bahçelievler yapı kooperatifi 1934

8/3/2019 Bahelievler Yap Kooperatifi 1934

1/21

Bahelievler Yap Kooperatifi 193419397 July 2009

Jansenin Ankaras iin rnek Bir Bahe ehir ya da Siedlung:

BAHEL EVLER YAPI KOOPERATF 19341939

ehirler modern olann doduu ve yeninin etkisini btn ynleriyle gsterdii yerler olarak,

muhafazakr tepkilerin yneldii esas alanlard. Anti-modernist ve anti-urbanist olarak

adlandrlabilecek olan bu tarz grler Batda zellikle 19. yzyln muhafazakr ehircilik

yaklamlarnda, daha donrasnda ide totaliter, faist ehir tahayyllerinde kendini gstermitir.

Bahe ehir dncesi, modern olana duyduu tepki ve gemiin pastoral ve duraan hayatna

duyduu zlemle zellikle Nazi Almanyasnn ana ehircilik temasn oluturmutur. Bu erevede

1930larda Hermann Jansenin planlad Ankaradaki Bahelievler projesi bir bahe ehir rnei

olarak cumhuriyetin ehircilik anlay hakknda olduka aydnlatcdr.

Baheli Evler Yap Kooperatifinin 1930lu yllarn ikinci yarsnda planlarn Ankarann imar plann

yapmakla grevli olan Hermann Jansene izdirmi olduu Trkiyedeki ilk bahe ehir uygulamas


2/21

olan -ve bugnk Bahelievlerin kk bir blmn oluturan blge, 1950li yllarn balarndan

itibaren baslm olan Ankara ehir haritalar zerinde basit bir inceleme yapldnda artk

neredeyse fark edilemeyecek bir duruma gelmitir. Bugn, hem halk aznda hem de resmi

belgelerde Bahelievler denildiinde anlalan blge, kuzey snr Tandoan

Aratrmamda deiik plan ve krokilerden Jansenin Baheli Evler Yap Kooperatifi siedlungunun

tasarm, uygulama ve bugnk durumlarn gsterir renkli planlar gerekletiren ODT MimarlkFakltesi yksek lisans rencisi zgr ztrke, Hakimiyet-i Mitliye -ve daha sonraki adyla Ulus-

gazetesinin 1928-1940 yllar arasn tarayan rencim Handan Tademire, Jansen hakknda

ulalmas zor bilgi ve belgeleri salayan doktora rencim Levent Uluie, 1940l ve 1950li

yllarn Ankara ehir haritalarn ve dier belgeleri salayan Turan Tanyer ve Erman Tamura. Sanat

Kitabevi sahibi sahaf Ahmet Yksele ve Bahelievler hakkndaki zel bilgilerini benimle paylaan

Baheli Evler Yap Kooperatifinin yneticilerinden M. Fethi Aktann olu ve Hacettepe niversitesi

emekli retim yesi Okan H. Aktana ok teekkr ederim.

Meydanndan bat istikametinde Atatrk Orman iftliine giden De Gaulle Caddesinin Beevler

kavanda ad deitirerek devam olan Bahriye ok Caddesi, bat snr bugnk ad Mevlana

Bulvar olan Konya Yolu, gney snr smet nn Bulvar ve bat snr da Beevler kavandan

gney istikametine doru inen ve Bahelievleri Ant Kabirden ayran Mareal Fevzi akmakCaddesi ile erevelenmi bulunmaktadr. Gnmz Ankara haritasna bakldnda drt byk

bulvarla snrlar izilmi olan bu yerleim blgesinde 1930lu yllarn sonlarnda ina edilen

Baheli Evler Yap Kooperatifinin arazisini tehis etmek artk mmkn deildir. Bat, dou ve gney

istikametlerine doru bu kooperatif arazisinin yanna bititirilmi ekilde 1940h yllarn hemen

bandan itibaren eklenen dier yap kooperatifleri -Tasarruf Kooperatifi (1941), Ankara Bankas

Memurlar Yap Kooperatifi (1942-1954), Ucuz Evler Yap Kooperatifi (1942), Emekli Sand Yap

Kooperatifi (1940-1942) ve Dikmen Yap Kooperatifi [srail Evleri] (1954)- arazileri ile, bir adan

bakldnda bu arazinin kendi iindeki btnl bozulmu, baka bir adan bakldnda ise

etrafyla ve genel anlamyla ehrin dier yerleim blgeleriyle btnleerek bir bakma byk bir

bahe ehir olarak tasarlanan Ankarann integral bir paras olmutur.1


3/21

Bu yaznn konusu olan Baheli Evler Yap Kooperatifine ait blm imdiki Bahelievlerin toplam

yzlmnn kaba bir hesapla altda birine denk gelmektedir. Gnmz Ankara ehir haritalarna

bakldnda, kooperatifin kendisine yaptrtt bu ufak bahe ehir 1960l yllardan itibaren resmi

kaytlara getii ve halk aznda yerletii ekliyle kuzeyde 54. Sokak, batda IV. Cadde -. Melih

Gkekin bykehir belediye bakanl esnasnda deitirdii, ama hemen hemen hi kimsenin

kullanmad adyla, Kazakistan Caddesi- gneyde VI. Cadde, douda da II. Cadde -yeniden

adlandrld ekliyle, Prof. Muammer Aksoy Caddesi- iinde kalan ve dikey konumlandrlm birdikdrtgeni andran blgedir. Bu alanda cadde olarak adlandrlmasna ramen gerekte normal

genilikte bir sokak olan III. Cadde -kullanlmayan yeni adyla, Azerbaycan Caddesi- 1950li

yllardan balayp 1980li yllara kadar troleybs hattnn da getii bir anacadde ilevini bugn de -

gnn hemen hemen her saatinde trafiin adm adm ilerledii haliyle- srdrmektedir. Sokak

olarak planlanan yollar ise bugn park eden otomobillerin yanndan seyreden otomobillerin

neredeyse zar zor geebildii tek ynl sokaklar olarak varln srdrmektedir. 1945te ina

edilen ilkokul -bugnk adyla Bahelievler lkretim Okulu- Janserin Baheli Evler Yap

Kooperatifi iin planlad bahe ehirin Gemeinschaftsbauten der Siedlungsmitte [Yerleim

Alannn Ortasndaki Kamusal Yaplar) adl ksmna konumlandrlm, ancak yatay olarak okulun

dousundan balayp okul arazisi eninde devam eden ve ufak dkknlardan oluan kk bir

pazaryeri olarak tasarlanan blm kooperatif yneticileri tarafndan sonradan arsaya evrilerek

yaplamaya almtr. Baheli Evler'in ilk iskna ald 1939 ylndan hemen sonra bu dilimindevam olan ve III. Cadde ile 42. Sokak'n kesinde bulunan parsele ina edilen "Polis Noktas"

1960'h yllarn sonlarna kadar kullanldktan sonra ortadan kaldrlmtr. Bugnlerde 45. Sokak -

yeni adlandrld ekliyle, evket Sreyya Aydemir Sokak- 44. Sokak, 42. Sokak ve III. Cadde ile

kuatlan bu ufak adada kamusal ilev gren tek bina, cephesi III. Caddeye bakan PTT binasdr. Bu

adann 44. Sokak'a bakan ksmnda ina edilmi olan Renkli Sinema 1960'h yllarn sonunda kan

bir yangnla yok olana kadar o zamanki Bahelievler'de bir cephesi III. Cadde'ye bakan ve bugnk

PTT binasnn hemen karsnda olan yazlk ak hava sinemas ile birlikte mahallenin en nemli

elence mekn idi. 1960'h yllarda ak hava sinemas, ondan nce de mahallenin tenis kortlarnn


4/21

olduu ve III. Cadde zerinde bulunan parsel ise Jansen tarafndan -Ankara Baheli Evler Yap

Kooperatifi: Gemeinscfaftsbauten der Siedlungsmitte adl ve 12 Temmuz 1938 tarihli plannda

grld zere- Ant Kabir istikametine bakan manzarasyla bir taraa ve toplant alan olarak

tasarlanmt.

