Recenzentprof. dr hab. Zdzisław Mach

Projekt okładkiAnna Sadowska

Książka dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych

© Copyright by Joanna Orzechowska-Wacławska & Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2014All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz-powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3797-3

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Bartkowii moim Rodzicom

Spis treści

Podziękowania ......................................................................................................... 9Wprowadzenie .......................................................................................................... 11

1. Historia, tradycja i fueros ................................................................................. 17Oryginalność języka .......................................................................................... 18Pierwotna niezależność ..................................................................................... 19System foralny i jego znaczenie ........................................................................ 23

2. Modernizacja i zmiana: przejście do epoki industrializmu ....................... 29Polityka, społeczeństwo i modernizacja: ku centralizacji władzy

i homogenizacji kultury .............................................................................. 31Gospodarka i społeczeństwo: baskijska industrializacja z końca

XIX wieku ..................................................................................................... 51

3. Karlizm: ruch o charakterze prenarodowym ............................................... 79Ideowe podstawy karlizmu ............................................................................... 81Karlizm jako ruch społeczny ............................................................................ 90Prenarodowy charakter karlizmu ..................................................................... 98

4. Ku jedności baskijskiej: polityczne i kulturowe znaczenie foralizmu ...... 101Polityczny wymiar foralizmu ............................................................................ 102Działalność kulturalna foralistów .................................................................... 109Wspólnotowość Basków w pracach foralistów ............................................... 115

5. Powstanie nacjonalizmu baskijskiego: Sabino Arana i jego charyzmatyczne przywództwo ........................................................................ 125Pierwotna socjalizacja – tradycja i religia jako fundamenty wychowania .... 128Nawrócenie na nacjonalizm ............................................................................. 133Początki aktywności politycznej Sabino Arany .............................................. 137Piśmiennictwo .................................................................................................... 141Etapy rozwoju Aranowskiej idelogii narodowej ............................................. 142Charyzmatyczne przywództwo Sabino Arany ............................................... 148

8 Spis treści

6. Ideologia nacjonalizmu: Baskowie jako naród ............................................ 153Vizcayczycy i Baskowie ..................................................................................... 154Rasa i naród ........................................................................................................ 157Od Euskal Herria do Euskadi ........................................................................... 165Granice w idelogii Sabino Arany ...................................................................... 169Obcy, czyli „maketo” .......................................................................................... 172JEL: religia i tradycja zamknięte w ideologii .................................................. 175Wewnętrzny antagonizm: wznoszenie granicy etnicznej ............................. 176Antagonizm zewnętrzny: pierwotna suwerenność i fueros .......................... 182Kilka uwag terminologicznych ......................................................................... 185

7. Pierwsi nacjonaliści .......................................................................................... 193Tożsamość nacjonalistyczna i narodowa ........................................................ 194Kilka słów o metodzie ........................................................................................ 195Uczestnictwo w wyborach prowincjonalnych ................................................ 200Pierwsze gazety nacjonalistyczne ..................................................................... 206Mityngi i pierwsze organizacje narodowe ...................................................... 213Płeć i pierwszy nacjonalizm .............................................................................. 232

8. Nacjonalizm i inne -izmy ................................................................................. 235Nacjonalizm i tradycjonalizm .......................................................................... 237Nacjonalizm i kapitalizm .................................................................................. 243Nacjonalizm i socjalizm .................................................................................... 245Nacjonalizm i modernizm: tytułem podsumowania ..................................... 247

Bibliografi a ............................................................................................................... 251Wykaz tabel i map ................................................................................................... 259Indeks nazwisk ......................................................................................................... 261

Podziękowania

Książka ta powstała na podstawie mojej rozprawy doktorskiej, w której anali-zowałam, w jaki sposób przemiany społeczno-ekonomiczne, tj. modernizacja (kiedyś) i globalizacja (współcześnie) wpływają na proces konstrukcji i re-konstrukcji baskijskiej tożsamości narodowej. Jest wiele osób, które podczas moich wieloletnich badań poświęconych temu zagadnieniu okazały mi nie-ocenioną pomoc. W pierwszej kolejności chciałabym podziękować prof. dro-wi hab. Zdzisławowi Machowi, mojemu opiekunowi naukowemu i promo-torowi pracy doktorskiej, za wiele cennych wskazówek, czas i uwagę, które zawsze mi poświęcał. Szczególne podziękowania należą się także prof. drowi hab. Jerzemu Mikułowskiemu Pomorskiemu, który jako pierwszy zaintereso-wał mnie tematyką baskijską. Dziękuję również prof. Xabierowi Etxeberria, dr Marisie Setién i prof. Javierowi Elzo z Uniwersytetu Deusto, którzy pomo-gli mi lepiej zrozumieć kontekst baskijski, a także drowi Fernando Molinie, znakomitemu historykowi z Universidad del País Vasco, który okazał mi wie-le życzliwości. Nie mogę pominąć tu dwóch niezwykłych osób: Mikela Ayala, który zawsze z entuzjazmem dyskutował ze mną o wszelkich zagadnieniach baskijskich, tak bardzo mnie zajmujących, i Bartka Wacławskiego, który po-zostaje dla mnie niewyczerpanym źródłem inspiracji.

Niniejsza książka nie mogłaby powstać, gdyby nie wsparcie fi nansowe kilku instytucji. Badania, których wnioski tu prezentuję, zostały przeprowa-dzone dzięki trzem grantom badawczym: grantowi promotorskiemu fi nan-sowanemu ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Stypen-dium Marie Curie (konsorcjum HUMCRICON), które umożliwiło mi pobyt na Uniwersytecie Deusto w Bilbao, oraz Stypendium Uniwersytetu Jagiel-lońskiego z Funduszu im. Florentyny Kogutowskiej, dzięki któremu odby-łam staż w Universidad del País Vasco.

Wprowadzenie

Niniejsza książka jest opowieścią o powstawaniu współczesnego narodu, o rozwoju nacjonalizmu i kształtowaniu się tożsamości narodowej. Mowa jest w niej o Baskach, a więc o narodzie zamieszkującym tereny północnej Hiszpanii i południowej Francji.

