1. YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER(ÖGELERİN DİZİLİŞİNE GÖRE CÜMLELER)

Türkçe’de cümlelerin ögeleri özne + tümleç + yüklem sırasına göre dizilir. Cümlenin temel anlamı yüklemdedir. Türkçe söz diziminde yükleme yakın olan öge önemlidir ve vurgu genellikle bu ögededir. Bazen düşünce ve duyguların anlatımına ve yazımına göre ögelerin yerleri değişebilir. Bazen de yüklem söylenmeyebilir.

Bu duruma göre cümleler üçe ayrılır:

A. KURALLI CÜMLE B. DEVRİK CÜMLESİC. EKSİLTİLİ CÜMLE

A. KURALLI CÜMLE: Yüklemi sonda olan cümleye kurallı cümle denir.

Örnek: Çocuk sinirli bir şekilde konuştu.

B. DEVRİK CÜMLE: Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir.

Örnek: Sıkıldım televizyon seyretmekten.

C. EKSİLTİLİ CÜMLE: Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir.

2. YÜKLEMİN CİNSİNE GÖRE CÜMLELER

A. İSİM CÜMLESİ B. FİİL CÜMLESİ

İSİM CÜMLESİ: Yüklemi isim ya da isim soylu olan cümlelere isim cümlesi denir. İsim cümlesinde yüklem ekfiille çekimlenir. Örnek: Burhan iki gündür hastaydı.

FİİL CÜMLESİ: Yüklemi fiil olan kelimelere fiilcümlesi denir. Örnek: Teyzem Ankara’dan döndü.

3. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

A. Olumlu Cümle

B. Olumsuz Cümle

C. Soru Cümlesi

D. Ünlem Cümlesi

E. Emir Cümlesi

F. Dilek Cümlesi

G. Gereklilik Cümlesi

A. OLUMLU CÜMLE: Eylemin (işin, oluşun, hareketin) yapıldığını, yapılacağını bildiren cümlelere denir.

Örnek: Ali okula geldi.

B. OLUMSUZ CÜMLE: Eylemin (işin, oluşun, hareketin) yapılmadığını, yapılmayacağını bildiren cümlelere denir. Olumsuz cümleler “me, ma” olumsuzluk ekiyle ve yok, değil kelimeleriyle yapılır.

Not: Ne... ne bağlacı da olumsuz cümle yapabilir.Örnekler: Bugün hava güzel değil.

Ne Ali geldi ne Ayşe geldi.

Not: Bazı cümleler, yapıca olumlu olduğu halde, anlamca olumsuz olabilir.

Örnek: Ne aradı, ne sordu.

Not: Yapıca iki olumsuzluktan olumlu anlam çıkar.

Örnek: Param yok değil.

C. SORU CÜMLESİ: Cevap alma amacıyla hazırlanancümlelerdir. Bunlar değişik soru sözcükleriyle ( sıfat, zamir, zarf ) ve ekleriyle ( mi ) sağlanır.

Örnekler: Ahmet hangi kitabı aldı? Sen de bizimle gelir misin?

D. ÜNLEM CÜMLESİ: Heyecan, korku, özlem, sevinç,üzüntü, şaşma gibi çeşitli duyguları, coşkuları anlatancümlelere denir.

Örnek: Hey, bana baksana sen!

A. BASİT CÜMLE

B. BİRLEŞİK CÜMLE

C. SIRALI CÜMLE

D. BAĞLI CÜMLE

4. YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

A. BASİT CÜMLE:

Bir tek düşünceyi, yargıyı anlatan cümleye basit cümle denir.

Not: Türkçe’de cümleler genellikle basit yapılı cümlelerdir.

Örnekler:

• Şiir, insanların ruhlarında derin izler bırakır.

• Hani bir arkadaşın vardı yıllar öne.

• Sabahları kentin bütün caddeleri trafik anarşisine tanık oluyordu.

• Türk ulusunun geleneksel sanatlardaki başarısı diğer ulusları büyülüyordu.

• İlkbaharda ağaçlar yapraklarını açıyor.

• Sınavdan yine mi zayıf aldın?

• Okullar haziranda kapanacak.

• Evimizi tatilde taşıyacağız.