Baheli Evler Yap Kooperatifi yneticilerinin yelerine ev yapmak iin 1930'lu yllarn Ankara'snda

nce Havuzba'nn -yani bugnk Kzlay Meydan'nn- batsnda Hazine'ye ait bir araziyi istemi

ama alamam olduunu, Kavakldere civarnda kendilerine gsterilen yerleri kooperatif yelerinden

ounluunun bankac olup Ulus'ta alt ve bu yzden kendilerine uzak gzkt iin

istemediklerini, sonra kendilerine nerilen ve Ulus'ta o gnk Trkiye Byk Millet Meclisi binasnn

arkasna den Hazine'ye ait bir baka arazinin bu sefer de Jansen Plan'nda ileride kurulmas

dnlen "amele mahallesi'ne yakn olmas gerekesiyle reddedildiini biliyoruz. Kooperatif

ynetimi sonunda, Ankara ehrinin o gnk imar plan iinde olup da ucuz bir ekilde elde etme

imkn bulamadklar bu kooperatif arsasn, imar plan dnda olup Jansen'in imar planna dahil

edilmesini nerdii iftlik Yolu zerindeki Abdi Paa iftlii arazisi iinde buldular. Kooperatif

yneticileri, o sralarda Ankara'da bulunan Jansen ile birlikte Abdi Paa iftlii'nin bir blmn

oluturan bu toprak parasn yerinde inceleyip ehir planlamacsndan da olumlu gr aldktan

sonra -bir anlatma gre ok ucuz bir fiyata, bir baka anlatma gre de hibir bedel demeden- bu

araziyi aldlar.2 Hem genel yerleim plannn hem de bu plan zerinde ina edilecek olan evlerin

tasarmlarn da bizzat Jansen yapt.


5/21

Hermann Jansen, Trk kamuoyunda Ankara'nn imaryla ilgili olan herkesin ok yakndan tand

bir isimdir. Kamuoyunun ok fazla tanmad ama Ankara'nn imar konusunda "en az" Jansen

kadar etkili olan bir baka isim ise 1923 sonras Ankara'nn ilk ehir planlamacs olan Carl

Christoph Lrcher'dir. Bakentin 13 Ekim 1923 tarihli bir kanunla Ankara'ya tanmasnn "hemen"

ardndan, 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edilen cumhuriyetle birlikte yeni bakent Ankara'nn Kemalist

rejimin ideolojik bir simgesi olarak eski bakent stanbul'dan "radikal" biimde "farkl" bir ehircilik

anlayyla yeni batan tasarlanmas iin, 1923 ylnn hemen sonunda bir Alman ehir planlamacsolan Lrcher grevlendirilmi ve yeni ehir planlanmaya balanmtr.3 Bugn bile hl gl izlerini

sylem dzeyinde her alanda grdmz Kemalist ideolojinin Ankara'y stanbul'a kar "yeni"

olann "eski" ile hesaplamas erevesinde nemli bir unsur olarak grmesi son derece doal ve

belki de gerekliydi. Ankara, stanbul'un temsil ettii "her" eyin kart olarak Kemalist rejim

tarafndan zel bir ilgi ve titizlikle yeni batan yaratlmalyd. O yzden de, mesele yalnzca becerikli

bir ehir planlamacsnn "ada" bir anlayla ehri "adam" etmesinden ok daha farkl bir ekilde

ele alnd. Bu nedenle, "ancak" yeni rejimin ideallerine uygun bir anlayla ve o anlay benimsemi

bir ehir planlamacsyla yaplabilecek byk bir projeden bahsetmemiz gerekiyor. Bu projeye vakit


6/21

geirilmeden balanarak, ilk aamada, var olan ehrin yeni batan dzenlenmesi ve yaplmas

gereken bakanlk binalar, dier sivil ve askeri devlet daireleri ile birlikte Ankara'ya tanacak bu

devlet dairelerinde alacak deiik derecelerdeki memurlar iin konut alanlarnn "acilen"

tasarlanmas gerekmekteydi.4 Ancak, 1927 ylna kadar Trkiye'deki siyasal durumun tam

anlamyla istikrara kavumam olmas Kemalist rejim asndan Ankara ehrinin esasl bir ekilde

planlanp bu plann uygulanmas iini geciktirmitir.

Cumhuriyet'in ilanndan 1927 ylna kadar geen drt yllk sre Kemalist rejimin daha cesur

admlar atmak isteyip de lke iindeki siyasal direnii henz tam olarak kramamas yznden

byk apl radikal giriimlerde bulunamad bir dnemdir. 1925 yl banda patlak veren eyh

Said syan gereke gsterilerek ilan edilen Takrir-i Skn Kanunu ile liberal demokratik prensipler

zerine ina edilen 1924 Anayasas rafa kaldrlm, liberal muhalefeti temsil eden Terakkiperver

Cumhuriyet Frkas kapatlm, Kemalistlerin "stanbul Basn" ya da "Babli Basn" olarak

damgalad liberal eilimli basn-yayn organlar sresiz kapatlm ve bu gazete ve dergilerin

Trkiye apnda son derece etkili olan bayazarlar isyan olayyla ilikilendirilmeye allarak uzun

yllar kamuoyunda grlerini dile getirmekten men edilmilerdi. 1926 ylnda ise zmir ve

Ankara'da kurulan stiklal Mahkemelerinde grlen zmir Suikast Davas sonunda ttihad ve

Terakki Cemiyeti liderlik kadrosunun idam edilmesiyle kamuoyundaki liberal demokratik direnineredeyse tmyle susturulmutu. 1923 ylnda iki yllna "kurucu meclis" olarak seilen Trkiye

Byk Millet Meclisi'nin grev sresi 1925 ylnda iki yl daha uzatlmt. Bylece, 1927 ylnda

yaplacak genel seimler yaklatnda Kemalist iktidar tamamen kendi tercihi olan ilk meclisi

oluturma imknna kavumu olmaktayd. Reis-i Cumhur Atatrk ile Bavekil nn'nn

Dolmabahe Saray'nda titiz incelemeler ve cesur elemeler sonucu nihai eklini verdikleri yeni

milletvekili listesi ile yaplan genel seimlerde, "Yeni Trkiye"nin tamam atanmayla oluturulan ilk

meclisi kurulmu oldu. Bu yeni siyasal yap, Cumhuriyet Halk Frkas'nn nc Kongresi olarak

adlandrlan ve 1931 ylnn mays aynda toplanan kongre ile tam anlamyla bir "tek parti" devletine


7/21

dntrld. Bu tarihten balayp tek parti dneminin sonunu getiren 1950 genel seimlerine

kadar da "Yeni Trkiye" hem kapitalizme hem de sosyalizme iddetle kar kan ve "nc yol"

olarak adlandrlan korporatist ideolojinin baskn sylemiyle ekillendirilmeye alld.5Korporatizm,

kapitalizmin on dokuzuncu yzylda hzla sanayiletirdii ve kentselletirdii modern toplum

yapsna "temelden" itiraz olan bir ideolojiydi. Yirminci yzyla girildii zaman genel hatlaryla

modernizmin yannda olan kapitalist ve sosyalist ideolojinin tersine, korporatist ideoloji yaanan

modern hayata tepkici bir ekilde kar kmakta ve kapitalizm ncesi dnemde var olduunu iddiaettii iktisadi, sosyal ve siyasal yapya dnerek kapitalizmin -ve dolaysyla modernizmin- olumsuz

ynlerinden kurtulunabileceini savunmaktayd.


8/21

Korporatist ideolojinin eletirdii dier kapsaml konular aklda tutarak meseleye salt ehircilik

asndan baktmzda, ksaca u tespitleri yapabiliriz. Korporatist ideoloji kapitalist dnemden nce

var olduunu iddia ettii mtecanis cemaat yapsnn bu modern ekonomik yapda yok olduunu ve

toplumun "burjuvazi" ve "ii snf" olarak ikiye blndn, dolaysyla toplumda bir snf ayrm

olutuunu sylemekteydi. Ayrca ii snfnn ortaya kmas korporatistler asndan son derece


9/21

tehlikeli bir durum yaratmt nk bu snf milliyeti ideolojilere deil, "enternasyonel" -yani

komnist- ideolojilere inanyor ve dolaysyla devletine ve milletine bal olmuyordu. Sanayileme

sonucu hzla byk ehirlerde toplanan ve geleneksel metotlarla kontrol altna alnamayan bu snf

gitgide yerleik muhafazakr yapy tehdit etmeye balamt. Bu snfn byk ehirlerde

toplanmas ve sendikalar kurarak glerini birletirmeleri toplumsal hayatn her kesiminde otoriter

yaplar ina etmek isteyen korporatistler asndan ok byk bir tehlike olarak

grlmekteydi.Geleneksel muhafazakrlktan farkl olarak, korporatist ideoloji byk ehirlerdeyaayan burjuvazinin srdrd hayattan da honut deildi. Londra, Paris, Berlin, New York,

Chicago ve Viyana gibi metropoller ii snfnn ahlak zerinde kt etki yapt gibi, topluma kt

rnek olan ve geleneksel toplum kurallarn hie sayan yksek burjuva ve burjuvalarla da doluydu.