Choć w Polsce o Baskach pisze się niewiele, wbrew temu, co mogłoby się wydawać, wiadomo dziś o nich całkiem sporo. Baskowie znani są prze-de wszystkim z posiadania unikatowego języka, euskera, który nie jest po-dobny do żadnego innego nowożytnego języka świata. Powszechnie cenio-na jest także ich wyśmienita kuchnia, uchodząca za jedną z najlepszych na świecie, a San Sebastián, stolica baskijskiej prowincji Guipúzcoa, znajduje się dzisiaj w pierwszej dziesiątce miast posiadających największą liczbę re-stauracji uhonorowanych trzema gwiazdkami Michelina. Bilbao, stolica prowincji Vizcaya, uznawane jest obecnie za jeden z ważniejszych świato-wych ośrodków designu, a otwarte w nim w 1997 roku Muzeum Guggen-heima każdego roku przyciąga do miasta rzesze turystów z kraju i zagranicy. W Bilbao ma również siedzibę klub piłkarski Athletic Club, wyróżniający się w świecie współczesnego futbolu swoją szczególną fi lozofi ą, która zakłada, że w klubie grać mogą jedynie piłkarze baskijscy.

Nade wszystko jednak Baskowie znani są ze swego przywiązania do własnej lokalności, z silnego sentymentu narodowego i nacjonalizmu. Przez lata światowa prasa o Baskach pisała niemal wyłącznie w kontekście nacjo-nalizmu, koncentrując się na funkcjonującej w środowisku skrajnych nacjo-nalistów terrorystycznej grupie ETA, która powstała pod koniec lat 50. XX wieku, za cel stawiając sobie walkę o niepodległość Kraju Basków. To jed-nak nie o ETA, ani o żadnym innym współczesnym ugrupowaniu mającym charakter nacjonalistyczny traktuje ta książka, ale o początkach baskijskie-go nacjonalizmu, które sięgają drugiej połowy XIX wieku. Choć analiza tu przedstawiona ma więc de facto charakter historyczny, jej wnioski mogą być cenne także i dziś, umożliwiając pełniejsze zrozumienie aktualnie zachodzą-cych procesów tożsamościowych.

12 Wprowadzenie

Zarówno wtedy, gdy nacjonalizm powstawał, jak i dzisiaj, gdy się redefi -niuje, społeczeństwo baskijskie przechodzi głęboką transformację, radykal-nie zmieniającą warunki życia ludzi. To prawda, że globalizacja różni się od modernizacji, a dzisiejsza nowoczesność jest znacząco inna od tej „pierw-szej”, zmiana systemowa powodująca, że społeczeństwo z tradycyjnego stało się nowoczesnym (kiedyś), a z nowoczesnego  – ponowoczesnym (dzisiaj), w każdym przypadku wywołuje takie samo poczucie zagrożenia, utraty znaczeń i wyobcowania. Ten stan, który Émile Durkheim nazywał anomią, zwiększa potrzebę zwrócenia się ku instytucjom mogącym zapewnić poczu-cie bezpieczeństwa, tj. takim, którym można przypisać określone znaczenia i z którymi można się utożsamić. Mechanizm poszukiwania sensu i zwraca-nia się ku temu, co lokalne, własne i partykularne, jest więc w istocie w oby-dwu przypadkach bardzo podobny. Odniesienie się dzisiaj do pierwszego nacjonalizmu, a więc postawienie pytania o powody i warunki, w jakich ten ruch powstawał, oraz o jego warstwę doktrynalną, może zatem dostar-czyć nam cennej wiedzy, pozwolającej lepiej zrozumieć współczesne ruchy i ideologie odwołujące się do kwestii narodowych.

W książce szczegółowo opisuję proces modernizacji, który przypadł w Hiszpanii na wiek XIX. Wiele miejsca poświęcam analizie procesu uprze-mysłowienia, który dokonywał się na terenach baskijskich pod koniec dzie-więtnastego stulecia, bezpośrednio przyczyniając się do powstania ideolo-gii pierwszego nacjonalizmu. Ta szczególna relacja między industrializacją a procesem konstruowania baskijskiej tożsamości nacjonalistycznej i naro-dowej stanowi podstawowy problem, do którego w pracy nieustannie po-wracam.

Główna teza książki zakłada, że industrializacja nie tylko stanowiła im-puls do rozwoju baskijskiego nacjonalizmu, lecz również istotnie wpłynęła na treści pierwszych postulatów narodowościowych i kształt pierwszych wy-obrażeń baskijskiej wspólnoty narodowej. Zawiera tym samym dwa istotne elementy. Po pierwsze, jak będę dowodzić, przemiany gospodarcze, które dokonały się na ziemiach baskijskich pod koniec XIX wieku, były koniecz-ne do powstania nacjonalizmu. Bez nich i ich licznych społecznych kon-sekwencji, a w tym przede wszystkim bez pierwszej masowej imigracji do Kraju Basków, która była pochodną baskijskiej rewolucji industrialnej, ba-skijski nacjonalizm mógłby się po prostu nie narodzić. Po drugie, wbrew powszechnym opiniom o antyindustrialnym i antymodernizacyjnym cha-rakterze pierwszego nacjonalizmu baskijskiego, ideologia nacjonalistyczna, jak będę pokazywać, bardzo szybko zinternalizowała kategorię postępu oraz rozwoju ekonomicznego, uczyniąc z nich swoiste zasoby narodowe.

13Wprowadzenie

Stanowisko teoretyczne i defi nicje

Przyjęta w pracy perspektywa odwołuje się do paradygmatu modernistycz-nego, co oznacza, że sytuuje koncept narodu w sferze społeczno-politycznej i uznaje go za twór współczesny, będący wynikiem szeroko rozumianej mo-dernizacji. Prezentowane stanowisko bliskie jest pod wieloma względami propozycji Ernesta Gellnera, co nie znaczy, że jest z nim całkowicie zgodne. Jak się jednak wydaje, na gruncie rozważań teoretycznych, to właśnie model Gellnerowski najbliższy jest opisywanemu tutaj procesowi powstawania na-cjonalizmu baskijskiego i „tworzenia” przez niego narodu baskijskiego.

Konsekwencją przyjęcia takiego stanowiska jest uznanie nacjonalizmu zarówno za ruch społeczny posiadający swoje zaplecze społeczne i swoistą organizację, jak i ideologię, która ten ruch legitymizuje, a w której centrum znajduje się naród. Tym samym pojęcie „nacjonalizmu” nie ma charakteru wartościującego ani oceniającego, co jest zgodne z tradycją przyjętą w piś-miennictwie anglosaskim. Ma ono również uzasadnienie kontekstualne: określenia takie jak: „nacjonalizm baskijski” czy „nacjonalista baskijski” nie są terminami posiadającymi pozytywne czy negatywne zabarwienie emo-cjonalne, lecz charakterystykami opisującymi ruch, ideologię, a także sen-tyment przynależności. Równocześnie też, biorąc pod uwagę sprawczą rolę nacjonalizmu w tworzeniu współczesnego narodu, w niniejszej pracy takie pojęcia, jak „ideologia (i dalej także: doktryna i ruch) nacjonalistyczna” i „ideologia narodowa”, stosowane są wymiennie, na mocy bowiem przyjęte-go tu paradygmatu są sobie znaczeniowo bardzo bliskie.

