Nəsib Nəsibli

PƏHLƏVİ REJİMİNİN ASSİMİLYASİYA SİYASƏTİ

VƏ ONA MÜQAVİMƏT

Bakı- 20131

I HİSSƏ

Türklüyün məzlum millətə çevrilməsi

İllərlə İranın dağılmasının qarşısını almağa, onu mərkəzləşdirməyə və modern dövlətə çevirməyə çağıran irqçi-modernist dairələr artıq gələcəyə ümidlə baxa bilərdilər. Onların ideyalarını və həyəcanını dəstəkləyən Rza Şah, hakimiyyəti əlində cəmləşdirmiş, İranda bir modern millət-dövlət quracağı vədini verirdi. Rzanın şah elan edildiyi 1925-ci ildə yuxarıda adı çəkilmiş Ayənde dərgisinin sahibi Mahmud Əfşar-Yəzdi “İran tarixinə, Fars dili və Şiəliyə” dəyər verənləri inandırmaq istəyirdi ki, vətəndaşlar özlərini öncə Türk, Ərəb, Kürd, Bəxtiyari, ya Türkmən saysalar İran dövləti dağılacaq. Ona görə də bu “azlıqların” dilini, bölgəçilik, tayfaya sədaqət hisslərini məhv etmək, “müasir İranın fərqli sakinlərini vahid millətə çevirmək lazımdır.”[1] Həmin Mahmud Əfşar başqa bir məqaləsində İranın bütöv, mütəşəkkil bir dövlətə çevrilməsində Şiəliyin yetərli olmadığı, Türk “sarı təhlükəsi” və Ərəb “yaşıl təhlükəsi” qarşısında qaldığı perspektivini əsaslandırır, hökuməti ayrı-ayrı toplumlar arasında mədəni, iqtisadi və coğrafi əlaqələri artırmağa çağırırdı. Bunun üçün Fars dili və İran tarix şüurunu ölkənin bütün bölgələrinə yaymaq, ölkə miqyaslı dəmiryol şəbəkəsi çəkmək, qeyri-Fars coğrafi adları ləğv etmək, Türk və Ərəb tayfalarını sərhəd bölgələrindən ölkənin mərkəzinə köçürmək, mərkəzi hakimiyyətin səmərəliliyini artırmaq təklif olunurdu[2].

Tehranda hakimiyyətin mərkəzləşdirilməsi prosesi 1920-ci illərdə əyalətlərdəki milli-demokratik hərəkatların basdırılması ilə başlamışdı. Azərbaycan, Gilan və Xorasandakı hərəkatların boğulmasından sonra ölkənin müxtəlif yerlərində mərkəzi hakimiyyəti formal olaraq tanıyan tayfaların silahlı gücünün ləğv edilməsi gəldi. Azərbaycanda Şahsevən tayfalarının bir sıra başçıları fiziki cəhətdən məhv edildi, onların torpaqlarının bir hissəsi dövlət mülkiyyətinə keçdi. Ölkənin başqa yerlərinə köçürülmüş Şahsevən tayfalarının bəzi torpaqlarında köçəri Kürd tayfaları (Cəlalilər) yerləşdirildi. 1924-cü ildə uzun illər mövcud olmuş yarımmüstəqil Makı xanlığı ləğv edildi.

Ölkənin mərkəzləşdirilməsi ayrı-ayrı silahlı qüvvələrin birləşdirilməsi ilə başladı. (Bu, 1919-cu il Britaniya-İran müqaviləsində də nəzərdə tutulmuşdu). Kazak diviziyası ilə jandarmeriya qüvvələrini birləşdirdikdən sonra hərbi nazir Rza Xan, tabeliyində 40 minlik ordu əldə etdi. Dövlət torpaqlarının və dolaylı vergilərin gəlirlərini nəzarəti altına almış Rza Xan, ordunun sayca sürətli artımına nail oldu. 1926-41-ci illər arasında hərbi büdcə beş dəfə artdı, 1941-ci ildə ordunun şəxsi heyəti 127 min nəfərə çatdırıldı.[3] O özünə yaxın hərbçiləri dövlət idarələrinə yerləşdirdi, bu zümrənin (hərbçilərin) dövlət idarəçiliyində çəkisi durmadan artdı. Mülki bürokratiya aparatı da yenidən quruldu. 90 minlik dövlət mülki məmuru vasitəsilə mərkəzi hökumət ilk dəfə olaraq ucqarlara nəzarət etmək imkanı əldə edirdi. Şah sarayının ölkənin idarəsində iştirakı görünməmiş şəkildə artdı. Rza Xanın mərkəzləşdirmə siyasəti 30-cu illərdə onun şəxsi hakimiyyətinin möhkəmlənməsi, diktaturasının formalaşması, Pəhləvilərin İranın ən varlı ailəsinə çevrilməsi ilə nəticələndi. Səfəvilərdən sonra ilk dəfə olaraq dövlət genişləndirilmiş idarəçilik, tənzimləmə, zor mexanizmlərilə toplumu tam nəzarəti altına ala bildi.

1920-30-cu illərdə sosial sahədə aparılmış islahatlar sırasında təhsil sisteminin modernləşməsi diqqəti çəkir. Bu istiqamətdə böyük addım atıldı. Ruhanilərin nəzarəti altında olan məktəbxanalardan fərqli təhsil nazirliyinə bağlı dünyəvi məktəblər şəbəkəsi yarandı.1922-ci ildə bu ibtidai məktəblərin sayı 440 idisə, 1942-ci ildə artıq 2401 dünyəvi ibtidai məktəb var idi. Uyğun olaraq şagirdlərin sayı da 43 mindən 244 minə çatmışdı.[4] Tehranda universitet, başqa yerlərdə başqa ali təhsil müəssisələri yaradıldı, onların da tələbələrinin sayı sürətlə artmaqda idi. 1929-cu ildən hökumət hər il Avropada oxumaq istəyən 100 tələbənin təhsil xərcini ödəməyə başladı.

1920-30-cu illər İran tarixində həm də fəal millət quruculuğu dövrüdür. Rza Pəhləvi hakimiyyətinin bu siyasəti çoxmillətli (polietnik), çoxkültürlü imperiyanı bir millət, bir dil, bir kültür, bir siyasi hakimiyyətdən ibarət unitar dövlətə çevirmək kimi iddialı məqsəd daşıyırdı. Fars irqçiliyi rəsmi dövlət siyasətinin əsasını təşkil etdi. Fars dili yeganə rəsmi dövlət dili elan edildi, qalanlarının təhsil sistemində, mətbuatda və dövlət idarəçilik sistemində istifadəsi qadağan olundu.

2

1933-cü ildə reklam lövhələrinin xarici dildən Farscaya tərcümə edilməsi haqqında bütün dükan və mağaza sahiblərinə göstəriş verildi. Xarici dildə olan xüsusi isimlər isə kiçik hərflərlə yazılmalı idi. Hətta Ərəb dilinin tədrisi ibtidai məktəb proqramlarından çıxarıldı. Dərs kitablarının hamısı Farsca idi və Tehranda çap edilirdi. Fars dilinin xarici dillərdən alınma sözlərdən təmizlənməsi, ümumiyyətlə dil sahəsində islahatlar üçün dil cəmiyyəti (Fərhəngistan) quruldu. Bu məsələni araşdırmış R. Qalunov 1936-cı ildə yazırdı ki, nisbətən az miqdarda Türk və Avropa sözlərindən indiki Farscanı təmizləmək vəzifəsini yerinə yetirmək mümkün görünür. Amma Fars dilinin leksikasının 50%-ni təşkil edən Ərəb sözlərindən onu təmizləmək ağlabatan deyil [5]. Hərbi nazirlikdə isə hərbi terminologiyanı Türkcə sözlərdən təmizləmək üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Polisin senzura idarəsinə yazılı materiallarda Fars dilinin “təmizliyinə” nəzarət etməsi görəvi verildi. Peyman (redaktoru Əhməd Kəsrəvi) dərgisi və Şəfəqe Sorx qəzeti “təmiz Farsca” hərəkatının öncülləri idilər. Rəsmi yerlərdə və tədbirlərdə ənənəvi geyimlərdən istifadə olunması qadağan edildi, bütün kişilərin “Pəhləvi papağı” qoymaları əmr edildi. Qadınların ictimai yerlərdə ənənəvi çadradan istifadə etmələri qadağan olundu. 1938-ci ildə yeni nəslin “vətənə xidmət” üçün tərbiyə edilməsi vəzifəsini daşıyan Sazemane Pərvəreşe Əfkar (Fikirlərin Yayılması Təşkilatı) adlı dövlət idarəsi yaradıldı.

Məşrutə dövründən qalma rəsmi “İran milləti” anlayışına yeni çalarlar qatıldı. Əski İran tarixinin, xüsusilə Sasani dövrünün ideallaşdırılması rəsmi tarixçiliyin mahiyyətinə çevrildi. Məktəblərdə tədris olunan və mətbuatda təbliğ edilən “Ariya irsi” bəşəriyyətin ən qiymətli tarixi dəyəri kimi təqdim edilirdi. 1933-cü ildə Əhəməni padşahı Daryuşun böyüklüyü və Persopolis (Təxte-Cəmşid) sarayının önəmi haqqında ən yaxşı şeir üçün müsabiqə elan edildi.[6] Mümkün olduğu qədər Ərəb terminləri və sözləri əski İran terminləri ilə dəyişdirildi. Ərəb sözü “vətən” əski “mihən”lə əvəzləndi, silahlı qüvvələrin baş komandanı artıq Sasani dövrünün “ərteşbod” termini ilə adlandı, əyalətlər ostanlara, vilayətlər şəhristanlara, bölüklər bəxşlərə çevrildi. Əski Ariya irsinin təbliği Faşist Almaniyası ilə 1930-cu illərin ikinci yarısında yaxınlaşmadan sonra daha da gücləndi. “Şimal Ariyalıları ilə Zərdüşdün xalqı” arasında mənəvi birlik hər vasitə ilə təbliğ edilirdi. 1936-cı ildə Hitler Reyxinin xüsusi dekreti ilə İranlılar “təmiz Ariyalılar” elan edildilər.[7]

Rəsmi “İran milləti” anlayışı bu ölkədə Farsdilli İranlılardan başqa bir millətin olduğunu inkar edirdi (Müsəlman olmayan azlıqlar istisnadır). Hökumət fərqli baxışın olmasına belə dözümsüzlük göstərirdi.[8] İran mətbuatının Millətlər Liqası araşdırma komissiyasının 1933-cü ildə İran əhalisinin etnik tərkibi haqqında məruzəsinə acıqlı münasibəti səciyyəvidir. Setare qəzeti 1933-cü il 28 may sayında yazırdı: “Görünür, məruzənin müəllifinin etnoqrafiyadan xəbəri yoxdur, Kürdlər və Lurların ən təmiz İranlı olduqlarını bilmir. İran Türklərinə gəldikdə isə, onlar irq baxımından Farslardan heç fərqlənmirlər.”[9]

Yeni Pəhləvi sülaləsinin hakimiyyətinin təsbiti irqçı-modernistlər tərəfindən İranın yad hakimiyyətdən (Qacar sülaləsindən) qurtulması, hakimiyyətin “təbii sahibinə” keçməsi kimi alqılandı. Uyğun olaraq, Türkəsilli, amma xeyli dərəcədə farslaşmış Qacarların hakimiyyətdən getməsi ümumilikdə Türklük üzərinə legitim hücum üçün stimul oldu.

Rza Şah hökumətinin irqçi siyasətinin əsas hədəflərindən biri İranda Türk dilinin işlənmə arealını məhdudlaşdırmaq, mümkün olsa, onu unutdurmaq idi. Azərbaycanda yeni yaradılmış dövlət məktəblərində Türkcə dərslərin qoyulmasının yasaqlanması bir yana, məktəblərdə şifahi söhbətlərdə Türkcədən istifadə, ana dilindən başqa bir dil bilməyən uşaqlara dərslərin Türkcə izah edilməsi belə qadağan olundu. Tehrandan göndərilmiş maarif müdirləri bu sahədə xüsusi fəallıq göstərirdilər. Onların arasında A. Mövsümi və Q.Zövqi xüsusilə fərqləndilər. Bunlardan birincisinin “Türkcə danışanların boynuna noxta keçirib axura bağlayın” ifadəsi, Zövqinin Azərbaycanda ibtidai məktəblərdə tənəffüs zamanı Türkcə danışanları cəzalandırmaq üçün “cərimə sandıqları” qoymaq haqqında göstərişi uzun illər yerli əhalinin yaddaşından silinmədi.[10]

1920-30-cu illərdə Azərbaycan təhsilindəki durumu göstərən ən inandırıcı qaynaqlardan biri görkəmli mədəniyyət xadimi Məhəmməd Əli Fərzanənin xatirələridir. Dr. Fərzanə oxuduğu Təbriz ibtidai məktəblərinin birindəki Türk dilinə qarşı dövlətin düşmən münasibətini təsvir edir. O yazır ki, bu məktəbin müdiri əski özəl məktəbin sahibi idi, bu məktəbin dövlət məktəbinə çevrilməsindən sonra o, məktəbə müdir təyin olunmuş, həm də dərslərin əksəriyyətini tədris edirmiş. “Cənab müdir

3

uşaqların dini və əqidəti tərbiyələrinə çox əhəmiyyət verər, Quranı doğru-dürüst oxumaqda və ehkami-şəri’əni yaxşı başa salmaqda can yandırardı.” Həmin müdir-müəllim “Fars ədəbiyyatına da çox varid imiş.” Sədinin Gülistanını, Hafizi, Ruminin Məsnəvisini əzbərdən bilər, şagirdlərinə buradakı mətləbləri gözəl anladarmış. “Amma onun tozihatı [izahı] həmişə Türkcə olurdu. O kağazdan oxumasa Farsı danışa bilməzdi. İki kəlmə danışcaq dili topuq vurar və sözləri qarışdırardı.” Farsca yaxşı danışa bilməyən bu müdir-müəllimin problemi məktəbə müfəttişin gəlişindən sonra başlayır. Dərs zamanı içəri girən heyət üzvlərindən biri müdirin qarışıq “xoş aməd”indən (xoş gəldiniz) başa düşür ki, bu müəllim Farsca yaxşı danışa bilmir və deyir: “Bu müdir ki, özü Farsca danışa bilmir, uşaqlara necə dərs deyə bilər? Niyə bir savadlı müdir seçmirdiniz?” Qonaqların getməsindən sonra müdirin və sinifdəki şagirdlərin vəziyyətini Dr. Fərzanə belə xatırlayır: “Biçarə müdirin rəngi sap-sarı saralmışdı. O, əlləri ilə mizi tutmasaydı yıxılacaqdı. Heyətlər gəldikləri kimi də çıxıb getdilər. Uşaqlardan biri qaçıb livanda su gətirdi. Müdir bir qurtum içib, səndəliyə oturdu. O, mizin üstündə yumruqlarını biri-birinə söykəyib alnını onlara dayadı. Uşaqlar çox pozulmuşdular, onların içində ağlayanlar da var idi.”[11]

Ana dili mədəniyyətin digər sahələrindən də vurulub çıxarıldı. Ana dilində kitab və qəzet nəşri, tamaşalar göstərmək, hətta yas və təziyyə məclislərində Türk dilindən istifadənin qarşısı alınmağa çalışılırdı. Bir zamanlar Təbrizdə teatr tamaşaları insanların ilgisini çəkdiyi halda, onun bundan sonra Farsca olması teatr salonlarının boş qalmasına nədən oldu.[12]

Azərbaycanda Türklüyün izlərini itirmək üçün buradakı Türk köklü əski yer adlarının dəyişdirilməsi başlandı. Urmu şəhərinin adı monarxın şəninə “Rezaiyyə” qoyuldu. Acıçay tərcümə edilərək Təlxrud, Qaraçəmən – Siyahçəmən oldu, Qaracadağ rəsmən Arasbaran adlandı.

1937-38-ci illərdə ölkənin inzibati-ərazi quruluşunda dəyişiklik oldu. Bu dəyişikliyin məqsədlərindən biri qeyri-Farsların ölkə daxilində ərazi birliyini mümkün qədər pozmaq idi. Bu dəyişikliklə eyni zamanda əski yer adlarını da yaddaşlardan silmək düşünülürdü. Yeni inzibati-ərazi bölgüsünə görə, Azərbaycan əyaləti iki hissəyə ayrıldı. Bununla yanaşı əyalətin tarixi-coğrafi adı ləğv edildi və sadəcə nömrələrlə əvəz olundu. Əyalətin əsas hissəsi üçüncü (mərkəzi Təbriz şəhəri) və dördüncü (mərkəzi Rezaiyyə, əvvəlki Urmu) ostanların tərkibinə qatıldı. Zəncan vilayəti və Türk etnik zonasının başqa bölgələri bu ostanların tərkibinə daxil edilmədi, onlara müstəqil inzibati status (ostan) da verilmədi. Daha sonralar 3-cü ostan Şərqi Azərbaycan, 4-cü ostan isə Qərbi Azərbaycan adlandırıldı.

1920-30-cu illər Azərbaycandakı dövlət idarələrinə mərkəzdən göndərilən məmurların sayının artması ilə diqqəti çəkir. Ayr-ayrı məmurlar əvvəllər də paytaxtdan göndərilirdi. Rza Şah dövründə bu, kütləvi hal almağa başladı. Bu məmurların yerli dili bilmələri zəruri sayılmırdı. Əksinə, onların qarşısına Türk dilinin və mədəniyyətinin aşağılanması, beləliklə Azərbaycan Türklərində aşağılıq kompleksi yaradaraq assimilyasiyaya meylləndirmək vəzifəsi qoyulurdu. Azərbaycana vali göndərilmiş Abdulla Mustofi sonralar çap etdirdiyi xatərələrində Azərbaycan əhalisi haqqında yazırdı: “Azərbaycan əhalisinin Türkcə qırıldatmağına (“bolqur kərdən”) baxmayaraq, ölkəmizin heç yerində onlarda olan İranlılıq ruhu yoxdur.”[13] Bu ostandar Türk dilinin yas yerlərində işlədilməsini belə qadağan etmişdi, çünki “Daryuş və Kambizin xələfləri Əfrasiyab və Çingizin dilində danışa bilməzdilər.”[14]

Türkcənin yazı dili kimi qadağan olunduğu, şifahi dilin işlədilmə sahəsinin məhdudlaşdırıldığı bir şəraitdə milli ədəbiyyatın inkişafını gözləmək doğru olmazdı. Dövlət mexanizminin oxumuş kəsim arasında aşağılıq kompleksi yaydığı bir mühitdə ana dilində yeni ədəbi nümunələrin ortaya çıxması mümkün deyildi. Belə bir şəraitdə Mirzə Əli Möcüz (1873-1934) yaradıcılığının ortaya çıxması sıradan bir hadisə deyildi. Şəbüstərdə anadan olmuş Möcüzün şəxsiyyət kimi formalaşması gənc yaşlarından 16 il İstanbulda yaşaması mühüm təsir qoymuşdur. Müxtəlif mövzularda ana dilində əsasən satirik şeirlər yazmış Möcüz, milli şair Sabirin Güneydə davamçısı sayılmaqdadır.[15] Öz əli ilə yazdığı özkeçmişində Möcüz göstərmişdir: “Atam Şəbüstərin tacirlərindən imiş. Mən on altı yaşında ikən o vəfat etmişdir. Həmin ildə İstanbula getdim, orada on altı il qaldıqdan sonra qayıtdım və Vətənimin ağlar halını görüb, növhəxanlığa başladım. Mənim bu növhəxanlığım axundların xoşuna gəlmədi, mənə müharibə elan etdilər. 26 il bir-birimizlə vuruşduq. Xeyrat verdilər – çağırmadılar, toy oldu – mən iştirak etmədim. Bununla

4

belə axıradək vuruşdum, mən yazdım, özü də ana dilində yazdım... Fars dilini çox da yaxşı bilmirəm və bu dildə çox az yazmışam. Həm də mən belə mülahizə etdim ki, Azərbaycanlılar Fars dilindən bir o qədər də xoşlanmazlar.”[16]

Dövlətin iqtisadiyyat sahəsində siyasəti də ayrı-seçkilik xarakterində idi. 1930-cu illərdə hökumət infrastruktur və istehsal sahələrinə böyük kapital qoydu. Trans-İran dəmiryolu və şosse yolları çəkildi. Yeyinti, toxuculuq, kimya, dağ-mədən, tikinti və başqa sahələr üzrə dövlət 83 iri müəssisə tikdi. Bunlardan yalnız biri – Miyandoab (İkiçayarası) şəkər zavodu – Azərbaycanın payına düşürdü. Yeni tikilən dövlət müəssisələrinin əksəriyyəti İsfahan, Tehran və Mazandaranda yerləşirdi. Məhz 30-cu illər Azərbaycandan özəl kapitalın İsfahan, Tehran və İranın başqa Fars bölgələrinə axını baş verdi.[17]

Yuxarıdakıları yekunlaşdırmış olsaq, göstərə bilərik ki, XIX yüzilin sonlarından başlayaraq Azərbaycan Türkünün ölkə siyasətində addım-addım mövqeləri təhvil verməsi 20-30-cu illərdə onu məzlum millət durumuna gətirib çıxartdı. Rza Şahın diktatura rejiminin timsalında dövlət Türk varlığını modernləşən İranın bütövlüyü üçün əsas təhlükə gördü, Türk kültürünü hədəf alaraq ona ciddi zərbə vurdu. Pan-İranizm ideologiyası Rza Şah hökumətinin rəsmi siyasətinin əsasını təşkil etdi. Fars etnosu arasında isə etnik konsolidasiya prosesi müqayisəedilməyəcək sürətlə getdi. Türklər arasında oxumuş kəsim, xüsusilə məmur təbəqəsi arasında İrançılığa bağlılığın artmasına baxmayaraq, Türk əhalisinin əksəriyyəti arasında İran dövləti-Türk milləti münasibətlərinə aydınlıq gəldi. Türk əhalisinin bu hissəsində “İran dövləti” anlayışından qopma baş verdi.

21 Azər: Millət olmaq əzmi

Sovet İttifaqının İranın quzeyini, İngiltərənin isə güneyini işğal etməsi ölkədəki siyasi durumu dəyişdirdi. Sovetlər işğal aktını Rza Pəhləvinin faşist Almaniyası ilə fəal əməkdaşlıq etməsi ilə əsaslandıraraq, 1921-ci il Sovet-İran müqaviləsinin 6-cı maddəsini rəhbər tutaraq bir neçə xəbərdarlıq notasından sonra 1941-ci ilin avqustunda Sovet ordu hissələrini bu ölkəyə yeritdi. İran ordusu doğru-dürüst müqavimət belə göstərə bilməyib, pərən-pərən düşdü. Bu, Rza Şah diktaturasının da çökməsinə nədən oldu. Sentyabr ayında İngilislərin təzyiqi ilə Rza Şah, oğlu Məhəmməd Rzanın xeyrinə hakimiyyətdən imtina etməyə məcbur oldu.

İranda nisbi liberal siyasi mühit yarandı. Siyasi məhbuslar həbsxanalardan azad edildilər. Ölkədə antifaşist hərəkat başlandı. Yeni siyasi partiyalar ortaya çıxdı.

Azərbaycanda da ictimai-siyasi həyat canlandı. 20 illik anti-Türk, anti-Azərbaycan rejiminin buradakı Fars məmurları xalqın intiqamından ehtiyat edərək Tehrana qaçdılar. Türkcə danışıq dili və Türk mədəniyyəti üzərinə qoyulmuş yasaqlar aradan qalxdı. Milli ruhlu aydınlar yeni yaranmış imkanları dəyərləndirib hərəkətə keçdilər. Oktyabr ayında Təbrizdə “Azərbaycan Cəmiyyəti” adlı bir qurum yarandı. Bu cəmiyyətin qurucuları Mirzə Əli Şəbüstəri, İsmayıl Şəms, Əli Maşınçı, Cəfər Əkbəri, M. M. Çavuşi, Hilal Nasiri və başqaları idi. Cəmiyyət noyabr ayının 1-dən Fars və Türk dillərində Azərbaycan qəzetininin çapına başladı. Qəzetdə yeni yaranmış cəmiyyətin məqsədi barədə yazılar dərc edilirdi. Bu qəzetin materialları Azərbaycan Cəmiyyətinin tələbləri haqqında təsəvvür yaradır. Milli və ictimai azadlıq uğrunda mübarizə aparan bu cəmiyyət siyasi sahədə demokratik konstitusiya və məşrutə idarə üsulunun əməldə həyata keçirilməsini, əyalət və vilayət əncümənlərinin təşkilini, Milli Məclisə nümayəndələrin xalq tərəfindən seçməsini, hakim sinif və təbəqələrin mənafeyini müdafiə edən qanunlara yenidən baxılmasını, Azərbaycanın qanuni haqlarının müdafiə edilməsini, Azərbaycanda dövlətin sənaye obyektləri tikməsini, işsizliyin aradan qaldırılmasını, dil azadlığının təmin edilməsini, ana dilində bütün səviyyələrdə təhsil və kitab nəşrini tələb edirdi.[18] Maraqlıdır ki, Azərbaycan qəzeti hakim və rəsmi “İran milləti” anlayışından fərqli millət konsepti ortaya qoyurdu. Qəzetin səhifələrində tez-tez “Azərbaycan milləti” anlayışına rast gəlmək mümkündür. Bu millət, qəzetə görə, “...hiss, dil, adət-ənənə və ərazi birliyinə malik xalqdır.”[19] Millətyaradan elementlər arasında dilə böyük önəm verilir, o, millətin əsas əlaməti sayılırdı.[20] Azərbaycan Cəmiyyəti və onun mətbu orqanına görə, İranda vahid dil

5

olmadığından vahid “İran milləti” də yoxdur, çoxmillətli İran cəmiyyətini (“İran milliyyəti”ni) birləşdirən əsas şərt “məqsəd və ideal birliyi” ola bilər.[21]

Azərbaycan Türklərinin (“Azərbaycanlılar”, “Azərbaycan xalqı”) ayrıca millət olduğunu əsaslandırmaq üçün qəzetdə milli dilin önəmi vurğulanır, onun (Türkcənin) başqa dillərlə (ilk növbədə Farsca ilə) bərabərliyi üzərində israr edilirdi. Dil məsələsi Azərbaycan Cəmiyyəti üçün vaz keçilməyəcək “qırmızı xət” hesab edilməkdə idi. Qəzet 1941-ci ilin 15 dekabr sayında qətiyyətlə yazırdı: “Kim ki, bizim dilimizə, ənənələrimizə, sərvətlərimizə qəsd etmək istəsə, biz onu öz düşmənimiz sanacaq və son nəfəsimizə qədər onları məhv etməyə çalışacağıq.” Azərbaycan qəzeti Fars dilinin Azərbaycanda yayılmadığı, Azərbaycanın dilinin Türk dilləri sistemində müstəqilliyini, Azərbaycan əhalisinin dili ilə İranın başqa əyalətlərinin dili arasında hələ VII yüzildən heç bir oxşarlığın olmadığını, İranda Moğolların hökmranlığı ilə Azərbaycanın Türkləşməsi arasında heç bir əlaqənin olmadığını qeyd edərək, Azərbaycanda indiki dilin işlənməsi dövrü haqqında elmi məlumatlar verirdi.[22] Bununla “İran milləti” haqqında rəsmi ideologiyanın Azərbaycanla bağlı əsas ideyaları təkzib edilir, milli varlığın sübutu üçün nəzəri əsaslar ortaya qoyulurdu.

Azərbaycan, eləcə də Şahin (Təbrizdə Farsca çıxırdı) qəzetlərinin ən çox üstündə durduğu mövzulardan birisi də Rza Şah diktatorluğu zamanı Azərbaycana münasibətdə uyğulanan milli zülm siyasəti idi. Bu qəzetlərdə çap edilmiş məqalələrdə ictimai həyatın ayrı-ayrı sahələrində, özəlliklə dil məsələsində, milli ayrı-seçkilik siayasəti pislənilir, bu siyasətin məzlum Azərbaycanı iqtisadi və mədəni cəhətdən geridə qoyduğu vurğulanırdı.