Daha da vahimi, bu metropoller, Berlin niversitesi profesrlerinden Werner Sombart'n Trkiye

dhil neredeyse tm dnya lkelerinde tannan grlerinde de vurgulad gibi, kendi iinde

mtecanis cemaatin yeleri olmayan aznlklar -yani Yahudiler- ve Nazi ideolojisinde tm plakl

ve iliiyle dillendirildii ekliyle, Yahudilerin arlkl olarak temsil edildii bir kozmopolit

entelektel ve "dejenere" sanat topluluuyla doluydu. Tm bu '"olumsuzluklar" gz nne

alndnda byk ehirlerin korpo-ratistler tarafndan niin bir sefahat yuvas olarak alglanp

ktlendii kolayca anlalr.6

ehir ortamnn bir de fiziki olarak olumsuz ynleri vard ve bu da kapitalist dzenin sosyal yapya

verdii tahribat daha da artryordu. ehirlemenin ve ehirlerde kurulan fabrikalarn hzl bir

tempoyla artmas sonucu yirminci yzyl bana gelindiinde tm dnya metropollerinde byk

nfus younluklar gze arpmaktayd. Bu youn ve kalabalk nfus da genelde apartmanlarda st

ste yaamaktayd. Birinci Dnya Sava sonrasnda Almanya'da konut sorununu irdeleyen bir

karikatrde La Haye'de bir binada alt, Londra'da sekiz, New York'ta yirmi, Viyana'da elli, Berlin'de

ise yetmi alt kiinin barnd sylenmekteydi.7 Konut ihtiyacnn karlanmasnn tamamen zel

kesimin insafna terk edildii bir ortamda zellikle baz byk sanayi ehirlerinde sradan insanlarn

oturduklar meknlar hi de salkl deildi. rnek olarak eer Berlin'deki apartmanlara baklacaksa,

ehir merkezindeki bu binalarn birou sokaa bile bakmayan, yalnzca i avluyu gren kiralk

dairelerle doluydu. Almanya'da, zellikle Hamburg'da kt salk koullarndan kaynaklanan byk

kolera salgn sonrasnda oluan sosyal tepki neticesinde konut sorunu gndeme gelmi ve

Almanya'daki ehircilik reformu ortaya kmt.8Almanya'daki byk ehirlerde, ama zellikle de

Berlin'de ok sayda bulunan bu i avlulu ve ok katl, doru drst gne bile almayan


10/21

kasvetli apartmanlara mietkasernen -1930'lu yllarn Kemalist basnnda Trkeletirildii ekliyle,

"kira klalar"- denilmekteydi. deolojik tartma ortamnda grdmz zere, "kira klalar" yok

edilmesi gereken canavarlard. Gne almadklar iin salkszdlar; ou apartmanda banyo

yoktu. Baz apartmanlarn zellikle sokak ya da caddeye bakmayan arka ksmlar tek tek odalar

halinde kiralanmakta ve bu odalarda bazen tm bir aile barnmaktayd. Bu tip baz apartmanlarn

cadde zeri olan tarafnda varlkl burjuva aileler, arka tarafnda ise ufak dkkn ve iletme sahibi

kk burjuvalar ile yoksul alan kesim yeleri oturmaktayd. Baz binalar ise hem iyeri hem dekonut olarak hizmet grmekteydi.

1930'lu yllarda Trkiye'de "mesken meselesi" zerine yrtlen ideolojik tartmalarda da sk sk

"kira klalar"nn ktlklerinden bahsediliyordu. nce tek parti devletinin resmi yayn organ

gnlk Ulus gazetesinde 9 Kasm 1935 tarihinde, sonra da Trk Kooperatifilik Cemiyeti'nin yayn

organ olup yap kooperatiflerine ayrlan saysnda zellikle Baheli Evler Yap Kooperatifi'nin

propagandasn yapan Karnca dergisinin Mart 1936 saysnda, Hermann Jansen bu konuda ok ak

konumaktayd: "Avrupa'nn btn byk ehirlerinde -Beyolu'ndan bahsetmiyeyim- insanlar

birbirleri zerine istiflenmi bir halde yaadklar iin kendilerini tabiatten uzaklatran drt, be,

alt, yedi, hatta sekiz katl 'kira klalar' denilen byk kuralarn strabn ekmektedirler. Bu gibi

meskenler birer mesken deil, orada oturanlarn yemeklerini yiyebilmelerine ve uykularn

uyuyabilmelerine yaryan birer snaktr. Yani insana varlnn zevkini duyuracak yuvalarsaylamazlar. te bu sebeple, yap kooperatifleri ok katl meskenlerden, her ne pahasna olursa

olsun saknmal ve husus, baheli tek veya iki katl birbirine bitiik sra evler kurma dier

herhangi biimdeki evlere stn tutmaldr."9

Karnca dergisinin ayn saysnda, 1930'lu yllarda Kadro dergisinde de etkin rol oynayan Kemalist

ideologlardan ve ayn zamanda Baheli Evler Yap Kooperatifi'nin bir yesi olan Vedit Nedim Tr

"kira klalar'n radikal muhafazakr adan yle ktlemekteydi: "Kira klalar denilen

apartmanlara kar btn meden ehirlerde bir reaksiyon balamtr. (...) Apartman,

kkszln, geiciliin ve adeta bir nevi modern gebeliin, baheli ev ise hayata ve yurda

balln, kklemenin ve devamlln semboldr. Avrupa ve btn dnyann byk ehirleri,

liberal an mahsulleridir. Bu ada hayatn btn ekonomik anari ve kaosu, ehirlerin

kuruluuna ve ekillenmesine de hkim olmutur. imdi iinde yaadmz planlama a,

ehirlerin de ehresini deitirmeye balad. Bugn btn Avrupa ehirlerinde belediyeler denebilir

ki sadece eski devirlerin yanllarn dzeltmekle meguldrler. Roma, Londra, Berlin, Paris

belediyeleri gn grmez ve hava almaz kira klalarn yeni kltre alan bir tarladan srgan otu ve

deve dikeni sker gibi ykyorlar."10

Btn bu olumsuzluklar radikal muhafazakr bir bak asndan soruna yaklaldnda iinde u

tehlikeleri barndrmaktayd: Bu alt alta st ste yaant aile hayatn ve bunun mahremiyetini

zedelemekte, ayn binada hem evli ve ocuklu ailelerin hem de bekrlarn yaamas aile ahlakn

bozmakta, bir binada varlkl ve yoksul ailelerin bir arada yaamas da toplumdaki hiyerarik yapy

ve sosyal bar tehdit etmekteydi.11 Srf salk nedenleri gz nne alndnda ise, bu binalarda

insan sal iin gerekli temizlik koullar ou zaman salanamamakta, gne bile girmeyendairelerde salkl ocuklar bytlememekteydi. Yirminci yzyl banda Almanya'daki radikal

muhafazakr ehir planlamaclarnn zm nerisi bu tip binalar mmknse ykarak bu durumdan

kurtulmak ve yeni kurulacak olan yerleim alanlarn farkl bir anlayla tasarlamakt.

B


11/21

u "farkl" tasarm anlay ise k noktasn ilk defa on dokuzuncu yzyl sonunda ngiltere'de

ehirden kan ncln yapan Ebenezer Howard adl bir sosyal reformcunun fikirlerine

borluydu. Howard gnmzde bir ehir planlamacs ve yllar boyu verdii mcadele sonunda bir

kooperatif olarak rgtlemeyi baarp Londra'nn 60 km kadar kuzeyinde tasarlayp gerekletirdiidnyann ilk bahe ehri Letchworth'n kurucusu olarak anlmaktadr. zellikle vurgulanmas

gerekir ki, 1903 ylnda kurulan Letchworth ve yine Howard tarafndan 1920 ylnda ina edilen

Welwyn bahe ehri- hem o zamanki ehirlerden, hem de yksek gelir dzeyine sahip insanlarn

yerletikleri dier banliylerden farklyd. Krsal topluma ve ky yaantsna duyulan zlemin bir

ifadesi olarak bu bahe ehirde ina edilen evler gemi yz-yllardaki ngiliz evlerinin bir taklidiydi.

Bugn bu bahe ehir kiide yirminci yzyl banda deil de neredeyse on altnc yzylda yaplp

bugne kadar ok iyi korunarak kalm bir ky izlenimi vermektedir. Letchworth bahe ehrini

bugn gezen biri buray iinde insanlarn yaad, ama gemie zen gstermeyen bir tasarmcnn


12/21

yirminci yzyl eklemeleri kartrd bir ak hava mzesi sanabilir. Yaratld zaman da yzn

gelecee deil, gemie dnm bir projenin bugnden bakldnda modern olmak bir yana, tam

anlamyla "anti-modern" bir anlayn rn olarak tasarland apak ortaya kmaktadr.

