BBAAZZAATT EE KKRRIIMMIINNAALLIITTEETTIITT

EEKKOONNOOMMIIKK

PRISHTINË 2006 FSK/S – 07/06

Dr. Mersida SUÇESKA

1

PLAN-PROGRAMI MESIMOR PER LENDEN MESIMORE “BAZAT E KRIMINALITETIT EKONOMIK“

VITI SHKOLLOR 2005/ 2006

PJESA I NOCIONI, KARAKTERISTIKAT DHE LLOJET E KRIMINALITETIT

EKONOMIK • Nocioni i kriminalitetit ekonomik • Karakteristikat e kriminalitetit ekonomik • Llojet e kriminalitetit ekonomik

PJESA II

BAZA JURIDIKE PER LUFTIMIN E KRIMINALITETIT EKONOMIK • Dokumentet ndërkombëtare • Marrëveshjet ndërkombëtare • Konventat ndërkombëtare • Rekomandimet dhe këshillat ndërkombëtare • Ligjet vendore • Kodi Penal i Bosnjës e Hercegovinës • Ligji mbi Tatimin në Vlerë të Shtuar në Bosnjë e Hercegovinë • Ligji mbi politikën tatimore në Bosnjë e Hercegovinë • Ligji mbi tregtinë e jashtme në Bosnjë e Hercegovinë • Ligji mbi politikën e investimeve të huaja në Bosnjë e Hercegovinë • Ligji mbi bankat • Ligji mbi zonat e tregtisë së lirë në Bosnjë e Hercegovinë

PJESA III

FAKTORET E KRIMINALITETIT EKONOMIK

• Faktorët e kriminalitetit ekonomik në përgjithësi • Faktorët e kriminalitetit ekonomik në Bosnjë e Hercegovinë

PJESA IV

KRIMINALITETI EKONOMIK I ORGANIZUAR

• Nocioni, karakteristikat dhe shkaktarët e kriminalitetit ekonomik • Format dhe mënyrat e organizimit të kriminalitetit ekonomik të organizuar

2

• Pasojat e kriminalitetit ekonomik të organizuar

PJESA V PARANDALIMI I KRIMINALITETIT EKONOMIK TE ORGANIZUAR

• Metodat operative dhe rregullative • Bartësit (subjektet) e luftimit të kriminalitetit ekonomik të organizuar • Aktiviteti në kuadrin e programit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara • Aktivitetet dhe kompetencat e organit për parandalimin e kriminalitetit

ekonomik të organizuar në Bosnjë e Hercegovinë

PJESA VI SISTEMI FISKAL DHE KRIMINALITETI EKONOMIK

• Nocioni i sistemit ekonomik dhe politikës fiskale • Tatimet, kontributet dhe taksat si të hyra fiskale • Parimet tatimore, klasifikimi dhe format • Ligji mbi Tatimin në Vlerë të Shtuar në Bosnjë e Hercegovinë • Doganat: nocioni, rëndësia, llojet dhe rregullativa ligjore në Bosnjë e

Hercegovinë • Kriminaliteti në fushën e tatimeve dhe doganave • Deliktet financiare

PJESA VII EVAZIONI I TAKSAVE FISKALE

• Fshehja e tatimit dhe kontrabanda (shferci), nocioni, shkaktarët e mënyrat e

kryerjes • Parandalimi i fshehjes dhe kontrabandës • Vendi dhe roli i drejtorisë mbi tatimit indirekt në sistemin doganor e tatimor të

Bosnjës e Hercegovinës • Roli i drejtorisë tatimore • Roli i policisë financiare dhe organeve tjera të ndjekjes

PJESA VIII DOKUMENTACIONI DOGANOR E TREGTAR NË KRIMINALITETIN

EKONOMIK

3

• Dokumentacioni në tregtinë ndërkombëtare • Dokumentacioni doganor • Dokumentacioni tregtar

PJESA IX EKONOMIA E PERHIMTE SI FENOMEN SHOQEROR-EKONOMIK

GLOBAL

• Nocioni i ekonomisë së përhimët – format spekulative të fitimit • Ekonomia e përhimët dhe evazioni fiskal i të hyrave (tatimeve, doganave,

kontributeve, taksave dhe të hyrave tjera) – shmangia e obligimeve publike ndaj bashkësisë

• Efektet e ekonomisë së përhimët në ekonominë e Bosnjës e Hercegovinës • Parandalimi i ekonomisë së përhimët në Bosnjë e Hercegovinë

PJESA X

KORRUPSIONI DHE MITO

• Nocioni dhe karakteristika e korrupsionit • Format e korrupsionit • Masat dhe aktivitetet për parandalimin e korrupsionit në botë • Masat, aktivitetet dhe efektet ne parandalimin e korrupsionit në Bosnjë e

Hercegovinë

PJESA XI LARJA E PARAVE

• Nocioni dhe mënyra e larjes së parave • Qendrat e larjes së parave • Dokumentet ndërkombëtare dhe institucionet ndërkombëtare që merren me

problematikën e larjes së parave – masat për parandalimin e larjes së parave • Parandalimi i larjes së parave në Bosnjë e Hercegovinë

PJESA XII

FALSIFIMI I PARAVE

• Nocioni, format dhe mënyra e falsifikimit të parave

4

• Parandalimi i veprës penale të falsifikimit të parave dhe masat preventive e represive

• Metodat e zbulimit të parave të falsifikuara • Aspekti penalo-juridik i veprës penale të falsifikimit të parave në Bosnjë e

Hercegovinë

PJESA XIII KRIMINALITETI EKONOMIK KOMPJUTERIK

• Nocioni, karakteristikat dhe format e kriminalitetit kompjuterik • Kriminaliteti kompjuterik si problem global • Aktiviteti i organizatave rajonale për luftimin e kriminalitetit kompjuterik • Aktiviteti i organizatave ndërkombëtare dhe bashkimi për luftimin e

kriminalitetit kompjuterik • Aspekti penalo-juridik i kriminalitetit kompjuterik në Bosnjë e Hercegovinë • Mundësitë e preventivës së kriminalitetit kompjuterik

PJESA XIV KONKURRENCA JOLOJALE

• Nocioni dhe format e konkurrencës jolojale • Marrëveshjet monopoliste të „kartelizimit“ të tregut dhe luftimi i tij • Parandalimi i pozitave monopoliste në Bosnjë e Hercegovinë • Përvoja aktuale dhe rezultatet

PJESA XV MBIKEQYRJA E REVIZIONIT INTERN – MJETI ME I PERSHTATSHEM

PER LUFTIMIN E KRIMINALITETIT EKONOMIK

• Detyrat dhe kompetencat e punës së revizionit intern • Përcaktimi ligjor dhe afarist i revizionit intern • Llojet e mbikëqyrjes revizore • Parimet etike në revizionin intern

5

PERMBAJTJA

PJESA I

NOCIONI, KARAKTERISTIKAT DHE LLOJET E KRIMINALITETIT EKONOMIK

1. NOCIONI I KRIMINALITETIT EKONOMIK 1. 1. KRIMINALITETI EKONOMIK 1. 2. FORMAT E SHFAQJES SE KRIMINALITETIT EKONOMIK

PJESA II

BAZA JURIDIKE PER LUFTIMIN E KRIMINALITETIT ERKONOMI

1. DOKUMENTET NDERKOMBETARE 2. LIGJSHMERIA VENDORE 2.1 KODI PENAL I BEH 2.2. LIGJI MBI POLITIKEN DOGANORE 2.3. LIGJI MBI TREGTINE E JASHTME NE BEH 2.4. LIGJI MBI POLITIKEN E INTESTIVE TE HUAJA DIREKTE NE BEH 2.5. LIGJI MBI TARIFEN DOGANORE TE BEH 2. 6.ZONAT E TREGTISE SE LIRE NGA ASPEKTI I LIGJIT MBI POLITIKEN DOGANORE 2.6.1. Nocioni dhe karakteristika e zonës së lirë 2.6.2. Definimi i zonave te lira

PJESA III

FAKTORET E KRIMINALITETIT EKONOMIK

PEJA IV

KRIMINALITETI EKONOMIK I ORGANIZUAR

1. KRIMINALITETI I ORGANIZUAR 2. SHKAKTARET E KRIMINALITETIT EKONOMIM TE ORGANIZUAR 3. ORGANIZATAT ME TE NJOHURA KRIMINALE NE BOTE

6

PJESA V

PARANDALIMI I I KRIMINALITETIT EKONOMIK TE ORGANIZUAR

PJESA VI

SISTEMI FISKAL DHE KRIMINALITETI EKONOMIK (EVAZIONI)

1. TATIMET- ASPEKTI TEORIK 1. 1. TERMINOLOGJIA TATIMORE 1. 2. KLASIFIKIMI I TATIMEVE 1. 3. TATIMET NGA SHPENZIMET 1. 4. TATIMI MBI VLEREN E SHTUAR 1. 4. 1. Forma prodhuese 1. 4. 2. Forma e të ardhurave 1. 4. 3. Metodat e grumbullimit (llogaritjes) të Tatimit mbi Vlerën e Shtuar 1. 4. 4. Parimet e ngarkimit me tatim 1. 4. 5. Shkalla tatimore 2. KARATERISTIKAT THEMELORE TE TATIMIT MBI VLEREN E SHTUAR NE BEH 2. 1. KRAHASIME TE SISTETIMIT TE TVSH-SE DHE SISTEMIT TE TATIMIT NE QARKULLIM 2. 2. KARAKTERISTIKAT E TATIMIT MBI VLEREN E SHTUAR 2. 3. MANGESITE E TVSH-SE 3. DIREKTIVA E GJASHTE 3. 1. ANALIZA E KËRKESËS SË DIREKTIVËS SË GJASHTË 3. 1. 1. Ngarkimi me tatim i transaksioneve 3. 1. 2. Obliguesit tatimorë dhe detyrimet e tyre 3. 1. 3. Vendi i ngarekesës me tetim 3. 1. 4. Shkallët e tatimit dhe baza tatimore 3. 1. 5. Lirimet tatimore 3. 1. 6. Veprimet e veçanta të ngarkimit me tatim 3. 1. 7. Zbritja e tatimit të paragjykuar 4. SISTEMI I TVSH-SË NË BOSNJË E HERCEGOVINË 4. 1. SISTEMI UNIK I TVSH-SE NË BEH 4. 2. STABILITETI MAKRO-EKONOMIK 4. 2. 1. Grumbullimi dhe ndarja e të hyrave nga tatimet direkte 4. 2. 2 Arsyet për nxjerrjen e Ligji mbi TVSH-në 4. 3. PROJEKTI I IMPLEMENTIMIT TË TVSH-SË 4. 4. NDIKIMI I TVSH-SË NË KRIMINALITET, ME VËSHTRIM TË VEÇANTË NË KRIMINALITETIN EKONOMIK 5. NOCIONI I DOGANËS DHE RËNDËSIA E SAJ 5. 1. RËNDËSIA E DOGANËS 5. 2. LLOJET E DOGANAVE

7

5. 3. DELIKTET DOGANORE 5. 4. VEPRAT PENALE DOGANORE 5. 4. 1. Kontrabanda 5. 4. 2. Mashtrimet doganore 5. 5. SHKELJET DOGANORE 5. 6. KUNDERVAJTJET DOGANORE 5. 6. 1. Kundërvajtjet doganore për mosparaqitjen e mallit 5. 6. 2. Kundërvajtjet doganore për evitimin e mbikëqyrjes doganore 5. 6. 3. Kundërvajtjet doganore për cenimin e dispozitave mbi lehtësimet doganore 5. 6. 4. Kundërvajtjet doganore për paraqitje të pasaktë të mallrave doganore 5. 6. 5. Kundërvajtjet doganore për vështirësimin e pagesës së taksave doganore dhe taksave tjera të importit, si edhe të zbatimit të masave të mbikëqyrjes doganore 5. 6. 6. Kundërvajtjet doganore për nxjerrjen në treg të mallrave me të cilat janë bërë shkelje të caktuara 6. KRYESIT E KUNDRAVAJTJEVE DOGANORE 6.1. PERSONI FIZIK SI KRYES I KUNDRAVAJTJES DOGANORE 6. 2. PERSONI JURIDIK SI KRYES I KUNDRAVAJTJES DOGANORE 6.3. INICIMI I PROCEDURËS KUNDRAVAJTËSE SIPAS KUNDRAVAJTJEVE DOGANORE 7. KONTROLLI KRIMINALISTIK , PERPUNIMI DHE PREVENTIVA E KRIMINALITETIT DOGANOR 7.1. KONTROLLI KRIMINALISTIK 7.2. PERPUNIMI KRIMINALISTIK I KRIMINALITETIT DOGANOR 8. PREVENTIVA SI FORME E LUFTES KUNDER KRIMINALITETIT DOGANOR

PJESA VIII

DOKUMENTACIONI DOGANOR E TREGTAR NE KRIMINALITETIT EKONOMIK

1. DOKUMENTACIONI I AFARIZMIT NE TREGTINE E JASHTME 1. 1. DOKUMENTACIONI I MALLERAVE 1. 2. DOKUMENTACIONI I DOGANES 1. 3. DOKUMENTACIONI I TRANSPORTIT 1. 4. GARANCITE NE AFARIZMIN NDERKOMBETAR 2. LLOJET E MASHTRIMIT 2. 1. MASHTRIMET ME RASTIN E PERCAKTIMIT TE BAZES DOGANORE 2.2. MASHTRIMET ME PËRSHKRIMIN E GABUESHEM TE MALLIT 2.3. MASHTRIMET ME PREJARDHJEN E MALLIT 2. 4. MASHTRIMET ME LEHTESITE DOGANORE 2. 5. MASHTRIMET ME DESTINACIONIN PERFUNDIMTAR TE MALLIT 2. 6. MASHTRIMET ME MALLRA TE FALSIFIKUARA– PIRATUARA 2. 7. MASHTRIMET ME ZBRAPSJEN OSE TRANSITIN E MALLIT 3. FORMAT E SHFAQJES SË LLOJEVE TË KRIMINALITETIT EKONOMIK NE

8

FURNIZIM DHE SHITJE 3.1 FORMAT E DETYRIMIT GJATË FURNIZIMIT ME MALL a) Përvetësimi në bazë të deficitit dhe përvetësimi me falsifikim b) Përvetësimi në bazë të korrupsionit dhe keqpërdorimit 3.2. FORMAT E PËRVETËSIMIT ME RASTIN E SHITJES SË MALLIT a) Përvetësimi nga mosevidenti i tepricave të shkaktuara nga mashtrimi i konsumatorëve dhe blerësve b) Përvetësimi nga mosevidentimi i tepricave të shkaktuara nga afarizmi për llogari personale c) Përvetësimi në bazë të korrupsionit dhe keqpërdorimit d) Reklamimi i rrejshëm i mallit e) Mashtrimet në sasi f) Mashtrimet në cilësi g) Mashtrimet në çmim h) Kundërvajtjet doganore dhe tatimore i) Malverzimi 4. KATEGORITË E KRYESVE TË KRIMINALITETIT EKONOMIK 4.1. NOCIONI DHE FUNSKIONI I FURNIZIMIT 4.2. NOCIONI DHE FUNKSIONI I SHITJES 4.3. FAKTORET E VEPRIMIT KRIMINAL NE FURNIZIM DHE NE SHITJE 4.4. PARANDALIMI I KRIMINALITETIT EKONOMIK 5. MASAT E PARANDALIMIT TË KRIMINALITETIT EKONOMIK NË FURNIZIM DHE SHITJE 5.1. MASAT ORGANIZATIVE 5.2. KONTROLLI I CIKLIT TË FURNIZIMIT 5.2.1. Llojet kryesore të ngjarjeve afariste 5.2.2. Llogaritë e raporteve financiare në lidhje me furnizimin 5.2.3. Llojet e dokumenteve dhe ecidencave 5.2.4. Funksionet kryesore të furnizimit 5.3. NDARJA KRYESORE E DETYRAVE DHE GABIMET OSE PARREGULLSITË E MUNDSHME 6. KONTROLLI I CIKLIT TË PRODHIMIT 6.1. LLOJET KRYESORE TË NGJARJEVE AFARISTE 6.2. LLOJET E DOKUMENTEVE DHE EVIDENCAVE 6.3. FUNKSIONET E CIKLIT TË SHITJES 6.4. NDARJA KRYESORE E DETYRAVE DHE GABIMET E PARREGULLSITË E MUNDSHME 7. PËRPUNIMI KRIMINALISTIK I KRIMINALITETIT EKONOMIK 7.1. MASAT DHE VEPRIMET THEMELORE NË PËRPUNIMIN KRIMINALISTIK

9

PJESA IX

EKONOMIA E PËRHIMTË SI FENOMEN SHOQËROR E EKONOMIK GLOBAL

1. NOCIONI I EKONOMISË SË PËRHIMTË 2. SHKAKTARËT E SHFAQJES SË EKONOMISË SË PËRHIMTË 3. FORMAT E SHFAQJES SË EKONOMISË SË PËRHIMTË

PJESA X

KORRUPSIONI DHE MITO

1. NOCIONI I KORRUPSIONIT 2. DEFINIMI I KORRUPSIONIT 3. KONVENTA E KOMBEVE TË BASHKUARA PËR LUFTIMIN E KORRUPSIONIT 4. NDARJA DHE KARAKTERISTIKAT THEMELORE TE KORRUPSIONIT 4.1. KARAKTERISTIKAT E KORRUPSIONIT 5. EVOLUCIONI I TË DREJTËS NDËRKOMBËTARE NË LUFTIMIN E KORRRUPSIONIT 5.1.OECD KONVENTA (KONVENTA OECD-SË MBI LUFTËN KUNDËR KORRUPTIMIT TË ZYRTARËVE PUBLIKË TË HUAJ NË TRANSAKSIONET NDËRKOMBËTARE AFARISTE) 5.2. KONVENTAT E KËSHILLIT TË EVROPËS KUNDËR KORRUPSIONIT 5.2.1. Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin 5.2.2. Konventa qytetaro-juridike mbi korrupsionin 5.2.3. Konventat tjera që i paraprinë UNCAC-it 6. KONVENTA E OKB-SË KUNDËR KORRUPSIONIT ( KONVENTA NDËRKOMBËTARE E OKB-SË KUNDËR KORRUPSIONIT) 6.1. DISPOZITAT E KONVENTËS NDËRKOMBËTARE TË KOMBEVE TË BASHKUARA KUNDËR KORRUPSIONIT 6.1.1. MASAT PREVENTIVE – PARANDALIMI I KORRUPSIONIT 7. SEKTORI PUBLIK 7.1. KORRUPSIONI NË ADMINISTRATËN PUBLIKE 7.2. DISPOZITAT LIDHUR ME ZYRTARËT PUBLIKË, FUNKSIONARËT 7.3. FURNIZIMET PUBLIKE, FINANCAT PUBLIKE , RAPORTET PUBLIKE 8. SEKTORI PRIVAT

10

8.1. PROPOZIMI I MASAVE NË SEKTORIN PRIVAT 9. RËNDËSIA E KONVENTAVE NË KORNIZAT NDËRKOMBËTARE 10. RËNDËSIA E KONVENTAVE PER BOSNJËN E HERCEGOVINËN 10.1.VLERËSIMI I DISPOZITAVE LIGJORE KUNDËR KORRUPSIONIT

PJESA XI

LARJA E PARAVE

1. NOCIONI I LARJES SË PARAVE 2. KARAKTERISTIKAT BASHKËKOHORE TË LARJES SË PARAVE 3. PROCEDURA E LARJES SË PARAVE 3.1. PROCEDURAT THEMELORE TË LARJES SË PARAVE Institucionet e përshtatshme për larjen e parave: 3.1.1. Deponimi (vendosja) 3.1.2. Depozitimi 3.1.3. Integrimi 4. DISPOZITAT NORMATIVE QË RREGULLOJNË PROBLEMIN E LARJES SË PARAVE NË BEH 4.1. KORNIZA LIGJORE 4.1.1. LIGJI MBI PARANDALIMIN E LARJES SË PARAVE 4.2. MASAT PËR PARANDALIMIN E LARJES SË PARAVE 4.2.1. Identifikimi 4.2.2. Informimi 4.3. RREGULLORJA MBI TË DHËNAT, INFORMACIONET, DOKUMENTACIONIN DHE METODAT E IDENTIFIKIMIT DHE TREGUESVE TJERË TË DOMOSDOSHËM PËR ZBATIMIN EFIKAS TË DISPOZITAVE LIGJORE MBI PARANDALIMIN E LARJES SË PARAVE 4.3.1. INFORMACIONET, TË DHËNAT DHE DOKUMENTACIONI I NEVOJSHËM PËR IDENTIFIKIM 4.3.2. INFORMACIONET, TË DHËNAT QË SHOQËROJNË FOJ-in 4.3.3. INFORMACIONET E NEVOJSHME PËR TRANSAKSIONE TË DYSHIMTA TË PERSONAVE TË HUAJ 4.3.4. TREGUESIT E TRANSAKSIONEVE TË DYSHIMTA 4.4. VENDET QË ZBATOJNË STANDARDET E PRANUARA NDËRKOMBËTARE PËR PARANDALIMIN DHE ZBULIMIN E LARJES SË PARAVE DHE FINANCIMIN E AKTIVITETEVE TERRORISTE 4.5. PROCEDURA E KONFISKIMIT TË PASURISË SË FITUAR ME VEPËR PENALE 5. KONVENTA E OKB-SË KUNDËR KRIMINALITETIT TRANSNACIONAL

11

PJESA XII

FALSIFIKIMI I PARAVE

1. NOCIONI MBI FALSIFIKIMIN E PARAVE 2. FORMAT DHE MËNYRAT E FALSIFIKIMIT TË PARAVE 3. PARANDALIMI I FALSIFIKIMIT TË PARAVE 4. METODIKA E ZBULIMIT DHE DËSHMIMIT TË VEPRËS PENALE TË FALSIFIKIMIT TË PARAVE

PJESA XIII

KRIMINALITETI EKONOMIK KOMPJUTERIK

1. NOCIONI I KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK 2. KRYESIT E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK 3. NDARJA E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK 4. MËNYRA E KRYERJES SË KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK - MODUS OPERANDI 4.1. HYRJA 4.2. DALJA 4.3. PROGRAMIMI 4.4. PËRDORIMI 4.5. BARTJA 5. PËRCAKTIMI I NOCIONIT TË MASHTRIMIT KOMPJUTERIK 5.1. FORMAT E SHFAQJES SË MASHTRIMIT KOMPJUTERIK 5.2. PARANDALIMI I MASHTRIMIT KOMPJUTERIK 5.2.1. Mbrojtja ligjore nga kriminaliteti kompjuterik në kuptimin e gjerë 5.3. ÇËSHTJET AKTUALE DHE PROBLEMET E ZBULIMIT TË MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE 5.4. HETIMI I MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE 5.5. PLANIFIKIMI I VEPRIMEVE OPERATIVE-TAKTIKE HETIMORE PAS KRYERJES SË VEPRËS SË KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK

PJESA XIV

KONKURRENCA JOLOJALE

12

1. MASAT MBROJTËSE 2. MBROJTJA ANTIDAMPING 3. KËSHILLI KONFERENCIAL I BEH

PJESA XV

MBIKËQYRJA E REVIZIONIT INTERN – MËNYRA E PËRMIRËSIMIT TË AFARIZMIT

1. DETYRAT DHE FUSHËVEPRIMI I PUNËS SË REVIZIONIT INTERN 2. MËNYRA E PËRMIRËSIMIT TË AFARIZMIT 3. PËRCAKTIMI LIGJOR DHE AFARIST I REVIZIONIT INTERN 4. STANDARDIZIMI I REVIZIONIT INTERN 5. MIRËKUPTIMI DHE VLERËSIMI PLENAR I REVIZIONIT INTERN 6. KOHA E NEVOJSHME PËR LIDHJE E KOORDINIM 7. VLERËSIMI DHE TESTIMI I PUNËS SË REVIZIONIT INTERN 8. LLOJET E MBIKËQYRJES SË REVIZIONIT 9. KARAKTERISTIKAT AFARISTE TË MBIKËQYRJES SË REVIZIONIT 10. PLANIFIKIMI I REVIZIONIT INTERN 10.1. STANDARDIZIMI I REVIZIONIT INTERN 11. PARIMET ETIKE TË REVIZIONIT INTERN

13

PJESA I NOCIONI, KARAKTERISTIKAT DHE LLOJET E KRIMINALITETIT

EKONOMIK

1. NOCIONI I KREIMINALITETIT EKONOMIK

Në qoftë se i vështrojmë veprat penale në tërësinë e tyre, do të vërejmë se ato i karakterizojnë disa elemente të përbashkëta, sipas të cilave ato renditen në të njëjtën kategori të dukurive shoqërore, e kjo është kriminaliteti. Një prej karakteristikave të tilla është inkriminimi, si shprehje e rrezikshmërisë së tyre shoqërore. Megjithatë, kriminaliteti mbetet si një prej dukurive shumë komplekse dhe heterogjene. Në shumicën e rasteve, midis veprave të ndryshme penale dhe kryesve të tyre ka pak të përbashkëta. Kështu, kriminaliteti ekonomik, deliktet e gjakut, deliktet seksuale dhe veprat penale politike nuk kanë fare ose kanë shumë pak pika të përbashkëta. Kjo dallueshmëri manifestohet madje edhe te veprat penale të të njëjtit lloj. Për të vënë një rend të caktuar në mozaikun e sjelljeve inkriminuese, bëhen ndarje të ndryshme, në lloje dhe grupe. Për këtë arsye, në literaturë hasen shumë klasifikime të kriminalitetit, të cilat bazohen në kritere të ndryshme.

Një prej ndarjeve të shpeshta është ajo që veprat penale i ndan sipas peshës dhe shkallës së rrezikshmërisë shoqërore – në vepra penale të rënda dhe të lehta.

Si vepra të rënda penale përmenden: vrasjet, plaçkitjet, vjedhjet e rënda, dhunimet, falsifikimet, mashtrimet etj.

Vepra të rënda penale janë: vjedhjet e vogla, prishjet e rendit e qetësisë publike, ofendimet, shpifjet, etj., për të cilat shqiptohen dënime më të lehta.

Struktura e kriminalitetit mund të bëhet edhe në bazë të kritereve të tjera, siç janë: natyra e veprave penale, karakteri dhe lloji i objektit të mbrojtur, fushat e jetës shoqërore dhe vlerat që janë sulmuar, elementi moral, kategoria e gjinisë dhe moshës, vendi dhe koha e kryerjes së veprës penale, etj.

Pastaj vjen renditja në delikuentë primarë e recidivistë (përsëritës), dhe ndarje të tjera.

Në ditët e sotme bëhet ndarja në forma klasike dhe të reja të kriminalitetit. Veprat klasike i sulmojnë të mirat që konsiderohen vlera shoqërore, në kuptimin material ose moral, pakashumë, në të gjitha sistemet shoqërore.

Shpjegimet e mësipërme tregojnë se mund të bëhen klasifikime dhe tipologji të ndryshme të kriminalitetit – më të gjerë ose më të ngushtë, kështu që ai mund të ndahet në bazë të kritereve të ndryshme. Kjo, para së gjithash, varet nga qëllimi, të cilit duhet t'i shërbejë klasifikimi i caktuar.

Me gjithë heterogjenitetin e përmendur, mund të thuhet se sjellja kriminale mund të ndahet në klasë dhe tipe të ndryshme, na bazë të shenjave të tyre tipike dhe,

14

para së gjithash, karakterit etiologjik të saj. Më parë ndarjet janë bërë më shumë sipas klasave, ndërsa tash bëhet sipas tipave. Me qenë se tipi formohet në bazë të tërësisë së më shumë shenjave korelative, një tipi duhet t'i jepen ato forma të kriminalitetit që i karakterizon një numër i caktuar shenjash, të cilat tregojnë veprat penale dhe kryesit e tyre. Këta janë të ashtuquajturit „tipa ideal“. Përveç këtyre ekzistojnë edhe tipat e përziera“, si edhe format e sjelljes kriminale, të cilat nuk i përkasin asnjë tipi.

Siç duket, bëhet fjalë për një çështje të rëndësishme dhe komplekse, e cila meriton analizë dhe studim të veçantë, në të cilën nuk mund të ndalemi në këtë rast. Për këtë arsye, në shqyrtimin tonë të mëtejmë, nuk do të hyjmë në analizën e tipologjisë së kriminalitetit, por do të përqendrohemi vetëm në kriminalitetin ekonomik.

1. 1. KRIMINALITETI EKONOMIK Lidhur me nocionin e kriminalitetit ekonomik ekzistojnë pikëpamje të

ndryshme, të cilat ndryshojnë varësisht prej vendit, por ndodh shpesh që edhe në të njëjtin vend ka dallime midis autorëve.

Kriminaliteti ekonomik është kategori penale-juridike. Nocioni i kriminalitetit ekonomik nuk është përcaktuar qartë as në teorinë penale-juridike dhe as në praktikën e Bosnjës e Hercegovinës e në vendet e ish-Jugosllavisë, ku pikëpamjet e autorëve pakashumë dallojnë midis tyre. Një grup thotë se vepra të kriminalitetit ekonomik janë ato sjellje të personave fizikë e juridikë që shkaktojnë rrezik shoqëror dhe dëmtojnë politikat e reja shoqërore e ekonomike; një grup tjetër thotë se vepra penale e kriminalitetit ekonomik është sulm karakteristik në organizimin dhe funksionimin e sistemit ekonomik; një grup i tretë niset nga sulmet inkriminuese në sistemin ekonomik në përgjithësi; ndërsa një grup i katërt konsideron se esenca e veprave penale të kriminalitetit ekonomik ka të bëjë me dëmet që i shkaktohen pronës gjatë kryerjes së aktiviteteve ekonomike. Më e përhapur është pikëpamja që bazohet në klasifikimin juridik të së drejtës penale materiale, e cila i konsideron kriminalitetit ekonomik ato veprimtari me të cilat sulmohet sistemi ekonomik nacional, të cilat janë inkriminuar me dispozitat e Kodit Penal (në tekstin e mëtejmë KP). Kjo pikëpamje bazohet në nomenklaturën e KP, ndërsa këto vepra penale evidentohen në statistikën zyrtare. Kjo pikëpamje nuk është plotësisht e qëndrueshme, jo vetëm për shkak se në kapitujt e KP nuk janë përfshirë shumë inkriminime që mund të konsiderohen vepra penale të kriminalitetit ekonomik, por edhe për shkak se ajo nuk kriminalitetin që e kryejnë shoqëritë ekonomike gjatë ushtrimit të aktiviteteve të tyre ekonomike. Këto janë të ashtuquajturat shkelje, të cilat nuk janë përfshirë në kriminalitetin si dukuri e përgjithshme, kështu që mund të kuptohet sikur shkeljet janë kategori të shkallës së dytë apo të tretë, nga aspekti i rrezikshmërisë shoqërore.

