ulaşmamıştır. İbn Sa'd, Muhammed b. Habib, Cahiz. Belazüri. Muhammed b. Ce-rir et-Taberi. İbn Düreyd, Ali b. Hüseyin ei-Mes'Cıdi. Ebü'I-Ferec ei-İsfahani. Ya-kut ei-Hamevi. Abdülkadir ei-Bağdadi. Halife b. Hayyat ve Eb Cı Ubeyd Kasım b. Sellam gibi tanınmış alimler ondan fay-dalanmış ve iktibasta bulunmuşlardır.

Eserleri. 1. Kitabü'l-Eşnam* (Kitabü Ten kisi 'l-eşnam). Cahiliye devri putları hakkında yegane kaynak olan ve ilk neşri Ahmed Zeki Paşa tarafından gerçekleştirilen(Kahire 1914, 1924, 1946, 1965ıeserin metnini geniş notlarla Rosa Klinke-Rosenberger Das Götzenbuch des lbn al-Kalbi adıyla Almanca'ya tercüme et-miş (Leipzig 1941). bu tercümeyine asıl metinle birlikte Beyza Düşüngen tarafından Putlar Kitabı adı altında Türkçe'ye kazandırılmıştır (Ankara ı 969ı. Kitap di-ğer bazı dillere de çevrilmiş ve hakkında birçok araştırma yapılmıştır. 2. Cemhe-retü'n-neseb. Araplar'ın soy kütüğüne dair en eski çalışma olup bütün ensab, ta-rih ve tabakat alimlerinin dayandığı ana kaynaktır. Günümüze sadece eksik bir nüshası ulaşan eseri Werner Caskel- Gert Strenziok Gamharat an-nasab, das ge-nealogische W erk des HiSilm ibn Mu-J:ıammad al-Kalbi adıyla iki cilt halinde yayımiarnıştır (Leiden ı 966ı . Abdüssettar Ahmed Ferrac ile (1, Küveyt 140 3/ 1983ı Mahmud Firdevs ei-Azm (1-111, Dımaş k ı 98 3- ı 986 ı ve Na ci Hasan ( Beyrut ı 4071 ı 986 ı tarafından tekrar yayımlanan ese-rin biri Yakut el-Hamevi'ye ait olmak üze-re (e l-Mukteçiab min Kitabi Cemhereti'n-neseb 1 n ş r Niki Hasan 1. Beyrut 1 987ı iki muhtasarı bulunmaktadır. 3. Ensabü'l-]].ayl ti'l-Cahiliyye ve'I-İslam ve a]].ba-rühd (Nesebü füf:ıO.li'l-i]ayl fi'l-Cahiliyye ue'l-islam). Özellikle Cahiliye devrindeki ünlü atlar hakkında bilgiler ve onlar için söylenmiş şiirler içeren tarihi- edebi bir kitaptır. Türünün ilk ürünü olması bakımından dikkat çeken eser, Cari Heinrich Becker tarafından istinsah edilerek tanıtıldıktan sonra ("Die Ibn el-Kelbi-Hand-schriften im Escarial" , ZDMG, LVI 11902 ı. s. 796-799 ı Giorgio Levi d ella Vi da tarafından Kitabü Nesebi'l-]].ayl fi'l-Cahiliy-ye ve'l-İsldm ve a]].barüha (=Les livres des cheuaux) adı altında Ebu Abdullah İbnü'I-A' rabi'nin Kitabü Esma'i ]].ayli'I-'Arab ve fürsdnihd'sıyla birlikte neşredilmiştir (Le iden 1928ı . Eserin ayrıca biri Ahmed Zeki Paşa'nın hazırladığı ve ölü-münden sonra basılan (Kah i re ı 946, ı 384/ ı 965 ı . diğeri yine İbnü ' I-A'rabi'nin kita-bıyla birlikte Nuri Hammudi ei-Kaysi ve