Naród rozumiany jest tutaj jako forma wspólnoty, która (i) ukonstytuowa-na jest wokół kluczowych dla niej wartości kulturowych (języka, religii, trady-cji i zwyczajów), a także wspólnej pamięci historycznej (obejmującej oprócz pamięci o wydarzeniach historycznych czy pamięci przodków także mity i le-gendy dotyczące przeszłości narodu), (ii) charakteryzuje się istnieniem wię-zi społecznej i wspólnego dla jej członków poczucia przynależności oraz (iii) zwykle zmierza do uzyskania samorealizacji na płaszczyźnie politycznej.

Z kolei pojęcie tożsamości narodowej pojmowane jest jako szczególny rodzaj tożsamości zbiorowej, w której centrum znajduje się wspólnota na-rodowa. Tym samym tożsamość ta jest rozumiana jako pewien konstrukt społeczny, który nie jest ani przypisany, ani dany z góry, lecz negocjowany i kształtowany w pewnym kontekście społecznym, a zatem jest zmienny w czasie. Oznacza to, że tożsamość narodowa (i) może być badana jedynie w relacji do warunków zewnętrznych, w jakich jest ona kształtowana (ele-ment kontekstu), (ii) łączy w sobie ideę odmienności (distinctiveness) i trwa-

Bibliografi a

ÁLVAREZ LLANO Roberto G., Historia económica del País Vasco-Navarro. Desde los orígines hasta comienzos del siglo XXI, Biblioteca Arellano Isusquiza, Bilbao 2008.

ÁLVAREZ JUNCO José, Mater dolorosa. La identidad de Espada en el siglo XIX, Taurus, Madryt 2010, wersja Kindle (e-book).

AMÉZAGA Elías, Biografía sentimental de Sabino Arana, Txalaparta, Tafalla 2003.ANDERSON Benedict, Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach i rozprze-

strzenianiu się nacjonalizmu, tłum. Stefan Amsterdamski, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997.

ARANA GOIRI Sabino de, Obras completas de Arana-Goiri’tar Sabin, Sabindiar--Batza, Buenos Aires 1965.

ARREGI Joseba, Euskadi como pasión, Hiria, Alegia 1999.AZCONA PASTOR José Manuel, GORTARI UNANUA Joaquín, OSPITALETCHE

Martín, MARTÍNEZ-ARCE Dolores María, SÁNCHEZ Daniel, Navarra y el nacionalismo vasco: ensayo histórico-político sobre las señas de identidad origina-ria del Viejo Reino, Biblioteca Nueva, Madryt 2001.

AZURMENDI Mikel, La herida patriótica. La cultura del nacionalismo vasco, Tau-rus Pensamiento, Madryt 1998.

BACON John Francis, Six years in Bizcay: comprising a personal narrative of the sieges of Bilbao, in June 1835 and Oct. to Dec., 1836. And of the principle events which occurred in that city and the Basque Provinces, during the years 1830 to 1837, Smith, Elder and Co., Cornhill, Londyn 1838.

BALLESTER RODRÍGUEZ Mateo, La identidad española en la Edad Moderna (1556–1665). Discursos, símbolos y mitos, Tecnos, Madryt 2010.

BARTH Fredrik, Grupy i granice etniczne: społeczna organizacja różnic kulturowych [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej  – kontynuacje, Kempny Marian, Nowicka Ewa (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

BAUMAN Zygmunt, Płynna nowoczesność, tłum. Tomasz Kunz, Wydawnictwo Li-terackie, Kraków 2006.

BARRAYCOYA Javier, Historias ocultadas del nacionalismo catalán, Libroslibres, Madryt 2011.

BAZÁN DÍAZ Iñaki, De los tiempos oscuros al esplendor foral (siglos V al XVI) [w:] De Túbal a Aitor: historia de Vasconia, Tegoż (red.), La Esfera de los Libros, Ma-dryt 2002.

252 Bibliografia

BELTZA, El nacionalismo vasco. 1876–1936, Txertoa, San Sebastián 1976.BILLIG Michael, Banalny nacjonalizm, tłum. Maciej Sekerdej, Wydawnictwo Znak,

Kraków 2008.BLACK Jeremy, European Warfare, 1660–1815, UCL Press Limited, Londyn 1994.BRUBAKER Rogers, Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe

w Nowej Europie, tłum. Jan Łuczyński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa 1998.

BURSAIN Xabier de, Emakume. La organización de la mujer en el nacionalismo va-sco, „Estudios de la Historia Social”, nr 2–3, Madryt 1977.

CABALLERO Fermin, Fomento de la población rural, wyd. 3, Imprenta Nacional, Madrid 1864.

CASTELLS Manuel, Siła tożsamości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.

– Globalization, Identity, and the Basque Question [w:] Basque Politics and Natio-nalism on the Eve of the Millennium, Douglass William A., Urza Carmelo, White Linda, Zulaika Joseba (red.), University of Nevada, Reno 1999.

CEPEDA GÓMEZ José, CALVO MATURANA Antonio, La nación antes del nacio-nalismo, „Cuadernos de Historia Moderna”, XI 2012.

CHAHO Joseph Augustin, Viaje a Navarra durante la insurección de los vascos, 1835 [w:] Documentos para la historia del nacionalismo vasco. De los Fueros a nuestros días, Pablo Santiago de, Granja Luis de la, Mees Ludger (red.), Editorial Ariel, S.A., Barcelona 1998.

CHAMORRO Javier Gonzalez, Bitarte: humanidades e historia del confl icto vasco--navarro: fueros, constitución y autodeterminación, Chamorro Ediciones, Madryt 2009.

CLARK Robert P., Dimensions of Basque Political Culture in Post-Franco Spain [w:] Basque Politics: A case study in Ethnic Nationalism, Douglass William A., Urza Carmelo, White Linda, Zulaika Joseba (red.), University of Nevada, Reno 1985.

CLEMENTE Josep Carles, Seis estudios sobre el Carlismo, Huerga y Fierro editores, S.L., Murcia 1999.