15

Për përcaktimin e saktë të kriminalitetit ekonomik, nuk është e mjaftueshme vetëm mbështetja në dispozitat juridike. Kriminaliteti ekonomik nuk është vetëm kategori juridike, por, mbi të gjitha, është fenomen shoqëror që ka tipare të shumta, midis të cilave edhe karakteret juridike, të cilat duhet të merren në konsiderim dhe të respektohen gjatë përcaktimit të tij. Mbështetja në karakterin penalo-juridik, pra në një karakteristikë e cila është më e rëndësishmja, shpesh shpie në zgjidhje të papranueshme, të cilat karakterizohen për formalizëm dhe dogmatizëm juridik. Kështu ndodh me ato pikëpamje sipas të cilave kriminaliteti është kategori e përhershme, e cila nuk ka dallime esenciale nga një shoqëri në tjetrën. Kështu, mund të ndërtohen struktura, skema dhe ndarje të caktuara, pavarësisht prej përmbajtjes shoqërore të fenomenit të kriminalitetit. Por, ato nuk mund të kenë vlerë të saktë, sepse, si shprehje logjike formalo-juridike, anashkalojnë përmbajtjen shoqërore konkrete, pra edhe determinimin kriminologjik e sociologjik të normave dhe institutit penalo-juridik.

Kriminaliteti ekonomik nuk është fenomen i ri. Ai shfaqet edhe në të gjitha rregullimet shoqërore. Dihet se edhe në shoqëritë borgjeze inkriminohen disa veprimtari nga fusha e ekonomisë dhe marrëdhënieve ekonomike, për të mbrojtur disa forma dhe marrëdhënie pronësore: private – kapitaliste, shtetërore – kapitaliste, etj. Por, në qoftë se, gjatë përcaktimit të karakterit të kriminalitetit nisemi nga aspekti juridik, nuk mund të vërehen gjithmonë tiparet dhe dallimet e rëndësishme, sipas të cilave dallon varësisht nga shoqëritë. Në të gjitha rastet, këtu bëhet fjalë për inkriminime me normat pozitive, të cilat e mbrojnë pasurinë apo formën e caktuar shoqërore të saj, formulimet juridike të së cilës mund të jenë shumë të ngjashme, madje edhe të njëjta. Në këtë mënyrë është e pamundur të vërehet çfarëdo dallimi, sepse nja qasje e tillë, e cila bazohet në formulë juridike, nuk i kushtohet rëndësi të mjaftueshme karakterit të marrëdhënieve pronësore, të cilat janë të mbrojtura me sistemin normativ pozitiv.

Në praktikë nuk ekziston ndonjë definicion i pranuar ndërkombëtarisht mbi kriminalitetin ekonomik, kështu që ky fenomen definohet në mënyra të ndryshme. Ja disa prej definicioneve:

1. Disa autorë nuk bëjnë ndonjë dallim midis nocioneve kriminalitet ekonomik

(origj. ekonomski kriminalitet) dhe kriminalitetit të veprimtarisë ekonomike (origj. privredni kriminalitet)1, kështu që me nocionin e kriminalitetit ekonomik

1 Në këtë tekst, togfjalëshat “ekonomski krikimalitet” dhe “privredni kriminalitet” përsroen si dy nocione me kuptime pakashumë të ndryshme. Të dy atributet, “ekonomski” dhe “privredni”, në gjuhën shqipe kanë të njëjtin kuptim “ekonomik”. Meqenëse këto dy fjalë në përkthim në gjuhën shqipe kanë vetëm një kuptim (“ekonomik”), në këtë tekst do t’i dallojmë midis tyre, në vend të nocionit “ekonomski kriminalitet” do ta përdorim nocionin ”kriminalitet enonomik”, kurse në vend të nocionit “provredni kriminalitet do të pqërdorim nocionin “kriminalitet i veprimtarisë ekonomike”. Kërkojmë mirëkuptim nga shfrytëzuesit e këtij teksti. (Përkthyesi)

16

ose kriminalitetit të veprimtarisë ekonomike nënkuptojnë të gjitha ato forma të aktiviteteve kriminale që janë të drejtuara kundër sistemit ekonomik kombëtar dhe funksionimit të tij, pa dallim se a janë ndërmarrë në kuadrin e veprimtarisë ekonomike apo jashtë saj;

2. Autorë të tjerë2 bëjnë dallim midis këtyre dy nocioneve, duke marrë për

bazë natyrën e marrëdhënieve shoqërore në të cilat shfaqet kriminaliteti, pra edhe në vetë marrëdhëniet dhe proceset (prodhime, ndarje, këmbime dhe shpenzime). Ata mendojnë se kriminaliteti i veprimtarisë ekonomike është një nocion më i gjerë se sa ai i kriminalitetit ekonomik, sepse përfshin kriminalitetit ekonomik dhe veprat penale kundër obligimeve në ekonomi (nuk përjashtohet kriminaliteti pasuror në ekonomi);

3. Për definimin e kriminalitetit ekonomik, disa teoricientë nisen nga kriteret

dispozitave penalo-juridike të veprës kundër ekonomisë, ndërsa teoricientë të tjerë nisen nga objekti i mbrojtjes penalo-juridike apo nga vepra e drejtuar kundër organizimit dhe funksionimit të sistemit ekonomik.

4. Në shumicën e leksikonëve3, nocioni kriminalitet ekonomik përfshin të

gjitha format e veprimtarive kriminale, të orientuara kundër sistemit ekonomik kombëtar dhe veprimit të tij. Definicionet kriminologjike dhe sociologjike të kriminalitetit janë më të gjera dhe, përveç veprave penale, përfshijnë edhe shkeljet dhe kundërvajtjet në funksionimin e sistemit, si edhe veprat e drejtuara kundër të mirave materiale – me rrezikimin nga jashtë (pra, të gjitha format e delikteve pasurore).

Kriminaliteti i veprimtarisë ekonomike është një formë e veçantë e kriminalitetit, e cila ka për qëllim përfitimin material ose të mira të tjera, pavarësisht prej formës dhe vlerës së tyre. Tipare kryesore të këtij kriminaliteti janë «shifrat e errëta», dinamika dhe përshtatja me të gjitha ndryshimet ekonomike e normative. Veprat penale kryhen në dëm të personave juridikë dhe fizikë4;

Pra, nocioni i kriminalitetit ekonomik i përfshin të gjitha format e aktiviteteve kriminale, të cilat janë të orientuara kundër sistemit ekonomik kombëtar dhe funksionit të tij. 2 S. Pihler, Drejt konceptit bashkëkohor të kriminalitetit ekonomik, Problemet aktuale të shkatërrimit të kriminalitetit, Instituti për hulumtime sogjiologjike dhe kriminologjike, Beograd, 1993, f.35-38 3 Leksikoni kriminologjik 4 D. Modly, Leksiokoni kriminalistik, FSHK, Sarejevë, 1998, f. 149

17

1. 2. FORMAT E SHFAQJES SË KRIMINALITETIT EKONOMIK

Në esencë të fenomeneve shoqërore janë determinantet ekonomike, të cilat

kushtëzojnë natyrën e tyre materiale (pozitive ose negative). Rëndësi të veçantë për studimin e shkaqeve të delikuencës kanë kushtet ekonomike të zhvillimit të shoqërisë, krizat dhe problemet tjera ekonomike, gjendja ekonomike e banorëve dhe dallimet e tyre, etj. Në të vërtetë, në njëfarë mënyre, kriminaliteti ekonomik shfaqet në shumë fusha të kriminalitetit,sidomos në fushën e kriminalitetit të organizuar, tregtisë ilegale, kontrabandës, spekulimeve, etj.

Në praktikë është parë se aktivitetet më të shpeshta në sferën e veprimtarive kriminale kundër ekonomisë ose shoqërisë janë: • përpilimi i bilancit të rrejshëm në korporatat private, • manipulimi dhe shit-blerja e aksioneve (berza financiare), • mito në botën afariste (korruptimi i zyrtarëve shtetërorë me rastin e arritjes së

marrëveshjeve midis ndërmarrjeve private e shtetërore ose me rastin e nxjerrjes së disa dispozitave),

• reklamimi i rrejshëm i mallit (verifikimi laboratorik), • përvetësimet, • shpenzimet e fondeve jashtë destinimeve (revizioni i përputhshmërisë), • anashkalimi i pagesës së tatimeve, • bankrotimi i rrejshëm (likuidimi i montuar, etj.), • konkurrenca jolojale, • mashtrimi i blerësit etj. (deklarata e rrejshme).

Në vitin 1981, Këshilli i Evropës e përpiluar një listë të aktiviteteve kriminale (rekomandimet nr. R/81/12), në të cilën hyjnë:

1. Kartel kundërvajtjet, 2. Praktikat e mashtrimit dhe keqpërdorimit të situatës ekonomike nga kompanitë

multinacionale, 3. Mashtrimet në furnizim ose përdorimi i gabueshëm i mjeteve të pakthyeshme

(granteve) të shteteve të huaja dhe organizatave ndërkombëtare, 4. Kundërvajtjet që kanë të bëjnë me të dhënat, 5. Themelimi i ndërmarrjeve fiktive, 6. Falsifikimi i bilancit ose shkelja e obligimeve për mirëmbajtjen e llogarive

(vlerësimi joreal i pasurisë), 7. Mashtrimet në aspektin e pozitës tregtare dhe kapitalit të kompanisë, 8. Shfrytëzimi nga ndërmarrja e rregullave të caktuara për sigurinë dhe shëndetin

e punëtorëve,

18

9. Mashtrimet në dëm të kreditorëve, 10. Kundërvajtjet kundër konsumatorit, 11. Konkurrenca jolojale, 12. Kundërvajtjet tatimore dhe fshehja e kontributeve të sigurimeve sociale, 13. Kundërvajtjet doganore, 14. Kundërvajtjet valutore, 15. Shkeljet e ligjit mbi berzën dhe bankat, 16. Shkeljet e ligjeve ekologjike.

Në tekstin në vijim do të flitet në mënyrë më të detajuar për aktivitetet e

përmendura.

PJESA II BAZA JURIDIKE PËR LUFTIMIN E KRIMINALITETIT EKONOMIK

1. DOKUMENTET NDËRKOMBËTARE

Në të gjitha vendet evropiane është i njohur fakti se kriminaliteti ekonomik

paraqet rrezik për ekonomitë dhe, rrjedhimisht, edhe për demokracinë në këto vende. Prandaj, nxjerrja e dispozitave ligjore për luftimin e kriminalitetit ekonomik është faktor vendimtar për prosperitetin dhe mirëqenien e të gjithë qytetarëve. Ne, si ekspertë, duhet të jemi të vetëdijshëm edhe për faktin se zbatimi i këtyre dispozitave nuk nënkupton edhe kufizimin e transaksioneve ekonomike të ligjshme, siç është, p.sh., qarkullimi i lirë i mallrave dhe shërbimeve në botën e jashtme. Në luftën kundër kriminalitetit ekonomik duhet të kihet parasysh edhe mbrojtja e të drejtave të ligjshme të të gjithë qytetarëve. Për këtë arsye, në listën e dokumenteve duhet të përfshihet dhe Konventa evropiane për të drejtat e njeriut. Gjithashtu, duhet të kihet parasysh edhe fakti se çdo vend e ka trashëgiminë e vet të veçantë kulturore dhe traditën juridike. Këto veçanti duhet të merren parasysh gjatë shqyrtimit të ligjeve të reja, në mënyrë që zbatimi i ligjeve të jetë sa më efikas, ndërsa bashkëpunimi ndërkombëtar për luftimin e kriminalitetit të jetë sa më i suksesshëm.

Përfitimi ekonomik është një prej motiveve themelore të veprave penale, kurse

shpesh është motivi i vetëm i malverzimeve. Por, ndonjëherë, përfitimi ekonomik është mjet dhe jo qëllim. P.sh., terrorizimi është një prej qëllimeve. Paratë janë vetëm forcë që vë në lëvizje makinerinë e terrorizmit. Prandaj, mënyra më efikase e luftës kundër kriminalitetit është konfiskimi i profitit të realizuar në mënyrë joligjore, pas kryerjes së veprës penale. Kjo vlen edhe për kriminalitetin ekonomik. Vështirë se rejtingu i

19

udhëheqësit të një bande do të bjerë nëse anëtarët e bandës së tij dënohen me burg, por ndikimi i tij do të bie dukshëm, në qoftë se i konfiskohen paratë dhe pasuria e në mënyrë të paligjshme.

Përveç kësaj, nëpërmjet konfiskimit të pasurisë së fituar në mënyrë të paligjshme, shoqëria kompenson dëmin e shkaktuar nga kriminaliteti. Pra, konfiskimi është masë me interes të madh shoqëror, e cila është edhe veprim preventiv, njëkohësisht. Rregullat kryesore që kanë të bëjnë me këtë fushë përmblidhen në Konventën mbi pastrimin e parave, veprimet hetimore dhe sekuestrimin e konfiskimin e të mirave materiale të fituara në mënyrë të paligjshme, të cilat janë miratuar nga Këshilli i Evropës, në vitin 1990. Me këtë konventë janë caktuar rregullat për nxjerrjen e dispozitave shtetërore, si edhe për bashkëpunimin ndërkombëtar. Të gjitha format e kriminalitetit të rëndë janë të lidhura me realizimin e profitit ekonomik. Por, disa vende i përmbahen të drejtës kur bëhet fjalë për kriminalitetit financiar, më çka zvogëlohet mundësia e bashkëpunimit me botën. Nga fushat që kërkojnë përpjekje të veçanta në nivelin ndërkombëtar, zakonisht përmenden kriminaliteti i organizuar dhe tregtia me drogë. Në disa vende, p.sh. ekziston kodi penal që mbron interesat publike dhe private, në bazë të të cilit inicohen procedura penale për vepra te rënda të kriminalitetit financiar, përvetësimit të mjeteve të Bashkimit Evropian dhe shfrytëzimit të paligjshëm të subvencioneve të fituara nga Bashkimi Evropian.

Konfiskimi i mjeteve materiale të fituara në mënyrë të paligjshme mund të jetë i pjesshëm dhe i plotë. Në rast se nuk është e mundur të vlerësohet saktë vlera e këtyre mjeteve, sipas kodeve penale të disa vendeve, mund të bëhet konfiskimi i mjeteve me vlerë të përafërt. Në këto vende, konfiskimi bëhet edh në rast se një person tjetër ka marrë përsipër mjetet e fituara në mënyrë të paligjshme, në qoftë se ai person ka qenë në dijeni për veprën penale, në rast se është bërë i shurdhër ndaj dispozitave në lidhje me këtë ose në rast se mjetet e fituara në mënyrë të paligjshme i ka pranuar si dhuratë.

Përveç kësaj, në kodet penale të këtyre vendeve janë futur edhe dispozita të reja. Sipas dispozitave të reja, pasuria e kryesit të veprës së rëndë penale mund të konfiskohet, në qoftë se me kryerjen e veprës penale është realizuar profit i konsiderueshëm material. Në rrethana të tilla, mund të konfiskohet pasuria e bashkëshortit të kryesit të veprës (qoftë me kurorë, qoftë pa kurorë), përveç nëse pasuria është fituar pesë vjet para kryerjes së veprës penale ose në qoftë se pasuria është fituara para krijimit të bashkësisë bashkëshortore.

Në Evropa kanë rëndësi të madhe dispozitat që kanë të bëjnë me ndërmarrjet dhe institucionet afariste. Në to, para së gjithash, përcaktohet se cilët persona fizikë ose juridikë janë pronarë të ndërmarrjeve apo kanë ndikim vendimtar në ndërmarrje. Pjesëmarrja minimale e kapitalit të ndërmarrjes, e parashtruar si parakusht ligjor, mund ta mbrojë organizimin e ndërmarrjes. Në rastet kur, p.sh. pronarit i lejohet të marrë hua nga ndërmarrja, gjithmonë ekziston rreziku nga keqpërdorimi i kapitalit të ndërmarrjes. Shkelja e dispozitave që rregullojnë çështjet e kontabilitetit, çështjet lidhur me revizionin financiar dhe dorëzimin e llogarive vjetore që pasqyrojnë afarizmin dhe bilancin, tërheq me vete përgjegjësinë penale.

20

Në disa vende evropiane, vitet e fundit, ka bankrotuar një numër i caktuar i bankave dhe ndërmarrjeve të mëdha. Është konstatuar se veprimet kriminale në këto ndërmarrje nuk kanë mundur të zbulohen shumë vjet, sepse revizioni financiar nuk është bërë në mënyrë efikase. Gjithashtu, ka pasur raste që korporatat të themelohen me kapital qarkullues, i cili është deponuar në llogarinë bankare me rastin e themelimit ose blerjes së ndërmarrjes, por pas një kohe të shkurtër është tërhequr nga llogaria, për të themeluar apo për të blerë një ndërmarrje tjetër.

Për shkak të keqpërdorimeve të shumta, në disa vende të Evropës është krijuar mundësia që në rrugë ligjore, personave të caktuar t'u shkurtohet e drejta e themelimit të ndërmarrjeve ose të drejtimit të tyre. Zvogëlimit të këtij rreziku në disa vende i kontribuojnë dispozitat që rregullojnë identifikimin e qartë dhe kontrollin efikas, kur bëhet fjalë për banka, organizata financiare, shoqëri të sigurimeve dhe shoqëri bankare.

Ja disa marrëveshje ndërkombëtare, konventa dhe rekomandime që kanë të bëjnë me kriminalitetin ekonomik:

1. Kombet e Bashkuara: Konventa e Kombeve të Bashkuara kundër kriminalitetit të organizuar trans-nacional.

2. Kombet e Bashkuara: 1988. Konventa kundër tregtisë së paligjshme të drogave narkotike dhe substancave psikotropike.

3. Këshilli i Evropës: 1990. Konventa mbi larjen e parave, borxheve, bllokimi dhe konfiskimi i të hyrave nga kriminaliteti.

4. Këshilli i Evropës: Strasburg 1999. Konventa qytetare-juridike mbi korrupsionin. 5. Këshilli i Evropës: Strasburg 1999. Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin. 6. Bashkimi Evropian (26/07/1995): Konventa mbi mbrojtjen e interesave financiare. 7. Këshilli i Evropës/OECD 1988: Konventa mbi aksionin e përbashkët bë veprimet

doganore. 8. Konventa evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. 9. Këshilli i Evropës: 2000, Projekt konventa mbi kriminalitetin kompjuterik. 10. Këshilli i Evropës: 1990, Konventa mbi bllokimin dhe konfiskimin e mjeteve të

fituara nëpërmjet veprave penale. 11. Konventa evropiane mbi ekstradimin (1957). 12. Protokolli shtesë i Konventës evropiane mbi ekstradimin (1975). 13. Protokolli i dytë shtesë i Konventës evropiane mbi ekstradimin (1978) 14. Konventa evropiane mbi bashkëpunimin reciprok në rastet penale (1959). 15. Protokolli shtesë i Konventës evropiane mbi bashkëpunimin reciprok në rastet

penale (2001). 16. Protokolli i dytë shtesë i Konventës evropiane mbi bashkëpunimin reciprok në rastet

penale (2001). 17. Këshilli i Evropës: 1981, Konventa për mbrojtjen e personave në bazë të përpunimit

automatik të të dhënave personale.

21

18. Protokolli shtesë Konventës së Këshillit të Evropës për mbrojtjen e personave në bazë të përpunimit automatik të të dhënave personale (1981).

19. Këshilli i Evropës: 1988, Konventa mbi ndihmën administrative reciproke në fushën e tatimeve.

20. Koventa e OECD mbi luftën kundër korruptimit të zyrtarëve të huaj publikë në transaksionet afariste ndërkombëtare.

21. Këshilli i Evropës: 2001, Konventa e Këshillit të Evropës mbi kriminalitetit në internet.

22. Komisioni dhjetë-anëtarësh për rregullativën bankare dhe praktikën e mbikëqyrjes (Komisioni i Bazelit) 1988: Deklarata mbi parimet e parandalimit të përdorimit kriminal të sistemit bankar, me qëllim të larjes së parave.

23. Kombet e Bashkuara: Modeli i ligjit për luftën kundër korrupsionit dhe larjes së parave.

24. Grupi G-7 (ATF) grupi punues për aktivitetet financiare kundër larjes së parave, 40 rekomandime.

25. Bashkimi Evropian: 1991. Direktiva për parandalimin e shfrytëzimit të sistemit financiar për qëllime të larjes së parave.

26. Interpol, 1955, Rezoluta mbi larjen e parave. 27. Komiteti i Ministrave, 1996: Programi aksional kundër korrupsionit. 28. Komiteti i Ministrave, 1997: Rezoluta (97) 24 mbi njëzet parimet kryere të luftës

kundër korrupsionit. 29. Komiteti i Ministrave, 1998: Marrëveshja për krijimin e „Grupit të vendeve kundër

korrupsionit (GRECO). 30. Këshilli i Evropës, Strasburg, 1997: Deklarata dhe plani aksional i luftës kundër

korrupsionit. 31. Bashkimi Evropian: Rregullat 1073/1999 e Parlamentit Evropian dhe Këshillit

Evropian (25/05/1999) që kanë të bëjnë me hetimet e sektorit evropian për kriminalitetin ekonomik (OLAF).

32. Këshilli i Evropës / Grupi multi-disiplinar për korrupsion 1999: Kooperimi ndërkombëtar në luftën kundër korrupsionit dhe qendrave financiare off-shore: Rekomandime dhe solucione (Konkluzionet e Konferencës IV evropiane, sektori i specializuar për luftë kundër korrupsionit).

33. Marrëveshja për themelimin e Bashkësisë Evropiane, 1948. 2. LEGJISLACIONI VENDOR 2.1 KODI PENAL I BeH

22

XVIII – KAPITULLI I TETËMBËDHJETË – VEPRAT PENALE KUNDËR EKONOMISË DHE TREGUT UNIK DHE VEPRAT PENALE NGA FUSHA E

DOGANËS

Cenimi i barazisë në kryerjen e veprimtarisë ekonomike

Neni 204. Kushdo që, me keqpërdorimin e pozitës së tij zyrtare ose autorizimeve të institucioneve të Bosnjës e Hercegovinës kufizon lëvizjen e lirë të njerëzve, mallrave dhe kapitalit midis entiteteve ose midis entiteteve dhe Distriktit të Bërçkos të Bosnjës e Hercegovinës, shkurton ose kufizon të drejtën e shoqërive ekonomike ose personave tjerë juridikë që në territorin e entitetit tjetër ose Distriktin e Bërçkos të Bosnjës e Hercegovinës të merret me qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve, ose e vë ndonjë shoqëri ekonomike ose ndonjë person tjetër juridik në pozitë të pabarabartë me personat tjerë juridikë në aspektin e kushteve për punë ose gjatë kryerjes së qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve, ose kufizon këmbimin e lirë të mallrave dhe shërbimeve midis entitetit dhe Distriktit të Bërçkos së Bosnjës e Hercegovinës, do të dënohet prej 6 muaj deri 5 vjet burg.

Falsifikimi i parave

Neni 205.

(1) Kushdo që bën para të rrejshme me qëllim që t'i vë në qarkullim si para të vërteta, ose kushto që modifikon paratë e vërteta me qëllim që t'i vë në qarkullim, ose kushdo që paratë e rrejshme i vë në qarkullim, do të dënohet me burg, prej 1 deri në 10 vjet. E shtunë, 22 nëntor 2003, Gazeta zyrtare e BeH, Nr, 37, faqe 893 (2) Me dënimin e parashikuar në alinenë 1 të këtij neni do të dënohet kushdo që pranon para të rrejshme me qëllim që t'i vë në qarkullim si para të vërteta. (3) Në qoftë se për shkak të veprës penale sipas alineve 1 dhe 2 të këtij neni janë shkaktuar pengesa në ekonominë e Bosnjës e Hercegovinës, kryesi do të dënohet me së paku 5 vjet burg. (4) Kushdo vë në qarkullim paratë e rrejshme që i ka marrë si para të vërteta, ose kushto që di se janë bërë para të rrejshme ose janë vënë në qarkullim para të rrejshme dhe nuk e paraqet këtë do të gjobitet me para ose me burg deri 1 vjet. (5) Paratë e rrejshme do të konfiskohen.

23

Falsifikimi i letrave me vlerë

Neni 206. (1) Kushdo që falsifikon letra me vlerë të lëshuara në bazë të dispozitave të Bosnjës e Hercegovinë, me qëllim që t'i vë në qarkullim si të vërteta, ose kushdo që përvetëson letra të tilla me vlerës me qëllim që t'i vë në qarkullim, ose kushdo që vë në qarkullim të tilla letra me vlerë, do të dënohet me burg në kohëzgjatje prej një deri në dhjetë vjet. (2) Në qoftë se si pasojë e veprës penale sipas alinesë 1 të këtij neni janë shkaktuar pengesa në ekonominë e Bosnjës e Hercegovinës, kryesi do të dënohet me së paku pesë vjet burg. (3) Letrat me vlerë të rrejshme do të konfiskohen.

Falsifikimi i shenjave të vlerës

Neni 207.

(1) Kushdo që falsifikon pulla të taksave ose postare apo shenja tjerë të vlerës të lëshuara në bazë të dispozitave të Bosnjës e Hercegovinës, ose kushdo që përvetëson të tilla shenja të falsifikuara të vlerës me qëllim që t'i përdorë si të vërteta apo t'ia japë tjetrit për përdorim, ose kushdo që të tilla shenja të vlerës i përdor si të vërteta apo i merr për këtë qëllim, do të gjobitet me para apo me tre vjet burg. (2) Nëse shenjat e vlerës sipas alinesë 1 të këtij neni janë me vlerë më të lartë, kryesi do të dënohet me burg prej 6 muajsh deri në pesë vjet. (3) Kushdo që heq vulën e anulimit të shenjave sipas alinesë 1 apo me qëllim që t'i përdorë përsëri vepron në ndonjë mënyrë tjetër që ato shenja të duken sikur nuk janë përdorur, ose kushdo që shenjat e tilla të vlerës i përdor ose i shet sikur janë të vlefshme, do të gjobitet me para ose dënohet me burg deri në tri vjet. (4) Shenjat e rrejshme të vlerës do të konfiskohen.

Falsifikimi i shenjave për shenjimin e mallrave, masave dhe peshojave

Neni 208.

(1) Kushdo që, me qëllim që t'i përdorë si të vërteta, falsifikon vula, vraja, pulla ose shenja tjera për shenjimin e mallrave të vendit ose të huaja, me të cilat vulosen arti, argjendi, kafshët, druri apo ndonjë mall tjetër, ose kushdo që, me qëllim që t'i përdor si të vërteta, falsifikon shenja të tilla, ose kushdo që shenjat e tilla të rrejshme i përdor si të vërteta dhe kështu e cenon hapësirën e përbashkët ekonomike të Bosnjës e Hercegovinës, do të dënohet me burg, prej gjashtë muajsh deri në pesë vjet.

24

(2) Me dënim sipas alinesë 1 të këtij neni do të dënohet kushdo që falsifikon masat dhe peshojat, duke rrezikuar hapësirën e përbashkët ekonomike të Bosnjës e Hercegovinës. (3) Shenjat e rrejshme, masat dhe peshojat do të konfiskohen.

Larja e parave

Neni 209. (1) Kushdo që i merr, i këmben, i mban, i ka apo i përdor për afarizëm paratë ose pronat për të cilat është në dijeni se janë përvetësuar me vepër penale, ose kushdo që në ndonjë mënyrë tjetër i fsheh ose përpiqet t'i fsheh, kurse paratë ose prona të tilla kanë vlerë më të madhe ose që ky veprim cenon hapësirën ekonomike të Bosnjës e Hercegovinës ose ka pasoja të dëmshme për veprimtarinë ose financimin e institucioneve të Bosnjës e Hercegovinës, do të dënohet me burg prej gjashtë muaj deri në pesë vjet. (2) Nëse vlerës e parave ose pasurisë sipas alinesë 1 të këtij neni është më e lartë se 50.000 KM, kryesi do të dënohet me burg prej një deri në dhjetë vjet. (3) Nëse gjatë kryerjes së veprës penale sipas alineve 1 dhe 2 të këtij neni kryesi ka vepruar për hakmarrje në raport me rrethanat e përfitimit të parave ose pasurisë me vepër penale, do të gjobitet me para ose do të dënohet me burg deri në tri vjet. (4) Paratë dhe pasuria e përfituar sipas alineve 1 deri 3 të këtij neni do të konfiskohen.

Fshehja e tatimit

Neni 210. (1) Kushdo që anashkalon pagesën e përcaktuar me legjislacionin tatimor të Bosnjës e Hercegovinës ose të kontributeve të sigurimit social, duke mos paraqitur të dhënat e kërkuara ose duke paraqitur të dhëna të rrejshme, mbi të ardhurat që tatimohen apo mbi faktet tjera që kanë ndikim në përcaktimin e shumës së këtyre obligimeve, ndërsa shuma e pagesës së obligimeve të shmangura është më e lartë se 10.000 KM, do të gjobitet me para ose do të dënohet me burg prej tri vjetësh. (2) Kushdo që kryen vepër penale sipas alinesë 1 të këtij neni, kurse shuma e pagesës së obligimeve të anashkaluar është më e lartë se 50.000 KM, do të dënohet me burg prej një deri në dhjetë vjet. (3) Kushdo që kryen vepër penale sipas alinesë 1 të këtij neni, shuma e obligimeve të papaguara është me lartë se 200.000 KM, do të dënohet me burg prej së paku tre vjetësh.

25

Mospagesa e tatimit

Neni 211. Personi që nuk i paguan obligimet tatimore në pajtim më legjislacionin tatimor të Bosnjës e Hercegovinës, do të gjobitet me para ose do të dënohet me burg deri në tre vjet.