Azərbaycan Cəmiyyəti yeni şəraitdə rəsmi Tehranın Azərbaycan siyasətinin dəyişməsinin zəruri olduğu fikrini irəli sürürdü. Azərbaycan qəzeti 1942-ci ilin 2 fevral sayında bu cəmiyyətin məqsədi haqqında yazırdı: “Bizim qəzeti Tehranda qadağan etmişlər, guya biz Azərbaycanın İrandan ayrılmasını istəyirik. Bizim əsas məqsədimiz xalqın ana dilindən istifadə haqqında demokratik haqqını müdafiə etməkdir. Hökumət artıq başa düşməlidir ki, Azərbaycanlılar Farca danışan xalq deyillər və heç vaxt da olmamışlar. Bizim rəsmi və ana dilimiz Azərbaycan dilidir. Biz ana dilimizin məktəblərdə və hökumət idarələrində işlədilməsi üçün əlimizdən gələni edəcəyik. Bizim dilimizi pozmağa çalışanlar bu işdən əl çəkməlidirlər.” Azərbaycan valisi Xəlil Fəhmi də Şahin qəzetinə yazdığı məktubda yerli əhalinin öz dilinə sahib çıxmasına pan-İranistlərin düşmən münasibət bəsləməsinə etiraz edirdi. O bildirirdi ki, Azərbaycan əhalisinin öz dilində danışmağa çalışması heç də onun mərkəzi hökumətə və ölkənin bütövlüyünə qarşı qalxdığını göstərmir.[23]

Bu arada özünü “Türkiyə, İraq və başqa ölkələrdə olan 37 minlik İran Türkləri mültəci və mühacirlərinin nümayəndəsi” kimi tanıtdıran Sənan Azər adlı yazar İstanbulda “İran Türkləri” adlı son dərəcə maraqlı bir kitabça çap etdirdi.[24] İlk dəfə olaraq bu kitabçada Türklərin İran tarixində rolu haqqında ümumiləşdirici məlumat verilmiş, onların indiki durumu araşdırılmışdır. Əsərin ilk cümləsində deyilir: “Talihsiz bir insan zümresi olarak İran sınırları içinde yaşamağa mahkum bulunan biz İran Türkleri asırlardanberi İran varlığını koruduk. Kanımızı İran istiklalı için akıttık. Hatta kendi ırkdaşlarımız olan Anadolu Türkleriyle İran uğrunda savaştık. Malımızı İran davası için sarfettik.” Əsərin sonrakı bölümlərində bu tezisin sübutu üçün yazar, çeşidli qaynaqlardan istifadə edərək tarixi keçmişi analiz etmişdir. O göstərir ki, “Ərəb istilasından İran istiqlalını qurtaran, şərqdən, qərbdən, şimaldan İrana saldıran qüvvətlərə qarşı köksünü gərərək qılıclarıyla İranı qoruyan..., fars dilini və ədəbiyyatını bir dövlət dili və Şərq kültürü şəklinə soxan və Hindistana qədər bu dili yayan və himayə edən yenə Türk sultanları və xaqanları olmuşlar.” Klassik Fars ədəbiyyatının ölməz əsərlərinin məhz Türk hökmdarları dövründə yaranmasını da qeyd edən yazar, onların Fars əyalətlərinə toxunmadığını bildirir. Daha sonra Sənan Azər pan-İranistlərin “Türklər Farsları assimilyasiya etdilər” tezisini “əsassız, insafsız, elmə, tarixə, həqiqətə uyğun olmayan iddialar” hesab edir. Bu iddiaların “sırf İrandakı milyonlarca Türkün varlığını təkzib edib və onları boğmaq, məhv etmək məqsədilə uydurulduğunu” göstərir.[25]

Daha sonra yazar İrandakı Türklərin demoqrafik və etnoqrafik durumunu təsvir edir. İranda əhali sayımının olmaması buradakı Türklərin dəqiq miqdarını göstərməyi mümkünsüz edir. Yazarın təxmini hesablamalarına görə, İranda o dövrdə 10 milyon əhali yaşayırdısa, onun 5 milyonu Türk olmalı idi. Onlardan 3 milyonu əski Azərbaycan əyalətində, qalanları isə çeşidli bölgələrdə məskun idilər.[26]

6

Sənan Azərə görə, İran qarşısında “vəzifələri olan, amma haqları və alacaqları” olmayan Türklərə İran dövləti çeşidli metodlarla zülm etməkdədir. Bu metodlar sırasında “İrandakı Türklərin mövcudiyyətinin təkzib və tarixinin tahrif edilməsi” (1), “Türkcə coğrafi adların, dağların, dərələrin, çayların, təpələrin, kənd adlarının, şəhər adlarının, heyvan adlarının, soy adlarının, çocuq adlarının, tarixi Türk adlarının, Türklərdən qalma tarixi asar və abidələrin adları həp rəsmi və sistematik bir surətdə Farslaşdırılması” (2), “çocuqlara Türk adı qoymaq və Türkcə soyadı almağın şiddətlə yasaqlanması” (3), məktəblərdə dərslərin ancaq Farsca olması (4), yeni nəslə öz millətindən nifrət etdirmək təbliğatının aparıldığı (5), “mən İranlıyan, fəqət Türkəm” deyənlərin fiziki cəhətdən yox edilməsi (6), Azərbaycandakı sənaye müəssisələrinin Fars bölgələrinə köçürülməsi (7), xaricdən vətəninə dönmüş şəxslərin Azərbaycanda yaşamalarına icazə verilməməsi (8), Türkcə məktəb açmaq, kitab basdırmaq, qəzet nəşr etməyin yasaq olması (9), əski Türkcə kitabların, Təbriz şairlərinin daş basması əsərlərinin toplanıb məhv edilməsi (10), Türksoylu və Türkcə danışanların Rza Şahın əmrinə uyğun olaraq dövlət idarələrində məsul vəzifələrə təyin edilməməsi, mövcud olanların da müxtəlif bəhanələrlə buradan uzaqlaşdırılması (11), Rza Şahın Türk elitini fiziki cəhətdən məhv etdiyi (12) əsərdə faktlar və dəlillərlə təsvir edilir.[27]

Yazar vətəndaşlarını xarici müdaxilədən (özəlliklə Sovetlərin işğalından) qoruya bilmədiyi üçün İran dövlətini lənətləyir. Yazara görə, Farslar döyüşməyə heç zaman hazır olmamışlar: “Fars metodunda “madafaa” maddesi yoktur. Kapılar açıktır. Gelenler gelsin ve keyfi hareketlerini icra etsinler. Sade[ce]: İran yaşasın (!).”[28] Yazar bu dözülməz durumun düzəlməsi üçün soydaşlarını mübarizəyə dəvət edir, “haqq istəmək zamanının gəldiyini” bildirir.

Müttəfiqlərin İranı işğalından və Rza Pəhləvinin istefasından sonra özünü itirmiş hakim rejim bir müddət sonra demokratik hərəkatların qarşısını almaq, özünün siyasi- ideoloji mövqelərini bərpa etmək üçün toparlanıb hərəkətə keçə bildi. Salamulla Cavid xatərlələrində yazırdı ki, milli məsələyə, bu sıradan Azərbaycan məsələsinə münasibət yenidən sərtləşməyə başladı, hətta vəziyyət Rza Pəhləvinin haklimiyyət başında olduğu dövrdən daha pis olmuşdu. O izah edir: “Dörd illik zəhmətdən sonra Fars dilində hazırladığım “Nümunəhaye folklore Azərbaycan”[Azərbaycan folklor nümunələri] kitabının 2-ci cildini mətbəədə ona görə müsadirə etdilər ki, üzərində Azərbaycan sözü var. Gəncəli Səbahinin “Qartal” kitabının nəşrinə mane oldular. Həsən Məcidzadənin “Apardı sellər Saranı” kitabının Farscaya çevrilməsinə baxmayaraq, çapına yol vermədilər.”[29] Bununla belə Azərbaycanda yayılan yeni fikirlərin və dərinləşən hərəkatın qarşısını almaq üçün hakim rejim ideoloji fəaliyyətini genişləndirdi. Hüseynqulu Katibinin “Azərbaycan və İranın milli vəhdəti” adlı kitabçasının[30] tələm-tələsik çap edilməsi bunun göstəricisi sayıla bilər. Bu kitabça Seyid Əhməd Kəsrəvinin məlum kitabından (Azəri, ya zəbane bastane Azərbayqan) sonra pan-İranizmin İranda Azərbaycan/Türk məsələsinə həsr edilmiş ən önəmli məhsulu hesab edilməlidir. Müəllif kitabın meydana çıxmasının əsas səbəbləri sırasında “Şəhrivər hadisələri”ndən sonra (1941-ci ilin avqust hadisələrindən) Azərbaycanda baş verən proseslərin “Azərbaycanın ruhuna” uyğun olmadığını bildirir. Katibi Azərbaycan Cəmiyyətinin fəaliyyətindən, “Azərbaycanın milliyyəti, dili və təmayülləri” haqqında mətbuatda çıxan məqalə və əsərlərin “tamamilə səthi, bilgisiz və təəssübkeşliyindən” narahat olduğunu bildirir.[31] Kitabçanın da adından göründüyü kimi, bu əsərin vəzifəsi İranın milli birliyini, bu “birlik”də Azərbaycanın özəl mövqeyinin sübut etməkdir. Müəllif “İran milləti”ni yaradan doqquz komponenti göstərir: ərazi, tarix, irq, dil, məzhəb, qanunlar, adət-ənənə, ədəbiyyat və ictimai fikir, hisslər və milli iradə. Bu komponentləri/əlamətləri Azərbaycan mövzusuna tətbiq edərkən müəllif qərəzli mövqe tutur və bu qərəzliliyi də gizlətmir. O yazır: “İranda neçə-neçə ləhcə və dilin olmasının, bir neçə tayfanın [tireye əğvam] yaşamasının, neçə cür məslək və məzhəbin mövcud olmasının nə əhəmiyyəti var? Onların heç bir əhəmiyyəti yoxdur, belə ki, İran, millət və vətən anlayışları bütün bunlardan yüksəkdə durur, onların [İranlıların] milli və ictimai amalları birdir.” Daha sonra Katibi daha açıq şəkildə hökm verir: Azərbaycanın “İranın başqa bölgələri ilə amal birliyindən başqa heç bir birliyi olmasa belə, yenə də deyə və bütün dünyaya bildirə bilərik ki, Azərbaycan öz mövcudluğu ilə İranın bir hissəsidir: Keçmişdə belə olub, indi də belədir və gələcəkdə də əgər heç nə olmasa, belə olacaq. Dilinin Türk dili olmasına baxmayaraq, ruhən İranlı olduğunu deyən o pak və qeyrətli Azərbaycan əhli haqlıdır.”[32]

7

Hüseynqulu Katibinin kitabında tez-tez Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlı rahatsızlığını ifadə etməsi həm də buradakı Sovet qoşunlarının himayəsində Sovet Azərbaycanı nümayəndələrinin geniş təbliğat işləri ilə əlaqədar idi. 1941-ci ilin sentyabrın ikinci yarısından etibarən Təbrizdə və Azərbaycanın başqa şəhərlərində Azərbaycan K(b)P MK-sının üçüncü katibi Əziz Əliyevin başçılığı ilə çoxsaylı tərkibə malik qrup fəaliyyətə başlamışdı. 2-3 ay ərzində “Əziz Əliyev missiyası”ndakı şəxslərin sayını 2-3 min nəfərə çatdırmaq haqqında Moskvanın razılığı alınmışdı.[33] Bu qrup Sovetlərin xeyrinə geniş siyasi təbliğat işləri aparır, eyni zamanda Azərbaycanda yerli əhalinin milli şüurunun inkişafına yönəlmiş mühüm tədbirlər həyata keçirirdi. Bu məqsədlə Təbrizdə iki gündən bir çıxan 4000 tirajlı “Vətən yolunda”, Urmuda isə “Qızıl əsgər” qəzeti çap edilir, Bakıdan göndərilmiş opera qrupu burada Türkcə tamaşalar verir, müxtəlif musiqi kollektivlərinin Azərbaycan şəhərlərində konsertləri təşkil edilir, yerli ziyalılar ana dilində yaradıcılığa təşviq edilirdi. İran hökuməti Sovet Azərbaycanı nümayəndələrinin fəaliyyətindən narazılıqlarını Sovet tərəfinə bildirirdillər. Eyni zamanda Tehran Azərbaycanda proseslərə nəzarət etmək üçün yerli idarəçilik orqanlarını gücləndirməkdə idi. 1942-ci ilin yazında Tehran mətbuatının Azərbaycan Cəmiyyətinə qarşı təbliğatından və ictimai fikri hazırladıqdan sonra hökumət bu cəmiyyətin fəaliyyətinin qadağan edilməsi, onun mətbu orqanının işinin dayandırılması haqqında qərar verdi. Moskva, Almanlarla cəbhədə vəziyyətin mürəkkəbliyini nəzərə alıb, özü üçün yeni problemlər yaratmamaq üçün 1942-ci ilin martında “Əziz Əliyev missiyası”nın geriyə çağırılması haqqında qərar verdi. Həmin ilin ortalarında bu qrupdan cəmi 84 nəfər qalmışdı.[34] Eyni tipli qrupun yenidən İrana göndərilməsi üçün 1944-cü ilədək gözləmək lazım gələcəkdi.

1944-cü ildə Sovet İttifaqının cəbhələrdə vəziyyəti köklü surətdə dəyişdi, Alman qoşunları Sovet sərhədlərindən geriyə atıldı. Sovet hökuməti artıq fəal şəkildə “İran məsələsi” ilə məşğul ola bilərdi. Moskva İranın enerji mənbələrinə çıxmağı İran siyasətinin mərkəzinə gətirdi. Bu zaman Sovet kəşfiyyatı ABŞ neft şirkətlərinin İrandan neft konsessiyaları almaq uğrunda fəal iş apardığını aşkar etdi. Sovet Azərbaycanından göndərilən mütəxəssislər İranın quzeyində, bu sıradan Güney Azərbaycanda zəngin energi yataqlarının olmasını müəyyən etdilər. Mart ayında Sovet hökuməti Güney Azərbaycanda fəaliyyətin genişləndirilməsi, o cümlədən burada ana dilində orta məktəbin açılması, Bakıdan mədəniyyət işçilərinin qastrollarının təşkili, “Vətən yolunda” qəzetinin çapının bərpası, mətbəənin təşkili haqqında qərar verdi. Güneydə bu işləri təşkil etmək və Sovetlərin xeyrinə təbliğat işini aparmaq üçün 1944-cü ilin yaz və yayında 620 nəfərdən çox müxtəlif işçi Sovet Azərbaycanından ezam edildi.[35]

Sentyabrda Tehrana göndərilən Sovet heyəti İran hökumətindən neft konsessiyaları almaq məqsədinə nail olmadıqda Moskva, istəyindən vaz keçmədən başqa təzyiq vasitələrinə əl atdı. Digər tərəfdən, faşist Almaniyasının təslim olmasından sonra İran hökuməti Müttəfiq dövlətlərə silahlı qüvvələrini ölkədən çıxartmaq haqqında davamlı müraciətlər etməyə başladı. ABŞ və Britaniya hökumətləri Tehranın bu diplomatik addımlarını müdafiə edir, İranın zəifləməsinin Sovet İttifaqını gücləndirəcəyinə inanırdı. İkinci dünya savaşından qalib çıxmış Müttəfiq dövlətlər arasında ziddiyyətlərin yarandığı bir şəraitdə, 1945-ci ilin iyul ayının 6-da Sovet hökuməti Güney Azərbaycanın gələcəyinə birbaşa təsir edəcək mühüm bir qərar verdi. Ümumittifaq Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosu “Güney Azərbaycanda və İranın digər vilayətlərində separatçı hərəkatın təşkili üzrə tədbirlər haqqında” tam məxfi bir sənəd qəbul etdi. Bu sənəddə İran daxilində Azərbaycan əyalətlərinə geniş milli muxtariyyət əldə edilməsinə hazırlıq işlərinə başlanmasının əsas istiqamətləri müəyyən edilirdi.[36]

Əslində Kommunist partiyasının bu sənədi Azərbaycandakı “separatçı hərəkat”ın geniş planı rolunu oynadı. Sonrakı hadisələr aşağı-yuxarı bu sənəddə cızılmış xətlər üzrə inkişaf etdi. 1945-ci ilin sentyabrın 3-də sol Tüdə partiyasının Azərbaycan əyalət təşkilatının bazası əsasında Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması haqqında xalqa müəraciət edildi; oktyabrın 2-də bu partiyanın ilk qurultayı özünün məramnamə və nizamnaməsini qəbul etdi, mərkəzi orqanlarını seçdi; noyabrın 20-də yerlərdən seçilmiş 700-dən çox nümayəndənin iştirakı ilə Təbrizdə Azərbaycan Xalq Konqresi işə başladı və özünü Müəssislər Məclisi elan etdi; Xalq Konqresi “İranın daxilində və İranın ərazi bütövlüyünə, istiqlaliyyətinə xələl gətirmədən özünün Milli hökumətini vücuda gətirməsi” haqqında qərar verdi; Azərbaycan əyaləti üzrə seçkilər keçirilərək

8

1945-ci ilin dekabrın 12-də (1324-cü ilin azər ayının 12-də) Milli Məclisin ilk iclası açıldı; burada Milli Məclisin rəhbərliyi ilə yanaşı onun qarşısında məsuliyyət daşıyan Milli Hökumətin tərkibi (baş nazir Seyid Cəfər Pişəvəri) və iş proqramı təsdiq edildi; Milli Hökumət bir il ərzində muxtar Azərbaycanda əsas hakimiyyət orqanı oldu. Bu hadisələrin ayrıntılarını ortaya qoyan onlarla əsər var.[37] Odur ki mövzumuz üçün gərəkli olduğundan Güney Azərbaycanda 21 Azər hərəkatı kimi tanınan bu tarixi olayın mahiyyətini ortaya qoymağa çalışaq.

İran rəsmi tarixçiliyi, Qərbdə bir sıra araşdırıcılar 21 Azər hərəkatına “separatçı” hərəkat kimi yanaşmışlar, başqa sözlə bu hərəkatın məqsədinin İrandan ayrılmaq olduğunu iddia etmişlər. Hətta Stalin zamanında Sovet siyasəti 21 Azər hərəkatına separatist mahiyyət verməyə çalışmışdır. Halbuki 1945-46-cı illərdə Güney Azərbaycandakı siyasi prosesdə qəbul edilmiş sənədlər də göstərir ki, hərəkatın başlıca məqsədi İranın ərazi bütövlüyü çərçivəsində Azərbaycana həqiqi muxtariyyətin alınması olmuşdur. Milli Hökumətin tərkibində xarici işlər və müdafiə nazirliklərinin olmaması, İranın rəsmi valyutasından istifadə, İranın dövlət atributlarına hörmət və s. məhz məqsədin ayrılmaq deyil, ölkə daxilində muxtar idarəçiliyin yaradılması olduğunun göstəricisidir. Yuxarıda adı çıkilmiş Azərbaycan Xalq Konqresinin (1945-ci ilin noyabrın 20-i) qərarında yazılmışdı: “Azərbaycan xalqı özünün daxili işlərini idarə etmək və milli muxtariyyətini təmin etmək üçün əyalət əncüməni təşkilini bir qədər genişləndirib, ona Milli Məclis (MM) şəkli verir. İranın daxilində və İranın ərazi bütövlüyünə, istiqlaliyyətinə heç yolla xələl gətirmədən özünün Milli hökumətini vücuda gətirir.”[38] 1946-cı ilin 28 yanvar tarixində Azərbaycan Milli Hökumətinin BMT Baş Assambleyasına göndərdiyi müraciətdə son onillərdə Azərbaycana münasibətdə İran hökumətinin milli zülm siyasəti yeritdiyi izah edilir, bu hərəkatın Səttar Xan, Bağır Xan və Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılıq etdiyi milli hərəkatların davamı olduğu bildirildi.[39] 1946-cı ilin iyunun 13-də Təbriz nümayəndələri ilə Tehranın rəsmi şəxsləri arasında imzalanmış müqaviləyə görə, mövcud İran konstutusiyasına uyğun olaraq Azərbaycan Milli Məclisi Azərbaycan Əyalət Əncüməni, Azərbaycan Milli Hökuməti isə Azərbaycan ostandarlığına çevrildi. 21 Azər hərəkatının lideri Seyid Cəfər Pişəvəri Azərbaycan Demokrat Firqəsinin (ADF) yaranmasından az sonra çap etdirdiyi məqaləsində hərəkatın əsas məqsədi – İranın bütövlüyündə Azərbaycanın muxtariyyəti haqqında yazırdı: “Biz İranın istiqlalına əlaqəmənd [bağlı] olduğumuz ilə bərabər Azərbaycan xalqının fərhəngi [mədəni] ixtiyaratı və öz müqəddəratını öz gücü ilə təmin etməsini arzu edirik. .”[40] Başqa bir məqaləsində ADF-in əsas sənədlərindən bəhs edərkən muxtariyyət məsələsinə aydınlıq gətirir: “Müraciətnaməmizdə olduğu kimi məramnaməmizin də əsasını məşrutə və qanuni-əsasinin ehyası [qorunması], Azərbaycan xalqının öz daxili işlərini idarə etməkdə muxtar olmasını təmin etmək üçün tezliklə əyalət və vilayət əncümənlərinin intixabı [seçilməsi] ilə bərabər ana dilimizdə yazıb-oxuyub dövlət idarələrindən istifadə etmək məsələsi təşkil edir.”[41] Hərəkatın liderləri 21 Azərin başqa bir məqsədinin isə Azərbaycandakı muxtariyyətin İranı demokratikləşdirməsi olduğunu dəfələrlə vurğulamışlar. Pişəvəri, məsələn, yazırdı: “Azərbaycan xalqı öz azadlığını almaqla bütün İran xalqlarını da əsarətdən xilas edəcəkdir... Biz Azərbaycan xalqının səadətini və İranın səfalət və fəlakətdən xilasını istəyirik...Əgər bizim məhəlli muxtariyyət şüarımız İranın hər bir əyalət və vilayətində əməli olursa milyonlar ilə şərafətli insanlar dövlətin poştibanı [müdafiəçisi] olmağa yol tapar, bu vasitə ilə qüdrətli bir hökumət meydana çıxıb məmləkətin [İranın] dərdlərinə əlac etməyə müvəffəq olar. Həqiqi mərkəziyyət isə [İranda] bu vasitə ilə vücuda gəlməyə başlar.”[42] Hərəkat liderlərinin “Azərbaycana muxtariyyət, İrana demokratiya!” xətti onları himayə edən Sovetlər arasında anlaşmazlığın yaranmasına səbəb olurdu. Bir sıra qaynağın təsdiq etdiyi kimi, məhz bu anlaşmazlıq Mir Cəfər Pişəvərinin 1947-ci ilin martında Sovet Azərbaycanında qətlinə səbəb olmuşdu.[43]

[1] Ayənde, 1925, I il, s. 5-6.[2] Yenə orada, 1926, II il, s. 559-569.[3] Ervand Abrahamian, İran Between Two Revolutions, p. 136.[4] Touraj Atabaki, Azerbaijan. Ethnicity and Autonomy in Twentieth-century Iran, p. 58.[5] Р. Галунов, Реформа языка в Иране, Материалы по национально-колониальным

проблемам, N 34, 1936, c. 246.

9

[6] А. Востров, Племена Ирана и племенная политика иранского правительства, Материалы по национально-колониальным проблемам, N 34, 1936, c. 191.

[7] George Lenczowski, Russia and the West in Iran 1918-1948, New York: Cornell University Press, 1949, p. 160.

[8] Əslində, 1920-30-cu illərdə ölkədə Farsdilli “İran milləti” konseptindən fərqli, əsaslandırılmış başqa konsept ortaya qoyulmadı. İran Kommunist Partiyasının ikinci Urmu qurultayında İran əhalisinin çoxmillətli tərkibə malik olması, Fars olmayanların öz müqəddaratını təyinetmə haqqının olması bəyan edilsə də, partiya öz fəaliyyətində bu bəyanatdan irəli getmədi. Bu zaman İran kommunistərinin lideri sayıla biləcək Dr. Tağı Ərani azlıqlar məsələsində hökumətin rəsmi strategiyasını vəsf edirdi. O, sürətli modernizasiya xəttini müdafiə edir, eyni zamanda Fars dilinin xarici sözlərdən təmizlənməsini, Zərdüştlük ideyalarına yenidən həyat verilməsini, Sasani İmperiyası dövründə mövcud olmuş mərkəzləşdirilmiş idarəçiliyin bərpasını təbliğ edirdi. “Azərbaycan: İranın ölüm-dirim məsələsi” adlı məqalədə isə Türkcənin Azərbaycanda kökünün kəsilməsini, Azərbaycana Farsdilli məktəblərin yaradılmasını, Farsca kitabların, dərgi və qəzetlərin göndərilməsini təklif edirdi. Baxın: Ervand Abrahamian, Communism and Communalism in İran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat, İnternational Journal of Middle East Studies, vol. 1, 1970, no 4, p. 297-298.

[9] Alıntı: А. Востров, Племена Ирана и племенная политика иранского правительства, c. 192.

[10] Şövkət Tağıyeva, Əkrəm Rəhimli (Bije), Səməd Bayramzadə, Güney Azərbaycan, Bakı: Orxan, 2000, s. 203.

[11] M.Ə.Fərzanə, Ana dilimiz və milli varlığımız uğrunda xatirələr (3), Varlıq, V il sayı 5 və 6 (ardıcıl sayı 51 və 52), avqust-sentyabr 1983, s. 47-48.

[12] Şövkət Tağıyeva, Əkrəm Rəhimli (Bije), Səməd Bayramzadə, Güney Azərbaycan, s. 203.

[13] Abdulla Mustofi, Şərhe zendegiye mən ya tarixe ectemai və edariye doureye Qacariyye, III cild, II hissə, Tehran, 1326, s. 178.

[14] Dədə Qorqud, N 2, 1980, s. 24.[15] Möcüzü ana dilində satirik şeirlərinə görə şərti olaraq Güneyin Sabiri saymaq olar. O,

Sabirdən fərqli olaraq Türk millətçisi olmamışdır. Vətənini İran saymış, şeirlərində tez-tez əski İran tarixi hadisələrinə və miflərinə müraciət etmişdir. 1920-ci illərin başlarında “Sərdar-Sepəhə” çevrilən və ali hakimiyyəti sürətlə ələ keçirməkdə olan Rza Xanı öyən şeirlər yazmış, sonralar xanın quldurluğunu görüb, onu “Sərxil” (at sürüsünün başçısı) adlandırmışdı. (Şəbüstərli Mirzə Əli Möcüzün əsərləri, toplayan Məhəmməd Tağı Zehtabi, Birinici cild, Şəbüstər: [...],1389, s. 114-16). Əlirza Nabdil sonralar yazacaqdı ki, Möcüzün Türkcə yazması onun millətçiliyindən deyil, xalqçılığından irəli gəlirdi. Ana dilində yazmasaydı Şəbüstərdə onun yazdıqlarını heç kəs oxumazdı. (Əlireza Nabdel, Azərbaycan və məsəleyi melli,s.16.)

[16] Şəbüstərli Mirzə Əli Möcüzün əsərləri, toplayan Məhəmməd Tağı Zehtabi, Birinici cild, s. 12; Şəbüstərli Mirzə Əli Möcüz, Şeirləri, tərtib edəni Kamil Vəli Nərimanoğlu, Bakı: Oskar, 2007, s. 3-4.

[17]Baxın:Машаллах Рабизаде, Развитие капиталистического предпринимательства в промышленности Ирана в 30-х годах ХХ века, Баку: Элм, 1970, с.76, 85.

[18] Vidadi Mustafayev, Cənubi Azərbaycan. Milli şüur (XX əsrin I yarısı), s.110-111.[19] Azərbaycan (Təbriz), 18 dekabr 1941.[20] Yenə orada, 12 noyabr 1941.[21] Yenə orada, 5 yanvar 1942.[22] Vidadi Mustafayev, Cənubi Azərbaycan. Milli şüur (XX əsrin I yarısı), s. 113.[23] Yenə orada, s. 112.[24] Sanan Azer, İran Türkleri, İstanbul: Cumhuriyet matbaası, 1942. 22 səhifə.[25] Yenə orada, s. 10.[26] Yenə orada, s. 12-13.[27] Yenə orada, s.17-18.

10

[28] Yenə orada, s.14.[29] Salamulla Cavid, O günün həsrəti ilə.Xatirələr, Bakı:Yurd, 2003, s. 57.[30] Hoseynqoli Katebi, Azərbaycan və məsəleyi melliye İran, Təbriz, 1942. Qəribədir ki,

bu şəxs sonralar milli-mədəni qrupların fəaliyyətində iştirak etmiş, Təbrizli Əli kimi milli şəxsiyyətlərlə əməkdaşlıq etmişdir. Baxın: Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s.115.

[31] Hoseynqoli Katebi, Azərbaycan və məsəleyi melliye İran, s.4.[32] Yenə orada, s. 16.[33] Cəmil Həsənli, Güney Azərbaycanda Sovet-Amerika-İngiltərə qarşıdurması (1941-

1946), Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 2001, s. 13-14.[34] Yenə orada, s. 36.[35] Yenə orada, s. 40-64.[36] Yenə orada, s. 96-98.[37] Məsələn, baxın: Ə. Quliyev, Cənubi Azərbaycan milli-azadlıq və demokratik hərəkat

tarixindən (1941-1945), Tarix və Fəlsəfə İnstitutunun əsərləri, I buraxılış, Bakı, 1951; M. Çeşmazər, Azərbaycan Demokrat partiyasının yaranması və fəaliyyəti, Bakı, 1986; Şövkət Tağıyeva, Əkrəm Rəhimli (Bije), Səməd Bayramzadə, Güney Azərbaycan. Məlumat kitabı, Bakı, 2000; Əkrəm Rəhimli (Bije), Güney Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat (1941-1946), Bakı: Meqa, 2003; М. Ибрагимов, О демократическом движении в Южном Азербайджане в 1945-1946 гг., Баку, 1948; Правда об Иранском Азербайджане, Баку, 1949; К. Мамедов, О нацонально-освободительном движении в Иранском Аэербайджане в 1945-1946 гг., Ученые записки Азерабджанского Государственного Университета. Гуманитарная серия, N1, 1959; Nəcəfqoli Pesyan, Mərg bud baz gəşt, həm bud. Tarixçeye Ferqeye Demokrate Azərbaycan və Hezbe Komeleye Kordestan əz soqute padeqanhaye Azərbaycan to esteqrare niru, İsfahan, 1948; Əhməd Rezvani, Macəraye Azərbaycan əs şəhrivəre 1320 ta azəre 1325, Ərak, [ilsiz]; George Lenczowski, Russia and the West in Iran, 1918-1948. A Study in Big-Power Rivalry, Ithaca, New York: Cornell University Press, 1949; Robert Rossow, The Battle of Azerbaijan, 1946, The Middle East Journal, Vol. 10, No 1, Winter 1956, pp. 17-32;Ervand Abrahamian, Communism and Communalism in Iran: The Tudah and the Firqah-i Dimukrat, International Journal of Middle East Studies, vol 1, no 4, July 1970, pp. 291-316; David B. Nissman, The Soviet Union and Iranian Azerbaijan. The Use of Nationalism for Political Penetration, Boulder and London: Westview Press, 1987; Louise L’Estrange Fawcett, Iran and the Cold War. The Azerbaijan Crisis of 1946, Cambridge: Cambridge University Press, 1992; Touraj Atabaki, Azerbaijan. Ethnicity and Autonomy in Twentieth-century Iran, London and New York: British Academic Press, 1993; Jamil Hasanli, At the Dawn of the Cold War. The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941-1946, London etc: Rowman, 2006.

[38] Şövkət Tağıyeva, Əkrəm Rəhimli (Bije), Səməd Bayramzadə, Güney Azərbaycan. Məlumat kitabı,s. 219.