Hatim Salih ed-Damin'in gerçekleştirdiği (Beyrut 1407/ 1 987ı iki neşri daha bulun-maktadır. 4. Meşalibü '1-'Ara b (Kitabü '1-Meşalib). Araplar'ın kusurlarından bah-seden bir eser olup Kahire (Darü 'l-kütüb. Edeb, nr. 9602ı ve Bağdat'ta (ei-Metha-fü' l-lraki. nr. 1465ı birer nüshası vardır. 5. A]].bdrü Bekr ve Taglib. Bağdat'ta (ei-Methafü' l-lraki, nr. ı 2ı bir yazma nüshası mevcuttur. 6. Neseb ü M e'ad v e'l -Ye-meni'l-kebir. Na ci Hasan ( 1-1 ı . Bey rut ı 408/1988ı ve M. Mahmud Firdevs ei-Azm (1-111. Dımaşk 1988ı tarafından yayımlanan eser genellikle Cemhere'nin devamı olarak düşünülür. 7. J:(aşidetü 'n-ne?:ir. İbn Düreyd'in şerhettiği kasidenin Topka-pı Sarayı Müzesi Kütüphanesi 'nde kayıtlı bir nüshası bulunmaktadır (lll. Ahmed . nr. 2329ı. 8. Kitabü İftira]fı vüldi Ni?:GT. İyad b. Nizar hakkındadır.

Kelbi'nin çeşitli kaynaklarda atıfları yer alan ve iktibasta bulunulan eserleri de şunlardır: Kitdbü'l-Külab, Kitabü's-Sü-yut, el-Emşal, A]].bdrü (ljaberü) Mec-nun, FütUJ:ıu'ş-Şam, Kitabü İftira]fı 'l'Arab, Kitabü Ensabi 'l-büldan (Kitabü Ensabi 'l-meuaçiı'), Meşalibü 'ş-şa./:ıdbe, Kitabü 'I-!fire, Kitabü İbtida'i'I-gına ve '1-'i dan, Kitdbü '1-Cem el, Kitabü A]].-bCıri Şıffin, Kitdbü'l-El]fiib, Kitdb ü Es-va]fı'l-'Arab, Kitabü 'l-Lübdb. Ayrıca Ha-tim et-Tai ve Lakit b. Ya'mer'in divanları Kelbi'nin rivayetiyle günümüze ulaşmıştır (Brockelmann , GAL, 1, 1 45; Suppl. , 1, 21 1-2 ı 2; Sezgin , GAS, ı. 2 1oı Evaile dair ilk eserin de ona ait olduğu anlaşılmaktadır ( İbnü ' n -Nedim , s. 437ı .

BİBLİYOGRAFYA :

İbnü'l-Kelbi. Putlar Kitabı : Kitab al-Asnam (tre. Beyza Düşüngen). Ankara 1969, R. Klinke Rosenberger'in girişi, s. 13-2 1; İbn Sa'd, e(-Ta-bakat, VI, 358-359; Halife b. Hayyat. eı-Tabakat(Ömeri) , s. 167; İbn Kuteybe, el-Ma'arif(Uk-kaşe). s. 535-536; Ebü't-Tayyib el-Lugavı . Mera-tibü'n-nafıviyyfn (nşr. M. Ebü'l-Fazl). Kahire 1375/1955, s. 69-71; ibnü'n-Nedim. el-Fihrist (Şüveymi). s. 435-443; Yaküt. Mu'cemü'l-üde-ba', XIX, 287-292; İbn Hallikan. Ve{eyfıt, VI, 82-84; Yafii, Mir'fıtü '1-cenan, ll , 29; Keş{ü '?-?unun, I, 178-179, 605; ll, 1258, 2002; C. J. Lyall , "Ibn al-Kalbi's Account of the First Day of al-Kulab", Orienta lische Studien Th. Nöldeke Gewidmet, Giessen 1906, I, 127-154; Brockelmann, GAL, 1, 139-145; Suppl.,l, 211-212; a.mlf .. "Kelb1", iA , VI, 549-550; H. S. Nyberg, "Bemerkungen zum 'Buch der Götzenbilder· von Ibn al-Kal-bi", Dragma. Festschri{t {ür Martin P. Nilsson, Stockholm 1939, s. 346-366; Aga Büzürg-i Tah-ranı, e?·lerf'a ila teşanf{ı 'ş-Şf'a, Tahran 13871 I 968, I, 323-324; Sezgin. GAS, 1, 268-271; Vll, 841; a. mlf .. GAS (Ar.), 11 /2, s. 120-177; M. S. Marmardji, "Les dieux du paganisme arabe d'apres 1bn al-Kalbi", Revue biblique, XXXV, Paris 1926, s. 397 -420; F. Stummer. "Be-