Tregtia e palejueshme

Neni 212. (1) Kushdo që në mënyrë të paautorizuar shet, blen ose bën këmbimin e mallit ose të mjeteve tregtia e të cilave është e ndaluar ose e kufizuar me dispozitat e Bosnjës e Hercegovinës ose me dispozita të së drejtës ndërkombëtare, në qoftë se me këtë veprim nuk është kryer vepër tjetër penale për të cilën është përcaktuar dënim më i rëndë, do të dënohet me burg prej një deri në dhjetë vjet. (2) Malli ose mjete sipas alinesë 1 të këtij ligji do të konfiskohen.

Prodhimi i palejueshëm

Neni 213. (1) Kushdo që prodhon ose përpunon mallra prodhimi ose përpunimi i të cilave është i ndaluar me dispozitat e Bosnjës e Hercegovinës ose me të drejtën ndërkombëtare, në qoftë se me këtë veprim nuk është kryer vepër tjetër penale për të cilën është parashikuar dënim më i rëndë, do të gjobitet me para ose do të dënohet me burg deri në një vit. Numri 37, faqe 894 Fletorja Zyrtare e BeH, e shtunë 22. nëntor 2003. (2) Mallrat sipas alinesë 1 të këtij neni dhe mjetet për prodhimin ose përpunimin e tyre do të konfiskohen.

Kontrabanda

Neni 214. (1) Kushdo që përtej vijës doganore bart mallra me vlerë më të lartë, duke iu shmangur masave të kontrollit doganor, ose kushdo se duke iu shmangur masave të kontrollit doganor bart mallra përtej vijës doganore, do të gjobitet me para ose do të dënohet me burg deri në tri vjet.

26

(2) Kushdo që pa leje përkatëse, duke iu shmangur masave të kontrollit doganor, bart përtej vijës doganore mallra importi a eksporti i të cilave është i ndaluar, i kufizuar apo që kërkon leje të veçantë ose lejen e organit kompetent, do të dënohet me burg prej gjashtë muaj deri në pesë vjet. (3) Nëse është kryer vepër penale sipas alineve 1 dhe 2 të këtij neni, duke kaluar përtej linjës doganore mjete, mallra apo substanca që janë të rrezikshme për shëndetin e njerëzve ose që paraqesin rrezik për sigurinë publike, kryesi do të dënohet me burg prej një deri në dhjetë vjet. (4) Mallrat sipas alineve 1. deri 3 të këtij neni do të konfiskohen. (5) Mjeti transportues strehimoret ose vendet e fshehta të të cilit janë shfrytëzuar për bartjen e mallrave sipas alineve 1 deri 3 të këtij neni, ose i cili është destinuar për kryerjen e veprave penale sipas alinesë 1 deri 3 të këtij neni, do të konfiskohen nëse pronari ose shfrytëzuesi e ka ditur këtë, ka mund ta dijë ose ka qenë i obliguar të dijë.

Organizimi i grupit të njerëzve ose bashkimi për kontrabandë ose për shpërndarje të mallit të pa doganuar

Neni 215.

(1) Kushdo që organizon njerëz ose ndonjë bashkim tjetër për kontrabandë të organizuar ose ndonjë rrjet të stërshitësve apo ndërmjetësve të shitjes ose shpërndarje së mallrave të pa doganuara, do të dënohet me burg së paku tri vjet. (2) Kushdo që bëhet anëtar i grupit të njerëzve ose bashkohet sipas alinesë 1 të këtij neni, do të dënohet me burg së paku një vit.

Mashtrimi doganor

Neni 216. (1) Kushdo që me qëllim që vetë ose dikush tjetër t'i shmanget tatimit të doganës apo të obligimeve tjera që paguhen më rastin e importimit të mallrave, shuma e të cilave është më e lartë se 5.000 KM, e ka bërë ose ia dorëzon organit doganor lejen e falsifikuar doganore, vërtetimin ose ndonjë dokument tjetër të rrejshëm, do të gjobitet ose do të dënohet me burg deri tri vjet. (2) Nëse obligimet sipas alinesë 1 të këtij ligji janë më të larta se 20.000 KM, kryesi do të dënohet me burg prej një deri në dhjetë vjet. (3) Nëse obligimet sipas alinesë 1 të këtij neni janë më të larta se 80.000 KM, kryesi do të dënohet me burg së paku tri vjet.

27

2.2. LIGJI MBI POLITIKËN DOGANORE

FUSHË-VEPRIMI DHE DEFINICIONET THEMELORE

Neni 1. 1. Dispozitat doganore burojnë nga Ligji mbi politikën doganore të BeH (në tekstin e mëtejmë: Ligji) dhe dispozitave të nxjerra nga Kuvendi i Bosnjës e Hercegovinës, Këshilli i ministrave i Bosnjës e Hercegovinës dhe/ose Këshilli Drejtues për zbatimin e tyre në pajtim me dispozitat e Bashkimit Evropian. 2. Ligji rregullon elementet themelore të sistemit për mbrojtjen doganore të ekonomisë së Bosnjës e Hercegovinës (në tekstin e mëtejmë: BeH), të drejtat dhe obligimet e të gjitha subjekteve në procedurat tatimore, rregullon fushën doganore, linjën doganore, brezin kufitar doganor, mbikëqyrjen doganore, procedurën e doganimit të mallrave dhe institutet tjera që rregullojnë sistemin e mbrojtjes doganore.

Neni 2.

1. Dispozitat doganore zbatohen në mënyrë unike në hapësirën doganore të BeH. 2. Këtë ligj e zbaton Drejtoria për tatime indirekte (në tekstin e mëtejmë. Drejtoria). 3. Rregulla të caktuara të dispozitave doganore mund të zbatohen edhe jashtë hapësirës doganore të BeH, në bazë të dispozitave me të cilat rregullohen këto fusha ose në bazë të konventave ndërkombëtare.

Neni 3.

1. Zona doganore e BeH është unike. 2. Zona doganore e BeH përfshin territorin e BeH, duke përfshirë edhe ujërat territoriale, ujërat e brendshme dhe hapësirën ajrore të BeH. 3. Zona doganore e BeH është e kufizuar me vijën doganore e cila është identike me vijën e kufirit të BeH. 4. Brezi kufitar doganor në tokë përfshin atë pjesë të zonës doganore të BeH, gjerësia e të cilës shtrihet pesë kilometra nga linja doganore në thellësi të hapësirës së BeH. 5. Dispozita e alinesë 4 zbatohet kur linja doganore shtrihet përgjatë lumenjve kufitarë. 6. Brezi kufitar doganor në det përfshin atë pjesë të zonës doganore të BeH gjerësia e të cilës shtrihet tri kilometra në thellësi të tokës prej bregut dhe zonës prej bregut deri te kufijtë e jashtëm të ujërave territoriale.

28

Neni 176. 1. Për pajisjet e destinuara për qarkullim të lirë, të cilat paraqesin investim të personit të huaj, përveç automobilave të udhëtarëve, automatëve të argëtimit dhe lojëra të fatit, lejohet lirimin nga pagesa e taksës doganore. 2. Mallrat e destinuara për qarkullim të lirë për forcat ushtarake e policore dhe për institucionet ndëshkuese korrektuese, të cilat në tërësi financohen nga donatorë dhe mallrat e destinuara për qarkullim të lirë për deminim lirohen nga pagesa e taksës doganore. 3. Mallrat e destinuara për qarkullim të lirë për projekte të rindërtimit dhe konstruksionit të BeH lirohen nga pagesa e taksës doganore, në qoftë se projekti: (a) është miratuar nga Këshilli i ministrave të BeH. (b) financohet në tërësi nga donatorët e huaj ose bankat ndërkombëtare për zhvillim. 4. Prodhimet dhe mallrat e përmendura në shtesën e këtij ligji lirohet nga pagesa e taksës doganore. 5. Këshilli i Ministrave të BeH me propozim të Këshillit Drejtues përcakton dispozita më të afërta për nxjerrjen e vendimeve të organeve doganore mbi lejimin e lirimit nga pagesa e taksës doganore sipas alineve 1 deri 4 të këtij neni.

MALLRAT E LIRUARA NGA PAGESA E TAKSËS DOGANORE

Neni 1.

Korniza e definicionit themelor

1. Me këtë aneks, në pajtim me Nenin 176 të këtij ligji, përshkruhen rastet e lirimit nga pagesa e taksës doganore, në kushte të veçanta, që lejohet në mënyrë individuale kur mallrat që nxirren në qarkullim të lirë në BeH. 2. Në kuptimin e këtij aneksi: (a) “Sasia dhe vlera e mallrave që mund të fusë udhëtari” përfshin sasinë e mallit të caktuar dhe vlerën e përgjithshme të mallit që udhëtari mund ta fusë në zonën doganore të BeH një herë në ditë, me rastin e hyrjes në zonën doganore të BeH nga vendet e jashtme, me kusht që malli të mos jetë i karakterit komercial. (b) “Prona personale” përfshin mallrat e destinuara për përdorim personal të personave të caktuar për përmbushjen e nevojave të tyre. “Prona personale“ përfshin sidomos: (1) mjetet e amvisnisë: (2) biçikletat dhe motoçikletat, automjetet private dhe rimorkiot e tyre, kamp-shtëpizat, anijet e piknikut dhe aeroplanët privatë.

29

Artikujt e amvisnisë që u përgjigjen kërkesave normale të familjeve, kanakarët shtëpiakë dhe kafshët e kalërimit, si edhe instrumentet portabël për arte aplikative ose shkenca humanitare, të cilat personit të caktuar i shërbejnë për kryerjen e veprimtarisë ose profesionit të tij, përbëjnë gjithashtu “pronën personale”. (c) “Mjetet e amvisnisë” përfshijnë mjetet personale, shtrojën e mbulojën shtëpiake, mobiliet e destinuara për përdorim personal të përmbushjes së nevojave të familjeve të personave. Mirëpo, karakteri dhe sasia e “mjeteve të amvisnisë” nuk guxon të jenë të tilla që çojnë në përfundim se importohen për qëllime komerciale. (d) “Valixhja personale” përfshin valixhen që udhëtari është në gjendje t’ua paraqesë organeve doganore me rastin e hyrjes së tij në zonën doganore të BeH, si edhe çdo valixhe që u tregohet paraprakisht këtyre organeve, me kusht që të jetë në gjendje të paraqesë dëshmi se në vendin ku është nisur, me rastin e nisjes për në BeH është regjistruar si valixhe përcjellëse te kompania me të cilën ka udhëtuar.\ (e) “Mallrat me karakter komercial” përfshijnë mallrat që importohen për qëllime komerciale, në të cilat hyjnë mallrat për përdorim personal të udhëtarëve e të familjeve të tyre, ose mallrat që janë të destinuara për dhurata; karakteri dhe sasia e mallrave të tilla nuk guxon të jetë e tillë që çon në përfundim se importi i tyre bëhet për qëllime komerciale. (f) “Lehtësimet doganore” paraqesin rastet e precizuara në pasqyrën tarifore të Ligjit mbi tarifat doganore të BeH që nuk ngarkohen me taksë doganore. (g) “Mostra e mallit” nënkupton paraqitjen e të gjitha prodhimeve që konsiderohet si mallra, për të konstatuar llojin dhe cilësinë e tyre, duke përjashtuar përdorimin e tyre ose për çfarëdo qëllimi tjetër, me përjashtim të porosisë. (h) “Pijet alkoolike” përfshijnë prodhimet (birrën, verën, aperitivët me bazë alkoolike, konjaku, likeri ose pijet tjera alkoolike), të cilat përfshihen në shenjën nr. 22 03 do 22 09 të pasqyrës tarifore të Ligjit mbi tarifat doganore të BeH.

Neni 2.

Mallrat e valixhes personale të udhëtarit 1. Nga pagesa e taksës doganore lirohen mallrat që gjenden në valixhen personale të udhëtarit i cili vjen nga bota e jashtme, të cilat nuk u nënshtrohet asnjërës prej kufizimeve ose ndalesave, me kusht që këto mallra të mos jenë të karakterit komercial. 2. Lehtësimet doganore të përmendura në alinenë 1 të këtij ligji kanë të bëjnë me mallrat e përmendura më poshtë, por zbatohen sipas sasive të kufizuara për udhëtarë: (a) mallrat e karakterit jokomercial, përfshirë edhe dhuratat e suveniret, që gjenden në valixhen personale të udhëtarit. Vlera doganore e të cilave nuk është më e lartë se 200 KM.

30

(b ) prodhimet e duhanit: (I) 200 cigare ose (II) 100 cigare puro ose (III) 250 gramë duhan. (c) Pijet alkoolike: (I) 2 litra verë; (II) 1 litër alkool ose pije të fortë, mbi 22% vol. ose 2 litra verë deserti, shkumbëzuese ose pikesh tjera; (d) parfume dhe ujë kolonje: (I) 60 cc/ml parfum; (II) 250 cc/ml ujë kolonje. 3. Udhëtarët më të rinj se 17 vjet nuk kanë të drejtë të importojnë mallrat e përmendura në alinenë 2, pikat (b) dhe (c) të këtij neni. 2.3. Ligji mbi politikën e tregtisë së jashtme të BeH

Me këtë ligj rregullohen elementet themelore të sistemit të importit e eksportit të mallrave dhe shërbimeve, përcaktohen kushtet për kryerjen e veprimtarisë ekonomike nga personat fizikë e juridikë në BeH. Për këtë arsye është përcaktuar regjimi i importit dhe eksportit, dokumentet shoqëruese të mallrave të importit e eksportit, investimin e kapitalit të të huajve, importimin dhe eksportimin e përkohshëm, regjimin e importit dhe eksportit në zonat e lira doganore, bashkëpunimin afatgjatë të prodhimit, marrjen me qira të pajisjeve, punët kompensuese, ushtrimin e veprimtarisë ekonomike në botën e jashtme. 2.4. Ligji mbi politikën e investimeve të huaja direkte në BeH Ky ligj rregullon politikat themelore dhe parimet e pjesëmarrjes së investitorëve të huaj në ekonominë e BeH. Në këtë kuptim, është përpunuar procedura e investimeve direkte të të huajve, të drejtat, benificionet e obligimet e investitorëve të huaj, zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe udhëzimet mbi regjistrimin e investimeve direkte të të huajve. 2.5. Ligji mbi tarifën doganore të BeH

Neni 1.

1. Doganat dhe taksat tjera të importit paguhen për mallra që importohen, futen ose pranohen në zonën doganore të Bosnjës e Hercegovinës (në tekstin e mëtejmë BeH), sipas shkallëve të caktuara në Tarifën doganore, e cila është pjesë përbërëse e këtij ligji, përveç në rastet që në marrëveshjet ndërkombëtare të BeH dhe ligjet e BeH

31

përcaktohet ndryshe. 2. Shkallët doganorë janë të njëllojta në Federatën e Bosnjës e Hercegovinës dhe në Republikën Serbe (në tekstin e mëtejmë:entitetet).

Neni 2.

1. Nomenklatura e sistemit të harmonizuar të tarifave doganore është pjesë përbërëse e këtij ligji dhe çdo lidhje me këtë ligj ka të bëjë edhe me tarifën doganore të BeH, e cila shërben për mbajtjen e statistikave mbi tregtinë e jashtme. 2. Në rastet kur konsiderohet se është e nevojshme të bëhet shkoqitje shtesë e mallrave, kjo bëhet në bazë të vendimit të marrë nga Këshilli i Ministrave. 3. Kufiri statistikor për paraqitjen e mallrave që importohen dhe eksportohen përcaktohet nga Këshilli i Ministrave. 4. Entitetet ia dorëzojnë të dhënat statistikore Ministrisë së Tregtisë së jashtme dhe marrëdhënieve ekonomike, në formën, mënyrën dhe afatin e caktuar kohor nga Këshilli i Ministrave.

Neni 3. Tarifa doganore e BeH përfshin:

a) nomenklaturën e mallrave të sistemit të harmonizuar; b) shkallët doganore dhe taksat tjera të importit, të cilat paguhen për mallra që

importohen në zonën doganorë të BeH. c) masat preferenciale tarifore që përfshihen në marrëveshjet që i ka nënshkruar

BeH me vende ose me bashkësi vendesh të caktuara, me të cilat lejohet procedura tarifore preferenciale.

d) Masat e veçanta për qëndrime të caktuara tarifore për të cilat përcaktohet ulje e doganës së importit ose lirim nga pagesa e taksës doganore.

e) Masat tjera që janë parashikuar me Ligjin mvi tregtinë e jashtme të BeH.

Neni 4.

Pjesë përbërëse të këtij ligji janë edhe rregullat e përgjithshme prej 1 deri 6 për interpretimin e nomenklaturës së mallrave të sistemit të harmonizuar, të cilat janë përmendur në Shtesën 1, Pjesa 1 e këtij ligji.

Neni 5.

1. Për mallrat që kanë prejardhje nga vendet ose bashkësitë e vendeve me të cilat BeH ka nënshkruar marrëveshje që përmbajnë edhe klauzolën me sistemin doganor

32

preferencial, ose vendet që e zbatojnë këtë klauzolë për mallra me prejardhje nga BeH, shkallët e taksës doganore janë precizuar në Shtesën 1, Pjesa 2 të këtij ligji. 2. Në mallrat e vendeve tjera zbatohen shkallët doganore që përmenden në tarifën doganore të shtuara për 70%. 3. Dispozitat e precizuara në alinenë 2 të këtij neni nuk do të zbatohen derisa BeH të bëhet anëtare e GATT-it (WTO) 2. 6. ZONAT E LIRA NGA ASPEKTI I LIGJIT MBI POLITIKËN DOGANORE 2.6.1. Nocioni dhe karakteristikat e zonës së lirë

Zonat e lira kanë histori të gjatë dhe përcaktime të ndryshme terminologjike. Ato njihen si zona doganore, porte të lira, zona të lira, depo të lira doganore, zona të lira doganore, zona ekonomike të veçanta, etj. Në legjislacionin e Bosnjës e Hercegovinës përdoret shprehja zonë e lirë.

Dikur këto zona kanë përfshirë jo vetëm tërë portin ose limanin, por edhe qytetin në të cilat gjendeshin ato. Karakteristika themelore e këtij instituti janë një sërë lehtësimesh dhe privilegjesh, të cilat nuk kanë mundur të shfrytëzohen në pjesët tjera të vendit të cilit i kanë takuar. Zonat e lira kanë shërbyer kryesisht për nevojat tregtare dhe janë themeluar në portet dhe limanet e mëdha, por edhe në brendi të vendit. Limanet detare ku arrijnë rrugë të ndryshme (hekurudhore e automobilistike), ku bashkohen edhe rrugë të ndryshme detare, kanë qenë dhe janë vende të paracaktuara për magazinimin e sasive të mëdha të mallrave të destinuara për qarkullim në botën e jashtme, prandaj edhe sot shumica e zonave të lira gjenden në këto lokalitete.

Sistemet doganore bashkëkohore të vendeve të zhvilluara evropiane, kryesisht nuk kanë më institute të zonave të lira doganore, në të cilat organizohet prodhimi i mallrave të liruara nga pagesa e doganës për lëndë të parë e riprodhuese, etj., sipas parimit të eks-territorialitetit (përjashtim doganor). Përjashtim bëjnë Italia dhe Gjermania.

Në vendet në zhvillim instituti i zonave të lira doganore po bëhet gjithnjë e më tërheqës për shkak se siguron prodhimin e mallrave me lehtësi të jashtëzakonshme doganore e të tjera. Në këto vende që synojnë zhvillimin industrial por nuk kanë kapital vetjak, zonat e lira që paraqesin përjashtim doganor ofrohen kushtet më të favorshme për tërheqjen e kapitalit të huaj.

Kompanitë e huaja, duke llogaritur fuqinë e lirë të punës, si edhe beneficionet dhe lehtësitë tjera të vendit domicil, shohin kushte të favorshme për plasmanin e kapitalit të tyre dhe për fitim më të madh se në vendet e tyre. Vendet në zhvillim hapin zona të lira me qëllim të sigurimit të teknologjisë bashkëkohore, uljes së shkallës së papunësisë, aftësimit të kuadrit, eksportimit të lëndës së parë dhe hyrjes së mjeteve valutore, të cilat janë parakushte të zhvillimit ekonomik e shoqëror. Në këtë drejtim

33

BeH tash duhet të planifikojë zhvillimin e vet. Terminët e ndryshme tregojnë qartë problemin e përcaktimit përmbajtjesor të

nocionit „zonë e lirë“. Në bazë të kësaj, nocioni „zonë e lirë“ mund të definohet si pjesë e territorit shtetëror, e cila nuk është e thënë të jetë përjashtim nga zona e tij doganore, por në to sigurohet trajtim më i përshtatshëm doganor dhe regjim favorizues i afarizmit në krahasim me ato që vlejnë brenda pjesës tjetër të zonës doganore të vendit. Këto lehtësime u sigurohen shfrytëzuesve të zonës së lirë nëpërmjet zgjidhjeve të ndryshme organizative dhe juridike.

Përcaktimi juridik pozitiv është më kompleks dhe më specifik. Ekzistojnë dy definicione. Sipas atij territorial „zona e lirë është pjesë e territorit gjegjësisht zonës doganore të Bosnjës e Hercegovinës, që është e ndërtuar posaçërisht dhe e shenjuar, në të cilën zhvillohen veprimtari sipas kushteve të përcaktuara me këtë ligj“. Definicioni që zë fill nga kriteri personal është më i shkurtër: „Zona e lirë është ndërmarrje“. Mund të vërehet se në përcaktimin e zonës së lirë përfshihen paralelisht elementet juridiko-publik dhe juridiko-privat.

Ngjashmëria e përmbajtjes së ligjeve të përmendura jepet në pasqyrën e shkurtër në vijim. 2.6.2. Definimi i zonave të lira

Zona e lirë është pjesë e hapësirës doganore të Bosnjës e Hercegovinës, e ndërtuar posaçërisht, e cila drejtohet nga themeluesi i zonës së lirë. Shfrytëzues të zonës së lirë mund të jenë personat fizikë e juridikë, të vendit e të huaj. Shfrytëzuesi i zonës së lirë kryen veprimtarinë e lejuar në zonë, në bazë të marrëveshjes me themeluesin e zonës.

Zonën e lirë mund ta themelojë një ose më shumë persona juridikë – themeluesit e zonës së lirë, kurse pronari ose bartës i të drejtës së shfrytëzimit të tokës ndërtimore në zonën e lirë duhet të jetë së paku një themelues vendor.

Shfrytëzuesi i huaj i zonës së lirë mund të themelojë në zonë bankën e vet ose të përzier dhe organizatën siguruese, përkatësisht filialin e bankës ose organizatës siguruese, në pajtim me dispozitat e veçanta dhe punët e përmendura (prodhimin e mallrave, ofrimin e shërbimeve, kryerjen e tregtisë së jashtme të mallrave me shumicë dhe tregtinë me pakicë me valutë, sigurimet dhe shërbimet turistike).

Afarizmi në zonën e lirë ofron favore që nuk parashikohen për afarizmin në pjesën tjetër të Bosnjës e Hercegovinës. Kjo ka të bëjë sidomos me këto veprimtari afariste:

• Malli që importohet, eksportohet, transportohet dhe vendoset në zonën e lirë, i paraqitet doganës, por ai nuk ngarkohet me doganë apo taksa të veçanta doganore;

• Për eksportin dhe importin e mallrave e shërbimeve si edhe për orientimin e

34

përkohshëm të mallit nga zona e lirë nuk zbatohen masat dhe kufizimet e përkohshme, sipas ligjeve me të cilat rregullohen qarkullimi i jashtëm tregtar dhe afarizmi valutor në Bosnjë e Hercegovinë;

• Shfrytëzuesit e zonës së lirë nuk paguajnë tatime dhe kontribute, me përjashtim të tatimit dhe kontributeve nga pagat;

• Mallrat e prodhuar ose të finalizuar në zonën e lirë mund të nxirren në qarkullim në tregun e brendshëm, me zbatimin e dispozitave mbi importin dhe u nënshtrohen doganës dhe taksave tjera të importit, për përmbajtjen importuese të këtyre mallrave;

• Mallrat e zonës së lirë që nxirren përkohësisht për hulumtime, testime, riparime, përfaqësime me treg ose finalizim industrial, të cilat përmenden në specifikimin që e vërteton dogana, duhet të kthehet më së largu në afat prej një viti;

• Në zonën e lirë sigurohet afarizëm plotësisht i lirë valutor; • Me ligj është siguruar mbrojtja e plotë e shfrytëzuesve të zonës së lirë nga

keqësimi i kushteve të afarizmit për shkak të ndryshimit të dispozitave ligjore. Vlerësohet se lehtësimet në zonën e lirë ulin për 50% shpenzimet e afarizmit. Vendimin për dhënien e pëlqimit për themelimin e zonës së lirë e kanë këto

zona: Vogoshçe (Sarajevë), Mostar, Puraçiq (Llukavac), Visoko, Bjelina, Banja Lluka.

35

PJESA III

FAKTORËT E KRIMINALITETIT EKONOMIK Ka faktorë të ndryshëm që ndikojnë në ndonjë forcë. Varësisht prej llojit ose

shkallës së ndikimit, faktorët mund të konsiderohen si shkaktarë, kushte ose motive të dukurive delikuente (faktorët ekzogjenë, faktorët endogjenë, faktorët kriminogjenë, faktorët objektivë, shkaset, faktorët socialë, faktorët subjektivë, faktorët e brendshëm, kushtet, faktorët e delikuencës, faktorët kauzalë).

Lëndë të interesimit tonë do të jenë faktorët kauzalë (shkakorë), të cilët mund të kenë ndikim të drejtpërdrejt në kriminalitetin ekonomik.

Faktorët e kauzalitetit janë përbërësit kryesorë të ndikimit në dukurinë përkatëse. Faktorët e verifikuar objektivisht dhe saktësisht si kushte të domosdoshme për shfaqjen e një dukurie, përkatësisht përbërësit që mund të shpien në lidhshmëri të drejtpërdrejt me pasojën e saj. Vërtetimi i shkakut në kriminologji imponohet nga arsye objektive, nga një sërë përbërësish që kushtëzojnë deliktin duhet të veçohet shkaku i vërtetë, me që pasoja kriminale shfaqet nën ndikimin e shumë faktorëve. Me çështjen e shkaktarëve të kriminalitetit merren shumë teori të kriminalistikës dhe të së drejtës penale, midis të cilave mund të veçohen këto: teoria e balancit, teoria e dallimit kualitativ dhe teoria e faktorëve. Për dallim nga faktorët kushtëzues dhe motivues, faktorët shkakorë gjenden jashtë arsyes njerëzore. Ata janë realitet në marrëdhëniet midis shoqërisë dhe natyrës së njeriut. Për këtë arsye, kauzaliteti është „faktor vendimtar“ gjegjësisht lidhje objektive dhe e përhershme midis një gjendjeje dhe një pasoje.

Për studimin e kauzalitetit të kriminalitetit ekonomik është e domosdoshme një qasje kriminologjike dhe penalo-juridike, e cila niset nga elementet e shumta të ndikimit psikikë, biofizikë dhe socialë në kriminalitet, që studion lidhjet dhe kushtëzimet e tyre reciproke. Dobësia kryesore e saj është se shkaktarët e dukurive i vështron si rezultat të veprimit reciprok të veprimit mekanik të faktorëve, por nuk përcaktohet rëndësia e ndikimit real e relativë të secilit prej këtyre faktorëve në dukurinë si tërësi.

Në literaturë5, më së shpeshti bëhet klasifikimi i faktorëve që ndikojnë në mënyrën e kryerjes së kriminalitetit ekonomik, sipas kësaj ndarjeje:

1. Forma e marrëdhënies ndaj pronës:

a. Funksioni drejtues e udhëheqës, b. Funksioni kontrollues,

5 D. Modly, Fjalori kriminalistik, Teshanj, 2002

36

c. Funksioni operativ. 2. Forma e pronës:

a. natyrale, b. monetare, c. e drejtë, autorizim, fuqi, vendimmarrje.

3. Shkalla e koncentrimit të funksioneve: a. horizontale, b. vertikale, c. koncentrim i plotë (horizontal e vertikal).

4. Shkalla e zhvillimit të sistemit mbrojtës: a. kontrolli ndërfazor, b. kontrolli nëpërmjet kontabilitetit, c. kontrolli nëpërmjet inventurës, d. kontrolli fizik - teknik, e. Mjetet teknike të mbrojtjes (ambalazhimi, filli radioaktiv, paketimi

vakum, magnetizimi, etj.) dhe f. Zonat mbrojtëse (ekonomike, autonome, të jashtme).

5. Pozita afariste e ndërmarrjeve: a. pozita normale dhe mesatare, b. pozita e monopolit, c. pozita e beneficuar, d. pozita e forcës së vendimmarrjes, e. pozita pronësore grupore dhe f. pozita e pavolitshme.

Për shkatërrimin e kriminalitetit ekonomik janë vendimtarë faktorët prej të

cilëve niset kontrolli kriminalistik, i cili niset nga: * fenomeni i fshehtësisë relative të dukurive kriminale (shifra e errët) dhe * njohurive të profesionalizimit dhe organizimit të veprës kriminale.

37

PJESA IV

KRIMINALITETI I ORGANIZUAR EKONOMIK

1. KRIMINALITETI I ORGANIZUAR

Kriminaliteti i organizuar është një lloj i delikuencës dhe tipologji e dukurive kriminale të lidhura me veprimtarinë e organizatave kriminale. Kjo është veprimtari ekonomike, të cilën e kryejnë grupet e organizuara e profesionale kriminale, me hierarki disiplinë dhe norma të sjelljes të përcaktuar në mënyrë të rreptë. Grupet e organizuara ose gjysmë të organizuara kryejnë vepra penale në bashkëpunim me përfaqësuesit e pushtetit, në nivel lokal ose më të lartë. Bartësit e kriminalitetit të organizuar janë në lidhshmëri të ngushtë („marrëdhënie afariste“) me përfaqësuesit e pushtetit, të institucioneve financiare, kompanive ekonomike dhe partive politike.