CONNOR Walker, A nation is a nation, is a state, is an ethnic group is a…, „Ethnic and Racial Studies”, t. 1, 4, 1978 [w:] Nationalism, Smith Anthony D., Hutchin-son John (red.), Blackwell Publishing, Oxford–Nowy Jork 1994, s. 36–46.

CONVERSI Daniele, Th e Basque, the Catalans and Spain. Alternative Routes of Na-tionalist Mobilisation, University of Nevada Press, Reno/Las Vegas 2000.

CORCUERA ATIENZA Javier, La patria de los vascos. Orígenes, Ideología y organi-zación del nacionalismo vasco (1876–1903), Taurus, Altem 2001.

– La difi cil defi nición del “problema vasco” [w:] Violencia y política en Euskadi, Re-inares Fernando (red.), Desclée de Brouwer, Bilbao 1984.

CORCUERA ATIENZA Javier, ORIBE ETXABE Yolanda, SÁENZ de GORBEA Xabier, Historia del nacionalismo vasco en sus documentos, t. 1, 2, 3, 4, Eguzki, Bilbao 1991.

DELGADO CRIADO Buenaventura (red.), Historia de la Educación en España y América. La educación en la España contemporánea, Fundación Santa María, Morata, Madryt 1994.

253Bibliografia

DÍAZ HERNÁNDEZ Onésimo, Un magnate al servicio de la Restauración, el segundo Marqués de Urquijo, „Vasconia. Cuadernos de Historia-Geografía”, nr 25, 1998.

– Vitoria (1876–1923) y su entorno político: un caso de Gerrymandering, “Vasco-nia. Cuadernos de Historia-Geografía”, nr 23, 1995.

DÍAZ NOCI Javier, El periodismo en lengua vasca [w:] Díaz Noci Javier, Kazetaritza hizkuntza minorizatuetan: Espainiako kasua, Universidad del Pais Vasco, Bilbao 2009.

DOUGLASS William, ZULAIKA Joseba, Basque Culture. Anthropological Perspecti-ves, University of Nevada, Reno 2007.

EGAÑA Iñaki, Diccionario histórico-político de Euskal Herria, Txalaparta, Tafalla 1996.

EISENSTADT SHMUEL Noah (red.), Max Weber on Charisma and Institution Bu-ilding, Th e University of Chicago, Chicago 1968.

ELIZONDO Mauro, Sabino Arana. El hombre y su trayectoria, Fundación Sabino Arana, Bilbao 1992.

ELORZA Antonio, Un pueblo escogido. Génesis, defi nición y desarollo del nacionalis-mo vasco, Critica, Barcelona 2001.

– Ideologías del nacionalismo vasco, 1876–1937, L. Haramburu, San Sebastián 1987.ESTELLA ÁLVAREZ María Concepción, ARRIBAS ESCUDERO Victoria, HARO

ROMERO Dionisio de, Prácticas de historia económica mundial y de España, ESIC Editorial, Madryt 2001.

GARCÍA de CORTÁZAR Fernando, LORENZO ESPINOSA José María, Historia del País Vasco. De los orígenes a nuestros días, Tercera Edicion, Txertoa, San Se-bastián 1988.

GARCÍA RICO Agustín, La fi nanciación de las Comunidades Autónomas, Ediciones de la Universidad de la Castilla-La Mancha, Cuenca 1999.

GEERTZ Cliford, Th e integrative revolution [w:] Old Societies and New States, Tenże (red.), Free Press, Nowy Jork 1963.

Ethnicity, Smith Anthony D., Hutchinson John (red.), Blackwell Publishing, Oxford/Nowy Jork 1996.

GELLNER Ernest, Narody i nacjonalizm, tłum. Teresa Hołówka, Difi n, Warszawa 2009.

GIDDENS Anthony, Nowoczesność i tożsamość, tłum. Alina Szulżycka, Wydawni-ctwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.

– Th e Nation-State and Violence. Volume Two of A Contemporary Critique of Histo-rical Materialism, University of California Press, Berkley–Los Angeles 1987.

GÓMEZ NAZÁBAL José Ramón, Bilbao. Del libro ‘Crónica sentimental de Bilbao’, „Hoy y Ayer”, Asociación de AA.AA. del Colegio de Ntra. Sra. de Begońa (In-dautxu), nr 184, 2000.

GONZÁLEZ PORTILLA Manuel (red.), Los origenes de una metrópoli industrial: la ría de Bilbao, Fundación BBVA, Bilbao 2001.

– Los origenes de una metrópoli industrial: la ría de Bilbao. Volumen II. Las nuevas ciudades: territorio e infraestructuras, Fundación BBVA, Bilbao 2001.

– Primera industrialización, desequilibrios territoriales y Estado, „Historia contem-poránea”, nr 17, 1998.

254 Bibliografia

GRANJA SAINZ José Luis de la, Nacionalismo y Segunda República en el País Vasco. Estatutos de Autonomía, Partidos y Elecciones, Historia de Acción Nacionalista Vasca. 1930–1936, Siglo XXI, Madryt 2008.

– Paz entre dos guerras civiles (1876–1936/1937) [w:] De Túbal a Aitor: historia de Vasconia, Bazán Iñaki (red.), La Esfera de los Libros, Madryt 2002.

– El Nacionalismo Vasco: Un siglo de Historia, Tecnos, Madryt 1995.GUEZALA Luis de (red.), El pensamiento de Sabino Arana y Goiri a través de sus

escritos. Fundación Sabino Arana, Bilbao 1995.GURRUCHAGA Ander, El códido nacionalista vasco durante el franquismo,

Anthropos Editorial del Hombre, Barcelona 1985.HEIBERG Marianne, Th e making of Basque nation, Cambridge University Press,

Cambridge 1989.HERR Richard, An Historical Essay on Modern Spain, University of California Press,

Berkeley 1974.IBÁRRURI Dolores, Th ey Shall Not Pass: Th e Autobiography of La Pasionaria, Inter-

national Publishers Co, Nowy Jork 1976.JACOBSEN William H. Jr., Basque Language Origin Th eories [w:] Basque Cultural

Studies, Douglass William A., Urza Carmelo, White Linda, Zulaika Joseba (red.), University of Nevada, Reno 1999.

JUARISTI Jon, El linaje de Aitor: la invención de la tradición vasca, Taurus, Madryt 1987.

JEMEIN Y LAMBARRI Cerafi no de, Biografía de Arana-Goiri’tar Sabin e historia gráfi ca del nacionalismo, Geu, Bilbao 1977.