[39] Yenə orada, s. 236.[40] Azərbaycan (Təbriz), 5 sentyabr 1945; Mir Cəfər Pişəvəri, Seçilmiş əsərləri, Bakı:

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984, s. 274-275.[41] Azərbaycan (Təbriz), 25 sentyabr 1945. Mir Cəfər Pişəvəri, Seçilmiş əsərləri, s. 297.[42] Mir Cəfər Pişəvəri, Seçilmiş əsərləri, s.276, 298, 321.[43] Toplantıların birində Mir Cəfər Bağırovun 21 Azər hərəkatının məğlub olmasının əsas

səbəbinin və ADF-in əsas səhvlərindən birinin Sovet Azərbaycanı ilə kifayət qədər sıx əlaqənin qurulmaması, “ona söykənməməsi” fikri qarşısında Pişəvəri deyibmiş: “Yoldaş Bağırovun fikrinin əksinə olaraq mən bu əqidədəyəm ki, bizim ən böyük səhvimiz və hərəkatımızın məğlubiyyət səbəbi ondadır ki, lazım olan səviyyədə İran Azərbaycanı ilə İran arasındakı sarsılmaz vəhdətə və Azərbaycanın İrandan ayrılmazlığına söykənmədik.” Şövkət Tağıyeva, Əkrəm Rəhimli (Bije), Səməd Bayramzadə, Güney Azərbaycan, s.267.

Prof. Nəsib Nəsibli

11

II HİSSƏ

21 Azərin ikinci başlıca özəlliyi onun demokratik hərəkat olmasıdır. Azərbaycan Demokrat Firqəsinin rəhbərləri ölkənin demokratikləşməsində məzlum xalqlara muxtariyyətin verilməsini əsas vasitələrdən biri sayırdılar. Azərbaycan Milli Konqresi, Milli Məclis azad seçkilər nəticəsində formalaşmışdı. Bu seçkilərdə İran tarixində ilk dəfə olaraq qadınlar da iştirak etdilər. Bəzi müəlliflərin iddialarının əksinə, 21 Azəri kommunist hərəkat olaraq dəyərləndirmək doğru deyildir. Partiyanın sənədlərində xalq bir-birinə zidd siniflərə bölünmür, mülkiyyət hüququ tanınırdı. ADF-in lideri hərəkat dövründə yazırdı: “Firqəmiz milli bir firqə olduğu üçün sinif və təbəqə nəzərdə tutmayıb, ümum camaatı öz bayrağı altına çağırır...Firqə siyasi və ictimai bir təşkilatdır və xalqı hidayət və təşkil edə bilər. Lakin ona hökumət edə bilməz. Xalqa hökumət edə bilən təşkilat əyalət əncüməni olacaqdır. Bu əncümən gərək demokratik üsul ilə ümumxalq tərəfindən seçilsin. Bütün dövlət idarələri və onların başında duranlar öz işlərində bu ali dövlət təşkilatına tabe olub, onun göstərişlərini icra etməyə məcburdurlar... Firqəmiz xalq firqəsi olub ümum millətə dayandığından xalqın fikrinə çox ciddi surətdə əhəmiyyət verməlidir. Bunu biz həmişə yadımızda saxlamalıyıq.”[1]

21 Azərin ən mühüm özəlliklərindən birisi də onun Güney Azərbaycan Türklərinin milli hərəkatının növbəti mərhələsi olmasıdır. Hərəkat liderləri bütün çıxış və yazılarında Məşrutə hərəkatı və 1920-ci ildəki milli-demokratik hərəkatdan ilham aldıqlarını, həmin hərəkatların başçılarının (Səttar Xan, Bağır Xan, Xiyabani) onlar üçün örnək şəxslər olduğunu vurğulamışlar. Pişəvəri eyni zamanda göstərirdi ki, milli hərəkatın əvvəlki mərhələlərində buraxılmış səhvlər təkrar edilməyəcəkdir. Pişəvəri yazırdı: “Əgər Sərdari-milli Tehrana inanmasaydı, əgər Şeyx Məhəmməd Xiyabani xain, yalançı və min üzlü müşavirlərinin sözlərinə əhəmiyyət verməsəydi, əgər Lahutiyə xəyanət edən yalançı pəhlivanlar dara çəkilsəydi, indi nə tək Azərbaycan, bəlkə bütün İran dünyanın ən mütərəqqi, ən demokratik ölkələrindən biri olmuşdu. Bu səhvlər daima nəzərdə tutulub müzəbzəb [qətiyyətsiz] və mürəddəd [tərəddüd edən] adamların xainanə təlqinlərinə qulaq asmayıb öz gücümüzə bel bağlamalıyıq.”[2]

Milli-demokratik muxtariyyət prinsipi ilə yola çıxmış hərəkat liderləri “İran milləti” anlayışına, yəni birdilli (Farsdilli), birkültürlü (Fars kültürlü) hakim millət anlayışına da münasibət bildirmək zorunda idilər. Milli Konqresdə İran şahına, məclis sədrinə və baş nazirə ünvanlanmış məktubda qeyd edilirdi ki, “Azərbaycan xalqı” milliyyət, dil, adət-ənənə, özünəməxsus xüsusiyyətləri baxımından ayrıca millətdir, dünyanın hər bir həyata qabil milləti kimi “Azərbaycan milləti” də milli hökumət yaratmaq haqqına sahibdir, bu millət özü Azərbaycanı demokratik əsaslarla idarə etmək qabiliyyətinə malikdir.[3] Hərəkatın ilk dövründə qəbul edilmiş başqa rəsmi sənədlərdə, eləcə də hərəkat liderlərinin yazılarında “Azərbaycan xalqı”, “Azərbaycan milləti” anlayışı hakim olmuşdur. Bu anlayış Rza Şah zamanından qalma rəsmi “İran milləti” anlayışına zidd olmuş, sıx-sıx işlədilən “İran milləti” termini İranın bütün əhalisi, xalqı mənasını daşımışdır. İranın çoxmillətli quruluşa malik olması fikri daim qabardılmışdır.

Diqqətçəkən cəhətlərdən birisi də budur ki, bu zaman günlük danışıqda işlədilən “Türk”, “Türk dili” etnonimi və linqvoniminin yerinə, sənədlərdə və yazılarda bir qayda olaraq “Azərbaycan xalqı”, “Azərbaycan milləti”, “Azərbaycan dili” terminləri işlədilir. Bu, Sovet Azərbaycanında yenicə qəbul edilmiş “Azərbaycanlı” konseptinin hərəkat liderləri tərəfindən Güney Azərbaycanda kopyalanması cəhdi idi. Milli tarix haqqında yazılar Sovet Azərbaycanında yenicə çapdan çıxmış “Azərbaycan tarixi” kitabının[4] əsas tezislərini təkrarlamaqda idi. Bu, özəlliklə Firudin İbrahiminin əvvəl Azərbaycan qəzetində seriya məqalələr şəklində, daha sonra ayrıca əsər kimi çap edilmiş Azərbaycanın qədim tarixindən adlı kitabçasına[5] aid idi. Burada Azərbaycan Türklərinin tarixi Midiya dövləti ilə bağlanır və müasirləşdirilir. Müəllif, güman ki, Midiya dövləti tarixini qabartmaqla milli fikri Fars-Türk münasibətlərinin indisinə çəkməyi düşünmüş, Midiyanın acı taleyini yaşamamaq (Həxamənişlərin müstəmləkəsinə çevrilməmək) üçün oxucunu ayıq olmağa çağırmışdır. Rəsmi tarixçiliyin əksinə, müəllif hesab edir ki, Midiyanın Farsların tarixinə dəxli yoxdur, o indiki “Azərbaycanlılar”ın qurduğu dövlət olmuşdur.

12

21 Azər hərəkatı zamanı üstündə durulan ən önəmli məsələlərdən birinin milli dil olması təbii idi. Milli hərəkatların milli dil və kültür məsələlərinə birinci dərəcəli önəm verməsi ümumi haldır. Bu, Azərbaycanın milli qüvvələrinin özəlliklə həssas yanaşdığı mövzu idi. Çünki Rza Pəhləvi rejiminin Türklüyə münasibətdə uyğuladığı siyasətin ən həssas sahəsi məhz milli dil və milli kültür sahəsindəki yasaq idi. Milli Hökumət ilk başdan işlərini ana dilində qurdu, təhsil sistemini ana dilinə keçirdi, onlarla savadsızlığı ləğvetmə kursları işə başladı, onlarla yeni məktəb tikildi, Təbrizdə dövlət universiteti, dram teatrı və filarmoniya açıldı, şair və yazıçılar əncüməni, bəstəkar və memarlar cəmiyyəti quruldu, ana dilində dərslik və başqa kitablar çap edildi və s. Mir Cəfər Pişəvəri yazırdı: “Bizim dilimiz düşmənlərin iddialarına baxmayaraq çox geniş və qəni bir dildir. Onun kökü xalqımızın qanında və ürəyindədir. Biz onu ana südü ilə əmib vətənimizin ruhnəvaz havası ilə tənəffüs etmişik. Ona tohin [təhqir] edənlər, onu təhmili və məsnui [süni, qəlp] göstərmək istəyənlər bizim həqiqi düşmənlərimizdir... Biz Azərbaycanı hər cəhətdən özünün daxili işlərini idarə etməyə layiq bilirik. Xalqımızın danışdığı dil də Farsi deyildir. Ona görə çalışırıq, öz dilimiz ilə xalqımızı dünyanın mütəməddin [mədəni] xalqlarının məqamına yetirək.”[6] Tehranla danışıqlarda Azərbaycan nümayəndələri dil məsələsindən vaz keçməyəcəklərini bildirmiş, sonda müqavilənin əldə olunması xatirinə Azərbaycandakı orta və ali məktəblərdə tədrisin “Fars və Azərbaycan dillərində icra edilməsi” haqda bəndin artırılmasına razı olmuşlar. Eyni zamanda müqavilənin 5-ci maddəsinə edilən 3-cü əlavədə deyilirdi: “İran məşrutiyyətinə Azərbaycan xalqının etdiyi görkəmli xidmətlərindən, azadlıq və demokratiyanın bərqərar edilməsi yolunda Azərbaycan xalqının göstərdiyi fədakarlıqdan qədirdanlıq etmək məqsədi ilə dövlət Azərbaycandakı gömrük gəlirinin 5 faizinin Azərbaycan Universitetinin ehtiyaclarına sərf edilməsinə razılıq verir.”[7]

Azərbaycanda milli-demokratik hakimiyyət cəmi bir il sürdü. Tehran, 1946-cı ilin payızına doğru toparlanaraq Azərbaycandakı bu hakimiyyətin üstünə getdi. Onun arxasında İranda Sovetlərin güclənməsindən narahat olan ABŞ və İngiltərə durdu, Azərbaycandakı hərəkatı ləğv etmək üçün Tehrana hərbi, maliyyə və diplomatik yardım verdi. Tehran uyğun şərtləri hazırladıqdan sonra 13 iyun tarixli razılaşmanı pozaraq silah gücü ilə Azərbaycandakı muxtar hakimiyyəti ləğv etmək qərarı verdi. Sovetlərin dəstəyindən məhrum olmuş, hətta onun təzyiqləri ilə üz-üzə qalmış Azərbaycan Milli Hökuməti lideri Pişəvərinin dili ilə az öncə “Öldü var, döndü yox!” şüarını irəli sürmüş olsa da, faktik olaraq təslim oldu. Onminlərlə hərəkat üzvü Tehranın silahlandırdığı irticaçı dəstələr və İran ordusunun hissələri tərəfindən qətl edildi, ADF rəhbərliyi və fəalları isə Sovet İttifaqına qaçdı. Azərbaycan (eləcə də Kürdüstan) muxtariyyəti və İranın demokratikləşməsi şansının fəlakətli sonucu haqqında onlarla araşdırma var.[8] Burada mövzumuz üçün önəmli olan bir neçə məqamı qeyd edək.

Birincisi, 21 Azər hərəkatı ilə Azərbaycan Türkü (ya Azərbaycan xalqı) formalaşmış millət olmaq əzmini ortaya qoydu. Yerli muxtar hakimiyyət orqanlarını yaratması və onun tədbirləri ilə bu etnos özünü idarə etməyə layiq və hazır olduğunu göstərdi.

İkincisi, 21 Azər hərəkatı İran Türklüyünün əvvəlki dövrlərdəki (Məşrutə, 1920-ci il) milli hərəkatlarının davamı oldu, amma milli məsələnin daha aydın qoyuluşu baxımından milli hərəkatın əvvəlki dövrlərini aşıb keçdi, milli hərəkatın zirvəsi oldu.

Üçüncüsü, 21 Azər hərəkatı təcrübəsi göstərdi ki, yerli muxtariyyətlərin uğuru ölkə miqyasında qeyri-Farsların milli hərəkatları, eləcə də İranın (ilk növbədə Tehrandakı mərkəzi hakimiyyətin) demokratikləşməsi ilə sıx bağlıdır. Hərəkat liderləri çıxışlarında və yazılarında bu zərurəti vurğulasalar da, bu sahədə müəyyən cəhdlər etsələr də (məsələn, Kürd muxtariyyəti ilə əlaqələrin yaranması) əməldə bu iki qüvvə arasında ittifaqın yaranmasına nail ola bilmədilər.

Dördüncüsü. 21 Azərin nailiyyətlərinin aradan getməsinin, Azərbaycan və Türk millətinin yenidən fəlakət yaşamasının birinci səbəbkarı İranda milli məsələnin həllini istəməyən, ölkənin demokratikləşməsindən hürkən İran irticası idisə, ikinci səbəbkar 21 Azər liderlərinin hərəkatı Sovet siyasətinə bağlamaları oldu. Sovet rəhbərliyinin İrandan neft imtiyazı almaq müqabilində Azərbaycan rəhbərliyini arxasız qoyması, hətta Tehranın Azərbaycana təcavüzünə müqavimət göstərməməsi üçün ona olan təzyiqlər sonralar “satqınlıq” olaraq dəyərləndiriləcəkdi. [9]

13

Beşincisi, 21 Azər hərəkatı İranda Azərbaycan/Türk məsələsini beynəlxalq siyasət platformuna çıxartdı. Yeni yaranmış Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ilk müzakirə etdiyi və böyük güclərin maraqlarının toqquşduğu məsələ məhz Azərbaycan məsələsi oldu.

21 Azər hərəkatının İrandakı Türklüyün millətləşmə sürəcinə qoyduğu mənfi və/və ya müsbət təsir sonrakı onillərdə özünü göstərdi.

Artan milli zülm

İran hökuməti 1945-ci ilin sonlarından etibarən Azərbaycana, savaşda məğlub etdiyi ölkə kimi yanaşmağa başladı. Az əvvəl, Sovet İttifaqı ilə neft müqaviləsi imzalandıqdan sonra hökumət başçısı Qəvamın verdiyi bəyanat – “Azərbaycanda baş vermiş demokratik hərəkatda iştirakına görə əhaliyə və demokratiya xadimlərinə qarşı heç bir repressiya tətbiq edilməyəcəkdir” – unuduldu, repressiya aparatı bir neçə il durmadan işlədi. Öldürülənlərin və sürgünə göndərilənlərin sayı haqqında müxtəlif rəqəmlər var. Azərbaycanda öldürülənlərin və Sovet İttifaqına mühacirət edənlərin, İranın başqa əyalətlərinə sürgün edilənlərin sayı haqqındakı rəqəmlər fərqlənir. Azərbaycan milli-demokratik hərəkatına yaxın nəşrlərdə aşağı-yuxarı 25 min adamın edam edildiyi, xarici ölkələrə pənah aparanların sayının 20 min nəfərdən çox, sürgünə göndərilənlərin sayının isə 100 min nəfər olduğu təxmin edilir.[10]

1947-ci ilin yanvarında hərbi vəziyyət rejimi şəraitində XV çağırış Məclisə seçkilər keçirildi. Bu məclisin də əsas işlərindən biri Sovetlərlə imzalanmış neft müqaviləsinin təsdiqindən imtina, Birləşmiş Ştatlarla bağlanmış müqaviləni təsdiq etmək oldu. Həmin ilin fevral-martında mərkəzi Tehrandakı ordu qərargahında olmaq şərtilə şəhristanlarda “təhlükəsizlık şüra”sının (.............) yerli komissiyaları yaradıldı. Bu komissiyalar “etibarsız ünsürlərin” müəyyən edilməsi və onların sürgünə göndərilməsi ilə məşğul olurdu. Mətbuat üzərində güclü senzura qoyuldu. Azərbaycanda vəziyyət haqqında Tehran qəzeti “Rəhbər” yazırdı: “Əgər Azərbaycanın indiki vəziyyətini təsəvvür etmək istəyirsinizsə, üç-dörd il əvvəl müttəfiqlərin qəzet və jurnallarında və ya səyyar kino-teatrlarında gestapoçuların məğlub olmuş Fransa və Polşanın nəcib və əsil insanlarına qarşı münasibətləri haqqında oxuduğunuz və gördüklərinizi bir daha zehninizdə canlandırın və onda biləcəksiniz ki, indiki Azərbaycanın vəziyyəti ozamankı əsir vəziyyətində olan Fransadan da pisdir.”[11] Azərbaycanda hərbi rejim 1948-ci ildə ləğv edildi. Həmin il milli-demokratik hərəkatın sağ qalmış iştirakçıların bir hissəsinə şahın fərmanı ilə əfv verildi.

Məhəmməd Rza Pəhləvi rejiminin mövcud olduğu bütün dövr ərzində (1979-cu ilədək) İranın siyasi həyatında mühüm proseslərin (məsələn, 1949-53-cü illər demokratik hərəkat, 1962-ci ildən başlayan “Ağ inqilab” adlanan islahatlar) baş verməsinə baxmayaraq, Tehranın Azərbaycana yad münasibəti dəyişmədi. Bununla belə, Azərbaycana yönəlik bu siyasət burada mühüm dəyişikliklərin yaranması ilə nəticələndi. Bu dəyişikliklər də Azərbaycanda millətləşmə prosesinə təsirsiz qalmadı, hətta ona xeyli dərəcədə yön vermiş oldu. Qısaca bu dəyişikliklərə baxaq. Bu dərin proseslərin konsentrik ifadəsi ilk növbədə Azərbaycanın demoqrafik durumunda özünü göstərdi.

1956-cı ilin nöyabrında ölkə tarixində keçirilmiş ilk ümumi sayıma (siyahıyaalmaya) görə, Şərqi Azərbaycan və Qərbi Azərbaycan ostanlarında və Zəncan şəhristanında müvafiq olaraq 2142,3 min, 721,1 min və 386,2 min adam yaşayırdı ki, onlar da birlikdə (3,2 mln) İran əhalisinin (18,9 mln) 17%-ə bərabər idi. 1966-cı ilin noyabrındakı sayım vaxtı Azərbaycanda cəmi 4417,0 min adamın (müvafiq olaraq 2598,0 min, 1087,7 min və 461,3 min) yaşadığı məlum oldu. Növbəti 1976-cı il sayımı Azərbaycan əhalisinin cəmi 5178,6 min adamdan ibarət olduğunu müəyyən etdi ki, bu da ölkə əhalisinin 15,4%-ə bərabər idi.[12]

Sayım materiallarında nə bütün ölkə, nə də onun ayrı-ayrı bölgələri üzrə əhalinin milli tərkibi haqqında məlumat yoxdur. Bununla belə birinci ümumi sayım çərçivəsində “yerli” dillərdə danışan əhalinin hesablanmasının nəticələri “Amar dər İran” (İranda statistika) adlı məcmuədə çap olundu.[13] Bu qaynağa əsasən, ölkə əhalisinin aşağı-yuxarı yarısı dövlət dilindən, Farscadan fərqli 80-ə yaxın “yerli” dildə danışırmış. 1973-cü ildə dil qruplarının sayı haqqında təxmini məlumatlar çap edildi.[14] Bu qaynaqlara görə, 1956-cı ildə Türkcə 3,9 milyon, 1973-cü ildə isə 5,0 milyon

14

adam danışırdı. Bu da müvafiq olaraq ölkə əhalisinin 20,6 (18,9 milyonun) və 15,5%-ə (32,2 milyonun) bərabər idi. Tamamilə və əsas etibarı ilə Türklərlə məskunlaşmış şəhristanların sayı (46) göstərilir, ancaq onların adı açıqlanmırdı. Bu rəqəmlər, birincisi, onu göstərir ki, adı çəkilən inzibatı-ərazi vahidləri – Şərqi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan və Zəncan şəhristanından (müvafiq olaraq 8, 5 və 1 şəhristandan ibarət idilər) başqa Türklər İranın ayrı bölgələrində də yaşayırdılar. İkincisi və daha vacibi, bu rəqəmlər həm onlardan əvvəl, həm də sonra işıq üzü görmüş rəqəmlərə uyğun gəlmir. Belə ki, 1956-cı ilin noyabr ayına qədər keçirilmiş ən mötəbər sayım hesab edilən İran ordusu baş qərargahının 1948-50-ci illərdəki sayımının materialları [15] bu rəsmi rəqəmlərin doğruluğunu şübhə altına alır.

1948-50-ci illərdə yaşayış məntəqələrinin sayım materialları 10 cilddən ibarət idi. Burada bütün məntəqələr haqqında bir sıra məlumatlar, o cümlədən yaşayış məntəqəsinin əhalisi və onun dili haqqında məlumat verilirdi. İlk cildlərdə göstərildi ki, ostanlar üzrə bütün cildlərin çapından sonra ümumiləşdirici cild çap ediləcək, burada hər bir ostanın və bütövlükdə bütün ölkə əhalisinin milli tərkibi haqqında məlumat da olacaq. Ancaq ümumiləşdirici cild çap edilmədi. Ölkə əhalisinin milli tərkibi haqqında cild, görünür, məhz ona görə çap edilmədi ki, bu, ölkədə “İran millətindən” (Fars millətindən) başqa millətin olmadığı haqqında rəsmi doktrini alt-üst etmiş olardı. Bu sayım materiallarının başqa önəmli nöqsanlarından biri də o idi ki, milli baxımdan qarışıq əhaliyə malik yaşayış məntəqələrində əhalinin milli tərkibi dəqiqləşdirilmir, bəzi hallarda hətta əhalinin milli mənsubiyyəti haqqında məlumat ümumiyyətlə yoxdur. Bu və başqa nöqsanlarına baxmayaraq, yaşayış məntəqələrinin sayım materialları əsasında dil mənsubiyyətinə uyğun olaraq əhalinin milli tərkibini təxmin etmək olar.

Mahmud Pənahiyan-Təbrizinin 1948-50-ci illər sayım materialları əsasındakı hesablamalarına görə, ölkənin 16,5 milyonluq əhalisinin 5,3 milyonu (ya 32,1%) Türk dilində danışırdı.[16] Həmin müəllifə görə, Mərkəzi ostanda (Tehran şəhəri olmadan) 503,0 min, Gilanda 731 min, Mazandaranda 101 min, Doğu Azərbaycanda 1845 min, Batı Azərbaycanda 703 min, Kirmanşah və Kürdüstanda 525 min, Xuzistanda 2,6 min, Farsda 349 min, Kirmanda 580 min, Xorasanda 355 min, İsfahanda 167 min Türk yaşayırdı. Türkdilli əhalinin ümumi sayına (5,3 milyon nəfər), o cümlədən Türkmənlər (Q. Petrovun hesablamalarına görə 119,3 min)[17] və Fars ostanında yaşayan Qaşqaylar (1957-ci ildə 300 min nəfər)[18] da daxil idilər.

İranda Türklərin sayı haqqında rəsmi məlumatların çapından sonra üzə çıxmış bir sıra qeyri-rəsmi məlumatlar birincilərin doğruluğunu şübhə altına alır. İslam inqilabı və ondan sonra da bu mövzu diqqət mərkəzində olmuş, Pəhləvi dövrünün rəqəmləri təkzib edilmişdir.[19] Məsələn, 1979-cu ilin martında Müvəqqəti hökumətin baş nazirinin müavini bəyan etdi ki, o dövrdə İranda 13 milyon Türk yaşayır.[20] (bu mövzuya qayıdılacaq)

İranda Türklərin sayı haqqında onlarla məlumatın olmasına baxmayaraq, Azərbaycanın özünün əhalisinin milli tərkibi barədə məlumat, demək olar ki, yoxdur. Üstündən bir neçə onillər keçməsinə baxmayaraq, 1948-50-ci illər sayımı Azərbaycan əhalisinin milli tərkibini müəyyən etmək üçün ən etibarlı mənbə olaraq qalır və üç inzibati-ərazi vahidi – Doğu Azərbaycan, Batı Azərbaycan və Zəncan şəhristanı əhalisinin adı çəkilən mənbə əsasında bizim hesablamalarımız göstərmişdir ki, 40-cı illərin sonlarında ümumi əhalinin (3101 min adam) 88%-i (yaxud 2753 min nəfər) Türk idi. Kürdlərin sayı 290 min nəfər idi ki, bu da ümumi əhalinin 9%-ə bərabər idi. Onlar Batı Azərbaycan ostanının batı sərhədyanı zolağında yaşayırdılar. Qalanları (aşağı-yuxarı 3%) Farslar (bəzi iri şəhərlərdə məskun idilər), Assurlar (Batı Azərbaycan ostanında), Ermənilər (şəhərlərdə), Tatlar (Ərdəbil və Zəncan bölgələrində kənd əhalisi) və başqaları idilər.[21]

Maraqlıdır ki, Azərbaycanın özündə yaşayan Türklər 40-cı illərin sonlarında ölkənin Türk əhalisinin (5,3 milyon nəfər) 52,8%-ə bərabər idi. 1976-cı il sayımına əsaslanaraq ölkə üzrə Türklərin daxilində Azərbaycandakı Türklərin nisbətini müəyyən etmək olar. Şərti olaraq 30 il ərzində (40-cı illərin sonu-1976-cı il) Azərbaycan əhalisinin milli tərkibində prinsipial dəyişikliyin olmadığını fərz etsək, onda Azərbaycandakı Türklər (5,1 mln) bütün İrandakı Türklərin cəmi 40%-ə bərabər olur. (İran əhalisinin - 33 591,9 min nəfərin 32-%-i hesabı ilə). Bunu dolayısı ilə Azərbaycanın ümumi əhalisinin ölkə üzrə xüsusi çəkisinin azalması da təsdiq edir.[22] Fikrimizcə, bu xeyli dərəcədə Azərbaycandan əhalinin intensiv miqrasiyası ilə bağlı idi.

15

1956-cı il ümumi sayımı müəyyən etdi ki, ölkə əhalisinin 2,1 milyonu (ya bütün əhalinin 10,9%-i) miqrantlar idi. Doğu və Batı Azərbaycan ostnlarından və Zəncan şəhristanından köçən əhalinin sayı müvafiq olaraq 329,3 min (ya ostanın bütün əhalisinin 15,4%-i), 38,6 min (ya 5,4%) və 41,0 min (ya 10,6%) idi ki, bu da ölkədəki bütün miqrantların 19,7%-ə bərabər idi. Azərbaycandan miqrant axınının coğrafi istiqaməti müxtəlif idi. Ən intensiv miqrasiya bölgələri Ərdəbil (70 min adam, ya şəhristan əhalisinin 26,8%-i), Təbriz, Marağa, Həştrud (200 min adam, ya bu üç şəhristan əhalisinin 21,6%-i), Sarab (17,3 min adam, ya şəhristan əhalisinin 13,1%-i), Xalxal (12,5 min, ya 12,6%) və Zəncan (41 min adam, ya şəhristan əhalisinin 10,6%-i) idi. Miqrasiyanın ən az toxunduğu bölgələr Batı Azərbaycan ostanında Kürdlərin də yaşadığı Sayınqala (Şahindej, 495 nəfər, ya şəhristan əhalisinin 9,8%-i), Meşkinşəhr (1970 nəfər, ya 1,2%) və Mahabad (Soyuqbulaq, 3885 nəfər, ya 1,7%) kimi şəhristanlar olmuşdur.[23]

Geriyə axına – başqa bölgələrdən və xaricdən buraya miqrasiyaya gəldikdə, 1956-cı il sayımı aşağıdakı rəqəmləri təqdim edir: Doğu Azərbaycan ostanına 41,8 min, Batı Azərbaycan ostanına 88,6 min, Zəncan şəhristanına 3,1 min adam köçmüşdü.[24] Ən böyük “miqrant cəlb edən” bölgə Mahabad (53 min nəfər, bunlardan 50 mini Doğu Azərbaycan ostanından) və Urmu şəhristanları (25 min nəfər; bunlardan 12 mini Doğu Azərbaycan ostanından, 9 mini isə Batı Azərbaycan ostanının başqa şəhristanlarından) idi.