Sipas Reklesit (Ualter Reckless), delikuenca e organizuar është formë e fuqishme dhe e strukturuar e sjelljes kriminale me organizim të caktuar afarist, struktura e së cilës shprehet në sindikata dhe në format tjera të organizimit hierarkik të botës kriminale.

Beçeri (O. Boettcher) thekson se „kriminalitetin e organizuar e karakterizon veprimi i përbashkët i më shumë personave (të cilët synojnë që kjo të jetë afatgjatë), me qëllim që, në mënyrë të drejtpërdrejt ose të tërthortë, të realizojnë profite të fshehta ose ndikim në fusha të jetës publike, ashtu që të sigurojnë apo të ofrojnë prodhime dhe shërbime të ndaluara ose të kontrolluara me ligj, duke kontrolluara ndërmarrjet legale, duke kryer vepra penale (me qëllim të pasurimit), duke synuar që me metoda ilegale të krijojnë monopole reale“.

Komiteti i ministrave të punëve të brendshme të Gjermanisë e ka formuluar definicionin e vet, i cili thotë: „Kriminaliteti i organizuar nuk nënkupton vetëm mafinë, ngjashëm me shoqërinë paralele ne kuptimin 'organized crime', por veprimin e përbashkët , me vetëdije e vullnetar, të më shumë personave, me qëllim të kryerjes së veprave penale, shpesh duke shfrytëzuar infrastrukturën moderne, me qëllim që, sa më parë që është e mundur, të realizojnë përfitime të mëdha financiare“.

„Grup i organizuar kriminal është grupi që përbëhet prej tre apo më shumë personave, i cili eksiton një kohë të caktuar, që vepron për kryerjen e një apo më shumë veprave të rënda penale, me qëllim që, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, të realizojë fitim në para ose të mira tjera materiale“.

Kriminaliteti i organizuar është kërcënimi më i madh për institucionet e civilizimit bashkëkohor. Forca e tij buron nga aftësitë që në mënyrë shumë fleksibile t'u përshtatet ndryshimeve të kushteve në të cilat vepron dhe të gjitha masave represive që i ndërmerr kundër tij shoqëria e organizuar. Në të vërtetë, kriminaliteti i organizuar paraqet një organizatë kriminale të organizuar mirë, me hierarki, disiplinë, përgjegjësi, lojalitet dhe ndarje të detyrave në mënyrë qartë. Synim i këtyre grupeve kriminale është realizimi i fitimit

38

sa më të madh dhe legalizimi i pasurisë së krijuar. Në teori ekzistojnë pikëpamje më të gjera dhe më të ngushta mbi kriminalitetin e

organizuar. Pikëpamje e gjerë e nocionit të kriminalitetit të organizuar përfshin ato forma të veprimit të organizuar kriminal, ku ekziston organizata kriminale dhe qasja e organizuar në fazën e përgatitjeve për kryerjen e veprave penale, me qëllim të realizimit të fitimeve në mënyrë të kundërligjshme. Pikëpamja e ngushtë e nocionit të kriminalitetit të organizuar ka të bëjë vetëm me ato forma të kriminalitetit të organizuar, në të cilat vendosen lidhje të caktuara midis shefave të organizatave kriminale dhe përfaqësuesve të shtetit e organeve shtetërore.

Në sferën e kriminalitetit të organizuar, pothuaj se është zhdukur ndarja shekullore e kriminalitetit nga dhuna kriminale, përkatësisht kriminalitetit klasik dhe kriminalitetit financiar (pasi bartësit e tyre janë bashkuar kaherë). Kontrabandistët e armëve dhe narkotikëve, vrasësit me pagesë, zinxhirët e prostitucionit dhe tregtisë me njerëz i lajnë paratë e tyre nëpërmjet rrugëve të ndryshme të kriminalitetit ekonomik, i cili e merr gjithashtu pjesën e vet të profitit, për shërbimin e kryer.

Mund të thuhet gjithashtu se kriminaliteti ekonomik është biznes. Sikur edhe të ndërmarrjet, qëllim themelor i veprimit të grupeve të organizuara kriminale është realizimi i profitit sa më të madh. Por, vetëm një numër i vogël i njerëzve realizon fitime enorme.

Ekziston një paralele midis strukturave dhe sistemit të kriminalitetit të organizuar dhe strukturave dhe mënyrës së funksionimit të ndërmarrjeve legale. Në të vërtet, organizatat kriminale kopjojnë strukturën e organizatave legale, formësohen sipas modelit të përgjithshëm të organizatave që merren me biznes të ligjshëm, duke përshtatur dhe përpunuar mënyrën e funksionit e veprimit në pajtim me veçantitë e punëve më të cilat merren. Për më tepër, bashkimet kriminale nëpërmjet të cilave realizohet biznesi i paligjshëm strukturohen sipas strukturimit të organizatave më efikase që veprojnë në mënyrë të ligjshme.

Kriminaliteti i organizuar është i pranishëm në mjedise të ndryshme, prandaj

çdo shtet i ekspozohet formave të ndryshme të shfaqjes së tij. Disa shtete i ekspozohen larjes së parave, disa shtete përballen me prodhimin dhe tregtinë e drogës dhe armëve, kurse disa shtete të tjera përballen me prostitucion dhe reket (shantazh).

Natyrisht, sa më të mëdha që të jenë organizatat kriminale, aq më të lloj-llojshme janë aktivitetet e tyre të paligjshme.

Shkalla e lartë e dhunës është arma kryesore e kriminalitetit të organizuar. Pasojat e kësaj forme të dhunës nuk i vuajnë vetëm viktimat e drejtpërdrejta të kriminalitetit të organizuar, por të gjithë pjesëtarët e shoqërisë, në formë të ndjenjës së pasigurisë personale dhe rrezikimit të jetës dhe pasurisë personale.

Objektiv kyç i bartësve të kriminalitetit të organizuar janë institucionet shoqërore dhe legalizimi i pasurisë së realizuar në mënyrë të paligjshme, pikërisht nëpërmjet këtyre institucioneve. Nëpërmjet metodave të ndryshme, bartësit e

39

kriminalitetit të organizuar përpiqen të arrijnë deri të organet më të larta të pushtetit, në mënyrë që të arrijnë fuqi më të madhe. Janë të njohura mirë rastet kur përfaqësuesit e kartelave të kokainës ose të mafisë janë përpjekur, madje edhe kanë arritur, të depërtojnë në organet më të larta shtetërore të disa vendeve dhe t'i blejnë ato (tregtarët kolumbianë të drogës kanë bërë ofertë për pagesën e gjithë borxhit të jashtëm të shtetit në këmbim të veprimit të papenguar).

Kriminaliteti i organizuar shërbehet më së shpeshti me korrupsion, i cili është bartës i krijimit dhe mbajtjes së lidhjeve me organet e pushtetit, organet shtetërore dhe organet tjera me ndikim, subjektet ekonomike dhe financiare, si edhe me larjen e parave, si formë e fshehjes së veprimeve kriminale, pavarësisht se a parashikohen apo jo si vepra penale korrupsioni dhe larja e parave.

Kriminaliteti i organizuar kushtëzohet nga disa elemente:

1. bashkimi afatgjatë i një numri më të madh personash; 2. objektivi i veprimtarisë kriminale, i cili nënkupton realizimin e profitit të madh,

përkatësisht fitimit sa më të madh; 3. struktura organizative hierarkike, subordinimi dhe epërsia; 4. veprimi me plan i kryerjes së veprës penale, sipas parimeve të ndarjes së punes

dhe specializimeve; 5. elasticiteti, përshtatja e veprimit për kryerjen e punëve ilegale, të cilat

gjithmonë u përshtaten kërkesave të qytetarëve; 6. teknologjia kriminale fleksibile dhe lloj-llojshmëria e zgjedhjes së metodave

kriminale në kryerjen e veprave të shumta penale (reket, prostitucion, bixhoz, kontrabandë droge, detyrim, shantazh, vrasje e lëndime trupore, terror, korruptim, etj.);

7. internacionalizimi dhe mobiliteti i detyrueshëm; 8. lidhja e kriminalitetit të organizuar me shtetin dhe udhëheqjen shtetërore e

politike.

Kodi Penal i Bosnjës e Hercegovinës, në Nenin 250, e sanksionon kriminalitetin e organizuar si vepër penale. Në këtë nen thuhet se do të dënohet me burg personi që kryen veprës penale të sanksionuar, sipas kodit të Bosnjës e Hercegovinës, si pjesëtar i grupit të organizuar të kriminelëve.

Më tutje thuhet se do të dënohet me burg edhe personi i cili organizon ose udhëheq në çfarëdo mënyre grupin e organizuar të kriminelëve, si edhe personi që bëhet anëtar i grupit të organizuar të kriminelëve.

2. SHKAKTARËT E KRIMINALITETIT TË ORGANIZAR EKONOMIK

Kriminaliteti i organizuar ekonomik është forma e parë e kriminalitetit që ka

40

shfrytëzuar apo, më saktë, ka keqpërdorur vlerat e civilizimit modern siç janë: tregu global financiar, avancimi i shkencës së teknologjisë (sidomos në fushën e telekomunikacionit). dhe konfiguracionin e ri gjeopolitike të botës.

Depërtimin e kriminalitetit të organizuar ekonomik në planin ndërkombëtar i kanë ndihmuar“

• globalizimi i rrjedhave financiare, shpejtësia me të cilën bëhen transaksionet financiare dhe dominimi i dollarit amerikan dhe EORO-s në këmbimin financiar global;

• zhvillimi i qyteteve të mëdha kosmopolitane, të cilat janë bërë qendra të sistemit ekonomik e financiar global, arkat e kapitalit dhe pasurisë dhe pikat kryesore të transportit e komunikacionit për transaksione ndërkombëtare (qendrat që kanë rol të rëndësishëm në lehtësimin e transaksionit të karakterit global, janë njëkohësisht qendra të transaksionit ilegal);

• zhvilli i shoqërisë post-industriale dhe revolucioni informativ; • rënia e sistemit komunist dhe gara tronditëse për futjen e kapitalizmit të tregut

liberal, pa ekzistimin e mekanizmave themelorë rregullativë dhe normave të sjelljes;

3. ORGANIZATAT MË TË NJOHURA KRIMINALE NË BOTË

Në botë ka shumë organizata terroriste dhe grupe të kriminalitetit të organizuar, por zona kryesore të krizës janë: Azia, Amerika Latine dhe Evropa Juglindore. Sot, këto organizata funksionojnë si ndërmarrje të mëdha, të cilat i lajnë paratë e tyre dhe i investojnë në biznese legale. Mafiozët janë bërë biznesmenë, të cilët bashkohen dhe bashkëpunojnë me organizata të tjera mafioze në nivel global, sipas kërkesave të tregut, me qëllim të realizimit të profitit sa më të madh.

Midis organizatave kriminale më të njohura në botë janë: a) Triadat kineze – janë shfaqur në vitet pesëdhjetë. Fillimisht ato janë

organizuar si grupe të rezistencës, kurse pas revolucionit kinez janë shndërruar në organizata kriminale, aktivitetet kryesore të të cilave janë larja e parave dhe tregtia me drogë. Përveç në Kinë, ato veprojnë edhe Tajvan, Hong Kong, Kanada, Australi, SHBA, Itali, Gjermani dhe Hungari. Triadat kanë mbi 100.000 pjesëtarë aktivë.

b) Vakuzat japoneze – kanë lindur nga tradita e vjetër e samurajëve, kurse sot luftojnë për marrjen e kompanive japoneze. Merren me prostitucion, reket dhe tregti të drogës. Sipas disa të dhënave, në vit përfitojnë rreth 10 miliardë dollarë.

c) Mafia siciliane – La Cosa nostra (Çështja jonë) është një prej organizatave më të vjetra kriminale në botë. Ajo e ka zanafillën qysh në shekullin XIX, kurse

41

vendi i saj i lindjes ishte në ujdhesën italiane Sicilia. Përveç në Itali, kjo organizatë vepron edhe në SHBA, Francë, Gjermani, Belgjikë, Holandë, Rusi dhe vende të tjera të Evropës Juglindore. Kjo organizatë ka përfituar miliarda dollarë në kohën e prohibicionit në SHBA. Udhëheqja e saj është e organizuar në bashkësi familjare, të cilat janë shndërruar në prototip të shumë bashkësive kriminale në botë: familjet Bonnano, Corleone, Madonia, etj. Burimet policore evropiane besojnë se mafia siciliane i ka rreth 1.500 anëtarë dhe rreth 15.000 bashkëpunëtorë në jug të Italisë. Të hyrat kryesore të tyre vijnë nga tregtia me kokainë dhe heroinë. Në vitet '90 të shekullit të kaluara, mafia siciliane ka arritur marrëveshje me kartelin kolumbian dhe ka fituar të drejtën ekskluzive të shitjes së kokainës jug-amerikane në Evropë. Në vitin 1992, mafia siciliane ka importuar në Evropë mbi 200 tonë drogë, për çka ka fituar rreth 10 miliardë dollarë. Përveç fuqisë së madhe ekonomike, mafia siciliane ka ndikim të madh edhe te një numër i madh i politikanëve dhe afaristëve.

d) Organizata ruse „Kaukaz“ – është organizatë me orientime etnike, e cila vepron në Gjermani dhe SHBA, por grupi më aktiv vepron në Çeçeni. Rritja më e madhe e mafisë ruse ka ndodhur me privatizimin e ndërmarrjeve të ndryshme të ish Bashkimit Sovjetik. Vlerësohet se këto organizata mafioze kontrollojnë sot 60 deri 70% të ekonomisë ruse. Shumica prej 800 bankave komerciale në Rusi janë pjesërisht ose plotësisht pronë e organizatave mafioze.

e) Karteli kolumbian Medellin – merret me tregtinë e kokainës. Me ndihmën e organizatave tjera kriminale bën bartjen e kokainës në SHBA. Për të arritur fuqi maksimale politike dhe ekonomike, karteli Medellin, nën udhëheqjen e Pablo Escobar Gaviries, ka filluar një luftë të përgjakshme kundër autoriteteve kolumbiane, duke korruptuar dhe vrarë policët, gjykatësit, gazetarët dhe, madje edhe kandidatët presidencialë.

f) Mafia shqiptare – është shumë aktive në tregti me drogë dhe në aktivitete të tjera kriminale. Përparësitë e saj janë, para së gjithash, gjuha, e cila nuk është e përhapur në botë, pastaj zakonet dhe hierarkia e rrepte familjare, sipas së cilës „dihet kush është zot shtëpie“. Ajo është pa konkurrencë për nga vrazhdësia, kurse aktivitetet kryesore të saj janë: reketi, shantazhi dhe prostitucioni i organizuar në shtëpitë publike. Për tregti me drogë mafia shqiptare është e treta në SHBA. Grupet e organizuara kriminale shpesh bien në konflikt me njëri-tjetrin, por

midis tyre është i mundur edhe bashkëpunimi (p.sh. bashkëpunimi i grupeve siciliane dhe ruse, të cilat punojnë bashkërisht).

Vendet ku veprojnë më së shumti organizatat kriminale janë vendet e Azisë Juglindore, vendet e Amerikës Jugore dhe Amerikës Qendrore dhe ujdhesat e Karaibeve, ndërsa vendet transitore janë: Tajvani, India, Malajzia, Rumania, Bullgaria,

42

Jemeni, Rusia, Turqia, etj. Ndërkaq, qytetet më atraktive për grupet e organizuara kriminale janë: Nju Jorku, Berlini dhe Moska.

Veprimtaritë kryesore të grupeve të organizuara kriminale janë: • droga ( prodhimi, shitja dhe qarkullimi), • tregtia me armë, • kontratat për punë publike ose investime të huaja, • transporti ilegal i emigrantëve, • vjedhja dhe qarkullimi i automobilave të vjedhur, • transporti ilegal dhe shitja e mbeturinave dhe materieve të rrezikshme

ekologjike, • prostitucioni i organizuar, blera dhe shitja e femrave dhe fëmijëve, • vjedhja dhe qarkullimi i vlerave kulturore, • tregtia me prodhime bërthamore.

Natyrisht, një prej veprimtarive më të përhapura është edhe larja e parave.

43

PJESA V PARANDALIMI I KRIMINALITETIT TË ORGANIZUAR EKONOMIK

Të gjitha format e kriminalitetit te organizuar ekonomik i tejkalojnë kufijtë

nacionalë, kështu që lufta kundër tyre nuk mund të paramendohet ekskluzivisht brenda juridiksionit nacional të një vendi. Kriminaliteti i organizuar ekonomik, i cili shqetëson sot si vendet e zhvilluara ashtu edhe vendet ne zhvillim, kaherë ka marrë përmasa ndërkombëtare dhe bartësit e tyre nga shtete dhe rajone të ndryshme bashkëpunojnë dhe veprojnë bashkërisht, në mënyrë globale.

Në dhjetor të vitit 2000, në Palermo është mbajtur një konferencë në të cilën është miratuar një dokument me rëndësi kyçe për luftën kundër kriminalitetit të organizuar – Konventa e Kombeve të Bashkuara kundër kriminalitetit të organizuar trans-nacional. Kjo konferencë do të mbahet mend si precedencë në marrjen e obligimeve në fushën e bashkëpunimit të gjyqësisë hetimore. Dispozita kryesore e dokumentit të miratuar në këtë konferencë thotë se organet gjyqësore vendore mund të kërkojnë ndihmë nga organet e huaja gjyqësore për hetime të të gjitha veprimtarive që bëjnë pjesë në kriminalitetin e organizuar dhe presin që kjo ndihmë të jetë e shpejtë dhe efikase.

Strategjia e luftës kundër kriminalitetit të organizuar duhet të jetë e orientuar, para së gjithash, në fushën e rregullativës financiare, zhvillimit shoqëror e ekonomik dhe të demokracisë, minimizimit të mundësive objektive për keqpërdorimin e konjukturave tregtare dhe shoqërore e politike, aftësimit profesional të kuadrit, koordinimit dhe bashkëpunimit në planin ndërkombëtar.

Ekzistojnë tri mënyra të luftës kundër kriminalitetit të organizuar. Mënyra e parë është mënyra amerikane, sipas së cilës kriminelëve u konfiskohet gjithë pasuria dhe paratë. Mënyra e dytë është që vendeve që e mbështesin hapur kriminalitetin e organizuar t'u tërhiqet vërejtja se nuk do të tolerohen (Pakistani, Afganistani dhe vendet e Azisë Qendrore e Jugore). Mënyra e tretë ka të bëjë me vendet në tranzicion, të cilat duhet ta zgjidhin këtë çështje sa më parë, sepse këto vende nuk mund të mbështesin kriminalitetin e organizuar dhe të integrohen në bashkësinë ndërkombëtare. Për luftimin efikas të kriminalitetit të organizuar është e nevojshme të njihen shkaktarët e shfaqjes dhe zhvillimit të tij, në mënyrë që të mundësohet veprimi preventiv. Natyrisht, me rastin e zbatimit të masave preventive duhet të kihen parasysh standardet dhe normat ndërkombëtare.

Rastet e organizatave të mëdha kriminale nuk është lehtë të zgjidhen, sidomos në qoftë se shërbehemi vetëm me metodat tradicionale hetimore. Është e nevojshme përsosja e metodave të vjetra dhe gjetja e metodave të reja. Problem serioz sot është se lufta kundër kriminalitetit të organizuar ekonomik është jashtëzakonisht e shtrenjtë, sepse ajo kërkon mbështetjen e teknologjisë së shtrenjtë si edhe përgatitje kulminante të personelit që merret me luftimin e kriminalitetit të

44

organizuar. Nuk duhet të kemi iluzione se kriminaliteti i organizuar mund të çrrënjoset,

por mund të minimizohet deri në korniza të tolerueshme që nuk paraqesin rrezik për institucionet e shoqërisë.

PJESA VI

SISTEMI FISKAL DHE KRIMINATITETI EKONOMIK (EVAZIONI)

1. TATIMET- ASPKETE TEORIKE

Në shkencën mbi financat ekzistojnë shpjegime shumë të ndryshme mbi nocionin e tatimit, sepse tatimet, si kategori historike, janë ndërruar sipas rrethanave ekonomike, politike, sociale e të tjera në sistemet shoqërore e ekonomike6.

Shfaqja e tatimit lidhet me shfaqjen e pronës private, klasave dhe shteteve. Prej bashkësisë primitive e skllavo-pronare, e deri te sistemi feudal, kapitalist dhe socialist, tatimet kanë pasur karakteristikat e shenjave klasore, që do të thotë se me tatime janë ngarkuar vetëm kategori të caktuara të popullsisë – shtresat e ulëta.

Kur bëhet fjalë për vetë nocionin tatim, në gjuhë të ndryshme shihet se ky burim i të ardhurave shtetërore bazohet në detyrim. Kështu, për shembull, te ne i hasim edhe fjalë të tjera, siç janë: taksë, tagër, detyrim (financiar), obligim (financiar), etj.

Definicione të tatimit sot ka pothuaj po aq sa ka autorë që merren me studimin e këtij instituti financiar. Ja disa definicione të autorëve të ndryshëm:

„Tatimi është pjesë që çdo qytetar ia jep shtetit nga pasuria e tij, në mënyrë që shteti t'ia mbrojë pjesën tjetër të pasurisë“ (Monteskie);

„Tatimi është çmimi që ia paguajnë shtetit qytetarët, në mënyrë që do t'u kompensohet me shfrytëzimin e shërbimeve publike“(De Vite de Marko);

„Tatimi është dhënia e parave që i mbledh shteti nga individët, në bazë të sovranitetit te vet, pa kundër-shpërblim direkt, me qëllim të mbulimit të shpenzimeve publike“ (Gaston Jeze).

„Tatimet janë dhënie të dhunshme të cilat i marrin trupat publike-juridike nga subjektet afariste private, për të cilat nuk japin kundër-shpërblim direkt“ (Vilhelm Gerhoff);

„Pagesa e tatimit paraqitet si kryerje e obligimeve nacionale, që shtrohet para secilit individ, i cili paguan pjesën e vet, nga mjetet e veta, për shpenzimet e 6 Prof. Dr. Dautbashiq Ismet, Financat dhe e drejta financiare, boti VII I zgjeruar, EDITIO IURISTICA, 2004, f. 95

45

bashkësisë shoqërore” (Lafonbrizh); „Tatimi është shprehje ekonomike e ekzistimit të shtetit. Zyrtarët dhe

priftërinjtë, ushtarët dhe balerinët, valltarët, mësuesit dhe policët, muzetë greke, kullat gotike, listat civile dhe rang listat – të gjitha këto krijesa të pazakonshme mbijnë si në përralla në farën e vetme – tatimin. Qenia ekonomike e shtetit qëndron në tatime (Marl Marks); etj.

Nga definicionet e përmendura mund të nxirren karakteristikat e tatimit.

Por, gjatë historisë, ato kanë ndryshuar paralelisht me ndryshimet e shtetit në periudha të ndryshme të zhvillimit historik.

„Si pjesë e të ardhurave ose pasurisë që shteti e merre me detyrim, në bazë të sovranitetit të vet shtetëror e financiar, tatimi shërben për përmbushjen e nevojave të përgjithshme shoqërore“. Kjo, pa dyshim është karakteristika e parë që e trajton tatimin si dhënie të dhunshme, pavarësisht prej vullnetit të qytetarëve dhe personave juridikë. Kjo do të thotë se tatimi është dhënie e detyrueshme e bazuar në ligje, pa kundër-shpërblim direkt.

„Edhe pse paguesi i tatimit nuk ka kundër-shpërblim direkt, bashkësia i ofron përfitim indirekt për tatimin e paguar“.

Përfitimi indirekt është karakteristika e dytë e tatimit. Paratë e tatimit shfrytëzohen për funksionimin e institucioneve shtetërore, shoqërore e publike (parlamenti, shëndetësia, arsimi, gjyqësia, policia, institucionet kulturore e shkencore, aktivitetet sportive, etj.). Dobia e këtyre institucioneve e arsyeton gjithsesi tatimin, si dhënie e dhunshme shtetit.

„Karakteristikë tjetër e tatimit është se ai paguhet sipas fuqisë ekonomike të obliguesve tatimorë“.

„Karakteristikë e veçantë e tatimit është fakti se obligimi tatimor nuk buron nga përkatësia një shteti, sepse tatim paguajnë edhe shtetasit e huaj, në kushte të caktuara (me përjashtim të përfaqësive diplomatike e konzullare, në bazë të parimit të reciprocitetit). Pra, moment qenësor i obligimit tatimor është momenti ekonomik dhe jo juridik, sepse nëse personi i huaj zhvillon ndonjë veprimtari ekonomike dhe krijon të ardhura ose pasuri, ai u nënshtrohet të njëjtave obligime, pavarësisht prej përkatësisë së tij shtetërore. Kjo është e ashtuquajtura „shtetësi tatimore“.

Karakteristike tjetër është se të gjitha mjetet e grumbulluara nga tatimi derdhen në buxhet, kështu që shteti mund t'i ketë në disponim dhe t'i shfrytëzojë për destinime të caktuara. Ky është parimi i mosafetasionit të tatimit.

Karakteristikë është edhe se në shtetet bashkëkohore tatimi i paguhet shtetit ekskluzivisht në para, kurse rastet e pagesës në natyrë janë përjashtime. Prej kësaj buron ky definicion i tatimit: „Tatimi është dhënie e detyrueshme e parave për shtetin, pa kundër-shpërblim, me qëllim të përmbushjes së nevojave të përgjithshme shoqërore, të cilat shteti i cakton sipas fuqisë ekonomike të obliguesve tatimorë që

46

gjenden nën juridiksionin e tij“. 1. 1. Terminologjia tatimore

Për ta kuptuar esencën e tatimit si nocion i përgjithshëm, kurse më vonë edhe të tatimit në vlerë të shtuar, është e nevojshme të shpjegohen konceptet dhe termat themelorë që do të përdoren në këtë tekst. Këto nocione dhe terma mund të jenë të natyrës subjektive dhe objektive.

Midis termave të natyrës subjektive të tatimit bëjnë pjesë: pushteti tatimor, obligues tatimor, pagues tatimor dhe destinues tatimor.

Terma të natyrës objektive për tatimin janë: FUQIA TATIMORE: Kjo është aftësia ekonomike prej të cilës buron shuma

e tatimit. Shumë teoricientë thonë se fuqia tatimore nuk varet nga posedimi i njësive ekonomike, por nga të ardhurat e tyre. Nga kjo del se fuqia tatimore e një populli është përtëritja e vazhdueshme, ekonomizimi dhe krijimi i të ardhurave dhe jo prona e pasuria e vdekur.

BURIMI TATIMOR: Disa pjesë të pasurisë, të ardhurat nga puna, toka, renta ndërtimore, të ardhurat nga prona, etj., në të cilat bazohet dhe sipas të cilave formohet fuqia tatimore e njësive ekonomike, përbëjnë burimin tatimor.

OBJEKTI TATIMOR: Objekt tatimor e quajmë secilën gjendje faktike ekonomike që i jep arsye ligjdhënësit të vendosë ndonjë forma tatimore. Pasuria, të hyrat apo të ardhurat e ndryshme shërbejnë si arsye për tatime direkte. Përdorimi dhe shpenzimi i pasurisë, të hyrave dhe të ardhurave janë arsye për tatime indirekte. Objekt tatimor janë gjithashtu edhe disa akte juridike dhe transakcione afariste (për shembull, transakcionet afariste në berzë, bartja e pronës, trashëgimi i pronës dhe dhuratat, etj.). Ideal i politikës tatimore është përputhja e burimit tatimor dhe objektit tatimor. Objekti tatimor, përkatësisht burimi tatinor, është bazë për përcaktimin e lartësisë së tatimit.

BAZA TATIMORE: Shënon vlerën e diçkaje që shërben për caktimin e obligimit tatimor, shumën e të ardhurave (te tatimi i drejtpërdrejt), vlerën e mallit (te tatimi i tërthortë) vlerën e qarkullimit të bërë (te tatimi i komunikacionit) – të gjitha të shprehura në para. NJËSIA TATIMORE: është pjesë e bazës tatimore, sipas të cilës shtetit duhet t'i paguhet për secilën njësi tatimore. Zakonisht, ajo shprehet në përqindje, ndërsa në shuma fikse për njësi tatimore shprehet vetëm me përjashtime. Shkallët tatimore të caktuara sipas bazës tatimore pasqyrohen në tarifën tatimore. Ajo shënon shumën e obligimit tatimor sipas njësisë tatimore.

TARIFA TATIMORE: është pasqyrë sistematike ose regjistër (tabelë) e njësive tatimore, në të cilën përfshihet një numër i konsiderueshëm i mjeteve që tatimohen në të njëjtën mënyrë. Më së shpeshti, tarifa tatimore përfshin tatimet

47

indirekte (të tërthorta). Ajo është pjesë e dispozitës tatimore, më të cilën caktohet lartësia e barrës tatimore.

AKONTACIONI TATIMOR: është pagesa e tatimit në këste, brenda periudhës tatimore (një viti), me kusht që në fund të vitit të bëhet llogaritja përfundimtare e tatimit dhe të bëhet pagesa e dallimit eventual midis shumës së përgjithshme dhe shumës së paguar të tatimit të paragjykuar.

REGJISTRI TATIMOR: është pasqyra e fakteve objektive (të hyrat, të ardhurat, etj.), që shërben si bazë për caktimin e shumës së tatimit individual.

SHKALLA TATIMORE: është çështje që bën pjesë në sferën e financave dhe ekonomisë. Nga këndvështrimi financiar, shkallët tatimore duhet të caktohen ashtu që të realizojnë të hyrat e planifikuara tatimore. Nga këndvështrimi ekonomik, shkallët tatimore nuk duhet të zbatohen në mënyrë të barabartë për të gjitha burimet ose objektet. Zbatimi elastik i shkallëve tatimore duhet të manifestohet sidomos te tatimet indirekte, ku shkalla e tatimit varet nga qarkullimi i mallrave. Momenti social-politik duhet të merret parasysh te tatimi në shpenzime, sidomos te artikujt elementarë jetësorë. Në parim këta artikuj nuk do të duhej të tatimoheshin fare. Shpenzimet luksoze duhet të tatimohen sipas një shkallë më të lartë tatimore ose doganore.