KELBT, Muhammed b. Saib

merkungen zum Götzenbuch des Ibn al-Kalbi", ZDMG, XCVlll ( 1944). s. 377 -394 ; Cevad Ali, "Cemheretü'n-neseb li 'bni'l-Kelb1" , MMilr., I ( 1950). s. 337 -348; H amed el-Casir. "Mu)Jtaşaru Cemhereti'n-neseb", MMiADm. , XXVll (1952). s. 41-51 ; G. M on not. "Un inedit de Dar al-Kotob le 'Kitab al-Mathalib' d' Ibn al-Kalbi" , MIDEO, Xlll ( 1977), s. 315-321; ihsan en-Nas. "Kütü-bü'l-Ensabi'l-'Arabiyye" , MMLADm., LXIV/4 ( 1989), s. 558-580; W. Atallah, "al-Kalbi " , EF (İng). IV, 494-496. r:;j;:l

~ SüLEYMAN TüLÜCÜ

L

KELBi, Muhammed b. Saib (~I ~WI01~ )

Ebü'n-Nadr Muhammed b. Saib b. Bişr ei-Kelb1 el-KGfl

(ö. 146/763)

Tefsir ve nesep alimi. .J

66 (685) yılından önce Küfe'de doğdu . Babasına nisbetle İbnü's-Saib diye de anılır. Kudaa kabilesinin Kelb b. Vebere ko-lundandır. Dedesi Bişr b. Amr, kardeşleri Ubeyd ve Abdurrahman'la birlikte Cemel ve Sıffin savaşlarında Hz. Ali'nin saflarında yer aldı lar. Babası M us' ab b. Zübeyr'in yanında şehid düştü. Kendisi de İbnü'IEş'as' ın taraftarı olarak Deyrülcemacim savaşına katıldı (82/701 ı Daha sonra ilme yöneldi ; nesep. tarih, dil ve tefsir alanla-rında yoğunlaşarak kendini yetiştirdi. Şam'daki kabilesinin nesep ilmiyle ilgisi onun bu alanda ilerlemesini kolaylaştırdı. Önde gelen nesep alimlerinin ilki olmakla birlikte bu ilmin rivayetiyle yetindi. Onun bu konudaki birikimi oğlu Hişam 'ın sayısı 1 SO'ye yaklaşan eserlerine yansıdı (Şakir Mustafa. 1, ı 90- ı 91 ı. Kardeşleri Süfyan ve Selerne ile Asbağ b. Nübate. Eb Cı Salih Ba-zan (Bazam), Amir eş-Şa'bi gibi alimlerden hadis rivayet eden Kelbi şiirle de ilgilen-di; Ferezdak'ın Ne]fa'iz'ini bizzat kendi-sinden okudu (İbn Hallikan. III, 436ı. KCıfe'de tefsir ve tarih dersleri verdi. Basra Valisi Süleyman b. Ali onu Basra'ya geti-rip kendi evinde oturmasını sağladı ve tefsir okutınakla görevlendirdi. Süleyman b. Ali bu derslerle yakından ilgilenmiş, Tevbe süresinin bir ayetinde Kelbi'nin bi-linenlere aykırı bir görüş ileri sürmesine karşı çıkan talebelere müdahale ederek onun yazdırdığı şeylerin aynen kaydedil-mesini emretmiştir (İbnü ' n-Nedlm , s. 433ı. Kendisinden rivayette bulunanlar arasında oğlu Hişam. Hammad b. Sele-me. Süfyan es-Sevri, Süfyan b. Uyeyne, Abdullah b. Mübarek. Eb Cı Bekir b. Ayyaş gibi alimler yer alır. İbn Kuteybe'nin. adına Mürele'ye mensup alimler arasında yer verdiği Kelbi'nin Sebeiyye'ye mensup