Yuxarıdakı rəqəmlərin müqayisəsi göstərir ki, ilk ümumi sayımın keçirildiyi vaxt miqrasiyanın əsas istiqaməti əhalinin Azərbaycandan köçü istiqamətində idi. Azərbaycandan köçən miqrantların böyük əksəriyyəti Tehranın payına düşür. 1956-cı il sayımına görə, məsələn, Ərdəbil şəhristanından köçənlərin 75,7%-i (53 min nəfəri), Təbriz şəhristanından – 69,5%-i (93 min nəfəri), Zəncan şəhristanından 72,9%-i (30 min nəfəri), Urmu şəhristanından 47,8%-i (7,3 mini) paytaxtda yerləşmişdi. Miqrasiyanın əks istiqaməti göstərilən çəhristanlar üzrə müvafiq olaraq aşağıdakı rəqəmlərlə ifadə edilirdi: 279, 1371, 302 və 827 nəfər.[25]

Təəssüf ki, sonrakı ümumi sayım materiallarında belə müfəssəl məlumatlar yoxdur. Lakin dolayı qaynaqlar göstərir ki, Azərbaydan köç 1956-cı ildən sonra da İrandakı miqrant kütləsinin əsas hissəsinə bərabər idi. Belə ki, 15 noyabr 1962-ci il tarixli Ettelaat qəzeti yazırdı ki, “son illərdə Azərbaycandan yalnız Tehrana 500 min adam köçüb. Bunlardan 250 mini keçmiş Təbrizlilər idi ki, say baxımından təxminən elə Təbriz əhalisi qədərdirlər.” Bu halın səbəblərinin izahı diqqəti çəkir: ”Maraqlıdır, Xuzistan, İsfahan, Xorasan və Gilandan Tehrana bu qədər adam köçübmü? Cavab mənfidir... Hökumət Azərbaycana diqqət yetirmir, diqqət varsa belə, başqa vilayətlərə nisbətən çox azdır.” 1964/65-ci ildə ölkə üzrə miqrantlarən sayı 4,2 milyona çatdı.[26] 70-ci illərin ortalarından keçən on il ərzində şəhərlərə daha 5 milyon kənd əhalisi köçdü.[27] Rəsmi məlumatlara görə, 1971-1976-cı illər arasında Doğu Azərbaycan ostanından Tehrana 601,2 min adam (5 yaşdan yuxarı), batı Azərbaycan ostanından 113,6 min adam köçmüşdü. Müqayisə üçün göstərək ki, bu rəqəmlər Kirmanşah, Bəlucistan və Kürdüstan üçün müvafiq olaraq 14,8 min, 3,2 min və 66,6 minə bərabər idi.[28]

40-70-ci illərin demoqrafik proseslərinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də bu idi ki, 60-cı illərin sonlarından etibarən Tehran, köç edən Azərbaycan sakinlərinin böyük hissəsi üçün keçid məntəqəsinə çevrildi, onlar iş dalınca Xuzistana və İran körfəzinin neft istehsal edən ölkələrinə yollanırdılar. Bəzi məlumatlara görə, 70-ci illərin əvvəllərində yalnız Küveytdə 80 min keçmiş Azəbaycan sakini vardı.[29]

Beləliklə, 40-70-ci illərdə Azərbaycanın demoqrafik durumundakı dəyişikliklər mövzusunu yekunlaşdırarkən aşağıdakıları göstərmək gərəkdir. Nisbətən yüksək təbii artım hesabına Azərbaycanın kənd və şəhər əhalisinin hiss ediləcək say artımı (1956-1976-cı illərdə artım 159%) müşahidə olunur.[30] Buna baxmayaraq, İran əhalisində Azərbaycanın xüsusi çəkisi azaldı, Azərbaycan və bütün ölkə arasında şəhərləşmə (urbanizasiya) fərqi daha da artdı ki, bu da Azərbaycandan əhalinin miqrasiyası ilə bağlı idi. 1956-cı il sayımına görə, Azərbaycanda miqrasiya əmsalı (əyalətdən gedənlərlə əyalətə köçənlər arasında fərq) 220 688 nəfərə bərabər idi.[31] Azərbaycan üçün səciyyəvi olan bu hal 60-70-ci illərdə yeni forma və miqyas aldı. Şah rejimi Azərbaycana yönəlik strateji xəttə - hər vasitə ilə bu bölgəni ölkənin mərkəzi rayonları ilə bağlamaq siyasətinə uyğun olaraq, demoqrafik kanallardan da fəal istifadə etdi. Azərbaycan sakinləri

16

(Türklər) kütləvi axınlarla ölkənin mərkəzinə və güney əyalətlərinə köçür, Təbrizdəki bəzi yeni sənaye müəssisələri və Muğan düzündəki yeni iri aqromüəssisələrdə mərkəzi Fars bölgələrindən işçi gətirib burada yerləşdirməyə çalışılırdı.

Azərbaycandan ifrat miqrasiyanın birbaşa nəticəsi olaraq cəmiyyətin sosial-sinfi strukturunda dəyişikliklər baş verdi. Onlardan ən əhəmiyyətlilərini göstərək. Şəhərlərə kənd əhalisinin ifrat axını nəticəsində 70-ci illərin ikinci yarısında Azərbaycanın bir sıra kənd təsərrüfatı bölgəsində işçi qüvvəsinin çatışmazlığı hiss edilməyə başladı. Keyhan qəzeti 5 dekabr 1977-ci il tarixində “son iki ildə 300 mindən çox kəndlinin Xoy, Şahpur, Maku, Mərənd və Girudağ ətrafından köçməsini” qeyd edərək göstərirdi ki, “İşçi qüvvəsinin kəskin çatışmaması üzündən minlərlə ton məhsulu kimsəsiz kəndlərdən istehlakçıya çatdırmaq mümkün olmadı.”

21 Azərdən sonra yerli iş adamlarının Azərbaycandan köç etməsi də az əhəmiyyəti olmayan sosial-siyasi nəticələrə səbəb oldu. İlk növbədə bu, Azərbaycanda iqtisadi həyatın durğunluğuna nədən oldu. İran müəllifi Sarvan Kaviyanpurun qeyd etdiyi kimi, “Tehran, Xuzistan və ölkənin başqa bölgələrində Azərbaycan sərmayəsi abadlıq yaratdığı bir vaxtda... Azərbaycanın özündə qorxulu durğunluq hökm sürürdü.”[32] 60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda yerli burjuaziya öz fəaliyyətini əsas etibarı ilə tədavül və yüngül sənaye sahələrində cəmləşdirmişdi. O, İrandakı Türk (Azərbaycanlı) burjuaziyasının nisbətən zəif hissəsi idi. Türk burjuaziyasının ən böyük və fəal hissəsi Tehranda və ölkənin başqa yerlərində işləyir, ölkə iqtisadiyyatında önəmli mövqeyə malikdi. Türk burjuaziyasının İran iqtisadiyyatında rolu barədə Keyhan yazırdı ki, “köklü Tehranlılar həqiqətən də Azərbaycanlılara nisbətdə azlıqdadırlar, Azərbaycanlılar öz sərmayələrini Tehrandan çəksələr, ondan bir şey qalmaz, çünki Tehran iqtisadiyyatına həyat verən onların sərmayəsidir.”[33]

Ağ inqilab çərçivəsində sənayeləşmə kursunun elan edilməsindən sonra hakim dairələr Azərbaycan mənşəli burjuaziyanı öz fəaliyyətini Azərbaycana keçirmək barədə çağırış etməyə başladı. Keçmiş şah 1962-ci ildə Azərbaycana səfəri zamanı demişdi: “Məni narahat edən odur ki, Təbrizin və Azərbaycanın digər məntəqələrinin tacirləri öz yurdlarını buraxıb, paytaxta köçmüşlər. Buna son qoyulmalıdır, çünki yaxın vaxtlarda Azərbaycanda işgüzarlıq fəaliyyəti genişlənəcək. Onlar gərək qayıdıb, burada ticarətlərini davam etdirsinlər.”[34] Bizim fikrimizcə, hakim dairələrin məqsədi yerli kapitalın hesabına Azərbaycanın iqtisadi inkişafını təmin etməkdən çox, “Fars məntəqələrində böyük rəqabət qabiliyyəti olan”[35] Türklərin mövqeyini laxlatmaq idi. Hökumətin israrlı təbliğatına baxmayaraq, Türk burjuaziyasının bu hissəsi öz sərmayəsini Azərbaycana qaytarmaqda maraqlı olmadığını göstərdi. Məsələn, Tehran ticarət otağının keçmiş başçısı Senator A. Vəkili və ölkənin böyük iş adamı M. Təvəkküli mətbuat nümayəndələri ilə görüşdə qeyd edirdilər ki, Azərbaycanda sərmayə qoyuluşu sahəsində münasib şəraitin yaranması haqqında hökumətin iddialarına ciddi şübhə edirlər. Odur ki, Azərbaycana qayıtmaq fikrində deyillər.[36] İran mətbuatı materialları göstərir ki, Türk burjuaziyası Azərbaycandan kənarda fəaliyyət göstərməkdə davam etmiş, buraya nəinki özəl sərmayə gəlməmiş, əksinə, 70-ci illərin lap sonunadək Azərbaycandan ölkənin başqa bölgələrinə sərmayə axını davam etmişdir.[37]

Türk (Azərbaycanlı) burjuaziyanın fəaliyyətini Azərbaycandan kənara keçirməsi İran hökumətinin ayrı-seçkilik siyasəti ilə izah edilməlidir. Bu siyasət Azərbaycanın iqtisadiyyatı sahəsində də eyni xarakter daşıyırdı.

1965-ci ilin iyununda İranın Baş naziri Hüveyda 45 ekspertdən ibarət böyük iqtisadi komissiyanın başında Azərbaycana səfər etdi. Səfərin məqsədini komissiyanın başçısı belə formulə edirdi: “Mən Azərbaycana ən yüksək ixtisaslı mütəxəssisləri gətirmişəm və Azərbaycanda iqtisadi vəziyyət qaydasına düşməyincə, bu əyaləti tərk etməyəcəyəm.”[38] Təbrizdə olarkən Baş nazir etiraf etməyə məcbur oldu ki, “Azərbaycanlılar hökumətin fəaliyyətindən razı deyillər.” O, hökumətin diqqətini Azərbaycanın sənaye inkişafının problemlərinə yönəltmək, yerli özəl kapitalın fəaliyyətini genişləndirmək və Azərbaycanda iri dövlət müəssisələrinin tikintisini gücləndirəcəyi haqqında vədlər verdi.[39]

Bu bəyanatlar elan edilmiş yeni iqtisadi siyasətlə səsləşir və ölkənin sənayeləşdirilməsi sahəsində ilk iri planların həyata keçirilməsi ilə xronoloji olaraq üst-üstə düşürdü. Bir sıra sahələr üzrə müasir müəssisələrin yaranmasına İran iqtisadiyyatının texniki təminatının vacib şərti kimi baxılırdı. Qeyd edək ki, tədqiq olunan dövrdə bu istiqamətdə gözə çarpan uğurlar əldə edildi.

17

Sənayeləşmə sahəsində irəliləyişlərin yekun ifadəsi aşağıdakılar idi: 1959/60 – 1972/73-cü illər dövründə daxili məcmu məhsulda (dəyişməz qiymətlərlə) sənayenin payının (neft sənayesi də daxil olmaqla) 27,2%-dən 44,”%-ə qədər artması; 1960/61-ci ildən 1975/76-cı ilə qədər olan 15 ildə (cari qiymətlərlə) sənayedə şərti-təmiz məhsulun illik artım tempinin 17,4% olması; 70-ci illərin birinci yarısında artıq I bölmənin əsaslarının və II bölməyə aid müasir sahələrin yaranması və bütün bunların nəticəsində İran iqtisadiyyatının müstəmləkə strukturunun dağılması.[40]

Milli ucqarlarda, özəlliklə Azərbaycanda sənayenin durumunun öyrənilməsi göstərir ki, bu irəliləyişlər əsasən ölkənin mərkəzi bölgələri üçün xarakterik idi və Baş nazirin yuxarıda göstərilmiş bəyanatına ümumilikdə gerçəkləşməmiş vəd kimi baxmaq lazımdır.

60-cı illərin əvvəllərindəki sənaye sayımı materialları Azərbaycanın sənaye simasının xırda xalça toxuculuğu müəssisələrinin müəyyən etdiyini göstərir. 1963-cü il sayımına görə, Azərbaycan şəhərlərində (Zəncan şəhristanı olmadan) 524 “iri” (10 və daha artıq işçisi olan) emal sənayesi müəssisəsindən 306-ı (58,4%) xalçaçılıq müəssisəsi idi.[41] Bunlardan yalnız 11-də yüzdən artıq işləyən vardı. Ölkədə istehsal olunan xalçaların 30%-dən çoxu Azərbaycan xalçaçılıq sənayesinin payına düşürdü.[42] əsas xalçaçılıq bölgəsi Təbriz və ətrafı, Əhər, Mərənd idi.[43]

Həmin 1963-cü ildə 49 iri toxuculuq sənayesi (xalçaçılıq müəssisələrindən başqa) müəssisəsi vardı. Bunlar ölkə üzrə bu tipli müəssisələrin 11,5%-ə (bütövlükdə 7127) bərabər idi.[44] Bu müəssisələr əsasən az mexanikləşmiş emalatxanalar idi. Bir kiçik dəri zavodu marağada, qalanları isə Təbrizdə yerləşirdi. Azərbaycanda fabrik-zavod sənayesinin pionerləri “Xosrovi” və “Mümtaz” (Təbrizdə) dəri zavodları idi.[45]

1965/66-cı il sayımı göstərdi ki, bu illərdə Azərbaycanda toxuculuq sənayesi (dəri və konfeksiya sahələri də daxil olmaqla) üstün mövqeyə malikdir. Toxuculuq müəssisələri bütün müəssisələrin 45,6-a bərabər idi, bütün işləyənlərin 53,3%-i burada çalışır və şəhır emal sənayesində istehsal edilmiş məcmu məhsulun ümumi dəyərinin 44,9%-i verirdi.[46] Aşağı-yuxarı 10 il ərzində toxuculuq müəssisələrinin sayı xeyli azaldı. Doğu və Batı Azərbaycan ostanlarında “iri” toxuculuq müəssisələrinin sayı – 335 vahiddən 1974-cü ilin 21 martında bütün Azərbaycan üçün 70 vahidə endi.[47] Təəssüf ki, şəhər emal sənayesinin toxuculuq müəssisələrində işləyənlərin sayı və bu sahədə emal olunan məhsulun həcmi haqqında müqayisəli statistik göstəricilər yoxdur. Ancaq əvvəlki müqayisələr Azərbaycan emal sənayesinin əsas sahələrinin böhranlı vəziyyəti haqqında kifayət qədər aydın təsəvvür yaradır.[48]

70-ci illərdə Təbriz və bəzi şəhərlərdə dövlət tərəfindən bir neçə iri maşınqayırma müəssisəsinin tikilməsilə emal sənayesinin bu sahəsi irəliyə doğru mühüm addım atdı. Təbrizdə traktor (1970), bir neçə maşınqayırma müəssisəsi (1971-75), Sofyanda sement zavodu (1971) işə düşdü. Bu müəssisələrin tikintisi nəticəsində 1973/74-cü ildə maşınqayırma müəssisələrinin məhsulları Doğu Azərbaycan ostanının “iri” sənaye müəssisələrinin bütün şərti-təmiz məhsulunun 47,9%-i verirdi.[49] Ancaq bu müəəsisələrin tikintisi ətrafında rəsmi təbliğata baxmayaraq, ölkənin maşınqayırma sənayesində Azərbaycanın xüsusi çəkisi cüzi olaraq qaldı. Belə ki, 1972/73-cü ildə Doğu və Batı Azərbaycan ostanlarının payına İranın “iri” maşınqayırma müəssisələrində hazırlanan şərti-təmiz məhsulun 2,78%-i düşürdü.[50]

Yeni sənaye müəssisələrinin yaranmasının Azərbaycanın sənaye inkişafında mütərəqqi rola malik olmasını göstərməklə yanaşı, onu da qeyd etmək gərəkdir ki, bu maşınqayırma müəssisələrinin işə salınması bu milli bölgənin özündə struktur dəyişməsinə səbəb ola bilmədi.

Bu müəssisələr (maşınqayırma müəssisələrindən başqa) montaj müəssisələri idi, hazır hissələr bütünlüklə, yaxud əsas etibarı ilə həmin zavodları tikən ölkələrdən idxal olunurdu. Məsələn, dizel mühərrikləri zavodlarından biri - İngilis şirkəti “Leyland”ın köməyi ilə tikilmiş zavod – hazır hissələri İngiltərədən, ikincisi (Mersedes-Benz’in iştirakı ilə tikilmiş) Qərbi Almaniyadan, üçüncüsü (Westinhouse Electric şirkətinin köməyi ilə tikilmiş) ABŞ-dan alırdı. Perspektivdə bu montaj müəssisələri tədricən özlərində avadanlıq üçün detallar hazırlamağa başlamalı idi. Ancaq ilkin planların əksinə olaraq, Təbrizdəki yığma müəssisələrinin heç biri tam silsilə istehsala keçə bilmədi. Belə ki, Rumıniya ilə müqavilənin pozulmasından və şahın şəxsi göstərişi ilə İngilis firması Messey Fergusen ilə müqavilə bağlandıqdan sonra traktoryığma zavodu hazır hissələr almağa başladı və bu firmanın markası altında traktor yığılmağa başlandı. Bu barədə

18

Azərbaycan dərgisinin yazdıqları ilə razılaşmamaq mümkün deyil. O təsdiq edirdi ki, “İngiltərədəki Messey Fergussen firmasının buraxdığı hissələri yığmaqla məşğul olan Təbriz traktor zavodu və İran bazarındakı İngilis traktorları sözün tam mənasında milli sənaye müəssisəsi deyildir.”[51]

İranın kapitalist inkişafının eninə və dərininə işləməsi Azərbaycanın insan, maliyyə və digər ehtiyatlarından istifadəni təkidlə edirdi. Ancaq şah rejimi bu məsələni öz siyasətinə uyğun olaraq Azərbaycanın Mərkəzi İranla zorən sosial-iqtisadi inteqrasiyası yolu ilə həll etməyə çalışırdı. Maşınqayırma zavodları üçün lazım olan xammal İsfahandan, Əhvazdan, Mərkəzi və Cənubi İranın digər rayonlarından gətirilirdi. Hazır məhsul da ilk növbədə yerli bazara deyil, ümum-İran tələbatını təmin edirdi. Əsas məhsullar (dizel mühərrikləri, diyircəklər, tokar və dəlmə dəzgahların müxtəlif tipləri, pardaxlayıcı və hamarlayıcı dəzgahlar, məngənələr və s.) ölkənin digər bölgələrində yerləşən müəssisələrə və xaricə göndərilirdi. Belə anklav inkişaf müəssisələrin sahələrarası istehsal münasibətlərini, ilk növbədə onun dönərliyini zəiflədirdi.

Rəsmi şəxslərin fikrincə, Azərbaycanda iri dövlət müəssisələrinin tikintisi yerli özəl kapitalı əlavə və aralıq əmtəə istehsalı müəssisələrinin yaradılmasına həvəsləndirməli idi. Amma bu baş vermədi. Yerli kapital yerli bazarın deyil, ümum-İran bazarının diqtə etdiyi sahələrə sərmayə qoyuluşuna maraq göstərmədi. Özəl sahibkarlıq üçün Tehranda və mərkəzi əyalətlərdə yerləşən istehsal tələbatının ödənilməsinə yönəlmiş məhsul istehsal edən müəssisələrin tikintisi daha etibarlı idi. Bu, onlara daimi satış bazarına malik olmaq təminatı verirdi. Ola bilsin, Azərbaycan üçün daha böyük dərəcədə yerli bazara yönəlmiş başqa “strukturyaradan” sahənin seçilməsi yerli sahibkarlığın dirçəlişinə imkan yaratmış olardı.

Sosial və istehsal infrastrukturunun zəifliyi Azərbaycanda tikilmiş müasir müəssisələrin normal fəaliyyətinə mane olurdu. Daxili bazarın darlığı və xarici bazara çıxışın çətinliyi bu müəssiələrdə istehsalın ixtisarını, hətta dayandırılmasını şərtləndirən səbəblərin cərgəsini tamamlayırdı.[52]

Dövlətin inşaa etdiyi başqa sahə müəssisələrindən 1978-ci ildə istifadəyə verilmiş (İtaliya kapitalının iştirakı ilə) Təbrizdə və Urmuda iki neftayırma zavodunu qeyd etmək olar. Onları xam neft ilə təmin etmək üçün Əhvazdan (Tehrandan keçməklə) Təbrizə qədər uzunluğu 1348 km olan neft kəməri çəkilmişdi. Birinci zavodun gücü gündə 80 min barrel idi.[53]

Beləliklə, Azərbaycanda emal sənayesinin durumunu xarakterizə edən hal iri dövlət müəssisələrinin meydana çıxması və yeni müasir sahələrin – maşınqayırma və neft emalı sənayesinin yaranması idi. Ancaq Azərbaycanın iqtisadi həyatında bu müsbət halların önəmini şişirtmək doğru olmazdı. Müasir sənayenin Təbriz “vahə”sinin yaranmasına baxmayaraq, Azərbaycan emal sənayesinin simasını 70-ci illərin ikinci yarısında da xırda ənənəvi müəssisələrin təmsil edirdi. Statistik materiallar göstərir ki, xırda müəssisələr təkcə müəssisələrin və işləyənlərin sayında mühüm yer tutmurdu, onlar eləcə də şərti-təmiz məhsulun həcmində böyük xüsusi çəkiyə malik idilər. Xırda müəssisələrin əksəriyyəti şəhərdə də, kənddə də xalçaçılıq emalatxanaları idi.[54]

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycandakı “iri” sənaye müəssisələri belə digər əyalətlərlə müqayisədə həm işçilərin sayına, həm də buraxdığı məhsulun həcminə görə nisbətən xırda müəssisələr kimi xarakterizə edilirdilər. 1974/75-ci ildə Doğu Azərbaycanda olan sənaye müəssisələrində orta hesabla 27 nəfər, Batı Azərbaycanda 55 nəfər (Mərkəzi ostanda – 77, Mazandaranda – 86, İsfahanda – 110 nəfər) işləyirdi. İstehsal həcmi (bir müəssisəyə düşən şərti-təmiz məhsul) 1974/75-ci ildə Azərbaycanda ölkə üzrə ən aşağı göstərici idi: Batı Azərbaycan ostanında 19 milyon riyal, Doğu Azərbaycanda 14,6 milyon riyal (Mərkəzi ostanda - 109,9, Mazandaranda – 83,3, Xuzistanda - 175,7 milyon riyal və s.).[55] Müəssisələrin xırdalığı əmək məhsuldarlığının aşağı olmasını şərtləndirirdi. 1965/66-cı ildə Doğu və Batı Azərbaycan şəhər emal sənayesində hər bir işləyənin payına düşən məhsulun həcmi orta İran səviyyəsindən çox, Tehran, İsfahan və Yəzd bölgələrindən isə daha çox geridə qalırdı. Adambaşına düşən məhsul istehsalı Doğu Azərbaycanda 43,9 min riyal, Batı Azərbaycanda 52,4 min riyal idisə, İsfahan və Yəzddə bu qəqəm 101,2-yə bərabər idi.[56] 1973/74-cü il statistikası bu fərqin daha da artdığını göstərir. Belə ki, bütün ölkə üzrə adambaşına 365 milyon riyalllıq şərti-təmiz məhsul düşürdüsə Doğu

19

Azərbaycanda bu 225 milyon riyala, batı Azərbaycanda 183, Zəncanda isə 186 milyon riyala bərabər idi.[57]

[1] Mir Cəfər Pişəvəri, Seçilmiş əsərləri, s.275, 281, 297.[2] Azərbaycan (Təbriz), 12 sentyabr 1945.[3] Yenə orada, 23 noyabr 1945.[4] Azərbaycan tarixi. Qısa oçerk. Qədim zamanlardan XX əsrə qədər, Bakı, 1943.[5] Firudin İbrahimi, Azərbaycanın qədim tarixindən, Təbriz, 1946.[6] Mir Cəfər Pişəvəri, Seçilmiş əsərləri, s. 277-278, 329.[7] Müqavilənin tam mətni üçün baxın: Əkrəm Rəhimli (Bije), Güney Azərbaycanda milli-

demokratik hərəkat (1941-1946), s. 180-183.[8] Yuxarıda verilmiş ədəbiyyat siyahısına baxmaq olar.[9] Ayrıntılı bilgi üçün baxın: Salamulla Cavid, O günün həsrəti ilə. Xatirələr, s. 75-86;

Cəmil Həsənli, Güney Azərbaycanda Sovet-Amerika-İngiltərə qarşıdurması (1941-1946),özəlliklə kitabın XVI bölümü, s. 501-542.

[10] Şövkət Tağıyeva, Əkrəm Rəhimli (Bije), Səməd Bayramzadə, Güney Azərbaycan. Məlumat kitabı,s. 239-241.

[11]Yenə orada, s. 272.[12] Qozareşe moqəddəmatiye cəmaəte İran. Sərşomariye omumiye abanmahe 1345,

Tehran, 1345, s.7; Qozareşe xolaseye sərşomariye omumiye keşvər dər sale 1335, celde dovvom, Tehran, 1961, s.5, 9, 10, 165; Qozareşe nətayece moqəddəmati. Sərşomariye omumiye nofus və məskən. Abanmahe 2535. Cəmaəte kolle keşvər, Tehran, 2535, s.7; Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri), Bakı: Ay-Ulduz, 1997, s. 69, 172.

[13] Amar dər İran. Nəşriyyeye salaneye amare omumi, Tehran, 1338, s. 100-101.[14] Yenə orada, s. 444.[15] Fərhənge coğrafiyaye İran (Abadiha), c. 1-10, Tehran, 1949-54.[16] Məhmud Pənahiyan-Təbrizi, Fərhənge coğrafiyaye melliye torkane iranzəmin, c. 4,

[Bağdad], 1972, s. 371-374.[17]Г. М. Петров, Материалы к социально-экономической характеристике астанов

Ирана. Второй астан (центр – город Сари), Краткие сообщения Института народов Азии, ХХХ. Иран, Турция, Москва, 1961, с. 35.

[18] Современный Иран. Справочник, Москва: Из-во АН СССР, 1957, с. 28.[19] Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s.71-72.[20] Keyhan, 28 mart 1979.[21] Н.Л.Насибзаде, «Географический словарь Ирана» как источник для определения

национального состава населения Южного Азербайджана, Доклады АН Азербайджанской ССР, том XLI, N 2, 1985, c.83-86.

[22] Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 172.[23]Qozareşe xolaseye sərşomariye omumiye keşvər dər sale 1335, celde dovvom,s. 165-

168.[24] Yenə orada, s. 165, 168.[25] Yenə orada, s. 172-190.[26]Bərrəsiye məsaele ensaniye İran, 35, Tehran, 1345, s.247.[27] Революционный процесс на Востоке. История и современность, Москва: Наука,

1982, с. 294.[28] A. Aghajanian, Ethnic Inequality in Iran: An Overview? International Journal of

Middle East Studies, no 2, vol. 15, 1983, p. 223.[29] 1963-1964-cü illərdə Rezaiyyənin (Urmunun) Saatlı kəndini tədqiq etmiş Yapon

şərqşünasının məlumatına görə, kəndin, demək olar ki, bütün yaşlı əhalisi (kənddə cəmi 314 adam, ya 54 ailə yaşayırdı) 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin əvvəlllərində qazanc dalınca kənddən gedirdilər. Onların xeyli hissəsi, xüsusən 60-cı illərdə köçənlər bir daha geri qayıtmadılar. Şərqşünasın

20

göstərdiyi miqrasiya istiqamətlərindən (Küveyt, Bağdad, Abadan, Tehran və s.) başlıcası Küveyt idi.(Tayobunka Kenkyudzyo Kiyo, Tokio, no 38, 1965, s. 105-110).

[30] Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 78.[31] Yenə orada, s. 173.[32] Sərvan Kaviyanpur, Tarixe omumiye Azərbaycan, Tehran, 1346, s. 347.[33]Keyhan, 17 fevral 1973.[34] Yenə orada, 6 oktyabr 1962.[35]В.В.Трубецкой, Особенности национальной ситуации в Исламской Республике

Иран, Национальный вопрос в странах Востока, Москва: Наука, 1982, с. 265.[36] Keyhan, 29 avqust 1965.[37] Baxın: Keyhan, 10 iyun 1965, 6 mart 1967, 30 dekabr 1968, 18 fevral 1969, 8 iyul

1969, 16 yanvar 1972, 14 may 1972, 6 iyun 1972, 24 yanvar 1973, 16 noyabr 1974, 8 yanvar 1975; Ettelaat, 10 sentyabr 1962; Tehrane Ekonomist, 2 noyabr 1971.

[38] Keyhan, 22 iyul 1965.[39] Yenə orada.[40] А.З.Арабаджян, Рост экономического потенциала Ирана в 60-70-е годы,

Иран.Проблемы экономического и социального развития, Москва: Наука, 1980, с. 7, 15.[41] Rahnəmaye məaden və karqahhaye bozorge sənətiye İran dər sale 1342, celde əvvəl,

Tehran, 1965, s. 17-165.[42] Keyhan, 30 iyul 1965.[43] Firuz Toufiq, Əbbas Xəqani, Daryuş Behazin, Məntəqeyi qalibafiye Azərbaycan,

Tehran: Sazemane bərname, 1969, s. 1-5.[44] Rahnəmaye məaden və karqahhaye bozorge sənətiye İran dər sale 1342, s. 47-66, 92-

103.[45] Təlaş (Tehran), 1970, no 27, s. 72.[46] Amare sənətiye sale 1344, Tehran, 1967, s. 1, 29, 36; Nəsib Nəsibzadə, İranda

Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 163.[47] Rahnəmaye məaden və karqahhaye bozorge sənətiye İran dər sale 1342, s. 47-66;

Amarnameye ostane Azerbaycane Qərbi, Tehran, 1978, s.61; Amarnameye ostane Azerbaycane Şərqi, Tehran, 1979,s.67; Amarnameye ostane Zəncan, Tehran, 1979, s.43.

[48] Keyhan, 30 iyul 1965, 2 oktyabr 1974; Ayəndeqan, 29 avqust 1977; Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının jurnalı), 1978, no 7, s. 38-39, 1978, no 12, s. 20.

[49] Amarnameye ostane Azerbaycane Şərqi,s. 67.[50] Nətayece sərşomari əz karqahhaye bozorge sənətiye 2532, Tehran, 2536, s. 123.[51] Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının jurnalı), 1977,

no 8, s. 20.[52] Baxın: Keyhan, 14 may 1972; Ettelaat, 19 iyun 1977, 17 oktyabr 1977.[53] Keyhan İnternational, 29 iyun 1977; Burs, 17 oktyabr 1979; Keyhan, 28 iyun 1977.[54] Baxın: Amare karqahhaye kuçeke sənətiye şəhriye sale 1355, Tehran, 1980, s.10, 42,

50, 170; Amare karqahhaye kuçeke sənətiye rustaiye sale 1353, Tehran, 1980, s.10, 33, 41; Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 40, 165, 166.

[55] Нина Мамедова, Концентрация производства и капитала в Иране в 60-70-е годы, Москва: Наука, 1982, с. 35.

[56] Amare sənətiye sale 1344, Tehran, 1967, s. “je”; Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 40.

[57] Nətayece sərşomari əz karqahhaye bozorge sənətiye 2532, s.27.