Howard'n hayal ettii ekliyle, bu bahe ehirdeki herkes nnde ve arkasnda ufak baheleri olan

mstakil ky evi taklidi evlerde yaayacak ve ideal olarak da bu mstakil evleri evreleyen tarmsal

arazide bu bahe ehrin gereksinimi olan gda maddeleri retilecekti. Da kapal, kendi iinde kendi

kendine yeter -adeta otarik- bir yaant tahayyl edilmekteydi. Bu kendi iine kapank yerleimdedoal olarak Londra gibi bir metropolle iliki asgari dzeyde tutulmu olacak, bylelikle de burada

yaayan ailelerin yaps daha salam olacak, gelenekler daha iyi korunacak ve ahlak

bozulmayacakt.12On dokuzuncu yzyl kapitalizminin yaratm olduu sanayileme ve mo-

dernizme son derece bilinli bir tepkiyi ieren bu radikal muhafazakr gr ky ve ky yaantsn

idealize etmekte, byk ehirleri ktlemekte ve nihai olarak nc Cumhuriyet Fransa'snda

1890'li yllarla Birinci Dnya Sava arasndaki dnemde siyasal platformda tartld ekliyle -

Fransz general ve reaksiyoner politikac Georges Ernest Boulanger'in adna atfen "Boulangism"

olarak adlandrlan ideolojik gr- "kye dn" hedeflemekteydi. Cemaat yaantsnn

bozulmadan kald varsaylan yerler olarak kyler ve bu yerleim blgelerinde yaayan kyller bir

toplumun, daha dorusu bir milletin, gerek temsilcileriydi. Hem ideolojik olarak saftlar -yani kk

darda, gayri milli ideolojilere kar doal olarak direnliydiler- hem de kozmopolit bir evrede

yaamadklar iin, genetik olarak baka rklara karmamlard. Paris'te olduu gibi ksr bir aileyaplar yoktu; tam tersine dourganlk byk ehirlerde azalrken, krsal kesimde ok ocuklu

aileler neredeyse normdu.13 Werner Sombart bu hikyeyi Almanya iin yazdnda, krsal alanda

yetien ve geleneksel aile deerlerine sahip bu Alman ocuklarnn mparator II. Wilhelm'in otoriter

bir anlayla ynettii Alman devletine sk skya bal, doal ortamda yetimi grbz birer Alman

askeri olacan sylyordu. Bu kyl ocuklar doal olarak, ehirlerin kt artlarnda salksz

olarak byyen ve kozmopolit ehirlerde reme imkn bulan ykc ideolojilere kendilerini kaptrma

potansiyeli yksek olan gvenilmez ii ocuklarna tercih edilirdi.

Yirminci yzyln banda zaten byk birer metropol olarak gelimi olan bu ehirlerin "tamamen"

ortadan kaldrlmas mmkn olamayacandan, artk bu ehirlerin daha da bymelerine engel

olunmalyd. Bu, bireysel hareketliliin yksek boyutlara eritii yirminci yzyl modern

toplumunda, ancak gl bir devlet otoritesinin ehre g kanunen yasak etmesi ile olabilecek bir

eydi. nc yol alarak gsterilen korporatist ideolojinin fiilen 1922 ylndan beri uygulanmaya

baland talya'da Mussolini aynen bunu yapt. 1927 ylnda, byk Faist Kongresi'nde talyan

halkna mjdeledii gibi, artk ii olmayan bir talyan aklna estii gibi kynden byk ehirlere

g edemeyecekti.14 Roma ve dier byk metropollere dardan alma amacyla gelecekler

ancak ve ancak bu ehirlerde kendilerine nceden i teklif edildiyse gelip yerleebileceklerdi. deal

olan, byk ehirlerdeki younluu azaltmak iin, kentsel alanda yaayanlarn zaman iinde krsal

alanlara ynlendirilmeleriydi. Bu amac gerekletirmek iin byk abalar sarf edilen Hitler

Almanya'snda 1933 ylnda kartlan bir kanunla -Erbhofgesetz- ehirlerde isiz dolaan genlere,

salkl bir Alman kzyla evlenip mazbut bir aile hayat kurmalar ve kendilerine tahsis edilecek

yerde aksatmadan tarmsal retim yapacaklarna dair garanti vermeleri halinde, krsal blgelerde

ailelerini geindirecek byklkte bir toprak paras verilecekti. Bylece, byk ehirlerde sorun

kartan ii snfna mensup insanlarn hi olmazsa bir ksmndan kurtulunmu olunacakt.15

ehirlerde yaayan ii snf iinse ehrin eperlerinde birer "uydukent" niteliinde ve "bahe ehir"

tarznda yerleim blgeleri -siedlung'lar- kurulacakt. Hem alacaklar fabrikalarn hem de

aileleriyle birlikte kendilerinin ehir merkezinden uzaklatrlmalaryla ehirlerdeki ii snf

younluu azaltlm ve dolaysyla ii snfnn rgtlenmesinin nlenmesinde nemli bir adm

atlm olacakt. Dk gelirliler iin yaplacak bu siedlung'larn kooperatifler araclyla kurulmas

tevik edilmekteydi. Bu siedlung'lardaki evler, tpk orta snflar iin dnlen siedlung'larda olduu


13/21

gibi mstakil olmalyd -belki ikiz evler, belki sra evler eklinde, ama mutlaka kendilerine ait ufak

arka baheleri olan tek ya da iki katl mstakil evler. Arka bahe bir adan rekreasyon iin

nemliydi ama daha nemlisi, bu arka bahelerde iilerin bo zamanlarn deerlendirip sofralar

iin meyve sebze retebilecekleri alanlar olup burada harcanacak zaman onlar sendikal

faaliyetlerden de uzakla-trm olacakt.

Hem Ankara'nn ilk ehir planlamasn yapan Carl Christoph Lrcher, hem de bu ii daha ciddi vebyk lekte planlamas iin 1927 ylnda Trkiye'ye davet edilip bir "yarma" sonucu kazand

projeyi hayata geirmek iin kendisiyle mukavele imzalanan Hermann Jansen, yukarda ksaca

zetlediimiz "anti-urbanist" ve "anti-modernist" akma gnl vermi, "bahe ehir" idealini sk

skya savunan "ehir" planlamaclaryd.16 1884 doumlu Lrcher ile arasnda on be ya fark olan

1869 doumlu Jansen ok daha tecrbeli ve daha prestijliydi. Berlin gibi byk bir metropolde

ehrin merkezi saylabilecek Dahlem blgesinin yerleim planlarn hazrlamak iin 1910 ylnda

alan yarmada birincilik dllerinden bir tanesini de o kazanmt. Bu yarmadaki ekimeleri,

jri yeleri arasndaki ideolojik tartmalar ve yarmada deiik birincilikler alan dier ehir

planlamaclarnn projelerini deerlendiren bir Alman akademisyenin grne gre, Jansen'in

yarma iin sunduu planlar ve neriler, ufak bir kasaba leinde gelitirilmi bir tasarmn

metropol artlarnda yeniden yorumlanmas olarak grlebilirdi.17

Gerek Jansen'in 1928 yl sonunda teslim ettii taslaklara ve yarmaclarn her nn de -yani

Hermann Jansen, Joseph Brix ve Leon Jaussely'nin- planlarn anlattklar 1929 basm Ankara

ehrinin Pro-fesr M. Jausseley [sic], Jansen ve Brix Taraftarndan yaplan Plan ve Projelerine Ait

zahnamedir adl kitapta Jansenin plan dayandrd noktalara, gerekse 1937 ylnda baslan

Ankara mar Plan Raporu adl ayrntl gerekeye bakldnda, Hermann Jansenin tamamen

bahe ehir prensiplerine bal bir tasarm savunduu ve yapt grlr.18 Trkiyede alan

Alman mimar ve ehir planlamaclarn anlatt Moderne und xil: Deutschsprachige Architekten in

der Trkei, 1925-1955 adl kitabnda bu durumu gzlemleyen Alman akademisyen Bernd Nicolai

son derece hakl olarak Jansen ve Ankarann imarn anlatt blmn balna Eine gartenstadt

fr Anatolien-Jansens Ankara [Anadolu iin bir bahe ehir-Jansen'in Ankara's] adn vermitir.19

Gnl Tankutun Bir Bakentin mar: Ankara, 1929-1939 adl kapsaml kitabnda baslan 14 Kasm

1928 tarihli ve Angora-Flchenaufteilungsplan adl ehrin deiik blgelerini gsteren genel plan

tasla cesurane bir bahe ehir tasarmdr. Tankutun kitabna girmeyen ama Architektur-museum

der Technischen Universitt Berlin arivinde bulunan ve yine 1928 ylna tarihlenen I:4000 lekli