B. BİRLEŞİK CÜMLE:

Birden çok duygu ve düşünceyi anlatan cümleye birleşik cümle denir. Birleşik cümleler dörde ayrılır:

1. Girişik birleşik cümle

2. Koşullu birleşik cümle

3. “Ki”li birleşik cümle ( İlgi cümlesi )

4. İç içe birleşik cümle

Açıklama:

Birleşik cümlelerde birden fazla iş ya da yargı bulunur. Bu yargılardan her birine cümlecik denir. Bu cümleciklerden esas vurgulanan temel cümlecik adını alır ve sonda yer alır. Temel cümleciği tamamlayan cümlecikler ise yan cümlecik adını alır. Yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir ögesi olabilir.

B. BİRLEŞİK CÜMLE

1. Girişik Birleşik Cümle: Yan cümleciği eylemsilerden oluşan cümlelere denir. Bu tür cümlelerin yan cümleciklerinde fiilimsi olur.

• İleriye gitmek iyidir.

• Sizi arayan öğrenci gitti.

• Arkadaşım koşarak yanıma geldi.

Not: Yan cümlecik cümlenin farklı ögeleri olabilir.

•Büyük düşünenler kazanır.

Özne

•Kitap okumayı seviyorum.

B.’li Nesne

•En yüksek puanı alarak kazandı.

Zarf Tümleci

Not: Birden fazla yan cümlecik olabilir.

Örnek:Yolu öğrenince, yürüyerek gitti.

2. Koşullu Birleşik Cümle: Yan cümleciği dilek-şart ( -se,-sa ) kipiyle çekimlenerek kurulmuş birleşik cümledir. Temel cümleye şart ya da sebep (neden) ilgisiyle bağlanır.

Örnekler:

• Güzelse alırız.

• Çalışırsa sevinir.

• Pencereyi açsa biraz nefes alacağım.

• Hasta olmasaydı toplantıya katılacaktı.

• Sözümü dinleseydi başına bu felaket gelmezdi.

3. Ki’li Birleşik Cümle: İlgi cümlesi de denilir. Yan cümlecik temel cümleciğe ki bağlacı ile bağlanır.

Örnekler:

• Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.

• Çok yemedim ki karnım ağrısın.

• Bir gün sen de anlayacaksın ki bu iş yanlış.

• Atları hızlı sür ki köye geç varmasın.

4. İç İçe Birleşik Cümle: Bir cümlenin herhangi bir görevle başka bir cümlenin içinde yer aldığı cümledir. Yan cümle temel cümlenin bir ögesi olur. (Belirtisiz nesne olur.)

Örnekler:

• “Biraz yardım edin.” dedi.

• “Savaşı önce kendimize karşı kazanmalıyız.” diye düşündü.

• Henüz bana “Yolun sonu budur!” denmedi.

C. SIRALI CÜMLE

Tek başına yargı bildiren cümlelerin bir anlam bütünlüğü sıralanmasıyla meydana gelen cümleler topluluğudur. İki veya daha fazla cümle ile kurulur. Cümleler birbirinden virgül veya noktalı virgülle ayrılır.

Not: Bu cümlelerin aralarında ortak öge bulunuyorsa bağımlı sıralı cümle adını alır. Ortak öge bulunmuyorsa bağımsız sıralı cümle adını alır.

Örnekler:

• Yoldan geçerken baktı, utandı.

• Horoz ölür, gözü çöplükte kalır.

• Sular boşanmış, her taraf ıslanmış.

D. BAĞLI CÜMLE:

Aralarında anlam ilgisi bulunan ve birbirine bağlaçla bağlanan cümledir. Birinci cümle ikinci cümleye genellikle “fakat, ama, ve, da” bağlaçlarıyla bağlanır.

Not: Bu cümlelerin aralarında ortak öge bulunuyorsa bağımlı bağlı cümle adını alır. Ortak öge bulunmuyorsa bağımsız bağlı cümle adını alır.

Örnekler:

• Yeni filmleri seyrediyor ama beğenmiyordu.

• Ahmet çalışmıyor fakat iş arıyordu.

• Gönlümle oturdum da hüzünlendim o yerde.

• Hava bulutluydu ve durduğumuz tepe rüzgarlıydı.