Prof. Nəsib Nəsibli

21

III HİSSƏ

Ölkə sənayesinin başqa vacib sahəsi – mədən sənayesi (neft və təbii qaz istisna edilməklə) inkişafının zəifliyi ilə xarakterizə olunurdu. 70-ci illərdə metallurgiya sənayesinin yaranması, sənaye və mülki tikintinin genişlənməsi, eləcə də valyuta axınının böyüməsində dövlətin marağının artması belə mədən sənayesinin inkişafına stimullaşdırıcı təsir edə bilmədi. Halbuki ölkənin bir sıra bölgələri kimi Azərbaycan da faydalı qazıntılarla zəngin idi və mədən sənayesinin inkişafı üçün əlverişli şəraitə malik idi. Bu milli bölgədə geoloji-kəşfiyyat işlərinin məhdud aparılmasına axmayaraq, bəlli ki, Azərbaycanda faydalı qazıntıların zəngin yataqları var. Hər şeydən öncə, bu, bol neft və təbii qaz yataqlarına aiddir. 1965-ci ilin 7 iyun tarixli Ettelaat qəzeti yazırdı ki, Təbrizin mərkəzində su quyusu qazılan vaxt neft fontan vurub. Azərbaycanda neft və qazın sənaye ehtiyatlarının olması haqqında başqa məlumatlar da var. Neft və qazın kompleks geokəşfiyyat işləri (Pakistan və Türkiyənin iştirakı ilə) bu məlumatları təsdiqlədi. Muğan düzündə, ətraf bölgələrdə bol neft və qaz yataqları aşkar edildi. Geoloji kəşfiyyat işlərinin uğurla bitməsindən sonra Muğan düzündəki neft və qaz yataqlarının geniş istismarı nəzərdə tutulmuşdu. 1967-ci ilin 16 mart tarixli Keyhan qəzeti bildirirdi ki, ixrac məqsədi ilə Türkiyədən keçməklə Aralıq dənizinə qədər neft kəmərinin çəkilməsi planlaşdırılmışdır. Oradan isə nefti Avropaya çıxarmaq məqsədi güdülürdü. Ancaq sonralar kəşfiyyat quyuları bağlandı, Muğan nefti və qazı istifadə olunmamış qaldı. 1966-cı ildə Sovet tərəfi danışıqlar zamanı (hər iki tərəf üçün iqtisadi mənfəətlə əsaslandırılaraq) Azərbaycan yataqlarındakı neft və qazı çıxartmaq və Sovet İttifaqına ötürmək məqsədilə işə başlamaq təflifi vermişdi. Ancaq İran tərəfi həmin yataqların toxunulmaz ehtiyat sayıldığını səbəb göstərərək bu təkliflə razılaşmadı. Xuzistandan Sovet Ottifaqına qaz kəmərinin çəkilişi sahəsində də İran tərəfi eyni xətti tutdu. Nəticədə qaz kəməri ən qısa marşrutla (Azərbaycandan) deyil, Tehran və Gilandan keçməklə Astaraya çəkildi.[1]

Bol daş kömür hövzələri (Xalxal, Astara, marağa, Zəncan və b.) və dəmir filizi yataqları (Zəncan, Əhər, Həsənabad, Qaradağ və b.) da kəşf edilmişdir.[2] Əhər, Zəncan və Qaradağ bölgələrində tapılan mis yataqlarının böyük ümum-İran əhəmiyyəti var idi. Bu bölgədə həmçinin alüminium, xromit, marqanes, kobalt, nikel, qiymətli metallar , fosfat və s. Var. 70-ci illərdə uran filizinin kəşfi (xarici şirkətlərlə birlikdə) göstərdi ki, Azərbaycanda onun böyük ehtiyatları var.[3]

Mineral sular, eləcə də Urmu gölünün tərkibində böyük miqdarda yod olan suyu təsərrüfat və tibbi əhəmiyyətə malikdir. Beləliklə, Azərbaycan mədən sənayesinin istehsal həcmini artırmaq, eləcə də onun sahə strukturunun genişləndirilməsi üçün əsas ola biləcək faydalı qazıntılarla zəngindir. Bu sahələrdən bir çoxu ixrac sahəsinə çevrilə bilərdi.

Mədən sənayesi müəssisələrinin sayının artmasına baxmayaraq, onun məhsulları əsasən kommunal tikintidə istifadə olunmaqda idi. Belə ki, Azərbaycan mədən sənayesinin 19 müəssisəsindən (ölkənin 306 “iri” uyğun müəssisəsindən 6,2%-i) 1963-cü ildə yalnız Marağa yaxınlığındakı daş kömür mədəni, Əhər və Zəncan yaxınlığındakı mis yatağı sənaye məqsədilə istismar edilirdi.[4] Doğu və Batı Azərbaycan ostanlarındakı mədənlərin ümumi sayı isə 68-ə çatırdı (bu, ölkənin 1024 mədəninin 8,6%-i idi).[5] Rəsmi məlumatlara görə, 1976/77-ci ildə Doğu Azərbaycan ostanında artıq 70 mədən sənayesi müəssisəsi var idi. Onlardan 58-i “yerüstü” mədən idi. Bu mədənlərin məhsullarının böyük əksəriyyəti tikinti-kommunal işlərdə istifadə edilirdi. 1975/76-cı ildə Batı Azərbaycan ostanında isə uyğun olaraq bu göstəricilər 24 və 16 idi. Zəncan ostanında yalnız bir mədən fəaliyyətdə idi.[6] Müqayisə üçün göstərək ki, hələ 1970/71-ci ildə bütün ölkədə 1102 mədən vardı, 76 mədəndə daş kömür çıxarılır, 18-də dəmir filizi, 101-də qurğuşun, 41-də qurğuşun və sink, 8 mədəndə mis filizi əldə edlirdi.[7]

Beləliklə, 40-70-ci illərdə İranın emal və mədən sənayesində Azərbaycanın xüsusi çəkisi əhəmiyyətsiz dərəcədə kiçik qaldı. Bu, İran əhalisinin ümumi sayında Azərbaycanın xüsusi çəkisi, eləcə də ölkənin əmək qabiliyyətli əhalisinin sayında bu milli bölgənin xüsusi çəkisi ilə uzlaşmırdı. Üstəlik, İran sənayesinə Azərbaycanın xüsusi çəkisi zaman keçdikcə azalmağa meylli olduğunu göstərirdi. 1964/65-ci ildə Azərbaycanın (Zəncansız) emal sənayesi İran emal sənayesinin şərti-təmiz məhsulunun 5,6%-i verirdisə, 1968/69-cu ildə bu göstərici 5%-ə endi.[8]Bu təmayül daha aydın şəkildə müasir iri istehsala münasibətdə müşahidə olunur. Rəsmi göstəricilərə görə, 1972/73-

22

cü ildə İran sənayesinin (neftsiz) əsas sahələrinin məhsul istehsalında Doğu və Batı Azərbaycanın payı yalnız 1,02% idi.[9] Zəncan ostanına gəlincə, burada müasir sənaye ümumiyyətlə mövcud deyildi. 70-ci illərin uyğun göstəriciləri olmadığına görə statistik tutuşdurma aparmaq mümkün deyil. Bununla belə, bu məsələni araşdırmış mütəxəssislərin gəldiyi nəticəyə görə, “İran emal sənayesi 70-ci illərdə regional problemlərin həlli istiqamətində deyil, onun kəskinləşdirilməsi yolu ilə getdi.”[10]

Ölkə sənayesində Azərbaycanın xüsusi çəkisinin azalmasının əsas səbəbləri, bizim fikrimizcə, aşağıdakılardır.

1961/62-ci sənaye sayımına görə, Azərbaycan sənayesində dövlət bölməsi ənənəvi sahələrə (yeyinti və sement) aid 6 xırda müəssisə ilə təmsil olunmuşdu. Bütün İran üzrə isə 1959/60-cı ildə sənayedə dövlət bölməsi 76% idi.[11] Keyhan qəzetinin 24 yanvar 1973-cü il tarixli sayında yazıldığı kimi, 1962-72-ci illər arasında Azərbaycanda dövlət kapital qoyuluşu 11,5 milyard riyal idi. Bu kapital əsasən Təbrizdə maşınqayırma (tikintisinə 4 milyard riyal ayrılmışdı) və traktor (5 milyard riyal) zavodlarının yaradılmasına yönəldilmişdi. Həmin müəssiələrin tikilməsilə 70-ci illərdə dövlət bölməsi öz mövqeyini xeyli gücləndirdi. Ancaq Azərbaycan sənayesində onun payı cüzi olaraq qaldı. Bu, Azərbaycanda dövlət sənaye inşaat işinin məhdud miqyasda olması ilə əlaqədar idi. Fikrimizin təsdiqi üçün qeyd etmək olar ki, üçüncü və dördüncü inkişaf planlarının həyata keçməsi dövründə (......) sənayenin inkişafına dövlətin investisiyası 121,2 milyard riyal idi. Beçinci beşillikdə (.....) isə dövlətin yalnız emal sənayesinə kapital qoyuluşu 177,1 milyard riyal məbləğində nəzərdə tutulmuşdu.[12]

Ölkə sənayesinə kapital qoyuluşunda aparıcı rol özəl bölməyə məxsus idi. 1962-67-ci illərdə özəl bölmənin kapital qoyuluşu 246,1 milyard riyala bərabər idi. Dövlət bütün vasitələrlə özəl kapitalın sahibkarlıq fəallığının artmasını dəstəkləyirdi. Belə ki, özəl bölməyə kapital qoyuluşunu təmin etmək üçün dövlət beşinci beşillikdə özəl bölməyə 100 milyard riyal məbləğində kredit ayırmağı planlaşdırmışdı. Bu, özəl bölmənin bütün kapital qoyuluşunun beşdə birinə bərabər idi.[13] Ancaq Azərbaycan sənayesinə kapital qoyuluşu ölkənin bir çox bölgələri ilə müqayisədə xeyli az idi. 1962-72-ci illərdə Doğu və Batı Azərbaycan ostanlarının iqtisadiyyatına cəmi 6 milyard riyal özəl kapital qoyulmuşdu.[14] Azərbaycanda özəl kapital 70-ci illərdə də passiv qaldı. 1974-cü ilin 16 yanvar tarixli sayında Keyhan qəzeti təsdiq edirdi ki, “ictimai rəyə istənilən müraciət sübut edir ki, az adam Təbrizi özəl kapital qoyuluşu üçün əlverişli sayır. Tehranda, İsfahanda, Əhvazda, Məşhəddə və Şirazda olduğu həcmdə kapital axını Təbrizdə müşahidə edilmir.”

Azərbaycanın yerli burjuaziyası İran mətbuatında bu passivliyi dövlətin Azərbaycanda iqtisadi siyasəti ilə izah edirdi. Onun fikrincə, burada “hər hansı sahibkarlıq fəaliyyəti öz yolunda min cür çətin həll edilən problemlə qarşılaşır.”[15] O, Azərbaycanda sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsi yolundakı əngəlləri (iqtisadi məsələlərin həllində yerli dövlət orqanlarının səlahiyyətinin olmaması, kreditlərin verilməsində, eləcə də lisenziya və vergi siyasətində ayrı-seçkilik) götürməyi və bölgənin iqtisadi inkişafının ona tapşırılmasını istəyirdi. Azərbaycanda sahibkarlar kredit məsələsində problemlərlə üzləşdiklərini, hətta kreditin ayrılmasında ayrı-seçkiliklə üzləşdiklərindən şikayətçi idilər. Ayrı-ayrı faktlar Tehran bankları və təşkilatları tərəfindən sahibkarlara verilmiş kreditlərin ümumi məbləğində Azərbaycanın xüsusi çəkisinin az olmasını göstərir. Məsələn, 1959-cu ildə İran Mərkəzi bankı cəmi 5,4 milyard riyal məbləğində 288 kredit buraxmışdı. Ondan Azərbaycanın (Zəncansız) payına 79,3 milyon riyal (təxminən 1,5%) məbləğində 16 kredit düşmüşdür. Azərbaycan bu göstəıiciyə görə Tehran, İsfahan, Xorasan, Mazandaran və Xuzistan ostanlarından sonra altıncı yeri tutmuşdur.[16] 1959-cu ildən 1964-cü ilədək olan dövrdə Sənaye və mədənlər bankı 1041,9 milyon riyal məbləğində kredit buraxmışdı. Bundan 69,5%-i İsfahanın payına düşmüşdü. Doğu və Batı Azərbaycana isə heç bir kredit verilməmişdi.[17]

İran mətbuatının məlumatına görə, müəssisələrin tikilməsinə lisenziya alınması da böyük çətinliklərlə müşayət olunurdu. 60-cı illərin əvvəllərində Təbrizdə 20 milyon riyallıq kapital ilə sement zavodu tikmək üçün səhmdar şirkət yaranmışdı. Ancaq İqtisadiyyat nazirliyi bu zavodun tikintisinə lisenziya verməkdən imtina etdi.[18] Həmin ərəfədə Təbrizin 10 iri sahibkarı toxucu dəzgahlarının idxal edilməsi və yeni müəssisənin tikintisi üçün lisenziya və kredit verilməsi

23

haqqında uyğun dövlər idarələrinə müraciət etmişdilər. Ancaq onların xahişlərinə uzun müddət müsbət cavab verilmədi. İl yarım keçdikdən, ticarət və iqtisadiyyat nazirinə, eləcə də ölkənin baş nazirinə dəfələrlə müraciət etdikdən sonra sahibkarlardan biri onun xahişinin müsbət qarşılanacağı haqqında vəd ala bilmişdi.[19] Təbrizin Ticarət-Sənaye Otağı idarə heyətinin üzvü Keyhan qəzetində (14 may 1972-ci il tarixli) bildirirdi ki, İqtisadiyyat Nazirliyinin Təbrizdə kiçik müəssisə tikmək üçün lisenziya verilməsi haqqında onun xahişinə baxması 6 aydan çox çəkib. Bundan sonra o, “fabrik tikmək arzusundan vaz keçib, çünki məlum deyil, vergi və başqa məsələlərin həlli ilə bağlı daha nə qədər vaxt tələb olunacaqdı.” Doğu Azərbaycan ostandarı isə göstərirdi: “Yerli sahibkar görür ki, buraya kapital qoyarsa, onsuz da kapital qoyuluşu ilə bağlı problemləri Tehranda həll etmək lazım gələcək. Belə olan halda kapitalı Tehranın özündə qoymaq daha yaxşı olmazmı?”[20]

Bəzi yarımçıq tədbirlərə baxmayaraq (məsələn, inzibati inqilab haqqında islahatlar proqramına 17-ci maddənin daxil edilməsi), Azərbaycan sənayesində özəl sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsində gözəçarpan irəliləyiş müşahidə olunmadı. Amerikalı iqtisadçı R. Looney qeyd edirdi ki, “desentralizasiya siyasəti ümidverici olmadı.” Onun hesablamalarına görə, 1965-69-cu illərdə Mərkəzi ostanda yeni müəssisələrin tikintisinə verilən lisenziyaların miqdarı 13,6%-dən 43,3%-ə qalxdı. Qalan bölgələrdə isə bu rəqəm 86,4 %-dən 56,7%-ə, yəni 29,7% enmişdi.[21] Sonuncuların əsas hissəsi isə Fars əhalisininn üstün olduğu bölgələrin sahibkarları idi.

Sənayeyə xidmət edən infrastruktur sahələrin 60-70-ci illərdəki müəyyən tərəqqisinə baxmayaraq, o da yerli kapitalın sahibkarlıq fəaliyyətini tormozlayırdı.[22] Bəzi rəqəmləri verməklə kifayətlənək.

1963-cü ildə Doğu və Batı Azərbaycan ostanlarında cəmi 16 elektrik müəssisəsi (ölkədə 107) vardı. Bu müəssisələr mazutla işləyən kiçik istilik-elektrik stansiyaları idi. Zəncandakı istilik stansiyası ilə birlikdə cəmi 19,3 min kvt elektrik enerjisi istehsal olunurdu. Bu, ölkə üzrə istehsal olunan lektrik enerjisinin 3,3%-ə bərabər idi.[23] 1965-ci ildə İranda adambaşına 55 kvt/saat elektrik enerjisi istehsal olunurdusa, Azərbaycanda bu rəqəm 19 idi.[24] Yeni energetika sənayesi müəssisələrinin tikintisi nətisəsində 1975/76-cı ildə Doğu və Batı Azərbaycan ostanlarında elektrik enerjisi istehsalı 282,1 milyon kvt/saata, Zəncan ostanında isə 1976/77-ci ildə 1027, min kvt/saata çatdırıldı.[25] Ancaq nəzərə alsaq ki, 1974/75-ci ildə bütün ölkə üzrə 14 milyard kvt/saat elektrik enerjisi istehsal olunurdu,[26] onda İranın elektrik enerjisi istehsalında Azərbaycanın payının cüziliyi aydın olar.

1970-ci illərin sonlarına doğru Azərbaycan iqtisadiyyatının vəziyyətini yekunlaşdırarkən aşağıdakıları qeyd etmək mümkündür. İqtisadiyyatın əsas sahəsi əvvəlki kimi kənd təsərrüfatı idi. Bəzi sahələrdə ekstensiv inkişafın olmasına baxmayaraq, bütövlükdə o, durğunluq halı keçirirdi. Emal sənayesində də müəyyən müsbət irəliləyişlər müşahidə olunurdu. Konkret olaraq yeni sahələr – maşınqayırma və neft emalı sənayesi yarandı. Ancaq müəssisələrin böyük əksəriyyəti ənənəvi sahələr, özəlliklə yeyinti və xalçaçılıq sənayesi çökməyə yaxın vəziyyətdə idi. Xalçaçılıqda ayrı-ayrı illərdə istehsal kəskin düşdü. Dağ-mədən sənayesində müəssisələrin sayının artmasına baxmayaraq, keyfiyyət dəyişikliyi müşahidə olunmurdu. İnfrastruktur sahələrin inkişafının həm kənd təsərrüfatının, həm də sənayenin tələbatından geri qalması Azərbaycanda istehsalın artımına neqativ təsir göstərirdi. Azərbaycanın iqtisadi geriliyinə onun xarici iqtisadi balansı dəlalət edirdi. Belə ki, 1976/77-ci ildə Azərbaycana Təbriz gömrük idarəsindən idxal olunan malların tam olmayan siyhısı üzrə 1396,4 milyon riyal dəyərində ev əşyaları, dəftərxana ləvazimatı və plasmas əşyalar gətirilmişdi. İxraca isə (slambur, badam, kişmiş, xalça, ərik qurusu) 930,4 milyon riyal dəyərində mal göndərilmişdi.[27] Ölkənin mərkəzi bölgələri ilə Azərbaycan arasında iqtisadi inkişaf səviyyəsindəki fərq 70-ci illərin ikinci yarısında daha da artdı.

Pəhləvi rejiminin Azərbaycana münasibətdə ayrı-seçkilik siyasəti qeyri-istehsal sahələrində, özəlliklə mədəniyyət və rəsmi ideologiya sahələrində daha aydın görünürdü. Bu siyasət açıq irqçi xarakterə malik idi və İrandakı Türkləri əritmək (assimilə etmək) məqsədi daşıyırdı. Bu məqsədə çatmaqda əsas rol mövcud təhsil sistemi oynamalı idi. 1949-cu ilin yayında İran maarif naziri Dr. Zəngənə Azərbaycanda, özəlliklə təhsil sahəsində Fars dilinin mövqeyinin gücləndirilməsi üçün xüsusi tədbirlərin gğrülməsi haqqında göstərilşlər vermişdi. Bu tədbirlər sırasında Azərbaycanın bir

24

sıra şəhərlərində uşaq baxçalarının tikintisi, həmin baxçalar üçün tərbiyəçilərin hazırlanması, barada Fars dilini tədris etmək üçün 250 nəfər müəllimin hazırlanması və Azərbaycanda yerləşdirilməsi, ali təhsil müəssisələrinin yaradılması kimi işlər nəzərdə tutulurdu. Bu işlərin görülməsi üçün Azərbaycan maarif idarəsinin ixtiyarına əlavə 20 milyon riyal vəsait ayrılırdı.[28] 1949-cu ilin payızında Təbriz Universiteti yenidən açıldı. Bu mərasində iştirak edən maarif naziri öz səfərinin nəticələri haqqında verdiyi mətbuat konfransında şahın Azərbaycana “xüsusi qayğısından”, “Fars dilinin Azərbaycanda təlim işindəki uğurlardan”, onun yayılması üçün yaradılmış yeni şəraitdən, eləcə də hələ qalmaqda olan problemlərdən bəhs etmişdir.[29] Həmin ilin sonunda Ettelaat qəzetinin müxbiri Azərbaycanda maarifin vəziyyətini araşdıraraq bu sahədə böyük problemlərin olduğunu göstərir. Müxbir özəlliklə “Türk dilinin məhv edilməsi və Fars dilinin Azərbaycanda yayılması sahəsində heç bir işin görülmədiyini” vurğulamış, “bu gün də məktəblərdə dərslərin Türk dilində aparılmasından” narahat olduğunu bildirmişdir.[30] Şah rejiminin daxili siyasətinin formalaşmasında müəyyən rolu olmuş şahzadə Əşrəf Pəhləvi Təbrizə səfəri zamanı yerli məmurlara təlimat verirdi: “Deyin görək, Azərbaycanda Türk dilinin kökünü necə kəsmək olar?”[31]

Rəsmi məlumatlar göstərir ki, Azərbaycanda təhsil sisteminin vəziyyətinin göstəricisi olan əhalinin savadlılıq səviyyəsi orta İran səviyyəsindən də aşağı idi. Belə ki, 1956-cı il sayımına görə, Doğu Azərbaycan ostanında 10 yaşından yuxarı əhalinin cəmi 10,1%-i, Batı Azərbaycan ostanında 10,6%-i oxuyub-yazmaq bacarır, həmin vaxt bütün İran üzrə bu göstərici 12,7% idi.[32] Maraqlıdır ki, bütün İrandakı dövlət uşaq baxçalarının 70%-i bu iki ostanda idi. 1962/63-cü ildə burada dövlətə məxsus 61 uşaq baxçası var idi.[33] Bu, şahın “Azərbaycanda uşaqları üç yaşından Fars dili öyrətməyə məcbur etmək tapşırığına” uyğun olaraq yaradılmış təhsil ocaqları idi.[34]

“Ağ inqilab” islahatları çərçivəsində “maarif ordusu”nun yaradılması haqqında qanun da referendumda (26.01.1962) təsdiq edildi. Unikal quruluşa malik olan bu qurumla yaxın gələcəkdə ölkədə kütləvi savadsızlığın ləğv edilməsi nəzərdə tutulurdu. Həqiqətən, 60-70-ci illərdə “maarif ordusu”nun yaranması ilə yanaşı, ölkənin təhsil sistemində islahatlar aparıldı, ibtidai və orta mıəktəblər şəbəkəsi genişləndi, texniki-peşə məktəbləri şəbəkəsi yarandı, yeni ali məktəblər açıldı. Rəsmi məlumatlara görə, 1976/77-ci ildə Doğu Azərbaycan ostanında 6 yaşdan yuxarı əhalinin 36,2, Batı Azərbaycan ostanında 25,4, Zəncan ostanında isə 30,3%-i yazıb-oxuya bilirdi. Halbuki İran üzrə bu rəqəm 47,1-ə bərabər idi.[35]

Mədəniyyətin başqa sahələrində də durum təhsildəki kimi idi. Şah rejimi milli şüurun gəlişməsinə təkan verən sahələrin inkişafına əslən imkan vermək fikrində deyildi. İkinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə bu sahələrdəki dövlət siyasəti Rza Şah dövrünün zülm siyasətindən fərqlənmirdi. Aşıq heykəlinin taleyi bu baxımdan xarakterikdir. Aşıq heykəli lazımi icazə alınandan sonra Təbrizin qələbəlik meydanlarından birində qoyulmuş, şəhər əhalisi ona böyük ilgi göstərmişdi. Abidənin bədii keyfiyyətləri haqqında mətbuatda dəfələrlə yazılmışdı. Mütəxəssislərin rəyinə görə, Aşıq abidəsi İran heykəltəraşlığında mühüm bir hadisə idi.[36] Bu heykəl Türklük simvolu olduğundan tezliklə yerli hökumət orqanları “təhlükəsizliyini təmiun etmək”adı ilə abidəni muzeyə qoydu, 1976-cı ildə isə məhv etdi.[37]

Rəsmi mətbuatda şah rejiminin Azərbaycanda mədəniyyətə etinasız münasibətini göstərən onlarla fakt var. Mətbuat yazırdı ki, 60-cı illərin ortalarında mədəniyyət abidələrinin qorunması üzrə milli komitənin yaranmasından sonra ölkədə 350 tarixi-mədəni abidənin bərpası üzrə işlər başladı. Azərbaycanda sayı 270 olan tarixi abidə isə dağılmış vəziyyətdə qalmaqda idi. Mətbuat dövlət tərəfindən bu işə lazımi diqqətin olmadığını bildirirdi.[38] Ettelaat qəzeti Ərdəbil əhalisinin narazılığını ifadə edərək yazırdı ki, “başqa şəhərlərdə, bu sıradan İsfahanda tarixi abidələrin bərpa edildiyi bir vaxtda rəsmi şəxslər Ərdəbildə də tarixi abidələrin bərpa edilməsi və qorunması haqqında düşünməlidirlər.”[39] Şərqi Azərbaycan ostanı mədəniyyət və incəsənət idarəsi rəisinin sözlərinə görə, 1976-cı ildə abidələrin bərpası və qorunması məsələləri ilə cəmi 2 mühəndis, bir memar və bir texniki işçi məşğul idi. İdarənin sərəncamında isə kifayət qədər vəsait yox idi. Bu da “Azərbaycanın tarixi abidələrinin qorunmasına diqqətin olmamasını sübut edirdi.”[40] 60-70-ci illərdə Azərbaycanda xarici mütəxəssislərin iştirakı ilə bir sıra arxeoloji qazıntılar aparıldı.[41] Bu qazıntıların materialları və başqa qədim predmetlər Tehran muzeylərinə daşınır, bu da yerli əhalinin narazılığına səbəb olurdu.[42]

25

İranda, özəlliklə Azərbaycanda Türklüyün kökünü qazmaq üçün praktik işlərdən başqa nəzəri-təbliğati fəaliyyət də davam etməkdə idi. 21 Azər hadisəsindən qorxmuş rejim bu sahəyə daha artıq diqqət verdi. Əski Kəsrəviçilik və onun Azərbaycan haqqında tezisləri daha da inkişaf etdirildi. Bu işə ölkənin çeşidli universitetlərindən tarixçi, dilçi, sosioloq alimlər cəlb edildi.

Qüvvədə olan 1906-cı il anayasasındakı “İran milləti” – İrandakı Müsəlmanların bütünü – anlayışı yeni nəzəriyyələrlə zənginləşdirildi. Bu nəzəriyyələrə yeni, elmi don geyindirilsə də, onların nəzəri əsasları kifayət qədər zəif idi. Hər şeydən əvvəl, bu nəzəriyyələrin əksəriyyətində deklarativlik və inkarçılıq özünü göstərməkdə idi. Məsələn, tanınmış ədəbiyyatşünas və siyasi xadim Əli Əsgər Hikmətin iddiasına görə, “İran əhalisinin 95%-i bir dildə - fars dilində danışır və bir əlifba – çağdaş Fars əlifbası ilə yazır.” Yalnız “Azərbaycanın, Xuzistanın ayrı-ayrı yerlərində və başqa həmsərhəd bölgələrində kəndlilər və köçəri əhali fars dilinin Türk, ya Ərəb sözləri ilə qarışıq ləhcəsində danışır.”[43] Başqa bir örnək olaraq, İran tarixçisi və ədəbiyyatşünası Cəmaləddin Fəqihin iddiasına görə, “Azərbaycan əhalisinin İranın qalan bölgələrinin əhalisi ilə irq və din məsələlərində birliyi o qədər aydındır ki, bu hətta qısa izah belə tələb etmir.”[44]

İran sosioloqlarının əsərlərindən “İran milləti” termininin mahiyyətini başa düşmək çətindir. Bu terminin siyasi və elmi mühitdə çox işlək olmasına baxmayaraq, yalnız bir neçə əsərdə onun (“İran millətinin”) əlamətləri verilir. Məsələn, H. Vəhidi hesab edsir ki, “millət – bir əhval-ruhiyyəyə malik, bir mədəniyyətli insan qruplarının birliyidir.”[45] Doktor H. Behzadi-Mədədi etnik birliyin əlamətləri sırasında aşağıdakıları göstərir: dil, irq, mənəvi və mədəni birlik, dövlətçilik, ümumi iradə, vətəndaşlıq, din.[46] Ancaq o, “İran milləti”nin mövcudluğunun sübutu kimi yalnız M.A.Foruğinin göstərdiyi mənəvi aləm birliyi, davranış, adət-ənənə və mədəniyyət sahəsindəki birliklə[47] kifayətlənir. M. Müəyyidinin fikrincə, “İran milləti” möhkəm ailə dayaqları, şahənşah sistemi, Fars dili və İran tarixi, İran mədəniyyəti üzərində mövcuddur.”[48]

Bu arada onu da əlavə edək ki, İranda Türk etnik-milli birliyinin mövcudluğunun danışıqsız inkar edilməsi təmayülü İran şahının “Mənim vətənə xidmətim”, “Ağ inqilab”, “Böyük sivilizasiyaya doğru” başlıqlı kitabları[49] üçün xarakterik idi. Bu kitablarda İran hakim ideologiyasının əsas müddəaları formulə edilmişdi. Şah rejiminin R. Girshman, Vladimir Minorski, R. Sangvi, H. Nəhavəndi kimi xaricdəki apologetləri də eyni mövqedə dururdular. Nəhayət, hakimiyyət partiyaları (İrane-Novin, Rəstaxiz) kimi, “loyal müxalifətin” (Mərdom) proqramlarında “İran milləti” anlayışına şərh verilmirdi. Bu, ölkədə “İran millətindən” başqa digər millətin olmasının inkarı anlamına gəlirdi.

“İran milləti”nin tarixi köklərini əsaslandırmaq məqasədini qarşısına qoymuş rəsmi İran tarixçiliyi Türklüyün keçmişini İran xalqlarının tarixi ilə eyniləşdirmək, Türklər arasında doğru-dürüst tarix şüurunun yaranmasının qarşısını almaq üçün İkinci dünya savaşından sonra da çox fəal olmuşdur. Bunun üçün pan-İranizm mövqeyindən Azərbaycan Türkünün tarixinin müxtəlif dövrləri və məsələləri açıqca təhrif edildi.