KŁOSKOWSKA Antonina, Kultury narodowe u korzeni, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.

LA ACADEMIA ESPAÑOLA, Diccionario de la lengua castellana, wyd. VI, Impren-ta Nacional, Madryt 1822.

– Diccionario de la lengua castellana, wyd. III, Impresora de la Real Academia, Madryt 1791.

LADRÓN de GUEVARA Ernesto, Las resistencias al estado liberal y el sistema edu-cativo: Los precedentes del autonomismo educativo: Un estudio referido a Álava, „Revista de educación”, Ministerio de Educación, nr 323, 2000.

LASAGABASTER HERRARTE Iñaki, La represión de los nacionalismos históricos [w:] Franquismus und Salazarismus: Legitimation durch Diktatur?, Fernández--Crehuet López Federico, Hespanha António Manuel (red.), Vittorio Kloster-mann, Frankfurt nad Menem 2008.

MACHCEWICZ Paweł, Historia Hiszpanii od 1808 roku do czasów współczesnych [w:] Miłkowski Tadeusz, Tenże, Historia Hiszpanii, Ossolineum, Wrocław 2002.

MAÑÉ Y FLAQUER Juan, El oasis: viaje al país de los fueros, t. 2., Imprenta de Jai-me Jepús Roviralta, Barcelona 1879.

MARKS Karol, ENGELS Fryderyk, Dzieła wybrane, t. 1, Książka i Wiedza, Warsza-wa 1949.

MEES Ludger, Nacionalismo vasco, movimiento obrero y cuestión social (1903–1923), Fundación Sabino Arana, Bilbao 1992.

– El nacionalismo vasco entre 1903 y 1923, „Vasconia. Cuadernos de Historia–Geografía”, nr 17, 1990.

255Bibliografia

MIŁKOWSKI Tadeusz, Od początku dziejów Półwyspu Iberyjskiego do inwazji napo-leońskiej [w:] Tenże, Machcewicz Paweł, Historia Hiszpanii, Ossolineum, Wroc-ław 2002.

MURO Diego, QUIROGA Alejandro, Spanish nationalism: Ethnic or civic?, „Ethni-cities”, t. 5, nr 1, 2005, s. 15–16.

NADAL Jordi, El fracaso de la revolución industrial en España, 1814–1913, Editorial Ariel, Barcelona 1975.

NAIRN Tom, Th e Break-up of Britain: Crisis and Neo-Nationalisms, New Left Books, London 1977, s. 332–336 i 337–341 [w:] Nationalism, Smith Anthony D., Hutchinson John (red.), Blackwell Publishing, Oxford–New York 1994, s. 70–76.

ORUETA Jose de, Memorias de un bilbaino 1870–1900, Coleccion ‘El Cofre de Bil-bao’, Bilbao 1962.

ORTEGA ESTEBAN José, Educación institucional: escuelas de enseñanza primaria [w:] Historia de la Educación en España y América. La educación en la España contemporánea, Delgado Criado Buenaventura (red.), Fundación Santa María, Morata, Madryt 1994.

ORTIZ-OSÉS Andrés, GARAGALZA LUIS, Mitología Vasca. Todo lo que tiene nombre es, Editoral Nerea, San Sebastián 2006.

ORTZI, Los Vascos. Ayey, hoy y mañana, Editions Hugalde, Hendaye 1976.– Historia de Euskadi. El nacionalism vasco y ETA, Ruedo Ibérico, Paryż 1975.OSSOWSKI Stanisław, O ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa 1984.– O strukturze społecznej, PWN, Warszawa 1982.PABLO Santiago de, MEES Ludger, El péndulo patriótico. Historia del Partido Nacio-

nalista Vasco (1895–2005), Crítica, Barcelona 2005.PAYNE Stanley G., Basque Nationalism, University of Nevada Press, Reno 1975.PÉREZ-AGOTE Alfonso, Th e Social Roots of Basque nationalism, University of

Nevada Press, Reno–Las Vegas 2006.REAL CUESTA Javier, Partidos, elecciones y bloques de poder en el País Vasco, 1876–

1923, Universidad de Deusto, Bilbao 1991.RENAN Ernest, Co to jest naród?, 1882, na podstawie broszury: Renan Ernest,

Qu’est-ce qu’une nation? [w:] Być w narodzie: szkice o idei narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie, Zdybel Lech (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998.

RUBIO POBRES Coro, La identidad vasca en el siglo XIX. Discurso y agentes socia-les, Editorial Biblioteca Nueva, S.L., Madryt 2003.

– Revolució n y tradició n: el Paí s Vasco ante la Revolució n liberal y la construcció n del Estado españ ol, 1808–1868, Siglo Veintiuno de Españ a Editores, Madryt 1996.

SAGARMÍNAGA Y EPALZA Fidel de, Memorias históricas de Vizcaya, Echevarri: Amigos del Libro Vasco, Bilbao 1983 (1880).

SANZ Y ESCARTIN Eduardo, SALILLAS Rafael, PUYOL Y ALONSO Julio, Infor-me referente á las minas de Vizcaya, Imprenta de la sucesora de M. Minuesa de los Rí os, Madryt 1904.

SETON WATSON Hugh, Nations and States, Methuen, Londyn 1977 [w:] Nationa-lism, Smith Anthony D., Hutchinson John (red.), Blackwell Publishing, Oxford–Nowy Jork 1994.

256 Bibliografia

SIMMEL Georg, Socjologia, tłum. Małgorzata Łukasiewicz, Państwowe Wydawni-ctwo Naukowe, Warszawa 1975.

SMITH Anthony D., Th e Cultural Foundations of Nations. Hierarchy, Covenant, and Republic, Blackwell Publishing, Oxford–Malden 2008.

– Nacjonalizm. Teoria, ideologia, historia, tłum. Ewa Chomicka, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007.

– Nationalism and Modernism. A critical survey of recent theories of nations and nationalism, Routledge, Taylor&Francis Group, London–Nowy Jork 1998.

