Þættir úr sögu stjörnufræðinnar
DESCRIPTION
Þættir úr sögu stjörnufræðinnar. Til forna voru stjörnurnar stærri þáttur í lífi fólks en nú er tímatal staðarákvarðanir trúarlegt hlutverk. - PowerPoint PPT PresentationTRANSCRIPT
![Page 1: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/1.jpg)
Þættir úr sögu stjörnufræðinnar
![Page 2: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/2.jpg)
• Til forna voru stjörnurnar stærri þáttur í lífi fólks en nú er tímatal staðarákvarðanir trúarlegt hlutverk
![Page 3: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/3.jpg)
Á fyrri tímum var almennt álitið að jörðin væri miðpunktur heimsins
![Page 4: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/4.jpg)
Fylgst með gangi tungls á steinöld
![Page 5: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/5.jpg)
Stjörnufræðin verður til
• menningarsamfélög verða til gjarnan við ár– Níl (Fornegyptar)– Efrat og Tígris
(Babýlóníumenn)
![Page 6: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/6.jpg)
Fornegyptar• heimsmynd:
– hugsuðu sér heiminn sem rétthyrndan kassa með lengri hlið í stefnu frá norðri til suðurs
– Botninn í kassanum var eilítið íhvolfur og fyrir honum miðjum var Egyptaland
– Flatt eða hvelft loft kassans myndaði himininn og fjórar súlur eða fjallstindar héldu honum uppi
– Stjörnurnar voru lampar sem héngu í köðlum neðan úr himninum
– Kringum rönd kassans rann mikið fljót og á því gekk bátur sem bar sólina. Áin Níl var kvísl úr þessu fljóti.
![Page 7: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/7.jpg)
Egypsku faraóarnir voru konungar og guðir. Skrifarar mynduðu yfirstétt. Þeir lögðu stund á stjörnuskoðun, m.a. Til að fylgjast með árlegum flóðum í Níl.
![Page 8: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/8.jpg)
Himingyðjan• Ekki aðeins
stjörnurnar voru guðir og gyðjur heldur einnig himinhvelfingin
• Á myndinni sést himingyðjan Nut hvelfa sig yfir jörðina
![Page 9: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/9.jpg)
Boðberi nýrrar trúar• Ekhnaton faraó
(14.öld f.Kr.) boðaði að aðeins væri til einn guð og að sólin og alltumvefjandi geislar hennar væru tákn hans
• Í myndinni eru Ekhnaton, Nefertiti og þrjár af dætrum þeirra að færa Aten gjafir
![Page 10: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/10.jpg)
Ár og dagar• Babýloníumenn miðuðu tímatalið við göngu tungls
• Babýlóníumenn skiptu dýrahringnum í 12 stjörnumerki sem hvert spannaði 30°
• Egyptar miðuðu tímatalið við sólina og skiptu árinu í 12 mánuði
• Frá Egyptum er komin sú venja að skipta sólarhringnum í tvo 12 eininga hluta
![Page 11: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/11.jpg)
Babýlóníumenn• heimsmynd:
– hugsuðu sér jörðina sem kringlótta eyju með geysimiklu fjalli í miðju, en kringum eyjuna væri hringlaga haf.
– Hinum megin við hafið væri hringlaga fjallgarður sem myndaði endimörk heimsins og héldi uppi himninum er þeir hugsuðu sér sem festingu eða hola hálfkúlu úr föstu efni.
– Dyr væru á himnunum til austurs og vesturs, og færu himintunglin um þær þegar þau kæmu upp eða settust
– Undir jörðinni væri vatn sem héldi uppsprettum við, og einnig væru vötn ofan festingarinnar og þau féllu til jarðar sem regn.