Ankara-Umum naat Plan/ Gesamtbebauungsplan adl planda daha da ayrntl bir biimde

gzkt gibi, bu byk bahe ehir tasarm kendi iinde mahalle leinde blnen ufak bahe

ehirler iermektedir. 1932 ylna tarihlenen, 1:4000 lekli ve renkli izilmi Ankara haritasnda da

rahata grlebilecei zere, Jansen ehri ticaret, sanayi, resmi devlet daireleri ve zel iyerleri gibi

deiik ilevsel meknlardan ve buna ek olarak, konut alanlarn da snfsal farkllklarna gre yeil

kuaklarla ayran birbirlerinden kopuk blgelere yerletirmitir. Bu tip bir bahe ehir tarz

Almanyada ilk defa 1910 ylnda yaplan ve Berlinin kent geliimi yarmasna Mhring ve Jansenle

ortak proje teslim eden ehir planlamacs Rudolf Eberstadt tarafndan gelitirilmiti. 1911 ylndada, Hitler Almanyasnda yazdklaryla yeni rejime hizmet edecek olan Gustav Langen adl bir baka

ehir planlamacs bu farkl blgeleri tpk Jansenin Ankara plannda olduu gibi, birbirinden kopuk

blgeler haline getirmiti.20


14/21

Jansenin Ankaray nasl bir ehir olarak tahayyl

ettiini ve bu tahayyl iinde Baheli Evler Yap Kooperatifinin konumunu ve zelliini daha iyi

anlamak iin bizzat kendisinin kaleme ald ve ehri hangi kriterlere gre ina etmek istediini

anlatan belgeye -yani 1937 tarihli Ankara mar Plan Raporuna- bakmamz ok faydal olacaktr.

Bu rapor ok ksa ve z bir biimde yirminci yzyl bandaki anti-urbanist ve anti-modernistehircilik anlaynn bir manifestosu gibi balamakta ve dnyann birok moder-nist

metropolndeki ehir planlarna on dokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren egemen olan

geometrik tasarmlar, baz durumlarda ehri neredeyse boylu boyunca kat eden dmdz caddeleri,

geni bulvarlar, bu bulvar ve caddelere balanan ve bunlar tercihan dikine kesen sokaklarn ehri

bir zgara gibi sarmasn -ksacas, bugn Paris, Berlin, Barcelona, New York, Washington, D.C., San

Francisco, Chicago, Boston, Buenos Aires, Mexico City ve daha birok modern metropol ve ehirleri

hem modernizm ncesi ehirlerden hem de gnmzdeki orta lekli tara kasabalarndan ayran

tm zellikleri- iddetle eletirmektedir. Jansen, Ankara mar Plan Raporunda yeni bakentin byle

bir ehir olmamasna ok dikkat edilmesini tavsiye etmektedir: Dier gsterii fazla olan ehirlerin

tesirine kaplmadan sade yeni ehircilik esaslarna istinaden ve her eyin fevkinde olan tarih erefe

gre Ankarann imar ilerleyecektir. Bu bahsettiimiz esas nokta-i nazarlara gre, en mhim olan

ehirlerimizin ihtiyalarn gz nnde tutarsak ehirlerimizin mstakbel modern ekilleri meydana

km olur.21

Jansen modern metropol ve ehirlerde ok sk rastlanan ve adna ksaca zgara sistemi denilen

cadde ile sokaklarn kesitii kavaklara iddetle kar kan bir ehir planlamacsdr. Nazi partisinin

sanat alanndaki resmi yayn organ Die Kunst im Dritten Reich adl dergide Jansenin yetmi beinci

ya dolaysyla onun profesyonel hayatn ve baarlarn deerlendiren ve onu modern ehir

planlamacs olarak gklere karan bir yazar, Jansenin bu konudaki dncesini kendi azndan

verir: Nasl ki ufak aylar bir nehri kesemez, ara sokak ve yollar da bir anacaddeyi kesemezler.22

9 Kasm 1935 tarihinde Ankarada yapt konumada da Jansen Atatrk Bulvar nn Trkiyenin en

modern bulvar olacan mjdelerken, ayn zamanda Avrupadaki hibir bakentte grlmedii

zere, bu bulvarn kavaklarla kesilmediine dikkati ekmiti.23

Jansen ehirlerde dz ve uzun caddelere kardr: Bir caddenin dmdz veya biraz inhinal

olabilmesi keyfiyetlerinin hangisinin daha mnasip ve kullanl olabileceine gelince: Bu nokta

bilhassa ehircilik tesirlerine nazaran izah edilmelidir. Yol kvrmlar daha ziyade iyi tesir brakc bir

manzara tekil ederler. Bu ekilde bir kvrm ancak caddenin yaplaca yerde verilmelidir. Dmdz

bir cadde ancak ok sratli gidilmesi icap eden yerlerde, ehir haricinde ve dz arazide mantk ve

hak kazanr. Byle hallerde de ok devaml dz ekilmi bir cadde araba idare edeni, istikametini

deitiren bir yoldan daha ok fazla yorar; nk mtemadiyen dikkat etmek mecburiyeti vardr.


15/21

Bu sebeplerden arasra yol kvrnts yapmak ayan- tavsiyedir.24 Jansen ayn estetik

gerekelerle 1910 ylnda Berlinin Dahlem semtinin imar iin katld yarmada da plannda dz

deil, tatl bir ayla kvrlan ana caddelere yer vermi ve savunmasn ayn nedenlere balamt.

Bu raporda kendisini, Berlindeki dz caddelerin grn itibariyle ok irkin olduunu sylemekten

de alkoyamamt.25 Jansen yalnzca dz caddelere deil, ayn zamanda ve zellikle geni bulvar

ve caddelere de kar kmaktadr. rnein, kendinden nce Lrcher tarafndan tasarlanm olan

yeni ehirdeki yollarn lzumundan fazla geni alm olduundan ikyet eden Jansen, planda udeiiklii yapar: Mevcut pek fazla, geni olarak alm bulunan caddeler maktaca daraltlarak

kalan ksmlar yeillie veya n baheye kalabildiler.26 Geni cadde ve sokaklara kar k

nedenini de, Ankara rneinde ve dier sebeplere ek olarak, tasarruf gerekesiyle

savunmaktadr.27

Jansen Ankaray bakent yapan ya da herhangi bir modern ehir deil de bir bahe ehir

garden city, gartenstadt yada cite-jardin-olarak yeni batan kurmak istediinden, Ankaradaki

caddelerin her iki tarafnda yeknesak bir grnm arz etmemeleri iin, ayn genilikte kaldrmlarn

bulunmamasn ve caddelerin bir tarafnda da bisiklet yollar olmasn nermektedir: Piyade

kaldrmlarnn caddenin her iki tarafna taksimi, eskiden olduu gibi ayn genilikte yaplmaz;

ekseriya bir taraf daha geni olur. Umumiyetle imal-cenup caddelerinde garp piyade kaldrm ve

ark-garp caddelerinde ise ark taraf daha geni yaplr. Bu piyade kaldrmlarnda bir veya iki vedaha fazla sra aa yetitirilir. Geni caddeler piyade kaldrm yannda ayrca bir bisiklet yolunu da

havi olurlar.28

Ankara mar Plann Trkeye eviren Mithat Yenenin oturma mahalleleri olarak adlandrd

blgelerde jansen otomobil trafiinin asgariye indirilmesi ve bu trafiin de baheli mstakil evlerin

olduu sokaklardan akmamas iin bu sokaklarn kr, yani kmaz sokak eklinde dzenlenmesini

savunmaktadr. Hatta byle siedlunglarda, tpk Baheli Evler Yap Kooperatifi plannda izdii gibi,

nnde otomobil trafiine ak bir sokan bile olmad ev parselleri tasarlamakta ve bunlar

zellikle bu ekilde planladn aka sylemektedir. Gerekesi sknet, huzur ve istirahattr.

Kendi anlatmna gre, Araba, otomobil ve bilumum motorlu vastalarn giremeyecekleri yol ve

yerleri amak yeni bir itir. Ara yeillikleri eskiden byk (Allee) caddelerde ve bulvarlarda

yaplrlard. Bunlar sade bir ara yeillii, bir ss olarak yaplrlard- ayrca bir maksat iin deil.