1. 2. Klasifikimi i tatimeve

Tatimet mund të klasifikohen ose të grupëzohen në: • tatime në para dhe në natyrë; • tatime të rregullta dhe të jashtëzakonshme; • tatime subjektive dhe objektive; • tatime të drejtpërdrejta dhe të tërthorta; • tatime kuotative dhe reparacione; • tatime shkencore ose ndarja e trefishtë; • tatime ekologjike; • tatime konfesionale (fetare), etj.

Kujdes i veçantë do t'i kushtohet tatimeve indirekte (të tërthorta), në të cilat përfshihet edhe Tatimi mbi Vlerën e Shtuar, por, së pari duhet të shpjegohet për tatimin e drejtpërdrejtë dhe tatimin e tërthortë.

Ndarja e tatimit në tatim të drejtpërdrejtë dhe të tërthortë është një prej ndarjeve më të vjetra të tatimit. Tatimet e drejtpërdrejta quhen edhe tatime direkte, sepse fuqia e tyre tatimore shprehet nëpërmjet posedimit të pasurisë ose të të ardhurave, ndërsa tatimet e tërthorta quhen tatime indirekte, për shkak se ato

48

caktohen në bazë të fakteve të cilat nuk mund të parashikohen përpara, kurse paguhen në bazë të tarifës.

Të dyja këto tatime caktohen sipas gjendjes faktike, por dallimi midis tyre qëndron në mënyrën e pagesës së tatimit (kur bëhet fjalë për personin që e paguan tatimin, atëherë tatimi është i drejtpërdrejt, ndërsa kur bëhet fjalë për një person të tretë atëherë tatimi është i tërthortë).

Për tatime të drejtpërdrejta zakonisht thuhet se janë tatime të drejta, sepse shuma e tatimit caktohet në bazë të fuqisë ekonomike të obliguesit. Tatimet e drejtpërdrejta janë burime më stabile të të hyrave të buxhetit të shtetit, sepse janë më të qëndrueshme dhe më pak të ndjeshme ndaj lëvizjeve në treg.

Mangësitë e tatimit të drejtpërdrejtë janë:

• Tatimet e drejtpërdrejta kërkojnë administratë relativisht më të shtrenjtë financiare;

• Tatimet e drejtpërdrejta pranohen më vështirë nga obliguesit, në aspektin psikologjik (organet tatimore duhet të kenë parasysh pasqyrë të plotë të afarizmit të obliguesit tatimor, gjë që është e vështirë);

• Tatimet e drejtpërdrejta nuk janë elastike dhe nuk durojnë ndryshime në sistemin tatimor të vendit;

Në literaturë numërohen këto anë pozitive të tatimeve të tërthorta: - Tatimet e tërthorta janë tatime dorëlira dhe elastike. Ato janë anonime, pasi personi që e paguan tatimin nuk e di se çfarë lartësie e tatimit është llogaritur në çmimin e prodhimeve ose se a është llogaritur fare. - Vështruar nga aspekti psikologjik, tatimet e tërthorta janë shumë më të pranueshme se sa tatimet e drejtpërdrejta (tatimi në qarkullim, si reprezent kryesor i të gjitha tatimeve) Mangësitë e tatimeve të tërthorta janë se ato janë asociale, sepse më këto

tatime kryesisht ngarkohen artikujt e konsumit të gjerë (kanë veprim represiv, shumica e familjeve kanë më shumë obligime).

Tatimet e drejtpërdrejta ndahen në: tatime të objekteve dhe tatime të subjekteve. Tatime të objekteve janë tatimet që ngarkojnë disa të hyra të obliguesve tatimorë (p.sh. në ndërtesa, në tokë, në të ardhura personale, etj.).

Tatimet e subjekteve nuk caktohen sipas të hyrave të caktuara të obliguesve tatimorë, por të të hyrave si tërësi (në të ardhurat e përgjithshme, në gjënë kryesore, në trashëgimi, në dhurata, etj.). Tatimi më i rëndësishëm i subjekteve është tatimi në të ardhura.

Tatimi në të ardhura përfshin këto forma: të ardhurat nga tika dhe ndërtesa, të ardhurat nga qiraja e tokës, të ardhurat nga kamatat e huave publike, të ardhurat nga ekonomia, të ardhurat nga huatë, të ardhurat nga dividenta, kamata dhe fitimet

49

nga veprimtaritë e pavarura, të ardhurat nga mëditjet, rrogat, pensionet, etj. Shkalla tatimore e tatimeve në të ardhura është progresive, kështu që tatimimi bëhet sipas sistemit të progresionit indirekt, ku shkalla tatimore është në fakt proporcionale, ndërsa efekti i progresionit arrihet me ndihmën e zbritjeve të caktuara për disa të ardhura të caktuara. Tatimi në të ardhura është një prej tatimeve më urgjente në sistemet tatimore të shumicës së vendeve.

Tatimi në pronë ose tatimi në pasuri është tatimi i dytë i drejtpërdrejtë, sipas rëndësisë (pasuria e luajtshme dhe e paluajtshme e zvogëluar sipas borxheve).

Tatimet në paluajtshmëri janë tatime të drejtpërdrejta, objekt i tatimimit të të cilit janë toka dhe ndërtesat (nëpërmjet këtij tatimi sigurohen të hyra për buxhetet lokale) 1. 3. Tatimet në shpenzime

Tatimet në shpenzime janë e kundërta e tatimeve në të hyra, të cilat dalin nga përdorimi dhe shpenzimi i të hyrave. Ato janë lëndë e tatimimit të objektit.

Tatimet e tërthorta (nëpërmjet shpenzimeve) përfshijnë të hyrat, të ardhurat dhe pasurinë si komponentë të fuqisë tatimore. Ato presin fuqinë ekonomikë të obliguesve tatimorë në hyrje dhe në këmbim, si moment nëpërmjet të cilit bëhet ofrimi i mallrave dhe shërbimeve për konsumin final ose ndërfazor të obliguesve.

Mjet i tatimimit janë shpenzimet në para ose këmbimi i drejtpërdrejtë i vlerave, jo konsumi i mallrave dhe shërbimeve, por shpenzimet për furnizimin dhe konsumimin e tyre.

Shpenzimet mund të nxirren ose nëpërmjet tatimimit të artikujve të caktuar të konsumit ose nëpërmjet tatimimit të të gjithë artikujve sipas një instrumenti, përveç atyre që janë përjashtuar nga tarifat e lirimit.

Akcizat, si tatime analitike, përfshijnë tatimimin e secilit pre prodhimeve të tarifave të larta: naftën dhe derivatet e saj, alkoolin dhe pijet alkoolike, kafen, duhanin, etj. Akcizat aplikohen edhe për disa llojet të shërbimeve.

Akcizat mund të paguhen në prodhim dhe tregti. Kjo varet nga kushtet organizative e teknike të kryerjes së këtyre fazave të reproduksionit të tërësishëm.

Tatimi në qarkullim është një prej tatimeve më të vjetra në botë. Teoria financiare bashkëkohore dallon tri variante themelore të tatimit në

qarkullim: tatimin në qarkullim njëfazor, tatimin në qarkullim shumëfazor (gjithëfazor) dhe tatimin në vlerë të shtuar. Tatimi në qarkullim dallohen sipas teknikës së llogaritjes dhe pagesës.

Tatimi njëfazor në qarkullim është variant i tatimit në qarkullim i cili nxirret vetëm në një fazë të caktuar, gjatë qarkullimit të mallrave prej prodhuesit deri të konsumatori i fundit.

Tatimi shumëfazor në qarkullim, për dallim nga tatimi njëfazor, e bën

50

tatimimin më shumë herë, sipas shkallëve dhe fazave të ndryshme tatimore, gjatë qarkullimit të mallrave prej prodhuesit deri të konsumatori i fundit.

Tatimi mbi vlerën e shtuar (tatimi neto në qarkullim) është variant i ri i tatimit në qarkullim, i cili eliminon mbi tatimimin e padëshirueshëm dhe pagesën e tatimit për tatim, i cili është i pranishëm te tatimi shumëfazor dhe gjithëfazor i tatimit ne qarkullim (sistemet e deduksioneve fizike dhe sistemet e deduksioneve financiare). Në rastin e parë, pikënisje është ndarja e atyre elementeve të prodhimit që tashmë janë në ndonjërën prej fazave të mëhershme. Për dallim prej kësaj, në rastin e dytë, si pikënisje merret analiza e kontabilitetit ose analiza financiare. Në esencë, bëhet llogaritja e pozicioneve hyrëse dhe dalëse të kontabilitetit në fazën e caktuar, e pastaj ndahet ajo vlerë e re që është krijuar në fazën e caktuar të prodhimit. Dallimi qenësor në raport me tatimin gjithëfazor në qarkullim (bruto) qëndron në fatin se ky tatim nuk ka për bazë vlerën e përgjithshme të mallrave apo çmimin e shitjes në momentin e caktuar, por vetëm atë vlerë që është shtuar në këtë fazë.

Tatimi mbi vlerën e shtuar (anglisht: Value added tax-VAT) sigurojnë neutralitet më të madh të sistemit tatimore, sepse lejon gjithsej dy prej tri shkallëve tatimore, për dallim nga tatimi i përgjithshëm në qarkullim, i cili i ka dhjetëra shkallë tatimore. Gjithashtu, ky lloj tatimi ndikon në uljen e shmangies së tatimit (evazionit fiskal). Njëkohësisht, mundëson edhe shfrytëzim më efikas të potencialit fiskal, duke zgjeruar bazën tatimore dhe shtimin e numrit të obliguesve tatimorë, sidomos në veprimtaritë terciare7.

1. 4. TATIMI MBI VLERËN E SHTUAR

Dinamika dhe shtimi i numrit të vendeve që e kanë futur tatimin mbi vlerën e shtuar (anglisht: Value added tax-VAT; frengjisht: Taxe sur la Valeur Ajoutee - TVA; gjermanisht mehrëersteuer - MËS) janë unike në historinë e financave publike dhe të panjohura të llojet tjera të tatimeve të tërthorta (indirekte).

Me zbatimi i Ligjit mbi tatimin në vlerë të shtuar, Bosnja e Hercegovina i është bashkuara grupit të mbi 120 vendeve (ku jetojnë mbi 70% të popullsisë së botës), në të cilat aplikohet tatimi mbi vlerën e shtuar. Në mbi 80% të këtyre vendeve tatimi mbi vlerën e shtuar është burimi kryesor i të hyrave tatimore.

Është evidente se këto vende i rregullojnë dhe i përshtatin elementet e tatimit mbi vlerën e shtuar sipas rrethanave të përgjithshëm shoqërore, politike dhe ekonomike të tyre dhe kushteve e premisave ekzistuese në këto vende, për të arritur dy objektiva: 7 Prof. Dr. Dautbashiq Ismet, Financat dhe e drejta financiare, botimi VII i zgjeruar, EDITIO IURISTICA, Sarajevë 2004, f. 125

51

1. afrimin me integrimet ekzistuese, duke krijuar parakushte për anëtarësim formal në to, përkatësisht hyrjen ne integrimet ekonomike (në rastin e disa vendeve tjera që i kanë plotësuar edhe të gjitha kushtet tjera);

2. ruajtjen dhe krijimin e marrëdhënieve të brendshme shoqërore, politike dhe

ekonomike, të cilat u përgjigjen më së miri rrethanave aktuale dhe premisave për të ardhmen;

Format e mundshme të tatimit mbi vlerën e shtuar dallojnë varësisht prej

trajtimit tatimor të furnizimeve kapitale, pra marrëdhënieve të tatimit mbi vlerën e shtuar ndaj të mirave kapitale që ndërmarrësi i siguron për kryerjen e veprimtarisë së tij. Në këtë pikëpamje dallohen tri forma themelore (të mundshme të Tatimit mbi Vlerën e Shtuar (TVSH):

• TVSH në prodhim • TVSH në të ardhura dhe • TVSH në shpenzime

Në Bosnjë e Hercegovinë aplikohet TVSH-ja në shpenzime, prandaj kësaj forme do t’i kushtojmë më shumë rëndësi, derisa format tjera do t’i shpjegojmë ashtu që të nxjerrim bazën tatimore.

1. 4. 1. TVSH në prodhim

Baza tatimore e TVSH-së në prodhim: TVSH = GDP=SHP + IN + A8.

1. 4. 2. TVSH në të ardhura

Baza tatimore e TVSH-së në të ardhura: TVSH = GDP-A= (SHP+IN) – A ose Baza tatimore e TVSH-së në të ardhura: TVSH = NDP=SHP+IN

8 GDP - të ardhurat nacionale bruto SHP – shpenzimet personale IN – investimet neto A – amortizimi (në praktikë nuk zbatohet kjo formë) NDP= të ardhurat nacionale neto

52

TVSH në shpenzime heq nga baza e tatimimit vlerën përgjithshme të

investimeve kapitale (përveç zbritjes së shumë për blerjen e lëndës së parë), nëse këto investime kapitale (mjete themelore) janë blerë, prandaj merren investimet bruto.

Për dallim nga TVSH-së në prodhim dhe TVSH-së në të ardhura, baza tatimore e TVSH-së në shpenzime është:

TVSH në shpenzime: TVSH-a = GDP- IN-A = SHP Pra, baza tatimore e TVSH-së në shpenzime i përgjigjet shpenzimeve të

përgjithshme personale, gjë që paraqet edhe orientimin e sistemit tatimor modern. Furnizimi me mjete (investime) kapitale nuk tatimohet, kështu që TVSH në shpenzime ndikon pozitivisht në aktivitetin ekonomik, si nga pozicioni i ndërmarrësit (obliguesit tatimor) ashtu edhe nga pozicioni i ekonomisë së përgjithshme të një vendi.

1. 4. 3. Metodat e grumbullimit (llogaritjes) së TVSH-së

Llogaritja e bazë tatimore të TVSH-së mund të bëhet me ndihmën e dfisa metodave të ndryshme. Në literaturë zakonisht përmenden tri metoda:

1. metoda e zbritjes (direct substration method), 2. metoda e mbledhjes (addition method), 3. metoda kreditore (tax credit method) ose metoda e mledhjes indirekte

(indirect substration method). Në Bosnjë e Hercegovinë, sikur edhe në shumicën e vendeve ku apliohet ku

sistem i tatimit shfrytëzohet metoda kreditore e llogaritjes së TVSH-së. Dy metodat paraprake (e zbritjes dhe e mbledhjes) janë të zbatueshme teorikisht, por, për shkak të mangësive të përbashkëta nuk zbatohen në praktikë. Për këtë arsye praktika është përcaktuar për metodën kreditore.

Llogaritja e TVSH-së sipas metodës kreditore ose metodës së mbledhjes idirekte (lax credit method or indirect substration method) bëhet ashtu që obliguesi tatimor TVSH-në e paguar në inputet e tij e zbret nga TVSH-ja të cilën e llogarit në shitjen e tij (output), kështu që për pagë i mbetet vetëm ndryshimi midis tatimit që ai e ka llogaritur në shitjet e tij dhe tatimit të cilin ua ka paguar furnitorëve për furnizim (natyrisht, me këtë rast mund të bëhet edhe parapagimi i tatimit, në qoftë se tatimi hyrës është më i ulët se sa tatimi dalës në periudhën e caktuar llogaritare).

Pra, obligimi tatimor i shkallës tatimore të TVSH-së (S), sipas metodës

kreditore të llogaritjes, është:

53

OBLIGIMI TVSH = S (output) - S (input) = OBLIGIMI TATIMOR

Me zbatimin e kësaj metode vlera e shtuar, në të vërtetë nuk llogaritet fare, sepse shkalla tatimore (S) gjithmonë zbatohet në vlerën e plotë (jo vetëm në vlerën e shtuar), të vlerës si të inputeve ashtu edhe të outputeve (me këtë rast është e rëndësishme që vetë TVSH-ja të mos kalkulohet kurrë sipas këtyre vlerave), derisa obligimi tatimor përfundimtar i çdo obliguesi tatimor (secilit pjesëmarrës në të gjitha fazat e qarkullimit të mallrave dhe të shërbimeve) përcaktohet në mënyrë të tërthortë, si ndryshim i TVSH-së së përgjithshme të outputeve dhe tatimit të përgjithshëm të paguar, i cili gjendet në faturat e të gjithë furnitorëve (me kusht që furnitorët të jenë obligues tatimorë). Në kuptimin praktik, kjo formë e llogaritjes së TVSH-së është më e thjeshta9.

Këtu shihet qartë një prej fakteve më urgjentë të TVSH-së. Ky është mekanizmi i vetëkontrollit, ku secili obligues tatimor mund të heq një pjesë të tatimit që është llogaritur dhe është regjistruar në faturë nga furnitori, i cili duhet të jetë gjithashtu obligues tatimor. Kjo është qenësore për çdo pjesëmarrës në qarkullim, sepse nëse një pjesëmarrës i shmanget obligimit të tij, pjesëmarrësi pas tij nuk do të ketë të drejtën e kthimit të pjesës së tatimit ose të pagesës së shumës së plotë, gjë që nuk është në interesin e askujt.

Metoda kreditore e llogaritjes së TVSH-së aplikohet gati në të gjitha vendet që e kanë futur këtë tatim në sistemet e tyre tatimore. Arsyet për aplikimin e gjerë të metodës kreditore të llogaritjes së obligimeve të TVSH-së janë: - sipas metodës kreditore, obligimi tatimor caktohet me rastin e çdo

transaksioni, kurse secili transaksion e ka faturën e vet si dokument i shkruar, kështu që llogaritja bëhet dokument kyç për obligimin tatimor;

- llogaritja me metodën kreditore siguron kontrollin më të mirë për llogaritjen dhe pagesën e tatimit;

- metoda kreditore, si mekanizëm vetërregullues, ul dukshëm evazionin fiskal;

- metoda kreditore mundëson zbatimin e TVSH-së edhe në rast të aplikimit të shkallës tatimore diferenciale;

- metoda kreditore është metoda më e thjeshtë dhe më efikase për llogaritjen e TVSH-së.

Aplikimi i metodës kreditore të llogaritjes së TVSH-së duhet të shënohet

gjithmonë në fatura. Vetëm faturat në të cilat pasqyrohet llogaritja e TVSH-ja shërbejnë si dëshmi të dokumentuara për zbritjen e tatimit të paragjykuar. Për këtë arsye, metoda kreditore e llogaritjes së TVSH-së quhet edhe faturim ose metodë e

9 Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-në, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajevë 2005, f. 20,21

54

llogaritjes. Obligimit tatimor TVSH neto parqet ndryshimin midis shumës së përgjithshme të TVSH-së së regjistruar në të gjitha faturat e shitjes dhe në të gjitha faturat e blerjes10.

1. 4. 4. Parimet e tatimimit

Në mënyrë gjenerale, tatimimi i mallrave dhe shërbimeve sipas sistemit të TVSH-së bëhet sipas parimit që qarkullimi i përgjithshëm i brendshëm i mallrave dhe shërbimeve paraqet bazën e tatimimit. Por, ky parim i tatimimit nuk vlen gjatë tatimimit të mallrave dhe shërbimeve të cilat janë lëndë e këmbimit ndërkombëtar.

Në këmbimin ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve tatimimi mund të bëhet sipas:

1. parimit të prejardhjes dhe 2. parimit të destinacionit.

Sipas parimit të prejardhjes tatimohen të gjitha mallrat që janë prodhuar në

një vend, pa marrë parasysh se shpenzohen në atë vend apo eksportohen në ndonjë vend tjetër. Në Bosnjë e Hercegovinë, për tatimimin e qarkullimit ndërkombëtar aplikohet parimi i destinacionit.

Sipas parimit të destinacionit, mallrat dhe shërbimet tatimohetn aty ku konsumohen, pavarësisht se a janë prodhuar në atë vend apo janë importuar. Për këtë arsye, parimi i destinacionit quhet edhe parim i vendit të konsumit. Ky parim llogarit se eksporti gjithmonë lirohet nga pagesa e TVSH-së, ndërsa importi i mallrave dhe shërbimeve, si rregull, duhet të tatimohet. Me zbatimin e parimit të destinacionit gjatë llogaritjes së TVSH-së, prodhimet vendore dhe të importuara kanë tretman të barabartë tatimor në tregun e brendshëm11.

Duhet të theksohet se parimi i destinacionit zbatohet më me konsekuencë gjatë tatimimit të mallrave, ndërsa për tatimimin e shërbimeve në këmbimin ndërkombëtar zbatohet kryesisht parimi i prejardhjes (parimi i vendit të kryesit të shërbimeve) dhe jo parimi i shfrytëzimit të shërbimeve.

1. 4. 5. Shkallët tatimore

Numri dhe lartësia e shkallës tatimore varet shumë nga politika ekonomike e një vendi, si për arsye fiskale ashtu edhe për arsye shoqërore e politike. Lartësia mesatare e shkallës tatimore të një vendi, si edhe numri i shkallëve tatimore dhe i lirimeve nga TVSH-ja caktohen në bazë të objektivave që synon t'i arrijë një vend,

10 Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-në, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajevë 2005, f. 21 11 Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-në, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajevë 2005, f. 12

55

nëpërmjet sistemit të tatimit mbi vlerën e shtuar. Në Bosnjë e Hercegovinë zbatohet një shkallë unike e TVSH-së (17%).

Shkalla unike e TVSH-së është aplikuar për shkak se zbatimi i saj është shumë më i thjeshtë në fazën fillestare të aplikimit të sistemit të tatimit mbi vlerën e shtuar, shpenzimet e pagesës janë më të ulëta, kurse administrata e nevojshme për llogaritjen dhe grumbullimin e tatimit është më e vogël. Këto janë arsyet që Parlamenti i Bosnjës e Hercegovinës është përcaktuar për aplikimin e shkallës unike tatimore të llogaritjes së TVSH-së.

Por, aplikimi i kësaj shkalle nuk ka qenë i lehtë. Shumica e partive politike ka kërkuar miratimin e më shumë shkallëve tatimore. Ato kanë përdorur si argument shkallën e lartë të varfërisë, e cila rritet edhe më shumë me aplikimin e shkallës unike të tatimimit (sipas kësaj shkalle tatimohen si artikujt e konsumit të përditshëm ashtu edhe nallërat luksoze), si edhe tatimimin e librit (që shkatërron veprimtarinë botuese) dhe shumë arsye të tjera.

Kundërshtarët e shkallës unike të tatimimit nuk e kanë kuptuar se shkallët diferenciale (ata i kanë propozuar tri shkallë) e komplikojnë shumë sistemin e TVSH-së, kështu që shteti, në fillim të aplikimit të TVSH-së, nuk do të mund të përballonte sprovat. Por, kjo nuk do të thotë se, në Bosnjë e Hercegovinë, nuk do të aplikohen më vonë shkalla diferenciale.

Shumë vende në tranzicion, me rastin e futjes së TVSH-së janë përcaktuar për një shkallë tatimore. Prej 20 vendeve në tranzicion që e kanë aplikuar TVSH-në në vitet 19992 – 1994, 13 vende janë përcaktuar një shkallë tatimore, 6 vende janë përcaktuar për dy shkallë tatimore (e përgjithshme dhe e ulët), ndërsa për tri shkallë tatimore (e përgjithshme, e ulët dhe zero) është parcaktuar vetëm Kazastani, por më vonë edhe ky vend e ka hequr shkallën zero të tatimit në qarkullimin e brendshëm.

Këtë e dëshmon fakti se Kroacia, e cila ka pasur shumë më tepër kohë se Bosna e Hercegovina që të përgatitet për aplikimin e TVSH-së, është përcaktuar për aplikimin e shkallës unike të TVSH-së (22%).

Në fazën e parë të aplikimit të TVSH-së, në Bosnjë e Hercegovinë zbatohet shkalla unike prej 17%, ndërsa mallrat që eksportohen janë të liruara nga TVSH-ja. 2. Tiparet themelore të TVSH-së në Bosnjë e Hercegovinë

Gjatë caktimit të Tatimit mbi Vlerën e Shtuar në Bosnjë e Hercegovinë aplikohen: - METODA E TATIMIT NË SHPENZIME, - METODA KREDITORE E GRUMBULLIMIT TË TATIMIT, - BAZA TATIMORE CAKTOHET SIPAS PARIMIT TË

DESTINACIONIT, - ME NJE SHKALLË UNIKE TATIMORE PREJ 17 %

56

Me zbatimin e tatimimit në shpenzime, TVSH në BeH zëvendëson tatimin

në qarkullimin e prodhimeve dhe shërbimeve. TVSH, sikur edhe tatimi në qarkullim, është tatim i përgjithshëm dhe i tërthortë në shpenzime, i cili (për dallim nga tatimi në qarkullim), në parim, llogaritet dhe paguhet me porosinë e mallërave dhe ofrimin e shërbimeve në të gjitha fazat e prodhimit dhe qarkullimit të mallëracve dhe shërbimeve12.

Pra TVSH është tatim në shpenzime (i formës shpenzuese), sepse përkundër teknikës specifike të llogaritjes dhe pagesës së tatimit në disa faza paraprake, gjithmonë barra bie në konsumatorin e fundit.

Metoda e tatimimit të shpenzimeve (METODA KREDITORE) në fakt është metodë e e tatimimit të shpenzimeve. Obliguesit tatimorë, në njërën anë, e paguajnë tatimin me rastin e blerjes së inputeve të tyre (tatimi hyrës që përfshihet në faturat e furnitorit), kurse, në anën tjetër, tatimi llogaritet dhe paguhet me rastin e shitjes së autuputeve (tatimi i daljes). Ndryshimi midis tatimit hyrës dhe tatimit dalës, në periudhën e caktuar tatimore, paraqet lartësinë e obligimeve tatimore, të cilën obliguesit tatimorë janë të obliguar ta paguajnë në llogaritë përkatëse të të hyrave publike. Në llogaritjen e TVSH-së nuk hyn kalkulimi i shpenzimeve, kështu që ngarkesa tatimore bartet gradualisht në secilën fazë të prodhimit dhe qarkullimit, kurse në fund, bartet në konsumatorin e fundit, i cili e paguan TVSH-në bashkë më çmimin e mallrave dhe shërbimeve.

PARIMI I DESTINACIONIT thotë se nga tatimi mund të lirohen në tërësi ato mallra dhe shërbime konsumi i të cilave bëhet në një juridiksion tjetër tatimor. Kjo do të thotë se konsumi i mallrave dhe shërbimeve që janë porositur në territorin e një juridiksioni tjetër tatimor nuk është lëndë e tatimimit. Ndërmarrësit që i nxjerrin jashtë juridiksionit tatimor të vendit mallrat dhe shërbimet e tyre kanë të drejtë kthimi të tatimit të tërësishëm, të paguar në fazat paraprake të prodhimit dhe qarkullimit. Kjo do të thotë se me rastin e nxjerrjes së mallërave dhe shërbimeve në një juridiksion tjetër tatimor vlen shkalla tatimore nult e TVSH-së, që do të thotë lirim tatimor me të drejtë kthimi të tatimit hyrës. Kjo shkallë tatimore ka të bëjë me EKSPORTIN.

Edhe karakteristika e tretë e TVSH-së buron drejtpërdrejt nga vetë mënyra e tatimimit, e cila është përcaktuar me këtë sistem tatimor. Për dallim nga të gjitha format tjera të tatimimit te të cilat kthimi i tatimit është përjashtim dhe pasojë e gabimit (gabimit të obliguesit ose të administratës), kthimi i tatimit në rastin e TVSH-së përbën karakteristikën e tij sistematike. Kjo do të thotë se shuma e përgjithshme e TVSH-së së grumbulluar nuk paraqet të hyrat e tërësishme të buxhetit, pasi një pjesë e kësaj shume është tatimi hyrës, për të cilin obliguesit kanë

12 Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-në, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajevë 2005, f. 26

57

të drejtë kthimi. Lidhur me këtë duhet të theksohet se nga aftësia e autoriteteve tatimore që të

administrojnë tatimin e TVSH-së (para së gjithash gjithmonë kanë mjete të mjaftueshme që të paguajnë të gjitha kërkesat e qëndrueshme për kthim) dhe efikasitetit të tyre në administrimin e kërkesave për kthimin e TVSH-së, varet edhe efikasiteti dhe suksesi i sistemit të tatimimit. Kjo shprehet sidomos në fazën fillestare të zbatimit të sistemit të TVSH-së, kur dalin në shesh përparësitë fillestare të TVSH-së në raport me tatimin në qarkullim. Për t'iu përgjigjur këtij obligimi, autoritetet tatimore, ndër të tjera, duhet të përballen me proporcionin, sepse të ardhurat e TVSH-së shfrytëzohen për mbulimin e shpenzimeve buxhetore. Për këtë arsye, rekomandohet që (së paku në vitet e para të aplikimit të TVSH-së) edhe formalisht të caktohet proporcioni në të cilin të ardhurat bruto të TVSH-së janë në dispozicion të shpenzimeve rrjedhëse buxhetore. Gjithashtu, administrata tatimore duhet të jetë e përgatitur që në afatin e caktuar me ligj të bëhen të gjitha kontrollet dhe obliguesve t'u lëshohet me kohë vendimi për kthimin e tatimit.13 2. 1. Krahasime të sistemit të TVSH-së dhe sistemit të tatimit në qarkullim Tatimi mbi Vlerën e Shtuar (TVSH) është variant i ri i tatimit në qarkullim. Siç thotë vetë titulli i tij, TVSH është tatim në vlerën e cila shtohet në ndonjërën prej fazave në vijim, nga prodhuesi, nga shitësi me shumicë ose ndonjërën nga fazat e ardhshme. Kjo do të thotë se tatimohet vetëm ajo vlerë e cila i është shtuar prodhimit të caktuar. Më vonë do të ketë më shumë shpjegim mbi vetë mënyrën e tatimimit, por, para kësaj, do të ndalemi ne vetë sistemin e TVSH-së dhe në dallimet e tij në raport me tatimin në qarkullim, i cili aplikohet aktualisht në Bosnjë e Hercegovinë. Sistemi i TVSH-së thuhet se është sistemi më bashkëkohor i pagesës dhe llogaritjes së tatimeve që ekzistojnë aktualisht.