205

KELBi. Muhammed b. Sa ib

olduğu söylenmiş, hatta bizzat kendisinin bunu beyan ettiği rivayet edilmiştir (İbn Hibban, ll , 253) Kelbl 146'da (763) Küfe'-de vefat etti. İbn Hibban bu tarihi 140 (757) olarak zikreder.

Hadis otoritelerinin Kelbl hakkındaki değerlendirmeleri genellikle olumsuzdur. Yahya b. Said ve Abdurrahman b. Mehdi ondan hadis almamış. Hammad b. Sele-me ve Nesa! sika olmadığını bildirmiş, Ne-sal daha da ileri giderek rivayetlerinin ya-zılamayacağını belirtmiştir (Mizzl, XXV, 251 ). Leys b. Ebu Sa' d ise Küfe'de iki ya-lancının bulunduğunu, bunlardan birinin Kelbl olduğunu söylemiştir. Kelbl'nin ri-vayetlerinden sakınılması gerektiği uya-rısını yapan Süfyan es-Sevr!, kendisinin ondan niçin rivayette bulunduğu sorusu-na da, "Ben onun doğrusunu yalanından ayırabiliyorum" cevabını vermiştir. Ancak Süfyan'ın Kelbl'den hadis rivayet ederken tanınmasın diye adı ve nisbesi yerine Ebü'n-Nadr künyesini kullandığı belirtil-miştir (ibn Hibban, II , 253, 254). Ahmed b. Hanbel aynı yola, ona Ebu Said künye-sini vererek kendisinden tefsir nakleden Atıyye el-Avfi'nin de başvurduğunu söyle-mekte (el-'ile l, 1, 222). İbn Hibban, Atıyye'nin bununla Ebu Said el-Hudrl'nin an-laşılmasını istediğ ini ileri sürmektedir (el-MecrO}Jln, ll, 253). İbn Ebu Hatim'e göre de Kelbl'nin hadislerinin terkedilmesi ko-nusunda alimierin icmaı vardır ( el-CerJ:ı ue't-ta'dll, VII, 271 ).

Kelbl'nin tefsiri hakkında yapılan eleştiriler de ağırdır. Ahmed b. Hanbel onun bu eserinin yalanla dolu olduğunu. esere bakmanın dahi caiz görülmediğini söyle-miştir. Mervan b. Muhammed de bu tef-sirin butlanından söz etmiştir. Genel ola-rak Kelbi-EbG Salih Bazan-Abdullah b. Abbas zinciriyle gelen tefsir rivayetlerine karşı uyarılar yapılmış, bunların gerçek dışı şeyler olduğuna dikkat çekilmiştir. SüyGtl, İbn Abbas'tan gelen tefsirle ilgili rivayet tarikierinin en zayıfının bu tarik olduğunu söyler; ayrıca Sa'leb! ve Vahidl'-nin tefsirlerinde bu tariki çokça kullan-dıklarını belirtir. EbG DavGd et-Teterrüd fi's-sünen adlı eserinde. Tirmizi ve İbn Mace de es-Sünen'lerinde Kelbl'nin tef-sirle ilgili rivayetlerine yer vermişlerdir. İbn Cerlr et-Taberi ise Cô.mi'u'l-beyô.n'-da Kelbl'nin nakillerinden sakınmış, ancak Tô.ri.(ı.'inde az da olsa onun rivayetlerini kaydetmiştir (Yaküt, XVIII, 64-65) . Kelbl hakkında kısmen iyimser bir değerlendirme yapan İbn Adi. onun özellikle E bO Sa-lih - İbn Abbas tarikiyle gelen hadis riva-