Fakat byle otomobil ve sair grltsnn hkm srd bir yerde istirahatten bahsedilemez.29

Jansen evlerin gne almas gerekesini ne srerek balad bir blmde konuyu hemen kmaz

sokaklarn savunusuna getirmektedir:

Her yer gne grmelidir, cmlesine gre ark ve garpten k almay tercih etmeli ve caddeleri de

cenup-imal istikametinde amaldr. Garp-ark caddelerinde ise bittabi evleri yola amut olarak

yerletirmeli. Bylece dizilen evlere caddeye amut sra evleri denir. Bu caddeye amut sra evler de


16/21

er metrelik yollarla caddeye balanrlar; bu suretle: ) Cadde zerinde oturma vergisinden

kurtulunarak ayn zamanda sakin yaamak kabil olur. Otomobiller eve kadar yaklaamazlar. Daima

yol balarnda dururlar. Fakat dier taraftan bu amud sra evlerinin uzunluu tahdit edilmitir.

Otomobillerin durduklar yerden tahamml edilecek nisbeti amamaldrlar. mar kanunlar 80

metre kadar uzunluk kabul ediyorlarsa da 40-60 metreyi amamak bittabi daha iyidir. Bundan

baka amud sra evlerinin caddeye muvazi evlere kar hibir mreccah olmayan yerleri yoktur.

Bilhassa bu amud sra evlerinin nihayetinde bir de yeillik yaplrsa dier ev ekillerine bsbtnfaik olurlar. Sra ile cadde, sra evleri, yeillik, dier apartmanl ev ekillerinde eriilemeyecek bir

ideal oturmay temin ederler. Nihayetlerinden serbest sahaya olan mesafe asgariye indirilmeli,

mesai yerine, mektebe, istasyona olan yol hep yeillik eridi ile uzanmaldr. Seyrsefer ve yaya

gidenler tamamen birbirinden ayr ve mstakildirler. 30Orta snfn oturaca siedlunglar

hakkndaki grlerine gemeden nce Jansenin Ankarada kurulmasn bir an nce arzu ettiini

syledii amele mahallesi hakknda da ksa bir bilgi vermek, onun modern bir ehri nasl algladn

anlamak asndan gereklidir. Yukarda, Avrupada on dokuzuncu yzyln sonlarnda gl bir

ekilde ortaya km olan muhafazakr ideolojinin radikal ve ar tepkici kanadnda sanayilemeye

kar dmanlktan ve ii snfna datlmas ve kontrol altna alnp sendikalamalarnn nne

geilmesi gereken bir topluluk olarak baklmasndan sz edilmiti. zellikle de iilerin youn olarak

bulunduu byk sanayi ehirlerinden korkulduundan bahsedilmiti. Jansen bu radikal

muhafazakr tepkiyi Ankara mar Plan Raporunun muhtelif yerlerinde gl bir ekildevurgulamaktadr-, Ankara katiyen bir sanayi ehri olamaz ve olmayacaktr. Yeni tecrbeler

sanayiin mmkn olduu kadar civara, hatta maden, kmr ve saire olan yerlere kurulmasn icap

ettiriyor.31 Sanayi ehri olmas engellenecek bir Ankarada yaplmasn dnd amele

mahallesi de aslna baklrsa bir ii mahallesinden ok ada ve konforlu bir kyde olmas arzu

edilen ev ve sokaklar andryordu. Bu amele mahallesinin tasarmn Mimarlk dergisi sayfalarnda

grmek mmkndr.32 Bu mahallenin nasl bir anlay erevesinde tasarlandn anlamak iin

Jansenin Ankara mar Plan Raporundaki anlatmna bakmak gerekmektedir:

eski ehrin imali garbisinde amele mahalleleri, bu son Ankara kooperatifi [Jansen burada ayn

raporunun bundan bir nceki paragrafnda uzunca bir ekilde anlatt Baheli Evler Yap

Kooperatifi'ni kastetmektedir] gibi bir birlik mahallesi olarak dnlm olup, ileride oturacaklar

iin ok elverili ve basitletirilmitir. Bir ev tipi-, bir oturma odas, piirme kesi, yatak odas ve

ahrdan ibarettir. Bunlar bir katl ift ev veya sra evleri olarak dnlmlerdir. ok basit

olularndan, bir pencere, kap tipi kullanlmasndan ok ucuz olarak meydana getirileceklerdir. Her

evin byk bir bahesi vardr. ift evler, etraf ihata ederler; sra evleri daha yanda basit bir yolla

balanrlar. Bu amele evlerine biran evvel balamak en byk temennimizdir. Bu ii sahibi salhiyet

bir teekkl zerine alarak para koyma ve inaat kontrolunu yaptrmas lzmdr. Bu ekilde ina

edilecek mahalle serbest arsalar zerine yaplacak olandan hem ucuz hem de daha gzeldir. Bu

erait dahilinde bir mahallenin vcuda gelebileceini isbat etmek gayet kolaydr. Ayn zamanda,

ameleyi toprana, yuvasna balamakla Trk milletinin bu iteki alkasn uyandrarak hkmetin

mevcut hedeflerine bu suretle bir para daha yaklalm olur.33

Esra Akcann eviride Modern Olan kitabnda yazd gibi, i Mahallesindeki konut birimleri iin

Jansen, ieriden deil baheden ulalan evin tek tuvaletini de barndran bir kiler dnmt. Bu

sava-ncesi Alman baheehir ve Siedlung projelerinde ska kullanlan, fabrika iilerinin arka

bahelerinde tarm faaliyetleriyle uraacaklarn tahayyl eden bir yaklamd. Baheye

yerletirilmi olan tuvalet sayesinde bu baheli evlerde oturan iiler kendi dklarn evin

arkasndaki tarlams bahede gbre olarak kullanabilecekti.34

Baheli Evler Yap Kooperatifi adl siedlung ise doal olarak bir amale mahallesinden biraz farkl

olacakt. Evler daha byk, arka bahe burada tarmsal retim yaplmayaca iin ii evlerinde


17/21

olduundan daha kk ve en nemlisi, bahe iin gbre gerekmeyeceinden, bu evlerde tuvalet

evin iinde olacak ekilde tasarlanmt. Snfsz bir toplum hayali iindeki korporatist dnya

grnde herkes toplumdaki ilevine uygun decek eve yerletirileceinden ve insanlar bir

ehirde zmre ve stat farkllklarna gre birbirinden ayrtrlm blgelerde yaayaca iin,

Baheli Evler Yap Kooperatifi siedlungu da hem sanayi ve ticaret, hem de ii siedlunglarndan

ayr bir blgede, tm ehirde ileride kurulacak siedlunglara rnek bir yerleim yeri olarak kendi

iinde dar kapal bir btn olarak tasarlanmt. Jansene gre, en fazla yz bin kiilik birnfusa sahip olmasna msaade edilmesi gereken Ankarada ideal olarak yerleim birimleri Baheli

Evler mahallesi rneindeki gibi olmalyd.35

Jansenin bu siedlung iin izdii taslaklarda nceleri hafif ehir grnts vermesi gerekesiyle

yerletirdii sra evler kooperatif yeleri tarafndan beenmediinden, dergiye koyduum ve hem o

gnk UIUS gazetesinde, hem de Karnca ve benzeri dergilerde nihai Jansen plan gibi gzken 14

Ocak 1934 tarihli tasarm grsel anlamda daha aklayc olacan dndm iin yeni batan

izdirttim. Ancak bu nihai Jansen tasarmnn 1938 ylnda inaata balandnda tpatp tatbik

edilmediini, Ankara Belediyesi arivinde bulunan uygulama planlarndan biliyoruz. Uygulama plan

hem Esra Akcann eviride Modern Olan kitabnda, hem de zlem Mumcu Uarn Bahelievler iin

hazrlad doktora tezi ve o tezdeki malzemeyi kullanarak yazd Snr Kavramna Meknsal bir

Yaklam: Bahelievler rnei adl makalede yaynlanmtr.36 Uygulama plannn yeniden izilmirenkli hali ise ilk defa olarak bu dergide yaynlanmaktadr. Bu yazda son olarak, Baheli Evler Yap

Kooperatifinin igal ettii arazinin bugnk hali bir baka haritada gsterilmektedir.