Sistemi i Tatimit mbi Vlerën e Shtuar është: - tatim në qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve, - tatim gjithëfazor në qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve, që do të thotë se

llogaritet dhe paguhet në të gjitha fazat, - tatim neto gjithëfazor në qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve, sepse

tatimon pjesë-pjesë vlerat e shtuara, - tatim në shpenzime neto gjithëfazor në qarkullim, që do të thotë se e ngarkon

konsumatorin e fundit, Dallimet e TVSH-së në raport me tatimin ne qarkullim janë:

13 Dmitroviq, Milan, Ligji mbi TVSH-në, komentimi dhe zbatimi, Revicon, Sarajevë 2005, f. 28

58

- Si rregull, tatimi në qarkullim llogaritet dhe paguhet VETËM në fazën e shitjes së prodhimit konsumatorit të fundit (që do të thotë se është njëfazor), ndërsa TVSH-ja është tatim gjithëfazor (llogaritet dhe paguhet në të gjitha fazat e lëvizjes së prodhimit, prej prodhuesit deri të konsumatori i fundit).

- Tatimi në qarkullim paguhet në fund të ciklit, kur prodhimi arrin te konsumatori i fundit dhe e ngarkon vetëm shitësin e fundit, ndërsa TVSh paguhet përpara dhe i ngarkon në mënyrë të barabartë të gjithë pjesëmarrësit në qarkullim.

- Tatimi në qarkullim është tatim kumulativ, që do të thotë se një prodhim mund të ngarkohet me më shumë tatime të fshehura në çmim (kjo është e ashtuquajtura mënyrë kaskaduese e tatimimit që për blerësin është shpenzim), ndërsa TVSH e shkarkon konsumatorin e fundit nga llogaritka kumulative dhe blerësi është në pozitë më të mirë, sepse TVSH-ja është tatim neutral për ndërmarrësin.

- Te tatimi në qarkullim kanë ekzistuar DEKLARATAT për lirime tatimore, të cilat kanë krijuar hapësirë për hapjen e ndërmarrjeve fiktive, të cilat e kanë marrë përsipër obligimin për pagimin e tatimit, në bazë të deklaratës, por këtë obligim nuk e kanë përmbushur kurrë, kështu që e kanë dëmtuar shumë buxhetin shtetëror dhe, natyrisht, konsumatorin e fundit, i cili e ka paguar këtë tatim në tërësi. Në sistemin e TVSH-së nuk pranohet DEKLARATA, por të gjithë obliguesit, përveç atyre që nuk janë të obliguar (më poshtë do të flasim për këtë kategori), gjë që bën që ndërmarrjet fiktive të humbin rolin e tyre, së paku në këtë fazë, kurse shteti dhe konsumatori i fundit janë në pozitë shumë më të mirë.

- Në sistemin e TVSH-së kanë tretman të njëjtë tatimor mallrat dhe shërbimet, ndërsa te sistemi i tatimit në qarkullim, praktikisht, shërbimet tatimohen shumëfish.

- TVSH ka paraqitje të tjera tatimore dhe teknika të reja të kontrollit. Përparësitë e TVSH-së në raport me tatimin në qarkullim janë:

- përfshirja më e madhe potenciale e transaksioneve tatimore, - aftësia që në mënyrë automatike të dallohen mallrat prodhuese nga mallra

konsumuese, - lirimi i plotë i eksportit nga tatimi në shpenzime, - përparësitë administrative gjatë grumbullimit të tatimit. 2. 2. Karakteristikat e TVSH-së

TVSH i ka këto karakteristika:

59

1. Llogaritja e TVSH-së është neutrale për obliguesin tatimor. Me tatimin që ua paguan furnitorëve, obliguesi tatimor lirohet nga obligimi i tij tatimor. Në këtë mënyrë, ndërmarrësit kanë mundësi të barabarta konkurrencë në treg, pasi askush nuk ka kurrfarë përparësish. Me përcaktimin e vlerës së shtuar, si bazë për tatimim, eliminohen të metat dhe paqartësitë e mëdha të sistemit tatimor aktual (tatimet në qarkullim, prodhim e shërbime), i cili ka efekt kumulativ. Ky efekt evitohet me refuzimin e tatimit të paragjykuar (tatimit që përfshihet në çmimin e furnizimit) të mallrave apo shërbimeve;

2. Sistemi i TVSH-së duhet të shpie në interesimin e të gjitha pjesëmarrësve në qarkullimin e mallrave dhe shërbimeve. Çdo obligues tatimor ka interes të marrë dhe të japë fatura për qarkullimin e bërë, për të përfituar nga lirimin ose zbritja e TVSH-së, gjegjësisht tatimit të paragjykuar (pjesë e TVSH-së që paguhet në fazën paraprake);

3. Obligues tatimorë të TVSH-së janë të gjithë ata që, sipas ligjit, duhet të jenë obligues, pastaj ata që nuk është e thënë të jenë po mund të jenë si edhe ata që do të dëshironin të jenë, sepse me sistemin e TVSH-së obliguesi është i privilegjuar;

4. Të drejtë zbritjeje të TVSH-së kanë vetëm obliguesit tatimorë. Kjo do të thotë se të gjithë ata që janë regjistruar në sistemin tatimor si obligues që paguajnë dhe llogarisin TVSH-në kanë mundësinë të refuzojnë tatimin e paragjykuar dhe, çka është më e rëndësishmja, kanë mundësinë që ta kthejnë një pjesë të tatimit që e kanë paguar në forma parapagimi ose mund ta shfrytëzojnë ata si akontacion të tatimit. Ata që nuk janë në sistemin e TVSH-së trajtohen si konsumatorë të fundit, që do të thotë se në çmimin e prodhimeve që i blejnë përfshihet TVSH-ja, por nuk mund ta refuzojnë tatimin e paragjykuar as të kërkojnë t'u kthehet, kështu që atë tatim ata duhet ta llogarisin si shpenzim;

5. TVSH stimulon eksportin, sepse, sipas ligjit mbi TVSH-në, ky tatim nuk paguhet për mallra e shërbime që eksportohen, gjë që ndikon në përmirësimin e pozitës së eksportuesit, por edhe lë hapësirë të mjaftueshme për malverzime të ndryshme;

6. Sistemi i TVSH-së është zinxhir i obliguesve tatimorë, që do të thotë se ata janë të lidhur ndërmjet tyre, pasi secili prej tyre paguan pjesën e vet të tatimit dhe mund të refuzojë tatimin e paragjykuar, i cili është paguar nga një obligues tjetër. Pra, ky është fakti kryesor i sistemit të TVSH-së - parimi i vetëkontrollit, sepse secili obligues tatimor mund të verifikojë nëse obliguese e ka paguar TVSH-në para tij. Këtë e bën nëpërmjet faturës, sepse nëse obliguesi para tij nuk e ka paguar TVSH-në, atëherë tatimin do të jetë i detyruar ta paguajë vetë, gjë që nuk është në interesin e tij. Kjo i mundëson afaristëve që të bëjnë planifikimin e aktivitetit të tyre afarist, të dinë se me kënd afarojnë, të verifikojnë aftësinë tatimore të furnizuesve ose blerësve të tyre dhe që të

60

afarojnë në mënyrë të ndershme e më marrëdhënie korrekte; 7. Në sistemin e TVSH-së, për shkak të zbatimit me konsekuencë të parimit të

destinacionit, zvogëlohen dukshëm rastet e tatimit të dyfishtë si dhe rastet e lirimit të dyfishtë të transaksioneve në qarkullimin ndërkombëtar;

8. Sistemi i TVSH-së ka teknikë efikase të pagesës, sepse nuk ka arka të pagesës. Pra, TVSH-ja paguhet përpara.

Skema e funksionimit të Tatimit në Qarkullim (tq) paraja paraja paraja paraja malli malli malli malli Vlera e mallit 8. 000 10. 000 12.000 = 5.000 pq = 0 pq = 0 pq = 0 pq = 12.000 x 17% = 2.040 pagesa = 0 pagesa = 0 pagesa = 0 pagesa = 12.00 x 17%=2.040 Gjithsej pq = 2040 Skema e funksionimit të TVSH-së paraja paraja paraja paraja malli malli malli malli Vlera e mallit 5.000 8. 000 10.000 12.000 TVSH=5.000x17% =850 8.000x17%=1.360 10.000 x17%=1.700 12.000 x17%=2.040 Pagesa = 850 1360-850=510 1700-1360=340 2040-1700=340 Gjithsej TVSH = 850+510+340+340=2040

Fabrika e tekstilit

Fabrika e këmishave

Shitja me shumicë

Shitja me pakicë

Konsumatori i fundit

Fabrika e tekstilit

Fabrika e këmishave

Shitja me shumicë

Shitja me pakicë

Konsumatori i fundit

61

Këto janë disa prej karakteristikave, por, pa dyshim, ka edhe të tjera. Ato do të shfaqen kur sistemi të jetësohet në praktikë dhe të tregojë aftësinë e tij vepruese. 2. 3. Mangësitë e TVSH-së

Midis mangësive të TVSH-së duhet të përmenden: 1) shtimi i administrimit dhe shpenzimet e obliguesve tatimorë; 2) regresiviteti më i shprehur, 3) potenciali inflator relativisht më i shprehur; 4) problemi i ndarjes në nivel subcenral.

1. Sistemi i TVSH-së paevitueshëm kërkon shtimin e administrimit dhe rritjen e shpenzimeve të obliguesve tatimorë lidhur me përllogaritjen dhe pagesën e tatimit, në raport me sistemin njëfazor të tatimit në qarkullim me pakicë. Kjo është pasojë e faktit se me sistemin e TVSH-së konsiderohen obligues tatimorë pothuaj të gjithë ndërmarrësit (përveç atyre „të vegjëlve“, vëllimi i qarkullimit të të cilëve mundëson që të mbeten jashtë sistemit), kështu që numri i obliguesve tatimorë sipas sistemit të TVSH-së është shumë më i madh se sa në sistemin e tatimit në qarkullim. Për dallim nga sistemi i tatimit në qarkullim (në të cilin llogaritja dhe pagesa e tatimit fokusohet në shitjen me pakicë), obligues të llogaritjes, evidentimit dhe pagesës së TVSH-së bëhen edhe prodhuesit, importuesit, tregtarët me shumicë, etj. Të gjithë këta janë të obliguar që, në shpenzime të veta, të mbajnë evidenca të kontabilitetit dhe evidenca të tjera për nevoja tatimore dhe të angazhojnë personel shtesë për llogaritjen dhe pagesën e TVSH-së, për mbajtjen dhe arkivimin e dokumenteve të parashikuara, si edhe për llogaritjen, paraqitjen dhe pagesën e obligimeve tatimore, administrimin e të drejtave në kthimin e tatimin, etj. 2. Pa dyshim, mangësi e TVSH-së është edhe regresiviteti i tij, i cili është pasojë e drejtpërdrejt e numrit më të vogël të shkallëve tatimore në raport me tatimin në qarkullim, sidomos në situatat kur aplikohet TVSH me shkallë unike të tatimimit. Kjo mangësi mund të zgjidhet pjesërisht me tatimimin e prodhimeve specifike me akciza (tatime te veçanta, shpenzime). 3. Futja e TVSH-së kërkon kujdes të madh edhe për shkak të mundësisë së rritjes së çmimeve (në shumë raste kjo është edhe e paevitueshme). Me këtë rast, përveç motiveve racionale, duhet të merren parasysh edhe motivet psikologjike dhe motivet e arsyet e ndryshme joracionale, sidomos në qoftë se

62

obliguesit tatimorë nuk janë të përgatitur mjaft dhe me kohë që të njihen me tiparet e TVSh-së dhe me pasojat e zbatimit të tij. 4. Natyra e TVSH-së kërkon futjen, aplikimin dhe administrimin e tij unik në nivelin më të lartë të pushtetit. Në shtete të komplikuara, siç është BeH kjo shpie pashmangshëm në probleme që lidhen me shpërndarjen adekuate e të drejtë të tatimit të grumbulluar në nivele më të ulëta të pushtetit: entitete, kantone dhe komuna.

Të gjitha mangësitë e sistemit të TVSH-së janë të tolerueshme në krahasim

me përparësitë që i ka ky sistem. Në fazën fillestare të zbatimit të sistemit të TVSH-së mund të pritet një

numër i caktuar problemesh, por ky sistem është i paevitueshëm dhe, si i tillë, duhet të mbështetet deri në fund, sepse vetëm në këtë mënyrë është e mundur mbijetesa në garën tregtare bashkëkohore. 3. DIREKTIVA E GJASHTË

Evolucioni i proceseve integruese në hapësirën e vendeve të Bashkimit Evropian, në fakt, paraqet evolucionin e TVSH-së në Evropë. Format e komplikuara, jo efikase dhe të shumëllojshme të tatimit në qarkullim, të cilat janë zbatuar pas Luftës së Dytë Botërore në vendet e Evropës perëndimore, kanë qenë pengesë për integrimin e synuar. TVSH-ja ka qenë zgjidhje logjike e këtyre vendeve, prandaj zbatimi i këtij sistemi ka qenë një prej parakushteve themelore për anëtarësimin e vendeve të reja në BE.

Me vendosjen e tregut të përbashkët, vendet nënshkruese të Marrëveshjes së Bashkësisë Ekonomike Evropiane (BEE) kanë synuar avancimin e zhvillimit ekonomik, shpejtimin e ngritjes së standardit jetësor dhe zhvillimin e marrëdhënieve të ngushta midis vendeve anëtarë të bashkësisë.

Me qëllim të harmonizimit të sistemit të tatimit të tërthortë në BE janë dhënë një sërë rekomandimesh, më e rëndësishmja prej të cilave është Rekomandimi (direktiva) e Gjashtë, e rëndësishme për TVSH-në.

Është krejtësisht e sigurt se miratimi dhe përsosja e TVSH-së në vendet anëtare të BE-së shënon një prej inovacioneve më të rëndësishme në fushën e tatimimit në gjysmën e dytë të shekullit XX. Njëkohësisht, të ballafaquara me ndikimet ekonomike dhe politike të BE-së në Evropë, në dekadat e fundit, gati të gjitha vendet në tranzicion kanë studiuar efikasitetin dhe neutralitetin e TVSH-së dhe kanë vendosur të reformojnë sistemet e tyre tatimore në drejtim të aplikimit të sistemit të TVSH-së.

63

Për këtë arsye, mund të thuhet se trendi botëror i përvetësimit të TVSH-së është në fazën përfundimtare. Këtij trendi i bashkohet edhe BeH. Për këto arsye, është me interes të krahasohet TVSH në BeH me rregullativën përkatëse të BE-së dhe të konstatohet se në çfarë mase zbatohet kjo rregullativë me ligjin e BeH. 3. 1. Analiza e kërkesave të Direktivës së Gjashtë 3. 1. 1. Tatimimi i transaksioneve

Sipas Direktivës së Gjashtë (Nenet e deri 7), transaksione që tatimohen janë shitja e mallrave, ofrimi i shërbimeve dhe eksportimi i mallrave. Shitja do të thotë transferim i pronës së “prekshme” në dispozicion, duke përfshirë edhe energjinë elektrike, gazin, ngrohjen, ftohjen, etj. Transaksion që tatimohet konsiderohet edhe shfrytëzimi dhe marrja e pasurisë afariste për qëllime private. Është e lejueshme që vendet anëtare të BE-së të përfshihen edhe në transaksionet dhe transferimin e pasurisë së paluajtshme, përfshirë edhe transaksionet me tokë. Ofrimi i shërbimeve definohet si rezidente, ndonëse shërbime konsiderohen të gjitha transaksionet që nuk janë shit-blerje, por, gjithashtu, përfshijnë edhe shfrytëzimin e shërbimeve afariste për qëllime private. Import konsiderohet hyrja e të mirave në territorin e vendeve anëtare të BE.

Ligji mbi TVSH-në i BeH i konsideron transaksione që tatimohen qarkullimin e të gjitha të mirave dhe shërbimeve që bëhen me kompensim, shfrytëzimin e pronës afariste dhe shërbimeve të ndërmarrjeve për qëllime private, si edhe importin e të mirave. Shit-blerje e të mirave konsiderohen shit-blerja e energjisë elektrike, gazit, ftohjes, ngrohjes, etj; shit-blera e objekteve te reja të paluajtshme, duke përfshirë ndërtesat, banesat, hapësirat afariste, urat, rrugët, etj. Edhe Ligji i BeH i definon shërbimet si të gjitha të mirat tjera.

Shihet qartë se të dy dokumentet kanë qëndrime identike, kur bëhet fjalë për transaksione që tatimohen. Në të dy dokumentet shihet qartë përpjekja për përfshirjen e një numri sa më të madh të prodhimeve dhe shërbimeve që tatimohen. Kështu, në njërën anë, zgjerohet baza tatimore (kështu që sigurohet neutralitet më i madh tatimor), kurse në anën tjetër, me zbatimin e shkallës më të ulët tatimore, shtohen të hyrat në buxhet.

3. 1. 2. Obliguesit tatimorë dhe obligimet e tyre

Direktiva e Gjashtë e përcakton obliguesin tatimor si çdo person që kryen në

mënyrë të pavarur çfarëdo aktiviteti ekonomik, pavarësisht nga vendi, qëllimi dhe rezultati i veprimtarisë (Neni 4). Aktivitete ekonomike janë të gjitha veprimtaritë

64

prodhuese, tregtare dhe shërbyese, përfshirë edhe xehetarinë dhe bujqësinë, si edhe veprimtarinë e profesioneve të pavarura.

Trupat e pushtetit shtetëror, organet drejtuese dhe administratat lokale nuk janë obligues tatimorë të TVSH-së, në qoftë se kryejnë punë të administratës shtetërore, organeve drejtuese dhe administratave lokale. Mirëpo, në qoftë se merren me veprimtari që u konkurrojnë subjekteve afariste (siç janë telekomunikacioni, transporti i udhëtarëve, furnizimi me ujë, rrymë, gaz, etj), edhe ato bëhen obligues tatimorë.

Nga dispozitat e Direktivës së Gjashtë që trajtojnë çështjen e importit del se obligues tatimor është çdo person që importon në territorin e vendit anëtar, përfshirë edhe personin fizik. Kjo do të thotë se në dispozitat mbi pagesën e TVSH-së për import pjesërisht humb karakteri i tërthortë i tatimit, sepse obligues tatimorë bëhen edhe personat fizikë.

Ligji mbi TVSH-në i BeH është plotësisht në harmoni me Direktivën e Gjashtë, kur bahet fjalë për obliguesit tatimorë. Mënyra e definimit të obliguesit tatimor në të dy dokumentet tregon qartë natyrën shumëfazore të TVSH-së. 3. 1. 3. Vendi i tatimimit

Vendi i tatimimit në rast të dërgimit të të mirave rregullohet e Nenin 8 të Rekomandimit të Gjashtë. Vendi i tatimimit është vendi i dërgimit të të mirave, me ç‘rast vend i dërgimit konsiderohet vendi në të cilën është gjendur e mira në momentin e dërgimit. Në qoftë se e mira tashmë është dërguar, vend i tatimimit konsiderohet vendi në të cilin është gjendur e mira në momentin e fillimit të dërgimit të saj. Për të mira të ndërtuara dhe të vendosura vend i tatimimit konsiderohet vendi ku gjenden ato.

Sipas Nenit 9 të Rekomandimit të Gjashtë, vend i tatimimit të shërbimeve është vendi i kryerjes së shërbimeve, kurse vend i kryerjes së shërbimeve konsiderohet selia e ndërmarrjes që i kryen shërbimet. Në qoftë se shërbimet i kryen njësia afariste, vend i kryerjes së shërbimeve konsiderohet vendi i selisë së njësisë afariste. Por, nga kjo dispozita e përgjithshme ka edhe disa përjashtime: Shërbimet lidhur me patundshmëri, përfshirë edhe qiradhënien e qiramarrjen, konsiderohen të kryera në vendin ku gjendet patundshmëria. Vend i kryerjes së shërbimeve artistike, argëtuese, sportive, arsimore e të tjera konsiderohet vendi ku kryhen këto shërbime. Shërbimet këshillëdhënëse (p.sh. avokatët), shërbimet e kontabilitetit, shërbimet e përpunimit të të dhënave, shërbimet bankare, shërbimet e sigurimit dhe resigurimit konsiderohen të kryera në vendin e shfrytëzuesit të këtyre shërbimeve. Shërbimet e transportit konsiderohet të kryera në pikën fillestare të transportit.

Parimi i përgjithshëm i Rekomandimit të Gjashtë (sikur edhe të Ligji mbi

65

TVSH-në në BeH) thotë se vend i kryerjes së shërbimeve konsiderohet vendi ku gjendet selia e ofruesit të shërbimeve. Kjo dispozitë, bashkë me dispozitat mbi eksportin, që kanë shkallë tatimore nult, tatimon vetëm eksportin e mallrave, por jo edhe të shërbimeve. Prej kësaj del se parimi themelor i tatimimit të shërbimeve, në fakt, është parim i prejardhjes. Natyrisht, kjo dispozitë është zbutur paraprakisht, me përjashtimet e përmendura, përcakton vendin e kryerjes së shërbimeve sipas selisë së blerësit ose shfrytëzuesit të shërbimeve. Prandaj, mund të pohohet se rezultati përfundimtar i këtyre dispozitave për tërësinë e shërbimeve të përmendura është rezultat i ngjashëm me parimin e destinacionit. Kjo do të thotë se, ndonëse obligimi tatimor sipas parimit të përgjithshëm buron ndaj selisë së kryesit të shërbimeve (në vendin burimor), obligimi tatimor i shërbimeve të caktuara buron ndaj selisë së shfrytëzuesit të shërbimeve (shfrytëzuesit të shërbimeve). Kjo do të thotë se eksporti i këtyre shërbimeve në mënyrë implicite tatimoret sipas shkallës tatimore nult. Kështu është parashikuar si në Rekomandimin e Gjashtë ashtu edhe në Ligjin mbi TVSH-në në Bosnjë e Hercegovinë. 3. 1. 4. Shkallët tatimore dhe baza tatimore

Sipas Direktivës së Gjashtë, Neni 12, shkalla tatimore standarde e TVSH-së duhet të caktohet si përqindje e bazës tatimore dhe duhet të jetë e barabartë për dërgimin e të mirave dhe kryerjen e shërbimeve. I njëjti nen parashikon edhe zbatimin e shkallës së përgjithshme të TVSHS-së ne vendet anëtare të BE-së, e cila duhet të jetë së paku 15%. Rekomandimi i Gjashtë lejon që, bashkë me zbatimin e shkallës së përgjithshme të tatimimit në të mira të caktuara (të përmendura në Shtesën H të Rekomandimit) zbatohen një ose dy shkallë më të ulëta, të cilat nuk mund të jenë më të vogla se 5%. Vendet anëtare të BE-së kanë të drejtë përcaktojnë lartësinë e shkallës (shkallëve) të tyre tatimore, por kjo duhet të jetë në pajtim me parimin e përgjithshëm mbi barazinë e shkallëve tatimore të të mirave, shërbimeve dhe importit.

Por, mund të thuhet se me Rekomandimin e Gjashtë (përveç këtyre parimeve të përgjithshme mbi shkallët tatimore), në mënyrë të tërthortë, futet edhe tërësia e tretë e shkallëve tatimore, e ashtuquajtura shkallë nult, e cila ka të bëjë me transaksionet ndërkombëtare, përmjet të cilës synohet ruajtja e parimit të destinacionit në tatimin e TVSH-së.

Bosnja e Hercegovina, duke respektuar dispozitat e Rekomandimit të

Gjashtë, ka vendosur të aplikojë shkallën unike (të përgjithshme) të TVSH-së, në shumë prej 17% dhe shkallën nult (e cila ka të bëjë me transaksionet ndërkombëtare) për eksportimin e të mirave nga Bosnja e Hercegovina.

66

Shkallët dhe pragu i TVSH-së në BE dhe në disa vende në tranzicion:

Vendi TVSH gjatë importit

Shkalla më e ulët

Shkalla e mesme

Shkalla e dytë

Shkalla e tretë

Mallrat shërbimet

VENDET ME NJË SHKALLË Kroacia 22 22 12.103 12.103 Bullgaria 20 25.838 25.838 Danimarka 10 25 6.778 6.778 Sllovakia 10.23 19 37.875 37.875 VENDET ME DY SHKALLË

Austria 8; 16; 10 20 50 20.000 22.000 Belgjika 6; 14; 18; 6 21 28.6 5.580 5.580 Qipro 5 15 33.3 15.629 15.629 Çekia 5 19 26.3 31.693 31.693 Estonia 5 18 27.8 16.098 16.098 Gjermania 5; 10; 7 16 43.8 16.620 16.620 Hungaria 12 25 48 15.756 15.756 Letonia 9 18 50 15.400 15.400 Malta 5 15 33.3 jo jo Shkalla Shkalla e zbritur Standard Masa Pragu në Euro 4

Holanda 4; 12; 6 19 31,6 jo jo

Sllovenia 8,5; 19; 8,5 20 42,5 21,396 21,39

Britania 10 5 17,5 28,6 75,904 75,90

VENDET ME TRI SHKALLË Finlanda 17 8.0 17 22 77.3 8.500 8.500 Franca 6,4;13,6;20;25; 2.1 5.5 19.6 28.1 76.300 27.00 Greqia 6; 18; 36; 4.0 8 18 44.4 7.500 27.00 Irlanda 5;16; 37; 4.3 13.5 21 64.3 5.100 25.50 Italia 6; 12; 18; 4.0 10 20 50 jo Jo Letuania 5.0 9 18 50 29.242 29.242 Luksemburgu 2;4; 8; 3.0 6 15 40 10.000 10.000 Polonia 7.0 12 22 54.5 2.205 2.205 Portugalia 8; 16; 30; 5.0 12 19 63.2 jo jo Rumania 9.0 11 18 61.1 43.123 43.12 Spanja 6 12; 33 4.0 7 16 43.8 jo jo Suedia 2.04;6;11.1;38; 6.0 12 25 48 jo jo Gjithsej % 5.1 8.6 19.4 44.4 22.756 21.23 % në euro 4.8 8.5 19.3 44 22.083 20.32 Vendet e vjet-ra të BE-së

4.5 8.7 19.6 44.2 23.428 20.08

Vendet e reja të BE-së 6.0 7.8 18.9 41.4 20.588 20.588 Maksimumi 9.0 17 25 68 76.300 75.90 Minimumi 2.1 5 15 33.3 2.205 2.205

Në muajin maj të vitit 2004 nuk ishte përfshirë shkalla nult; Shkallët e uljes së tatimit nën 5% (super ulje) bëjnë përjashtim nga dispozitat e Rekomandimit të Gjashtë që ulja e shkallëve tatimore të jetë së paku 5%..

67

Matja e uljes së shkallës tatimore dhe shkallës standarde; Është shfrytëzuar kursi i datës 21.06. 2004. 3. 1. 5. Lirimet tatimore

Rekomandimi i Gjashtë merret me llojet e përjashtimeve në nenet 13, 14, 15, 16. dhe 28. Në Nenin 13 definohen përjashtimet brenda territorit të vendeve anëtare të BE-së, ndërsa përjashtimet lidhur me tregtinë ndërkombëtare me vendet tjera anëtare.

Përjashtimet brenda territorit të vendeve anëtare të BE-së janë ndarë në dy grupe: përjashtimet e veprimtarive që janë me interes publik dhe përjashtimet tjera. Në grupin e parë përfshihet lirimi nga pagesa e TVSH-së për disa veprimtari, siç janë: shërbimet postare, mjekësore, sociale, arsimore dhe kulturore. Në grupin e dytë të përjashtimit përfshihen (në kushte të caktuara) transaksionet e përmasave të gjera, siç janë: shërbimet financiare, bankare, siguruese e resiguruese, qiratë në tokë dhe ndërtimtaria (me përjashtim të ndërtimeve të reja dhe tokës bujqësore), si edhe lojërat e fatit.

Ligji mbi TVSH-në në Bosnjë e Hercegovinë parashikon të njëjtat përjashtime që janë përfshirë edhe në Direktivën e Gjashtë.

Objektiv i Direktivës së Gjashtë ka qenë që në grupin e përjashtimeve të përfshihet një numër sa më i vogël i veprimtarive. Kështu, sa më i vogël që të jetë grupi i përjashtimeve, aq më e lartë do të jetë shkalla e neutralitetit tatimor. Po kështu, sa më i vogël që të jetë grupi i përjashtimeve, aq më e gjerë është baza tatimore, prandaj edhe realizimi i të hyrave të caktuara mund të bëhet edhe me shkallë më të ulët tatimore. 3. 1. 6. Procedurat e veçanta të tatimimit

Rekomandimi i Gjashtë ofron procedura të veçanta për tatimin e ndërmarrësve të vegjël dhe prodhuesit bujqësorë, për agjencitë e udhëtarëve, të mallrave të përdorura, të veprave artistike dhe antikiteteve, si edhe për koleksionistë (Nenet 24 deri 26). Këtu bëhet fjalë për këto kategori të obliguesve tatimorë nuk kanë mundësi të japin fatura dhe ta mbajnë kontabilitetin në pajtim me rekomandimin, pasi shpenzimet e tyre për mbajtjen e kontabilitetit sigurisht do të ishin jo-proporcionale karshi obligimeve të tyre tatimore.

Ligji mbi TVSH-në në BeH parashikon procedura të veçanta të tatimimit për ndërmarrës të vegjël, prodhues bujqësorë dhe subjektet tjera afariste që përmenden në Rekomandimin e Gjashtë. Prandaj, mund të thuhet se Ligji mbi TVSH-në në BeH e respekton plotësisht Rekomandimin e Gjashtë, në këtë pikë.

68

3. 1. 7. Zbritja e tatimit të paragjykuar

Sipas Rekomandimit të Gjashtë, obliguesit tatimorë mund ta zvogëlojnë shumën e obligimit të tyre tatimor që është paguar për blerjen e të mirave dhe shfrytëzimin e shërbimeve, përkatësisht për importimin e të mirave (Neni 17). Shuma e tatimit të paragjykuar caktohet sipas faturave të marra, ndërsa e drejta e zbritjes së tatimit të paragjykuar buron në momentin e lëshimit të faturës. E drejta e zbritjes së tatimit të paragjykuar është e kufizuar në të mallra dhe shërbime që shfrytëzohen për kryerjen e transaksioneve që tatimohen ose për eksport. Me fjalë të tjera, obliguesi tatimor nuk ka të drejtë zbritjeje të tatimit të paragjykuar për mallra dhe shërbime që shfrytëzohen për kryerjen e transaksioneve të liruara ose që shfrytëzohen për qëllime jo afariste.