– Th e Origins of Nations, „Ethnic and Racial Studiem”, nr 12/3, 1989.SMITH Anthony D., HUTCHINSON John (red.), Ethnicity, Oxford University

Press, Oxford–Nowy Jork 1996.– Nationalism, Blackwell Publishing, Oxford–Nowy Jork 1994.SOLOZABAL ECHAVARRÍA Juan José, El promer nacionalismo vasco. Industrialis-

mo y conciencia nacional, Tucar Ediciones S.A., Madryt 1975.SOTO CARMONA Álvaro, El Trabajo industrial en la España contemporánea,

1874–1936, Anthropos, Barcelona 1989.STALLAERT Christiane, Etnogénesis y etnicidad en España: Una aproxinación hi-

stórico-antropológica al casticismo, Proyecto A Ediciones, Barcelona 1998.SZACKI Jerzy, Czy istnieje socjologia narodu? [w:] Władza, naród, tożsamość, Gor-

lach Krzysztof, Niezgoda Marian, Saręga Zygmunt (red.), Wydawnictwo Uni-wersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004.

SZTOMPKA Piotr, Socjologia zmian społecznych, tłum. Jacek Konieczny, Wydawni-ctwo Znak, Kraków 2007.

TILLY Charles, States and Nationalism in Europe 1492–1992, „Th eory and Society”, t. 23, nr 1, 1994.

TRASK Robert Lawrence, Th e history of Basque, Routledge, Londyn–Nowy Jork 1997.TREITSCHKE von Heinrich, Germany, France, Russia, and Islam, G.P.  Putnam’s

Sons, Nowy Jork–Londyn 2010. TRUCHUELO GARCÍA Susana, Privilegios y libertades fi scales: los donativos al mo-

narca en los territorios vascos y Cataluńa en el período altomoderno, „Pedralbes”, nr 28, 2008.

TRUEBA Antonio de, Bosquejo de la organización social de Vizcaya, 1870 [w:] Ur-quijo Goitia Mikel, Dos aproximaciones a la sociedad vasca del ochocientos, Uni-versidad del País Vasco, Bilbao 2000.

UNAMUNO Miguel de, Cartas inéditas de Miguel de Unamuno, wyd. II, Ediciones Rodes, Madryt 1972.

– Obras completas, t. 4: „Raza y lengua”, Escelicer, Madryt 1966.– Obras completas, t. 8: „Autobiografía y recuerdos”, Escelicer, Madryt 1966.UGALDE Martín de, Hablando con los vascos, Editorial Ariel, Barcelona 1974.– Biografi a de tres fi gures nacionales vascas: Arana-Goiri, Agirre, Leizaola, Sendoa,

Donostia 1984.UGALDE SOLANO Mercedes, Dinámica de género y nacionalismo. La movilización

de vascas y catalanas en el primer tercio de siglo, „Ayer”, nr 17, 1995.– Mujeres y Nacionalismo Vasco. Génesis y desarollo de Emakume Abertzale Batza.

1906–1936, Universidad del País Vasco, Bilbao 1993.

Indeks nazwisk

Abasolo Antonio 222Abasolo Luis 222Abasolo Ulpiano 222Aburto Uribe Eduardo 214Acha Secundino 222Achúcarro Severino 75Achutegui Julián 222Aitor 99p, 112–113Albizu Pisot Constantino 222Albizua Gerónimo 222Albizua Luis 222Albizuri-Ozamiz Federico 222Alcorta Arrate José 222Alda Jubera Santiago 214Alday Urquijo Pedro 214Aldecoa Antonio Jesus 222Aldecoa Jose Ma. 222Alfons VIII 22, 183Alfons XI 183Alfons XII 39Alfons XIII 53Alvarez Arcauz Francisco 222Alvarez Galo Florentino 222Álvarez Junco José 38p Álvarez Llano Roberto G. 24p, 25p, 26, 55p,

56, 57p, 58p, 59p, 61, 94p, 96pÁlvarez Mendizábal Juan 83pAmézaga Elías 129p, 134pAmorrortu Sebastián 222Anderson Benedict 35, 51, 186, 199Angulo Hormaza Estamislao 214Anson Bareño Benigno 222Ansuategui Aburto José Ma. 214Ansuategui Ignacio 222Antuñano Ortiz German 222Araluce Jose 222Aramburu Mendieta Eustaquio 214Aramburuzabala y Gorostiza Juan 222, 228

Arana Andrés de 159Arana Damaso 222Arana Garamendi Juan 222Arana Ibarrondo Modesto 222Arana Vincente de 110, 159–160Arana y Ansótegui Santiago 128–130, 160Arana y Bengoetxea Fernando 128Arana y Goiri Juan Balbino de 129Arana y Goiri Luis de (Koldobika) 131p,

133–136, 139, 149, 170, 206, 208, 213–214, 222, 228–229, 231p, 239

Arana y Goiri Paulina de 129–130, 131p, 136

Arana y Goiri Sabino de 14, 80, 99p, 110–111, 120, 123, 125, 127–191, 193, 198, 200, 203–207, 213–220, 222, 225, 228, 230, 232, 234–237, 240–248

Aranguren Francisco 222Aranguren Luis 218p, 222Arano Bilbao Luis 222Aranzadi Engracio de (Kizkitza) 139–140,

142–143, 145, 162, 179p, 207–208, 230p, 231p, 236

Araquistain Juan Venancio de 110Arbaizagoitia José 222Arbeloa Lumbreras Luis 222Areilza Arregui Enrique 214Arista Iñigo 20Aristegui Urtaza Dionisio 214Armentia José 222Arostegui Román 222Arrese Francisco 222Arrese Solachi Eugenio 222Arriaga Igartua Emilio 222Arriaga Igartua José E. 222Arribas Escudero Victoria 43Arrilucea Gerardo 222Arrospide Juan 222

262 Indeks nazwisk

Arteche Emilio 222Aspiazu Iraola Zoilo 222Astegui Juan 222Astoreca Gregorio 222Astorqui Erquiza Román 216, 222Aurre Onaindia Ricardo 222Aurrecoechea Martín 222Azaola Zabala José 214Azcargorta Ecenarro Leon 222Azcona Pastor José Manuel 99p, 113pAzkue María de 198p, 136,138Aznar y de la Sota Eduardo 58, 75Azpiazu Iraola Bibiano 222Azurmendi Kornelio 222Azurmendi Mikel 77, 78p, 95, 97

Bacon John Francis 84p, 87–90, 91pBadiola Lecue Francisco 222Badiola Sotero 222Ballester Rodríguez Mateo 32p, 33Barañano Lino 223Baroja Julio Caro 126Baroja Pío 110, 126Barraycoya Javier 170pBarreras Juan de las 223Barth Fredrik 169–170Basabe Bilbao Pio 223Batis 89Bauman Zygmunt 75p, 76Bazán Díaz Iñaki 20p, 24p, 25, 53pBecerro de Bengoa Ricardo 110Beltza 42, 50Benedicto Victorio 223Bennassar Bartolomé 42Beraza Jesus Ignacio 223Bergé Eduardo 223Bilbao José 223Bildósola Bonifacio 223Black Jeremy 41pBorde Arrieta Blas 223Braun Jan 18Breuilly John 186pBursain Xabier de 234pBystroń Jan Stanisław 181

