyczny w epoce baroku oparty na monodii akompaniowanej i technicekoncertującej

Technika koncertująca

Technika polegająca na współzawodniczeniu poszczególnych partii w utworze

1. Opracowanie autora.

Galeria dzieł sztuki

Biblioteka muzyczna

Jan Matejko, Zygmunt III Waza, Wikipedia, domena publiczna

0:00 1:56

1. HM-004-UM1

2. HM-004-UM2

3. HM-004-UM3