Rekomandimi i Gjashtë parashikon që tatimi i paragjykuar i paguar me rastin e investimeve dhe furnizimit me të mira kapitale mund të zbritet në tërësi dhe momentalisht, pas marrjes së faturës (Neni 20). Në këtë mënyrë realizohet karakteri shpenzues i TVSH-së. Për të parandaluar profitin e paarsyeshëm, gjegjësisht dëmtimin e obliguesit tatimor, Rekomandimi parashikon korrigjimin e kësaj shume në periudhën pesë-vjeçare, e cila i përgjigjet periudhës së zakonshme të amortizimit.

Sistemi i TVSH-së që zbatohet në BeH kryesisht i përmbahet kësaj dispozite të Rekomandimit të Gjashtë. Zbritja e tatimit të paragjykuar bëhet sipas dispozitave të rekomandimit, natyrisht sipas Ligjimit mbi TVSH-në ne BeH.

Duke ditur se BeH tradicionalisht ka pasur lidhje të forta me vendet e BE-së dhe faktin se zhvillimi dhe përparimi ekonomik i BeH do të thotë depërtim në tregun e BE-së, nuk është aspak befasuese që dispozitat e Ligjit mbi TVSH-në në BeH janë shumë të harmonizuara me Rekomandimin e Gjashtë.

4. SISTEMI I TVSH-së NË BOSNJË DHE HERCEGOVINË

4. 1. Sistemi unik i TVSH-së në BeH

Politika fiskale ka rëndësi të madhe për stabilitetin ekonomik të BeH. Bosnja dhe Hercogovina është vend në tranzicion dhe, si i tillë, duhet të bëjë reforma të shumta të sistemit fiskal, sepse sistemi i deritashëm ka qenë joadekuat dhe jokompaktibil me sistemet e vendeve të BE-së. Këto reforma duhet të zbatohen në nivel të BeH.

Reforma tatimore në BeH janë orientuar në forcimin e sovranitetit fiskal e financiar të shtetit. Fushat kryesore të reformave shkojnë në drejtim të:

- kalimi i sovranitetit fiskal nga entitetet te shteti, për tatimet e tërthorta;

69

- dhënies së sovranitetit fiskal të shtetit për financimin e institucioneve të përbashkëta shtetërore dhe për borxhin e jashtëm;

- futjes dhe zbatimit të sistemit të TVSH-së në nivel shtetëror, bashkë me njësimin e drejtorive doganore në nivel të shtetit.

Reformat tatimore duhet të kontribuojnë që BeH të bëhet një vend i ndërmarrësisë, zhvillimi ekonomik i të cilit nuk do të varet nga ndihma ndërkombëtare. Burim i rritjes së ardhshme ekonomike dhe shtimit të numrit të punëtorëve është kryesisht forcimi i sektorit privat, për çka është e nevojshme që: - të krijohet një hapësirë unike ekonomike në nivel të BeH; - të forcohet stabilitetit makroekonomik; - të sigurohet klimë e përshtatshme për investime të vendit e të huaja; - të forcohet sektori financiar; - të shpejtohet procesi i privatizimit; - të sigurohet sundimi i ligjit; dhe - të sigurohen mekanizma efikas për luftimin e korrupsionit dhe

kriminalitetit.

Rregullimi shtetëror i BeH, e cila është e ndarë në dy entitete dhe në Distriktin e Bërçkos, ka kushtëzuar që sovraniteti fiskal dhe financiar t’u takojë entiteteve dhe Distriktit, gjë që e ka vështirësuar shumë krijimin e hapësirës ekonomike unike. Për këtë arsye, shtrohet nevoja e reformimit të gjendjes aktuale dhe ndërtimit të një sistemi unik fiskal dhe financiar, në nivel të shtetit të BeH, i cili do të mundësojë krijimin e një tregu unik në BeH. Këshilli për implementimin e paqes, në nivel të drejtorëve politikë (21.11.2002), i bën thirrje BeH që në mënyrë urgjente të bëjë reforma ekonomike, duke përfshirë edhe unifikimin e sistemit doganor në mënyrë që të ndërpritet puna e dyfishtë dhe futja e TVSH-së në nivel shtetëror, si edhe që të thjeshtësohet dhe të bëhet më efikas sistemi i tatimimit, gjë që do të ndihmonte zvogëlimin e tërësishëm të obligimeve tatimore. Pas kësaj përfaqësuesi i lartë nxori vendimin për krijimin e Komisionit për politikën tatimore indirekte, në të cilën përmendën parimet e reformës në fushën e doganave dhe zbatimit të TVSH-së: - që të eliminohen të gjitha barrierat aktuale për zhvillimin ekonomik të

BeH, dhe që të nxiten investimet vendore dhe ndërkombëtare; - që të përparojë stabilitetit makroekonomik; - që të krijohet një sistem më efikas dhe më funksional i grumbullimit të të

hyrave të tërthorta;

70

- që të sigurohet zbatimi me konsekuencë i ligjeve doganore në gjithë territorin e BeH;

- që BeH të orientohet drejt integrimit në BE dhe anëtarësimit në ËTO, nëpërmjet krijimit të drejtorisë unike të doganave dhe zbatimit të sistemit të TVSH-së në nivel të shtetit;

- që të sigurohet se të gjitha të hyrat e grumbulluara doganore dhe të TVSH-së të jenë të dërguara në nivelin përkatës të pushtetit.

TVSH-ja unike në nivel shtetëror dhe drejtoria unike doganore dhe e TVSH-

së janë pajtim me parimin e efikasitetit dhe parimin e profesionalizmit. - drejtoria unike në nivel shtetëror për grumbullimin dhe shpërndarjen e të

hyrave të tërthorta; - drejtori gjeneral i drejtorisë, i zgjedhur në bazë të kualifikimeve

profesionale, është përgjegjës për zbatimin e politikës, afarizmin dhe përmbushjen e të gjitha detyrave ekzekutive;

- shërbimi unik profesional, i krijuar ashtu që të sigurohet punë profesionale dhe efikase, i paraqet raporte drejtorit të përgjithshëm dhe udhëhiqet nga drejtori i përgjithshëm;

- Këshilli Drejtues miraton politikat tatimore përkatëse, të cilat zbatohen nga drejtoria;

- zbatimi i udhëheqjes bashkëkohore dhe futja e kontrollit intern efikas, në mënyrë që të garantohet përgjegjësi.

4. 2. STABILITETI MAKROEKONOMIK

Të hyrat të cilat i grumbullon drejtoria mbahen në një llogari të vetme. Këto të hyra i ndahen shtetit për këto destinime: o financimin e punës së institucioneve të BeH, o financimin e obligimeve ndërkombëtare të BeH, o financimin e shpenzimeve operative të drejtorisë, në pajtim me buxhetin e

miratuar. Të hyrat tjera ndahen sipas nevojës, entiteteve dhe Distriktit të Bërçkos, sipas

marrëveshjes midis tyre. Drejtoria do të shfrytëzojë mjetet nga llogaria unike, për të shlyer të gjitha obligimet lidhur me tatimet e tërthorta që i ka grumbulluar.

Me 01.01.2004, në BeH ka hyrë në fuqi Ligji mbi tatimimin indirekt. Me këtë

ligj është parashikuar vendosja e themeleve institucionale dhe organizative të sistemit unik të tatimimit indirekt. Ky ligj mbështet stabilitetit makroekonomik dhe fiskal të BeH (Federatës së BeH, Republikës Serbe dhe Distriktit të Bërçkos).

71

Drejtoria për Tatimim Indirekt (DTI) është krijuar me integrimin e drejtorisë federale të doganave dhe drejtorisë doganore të Republikës serbe, në përbërje të së cilës ka ekzistuar edhe shërbimi doganor i Distriktit të Bërçkos.

Drejtoria për Tatimimin Indirekt (DTI) është organizatë e pavarur drejtuese, e cila zbaton normat ligjore e të tjera mbi tatimimin indirekt, politikën e përcaktuar nga Këshilli Drejtues i DTI, si edhe pagesën e tatimit indirekt në territorin e BeH. Selia e DTI është në Banjallukë.

Krijimi i DTI është një hap përpara në drejtim të krijimit të hapësirës unike ekonomike në BeH dhe anëtarësimit të BeH në BE.

Drejtoria është e ngarkuar me këto tatime indirekte: - të hyrat nga importi dhe eksporti, - akciza, - tatimi mbi vlerën e shtuar (TVSH). Në skemën e mëposhtme shihet se ekziston sektori i TVSH-së, i cili i ka këto përgjegjësi: - grumbullimin dhe administrimin e TVSH-së, - shërbimet ndaj obliguesve tatimorë (përfshirë edhe regjistrimin), - revizionin dhe kontrollin, - kontrollin e obliguesve të mëdhenj, - përpunimin e paraqitjeve.

DREJTORIA PËR TATIMIN IDIREKT NË BeH

DREJTORI

KABINETI I DREJTORIT

NJËSIA PËR KOMUNIKIM

SEKTORI DOGANOR

NJËSIA PËR ÇËSHTJE JURIDIKE

NJËSIA PËR REVIZIONIN INTERN

SEKTORI PËR SHËRBIME AFARISTE

SEKTORI PËR TEKNOLOGJI INFORMATIV

E

SEKTORI PËR ZBATIMIN DHE RESPEKTIMIN E

DISPOZITAVE DOGANORE TATIMORE

SEKTORI I TVSH-së

72

Në kompetencë të DTI është edhe nxjerrja e rregullores për zbatimin e TVSH-së, si dhe përpunimi i formularit për regjistrimin e obliguesve tatimorë, formularit për kthimin e tatimit dhe formularëve tjerë të nevojshëm për funksionimin e sistemit.

4. 2. 1. Grumbullimi dhe ndarja e të hyrave nga tatimet indirekte Grumbullimi dhe ndarja e të hyrave nga TVSH-ja në BeH bëhet sipas

dispozitave që e rregullojnë grumbullimin dhe ndarjen e të gjitha të hyrave të tatimeve indirektet në BeH: taksës importuese dhe eksportuese, akcizës dhe të gjitha tatimeve tjera në mallra dhe shërbime, duke përfshirë edhe tatimet në qarkullim dhe taksat rrugore.

Sipas dinamikës së miratimit të dispozitave që kanë lidhje me tatimet indirekte dhe me TVSH-në në BeH, para së gjithash sipas Ligjit mbi sistemin e tatimit indirekt në BeH ( Fletorja zyrtare e BeH, nr. 44/03 dhe 52/04) parashikohen këto obligime (neni 21):

- pagesën e të hyrave në bazë të tatimeve indirekte në llogari unike, - sigurimin e një llogarie unike të minimumit të domosdoshëm për

kryerjen e obligimeve të DTI, në lidhje me TVSH, - bartjen në buxhetin shtetëror, përkatësisht buxhetin e institucioneve

të përbashkëta të BeH, të shumave të caktuara me Ligjin mbi buxhetin, - bartjen në entitete dhe Distriktin e Bërçkos, të shumës së caktuar në

bazë të pjesëmarrjes në shpenzime të pasqyruara në paraqitjet e TVSH-së, - bartja në buxhetin e institucioneve të përbashkëta të BeH, të shumës

së caktuar për financimin, gjegjësisht, shlyerjen e borxhit të jashtëm. Pasqyrimi skematik i pagesës dhe ndarjes së të hyrave publike nga tatimet indirekte:

1. Tatimi i TVSH-së nga ana e obliguesit tatimor, 2. Urdhër-pagesa e depozitës në xhirollogari të Llogarisë Unike të Trezorit

(LLUT) te Banka Qendrore e BeH (BQBH), 3. Urdhër-pagesa e LLUT (BQBH) në llogari të rezervave te BQBH (mundet

edhe banka afariste) 4. Urdhër-pagesa e borxhit të jashtëm e LLUT (BQBH), në llogarinnë e

borxhit të jashtëm te BQBH. 5. Urdhër-pagesa e mjeteve për Republikën Serbe.

73

Obliguesi tatimor

1 Xhirollogaria e obliguesve tatimorë llogaria depozituese 2 5 Parallogaria për borxhin e jashtëm Llogaria Unike të entiteteve e Trezorit (LLUT)

3 llogaria rezervë 4 llogaria e borxhit të jashtëm LLUT

Arsyet për nxjerrjen e Ligjit mbi TVSH-në në BeH

Ndër arsyet kryesore për nxjerrjen e Ligjit mbi TVSH-në në BeH, ndër të

tjera, janë: - krijimi i hapësirës unike ekonomike në BeH; - forcimi i sovranitetit fiskal e financiar të BeH; - shfrytëzimi i TVSH-së si instrument për stabilitetin makroekonomik në

tregun unike të BeH, i cili është komplementar për politikën monetare; - përfshirja e BeH në proceset integruese ndërkombëtare, sidomos në BE, si

element kyç i politikës së jashtme;

Banka afariste e obliguesit

Banka afariste e drejtorisë për tatimin indirekt (DTI)

Drejtoria për tatimin indirekt

Banka qendrore

Banka afariste e entiteteve

Banka afariste e institucioneve të përbashkëta të BeH

Institucionet e përbashk. të BeHRepublika

serbe

74

- krijimi i kushteve që shteti të udhëheqë politikë racionale në sferën e tregtisë së jashtme dhe politikës doganore;

- krijimi i kushteve për funksionim normal të institucioneve dhe për kryerjen e obligimeve ndërkombëtare të BeH, nëpërmjet plotësimit më të sigurt e më të madh të buxhetit të të gjitha njësive territoriale e politike;

- luftimi më efikas i korrupsionit në nivel të BeH, përkatësisht zvogëlimi i evazionit fiskal;

- riintegrimi i ekonomisë së BeH. 4. 3. Projekti i implementimit të TVSH-së

Projekti për implementimin e TVSH-së është ndarë në 10 nënprojekte: - korniza ligjore lidhur me TVSH-në, - instalimi dhe mbikëqyrja e teknologjisë informative, - mbikëqyrja e punës së sistemit të teknologjisë informative, - administrimi i TVSH-së së tatimeve indirekte, - procedurat operative, - mënyrat e komunikimit, - trajnimi, - kontrolli i kompanive të mëdha tregtare, - pagesa e detyrueshme dhe - shërbimi i obliguesve tatimorë. Secili projekt është përgjegjësi e një ose dy ekspertëve ndërkombëtarë. Deri më

tash është bërë përparim i konsiderueshëm në këto fusha: - është hartuar drafti i strukturës së përgjithshme të procesit të TVSH-së

(procesi i regjistrimit dhe çregjistrimit, procedurat për dhënien dhe përpunimin e paraqitjes së TVSH-së);

- janë definuar strukturat funksionale dhe kompetencat e selisë së Drejtorisë së organizatave në terren;

- është vlerësuar vëllimi i punës dhe numri i domosdoshëm i personelit, si në seli ashtu edhe në zyrat në terren;

- janë caktuar lokacionet ku do të vendosen zyrat lokale, qendrat servisore dhe pikat servisore për TVSH;

- janë hartuar planet për punësimin e punëtorëve të rinj, sipas strukturës së re (shumica e punëtorëve do të zgjidhën nga drejtoritë tatimore ekzistuese të entiteteve dhe Distriktit të Bërçkos, kurse rreth 20% të personelit nga institucionet tjera;

- janë përgatitur planet aksionale të edukimit, dhe broshurat mbi TVSH-në; - ka filluar ndërtimi i sistemit unik informativ (hardverin do ta dhurojë BE).

75

4. 4. Ndikimi i TVSH-së në kriminalitet, me theks të veçantë në

kriminalitetin ekonomik

Tatimi mbi Vlerën e Shtuar (TVSH), si sistem i ri në BeH, do të ketë ndikim në të gjitha aspektet e jetës, pra edhe në kriminalitet. Lidhja direkte midis këtyre dy fenomeneve është e padukshme në shikim të parë, por ato janë ngushtë të lidhura në aspektin social. Aspekti social i aplikimit të TVSH-së vjen në shprehje ashtu që shteti, nëpërmjet këtij tatimi, ndikon në aftësinë e pagesës së njerëzve, kështu që shteti e forcon pozicionin e vet. Nga aspekti i “qytetarit të zakonshëm” kjo mund të interpretohet si fenomen negativ në procesin e tranzicionit, sepse aktualisht zvogëlohet aftësia blerëse e shoqërisë, gjë që është në kundërshtim me trendin. Kjo pikëpamje është shumë e pranishme dhe e pranuar nga ana e qytetarëve. Kur vështrohet në afat të shkurtër, kjo pikëpamje duke e qëndrueshme, pra edhe e pranueshme, por kur vështrohet në afat të gjatë trendi global i shoqërisë konsumuese realizohet pikërisht nëpërmjet sistemit të TVSH-së. Fillimi i aplikimit të TVSH-së mund të jetë i papranueshëm, nga aspekti social e psikologjik. Kjo ndodh për shkak të shkurtpamësisë së qytetarëve. Shteti, para së gjithash, i përgatit obliguesit tatimorë për zbatimin e sistemit të TVSH-së. Kjo është e kuptueshme, për shkak se ky është interesi i tij, por anashkalohet vetë konsumatori, i cili në esencë e paguan këtë tatim. Nëpërmjet edukimit mbi TVSH-në, si kategori sociale, konsumatori njoftohet se si ndikon TVSH-ja te konsumatori. Kjo do të ndihmonte parandalimin e manifestimit të pakënaqësisë globale, e cila mund të stimulonte shtresa të caktuara të popullsisë për kryerjen e veprave të caktuara penale (vjedhje, plaçkitje). Këto fenomene ekzistojnë edhe sot në masë të konsiderueshme, por mund të shtohen edhe më shumë për arsyet e përmendura. Pra, ndikimi i TVSH-së ne kriminalitet nuk guxon të nënçmohet.

Me këtë temë, sigurisht, do të merren sociologët dhe kriminologët, por nuk guxon të harrohet fakti se duhet të merremi me shkaktarët e disa fenomeneve dhe me eliminimin e tyre, në mënyrë që të mos merremi me pasojat kur mund të jetë vonë.

Tash do të përqendrojmë vëmendjen në ndikimin e TVSH-së në kriminalitetin ekonomik, që ka të bëjë me obliguesit tatimorë. Ligji mbi TVSH-në ka përcaktuar masat preventive kundër obliguesve tatimorë që bëjnë qarkullim fiktiv. Në Nenin 64 të Ligjit mbi TVSH-në, qarkullimi fiktiv është definuar si kryerje e veprimtarive afariste me qëllim që me mashtrim të anashkalohet pagesa e TVSH-së.

Ky është një definicion shumë i gjerë, i cili lë hapësirë për veprimin e DTI-së (Drejtoria e Tatimimit Indirekt) lidhur me përcaktimin e gjithë asaj që përfshihet në qarkullim fiktiv dhe për ndërmarrjen e masave për parandalimin dhe zbulimin e

76

veprave penale dhe kundërvajtjeve nga kjo fushë. Të dhënat mbi ndërmarrjet fiktive grumbullohen me vite. Deri më tash dihet për ekzistencën e mbi 1.000 ndërmarrjeve fiktive të cilat përvetësojnë miliona KM në vit. Drejtoria e Tatimit Indirekt, para së gjithash, ka detyrë që gjatë regjistrimit të obliguesve tatimorë për sistemin e TVSH-së të verifikojë rregullsinë e ndërmarrjeve. Këtu qëndron roli i preventiv i DTI.

Preventiva e përfshirjes së këtyre subjekteve ilegale në sistemin e TVSH-së paraqitet si imperativ në kuadrin e përgatitjeve për aplikimin e TVSH-së në BeH. Në të kundërtën, DTI sigurisht do të përballohet më vonë me një numër shumë të madh faturash fiktive, si edhe me një numër shumë të më madh të kërkesave ilegale për kthimin e TVSH-së.

Mashtrimet tatimore do të orientohen në realizimin e kthimit të TVSH-së. Për këtë arsye, Drejtoria e Tatimit Indirekt do të refuzojë kërkesat për kthimin e TVSH-së në rastet që konstaton se qarkullimi në të cilin bazohet kërkesa nuk është bërë fare ose është bërë në mënyrë fiktive, ose për shkak se e vlerëson të paqëndrueshëm raportin midis furnizuesit dhe blerësit. Personat që përfshihen në qarkullim fiktiv pa qëllim ose pa dijeninë e tyre përgjigjen për pjesëmarrje në kryerjen e veprës penale. Padituria nuk arsyetohet.

Në sistemin paraprak të tatimit në qarkullim kanë ekzistuar deklaratat me të cilat tatimi ka mundur të bartet te nja palë e dytë. Kështu janë krijuar firma fiktive të cilat kanë marrë përsipër obligimin e pagimit të tatimit në bazë të deklaratës, por ai tatim nuk është paguar asnjëherë, sepse ka humbur në letrat e firmës fiktive. Në sistemin e TVSH-së nuk ekziston institucioni i DEKLARATËS, gjë që ndikon shumë në parandalimin e shfaqjes së firmave fiktive dhe e zvogëlon mundësinë e evazionit fiskal.

Sistemi i TVSH-së krijon jo vetëm mundësi për ngritjen e nivelit të ekonomisë, por ndihmon edhe luftimin e të gjitha llojeve të veprave penale e kundërvajtjeve ekonomike, por edhe të kryesve të tyre. Kjo ndikon pozitivisht në krijimin e klimës për tërheqjen e investitorëve të huaj.

Në Nenin 67 të Ligjit mbi TVSH-në parashihen gjoba për kundërvajtjet e kryera, me dashje apo pa dashje, në rastet kur obliguesit tatimorë veprojnë në kundërshtim me dispozitat e këtij ligji ose nuk veprojnë në pajtim me këto dispozita.

Për kundërvajtje, Ligji mbi TVSH-në parasheh dënime shumë më të ashpra se sa dispozitat e deritashme tatimore. Gjobat sillen prej 100 KM deri 10.000 KM, ndërsa në disa raste deri 50%, madje edhe deri 100%, të shumës së pa llogaritur dhe të papaguar të tatimit. Gjobat për kundërvajtje janë të mëdha, por edhe të pamjaftueshme. Supozojmë se një person kryen qarkullim fiktiv me vlerë prej 1.000.000 KM, por, sipas sistem,it të deritashëm të gjyqësisë dhe prokurorisë, ai mund të gjobitet me një shumë formale prej vetëm 10.000 KM. Kjo mund të jetë

77

masë stimuluese për vazhdimin e kryerjes së qarkullimeve fiktive. Lufta kundër kriminalitetit duhet të zhvillohet në të gjitha frontet. Korrupsioni nuk është vetëm fjalë e huaj për një të keqe, por është realitet, cili duhet të luftohet me të gjitha format, përndryshe asnjë sistem nuk do të funksionojë si duhet.

Përveç dënimeve për kundërvajtje tatimore që janë përfshirë në Ligjin mbi TVSH-në, duhet të theksohen edhe sanksionet e parashikuara me Kodin Penal (KP). Sipas Nenit 211 të KP të BeH, personi që nuk i paguan tatimet në pajtim me legjislacionin tatimor të BeH gjobitet me të holla ose dënohet me burg deri në tri vjet. Për ekzistimin e kësaj vepre penale është qenësor qëllimi.

Fshehja e tatimit është sanksionuar në Nenin 210 të KP të BeH. Ai që i ik pagesës së përcaktuar me legjislacionin tatimor të BeH ose të kontributeve të sigurimit social apo që jep të dhëna të rrejshme mbi të hyrat që tatimoren, ndërsa shumë nuk tejkalon 10.000 KM do të gjobitet me para ose do të banohet me burg deri në një vit. Në qoftë se kjo shumë është më e lartë se 50.000 KM, do të dënohet me burg prej 1 deri në 5 vjet, ndërsa mbi 200.000 do të dënohet me së paku 3 vjet burg. Nëpërmjet dënimeve synohet të parandalohet kryerja e këtyre veprave penale, të ngrihet morali tatimor dhe të vendoset rendi tatimor.

Lufta kundër korrupsionit në të gjitha segmentet e sistemit, sidomos në prokurori dhe polici, është parakusht për mbrojtjen e sistemit. Kryerja e veprave penale nga fusha e kriminaliteti ekonomik mund të nxitet nga mosndëshkimi dhe dënimi i ulët i kryesve të këtyre veprave, gjë që mund të shpie deri te pasurimi i shpejtë i shtresës së caktuar të shoqërisë, e cila mund të bëhet elitë në jetën ekonomike, por edhe në jetën politike, më vonë. Shtresa e tillë e shoqërisë vë interesat personale mbi interesat e përgjithshme. Lufta e vendosur kundër kriminalitetit, ku nuk ka të paprekshëm, duhet të jetë imperativ kategorik i sjelljes dhe veprimit.

5. NOCIONI I DOGANËS DHE RËNDËSIA E SAJ

Dogana është taksë që i paguhet shtetit me rastin e kalimit të mallrave përtej

linjës doganore. Si rregull, linja doganore përputhet me kufirin shtetëror, e cila e përcakton zonën doganore, ku dalin obligime për pagimin e doganës dhe taksave tjera për mallrat që hyjnë në zonën doganore të një vendi. Disa autorë thonë se dogana është një forma e veçantë e tatimit, i cili paguhet vetëm për mallrat që kalojnë nëpërmjet vijës doganore. Si taksë, ajo paguhet me para.

Taksa doganore i ka rrënjët në kohëra të hershme. Kështu, në Romën e lashtë taksa doganore është paguar me taksat dhe tatimet tjera. Më vonë dogana bëhet taksë e pavarur (veçantë).

Qëllim dhe destinim ekskluziv i doganës ka pasur karakter fiskal, do të thotë

78

t’i shërbejë shtetit për plotësimin e buxhetit. Dogana nuk është paguar vetëm me rastin e kalimit të kufirit shtetëror, por edhe me rastin e kalimit prej një qyteti a rajoni në një qytet a rajon tjetër. Kështu, çdo qytet ose rajon ka aplikuar taksën doganore. Pagesa u është dhënë me qira personave privatë, ndërsa qiraja u është paguar pushtetarëve dhe krerëve të qyteteve dhe rajoneve. Pagesa e taksës doganore ka qenë e sanksionuar jashtëzakonisht e ashpër, kështu që për mos-pagesën e saj ka qenë i parashikuar edhe dënimi me vdekje.

Në kohët e reja, me ndryshimin e kushteve të prodhimit dhe tregtisë, ka ndryshuar edhe esenca dhe roli i doganës, kështu që dogana shndërrohet nga një taksë me karakter ekskluzivisht fiskal në një instrument për mbrojtjen e prodhimeve vendore nga konkurrenca e jashtme. Në fillim të periudhës së “markatilizmit” hiqet dogana e brendshme (taksës doganore të qyteteve dhe rajoneve), gjë që shpie në ndryshimin esencial të sistemit doganor. Kështu dogana e humb karakterin fiskal dhe merr karakter stimulues për prodhimet vendore she mbrojtjen e tyre nga konkurrenca e jashtme.14

Në afarizmin bashkëkohor ndërkombëtar dogana nuk e ka vetëm funksionin e grumbullimit të taksës dhe mbrojtjen e veprimtarisë ekonomike të vendit, por ka edhe efekte të caktuara në bilancin e pagesave, prandaj secili shtet ka nevojë të ndërmarrë masa të caktuara në këmbimin tregtar me botën, me qëllim të mbrojtjes së interesave të veta. Nga kjo mund të burojë definicioni mbi doganën: Taksa që e paguan shteti me rastin e hyrjes së mallrave nëpërmjet linjës doganore, si për nevojat e arkës shtetërore ashtu edhe për realizimin e synimeve të caktuara në këmbimin tregtar ndërkombëtar, siç është mbrojtja e prodhimit vendor, nxitja e zhvillimit të ekonomisë vendore dhe barazimi i bilancit tregtar me jashtë.

Doganat janë tatim që cili e grumbullon shteti me rastin e kalimit të mallrave nëpërmjet kufirit shtetëror dhe bën pjesë në grupin e tatimeve të tërthorta. Fillimisht, dogana ka pasur karakter fiskal, që do të thotë se shteti e ka aplikuar këtë taksë me qëllim të sigurimit të mjeteve.

Dogana, në kuptimin që e ka sot, ka filluar të aplikohet së pari në periudhën e merkantilizmit, në shekujt XVII e XVIII, kur është quajtur: tridhjetëshja, xhymryk, soll, doana etj. Atëherë ishin hequr të gjitha taksat brenda territorit të shtetit (qyteteve e rajoneve), dhe kishte filluar pagesa e taksës doganore vetëm në kufijtë e jashtë të shtetit.15

Dogana, si instrument e këmbimit të jashtëm tregtar manifestohet nëpërmjet dy elementeve të saj themelore: tarifës (shkallës) doganore dhe bazës doganore. Nëpërmjet tarifës doganore caktohet lartësia e pagesës së shkallës doganore për mallrat që importohen ose hyjnë në zonën doganore të BeH. Tarifa doganore

14 Mr. Mersida Suçeska, Bazat e sistemit doganor, Sarajevë, 1988, f. 9 e 10 15 Prof. Dr Ismet Dautabashiq, Financat dhe e drejta financiare, botimi VI i plotësuar, 2001, f. 175

79

rregullohet me Ligjin mbi tarifën doganore, të cilin e nxjerr Këshilli i Ministrave të BeH. Baza doganore përcaktohet në mënyra të ndryshme, por kryesisht sipas vlerës së mallrave (ad valorem). Kjodo të thotë se në bazë të vlerës së mallrave zbatohen shkallët doganore të tarifës doganore. Në qoftë se baza doganore nuk mund të caktohet në këtë mënyrë, atëherë ajo caktohet në bazë të çmimit të mallrave të ngjashme që blihen me qëllim të importimin në BeH, në një kohë të afërt me blerjen e mallrave që doganohen.16 5. 1. RËNDËSIA E DOGANËS

Me politikën doganore, qysh ne shekullin XVIII, ishin vendosur bazat për revolucionin dhe luftën politike, kur Parlamenti i Britanisë së Madhe ishte përpjekur të aplikonte taksë doganore për sheqerin, çajin dhe prodhimet tjera të kolonive britanike.17

Vështruar nga aspekti ekonomik, doganat importuese ndikojnë në ngritjen e çmimit të mallrave dhe në uljen e importit, por, në anën tjetër, ndikojnë në nxitjen e prodhimit të këtyre mallrave në vend. Kështu, dogana ndikon njëkohësisht në shtimin e të hyrave në buxhetin e një vendi dhe në mbrojtjen e prodhimit vendor dhe në stimulimin e eksportit.