Caballero Fermin 75Calvo Maturana Antonio 32pCámara Orbiso Agustín 223Campión Arturo 103, 109–110, 112Cánovas del Castillo Antonio 58, 102, 104

Casio 20Castañon 88Castelar Emilio 103Castells Manuel 159Cepeda Gómez José 32pChaho Joseph Augustin 98–99, 112Chamberlain Houston 158Chávarri Maximino 216Chávarri Viktor 58, 203Chomorro Javier G. 21Cippoli Carlo M. 43Čirikba Vjačeslav A. 18Clemente Joseph 85, 86p, 89, 98pConnor Walter 34pConversi Daniele 76p, 77p, 109p, 128p, 135p,

136–137, 149p, 158p, 171–173, 180, 181p, 183p

Corcuera Atienza Javier 86p, 87p, 92, 99p, 102, 103p, 105p, 106p, 107p, 108p, 109p, 128p, 129p, 131p, 132p, 133p, 134p, 138p, 140p, 143p, 145p, 159p, 162, 164, 165p, 168p, 180p, 182, 188p, 193p, 197p, 206p, 208, 210, 212, 214, 215p, 225, 226p, 227p, 228, 229p, 231p, 232p, 236, 240, 244p

Cortes Navarro Migiel 223Cortina Arteaga Benigno 214

D. de Mendibil Bernardo 223Damborenea Gregorio 223Dechepare Bernat 179Delano Roosevelt Franklin 146Delgado Criado Buonaventura 43p, 47pDelmas Juan Eustaquio 110Deprit Alejandro 223Díaz Hernández Onésimo 221Diharce de Bidassouet Abbot 18Douglass William A. 18p, 159p, 241pDurkheim Émile 12

Echavarria Antonio 223Echeita Abaroa Salvador 223Echetia Jose Manuel 229Echetia y Abaroa Salvador 228, 230Echevarria Placido 223Egüez Hernández Josefa (Eguaraz Hernan-

dorena Josefa) 170Eguiguren Manuel 223Eguileor Manuel 135pEguren Manuel 223Elexpuru Antonio 223

263Indeks nazwisk

Elizondo Mauro 136p, 139p, 144p, 146p, 147p, 150p, 156p, 235

Elorza Antonio 101p, 111, 242, 243p, 244p, 248p

Engels Fryderyk 246Ereñozaga Maruri Juan 223Errasti Acha Filario 223Errotache Ramón 223Escalza Basaldua Pedro 223Escunce Andrés 223Esnaola Laca José Ma. 223Estella Álvarez María Concepción 43

Ferdynand II Aragoński 36Ferdynand V 23, 36, 183Ferdynand VII 39, 82Filip V 37, 96, 117Flawiusz Józef 112p

Gabicaechevarria José B. 223Gabicagogeascoa Nicolás 223Gamecho Marcelo 223Gangoiti Damián 223Garagalza Luís 112pGarate Alberdi Joaquin 223Garay y Garay Francisco 223García de Cortázar Fernando 20pGarcía Ramiréz 21García Rico Augustín 105pGarcía Sanchez III 21Garcia Venero Maximiano 105pGaribay Esteban 112Garín Gregorio 223Garteizgoxeascoa Pablo 214Geertz Cliff ord 190–191Giddens Anthony 75p, 186Gobineau Arthur de 157Gogeascoechea Agustín 223Goicoechea Donato 223Goiri y Acha Pascuala 128, 130–131Goitia Francisco 58Goizueta José María de 110Gomendiourrutia Pedro 223Goméz Nazábal José Ramón 96pGonzález Portilla Manuel 30p, 62, 63p, 64,

67, 70–73Gorlach Krzysztof 195pGorostiza Daniel 223Gorostiza José Ignacio 223Gortari Unanua Joaquín 99p, 113p

Goyarrola Francisco 223Granja Jose Luis de la 53, 57p, 58p, 59p, 77p,

78p, 98p, 105p, 135p, 203p, 228p, 234p, 243p

Grijalba Pedro 146Guezala Luis de 41, 47p, 134p, 135p, 137p,

140p, 149pGuiard Larrauri Adolfo 214Guiard Larrauri Teófi lo 207, 223Gurruchaga Ander 56p, 81, 179

Haro Romero Dionisio de 43Hechter Michael 186pHeiberg Marienne 18p, 24p, 57p, 125, 162,

175, 176p, 244Herr Richard 37pHobsbawm Eric 186pHutchinson John 32p, 190p, 191p, 195p

Ibarra Santiago 214Ibarreche Ugarte Gregorio 214Ibarrúli Dolores 77ibn Musa Mutarrif 20Idoate Arraiza Doroteo 223Inchausti José 223Insausti Urkirizar Jesús 144Irazu Pedro 224Isasmendi Santiago 223Ispizua y Larrauri Fabián de 223–224 228, 236Isusi Eustasio 223Iturbe Landeta Timoteo 223Iturralde y Suit Juan 106–108, 110Iturri Astorquiza Juan 223Iturri Ereñozaga Anastasia 223Iturri Urlezaga Ciriaco 223Iturrioz Marcelo 224Iturrioz Partearroyo Pedro 224Iza Zamácola Juan Antonio 122Izabela I Kastylijska 36Izabela II Hiszpańska 82–83, 88Izaguirre Jose 224Izaguirre Migiel 224

Jacobsen William H. 18pJafet 112pJan I (III) 23, 183Jausoro Angel 224Jemein y Lambarri Cerafi no 135p, 141, 180,

198pJuaristi Jon 99p, 103, 108p, 112p, 113, 159p,

160p, 236p

264 Indeks nazwisk

Kain 112pKarol I (V) 183Karol III 27Karol Maria Izydor (Carlos) 82–83, 85–87,

89–91, 97–98, 102, 131, 133, 136Kedourie Elie 186pKempny Marian 169p

Laca Miguel 224Ladrón de Guevara Ernesto 49–50Lamek 112pLanda Nicasio 110Larrabeiti Eugenio 224Larramendi Manuel de 18, 112, 122, 140Larrañaga Alberto 224Larrañaga Celaya Jose 224Larrea Arana Juan 224Larrinaga Arriaga Vincente 216, 224las Rivas Francisco de 58Lecue y Urraza Elías de 224, 228–229Leizarraga Joanes 120Llaguno Gregorio 224Llodio Goicoechea Ciracio 214, 224, 228Llona Goiricelaya Victor 224Lorenzo Espinoza José María 20pLópez Iñigo 23