İran yaylasında tarixin müxtəlif dövrlərində məskunlaşmış xalqların uzun müddət eyni dövlət qurumlarının tərkibinə daxil olduqları faktını göstərməklə yanaşı, əvvəlki bölmələrdə də bildirildiyi kimi, İran tarixçiliyinin İrandakı xalqların “tarixi tale birliyinin” mütləqləşdirməsinin elmi əsası olmadığı aydındır. İrandakı türklərin tarixi də şəhadət verir ki, o, İran xalqlarını tarixindən fərqlənir. Özəlliklə, İrandakı çağdaş Türklərin keçmiş tarixinin əski dövrü (əski ümum-Türk tarixi) ilə İran xalqlarının tarixi arasında birlik qoymaq tarixilik prinsipinin əlifbasını qəbul etməməkdir. Azərbaycanın tarixi xüsusiyyətlərinə toxunan görkəmli Amerikalı İranşünas Richard Frye yazmışdır: “Qədimdə də, indi olduğu kimi, bu vilayət... bütövlükdə “İran torpağı” olmamışdır.”[50]

Türklük tarixini araşdıran İran tarixçiləri çox həvəslə “Azərbaycanın Türkləşməsi” deyilən məsələdən bəhs etmişlər. Bir üqayda olaraq çağdaş İran ərazisinə miladdan öncə I minilliyin başlarında İrandilli tayfaların (Ariyalıların) miqrasiyasından, başqa sözlə, onların burada avtoxton olmamalrından danışdıqları halda, onlar Türk boylarına buraya köçmə haqqı tanımırlar. Sarvan Kaviyanpur hətta hesab edir ki, “İranın başına gələn ən böyük bədbəxtliklərdən biri vəhşi Oğuz tayfalarının buraya yürüşüdür.”[51]

26

Rəsmi İran tarixçiliyi Azərbaycan əhalisinin və onun dilini (Türk və Türkcə) təhrif etməkdə, Kəsrəvidən qalan Azəri nəzəriyyəsini təkrarlamaqda idi. Bu elmdən uzaq nəzəriyyə əvvəlki onillərdə olduğu kimi araşdırılan dövrdə də İran ziyalılarının həvəslə müdafiə etdiyi fikir sistemi idi. Murtuza Mürtəzəvi, Rzazadə Şəfəq, Əbdüləli Karəng, S. Şüari, Yəhya Zöka kimi tədqiqatçıların əsərləri bu nəzəriyyənin elmi dairələrdə yayılması və qəbul edilməsində mühüm rol oynadı. Yuxarıda adı çəkilmiş Mahmud Əfşar-Yəzdi bu ənənvi yanaşmanın məqsədini aydın şərh edirdi: “İranın müstəqilliyi və milli birliyi üçün vahid milli dil (yəni Farsca – N.N.) lazımdır. Ona görə də bu barədə əlimizə nə düşürsə, onu hər necə olursa-olsun çap və təbliğ etməliyik.”[52]

Bir sıra İran tarixçisi Azərbaycanda Türk dilinin yayılması məsələsini də təhrif edirdilər. Cəmaləddin Fəqih bu məsələdə Kəsrəvidən də irəli getdi. Sonuncu Türk dilinin İran coğrafiyasına 1135-ci ildən sonra, Səlçuqlularla gəlməyə başladığını yazmışdır. Fəqih isə iddia edir ki, “Türk dilini Azərbaycana Səlçuqlular gətirməyib. Çünki onların rəsmi dili Farsca idi.” (?!)[53] Uyğun ifadələr Ş. Cavadinin əsərində də var idi.[54]

“İran milləti”nin əsas postulatlarından bəhs edərkən İran sosioloqları ən geniş təbliğ etdikləri məsələlərdən birisi də çağdaş İrandakı xalqların əksəriyyətinin dini birliyi məsələsidir. İrandakı xalqları bir yerdə tuta biləcək əsas amillərdən brisi, həqiqətən, din birliyidir. Üstəgəl, uzun yüzillər boyu Şiəlik İrandakı ən çoxsaylı iki xalqı -Türkləri və Farsları- birləşdirən amil olmuşdur. Üstəlik, Səfəvilər (Qızılbaşlar) dövlətinin yaranmasından sonra yeganə dövlət məzhəbi kimi Şiəliyin qəbul edilməsində Azərbaycanın köçəri və oturaq feodallarının aparıcı rolu olmuşdur. İran tarixçiliyində Səfəvi dövləti Ərəb, Türk, Moğol fatehlərinin İranda çoxəsrlik hökmranlığını əvəz etmiş milli İran dövləti keyfiyyətində təsvir edilir. A.Tacbəxşin, R. Səfəvinin, N.M.Şeybaninin, M.C.Məşkurun, Z. Sabetiyanın, A. Nəvainin və başqalarının əsərlərinə görə, Səfəvilər mənşə etibarilə İran (“Ariya”) sülaləsi olmuş, İranın birləşdirmiş, VII yüzildə Ərəblərin zərbələri ilə Sasanilər sülaləsinin hakimiyyətinin devrilməsindən sonra itirilmiş milli Fars (“İran”) dövlətçiliyini bərpa etmişlər. Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsini “milli İran dövlətinin” yaranması ilə bağlayan bəzi müəlliflər İranın “milli dirçəlişi” uğrunda “İranlı”, “Ariya” sülalələrinin apardığı mübarizədə Türk boyları passiv, küt alət rolu ayırırlar. N. Şeybani yazır: “Əslində İranın siyasi birliyi naminə Şiəlik Şah İsmayılın siyasi məqsədlərinin reallaşması üçün vasitə olduğu kimi, tark tayfaları da İran şahı üçün eyni alət və vasitə idi.”[55] Bəzi qatı pan-İranist müəlliflər Səfəvilərin İran (Fars) tarixində oynadığı mühüm rola baxmayaraq, onları Türk mənşəli saymış, tək bu səbəbdən onları qəbullana ilməmişlər. Səfəvilər dövrünün İranda ən böyük tədqiqatçılarından biri Nəsrulla Fəlsəfi Şah İsmayılın Farsca və Ərəbcədən başqa həm də Türkcə şeir yazmasından son dərəcə rahatsız olmuşdur. O, məsələn qeyd edir ki, şah İsmayıl “millətin iki başlıca əsası olan İran mənşəyi və dilinə nifrət edirdi. İranın yerli əhalisini o, Türkmən mənşəli Qızılbaş tayfalarına tabe etdirdi. Şirin Fars dilinin Osmanlı imperiyasında və Hindistanda siyasət və kübar cəmiyyət dili olduğu bir vaxtda, o, Türk dilini İran sarayının rəsmi dili (?!- N.N.) etdi. Hətta özü istisnasız olaraq (?!- N.N.) Türk dilində şeirlər yazdı və bu yabançı dilin (?!- N.N.) yayılması Səfəvilər sarayında elə geniş vüsət aldı ki, bu sülalənin hakimiyyəti dövründə, hətta ondan sonra da sarayın rəsmi dili olaraq qaldı. Odur ki, heç şübhəsiz, Türk hakimiyyətlərini (Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərini – N.N.) devirmək və vahid dövlət yaratmaqda Şah İsmayıl öz qarşısına İranın milli və siyasi birliyini bərpa etmək məqsədi qoymayıb.”[56]

Burada Azərbaycan əhalisi arasında aparılan rəsmi təbliğatın mühüm bir sahəsi üzərində də dayanmaq gərəkdir. Bir tərəfdən, Azərbaycan terklərinin tarixi birliyi, dili, mədəniyyəti hər cür hücumlara məruz qalır, digər tərəfdən, Azərbaycan İrana konstitusiya, demokratiya və azadlıq bəxş edən, İranın başı (tacı) elan edilirdi. Məşrutə hərəkatı dövründə Azərbaycanın rolu, 1920-ci il Təbriz üsyanının anti-Britaniya yönümlü hərəkat olması geniş işıqlandırılırdı.

Pəhləvi ailəsinin özəlliklə 70-ci illərdə Azərbaycana münasibətinin təbliğati tərəfi müəyyən maraq doğurur. İran mətbuatının səhifələrində şahın xanımı Fərəf Pəhləvinin və ümumiyyətlə , şah ailəsinin ana tərəfdən Türk olması tez-tez xatırlanırdı. İran şahı Məhəmməd Rza və xanımı hər dəfə yeri düçdükcə özlərinin Azərbaycanla qohumluq əlaqələrini fəxrlə qeyd edirdilər.[57]

Azərbaycan Türklərinin milli konsolidasiyası üçün az əhəmiyyəti olmayan amillərdən biri – Sovet Azərbaycanının varlığı ilə bağlı məsələlər, təbii olaraq, rəsmi tarixçiliyin diqqətindən kənarda

27

qala bilməzdi. Onların əsərlərinin əsas istiqaməti Sovet Azərbaycanı ilə İran Azərbaycanının həm tarixən, həm də indi “müxtəlif ölkələr olduğunu” sübut etmək cəhdidir. Azərbaycanın quzeyinin “yanlış olaraq Azərbaycan adlandırılması” haqqında Kəsrəvinin tezisini davam və inkişaf etdirən müəlliflər (M.C.Məşkur, Cəmaləddin Fəqih, Enayətüllah Reza və başqaları) “elmi faktlarla” onu əsaslandırmağa və bununla da Azərbaycanın və Azərbaycan Türkünün coğrafi-etnik birliyini şübhə altına almağa çalışırdılar.[58] İran mətbuatında bu sahədə birbaşa təhriflərə, hətta “Azərbaycan” adlı dövlət qurumunun və coğrafiyanın varlığının oxucudan gizlədilməsinə belə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, Keyhan qəzeti 7 dekabr 1968-ci il tarixli sayında İranla qonşu olan Sovet respublikalarının adlarını sadalayarkən Azərbaycan SSR-i “Qafqaz respublikası” adlandırırdı.

60-cı illərin sonlarından, xüsusən İranda dövlətçilik tarixinin 2500 illiyinin bayram edilməsi ərəfəsi və ondan sonra ideologiya sahəsində bəzi dəyişmələr oldu. Bu, monarxiya ideyalarının təbliğini gücləndirmək üçün müəyyən obyektiv imkanlar yaradan ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə bağlı idi. Təbliğati fəaliyyətdə başlıca istiqamət artıq “şərəfli və böyük keçmiş” deyil, İranın sənaye və hərbi qüdrətinin məthi idi. İranın qədim və çağdaş “böyüklüyü” arasında başlıca “qanunauyğun” həlqə kimi əsasən İran dəyərləri – şahənşahlıq quruluşu və şah göstərilirdi. Kütlələrə təlqin olunan fikrə görə, iqtisadi sahədə İranın əldə etdiyi uğurlar yalnız “şahənşah quruluşunun bayrağı altında” mümkün ola bilərdi. “Ağ inqilar” doktrinində bu ölkənin bütün tarixi təşəkkülünün izahı əslində bircə sadə fikri əsaslandırmağa yönəlmişdi: “Şahənşah quruluşu” xaricində, ya onun zəiflədiyi təqdirdə “İran xalqı mütləq tənəzzül və deqradasiya mərhələsinə qədəm qoyacaq” və əksinə, “şahənşah quruluşu”nun güclənməsi ilə “İran milləti”ni çiçəklənmə gözləyir. İran tarixi şahənşahlıq tarixi hesab edilir, onun uzunömürlüyü, mərkəzində şahənşahlıq quruluşu duran dəyişməz “İran dəyərləri”nə riayətin nəticəsi sayılırdı.

Ağ inqilab doktrininin başqa bir ayrılmaz hissəsi də İran şahının şəxsiyyətinə görüməmiş, qeyri-məhdud pərəstiş idi. Ölkənin sosial-iqtisadi və siyasi həyatında hər hansı tərəqqi monarxın adına çıxılırdı. Onun üçün yeni epitet – “Ariyamehr” (Ariyalıların atası) quraşdırılmışdı. İranın həyatında və inkişafında “millət atası”nın müstəsna rolunun olduğu bəyan edilirdi. Şaha bu cür rol biçən “ağ inqilab” məddahları işdə xalqın müstəqilliyinə qəsb edirdilər. Xalq monarxın qərarlarını yerinə yetirən dinməz-söyləməz icraçı funksiyası daşımalı idi. “Böyük sivilizasiya”nı xalqla “sıx əməkdaşlıqda” yaradan (buradan da “şah və xalq inqilabı” məntiqi) şah və geniş kütlələrin belə “əmək bölgüsü”, “birgə iştirak”, “tərəf-müqabillik”, “birlik”, “qovuşma” və s. demaqoji ifadələrlə möhkəmləndirilirdi.

Ağ inqilab doktrininə görə, ölkədə yaradılan “böyük sivilizasiya” bəşər tarixində bənzəri olmayan hadisə adlandırılır və onun yalnız İrana məxsus olduğu iddia edilrdi. Bununla yanaşı, o, başqa sivilizasiya dəyərlərini də mənimsəməyin gərəkliyini etiraf edirdi. Onlardan da ən mühümü Qərb dəyərləri hesab edilirdi. Ancaq “ağ inqilab”ın ideoloqları Qərb dəyərlərini, məsələn, “nərmə-naziklik”, “mühafizəkarlıq”, demokratiyadan “birtərəfli istifadə”, “azğınlıq” kimi xüsusiyyətlərini tənqid etməyi də özlərinə rəva bilirdilər. Hər halda, bu, Qərb dəyərlərinin rəddi deyil, onların “xilası” idi, çünki İran, Qərb dünyasına məxsus ölkə hesab olunurdu.[59]

Ağ inqilab doktrininin meydana çıxması, pan-İranizmin inkişafında yeni mərhələ idi. Fars şovinizmi və irqçılıyı bu ideologiyanın artıq mahiyyətinə çevrilmişdi. Hakim dairələr hesab edirdilər ki, pan-İranizm və onun İranın “milli böyüklüyü”nü artırmaq şüarı Fars olmayanları da cəlb edəcək.

İranın keçmişində böyük rol oynamış Azərbaycana dövlət təbliğatının yeni istiqamətlərində geniş yer verilirdi. Bu mərhələdən başlayaraq “vədlər siyasəti”nin , sonrakı dövrlər üçün də xarakterik olmaqla, gücləndirilməsi müşahidə olunurdu. Mətbuatda ölkə iqtisadiyyatı üçün Təbrizdə bəzi “İran iqtisadiyyatı nəhəngləri” (Təbriz maşınqayırma və traktor zavodları, Araz SES) və Təbriz Universitetinin tikintisinin əhəmiyyəti xüsusi qızğınlıqla təbliğ olunurdu. 1976-cı ildə şahın Təbrizə təşrifi münasibətilə təşkil edilmiş 40 minlik mitinq qarşısında monarx yüksək pafosla bəyan etmişdi: “Azərbaycan elə iri addımlarla irəliləyir ki, bu təkcə bizim arzularımıza cavab vermir, bizdə iftixar hissi yaradır.”[60]

Bütün bu deyilənlərdən aydın olur ki, Pəhləvi rejimi İkinci dünya savaşından sonra “vahid İran milləti” haqqında elmə dayanmayan nəzəriyyəni geniş yaymış, əhalinin düşüncə və davranışına

28

təsir edərək, Türklər arasında aşağılıq kompleksi yaratmaqla milli azadlıq hərəkatı ideologiyasının yayılmasının zəminini dağıtmağa çalışmışdır. “Beyinlərin yuyulması”nın əsas forması monarxizm, pan-İranizm və Fars irqçiliyi ideyalarının yayılması olmuşdur.

Əlavə etmək gərəkdir ki, Pəhləvi rejiminə müxalif şəxslərin və qrupların çoxmillətli İranda fars olmayanlar məsələsinə münasibəti bu rejimin münasibətindən çox da fərqlənmirdi. Rus-Sovet şərqşünası Mixail İvanovun yazmış olduğu kimi, “İran şovinizminin təzahürünə təkcə irticaçı dairələrdə rast gəlinmir, mütərəqqi dairələrin, xüsusilə ziyalıların bəzi nümayəndələri arasında belə bir rəy yayılıb ki, guya fars dilinin məcburi dövlət dili kimi işlədilməsini saymasaq, İranda heç bir milli bərabərsizlik və ayrı-seçkilik mövcud deyil, o cümlədən İranın bütün əhalisi iqtisadi münasibətlərdə bərabər vəziyyətdədir.”[61]

Pəhləvi rejimi İranın Türk əhalisini ideoloji təsiri altında saxlayıb, onların arasında bütün gücü ilə pan-İtranizm və Fars irqçiliyini yayırdı. Bu təbliğatın mahiyyəti o idi ki, əgər Türklər öz doğma dillərini və mədəniyyətlərini unudub, fars dil və mədəniyyətini qəbul etsələr, onda Azərbaycan İranın başqa bölgələri kimi yaxın gələcəkdə “millət başçısı”nın rəhbərliyi ilə “sivilizasiya erası”na qovuşacaq. İran müəllifi Əli Rza Nabdil (haqqında az sonra danışılacaq) bununla bağlı haqlı olaraq yazırdı: “İrtica uzun illər qulaqbatırıcı qışqırıqla əbəs yerə sübut etməyə çalışırdı ki, Azərbaycanın xalqının dili və mədəniyyəti əsil deyil və ona xaricdən zorla qəbul etdirilib. Bu tezisi qəbul etməklə Azərbaycanlı özünü nöqsanlı və natamam saymağa məcburdur və indiki əsarəti, zülmü könüllü qəbul etməlidir. Mürtəce rejimlə yanaşı, ölkənin şair və yazıçıları da (Sadiq Hidayət və Pərvin Etisamidən tutmuş, Behazin və Əhvan Salesə qədər) susmaqları ilə milli zülmə səs vermiş olurdular. Müsəddiqin bütün tərəfdarları, hələ Milli Cəbhə təşkilatı bir yana qalsın, yazıçılar və ayrı-ayrı adamlar da öz sözləri və işləri ilə irticanın cinayətlərində iştirak etdilər.”[62]

Zülmə dirəniş

İranın başqa bölgələrində olduğu kimi şah rejimi Azərbaycanda da tam və şəriksiz nəzarət qoymuşdu. Ancaq repressiya aparatı, yuxarıda deyildiyi kimi, 21 Azər hərəkatı və Milli hökuməti ləğvindən sonra burada özünü daha sərt, eyni zamanda üstüörtülü aparırdı. Yerli hakimiyyət orqanları Azərbaycandakı durum haqqında informasoyanın sızmasına imkan verməməyə, buradakı gerçəkliyi İran və dünya ictimaiyyətindən gizlətməyə borclu idi. Təsadüfi deyil ki, 1971-ci ildə Tehrandan gəlmiş müxbirlərin və yerli qəzet əməkdaşlarının Təbriz bələdiyyəsinin iclaslarında iştirakı belə yasaqlanmışdı.[63] Buna baxmayaraq, mətbuata sızan faktlar göstərirdi ki, gizli polis təşkilatı SAVAK-ın yerli bölmələri, polis və jandarmeriya Azərbaycanda daha sayıq və amansız işləyirdi. Bu barədə Ettelaat qəzetinin xəbəri diqqəti çəkir. Qəzet 10 fevral 1964-cü ildə hökumət komissiyasının iki üzvünün sərgüzəşti haqqında yazırdı. Onlar nəql edirdilər ki, “Təbrizin görməli yerlərinə baxarkən onları hardansa peyda olmuş rəsmi şəxslər tutaraq hərbi əsirlər kimi idarəyə apardılar. Orada vəziyyət bir qədər aydınlaşdı. Məlum oldu ki, idarədə iki nəfər naməlum və yad adamın fotoaparatla şəkil çəkməsindən xəbər tutunca, idarə rəisi öz adamlarını onların ardınca göndərib. Təhqiqat başlandı. Biz öz adımızı və sənətimizi bildirməyimizə baxmayaraq, kimliyimizi dəqiqləşdirməmiş bizi azad ertmədilər. Bizi nəhayət azad edəndə isə yol yoldaşımın çəkdiyi kadrları müsadirə etdilər.”

Müxtəlif sosial təbəqələrin Azərbaycandakı duruma, ümumiyyətlə Azərbaycan/Türk məsələsinə münasibəti eyni deyildi.

Tarixən elə gətirib ki, milli proseslərin yaranması və inkişafı mərhələsində Azərbaycandan olan yarımfeodallar və ticarət-komprador burjuaziyası mərkəzi hakimiyyət aparatında geniş təmsil olunub. Bu siniflərin nümayəndələri bəzən ən yüksək dövlət vəzifələri tutublar. II dünya savaşından sonrakı dövrdə absenteist yarımfeodalların əksəriyyəti Azərbaycanla nominal əlaqələri belə qırmış, ölkənin hakim dairələri ilə daha sıx birləşmişdilər. Bu təbəqənin nümayəndələri hakim monarxiyaya öz royallığını göstərmək üçün hər imkandan istifadə edirdilər. Nazir, senator, məclis deputatı,

29

general, professor və başqalarının üzv olduğu “Tehranda yaşayan Azərbaycanlılar cəmiyyəti” (“Cəmaəte azərbaycaniyane moğime Tehran”) adlı təşkilat bu istiqamətdə xüsusi fəallıq göstərirdi.

Azərbaycanın iri ticarət və sənaye burjuaziyasının kapitalı getdikcə daha artıq “iranlaşırdı”. Ölkənin iri sənaye mərkəzlərində Azərbaycan mənşəli burjuaziya, yuxarıda deyildiyi kimi, olduqca mühüm mövqe tuturdu. Tehranda və ölkənin digər yerlərində Türk burjuaziyası dərinləşən kapitalizm şəraitində lazım gələndə ölkədəki Türklərin lideri kimi çıxış etmək üçün kifayət qədər güclü idi. Həmin vaxt onunla müqayisədə Azərbaycandakı burjuaziya xeyli zəif idi. Üstəlik, 60-70-ci illərdə yerli kapitalın Tehran və özəl xarici kapitalla qovuşması prosesi gedirdi. Həm də bu səbəbdən Azərbaycan burjuaziyası ümum-İran rəsmi, ya müxaluf ideologiyadan fərqli öz ideologiyasını yaratmadı. Azrbaycanın məzlum əhalisi arasında hətta müdafiə xarakterli millətçi cərəyanın olmaması qismən bununla izah edələ bilər.

Bürokratik burjuaziyanın yuxarı dairələrində, ordu və polisin ali komanda heyətində xeyli Türk vardı. Olduqca mühüm sosiaql qüvvəyə çevrilmiş bu təbəqələr şah sarayının tam tabeliyində və asılılığında idi. Bu sahələrdə “yüksəliş üçün yeganə yol assimilyasiyadan keçirdi.”[64] Onların əsas hissəsi əski zadəganlar və başqa hakim siniflər arasından seçilirdi. Bəlkə buna görə də onların milli məsələyə münasibəti iri burjuaziyanın və əski zadəgan silkinin mövqeyinə tam uyğun idi. Beləliklə, İrandakı Türklüyün milli hərəkatının fəal qüvvəsi ola biləcək yuxarı siniflərin və təbəqələrin sosial-iqtisadi mənafeyi, onların milli (millətçi) ideyalara deyil, pan-İranist ideyalara sədaqətini və güclü mərkəzəqaçan meylini şərtləndirirdi.

Öz xarakterinə və bəlli durumuna görə (onların əksəriyyəti Azərbaycandan kənarda idi) Türk aydınlarının xeyli hisəsi pan-İranizm ideyalarının yayılmasına maraqlı və meylli idi. Təsadüfi deyil ki, hakim ideologiyanın formalaşmasında Kəsrəvi, Rzazadə Şəfəq, Mahmud Əfşar kimi Türk mənşəli, ancaq Türklüyə nifrət etmiş adamlar oynamışlar. İrandakı Türk aydınlarının siyasi-milli əhval-ruhiyyəsinin özünəməxsus indikatoru onların öz milli tarixi, dili, mədəniyyətinin obyektiv elmi araşdırılmasına ehtiyatlı münasibətləri sayıla bilər. Burada onu da əlavə etmək gərəkdir ki, bu tipli araşdırmaları aparmaq və bu əsərləri çap etdirmək Pəhləvi İranında olduqca çətin idi. Ancaq belə əsərlər mövcud olsa idi, onları ölkənin özündə qeyri-leqal, ya xaricdə leqal şəkildə nəşr etdirmək mümkün olardı. Beləliklə, İrandakı Türk ziyalıları kiçik istisnalarla Azərbaycan/Türk milli hərəkatının ideologiyasını hazırlamaqdan uzaq idilər. Dünya təcrübəsindən bəllidir ki, bu missiyanı milli hərəkatın sıralarında olan milli aydınlar zümrəsi yerinə yetirir.[65]

Türk aydınlarının siyasi cəhətdən daha fəal hissəsi Milli Cəbhəyə, yaxud da dini müxalifətə yaxın idi. Milli Cəbhə siyasi proqramında özünü milli azadlıq hərəkatlarının, özəlliklə Yaxın və orta Şərqdəki hərəkatların tərəfdarı kimi qələmə verməsinə baxmayaraq, iranın çoxmillətli tərkibə malik olması gerçəkliyini, uyğun olaraq İran dövləti çərçivəsində milli muxtariyyət tələblərinin mümkünlüyünü belə qəbul etmirdi. İranın yeni tarixinin çeşidli dövrlərində İrandakı Fars olmayan bəzi xalqların milli muxtariyyət uğrunda apardıqları mübarizə, özəlliklə 1945-46-cı illərdə Azərbaycan və Kürdüstandakı hərəkatlar qonşu dövlətlərin əməlləri kimi qiymətləndirilirdi.[66]

Sıralarında Türklərin sayının az olmadığı din xadimlərinə gəlincə, onlar İranın Müsəlman əhalisini bölünməz bir bütün olaraq qəbul edirdilər: “Millət” (“xalq”) anlayışı onların yozumana görə etnik birlik deyil, konfessionel (dini) birlik idi. Ruhaniyyətə yaxın olan sağ terrorçu “Fədaine-İslam” (İslam döyüşçüləri) təşkilatı ifrat şovinist mövqedə durur, “İran millətinin müstəsnalığını” və İranın bölgədə xüsusi rəhbər rolunu təbliğ edirdi. Başqa bir təşkilat – “Hezbe melləte Eslam” (İslam millətinin partiyası) da fəal şəkildə Şiəliyi, dolayısı ilə pan-İranizm ideyalarını təbliğ edirdi. Şah rejiminə müxalif fikir adamları arasında Əli Şəriətinin (1932-1976) əsərləri inanılmaz populyarlıq qazanmaqda idi. Məşhəddə ənənəvi ailənin və mühitin yetirməsi olan Şəriəti Sorbonda təhsil görmüş, Qərb metodları ilə ənənəvi İran dəyərlərini çağdaşlaşdırmış, İran/Fars millətçiliyinin simvollarından olan Şiəliyə qayıdışı təbliğ etmişdir. Onun Özünəqayıdış (“Bazgəşt be xiştən”) konseptinin özəyində də məhz Şiəliyə qayıdışa çağırış durur.[67]

Fədai və Mücahid təşkilatlarının milli məsələyə münasibəti özlüyündə xüsusi maraq doğurur. Bu təşkilatların Azərbaycanda yerli qrupları 60-cı illərin ortalarında tələbələrin, orta təbəqədən olan aydınların və xırda burjuaziyanın sırasındn çıxmışdı.

30

Təbrizdə Fədailər qrupu 1965-ci ildə yaradıldı. Onun tərkibinə Bəhruz Dehqani, Əşrəf Dehqani və Əlirza Nabdil daxil idilər. Bəhruz Dehqani (1971-ci ildə həlak oldu) və onun kiçik bacısı Əşrəf kasıb Türk ailəsində doğulmuş, kənd məktəblərində müəllimlik etmişdilər. Onların atası 40-cı illərdə Tudənin fəal üzvlərindən olmuşdur. Əlirza Nabdil Tehran Universitetində ədəbiyyat oxumuş, sonra isə orta məktəbdə dərs demişdi. Onun da atası 40-cı illərdə Tudə və Demokrat Firqəsinin fəal üzvü olmuşdur. Mücahidlər qrupunun təşkilatlanmasında Azərbaycandan olan gənclər Məhəmməd Hənifnejad, M.Əsğərzadə, M. Bazarqani və A. Mihəndust-Hənifnejad fəal rol oynamışlar.[68]

[1] Der Aufstieg des İran sur Wirtsehafttsmacht und die entwicking der Iranisch-Sowjetischen injiehungen, Austenpolitik und Zeitgeschichte, 1975, no 12, s. 1-28.

[2] İran Almanac and Book of Facts 1961, Teheran, (n.a.), p.14; M.Keyhan, Coğrafiyaye mofəssəle İran, c.3, Tehran, 1311, s. 39; Burs, 30 oktyabr 1977, 24 sentyabr 1978.

[3] Burs, 3 fevral 1974; Ettelaat, 22 oktyabr 1977.[4] Rahnəmaye məaden və karqahhaye bozorge sənətiye İran dər sale 1342, celde əvvəl,

Tehran, 1965, s. 1-16.[5] Salnameye amariye keşvəre sale 1347, Tehran, 1968, s. 5.[6] Amarnameye ostane Azerbaycane Qərbi, Tehran, 1978, s.60; Amarnameye ostane

Azerbaycane Şərqi, Tehran, 1979, s.66; Amarnameye ostane Zəncan, Tehran, 1978, s. 44.[7] Qozareşe touseeye sənaye və məaden.Pərvanehaye təsis və bəhrebərdarihaye nimeye sale

1350, Tehran, 1351, s. 79.[8] В.П.Цуканов, Территориальные сдвиги в обрабатывающей промышленности

Ирана в период ломки колониальной структуры народного хозяйства, Иран. Проблемы экономического и социального развития, с. 181.