Ankaradaki dier konut alanlarna rnek olacak bu siedlung10 Mays 1936 tarihli Ulus gazetesinde

plan ve aklamasyla birlikte kamuoyuna tantlrken, bu sayfadaki bir ereve yaz da Kemalist

tahayyln ne olduunu ok ak bir ekilde gsteriyordu-. Kooperatif mahallesine uzaktan

bakanlar, onu sra ayn boyda aacn evreledii bir orman iinde greceklerdir. 350 ev de

yapld zaman boyu bir kilometreyi geecek olan bu mahalle ars, mektebi, gazinosu, kulb,

kitaphanesi ve park ile tam ve mstakil bir ehir hviyeti tayacaktr. Kooperatif mahallesi,

stasyonun arkasnda yap iin ayrlan yer vastasyla Yeniehirle kolaylkla birleecektir. Bir

tahminimiz de udur ki, mar Direktrl bu mahallenin iki tarafndaki arsalar zerinde inaata

ancak bir prensip iinde ve insicam korumak artyla izin vermelidir.37

AYKUT KANSUUFUK NVERSTES RETM YES

DPNOTLAR1 Tm bu yap kooperatiflerinin orijinal Baheli Evler Yap Kooperatifi arazisine eklemlenme biimi

ve bu eklemlenmeyle oluan sokak dokular ile Baheli Evler Yap Kooperatifi arazisine bitiik

olmayp da bugnk Bahelievlerin paras olan en Yuva Yap Kooperatifi (1941). Yeil Yurt Yap

Kooperatifi, Zmrt Evler Yap Kooperatifi (1944). Yurt Yap Kooperatifi (1942). Kk Evler Yap

Kooperatifi (1937) ve Eser Yap Kooperatifi (1958) arazilerinin krokisi iin bkz lhan Tekeli ve

Selim lkin,Baheli Evlerin yks: Bir Bat Kurumunun yeniden yorumlanmas (Ankara: BatkentKonut retim Yap Kooperatifleri Birlii Yayn, 1984), s. 112.

2 lhan Tekeli ve Selim lkin, Baheli Evlerin yks: Bir Bat Kurumunun yeniden yorumlanmas

(Ankara: Batkent Konut retim Yap Kooperatifleri Birlii Yayn, 1984), ss. 54-56-}

3 Lrcherle ilgili imdiye kadar en kapsaml almay Ali Cengizkan yapmtr. Lrcherin

grevlendirilmesi ile ilgili olarak bkz., Ali Cengizkan, Ankarann lk Plan 1924-25 Lrcher Plan:


18/21

Kentsel Mekan zellikleri. 1932 Jansen Planna ve Bu$ne Katklar. Etki ve Katntlar (Ankara:

Ankara Enstits Vakf ve Arkada Yaynclk Ltd. ortak yayn, 2004), ss. 35-48.

4 Lrcherin nasl bir bahe ehir anlayyla Ankaray tasarlad Levent Uluiin bu dergide

yazd makalede anlatld iin burada tekrarlamann gerei yoktur.

5 Korporatist ideolojinin Trkiyedeki siyasal, sosyal ve ekonomik politikalara nasl yansdngrmek iin bkz., Taha Parla ve Andrew Davison, Corporatist Ideology in Kemalist Turkey: Progress

or Order (Syracuse: Syracuse University Pres, 2004). Korporatist zlemin 1930lu yllarda

Trkiyedeki ekonomi politikalarn ne kadar ciddi ekilde etkileyip bunlar ekillendirdiini anlatan

bir makale iin bkz.. Aykut Kansu, Economic Policies between 1908 and 1950, Erik J, Zrcher

(der.), Turkey in the Twentieth Century (Berlin: Klaus Schwarz Verlag. 2008) iinde, ss. 359-377-

6 Andrew Lees, Cities Perceived: Urban Society in European and American Thought. 1820-1940

(Manchester: Manchester University Press, 1985), ss. 276-288.

7 In Jeden Haus Wohnen Im Durchschnitt. adl karikatr (Franziska Bollerey ve Kristiana

Hartmann, A Patriarchal Utopia: The Garden City and Housing Reform in Germany at the Turn of

the Century, Anthony Sutcliffe (der.), The Rise of Modern Planning. 1800-1914 (Londra: Mansell,1980) iinde, s. 142.)

8 Bu konuda Gerhard Fehlin bir makalesi -yirminci yzyl ba Almanyadaki ehirleme sorunlar

zerine Trkedeki muhtemelen tek akademik yaz olmasnn yan sra- konunun yalnzca teknik

deil ayn zamanda ideolojik ynn de incelemesi bakmndan ok nemlidir: Gerhard Fehl,

Almanyada Dar Gelirliler iin Konut retimi: 19. yy. Sonras Konut-Yerleme-ehir, hsan Bilgin

ve Mehmet Kararen (der.), Trkiyede Son On ylda Toplu Konut Uygulamalar Sempozyumu

(stanbul: Yldz niversitesi Mimarlk Fakltesi Eitim ve Kltr Dernei Yayn, 1992) iinde, ss.

17-54. (htiyacm olan bu kitab bana son derece hzl bir ekilde ulatran Bilgi niversitesi retim

yesi Profesr Dr. hsan Bilgine teekkr bir bor bilirim.) Hamburgdaki kolera salgn ve bunun

Alman politikasna etkisi iin son derece kapsaml bir aratrma olan u kitaba bkz., Richard J.

Evans, Death in Hamburg: Society and Politics in the Cholera Years. 1820-1910 (:Oxford ve New

York: Oxford University Press, 1987).

9 Hermann Jansen, Yap Kooperatifleri. Ulus, 9 Kasm 1935, s. 1 ve s. 4; ve Hermann Jansen,

Yap Kooperatifleri, Karnca, A: 2 (Mart 1936), ss. 44-45. Jansen, hazrlad ehir plan hakknda,

Ankarada Trk Mhendisler Birlii konferans salonunda 9 Kasm 1935 gn yapt sunumda yine

kira klalarn ktlemekteydi: Ankara mahallelerinin karakterini, yangn yerinde yabani ot ve

aalar gibi sk ve alabildiine ykselen drtten alt kata kadar olan kira klalar deil, yaknda

(Baheli Evleri yap kooperatifi tarafndan kurdurulacak olan iki veya katl husus baheli ve

biribirine bitiik sra evleri gibi evler gsterecektir. (Profesr Yansenin Konferans, Ulut. 11 Kasm

1935, s. 5)

10 (Vedat Nedim Trl, Vedat Nedim Trden Gelen Cevap, Karnca, A: 2 (Mart 1936), ss. 83-84.

11 Bu ideolojik bak asnn Baheli Evler Yap Kooperatifinin kurulmas iin yazlan gerekeler

arasnda rastladmz bir rnei iin bkz.,(Veli Atauzl, M. Veli Atauzdan Gelen Cevap, Karnca, A:

2 (Mart 1936). ss. 56-57.

12 Howardn bahe ehir tahayyln anlamann en iyi yolu onun bu fikri savunduu 1898 ylnda

yaynlanan kitabn okumaktan geer: Ebenezer Howard, 7o-Morrow: A Peacetul Path to Real


19/21

Reform [zgn metne Peter Hall, Dennis Hardy ve Colin Ward'un yapt yorumlarla] (Londra:

Routledge. 2003). Howard ve onun bahe ehir fikri zerine yaplan akademik almalarn says

olduka kalabalktr.

13 Hemen hemen ayn iddiay neredeyse ayn terimlerle faist lider Benito Mussolini de 1927 ylnda

yapt nemli bir konumada sylemiti: Sanayilemeye karyd. Topraa dn destekliyordu;

bu hareketin, sanayilemenin yaratt ktlkleri bertaraf edeceine inanyordu. ehirlerde younolarak rastlanan su ve hastalklarn krsal kesimde grlmediini iddia etmekteydi. Krsal alanda

yksek olan dourganln kentsel blgelerde hzl bir ekilde dm olmasndan yaknyordu.

(Arnald Cortesi, Fascisti Attempt to Stem UrbanismBill Forbidding New Factories in Large Citites

Is Opposed by Industrial Interests, The New York Times, 31 Temmuz 1927, s. E8.)

14 Full Text of Mussolinis Speech Outlining His Plans for a Greater Italy, 77te New York Times,

29 Mays 1927. s. 12.1928 ylna girildiinde bu karar dorultusunda ehre gen talyan kyllerini

gerisin geriye kylerine yollama ii artk belediye bakanlarnn ilevleri arasna girmiti. (Against

Italian Urbanism: Prefects Take Measures to Send Peasants Back to Their Land. The New york

Times, 27 Kasm 1928, s. 6.) Bu i ok ciddiye alnm ve bir devlet meselesi addedilmiti (Italy

Opens Fight Against Urbanism: Cabinet Council Gives Power to Prefects to stop Drift of People to

the TownsMove Called a Warning Mussolini Says. He Expects the Nations Aid in KeepingPeasants on the Land, The Nevyork Time6, 2 Aralk 1928, s. 3.)

15 Almanyada Hitler dnemindeki tarmsal yaplar ve arkasndaki ideolojiyi inceleyen u kapsaml

kitaba baklabilir: John E. Farquharson, The Ploush and the Swa6tika: The NSDAP and A$riculture

in Germany. 1928-45 (Londra ve Beverly Hills-. Sage Publications, 1976). Ayrca bkz., Kim R.