Machcewicz Paweł 19p, 39p, 51, 52p, 82p, 83p, 84p, 85, 90p, 197

Maetzu Ramiro de 126Malax–Echev. Francisco 224Mañé y Flaquer Joan 114pMann Michael 186pManteli Sotero 110Maria Krystyna 82–83Marks Karol 76, 243, 246Martínez-Arce Dolores María 99p, 113pMees Ludger 98p, 145p, 179p, 228p, 230–

232, 247p Menchaca Ramón 224Menchaca Zarraga Ramon 214Menchacatorre Luis 224Merica-Echev. Genaro 224Michelena Félix 224Miłkowski Tadeusz 19p, 24pMomo Julia Xavier 42–46Moyano Claudio 47Mukarovsky Hans G. 18Muro Diego 125, 126pMuro Solloa José Ma. 224

Nadal Jordi 56pNairn Tom 186pNavarro Villoslada Francisco 110, 112Niezgoda Marian195pNoe 112p, 113Nowicka Ewa 169pNúñez Clara Eugenia 46

Ogara Lucas 214Ojanguren Juan 224Olabarria Alexandro 224Olazar Narciso 224Onaindia Arzuaga Arzuaga 224Orbegozo Luis 224Ordeñana Domingo 224Oribe Yolanda 103p, 106p, 128p, 129p, 131p,

132p, 133p, 134p, 138p, 143p, 165p, 168p, 182p, 193p, 206p, 208, 210, 212, 214, 215p, 221p, 225

Ortega Esteban José 47–48Ortiz de la Riva Adolfo 224Ortiz-Osés Andrés 112pOrtzi 77, 93, 94p, 97p, 158p, 168, 235, 237pOrue Agustín 224Orueta Anza Justo 224Orueta Jose de 75, 111, 114, 249Oses Barasoain Filario 224Ospitaletche Martín 99p, 113pOtaolaurruchi Bartolomé 224

Pablo Santiago de 98p, 145p, 179p, 228p, 230, 231p, 232, 247p

Payne Stanley G. 20p, 23, 27, 82p, 84p, 134p, 135p, 149, 150p

Perezagua Facundo 203Pertica Mazo José Ma. 224Pi y Margall Francisco 103Pompeyo 19Poza Andrés de 112Puyol y Alonso 246p

Quintana Inocencio 224Quiroga Alexandro 125, 126p

Real Cuesta Javier 196p, 197, 201–202, 203p, 204, 230p, 231p

Rezola Muñoa Julian 223Rezola Muñoa Toribio 223Rivera Federico 224Rodryg 20

265Indeks nazwisk

Rubio Pobres Coro 49p, 91p, 107p, 108p, 116–117, 118p, 121

Ruiz Zorrilla Manuel 49

Sáenz de Gorbea Xabier 103p, 106p, 128p, 129p, 131p, 132p, 133p, 134p, 138p, 143p, 165p, 168p, 182p, 193p, 206p, 208, 210, 212, 214, 215p, 221p, 225

Sagarmínaga y Eplaza Fidel 106–108, 122, 123, 155–156, 215p

Salas Pedro Ruiz de 224Salazar Jose 224Salcedo Eleizal. Juan 224Salillas Rafael 246pSánchez Daniel 99p, 113pSancho Garcés IV 21Sancho III Wielki 21–22Sancho VI el Sabio 21Sangroniz Bernardo 224Sanz y Escartin Eduardo 246pSarasola Adrián 224Sarasola Francisco 224Sarasola Melitón 224Sarasola Patricio 224Saręga Zygmunt 195pSeton Watson Hugh 32pSimmel Georg 174Smith Anthony D. 32p, 79p, 92p, 109–110,

186p, 190–191, 195pSolozábal Juan José 235, 237, 241, 244–245,

246p, 247pSolozabal Mendicute José 224Sota y Aburto Ramón de la 52pSota y Llano Ramón de la 53p, 58, 106, 139–

140, 144–145, 204, 207, 214, 236, 243Soto Carmona Álvaro 43Stallaert Christiane 113pSzacki Jerzy 195Sztompka Piotr 29p

Th oms William 186Tilly Charles 125pTorrontegui Celaya Pedro 224Trask Robert Lawrence 96pTruchuelo García Susana 25pTrueba Antonio de 55p, 110, 114, 115p, 181,

237–240, 241pTúbal 99p, 112, 113, 161Tubal-Kain 112pTxabarri Malimo 224

Uberuaga Agustín 225Uberuaga Francisco 225Ugalde Jauregui Santos 214Ugalde Martin de 52p, 146Ugalde Pedro 225Ugalde Solano Mercedes 233p, 234Ugaldebea Mauricio 225Ugarte Goicuría José 225Unamuno Miguel de 110, 113, 114p, 126,

131p, 136, 180Uribarri Francisco 225Uribarri Isidro 225Uribe Agustín 225Uribe Uriate Rafael 225Urinarri 129Urquijo 225Urquijo Goitia Mikel 55p, 130pUrresola Larrabide José 225Urreztieta Lezo 134pUrrutia Ibarra Luis 225Urrutia Julián 214Urrutia Manuel 113pUrujo Daniel de 144Urza Carmelo 18p, 159p, 241pUsunaga Larrumbe Julián 225

Valle Teresa del 234pVazquez Rosendo 225Verástegui Valentín 89Villa Imanol 25Villabaso Camilo de 130pViñao Frago Antonio 42, 43p, 47–48, 49pVüanova Ribas Mercedes 42–46

Weber Max 148p, 149–150White Linda 18p, 159p, 241p

Zabacondegui Salustiano 225Zabala Aizputua Luis 214Zabala Angel 145, 203, 231pZabala Benito 225Zabala Unzurrunzaga José Antonio 96pZabala-Otzamiz Angel 225Zarraoa Uriate Eustasio 225Zavala 89Zearra Anastasia 225Znaniecki Florian 186–187Zuazagoitia Modesto 225Zuazo Alberdi José 225Zulaika Joseba 18p, 159p, 241pZuleta Aguinaga Felipe 214Zumalcárregui Tomás de 86p, 99

RedakcjaDorota Węgierska

KorektaGrażyna Gawryłow

Skład i łamanieHanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-80, tel./fax 12-663-23-83