![Page 12: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/12.jpg)
Babýlóníumenn• Framkvæmdu
samfelldar athuganir á stjörnum
• Voru brautryðjendur í stærðfræðilegri stjörnufræði
• Grunntala talnakerfis þeirra var 60. E.t.v. vegna þess að margar tölur ganga upp í 60 eða að jörðin fer í kringum sólu á u.þ.b. 360 dögum
![Page 13: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/13.jpg)
Tímatal• Forn-Egyptar: 12
mánuðir, 30 dagar hver + fimm helgidagar
• Júlíanska tímatalið:hlaupár fjórða hvert ár (meðalár 365¼ dagar)
• Gregoríanska tímatalið: aldamótaár aðeins hlaupár í fjórða hvert skipti (meðalár 365,2425 dagar)
![Page 14: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/14.jpg)
• Trúarbrögð: vísindi síns tíma
• Stjörnuspeki byggðist á þeirri hugmynd að gangur himintungla hefði áhrif á líf fólks
![Page 15: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/15.jpg)
Stjörnuspeki• Til forna var stjörnuspeki notuð til að taka ákvarðanir
um stríð, frið, veiði- og uppskerutíma o.fl.• Forn-Grikkir mótuðu stjörnuspeki eins og við
þekkjum hana• Útreikningar stjörnuspekinga mótuðu upphaf
stjörnufræði• Gegndi svipuðu hlutverki og véfréttir• Dýrahringurinn hefur færst um 2-3 vikur síðustu 20
aldir• Gagnrýnd bæði af kirkju og vísindum á nýöld• Vinsæl á síðari hluta 20. aldar (20 millj. bækur í USA)
![Page 16: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/16.jpg)
Stjörnuspeki og rómantík
• http://800predict.lycos.com/love/romance.cfm
![Page 17: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/17.jpg)
Jörðin: flöt eða kúla?
• land rís úr sjó
• bogamyndaður skuggi jarðar á tunglinu
![Page 18: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/18.jpg)
Jörðin: flöt eða kúla
• hæð Pólstjörnunnar
• tunglmyrkvi gerðist ekki samtímis á mismunandi stöðum
![Page 19: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/19.jpg)
Forngrikkir
• Jarðmiðjukenningin– Aristóteles (384-322 f.Kr)– Ptólemaios (100-165 e.Kr)
• Sólmiðjukenningin– Aristarkos frá Samos
• fann út að jörðin var mun stærri en tunglið og sólin mun stærri en jörðin
• Myrkur á miðöldum?
![Page 20: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/20.jpg)
Erastosþenes (3. öld f. Kr.)
• Mældi ummál jarðar og sýndi þannig fram á að jörðin væri hnöttur
Alexandría
Syene
a1a2
a1 = a2
a1: 7,2°, vegalengdin milli Alexandríu og Syene: 900 km. Hvert er ummál jarðar?
![Page 21: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/21.jpg)
Aristarchos (3.öld f. Kr.)
• Sólmiðjukenning
• Áætlaði fjarlægðina til tunglsins
• Áætlaði fjarlægðina til sólar
S
J
T
![Page 22: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/22.jpg)
Nicolaus Kopernikus (1473-1543)• Pólskur.
Sérfræðingur í kirkjurétti. Starfaði sem kanúni og læknir. Lagði stund á stjörnufræði í hjáverkum
![Page 23: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/23.jpg)
Sólmiðjukenning Kópernikusar
• Miðja jarðar er aðeins þungamiðja þeirra hluta sem eru á eða við jörðu, en ekki miðja alheims
• Sólin er miðja alheims. Reikistjörnurnar (m.a. jörðin) snúast um sólu
• Sýndarhreyfing sólar og stjarna stafar af möndulsnúningi jarðar og snúningi um sólu
• Fastastjörnur sýna ekki afstöðubreytingu eftir árstíðum vegna þess hve fjarlægar þær eru
![Page 24: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/24.jpg)
“Aukabaugar” eru dæmi um sýndarhreyfingu reikistjarna. Á myndinni sést hvernig Júpíter virðist leggja lykkju á leið sína
![Page 25: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/25.jpg)
Sólmiðjukenningin leiðir í ljós að “aukabaugar” eru sýndarhreyfing
Umferðartími jarðar um sólu er styttri en umferðartími t.d. Mars