206

yetleri içinde münker şeylerin bulundu-ğunu kabul etmekle birlikte sahih hadis-lerinin de olduğunu. Süfyan es-Sevr! ve Şu 'be b. Haccac'ın az da olsa kendisinden rivayette bulunduğunu , Süfyan b. Uyey-ne, Hammad b. Selerne gibi güvenilir alimierin Kelbl'nin ravileri arasında yer alip tefsir konusunda onu beğendiklerini belirtmiştir (el-Kamil, VI, 2 ı 3 2)

Kelbl'nin et-Tetsir'i (TefsTrü ' i-Kur' an) Keşfü'~-~unıln'da Tefsirü'l-Kelbi adıyla kaydedilmekte olup (I , 457) eserin pek çok yazma nüshası günümüze ulaşmıştır (Sezgin, I, 81-82). Onun ayrıcaAbdullah b. Abbas'tan yaptığı rivayetlerden meyda-na gelenAJ:ıkô.mü'l-J:(ur'ô.n' ı ile en-Nô.-si.(ı. ve'l-mensu.(ı. adlı bir eserinin bulun-duğu kaydedilmektedir (son iki eser için bk. İbn Kuteybe, s. 536; ibnü'n-Nedim, s. 434) .

BİBLİYOGRAFYA :

İbn Sa'd, et-Tabal!:at, VI, 358-359; Ahmed b. Hanbel, el-'İlel (Koçyiğit). 1, 222, 339; ll, 168, 238; Buhari. et-Tarll]u'L·keblr, 1, 101; İbn Kutey-be. ei-Ma'arif(Ukkilşe). s. 535-536, 625; ibn Ebu Hatim. el-Cerf:ı ve't-ta'dfl, VII , 270-271; İbn Hib-ban. el-Mecrfı/:ıfn, ll, 253-256; ibn Adi. el-Kamil, VI, 2127-2132; ibnü'n-Nedim, el-Fihrist (Şüveymi). s. 432-434; Yaküt. Mu'cemü'L·üdeba.' , XVIII, 64-65; İbn Hallikan. Vefeyat(Abdülhamid), lll, 436-438; Mizzi, Teh;;:lbü '/-Kemal, XXV, 246-253; Zehebi, Mfzanü'L-i'tidal, lll, 556-559; ibn Hacer. Teh;;:lbü 't-Teh;;:lb, IX, 178-181 ; SüyOtT, ei-İt/!:an(Ebü'I-Fazi).IV, 209; Keş{ü '?·?Unfın , 1, 457; Brockelmann. GAL Suppl., 1, 331 -332; Sezgin. GAS(Ar.). l, 80-82; 1. Goldziher, Me;;:ahi-bü 't-te{slri 'L-İslaml(trc. Abdülhalim en-Neccar). Kah i re 1374/1955, s. 109, 134; Abdülaziz ed-D OrT. Baf:ış {1 neş'eti 'ilmi 't-tarll] 'inde'L-'Arab ( Beyrut ı 960). Beyrut 1993, s. 40-41; a.mlf .. "Kütübü'l-ensab ve tiiıfl;ıu'l-Cez!reti'l-'Arabiyye", Meşadiru tarll]i'L-Cezlreti 'L·'Arabiyye (nşr. Abdurrahman Tayyib ei-Ensilri v.dğr. ) , Riyad 1399/1979, s. 129-130; Remzi Na'naa. el-İsra'iliyyat ve eşeruha {l kütübi't-te{slr, Dımaşk 1390/1970, s. 195-196; Şiikir Mustafa. et-Tarl-l]u'L-'Arabl ve 'L-mü'errii]Qn, Beyrut 1983, 1, 190-191; W. Ataila h, "al-Kalbi", EJ2 (ing.). IV, 494-495; "Ayatü'l-aJ:ıkiim", DMT, s. 477-478.