Holmes, The Forsaken Past: Agrarian Conservatism and National Socialism in Germany, Journal of

Contemporary History. 17/4 (Ekim 1982). ss. 671-688.

16 Yirminci yzyldaki modern metropollere duyduklar dmanlktan bahsetmese de Ali Cengizkan

Lrcher ile Jansenin her ikisinin de bahe ehir tarz bir Ankara yaratmak istediklerini ve aslnda

Jansenin tasarlad Ankarann byk lde Lrcherin tasarmnn ok az deitirilmi bir devam

olduunu anlatmaktadr (Ali Cengizkan, Ankara 1924-25 Lrcher Plan: Bir Bakenti Tasarlamak ve

Sonras, Ali Cengizkan, Modemin Saati:yirminciyzylda Modernleme ve Demokratikleme

Pratiinde Mimarlar. Kamusal Mekan ve Konut Mimarl (Ankara: Mimarlar Dernei/stanbul: Boyut

Yayn Grubu, 2002 ortak yayn), ss. 37-59).

17 VVolfgang Sonne, Representing the State: Capital City Ptanning in the Early Twentieth Century

(Mnih, Berlin, Londra ve New York: Prestel, 2003), ss. 111-114.

18 Jansenin yarmaya sunduu ilk taslak plan iin bkz.. Gnl Tankut. Bir Bakentin mar:

Ankara. 1929-1939 (Ankara: Orta Dou Teknik niversitesi Yayn, 1990), ss. 46-47 arasna

yerletirilmi Plan 2.4.

19 Bernd Nicolai, Moderne und Exil. Deutschsprachige Architekten in der Trkei. 1925-1955(Berlin:

Verlag fr Bauwesen, 1998), ss. 67-76.

20 Manfred Khn ve Ludger Gailing, From Green Belts to Regional Parks: History and Challenges

of Suburban Landscape Planning in Berlin, Marco Amati (der.). Urban Green Belts in the Twenty-

First Century (Aldershot ve Burlington: Ashgate, 2008) iinde, ss. 187-193. Tm bu tasarmlarn

Nazi dneminde nasl bir bahe ehir tahayyl iine oturduunu anlatan bir makale iin bkz.,

Gerhard Fehl, The Nazi Garden City, Stephen V. Ward (der.), The Garden City: Past. Present and


20/21

Future (Londra: E S FN Spon, 1992) iinde, ss. 90-92. Ayrca bkz., Nicole Huber, From Berlin to

Germania: Cinema and the mplementation of National Politics in Regional Planning, Clemens

Zimmermann (der.), Zentralitdt und Raumgejge der Grossstdte im 20. Jahrhundert (Stuttgart:

Steiner, 2006) iinde, ss. 163-165.

21 IHermann Jansen), Ankara mar Plan, Mimarlfe. 5/2 (Iubatl 1948), s. 23.

22 Hans Stephan, Hermann Jansen, Die Kunst im Dritten Reich, Seri 5, 8/5 (Mays 1944), s. 98.

Stephan bu makalesinde Jansenin Hitlerin Bamimar olarak nlenen ve sava sonras

Nrnbergdeki Sava Sulular Mahkemesinde Nazi dneminde iledii sular nedeniyle yirmi yl

Berlin-Spandau Hapishanesinde yatmaya mahkm edilen Albert Speerin hocas olduunu ve

Speerin dalaletiyle Berlinde eitli diedlunglar planlamakla grevlendirildiini yazmaktadr (s. 96).

Jansenin Berlin-Gatow, Berlin-Kladow, Berlin-Selchow ve Berlin-Dahlem iin 1936 ylndan 1943

ylna kadar tasarlad siedlunglarn planlar Architekturmuseum

der Technischen Universitt Berlin arivinde bulunmaktadr. Bu tasarmlarn hepsi birer bahe

ehir tarznda dzenlenmitir. (Hans Stephann makalesine dikkatimi eken ve makaleyi bana

ulatran Technische Universitt Berlindeki doktora rencim Levent Uluie ok teekkr

borluyum.)

23 Profesr Yansenin Konferans, ULUS, 11 Kasm 1935. s. 5

24 [Hermann Jansen], Ankara mar Plan, Mimarlk, 5/2 ([ubat] 1948), s. 13.

25 Wolfgang Sonne, Representing the State: Capital City Planning in the Early Twentieth Century

(Mnih, Berlin, Londra ve New York: Prestel, 2003), s. 111.

26 [Hermann Jansen), "Ankara mar Plan." Mimarlk, 6/1 ([Ocak] 1949), s. 22.

27 Birok byk yollarn bir ana caddede tevhidi ile ve fazla lzumsuz yollardan ekinilerek, heyet-

i umumiyesinin mmkn olduu kadar ksaltlmas ile yzbinlerce litre (mayi mahrukat) iktisat

edilmi olur. Bununla beraber dnmelidir ki, yollar sade inalarndaki masraflar ile kalmazlar;

onlarn mteakip senelerdeki bakmlar byk masraf kaplar aarlar. Bu yzden lzumundan fazla

geni yapmamakla ok para iktisat etmek kabildir. (Hermann Jansen], Ankara mar Plan,

Mimarlk, 5/2 ([ubat] 1948), ss. 11-13). Ali Cengizkan da Lrcher zerine yazd makalede

Lrcherin bugnk Kzlay ve Sihhyede am olduu ve Atatrk Bulvarna balad sokaklar

Jansenin kapattn belgeleriyle gstermektedir (Ali Cengizkan, Ankara 1924-25 Lrcher Plan: Bir

Bakenti Tasarlamak ve Sonras, Ali Cengizkan, Modernin Saati:yirminci Yzylda Modernleme ve

Demokratikleme Pratiinde Mimarlar. Kamusal Mekan ve Konut Mimarl (Ankara-. Mimarlar

Dernei/stanbul: Boyut Yayn Grubu, 2002 ortak yayn), ss. 37-59).

28 [Hermann Jansen], Ankara mar Plan, Mimarlk, 5/4 ([Nisan] 1948), s. 21.

29 [Hermann Jansen], Ankara mar Plan, Mimarlk, 5/2 ([ubat] 1948), s. 14.

30 [Hermann Jansen], Ankara mar Plan, Mimarlk, 5/3 ([Mart] 1948), s. 19.

31 [Hermann Jansen], Ankara mar Plan, Mimarlk, 5/3 ([Mart] 1948), s. 23.

32 29 ubat 1936 tarihli ve H. Jansen imzal Ankara Amele Mahallesi sic. mahallesi] plan

(Hermann Jansen], Ankara mar Plan, Mimarlk, 6/1 ([Ocak] 1949), s. 21)


21/21

33 ([Hermann Jansen], Ankara mar Plan, Mimarlk, 6/1 ([Ocak] 1949), s. 24 ve s. 44.

34 Esra Akan, eviride Modern Olan: ehir ve Konutta Trk-Alman likileri (stanbul: Yap Kredi

Yaynlar, 2009), s. 81.

35 Modern anlamda sanayiin olmad bir ehir tahayyl eden Jansen, Ankara mar Plan adl

raporunda, tetkikler neticesinde msait ehir byklklerinin 200,000 den 300,000 arasndaolduunu iddia ederek Ankarann daha fazla nfusa sahip olmamas gerektiini srarla

belirtmektedir: Ankarann ihtiyac ve mstakbel nfusu tayin edilerek ehir halknn 300 bini

amamasn temin etmek lazmdr. Hatta icap ederse kati tedbirlerle ehrin aleyhine olacak inkiaf

menetmelidir. Bylelikle Ankara tam manas ile oturulabilecek bir ehir halini alr. [Hermann

Jansen), "Ankara mar Plan," Mimarlk, 6/1 ([Ocak] 1949), s. 44)

36 Esra Akan, eviride Modern Olan: ehir ve Konutta Trk-Alman likileri (stanbul: Yap Kredi

Yaynlar, 2009), s. 155; ve zlem Mumcu Uar ve Ahsen zsoy, Snr Kavramna Meknsal bir

Yaklam: Bahelievler rnei, T Dergisi/ AMimarlk, Planlama. Tasarm, 5/2 (Eyll 2006), s.

20. (Bu uygulama plann, zerinde alma yapmak iin bana yollayan Anadolu niversitesi retim

yesi zlem Mumcu Uara ok teekkr ederim.)

37 Kooperatif Mahallesine bir Bak, Ulus, 10 Mays 1936, s. 5.

Kaynak: Toplumsal Tarih, Temmuz 2009

bahçelievler yapı kooperatifi 1934

Documents