[9] Iran Almanac and Book of Facts 1974, Teheran:Plan Organization, (n.a.), p. 247.[10] В.П.Цуканов, Территориальные сдвиги в обрабатывающей промышленности

Ирана в период ломки колониальной структуры народного хозяйства, c. 201.[11] Yenə orada, s. 495.[12] Н. Мамедова, Концентрация производства и капитала в Иране в 60-70-е годы,

Москва: Наука, 1982, с. 8-9.[13] Yenə orada.[14] Keyhan, 24 yanvar 1973.[15] Tehrane Ekonomist, 2 oktyabr 1971.[16] Yenə orada, 20 fevral 1959.[17] Statistical Handbook of İran, vol. 2, Teheran, 1966, p. 149.[18]Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının jurnalı), 5

noyabr 1965.[19] Yenə orada, 24 may 1967.[20]Keyhan, 24 yanvar 1973.[21] R.E.Looney, The Economic Development of İran. A Recent Survey üith Projections to

1981, New York etc, 1973, p. 143.[22]Baxın: Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 46-48.[23] İran Almanac and Book of Facts 1967, Teheran, (n.a.), p. 314.[24] Keyhan, 13 iyul 1965.[25] Amarnameye ostane Azərbaycane - Qərbi, Tehran, 1978, s.70; Amarnameye ostane

Azərbaycane – Şərqi, Tehran, 1979, s. 75; Amarnameye ostane Zəncan, Tehran, 1978, s. 75.[26] М. Иванов, Иран в 60-70-х годах ХХ века, Москва: Наука, 1977, с. 68.[27] Amarnameye ostane Azərbaycane – Şərqi, Tehran, 1979, s. 78.[28] Ettelaat, 28.08.1949.

31

[29] Səməd Bayramzadə, İran hakim dairələrinin Cənubi Azərbaycan maarifi və mədəniyyəti sahəsindəki siyasəti (1947-1978-ci illər), Şövkət Tağıyeva (məsul redaktor), Cənubi Azərbaycan tarixi məsələləri, Bakı: Elm, 1989, s.50.

[30] Yenə orada, s. 51.[31] Çənlibel, 21.07.1979.[32] Qozareşe xolaseye sərşomariye omumiye keşvər dər sale 1335, c. 2, Tehran, 1961, s.

55-59, 82-85; Nəsib Nəsibzadə, İranda Azərbaycan məsələsi (XX əsrin 60-70-ci illəri),s. 98, 174.[33] Salnameye amariye keşvəre sale 2536-e şahənşahi, Tehran, 2536, s. 20-38.[34]Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti),

05.12.1962.[35] Amarnameye ostane Azərbaycane - Qərbi, Tehran, 1978, s.8; Amarnameye ostane

Azərbaycane – Şərqi, Tehran, 1979, s. 13; Amarnameye ostane Zəncan, Tehran, 1978, s. 10, İran dər ayineye amar, Tehran, 1360, s.19.

[36] Keyhan, 18.09.1975; Ettelaat, 11.07.1976[37] Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının dərgisi), N 11,

1977, s.31.[38] Keyhan, 12.09.1971, 17.05.1972, 29.05.1976; Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin

Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 03.03.1965.[39] Ettelaat, 19.01.1965.[40] Keyhan, 29.05.1976.[41] Keyhan, 27.09.1962, 28.07.1967, 15.05.1968, 21.07.1969, 07.09.1969; Azərbaycan

(ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti), 06.09.1967; Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının dərgisi), N 1, 1961, s. 52-57.

[42] Keyhan, 29.05.1976.[43] Alıntı:С.М.Алиев, К национальному вопросу в современном Иране, Краткие

сообщения Института народов Азии, Москва, 1964, N 77, c.45.[44] Cəmaləddin Fəqih, Aturpatakan (Azərbaycan) və nehzəte ədəbi, Tehran, 1967, s.9.[45] H. Vəhidi, Pojuxeşi dər məneşe melli və məneşe pasayi, Tehran, 2535, s.10.[46] H.Behzadi-Mədədi, Nasyonalizm, Tehran, 1975.[47] M.A. Foruği, İran ra çera bayəd dust daşt? Ettelaat, 14...1975.[48] M.Müəyyedi, Həmbəstegi və yeqanegiye melliye iraniyan, Tehran, 1976, s.41.[49] Mohammed Reza Pahlavi, Mission for My Country, London, 1960; Mohammed Reza

Pahlavi, The White Revolution, Teheran, 1967; Məhəmməd Reza Pəhləvi, Besuye təməddone bozorg, (yersiz), 1977.

[50] Ричард Фрай, Наследие Ирана, Москва: Наука, 1972, с. 30.[51] Sərvan Kaviyanpur, Tarixe omumiye Azərbaycan, Tehran, 1346, s.82.[52] Məhmud Əfşar-Yəzdi, Moqəddəme, Mənuçehr Mortəzevi, Zəbane dirine Azərbaycan,

Tehran, 1360 (səhifə göstərilməyib).[53] Cəmaləddin Fəqih, Aturpatekan (Azərbaycan) və nehzəte ədəbi, s.186.[54] Şəfi Cəvadi, Təbriz və piramune an, Təbriz, 1350, s.62.[55] N. Şeybani, Təşkile şahənşahiye Səfəviyye, ehyaye vəhdətə melli, Tehran, 1346, s.246.[56] Nəsrulla Fəlsəfi, Zendegiye Şahe Abbase Əvvəl, c.1, Tehran, 1334. s. “se” və “i”;

О.Эфендиев, К освещению некоторых вопросов истории Сефевидов в современной историографии Ирана, Против буржуазных фальсификаторов истории и культуры Азербайджана, Баку: Элм, 1978, с.135.

[57] Məsələn, baxın: Keyhan, 26.08.1976, 28.08.1976; Ettelaat, 28.08.1976.[58] Şövkət Tağıyeva, Müasir İran burjua tarixşünaslığında Azərbaycan xalqının etnik

birliyinin inkar edilməsi haqqında, Ə. Sumbatzadə (red.), Azərbaycanın tarix və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı, s.114-124.

[59] Л.Р.Полонская, А.Х.Вафа, Восток: идеи и идеологии (Критика буржуазных и мелкобуржуазных концепций «третьего пути» развития), Москва: Наука, 1982, с. 73-78.

[60] Keyhan, 28.08.1976.

32

[61] М.С.Иванов, Иран, Национальные процессы в странах Ближнего и Среднего Востока, Москва: Наука, 1970, с. 120-121.

[62] Əli Reza Nabdel, Azərbaycan və məsəleyi melli, s.38.[63] Azərbaycan (ADP MK-nın – Tudənin Azərbaycandakı yerli təşkilatının qəzeti),

29.12.1971.[64] Fred Halliday, İran: Dictatorship and Development, New Zealand, 1979, p. 216.[65] Məsələn, baxın:В.И.Козлов, Динамика численности народов (Методология

исследования и основные факторы), Москва: Наука, 1972, с.49; Формирования наций в Центральной и Юго-восточной Европе. Сборник статей, Москва: Наука, 1981, с.247-251, 323-328.

[66] Məsələn, baxın: Məhmud Pənahiyan (Təbrizi)), Fərhənge coğrafiyaye melliye Torkane İranzəmin, c.3, (yersiz), s.34-35.

[67] Baxın: Əli Şəriəti, Bazgəşt, Tehran: Hoseyniyeyi-ərşad, 1357; Ali Şeriati, Ali Şiası Safevi Şiası, Ankara:Fecr, 2009.

[68] MERİP Reports, Washington D.C., no 3, 1980, p.6-9.

Prof. Dr. Nəsib Nəsibli

33

IV HİSSƏ

Bu illərdə Türk gəncliyinin milli məsələyə marağının artması müşahidə olunur. Nabdil yazır: “60-cı illərin əvvəllərində İranda yeni ideyaların meydana çıxdığı dövrdə Azərbaycan gənclərinin şüurunda milli zülmün gerçək əksi bənzərsiz güc və aydın şəkil aldı. Milli məsələ ilə yaxından tanış olmaq üçün onlar milli mədəniyyəti, ilk növbədə, öz doğma dillərin, ədəbiyyatlarını və musiqilərini öyrənməyə başladılar.”[1] İranda populyar uşaq yazıçısı olan Səməd Behrəngi və Bəhruz Dehqani folklor materialları topladılar və Azərbaycan/Türk çifahi xalq yaradıcılığı nümunələrindən ibarət 5 məcmuə nəşr etdirdilər; Dehqani ədəbiyyatın cəmiyyətə təsiri haqqında özünün apardığı tədqiqat əsərini çap etdirdi.

Bu tədqiqatların içərisində daha əhəmiyyətlisi adıçəkilən Əlirza Nabdilin “Azərbaycan və milli məsələ” başlıqlı kitabçası idi. Bu əsər 60-cı illərdə yazılmışdı, ancaq onun həlakından çox sonra nəşr edildi. Əlirza Nabdil, “Oxtay” təxəllüsü ilə Türkcə və Farsca şeirlər yazmış, aydın kəsimin gənc, ümidverən görkəmli nümayəndəsi olmuşdur. O, həm də “Sazemane Çerikhaye Fədaiyane Xəlqe İran”ın (İran Xalqının Fədai Çerikləri Təşkilatı, Fədailər) seçilən rəhbərlərindən biri idi. 1350 (1971/72)-ci ildə şah cəlladlarının əlinə keşmiş Əlirza Nabdilin işgəncələr nəticəsində təşkilatına zərər verə biləcəyindən ehtiyatlanaraq polis xəstəxanasında özünə qəsd etməsi hadisəsi sol kəsim içində dillərə dastan olmuşdur. Bu fədakar və istedadlı insanın ölümündən sonra adıçəkilən kitabça çap edilmişdir.[2] Bu kitabçada yer almış fikirlər təkcə Əlirza Nabdilin nəzəri yanaşması deyil, sol təşkilatların ölkədəki milli məsələlərə, özəlliklə Azərbaycan məsələsinə münasibətinin göstəricisidir.

İranda Azərbaycan məsələsinin yaranması tarixi mövzusuna baş vuran yazar, ilk addımdan çıxmaza girir. “Azəri dili və ədəbiyyatı necə meydana gəldi?” başlıqlı bölümdə o, məsələyə coğrafiyaya dayalı pan-İranist kimlik konsepti ilə yanaşır. O, “Fars-Ariya şovinizmi” adlandırdığı rəsmi İran tarixçiliyinin zəif dəlillərini çürütməyə çalışır. Rəsmi tarixçiliyin Azərbaycan haqqında əsas tezislərini sırası ilə təkrarlayandan sonra Nabdil yazır: “Azərbaycanlıların deyək ki 800 il əvvəl Fars dilində danışdıqları mövzusunda şovinistlər çox israr edirlər və bunu sübut etməklə düşünürlər ki, hazırki əsrin ən çətin problemini həll etmiş olurlar. Halbuki bu mövzunu sübut etməyə heç ehtiyac da yoxdur, onu çox asanlıqla qəbul etmək olar.”[3] Çünki yazara görə, “yüzillərlə bu torpaqlarda yaşayan milyonlarla insanın dilinin” yaşamaq haqqı vardır. Prinsip etibarı ilə bu, məntiqli yanaşmadır, ancaq, bizim fikrimizcə, yetərli deyil. Nabdilin bəzi İran tarixçilərinin tarixə zidd “Səfəvilərin zorla əhalinin dilini Türkləşdirdikləri” iddialarını da “hətta indi belə dövlət məmurlarının illərlə ayağı bəzi kəndlərə dəymir” kinayəli dəlili ilə çürütməsi də bu qəbildəndir. Əlirza Nabdilin ixtiyarında milli tariximiz haqqında başqa alternativ olmadığından, daha doğrusu, başqa nəzəri yanaşmadan, güman ki, xəbərsiz olduğundan pan-İranist baxışa qarşı doğru-dürüst konsept qoymamışdır, ya qoya bilməmişdir. Ona görə də mənsub olduğu etnik birliyin (Azərbaycan əhalisinin) adı ilə bağlı Nabdilin elmə dayalı bir fikri yoxdur, eyni səhifədə belə “Azərilər”, “Türklər”, “Türkdilli Azəri xalqı”, “Azərbaycanlılar” etnoniminə rast gəlinir. “Türklər” və “Türk dili”nin sinonimi kimi bol-bol işlədilən “Azərilər”, “Azəri dili” termini də elmi və obyektiv deyil, “Fars-Ariya şovinizminin” ixtirasıdır.

Nabdil İslamdan sonrakı dövrdə Fars Şüubiyyə hərəkatı, “Şahnamə” hadisəsinə toxunub, onu “qövmgərai” (etnikçilik) adlandırır və Azərbaycanda bu cür meyllərin olmamasından məmnunluğunu bildirir. XX yüzilin başlarından pan-İranizmin xüsusən Azərbaycanın Türk əhalisinə münasibətdə mürtəce xarakter almasını, Türkləri zorla Farslaşdırmaq çağırışlarını görmür, ya da görmək istəmir. Nabdil həmçinin Türklərin siyasi fədakarlığına baxmayaraq, Fars elementinin Məşrutə inqilabından daha karlı çıxmasını (məsələn, Fars dilinin dövlət dili elan edilməsini) bilmir, ya da bilmək istəmir. Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin İranın müstəqilliyi uğrunda mübarizəsindən, Quzey Azərbaycandan fərqlənmək üçün Güneyin adını “Azadistan” qoymasından heyranlıqla yazan müəllif, Təbriz üsyanı zamanı “Azərbaycanın Türk [yurdu] olmasını” vurğulayanları “İran demokratik hərəkatına təfriqə və pərakəndəlik salanlar” adlandırır.[4] Rza Pəhləvi diktaturasının İranın başına gətirdiyi bəlalardan geniş bəhs açan Nabdil, yalnız bir cümlə ilə milli dillərin boğulmasını qeyd edir. Solun Kəsrəvisi – Tağı Ərani və onun fəaliyyəti Nabdilin yüksək qiymətini

34

alır. O, Mirzə Əli Möcüzün həyat və yaradıcılığını araşdıraraq bildirir: “Möcüz Azəricə yazmışdır, amma bu, onun milliliyindən deyil, xalçılığından irəli gəlirdi, çünki Azəricə yazmasaydı, sadə camaat onu başa düşməzdi.”[5] Əlirza Nabdilin 21 Azər hərəkatına münasibəti də mənfidir. Azərbaycan Demokrat Firqəsi və onun liderlərinə qarşı bəzi haqlı tənqidləri olsa da bu hərəkatın xarakteri haqqında yazarın verdiyi yanlış qiymət (separatçılıq) özünün dediyi “Fars şovinistləri və Arya irqçilərinin” qiymətindən fərqlənmir. Onun fikrincə, İranın o zamankı əsas ziddiyyətləri sırasında (feodallar-kəndlilər, iri burjuaziya – proletariat və şəhər zəhmətkeşləri) milli problemlər yox idi. Azərbaycan demokratlarının milli dil şüarını Nabdil “axmaqlıq” adlandırır.[6]

Əlirza Nabdil əsərinin “Yeni mərhələdə milli təmayüllər” başlıqlı bölməsində 1960-cı illərdə İran fikir həyatında yeni dəyişikliklərin baş verdiyini qeyd edir. Müəllif Azərbaycanda bu təmayülün əsasən milli dil və ədəbiyyata həvəsin artmasında özünü göstərdiyini bildirir. Eləcə də əlavə edir ki, “bu illərdə yerli millətçilik (“nasyonalizme velayəti”) Firqə ziyalılarının inhisarında idi.”[7] Bundan məmnun olmayan Nabdilə görə, milli şüarın əsasında durduğu heç bir proqram Azərbaycan fəhləsi, kəndlisi və xırda burjuaziyasını İran fəhlə-kəndli-xırda burjuaziyası ilə müttəhid edə bilməzdi.[8] Maraqlıdır ki, Kürdlər arasında inqilabi coşqunluğun yaranmasından rahatsız olmayan yazar, bunu İraq Kürdüstanındakı siyasi proseslərin təsiri və onlara “Səfəvi və Qacarlar dövründə yad qövm kimi yanaşıldığı” ilə izah edir.[9] Türkcə ədəbiyyat nümunələrinin çapının çətinliyi və polis təqibinin artmasını faktlarla təsvir edəndən, deməli, milli zülmün varlığını qəbul edəndən sonra Nabdil, 1960-cı illərdə ədəbi həyatı canlandıran şəxslərin yaradıcılığını araşdırır. Onların yaradıcılığında sosial motivlərin zəif olması səbəbindən bu şəxsləri xırda-burjua millətçiləri sayır. Həbib Sahir, Fəthi, Coşqun, Fərzanəni Türkçü-millətçi olduqları üçün tənqid edir. Ən sərt münasibət isə Əli Təbrizlinin payına düşür. Bütün İran Türklərini birliyə çağırdığı üçün Əli Təbrizli onun gözündə ifrat pan-Türkist və əks-inqilabçıdır.

Əlirza Nabdil əsərinin son bölümündə 1960-cı illərdə Azərbaycan gəncləri arasındakı yeni meylləri araşdırmağa çalışır. O yazır ki, Sovet Azərbaycanından gələn “Xruşovçu revizionizm”in təsiri ilə “regionçu gənclər” (“cəvanane velayətgəra”) get-gedə “ayrılıq mərəzinə” tutulmağa başladılar. Onlar bu “regionçuluğu” səmimi olaraq mütərəqqi hadisə, hətta marksizmə uyğun sayırdılar. Nabdil yazır ki, hazırda iki problem qarşısında qalıblar: 1. Marksizm tərəfdarı olan aydınlar və fəhlələr arasında millətçilik meylləri; 2. “Azəri kütlələr, özəlliklə Azərbaycandakı Azəri kütlələr arasında milli məsələnin mövcud olması”.[10] Nabdilin yazdığı bu hadisə əslində 1960-cı illərdə Azərbaycanda və ondan kənarda yaşayan Türklər arasında milli şüurun yaranması prosesindən ibarət idi. Onu Nabdil “regionçuluq virusu” adlandırır. Hesab edir ki, “pan-Türkizm virusu” da bu şəraitdə arta bilər. Öz milləti arasında milli şüurun və millətçiliyin artmasından rahatsız olan bu zehniyyət sahibi ardınca yazır ki, Stalin və Mao Tse-dun’un öyrətdikləri kimi, həm hakim millətin şovinizmi, həm də məhkum millətin ifrat millətçiliyi eyni təzadın iki tərəfidir və bu təzadı həll edəcək yeganə qüvvə proletariatdır. Əsər dünya proletar inqilabının, “İran marksist-proletar mübarizəsinin”, İran xalqının azadlıq mübarizəsinin şəninə deyilən şüarlarla, “imperializm və onun İran itlərinin”, Fars şovinizminin və “regonçuluğ”un pislənməsi ilə bitir. Əlirza Nabdilin gəldiyi nəticəyə görə, şah rejiminə qarşı mübarizənin güclənməsi şəraitində Azərbaycan məsələsinin qoyulması aktual deyildir.

Daha sonralar Fədailərin inqilabi-demokratiya istiqamətində ümumi təkamülü gedişində onların milli məsələyə münasibəti də nisbətən dəyişdi. Fədailərin, eləcə də mücahidlərin bəzi sənədləri göstərir ki, 70-ci illərdə onlar bu problemə bir qədər diqqətlə yanaşmağa başlamışdılar. Fədailərin ideoloqlarından Bijən Cəzəni İran cəmiyyətinin başlıca ziddiyyətləri sırasında milli azlıqlar və zülm rejimi arasında olan ziddiyyətləri qeyd edərək yazırdı ki, birincilərin hərəkatı “ümumi azadlıq mübarizəsinin bir hissəsini təşkil edir.”[11]

İran Xalq Partiyası (İXP, Tudə) öz proqram sənədlərində dəfələrlə ölkədə milli məsələnin vacibliyini qeyd etmişdi. 1973-cü ildə İXP MK Rəyasət Heyətinin milli məsələ üzrə təsdiq edilmiş tezislərində deyilir: “İranın milli vahidləri uzun tarixi dövrlər boyunca eyni tale ilə, öz ümumi vətənlərinin azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə ilə, ümumi mədəniyyəti (?!-N.N.) ilə bir-birinə bağlıdırlar. İXP İranda yaşayan bütün millətlərin, milli qrup və azlıqların tam bərabərlik hüququnu və onların ölkənin ərazi bütövlüyünün saxlanması əsasında vahid vətən çərçivəsində

35

könüllü ittifaqını müdafiə edir. Milli zülmün kökünün kəsilməsi bu məqsədin təmin edilməsinin ilkin şərti və əsasıdır. Bunun üçün əsarətdə olan bütün millətlərə və milli qruplara muxtariyyət verilməlidir. Ölkənin inzibati bölgüsünün əsasında milli qrupların mənafeyi durmalıdır. Milli bölgələrdə əyalət, vilayət və nahiyə əncümənləri vahid İran vətəni çərçivəsində muxtariyyət prinsipini həyata keçirən orqanlar olmalıdır.”[12]

Azərbaycan Demokrat Firqəsinin qalıqları 40-50-ci illərdə yerlərdə zəif də olsa öz işlərini yenidən qurmağa çalışdı. Amma şah rejiminin repressiyaları gücləndikcə firqənin əski üzvləri fəaliyyətlərini mədəniyyət sahəsinə keçirdilər. 1960-cı ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi Moskvanın təzyiqi ilə Tudə ilə birləşdirildi.[13] Ancaq formal olaraq öz adını və mərkəzi komitəsini saxladı. Sonrakı onillərdə mühacirət həyatına məhkum edilmiş bu qurum tədricən tükəndi.

Beləliklə, rejimə müxalifətdə olan sol qüvvələr milli məsələnin həllini İran əhalisinin sosial qurtuluşu ilə bağlayırdılar. Milli məsələ anti-diktatura və demokratiya mübarizəsi məcrasında həll olunmalı idi, yəni onlar Azərbaycan məsələsinin proletar həlli yolunu təklif edirdilər. Ancaq 60-70-ci illərdə İranda yaranmış siyasi vəziyyətdə şah diktaturasına qarşı bütün qüvvələrin birləşməsi zərurəti, onların fikrincə, milli məsələnin həllini ikinci plana keçirirdi. Burjua və dini müxalifətə gəlincə, qeyd edildiyi kimi, onlar milli problemlərin, bu sıradan Azərbaycan məsələsinin varlığını belə qəbul etmirdilər.

İkinci dünya savaşından sonrakı dövrdə Azərbaycan/Türk milli hərəkatı əsas etibarı ilə milli mədəniyyət sahəsindəki fəaliyyətlərlə məhdudlaşdı. Türk kültürü üzərinə qoyulmuş tabuya baxmayaraq, milli mədəniyyət nümunələri ortaya çıxmaqda idi. Bu sıradan birinci olaraq həm tarixi baxımdan, həm də ideya-bədii dəyərinə görə Məhəmməd Hüseyn Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poemasını (1954) göstərmək gərəkdir. Dalbadal bir neçə dəfə çap olunmuş bu əsərdən öncəyalnız Farsca yazmış (“Beycətabad xatirəsi” qəzəlini çıxmaqla) nüfuzlu şairin bu əsəri Fars irqçiliyinə tutarlı bir cavab oldu. Milli-demokratrik hərəkatın yatırılmasından sonra Türk ictimai fikrində və mədəni həyatında yaranmış bədbin əhval-ruhiyyənin aradan getməsində bu möhtəşəm əsərin rolu əvəzsizdir. Çox sonralar yazıçı Gəncəli Səbahi xatırlayacaqdı: “Heydərbabaya salam” sükut səltənətində bir top kimi səsləndi, susmuş vicdanları, yuxuya dalmış istedadları ayıltdı.[14] Milli hökumətin rəhbərlərindən biri olmuş Dr. Salamulla Cavid isə bu hadisəyə belə qiymət vermişdir: “Şəhriyarın türkcə yazdığı “heydərbabaya salam” şeiri ədəbi hərəkatda yeni bir vəlvələ yaratdı, bizləri milli hərəkata doğru yenidən istiqamətləndirdi.”[15] Şəhriyarın bu əsərinə yazılmış saysız nəzirələr deyilənlərə sübutdur. Həbib Sahir, Kərim Məşrutəçi Sönməz, M.H.Səhhaf, Həsən Məcidzadə (Savalan), Xosrov Mirzə, Gəncəli Səbahi, Bulut Qaraçorlu Səhənd, Hüseyn Sədiq Düzgün, Məhəmməd Əli Fərzanə, Salamulla Cavid kimi orta və yaşlı nəslə məxsus, Təbrizli Əli, Əlirza Nabdil (Oxtay), Haşım Tərlan, N. Berahani kimi gənc şair və yazıçıların ana dilində yazılmış, ancaq çıxusunun yazıldığı vaxt (bəzilərinin heç ondan sonra da) işıq üzü görməyən əsərləri İranda Türk ədəbiyyatının ideya-bədii cəhətdən inkişaf etdiyini göstərir.

Çox maraqlıdır ki, şairlərin çap üzü görmüş bir neçə şeir toplusu hər iki sahil Azərbaycan şairlərinin şeirlərindən tərtib edilmişdi.[16]Bundan başqa Sovet Azərbaycanında çıxmış ədəbi əsərlər və ayrıayrı mətbu orqanlar İranda yayılırdı. Bəzi məlumatlara görə, Azərbaycanda radioqəbuledicisi olan şəhər əhlinin 90 faizi Bakı radiosuna qulaq asırdı.[17]

Türk dili və milli həyatın digər daşıyıcılarının varlığını şüurlara çatdırmaq, pan-İranist ideyalarla mübarizə baxımından şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərinin (bayatı, əfsanə, nağıl, tapmaca, mahnı, atalar sözləri və s.) toplanıb çap edilməsi böyük əhəmiyyətə malik idi. Məhəmməd Əli Fərzanə, Səməd Behrəngi, Bəhruz Dehqani, Salamulla Cavid, Ə.Müctəhidi, Həsən Məcidzadə və b. Aydınların Fars və ana dillərində başlıca olaraq 60-cı illərdə çap etdirdikləri folklor nümunəsi topluları Türklər arasında son populyar olmuşdur.

Türklər arasında milli həyata, ana dilinə və milli mədəniyyətə artan maraq onları milli məsələyə öz münasibətini müəyyənləşdirmək və bu işi nizamlamaq üçün çeşidli ədəbi və ədəbi-bədii birliklər halında birləşməyə sövq edirdi. Belə birliklərdən biri Qaraçorlu Buludun (Səhəndin) təşəbbüsü ilə 1953/54-cü ildə Tehranda yaradılmış və 60-cı illərin ortalarınadək fəaliyyət göstərmişdir. Səhənd, Hüseynqulu Katibi, Fərzanə, Səbahi, Cavid, N. Fəthi, M.M. Etimad,

36

M.Ə.Məhzun, Savalan, Nur Azər, İbrahimpur və b. həmin birliyin üzvləri idilər. Birliyin məqsədi Türkcə yazılmış əsərləri, şifahi xalq ədəbiyyatı örnəklərinin çapına yardım göstərmək idi. Topluların çoxu birliyin səyi ilə meydana gəlib, işıq üzü gördü.[18]

Türk aydınlarından Təbrizli Əli 1957/58-ci ildən başlayaraq 1963/64-cü ilədək bir neçə dəfə ədəbi birlik (məhfəl) yaratmağa cəhd göstərmişdir. Onun təşkil etdiyi qısaömürlü ədəbi cəmiyyətlərdə Etimad, Şəriəti-Əhəri, Həsənoğlu, Həmin Şahid, Rəcəb İbrahimi, salamulla Cavid, N.Fəthi, Ə.Azəri və b. Iştirak etmişlər.[19]

İctimai həyatın nisbətən liberallaşdığı 60-cı illərdə Türk dilinə həsr edilmiş elmi araşdırmalar və onların çap edilib yayılması milli aydınların böyük önəm verdiyi məsələlərdən idi. Bu kitablar a bütövlükdə “Azəri dili” haqqındakı pan-İranist konsepsiyaya qarşı yönəlmişdi və onların giriş bölməsində bu konsepsiyanın əsassızlığı adətən üstüörtülü şəkildə qeyd edilirdi. Azərbaycan əhalisinin əski dilinin “Azəri” olduğu və fars dilini burada yaymağın tarix tərəfindən şərtləndiyini idd ai edənlərə cavab olaraq Salamulla Cavid, Məhəmməd Əli Fərzanə, yuxarıda adı çəkilmiş şair Əlirza Nabdil (Oxtay) və başqaları göstərirdilər ki, Türk dili tarixinin mübahisəli tərəflərinə, bir sıra türk şairlərin Farsca yazmalarına baxmayaraq, bu dil neçə yüzillərdir ki, Azərbaycan əhalisinion danışıq və yazı dilidir, ona görə də onun ana dili olduğu şübhə doğurmamalıdır; sözalma və sözvermə halları dillərin qarşılıqlı əlaqəsi üçün təbii hal olduğundan, Türk dilindəki alınma sözləri bəhanə edərək onu Altay dilləri qrupundan ayırmaq cəhdi əbəsdir. Məhəmməd Əli Fərzanə bu məsələlər haqqında yazırdı: “Türk-Azəri dilinin Azərbaycanda rəvac tapması və möhkəmlənməsi məsələsi çoxdandır söz-söhbətə və mübahisələrə səbəb olmuşdur. Müxtəlif, özü də bir-birinə zidd fikirlər söylənilir. Amma bu söz-söhbətlərə və bir-birinə zidd baxışlara baxmayaraq, bir şey şübhəsizdir və mübahisə doğurmur: keçmişdə necə olubsa-olsun, hazırda bu dil neçə əsrdir ki. Bu diyarın əhalisinin ürək, düşüncə və duyumunun dilidir.” [20]

Türk aydınları Ərəb qrafikasındakı yazını islah etməyin zəruriliyini göstərir, Türkcə yazılarda ədəbi dil normalarının gözlənilməsi üçün kiçik vəsaitlər çap edirdilər.[21] Onlar dərk edirdilər ki, “hər bir xalqın dili həmin xalq üçün xüsusi əhəmiyyətə malikdir; buna görədir ki, dilləri istila altında olan millətlər bacardıqları zamanlarda öz dillərini xarici istiladan azad etmişlər.”[22]

60-70-ci illərdə milli aydınların əhval-ruhiyyəsini göstərmək, onlar arasında dolaşan və müzakirə edilər fikirləri müəyyən etmək baxımından tanınmış şair və ictimai xadim Təbrizli Əlinin (1929 – 1998) həmin dövrdə bölmə-bölmə yazdığı, amma yalnız İslam inqilabı zamana çap etdirə bildiyi kitabı əvəzsiz qaynaqdır. Onillərlə İranda Türkün varlığını yox sayan, onu aşağılayan pan-İranist və irqçi təbliğata qarşı bu ölkədə yazılmış onlarla əsər arasında Təbrizli Əlinin “Ədəbiyyat və milliyyət” kitabı[23] özəl yeri ilə seçilir. Bu kitab mürtəce-irqçi suçlamalara Güney Türklüyünün ilk ümumiləşdirici cavabıdır.