r

L

Iii İSMAİL CERRAHOGLU

KELBILER L.:.ı~ı )

947-1053 yılları arasında Sicilya'yı yöneten

yan bağımsız vali ailesi. _j

Fatımi Halifesi MansGr-Billah'ın Ben! Taberi isyanını bastırmak için Hasan b. Ali el-Kelbl'yi yarı müstakil idare yetkisi vere-rek Sicilya'ya göndermesi (33 5/947) üze-rine başlayan Kelbller döneminde adada

Bizans hakimiyetinde kalan son şehirler de fethedilmiş ve akınlar Güney İtalya'ya taşınmıştır. Hasan b. Ali. Ben! Taberi is-yanını bastırmasının ve isyancıları malla-rını müsadere ederek İfrlkıye'ye gönder-mesinin ardından kuzeye yöneldi ve Gü-ney İtalya sahillerine akıniara başladı. 9SO'de Bizanslılar'ı mütarekeye mecbur etti. İki yıl sonra aldığı takviye kuwetle-riyle geri dönerek Kıllevriye (Calabria) böl-gesindeki ReyyG (Reggio) şehrini ele ge-çirdi ve buraya büyük bir cami yaptırdı; fakat cami uzun ömürlü olmadı , kendisi-nin ayrılması üzerine hıristiyan çoğunluk tarafından yıkıldı. Hasan b. Ali, MansGr-Billah'ın ölümünden (34 1/9 53) sonra ye-rine oğlu Ahmed'i bırakarakyeni halife Muiz - Lidlnillah 'ın yanına gitti ve onun en önemli kumandanı olup Sicilya valiliğine bir daha dönmedi. 351 (962) yılında oğlu Ahmed yedi aylık bir kuşatmanın ardından Tabermln (Taormina) Kalesi'ni fethet-ti ve adını HalifeMuiz-Lidlnillah'a atfen Muizziye olarak değiştirdi. 354'te (965) Ahmed'in yardım çağrısı üzerine halife tarafından güçlü bir orduyla Sicilya'ya gönderilen Hasan b. Ali, Bizansiılar'ı de-nizde ve karada büyük bir bozguna uğrattı ; ardından Ramte'yi (Rametta) kuşattı. Şehir fethedildiyse de kendisi kuşatma sırasında öldü. Onun ölümü üzerine ada-daki hakimiyetin tamamıyla bu kuwetli aileye geçmesinden korkan Muiz-Lidlnil-lah idarede birtakım değişiklikler yapma-ya yöneldi ve on altı yıllık başarılı hizme-tini dikkate almadan Vali Ahmed'i ve bü-tün Kelbller'i İfrlkıye'ye çağırdı; onun ye-rine de Hasan b. Ali'nin azatlısı Yalş'i vali tayin etti (358/969 ) Fakat halk bundan memnun kalmadı ve yer yer ayaklanma-lar başladı. Durumun kötüye gittiğini gö-ren Muiz, Yalş'in yerine Ahmed'in kardeşi Ebü'l-Kasım'ı getirdi; böylece Sicilya'nın yönetimi yıkılıncaya kadar bir daha değişmernek üzere tekrar Kelbl ailesinin eline geçmiş oldu. Kelbller, Fatımller'in hilafet merkezini Mehdiye'den Kahire'ye taşımalarıyla (36 l/972) bağımsızlıklarını ilan et-mek için bir fırsat yakalarnalarına rağmen hiçbir zaman bu yolu denememişler ve şeklen İfrlkıye'de yönetimi devralan Zlrller'e bağlı görünseler de daima Fatıml halifelerine sadık kalmışlardır.

Ebü'l-Kasım'dan sonra yönetime oğlu Cabir geçti. ancak başarılı olamadı ve halkın şikayeti üzerine görevden alınarak yerine Ca'fer b. Muhammed getirildi. Ca'fer b. Muhammed (983-986). bir da-nışmanlar heyeti kurarak sosyal refah dü-zeyini arttırıcı çalışmalar yaptı ve halk ta-