Því virðist sem Mars snúi við og stefni í vestur þegar jörðin “fer fram úr” honum
![Page 26: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/26.jpg)
Á okkar tímum er auðvelt að reikna út
Innbyrðis afstöðu reikistjarnanna
![Page 27: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/27.jpg)
Blaðsíða úr handriti Kópernik-usar
![Page 28: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/28.jpg)
Galileo Galilei (1564-1642)
• Brautryðjandi á sviði raunvísinda við upphaf nýaldar
• Gerði grundvallar-uppgötvanir í eðlisfræði og stjörnufræði
• Beitti við rannsóknir mælitækjum sem hann fann sjálfur upp (hitamælir, tímamælir)
![Page 29: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/29.jpg)
Galilei smíðaði fyrsta nothæfa stjörnusjónaukann. Uppgötvaði:
• Sólbletti• Kvartilaskipti Venusar
![Page 30: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/30.jpg)
• Fjölda fastastjarna sem ekki sjást með berum augum• Ójöfnur á tunglinu• Fjögur af tunglum Júpíters (Castillo, Io, Evrópu,
Ganimedes)
![Page 31: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/31.jpg)
Falllögmál Galileis:
• Allir hlutir falla með sömu hröðun í lofttæmi (miðað við sama stað)
• Fallvegalengdin er í réttu hlutfalli við falltímann í öðru veldi
![Page 32: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/32.jpg)
Johannes Kepler (1571-1631) Þýskur stjörnufræðingur.
Skrifaði rit um stjörnufræði og ljósfræði.
Starfaði með Tycho Brahe á Tímabili. Byggði kenningar um gang himintungla að nokkru á athugunum Brahes.
Átti mikinn þátt í að festa sólmiðjukenninguna í sessi
![Page 33: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/33.jpg)
Lögmál Keplers:
21
31
22
32
P
a
P
a
• Farbrautir reikistjarna eru sporbaugar með sól í öðrum brennipunkti
• Tengilína sólar og reikistjörnu fer fer alltaf yfir jafn stóran flöt á jafnlöngum tíma
• Þegar meðalfjarlægð reikistjörnu frá sól er sett í þriðja veldi og deilt með umferðartíma hennar um sól í öðru veldi fæst sama tala fyrir allar reikistjörnurnar:
![Page 34: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/34.jpg)
• 1. lögmál; brautir reikistjarnanna eru sporbaugar með sólina í öðrum brennipunkti
F2F1
P
F1P F2P+ = fasti
![Page 35: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/35.jpg)
• Ef T er mælt í árum og a í stjarnfræðieiningum (AU) þá gildir:
13
2
aT
![Page 36: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/36.jpg)
Tycho Brahe (1546-1601)• Danskur stjörnufræðingur• Þekktur fyrir nákvæmar
stjörnuathuganir• Sýndi fram á að
halastjörnur eru handan tungls;einnig sprengistjarna sem birtist 1572
• Setti fram “málamiðlunar-heimsmynd”
![Page 37: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/37.jpg)
![Page 38: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/38.jpg)
Isaac Newton (1624-1727) Enskur
stærðfræðingur og eðlisfræðingur
• Undirstöðureglur diffrunar og tegrunar
• Þyngdarlögmálið• Undirstöðulögmál
aflfræðinnar• Ljósfræðirannsóknir• Rannsóknir á hreyfingum
reikistjarna
![Page 39: Þættir úr sögu stjörnufræðinnar](https://reader036.vdocuments.pub/reader036/viewer/2022062305/56815738550346895dc4ddf4/html5/thumbnails/39.jpg)
Hreyfilögmálin• Hlutur heldur
hreyfingarástandi sínu óbreyttu (kyrrstaða eða jöfn hreyfing) ef engir kraftar verka á hann
• Kraftverkun á hlut veldur hröðun hans í kraftstefnuna. Hröðunin er háð massa hlutarins.
• Þegar kraftur verkar á hlut, verkar jafnsterkur kraftur á móti
Þyngdarlögmálið Sérhver hlutur dregur
annan hlut að sér með krafti sem er í réttu hlutfalli við margfeldi massanna en í öfugu hlutfalli við fharlægðina á milli þeirra í öðru veldi