Kitabın içəriyindən də göründüyü kimi, Təbrizli Əli, Fars şovinizmi və Arya iqrçiliyinin sistemli-akademik, elmi-bitərəf tənqidini qarşısına məqsəd qoymamışdır. Müəllif millətinin tanınmış şairi və haqsızlığa dözə bilməyən mübariz oğlu idi.[24] Odur ki, kitabın bəzi bölümlərindəki fikirlər hissiyata dayanır, müəllif fikrini əsaslandırmaq üçün yetərli dəlil gətirməyi gərəkli bilmir. Əyər-əksiyi, mənfisi-müsbəti ilə birlikdə bu kitab özünü dərk etmək istəyən Türklüyün XX yüzilin 60-70-ci illərində haray səsi olması baxımından əvəzsiz qaynaqdır.

Yazar başlarkən kitabın amacına aydınlıq gətirir. İranın siyasi tarixində həmişə ən fəal rol oynamış soydaşlarının sağ, ya sol ideologiyalara ifrat bağlılığından (“sola vurğun, sağa məftun” olmasından) və özünü unutmasından heyrətlənən müəllif, milli problemlərin araşdırılması və ortaya qoyulmasını milli görəv bilir. Təbrizli Əli Fars şovinistindən daha çox Türk manqurdundan qəzəblidir: “Yüz illərcə, milyonlarca qoyun kimi doğulub, qoyun kimi yeyib, və qoyun kimi qığılayıb, və sonra qoyun kimi ölüb gedənlərimiz və onların yerin dutanlarımız, hər işə qırp qoyub, hər oyuna baş vurub, və tarix və coğrafiya oxuyub və yazıb, hər cürə özgə dillər ögrənib və ögrədib, hakim və məhkum olub, varlı-varsız olub, dünya millətlərin və dillərin tanıyıb və hər cürə boyağa bulaşıb, ancaq özün və millətin, və kim imiş və kimdir və kim olacağın tanımayıb və hələ də tanımaq istəmir.”[25]

Milli özünüdərk prosesinin ilk mərhələsinin “Kim imiş və kimdir” sualına cavabdan keçdiyindən müəllif, tarixi keçmiş məsələlərinə özəl yer verir. Təbrizli Əli və özünü axtaran hər bir

37

soydaşı üçün “millət olaraq nədə yanlışlığımız oldu ki, indi bu günə qalmışıq?” sualına cavab tapmaq fövqəladə böyük önəmə malik iş olmuşdur.

Bu suala cavab vermək üçün Təbrizli Əli tarixi keçmişin bəlli həqiqətlərini xatırladır. O bildirir ki, İslamaqədərki dövrdə Fars ədəbiyyatı yalnız bir neçə əsərdən ibarət idi: “İslamdan öncə Əcəmlərin [Farsların] heç bir ədəbi, nəzmi, roman kitabları yoxdur, və hələ bir neçə cırıq mırıq yer altından tapılan Sanskrit, Avesta, Mozdesna, Yəşt adlı kitabcığlar varsa da xürafat və mövhumat üçün yazılıbdır.”[26] O kitabların dili ilə çağdaş Fars dili arasında əlaqə yoxdur, ya da ayrı-ayrı sözlər oxşasa da indiki Farslar onları anlamırlar. Pan-İranistlərin İslamaqədərki İran/Fars tarixini göylərə qaldırıb, yalan nəzəriyyələr uydurmasını Təbrizli Əli qəzəblə rədd edir: “... bugünkü yalağ Əcəm, o günün, o çirkin və qanlı günün milli dil və milli ədəbiyyatından danışanda və sarsaqlayanda özün gülüncə qoyur və bütün dünyanı, hətta özünü güldürür.”[27] Təbrizli Əli, Ərəb və Türkləri “zalım, yırtıcı və dilbilməz” kimi təqdim edənlərin irqçiliyinə etiraz edir. O yazır: “Bəs Firdovsi Ərəb əlifbası ilə nə üçün Türk şahı Mahmud Qəznəviyə Şahnaməsin yazıb? Bu uzun çağlar boyu Həkim Fərruxi Sistani, Ünsüri, Ənvəri, Qəani Şirazi, Hafiz Şirazi, Vüsal Şirazi, Sədi Şirazi, [...] Kəmaləddin İsmayıl İsfəhani, Məliküşşüara Bəhar Xorasani və yüzlərcə və minlərcə şairlər və məddahlar hünərlərin və bacarıqların Ərəb, məxsusən Türk üçün nəsar [qurban, hədiyyə] və təqdim ediblər.” O, Türk hökmdarlarının Fars dili və ədəbiyyatına qəyyumluğunu görməyən və bu hökmdarları yeri gəldi-gəlmədi aşağılayan, Türk dilinə ikrahla yanaşan irqçi müəllifləri insaflı olmağa çağırır.

Təbrizli Əli irqçi müəlliflərə qızdığı kimi, Türk hökmdarlarının milli dil və ədəbiyyata biganəliyinə də içdən yanır. “Şimaldan-cənuba, şərqdən-qərbə kimi böyük-böyük imperator[luq]lar quran”, “özgə millətlərə dil və milliyyət təhmil etməyən” Türk sülalərinin siyasətinin bədəlini (“cəriməsini”) çağdaş soydaşları ödəyirlər. Təbrizli Əli həmin Türk sülalələrini qınayır:”Qulluqlarında yüzlərcə balaca şahlar, hökumətlər, tarix yazanlar, ədiblər və şairlər, memarlar və təbiblər olan ata və babalarımız, gələcək nəsl üçün, yəni biz[lər] üçün heç bir gözəl milli miras, milli dil və ədəbiyyat, milli tarix qoymayıblar. Fəqət günün nəğd olan qüdrət və gücünə qane olub, zəmanı və dünyanı kiçik və qısa düşünüblər.”[28] Orta yüzillərdə Türk eliti içində etnik təəssübün olmaması (Nəvai heyrətləndirici istisnalardan biridir ) XX yüzildə ağır sonuclar verdi. Təbrizli Əli yazır:”Vara və sərvətə, qüdrətə və gücə, yaxşı yeyib və içməyə, habelə ev bəzəklərinə və yüzlərcə belə şeylərə və işlərə qiymət və dəyər qoyulurdu, ancaq dilə, ədəbiyyata, milli fərhəngə, milli vicdana, özün və millətin tanımağa elə bir könül və əlaqə göstərilmirdi. Və indi budur ki, bugünkü nəslin əlində bir öylə milli fərhəng yoxdur, və olub qalan varsa da ya gözlərdən itkindir, və ya zaman pası və tozu ilə örtülüdür.”[29]

Təbrizli Əli, orta çağlarda Türk - Fars münasibətlərinə aydınlıq gətirmək üçün Mahmud Qəznəvi-Firdovsi hekayəsini örnək olaraq ələ alır. O xatırladır ki, şair Firdovsiyə əldə olan seyrək qaynaqları, özəlliklə şair Əsədinin artıq yazmış olduğu şeirləri bir yerə yığıb, “Soltan Mahmud Qəznəvinin imperator[luğ]unda olan millətləri vəhdətə və birliyə çağırması” tövsiyə olunub. Ancaq hazırladığı “Şahnamə” ilə “Firdovsi vəhdət və birlik yerinə milli ixtilaflar və qövmi kinələr törətmişdir”.[30] Firdovsi dilsiz (əcəm) Farsları yaşatmaq üçün “başdan-başa buynuzlu yalanlarla dolu bir çuval” yaratdı, Fars olmayanları aşağıladı. Məhz buna görə də Firdovsiyə vədd edilmiş ənam ödənilmədi. Sonralar Farslar Firdovsinin Mahmud Qəznivəyə yazdığı həcvə dayanaraq yalan nağıllar uydurub yaydılar. Bu tarixi olaya aydınlıq gətirən Təbrizli Əli, Farsların ana kitabı sayılan “Şahnamə” haqqında fikirlərini özətləyərək yazır ki, bu əsərdə əsas mövzular Balkan Albaniyasının milli dastanlarından götürülüb (1); onu bir neçə adam, özəlliklə şair Əsədi yazıb (2); Firdovsi yazılmış hazır işləri dəyişdirərək ona ədavət qatıb (3); Firdovsi “təyid edibdir ki, Farslar, həman dilsiz Əcəmlər imişlər ki, o, onları dirildibdir (Əcəm zende kərdəm)” (4); “o, şahı yer üzünün tanrısı və millətləri onun bəndələri sayıbdır”(5).

Təbrizli Əlinin bu əsərində diqqəti çəkən başqa bir özəllik də Azərbaycanda ilk dəfə Türkçü tarix konseptinin yer almasıdır.

Təbrizli Əli əsərinin bir neçə bölümünü tarixi keçmişə həsr etmişdir. Bu bölümlərin ana qayəsi Fars şovinizmi və Arya irqçiliyinin tarixlə bağlı yalan tezislərini çürütmək, soydaşlarına doğru-dürüst, inandırıcı tarix şüuru verməkdir. “Türk kimdir?” başlıqlı bölümdə yazar insanlığın

38

yaranma arealının Orta Asiya, Quzey Çin, Altay dağları, Aral gölü sahilləri olduğunu iddia edir. Oddan və çaxmaqdan ilk dəfə məhz buralarda istifadə edildiyi fikrini irəli sürür. Dünya elminin onillərlə müzakirə və münaqişə etdiyi bu məsələdən sonra indiki Türklərin və onların əcdadlarının yaşayış arealı, onların sayı məsələlərinə keçir. Bizim fikrimizcə, müəllif bu məsələlərə hissi yanaşır, bir sıra inanılmaz abartmalara yol verir

Bununla belə Türk törəyiş əfsanəsinin, əski Türk tarixinin izahı türkologiya elminə dayanır. Bu, İran şərtlərində cürət tələb edən iş olmaqdan başqa, həm də soydaşlarına gərəkli akademik bilgi çatdırmaq baxımından diqqəti çəkir. Əski Türk tarixinin Hunlar, Teoman, Mete, Attila kimi mövzularının incələnməsi aşağılıq kompleksi keçirən soydaşlarının bilgi əskikliyini qapamaq baxımından çox önəmlidir. Burada diqqəti çəkən özəlliklərdən birisi də yazarın Moğol mövzusundan yan keçməməsidir. Bəllidir ki, rəsmi İran tarixşünaslığında ən çox nifrət təlqin edilən Moğollar, İrana bədbəxtliklər gətirən əsas amil hesab edilməkdədirlər. Təbrizli Əli, Türk-Tatar və Moğolları eyni qövm hesab edir və onların qəhrəmanlıqlarla dolu keçmişini, etnoqrafik özəlliklərini qürurla təsvir edir. Yazarın oxucusuna və soydaşına verdiyi məsaj budur: rəsmi İran tarixşünaslığının iddialarının əksinə, sənin iftixar edəcəyin bir milli tarixin vardır; bu tarix İranşünaslığın bir hissəsi deyil, ümum-Türk tarixinin bir bölümüdür.

Təbrizli Əli bütün çoxmillətli dövlətlərdə böyük önəm daşıyan millət anlayışına da münasibətini bildirmədən keçə bilməzdi. O, milləti təşkil edən ənənəvi ünsürləri (coğrafiya, iqtisadiyyat, siyasət, mədəniyyət, habelə qanun və mədəni hüquq birliyi) sadaladıqdan sonra onların ölkədən-ölkəyə, yerli şərtlərə görə dəyişdiyini qeyd edir: “Milliyyət, hər kimin baxımında və düşüncəsində və özünə məxsus olan məram və əqidənin təsiri altında olaraq fərq edər.”[31] Bu ünsürlərin hamısı olsa belə onlar ölkə əhalisini vahid millətə çevirmək üçün yetərli deyildir, çünki “dil və ona bağlı olan ədəbiyyat, folklor, adab və rüsum, milli əvatif [hisslər] və milli vicdan [şüur] və bunların başında milli fərhəng”i gözardı etmək mümkün deyildir. Elə buna görə də “Fars fərhəngi içində həzm olan qeyrətsiz Türklər, bu fərhəngi əlli il olaraq zalımanə və istimari bilmədikləri halda və özlərin kamilən Farslığa vurub gözdən itənləri də az bir diqqət ilə Fars qövmündən olmadıqları gözə şarpar.”[32] Farslar və Türklər arasında bu sahədə ciddi fərqlər onların ayrı-ayrı millətlər olmasını şərtləndirir. Təbrizli Əli yazır: “Türklər ilə Farsların din birliyi, rejim birliyi, coğrafi birliyi, iqtisad birliyi icbarən olursa da, hərgiz milli hüviyyat [kimlik] və milli fərhəng birliyi, milli xüsusiyyat, və milli vicdan birliyi olamaz, çünki topraq (coğrafi) və iqtisad və rejim bir ola-ola milli psixoloji, milli fərhəng və dil və ruhiyyat bir deyil və ola da bilməz. Çünki hərəsinin öz-özünə məxsus xasiyyət, dəb, ruhiyyat, əxlaq, əsəb və hətta jeni vardır. Budur ki, bütün qövmi xüsusiyyatı ayrı-ayrı olan iki millətin toprağı, iqtisadı, rejimi, ictiması bir olsa da, ancaq bu iki ayrı-ayrı olan millətləri bir millət edə bilməz və son mərhələdə hər ünsür öz əslinə qayıdar.”[33]

Elmi baxımdan ümumiyyətlə obyektiv olan bu baxış kitabın növbəti bölümündə (“Milliyyət ilə qövmiyyət fərqi”) dolaşdırılır, yeni ziddiyyətli fikirlər irəli sürülür. Yazar burada qövm (etnos, etnik birlik) anlayışına tərif verərək bildirir ki, “hər qövm başqa bir qövmdən ayrı dil, ədəbiyyat, tarix və fərhəngi” ilə fərqlənir.[34] Təbrizliyə görə, “İran” kəlməsi bəlli bir qövmə aid deyildir, İranda Ərəblər, Türklər, Bəluclar, Kürdlər, Türkmənlər və Farslar yaşayırlar və “bunların cəminə İran milləti və İran dövləti deyirlər.”[35] Ancaq birisinə (Farslara) ev sahibi, başqasına (məsələn, Türklərə) kirayəçi statusu verilməsini yazar rədd edir, İranı bütün millətlərin müştərək vətəni sayır. Göründüyü kimi, Təbrizli Əlinin millət və qövm anlayışları, uyğun olaraq “Türk milləti” və “İran milləti” anlayışları bir-birinə qarışır və konkret mənasını itirir.

Yazar, Azərbaycan əhalisini (daha doğrusu onun əksəriyyətini) “Azərbaycanlı”, ya “Azəri“ adlandırmağın doğru olmadığını bildirir: “İran Türklərini yalnız Azərbaycan adlı qəfəsdə dustaq edənlərin hiyləsin hələlik bütün İranda olan Türk qardaşlarımız aydınca göz evinə almayıblar və bu gün Rusiyada [SSRİ-də], Orupada, İranda bizə Türk yerinə Azərbaycanlı adın güc və səmacət ilə [israrla] təhmil edənlərin hədəfi budur ki, bizə təlqin eləsinlər ki, Türk fəqət Azərbaycanda ola bilər, yalnız o yerdə olan zaman hələ Türk yox, bəlkə Azəri adın ala bilər”.[36] Kitabın başqa bir yerində yenidən bu mövzuya qayıdan Təbrizli Əli içi yana-yana yazır: “Özgələri bizə Türk deməkdən çəkinmirlər, vəli özümüzünkülər cin bismillahdan qorxan kimi üşünürlər, çünki ya özlərinə etimad nəfsləri yoxdur və ya başqa yerlərdən dəstur və ya diktə belədir.”[37]

39

Təbrizli Əlinin bu kitabda üstündə durduğu əsas ideyalardan birisi də milli şüura sahib soydaşlarını keçmiş siyasi təcrübələrdən dərs almağa səsləməkdir.

Yuxarıda deyildiyi kimi, Təbrizli Əlini bu kitabı yazmağa vadar edən səbəblərdən birisi soydaşlarının dəbdə olan ideologiyalara aludəçiliyi və öz milli problemlərini unutmasıdır. Yazar bununla belə sağ, ya sol partiyaların fəaliyyətinə qatılmamaq kimi bir tələb irəli sürmür: “Hər kim hər nə əqidə və məzhəbdə və hər yolda olmağa muxtardır və bir kimsənin haqqı yoxdur ki filan məram və filan əqidə adına sxolastik dövrəsində olan kilisa istibdadın yenidən qursun.”[38] Ancaq “əqidələr, məsləklər və qanunlar millətin xidmətindədir, nə ki milliyyət məramların və qanunların xidmətində.” Məhz bu aludəçilik və milli şüurun olmaması səbəbindən yüzillərlə İran Türklüyü millətlər yarışında uduzmaqdadır. Təbrizli Əli haray çəkir: Bu qədər faciələrdən sonra heç olmasa indi tarixi təcrübəmizdən və səhvlərimizdən dərs alaq.

Təbrizli Əliyə görə, məhz milli şüurun olmaması üzündən inqilablar və qiyamlar dövründə Türklərin millət olaraq çox səhvləri oldu. “Məşrutə dövründə öz əlimizlə Türk törəsi olan Qacarı yıxdıq, habelə firqədə milli adla üzərimizə Rus qiyafəsində Kommunistlər çıxdı və sonra Ruslar bizim üstümüzdə Amerikalılar ilə müamilə edib, bizi köhnə düşmənimizin əlinə tapşırdılar.”[39] Təbrizli başqa bir ifadəsi ilə məsələnin dramatikliyini gözəl ifadə edir:”Məşrutiyyətdə biz yorğa getdik, onlar mindilər, hizblərdə və ittihadiyyələrdə bizlər ə’za olduq, onlar rüəsa.”[40]

x x x x

Pəhləvi rejiminin qurulduğu 1920-lərdən sonra Azərbaycan və Türklük yarıməsr dramatik tarix yaşadı. Millətləşmə sürəcinin tələblərinə etina etməyən və təşəbbüsü Fars etnosuna buraxmış Türklük, bu yanlışlığın bədəlini artıqlaması ilə ödəmək məcburiyyətində qaldı. Tarixində ilk dəfə məzlum millət durumuna düşdü.

İrqçi Pəhləvi rejimi Türklüyün varlığını rədd etdi, ona münasibətdə qəddar assimilyasiya siyasəti yeritdi. Türklük, İranın bütövlüyü, Pəhləvi hakimiyyəti üçün əsas təhlükə sayıldı. 50 ildən artıq sürən bu əritmə siyasəti hansı nəticələr verdi?

Hər şeydən əvvəl, ölkə əhalisinin ən azı üçdə birinə bərabər olan Türkləri Farslaşdırmaq siyasəti irqçilərin arzu etdiyi nəticəni vermədi. Farslardan fərqli etnik birlik olduqları, fərqli dili, mədəniyyəti, adət-ənənəsi, tarixi keçmişi olan çoxmilyonlu bir xalqı öz içində əritmək mümkün olmadı. Rza Pəhləvi dövründə uyğulanan Türklüyü inkar, Azərbaycanı əzmək siyasəti təbii olaraq müqavimətə rast gəldi. 1941-ci ildən sonra Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat, özəlliklə 1945-46-cı illərdəki Milli hökumətin fəaliyyəti İranda Türklüyün ayrıca millət olaraq formalaşmaq əzmini, öz haqları uğrunda mübarizə aparmaq iradəsinii ortaya qoydu. Milli-demokratik hərəkatın qəddarcasına boğulmasına baxmayaraq, 21 Azər hadisəsi İranda Azərbaycan məsələsinin milli-ərazi muxatariyyəti prinsipinə uyğun olaraq həlli modelini ortaya qoydu.

İran müəllifi Cəlal Ale-Əhməd İran hökumətinin Azərbaycanı “mədəniyyət baxımından özünün müstəmləkəsi” saydığını bildirərək, onun dil siyasəti haqqında göstərmişdir: “İndi qırx neçə ildir ki, İran hökumətlərinin səyi bu dili nəinki məhdudlaşdırmağa, hətta onu məhv etməyə yönəldilmişdir. Onu “Azəri” adlandırdılar, ona “zorla qəbul edilmiş” adı qoydular, Azərbaycanın şəhər və məhəllələrinin adını dəyişdirdilər, Türk əsgər və məmurunu Farslar yaşayan məntəqələrə yolladılar, və əksinə, ancaq Türk dilini məhv etmək işində cüzi bir uğura belə nail ola bilmədilər.”[41] Zamanında dövlətin maarif naziri Amuxte də bu uğursuzluğu etiraf etmək məcburiyyətində qalmış, 1953-62-ci illər arasında dövlət təhsil sistemi qarşısında qoyulmuş məqsədə çatmadıqlarını bildirmişdi: “Həmin illər ərzində Azərbaycanın mədəniyyəti və maarifi sahəsində əsaslı bir inkişaf baş verməmişdir, Fars dili Azərbaycan əhalisi arasında yayılmamışdır.”[42] Əhalinin xeyli hissəsinin savadsız olduğu bir ölkədə Farslaşdırma siyasətinin uğuru pan-İranist siyasətçilərin və yazarların arzusu olaraq qalmaqda idi. Yuxarıda da göstərdiyimiz kimi, 70-ci illərin ortalarında Doğu Azərbaycan ostanında 6 yaşdan yuxarı əhalinin yalnız 36,2 %-i, Batı Azərbaycanda 25,4%-i, Zəncanda isə 30,3%-i yazıb-oxuya bilirdi.

40

Pəhləvi rejiminin Farslaşdırma siyasətinin nəticələrinə baxarkən, fikrimizcə, Cəlal Ale-Əhmədin verdiyi bu fakta da diqqət yetirməyə dəyər. Azərbaycanda Türk əhalisi ilə əhatə olunmuş İrandilli əhali qrupları sürətlə Türkləşmək üzrə idi. Milliyyətcə Tat olan İranın bu demokrat yazarı göstərirdi ki, son zamanlaradək Zəncan ostanındakı əski Zəhra bölüyünün 28 parça kəndi Tat dilində danışdığı halda, az sonra vur-tut 9 kənddə Tat danışığı eşitmək olardı. O yazırdı: “Zəncan və Marağadan gələn Türk dili qasırğa kimi öz yoluna çıxan İran ləhcələrinin hamısını süpürüb aparır.”[43]

Pəhləvi rejiminin assimilyasiya siyasətinin uğursuzluğunu mütləqləşdirmək qətiyyən doğru deyildir. Bu siyasət Azərbaycanın sosial-iqtisadi baxımdan geridə qalmasına, əhalinin böyük hissəsinin öz vətənini tərk etməsinə, buranın mədəni cəhətdən bərbad duruma düşməsinə gətirib çıxartdı. Bu siyasətin ən vacib nəticələrindən birisi də Türklər arasında millətləşmə (millət quruculuğu) sürəcinin son dərəcə ləngidilməsi oldu. Bu mərhələdə də milli təmərküzləşmənin mühüm şərtləri həll edilməmiş qaldı. İslam inqilabı ərəfəsində rəsmi pan-İranist, irqçi tarix konseptini şübhə altına ala biləcək milli keçmiş konsepti yaranmadı, Azərbaycanın gələcəyi ilə bağlı əsaslandırılmış konseptlər ortaya atılmadı, çeşidli səbəblərdən millətin və dilin adı ilə bağlı müxtəliflik (Türk, Azərbaycan, Azəri) yarandı.

Türklərin oxumuş kəsimi içində etnik mənşəyini inkar edən, Farslaşmış təbəqə sayca artdı. Yeni Kəsrəvilər, Rzazadə Şəfəqlər, Kazımzadələr, mahmud Əfşarlar meydana çıxdı.

Cəlal Ale-Əhmədin qeyd etdiyi kimi, dövlətin Türklüyə münasibətdə yürütdüyü düşmənçilik siyasətinin ən həssas nəticələrindən birisinin də ölkədə Türklərlə Farslar arasında nifaqın yaranması oldu.[44] Bir zamanlar Farsların Türklər haqqında təhqiredici etnik steriotip və lətifələrinə Farslar haqqında steriotiplər əlavə edildi. Bu yeni halın göstəricisi olaraq Təbrizli Əlinin yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz kitabındakı Farslar haqqında çeşidli təhqiredici ifadələr sayıla bilər.

Türklər arasında millətləşmə sürəcinin ləngiməsi neqativ halını, Türk milli hərəkatının ideologiyasının formalaşmamasını, bu hərəkatın kifayət qədər təşkilatlana bilməməsi tamamlamaqda idi. Bu natamamlıq da Azərbaycanın və ölkədəki Türklüyün Pəhləvi rejiminin böhranını hazırlıqsız qarşılamasına səbəb oldu.

[1] Əli Reza Nabdel, Azərbaycan və məsəleyi melli, s. 38.[2] Bəzi iddialara görə, çapdan qabaq əlyazmaya əl gəzdirilmiş, müəllifin fikirləri təhrif

edilmişdir. Bu, az ehtimal olunur, çünki əsərdəki fikirlər müəllifin üzvü olduğu təşkilatın proqram sənədlərindəki müddəalara uyğundur.

[3] Yenə orada, s. 4.[4] Yenə orada, s. 11.[5] Yenə orada, s. 16.[6] Yenə orada, s. 20.[7] Yenə orada, s. 28.[8] Yenə orada, s. 29.[9] Yenə orada, s. 29-30.[10] Yenə orada, s. 39.[11] Bijan Jazani, Capitalism and Revolution in İran, London, 1980, p.[12] Nokate gerxi dər bareye məsəleye melli də İran və həlle an əz nəzəre hezbe Tudeye

İran, (yersiz, ilsiz), s.8-9.[13] Ervand Abrahamian, Communism and Communalism in İran: The Tudah and the

Firqah-i Dimukrat, p.315-316.[14] Azərbaycan, N 7, 1983, s. 125.[15] Doktor Salamulla Cavid, O günün həsrəti ilə...Xatirələr, Bakı:Yurd, 2003, s.109.[16] Səməd Behrəngi, Pare-pare, Təbriz, 1342; Hoseyn Sədiq, Asari əz şoərayi Azərbaycan,

Tehran, 1352; Hoseyn Sədiq, Vaqif – şaere zibai və həqiqət, Təbriz, 1347.[17] Cəlal Ale-Əhməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, Tehran: Xarəzmi, 1357,

s. 314.

41

[18] Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azərbaycan, Bütöv Azərbaycan, Bakı: Ay-Ulduz, 1997, s.202-203.

[19] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s.115-116.[20] Məhəmməd Əli Fərzane, Məbaniye dəsture zəbane Azərbaycan, Təbriz, 1344, s. 1-2.[21] Azərbaycan dil bilgisindən yazı qaydaları, Tehran, 1344; Məhəmməd Təği Zehtabi,

Ana dilimizi necə yazaq?[yersiz], 1360; Z.M.(Zehtabi), İran Türkcəsinin sərfi, [yersiz], 1955; Məhəmməd Əli Fərzanə, Azərbaycan dilinin qrammatikası, Təbriz, 1965; N. Vəzinpur, Saxtemane fel də rzəbane Torki əz dideqane zəbanşenasi, Tehran, 1348.

[22] S.M.Cad [Salamulla Cavid], Azərbaycan dilinə məxsus sərf və nəhv,[yersiz, ilsiz], “cim” səhifəsi.

[23] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, Tehran: Atropat Kitabevi,[ilsiz]. Bu kitabın İranda son çapı 2010-cu ildə “Dil və ədəbiyyat” adında, Günəş dərgisi əməkdaşlarının çalışmaları sonucunda, Səid Muğanlının redaktorluğu ilə gerçəkləşib. Kitabın İlk çapındakı qapağında “Dil və ədəbiyyat”, titul vərəqində isə “Ədəbiyyat və milliyyət. Birinci cild” yazılmışdır. Müəllif, görünür, “Dil və ədəbiyyat”ı iki cilddə çap etdirməyi planlayırmış, ancaq yalnız birini çap etdirə bilib. Biz ilk çapın titul vərəqindəki adını daha uyğun gördük.

[24] Baxın: Abdullah Ağcaköylü, Bilinməyən Büyük Bir Türkçü ve Türkçeci Tebrizli Ali, Türk Kültürü, sayı 1, yıl 1, Kasım 1962, s. 41-45; Abdullah Ağcaköylü, Tebrizli Aliden Seçme Şiirler, Türk Kültürü, sayı 2, yıl 1, Aralık 1962, s. 29-34; Н.Л.Насибзаде, А.Р.Набдель и А.Табризли: Два уклона в идеологии национально-освободительного движения азербайджанцев в Иране, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri, Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası, 1988, N 2, s. 60-66.

[25] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s.3. Alıntılarda orijinalın üslubunu mümkün qədər qorumağa çalışdıq.

[26] Yenə orada, s. 18.[27] Yenə orada.[28] Yenə orada, s. 101.[29] Yenə orada. Türk sülalələrinin Fars kültürünü himayə etməsi, ancaq Türk dil və

ədəbiyyatına biganə qalmaları mövzusunu Əhməd Ağaoğlu və Məmməd Əmin Rəsulzadə də incələmişlər. Baxın: Nəsib Nəsibli, Əhməd Ağaoğlu İran haqqında, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDAS-NIZAMI-SI.html/inner/1; Nəsib Nəsibli, Rəsulzadənin çağdaş “Nizamisi”, http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/2260-RESULZADENIN-CAGDAS-NIZAMI-SI.html/inner/1

[30] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s.137.[31] Təbrizli Əli, Ədəbiyyat və milliyyət, s. 87.[32] Yenə orada, s. 90.[33] Yenə orada, s. 89.[34] Yenə orada, s. 91.[35] Yenə orada, s. 92.[36] Yenə orada, s. 88.[37] Yenə orada, s. 130.[38] Yenə orada, s. 95.[39] Yenə orada, s. 104.[40] Yenə orada, s. 54.[41] Cəlal Ale-Əhməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 138.[42] Xandəniha, 11.09.1962, s.9.[43] Cəlal Ale-Əhməd, Tatneşinhaye boluke Zəhra, Tehran, 1958, s. 43.[44] Cəlal Ale-Əhməd, Dər xedmət və xəyanəte rouşənfekran, c. 2, s. 139.

Prof. Nəsib Nəsibli

42