Me rastin e aplikimit të taksës në import, arrihen tri efekte kryesore: • Prodhuesit vendorë që afarojnë nën mbrojtjen e doganës mund të shtojnë

prodhimin e tyre, sepse konkurrenca në treg do të jetë më e ulët; • Konsumatorët ballafaqohen me çmime më të larta, prandaj bie aftësia

shpenzuese e tyre. • Qeveria krijon të hyra të rëndësishme për buxhetin e shtetit.

Efekti i parë shkon direkt në interes të prodhuesit vendor, sepse dogana

mbron prodhimet e tyre dhe eliminon konkurrencën e jashtme. Prandaj, mund të konstatohet se kjo çështje është shumë e ndjeshme në planin ndërkombëtar, meqenëse bota synon globalizimin e tregut dhe uljen e çmimit te prodhimeve.

Efekti i dytë çon në konstatimin se konsumatorët, të cilët ballafaqohen me çmime më të larta të prodhimeve, si pasojë e taksave doganore, zvogëlojnë konsumin e prodhimeve të importuara, sepse importuesit llogarisin në çmimin e tyre edhe shpenzimet e taksës doganore.

Efekti i tretë ka të bëjë në mënyrë të drrejtëprdrejt me të hyrat e shtetit të mbledhura nga doganat. Shteti, përveç përmbushjes së nevojave të veta themelore,

16 Mr. Mersida Suçeska, “Sistemet komparative doganore”, f. 15 – 49 17 Paul Samuelson, Ekonomia, Zagreb, 1992

80

mund t’i orientojë mjetet edhe në fonde të tjera, p.sh., për mbështetjen e veprimtarive të ndryshme të qytetarëve, për stimulimin e prodhimtarisë bujqësore, etj.

Dogana ka rëndësi të madhe për procesin e baraspeshës në treg dhe për stabilitetin e çmimeve. Gjithashtu është instrument për harmonizimin e sistemit ekonomik të vendit. Ngarkesat doganore ndihmojnë ruajtjen e stabilitetit të tregut vendor për plasmanin e prodhimeve vendore, ndërsa nëpërmjet lehtësimeve doganore për mallrat që eksportohen stimulohet shtimi i prodhimit vendor dhe plasmani i tij në tregun e jashtëm.

Kështu, dogana luan rol të rëndësishëm për stabilitetin ekonomik të një vendi, pra edhe të BeH. 5. 2. LLOJET E DOGANEVE

Llojet e doganave janë të ndryshme. Ndarja ne doganave bëhet sipas

kritereve të zbatimit të tyre. Ja llojet e doganava: 1. Sipas lëvizjes së mallrave: doganat eksportuese, importuese dhe transite.

Sipas Ligjit mbi politikën tatimore të BeH dhe Ligjit mbi tarifën doganore, ekzistojnë vetëm doganat importuese, por ligji mbi doganat parashikon edhe mundësinë e doganave eksportuese, në qoftë se kjo përshkruhet në mënyrë implicite në tarifën doganore, ndërkaq mundësia e doganës së transitit është përjashtuar, siç është parashikuar edhe me Konventën e Barcelonës të vitit 1921, e cila parashikon heqjen e doganave transite18;

2. Sipas funksionit themelor ekonomik: doganat mbrojtëse e fiskale (financiare) dhe doganat sociale e politike;

3. Doganat prohibitive (në qoftë se lartësia e tyre është aq e madhe sa ndikon njësoj sikur edhe ndalimi direkt);

4. Sipas mënyrës së caktimit të tarifës doganore: dogana autonome dhe të marrëveshjes (konvencionale);

5. Dogana maksimale dhe minimale, ngjashëm me tekstin nën pikën 4; 6. Sipas mënyrës së caktimit dhe pagesës: ad valorem dhe specifike, si edhe të

kombinuara nga aspekti doganor teknik; 7. Sipas mënyrës së procedimit të mallit: doganat unike dhe diferenciale

(varësisht prej procedimit unik apo të ndryshëm të doganimit të mallrave që hyjnë nga vende të ndryshme, prej rrugëve transportuese apo prej mjeteve të transportit. Një formë e doganave diferenciale paraqesin doganat preferenciale dhe doganat luftarake (retorzive), të cilat aplikohen ndaj

18 Suçeska M: Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i shkemcave kriminalistike, Sarajevë, 1998

81

ndonjë vendi në rrethana të jashtëzakonshme, në mënyrë që ai vend të detyrohet të lëshojë pe;

8. Doganat për për barazim, për antidamping dhe për kompensim. Njësimi i doganave, të cilën e ka futur në teorinë ekonomike Rikardo,19 sot

shfaqet në formë të doganave antidamping dhe doganave kompensuese, Të parat ka për qëllim neutralizimin e dampingut, ndërsa të dytat kanë për qëllim të neutralizojnë subvencionet eksportuese ose premitë. Sipas dispozitave të Organizatës Botërore të Tregtisë (ËTO), vendet anëtare të kësaj organizate autorizohen të aplikojnë dogana antidamping dhe kompensuese në lartësinë e dampingut, përkatësisht vlerës së subvencionit eksportues, por vetëm nëse importi i shkakton ose rrezikon t’i shkaktojë dëm të konsiderueshëm prodhimit vendor.

Më herët është bërë fjalë mbi doganat me karakter mbrojtës dhe fiskal. Të parat kanë qëllim primar mbrojtjen e prodhimit vendor, ndërsa të dytat synojnë para së gjithash shtimin e të hyrave shtetërore.

Se a është fiskale apo mbrojtëse një doganë varet se a prodhohet apo jo në vend malli përkatës. Një mall mund të mos prodhohet në vend, por në qoftë se prodhimi i tij fillon pas aplikimit të doganës, ky mall do të jetë i mbrojtur.

Por, dallimi nuk është i madh, Edhe doganat fiskale kanë rezultat mbrojtjen e prodhimit vendor. Në qoftë se një vend që nuk prodhon verë e doganon verën e importuar, kjo doganë ka karakter fiskal, por do të ketë karakter mbrojtës për prodhime të ngjashme, p.sh. birrës, sepse me ngritjen e çmimit të verës së importuar, mund të shtohet konsumi i birrës. Vice versa dhe dogana mbrojtëse kanë efekt sekondar shtimin e të hyrave shtetërore, prandaj dallimi midis njërës dhe tjetrës është pothuaj relative.20

Rëndësi të veçantë ekonomike ka edhe ndarja teknike e doganave në: dogana ad valorem dhe dogana specifike. Në praktikë, ekziston shpesh edhe kombinimi i doganave ad valorem dhe doganave specifike. Zakonisht, kombinimi bëhet duke bërë vlerësimin (matjen) e doganës ad valorem ashtu që shuma absolute e doganës për njësi të mos jetë më e ulët se shuma e caktuar. Në literaturën amerikane, kombinimet e tilla të doganave janë të njohura me emrin dogana “compound”.

Doganat specifike e kanë përparësinë se përjashtojnë mundësinë e keqpërdorimit të vlerës, meqë nuk është e nevojshme të përcaktohet vlera e mallit. Në këtë rast është e nevojshme të vërtetohet vetëm sasia apo pesha, sepse kjo është e mundur të caktohet më me saktësi se sa vlera. Por, doganat specifike i kanë edhe mangësitë e veta. E para, ato e ngarkojnë mallin në mënyrë të pabarabartë.

19 Suçeska M. Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i shkemcave kriminalistike, Sarajevë, 1998 20 Suçeska M. Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i shkemcave kriminalistike, Sarajevë, 1998

82

Ngarkesa relative është më e vogël nëse çmimet e mallrave ngrihen dhe të kundërtën, ngarkesat janë më të mëdha nëse çmimet ulen. Për këtë arsye, në rast të rritjes së çmimeve, vihet në pikëpyetje funksioni i tyre proteksionist, ndërsa në rast të uljes së çmimeve dhe ato bëhen proteksioniste. Kjo mangësi është shmangur me futjen e klauzolës së artë (përcaktimit të shumës së doganës në ar) ose koeficientit të rritjes (Franca e ka bërë këtë pas Luftës së Dytë Botërore). E dyta, doganat specifike e ngarkojnë në mënyrë jo të barabartë mallin edhe për shkak se ngarkesa e tyre relative është më e madhe te mallrat e këqija dhe të lira dhe të kundërtën, ngarkesa është më e ulët te mallrat e mira dhe të shtrenjta. Më në fund, këto dogana kërkojnë përcaktimin jo vetëm të cilësisë, por edhe të sasisë, kështu që e komplikojnë punën e shërbimeve doganore. 5. 3. DELIKTET DOGANORE

Dispozitat ndëshkuese të përcaktuara në rregullativën në fushën e doganave shprehin objektivin e shtetit që nëpërmjet detyrimit, nëse është e nevojshme, të sigurojnë respektimin e këtyre normave juridike dhe të bëjnë që obliguesit doganorë dhe nga personat tjerë të sillen në mënyrën e caktuar.

Mund të shtrohet pyetja se çfarë kuptimi kanë dispozitat ndëshkuese dhe cila është rëndësia e tyre. Për trajtimin e kësaj çështjeje është e nevojshme pikënisja nga fakti se në këtë shkallë të zhvillimit shoqëror përballemi me ekzistimin e kundërshtive të caktuara midis interesit të përgjithshëm shoqëror dhe interesit të personave të caktuar juridikë e fizikë. Ekzistimi i interesave të ndryshme e obligon bashkësinë shoqërore që të sigurojë respektimin e rregullave të caktuara shoqërore. Sjellja kundër rregullave të caktuara të çdo bashkësie shoqërore shkakton reaksione të caktuara të shoqërisë. Paralelisht me zhvillimin e bashkësisë njerëzore dhe ndryshimet ekonomike kanë ndryshuar edhe format e shkeljes së rregullave të sjelljes, si edhe reaksioni i shoqërisë ndaj këtyre sjelljeve. Synimi i bashkësisë shoqërore që të mbrojë rendin e caktuar shoqëror manifestohet edhe nëpërmjet zbatimit të sanksioneve.

Në teorinë e të drejtës jepen përgjigje të ndryshme në pyetjen se a janë deliktet dhe ndëshkimet fenomen i karakterit klasor apo janë kategori jashtë klasore që ndodhin në çdo shoqëri njerëzore. Shkenca borgjeze mbron qëndrimin se kriminaliteti është tipar i secilës shoqëri, por përfaqësuesit e kësaj teorie nuk pajtohen rreth premisave dhe shkaqeve të këtij fenomeni. Shkenca jonë juridike nisen nga qëndrime të tjera – nga fakti se nuk ekzistojnë vepra të tilla që do të vlerësoheshin gjithnjë si fenomen shoqëror ndaj të cilit do të reagohej me zbatimin e sanksioneve penale. Se a do të reagohej me sanksione dhe ndaj cilave vepra do të reagohej, në mënyrë të tërthortë varet nga struktura shoqërore e ekonomike e një bashkësia të caktuar shoqërore, ndërsa në mënyrë të drejtpërdrejt varet nga struktura

83

e tërësishme ideologjike dhe të gjithë faktorët që veprojnë në marrëdhëniet reciproke. Në dispozitat ndëshkuese të rregullativës në fushën e doganave janë përcaktuar tri kategori të delikteve apo veprimesh kundërligjore, për të cilat ligjvënësi pa përcaktuar sanksione. Këto janë veprat penale doganore, shkeljet ekonomike doganore dhe kundërvajtjet doganore.21 Në legjislacionin aktual të BeH janë sanksionuar vetëm veprat penale doganore dhe kundërvajtjet doganore. 5. 4. VEPRAT PENALE DOGANORE

Në rregullativën e deritashme ligjore mbi doganat, përkatësisht në dispozitat

ndëshkuese të saj, nuk është definuar nocioni veprës penale. Për këtë arsye, përgjigjen në pyetjen se çka është vepër penale duhet ta kërkojmë në Kodin Penal, sipas të cilit vepra penale është vepër e rrezikshme shoqërore që me dispozita ligjore përcaktohet si vepër penale dhe tiparet e së cilës janë të përshkuara në ligj.

Nga ky këndvështrim, sipas rregullativës ligjore mbi doganat, vepra penale konsiderohen:

1. Bartja e mallrave nëpërmjet linjës doganore (duke anashkaluar masat e mbikëqyrjes doganore);

2. Bartja e mallrave nëpërmjet linjës doganore (duke anashkaluar masat e mbikëqyrjes doganore);

3. Bartja e mallrave nëpërmjet linjës doganore nga personat e armatosur (duke anashkaluar masat e mbikëqyrjes doganore);

4. Grupet a rrjetet e organizuara për kryerjen e veprave penale doganore; 5. Shpërndarja e organizuar e mallrave të padoganuara; 6. Procedura me mallra që nuk janë lëndë e veprës penale22.

Veprat penale doganore paraqesin shkeljen më të rëndë të ligjit mbi

doganat, prandaj edhe sanksionet për këtë lloj të delikteve doganore janë më të rëndat.

5. 4. 1. Kontrabanda

“Kushdo që nëpërmjet linjës doganore bart mall me vlerë më të lartë, duke anashkaluar masat e kontrollit doganor, ose kushdo që duke i anashkaluar masat e kontrollit doganor bën bartjen e mallit nëpërmjet linjës doganore, do të dënohet me gjobë në para ose me dënim me burg deri në tri vjet”23, pavarësisht se a është bërë 21 Suçeska M. Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i shkemcave kriminalistike, Sarajevë, 1998 22 M. Suçeska, Bazat e sistemit doganor, Fakulteti i Shkemcave Kriminalistike, Sarajevë, 1998 23 Kodi Penal I BeH, Fletorja zyrtare e BeH, nr, 27/03

84

kalimi i mallit nëpërmjet vendkalimit të rregullt kufitar apo jashtë tij. Nëse në vendkalimin kufitar, me rastin e kontrollit të rregullt doganor,

zbulohet se ndonjë person apo ndonjë grup personash nuk kanë paraqitur apo kanë fshehur mall me vlerë më të madhe, nuk bëhet fjalë për vepër penale, sepse kalimi i mallit faktikisht nuk është bërë. Pra, bëhet fjalë për mallin që është futur dhe është gjetur brenda zonës doganore të vendit. Kur zbulohet personi që e posedon mallin për të cilin ai nuk mund të ofrojë dëshmi se ka kaluar nëpër procedurën e rregullt doganore, është e nevojshme që, nëpërmjet veprimeve hetimore të vërtetohet prejardhja e mallit si edhe mënyra e futjes së mallit në zonën doganore të vendit. Sipas mundësisë, është e nevojshme të saktësohet edhe koha e futjes së mallit në zonën doganore të vendit. Prejardhja e mallit është e nevojshme të përcaktohet në mënyrë që të përcaktohet se bëhet fjalë për mall me prejardhje të huaj, i cili është futur në mënyrë ilegale në zonën doganore të vendit.

Në qoftë se personi deklaron se mallin e ka futur jashtë vendkalimit kufitar ose nëpërmjet vendkalimit legal doganor, pa e paraqitur ose duke e fshehur, bëhet fjalë për vepër penale të kontrabandës. Praktika ka treguar se, në këto raste, personi te i cili gjendet malli deklaron se e ka blerë atë mall nga ndonjë person i panjohur, në treg ose në ndonjë vend tjetër, ku dihet se bëhet qarkullim ilegal i mallrave të importuara. Praktika ka treguar gjithashtu, se është vështirë të vërtetohet identiteti i personave që bëjnë importimin ilegal të mallrave, prandaj, ndaj personit te i cili gjendet mall i tillë bëhet kallëzim për kundërvajtje doganore, në pajtim me Ligjin mbi kundërvajtjet doganore. Tiparet ligjore të kësaj vepre penale janë:

- bartja e mallit nëpërmjet linjës doganore dhe - bartja që bëhet në formë profesionale.

Mungesa e cilitdo prej elementeve të përmendura e përjashton ekzistimin e

veprës penale. Kryerja e kësaj vepre penale lidhet me kalimin e mallit brenda zonës doganore të vendit. Futja apo importimi i mallit përfshin jo vetëm mallrat që futen (importohen) me qëllim që të mbeten në zonën doganore të vendit, por edhe ato që janë destinuar për ndonjë zonë të tretë doganore, por kalon nëpër zonën tonë doganore. Për veprën penale që kualifikohet si e tillë është parashikuar dënimi me burg prej 1 deri në 10 vjet, ndërsa si masë sigurie është parashikuar konfiskimi i mallit ( i cili është mjet i veprës penale) dhe konfiskimi i mjetit transportues është fshehur malli ( i cili është mjet i veprës penale), në qoftë se pronari ose shfrytëzuesi i mjetit e ka ditur ose ka qenë i obliguar të dijë.

Personi që organizon grupe ose shoqëri për kryerjen e organizuar të kontrabandës ose që organizon rrjet të ndërmjetësve apo stërshitësve që shpërndajnë mallra të padoganuara është parashikuar të dënohen me burg, në kohëzgjatje prej 6 muajsh deri në 5 vjet. Po ashtu, është parashikuar që me burg deri në 3 vjet të dënohet edhe personi fizik që bëhet anëtar i grupit apo shoqërisë që

85

merret me kontrabandë. Në rastin e parë bëhet fjalë për organizim të grupit apo të shoqërisë për kryerje të organizuar të veprave penale. Për ekzistimin e kësaj vepre penale është i mjaftueshëm vetëm organizimi i grupit për kryerjen e kontrabandës. Për përgjegjësinë penale të organizatorit nuk është e domosdoshme që anëtarët e grupit të ndërmarrin veprime për kryerjen e kontrabandës. Ndërkaq, në rastin e dytë bëhet fjalë për organizim të rrjetit të stërshitësve ose ndërmjetësve për shpërndarjen e mallrave të padoganuara, e cila është futur në zonën doganore të vendit. Për ekzistimin e kësaj vepre penale nuk është e domosdoshme që rrjeti i organizuar të shpërndajë mallra të padoganuara dhe as nuk është qenësore se kush dhe në çfarë mënyre e ka futur mallin që është mjet i kësaj vepre penale. Përgjegjësia e organizatorit përcaktohet në bazë të vetë faktit të ekzistimit të rrjetit të organizuar të stërshitësve ose ndërmjetësve për shpërndarjen e mallit të padoganuar. 5. 4. 2. Mashtrimet doganore

Me Nenin 216, alineja 1, është parashikuar se: “do të dënohet me burg në kohëzgjatje prej 3 vjetësh personi fizikë që, me qëllim që ai ose ndokush tjetër të anashkalojë doganën ose obligimet tjera që paguhen me rastin e importimit të mallit, vlera e të cilit është më e lartë se 5.000 KM, bën ose ia ofron organit të caktuar doganor lejen ose vërtetimin e falsifikuar doganor ose të çfarëdo dokumenti tjetër me përmbajtje të pavërtetë”

Mund të vërehet se shuma prej 5.000 KM e taksave doganore të papaguara e bën dallimin midis veprës penale dhe kundërvajtjes doganore. Në rast se nëpërmjet veprimeve të përmendura është anashkaluar pagesa e taksave në shumë më të madhe se 20.000 KM, kryesi do të dënohet me burg në kohëzgjatje prej 1 deri në 8 vjet, ndërsa në rast se kjo shumë është më e lartë se 80.000 KM do të dënohet me burg në kohëzgjatje prej 2 deri në 12 vjet. Pra, këto janë dy forma të kualifikim të të njëjtës vepër penale.

Leja, vërtetimi ose ndonjë dokument tjetër duhet të jetë i asaj natyre që prej tij të varet mospagesa e taksave doganore, qoftë të plotë apo të zbritura në krahasim me shumën që do të duhej të paguhej në mënyrë të rregullt. Kryes të kësaj vepre penale nuk janë vetëm personat pjesëmarrës në procedurën doganore, por edhe personat kanë falsifikuar dokumentin në bazë të të cilit është bërë anashkalimi i taksave doganore në dobi të kujtdo qoftë dhe pavarësisht se ka filluar apo jo procedura doganore.

Si kryes të kësaj vepre penale mund të konsiderohet edhe shpediteri që, në vend të obliguesit doganor, ia dorëzon organit doganor dokumentin e falsifikuar me qëllim që të anashkalohet pagesa e taksave doganore në të mirë të obliguesit. Me qenë se për ekzistimin e kësaj vepre penale mjafton të dëshmohet qëllimi për anashkalimin e pagesës së taksave doganore, shpediteri mund të konsiderohet

86

përgjegjës në qoftë se dëshmohet se ai e ka ditur se bëhet fjalë për dokument të falsifikuar. Kjo vepër penale mund të kryhet si me rastin e kalimit të linjës doganore, gjatë importit, ashtu edhe me rastin e doganimit të mallit në pikën doganore.

5. 5. SHKELJET DOGANORE Shkeljet ekonomike doganore paraqesin kategori të veçantë të delikteve doganore. Shkeljet ekonomike paraqesin shkeljen e rregullave mbi afarizmin ekonomik e financiar nga personi fizik ose juridik, e cila ka shkaktuar ose ka mund të shkaktojë pasoja të rënda, të cilat konsiderohen si shkelje ekonomike, me dispozita të organit kompetent. Afarizmi i ndërmarrjeve si bartës të veprimtarive afariste është i rregulluar me dispozita përkatëse, prandaj është e domosdoshme që të parashikohen edhe sanksione në rast të mosrespektimit gjegjësisht shkeljes së tyre. Me Kodin Penal dhe me ligjet tjera me të cilat përshkruhen veprat penale sanksionohen veprimet e caktuara vetëm të personave fizikë, Por, në qoftë se, gjatë veprimtarisë ekonomike, dispozitat ligjore shkelen edhe nga personat juridikë (ndërmarrjet, etj.), për shkelje të tilla duhet të përshkruhet edhe përgjegjësia e këtyre personave. Në rregullativën e deritashme të BeH të gjitha veprimet që janë inkriminuar si shkelje ekonomike kanë qenë të grupuara në nenet e Ligjit mbi politikën doganore të BeH. Përveç gjobën me para, për shkelje ekonomike mund të shqiptohet edhe masa mbrojtëse e ndalimit të kryerjes së punëve në afat të caktuar (për ndërmarrje apo persona tjerë juridikë), ndërsa personit përgjegjës të ndërmarrjeve të përmendura mund t’i shqiptohet masa e ndalimit të kryerjes së veprimtarive të caktuara.

Një ndërmarrje ose person tjetër juridik, për shkelje ekonomike, mund të dënohet me gjobë prej 300 deri 12.000 KM, në qoftë se merret me kalimin e mallit nga linja doganore, duke anashkaluar masat e mbikëqyrjes doganore. Nëse bëhet fjalë për anashkalim të pagesës së doganës apo për pagesë të doganës në shumë më të vogël se shuma që duhet të paguhet, në dokumentet që dorëzohen bashkë me deklaratën doganore paraqitet prejardhje, kualitet, lloj, sasi ose vlerë tjetër e mallit, personi përgjegjës dënohet për shkelje ekonomike, me gjobë prej 200 deri 1.200 KM. Njëkohësisht, ndërmarrjes ose personit tjetër juridik mund t’i shqiptohet edhe masa e ndalimit të kryerjes së veprimtarisë së importit, eksportit ose qarkullimit të mallrave, në kohëzgjatje prej 5 vjetësh, por edhe personi përgjegjës i ndërmarrjes mund të dënohet me ndalimin e veprimtarisë në kohëzgjatje prej 3 vjetësh.

Si masë e veçantë mbrojtëse parashikohet edhe konfiskimi ose marrja e mjetit transportues, i cili ka qenë i destinuar për transportimin e mallit që është mjet i veprës penale apo vendstrehimet e fshehta të të cilit janë shfrytëzuar për transportin e këtij malli. Konfiskimi i mjetit të transportit kushtëzohet me vlerën e

87

mallit. Në qoftë se vlera e mallit me të cilin bëhet shkelje ekonomike nuk e kalon një të tretën e bazës doganore, mjeti transportues nuk mund të konfiskohet. 5. 6. KUNDËRVAJTJET DOGANORE

Kundërvajtje doganore është lëndimi i dispozitave doganore më të cilat rregullohen disa obligime të obliguesit doganor, mbajtësit të mallit doganor dhe personave tjerë juridikë dhe fizikë. Me Ligjin mbi politikën doganore të BeH, kundërvajtje doganore është definuar çdo shkelje ose çdo përpjekje për shkelje të këtij ligji apo të Ligjit doganor të BeH, i cili përcakton obligime të caktuara për obliguesin doganor (person juridik apo fizik).

Në teorinë e të drejtës, disa autorë u ndajnë kundërvajtjet doganore në tri grupe themelore. Këto janë:

• kundërvajtjet doganore, • fshehjet doganore dhe • parregullsitë doganore.

Në nocionin kundërvajtjeve përfshihen shkeljet gjatë kryerjes së të cilave

mallrat doganore i anashkalohen plotësisht mbikëqyrjes doganore (me vlerë deri 5.000 KM). Me Nenin 5 të Ligjit mbi kundërvajtjet doganore parashikohet që personi juridik të dënohet me gjobë me para prej 1 deri 8 herë më të lartë se shuma e taksave doganore të papaguara ose deri 2 herë më shumë se vlerës së mallit, në qoftë se malli nuk i nënshtrohet pagesës së doganës apo nëse për këtë mall nuk paguhet doganë.

Nocioni fshehje doganore nënkupton kundërvajtjet gjatë kryerjes së të cilave organet doganore kanë qasje në mall, por kryesi i kundërvajtjes përpiqet të anashkalojë mbikëqyrjen doganore (me vlerë deri në 5.000 KM).

Në grupin e parregullsive doganore përfshihen të gjitha kundërvajtjet si parregullsi doganore.

Kundërvajtjet doganore mund të ndahen sipas kritereve të ndryshme, duke u

nisur nga natyre e tyre juridike, ngjashmëritë dhe tiparet e tyre, llojet e kryesve, etj. Duke u nisur nga grupimi i kundërvajtjeve doganore në bazë të ngjashmërisë së tyre dhe lidhshmërisë së veprimeve me të cilat kryhen, kundërvajtjet doganore mund të ndahen në këto grupe: 5. 6. 1. Kundërvajtjet doganore që kryhen me mosparaqitjen e mallit

Ky grup përfshin një numër më të madh kundërvajtjesh, të cilat paraqesin

88

shkeljet më të rënda të dispozitave doganore. Mos paraqitja e mallit dhe anashkalimi i masës së mbikëqyrjes doganore, personat e caktuar pamundësojnë ose vështirësojnë punën e organeve të shërbimit doganor gjatë kryerjes së veprimtarisë së tyre themelore. Me këto kundërvajtje organeve të shërbimit doganor u shkaktohen vështirësi të veçanta, para së gjithash që të kryejnë detyrën e tyre që të vërtetojnë obligimet e obliguesit doganor, gjegjësisht që të ndërmarrin veprimet përkatëse për zbatimin e procedurës doganore lidhur me mallin e caktuar. Si rregull, kryesit e këtyre kundërvajtjeve kanë për qëllim t’i ikin obligimit të pagesës së doganës dhe taksave tjera importuese. a) Kundërvajtjet doganore për mosparaqitjen e mallit në doganë

Mosparaqitja e mallit (i cili kalon linjën doganore) paraqet shkelje të

normave juridike, të cilat i obligojnë të gjithë personat që me rastin e kalimit të linjës doganore t’ia paraqesin doganës të gjitha gjërat që i kanë me vete. Si rregull, motiv për mosparaqitjen e mallit është anashkalimi i obligimit të pagesës së doganës dhe të taksave tjera importuese. Anashkalimi i obligimeve të përmendura mund të bëhet në mënyra të ndryshme. Personi që bart mall doganor mund të ndodh që jo vetëm të mos ia paraqesë mallin doganës, por edhe ta kalojë atë nga linja doganore në mënyrë të fshehtë. Bartja e tillë e mallit brenda linjës doganore paraqet formën më të rëndë të kundërvajtjeve të këtij grupi. Në peshën e kundërvajtjes, përkatësisht sanksionit, ndikon destinomi i mallit (për përdorim personal apo për stërshitje). Sanksionet për këtë kundërvajtje kanë lidhje të drejtpërdrejt me peshën e shkeljes së normës juridike mbrojtëse. 5. 6. 2. Kundërvajtjet doganore për anashkalim të mbikëqyrjes doganore

Anashkalimi i masës doganore të mbikëqyrjes, sidomos gjatë kalimit të linjës doganore dhe gjatë lëvizjes në brezin doganor-kufitar, bëhet me bartjen e mallit jashtë vendkalimeve kufitare, marrjes apo dhënies së mallit në brezin doganor-kufitar në det, në lumenjtë apo liqenet kufitare, etj. Me këto kundërvajtja anashkalohet pagesa e taksave doganore. Si rregull, kryerja e këtyre kundërvajtjeve bëhet në vendet ku nuk ka kontroll doganor, kështu që organet doganore e kanë të pamundur të bëjnë mbikëqyrjen doganore në mënyrë të rregullt.

Te grupi i kundërvajtjeve për mosparaqitje të mallit kundërvajtja kryhet në kontakt me organet doganore, ndërsa ky grup i kundërvajtjeve karakterizohet për anashkalimin e kontaktit me organet doganore, prandaj mosparaqitja e mallit është pasojë logjike e veprimit të tillë të kryesit të veprimit kundërvajtës. Për këto kundërvajtja parashikohen gjoba me para, jo vetëm për personin juridik (ndërmarrjen), por edhe për personin përgjegjës të personit juridik.

89

5. 6. 3. Kundërvajtjet doganore për shkeljen e dispozitave doganore mbi lehtësimet doganore

Obliguesit tatimorë, në kushte të caktuara, mund të lirohen nga pagesa e doganës dhe taksave tjera importuese. Këta persona (fizikë ose juridikë), për një kohë të caktuar, kanë obligime të caktuara që dalin nga shfrytëzimi i të drejtës për lehtësi doganore. Përveç lehtësive doganore, gjatë importit dhe eksportit, mund të shfrytëzohen edhe lehtësi të tjera, sidomos në lidhje me importin dhe eksportin e përkohshëm të mallrave. Shkelja e dispozitave doganore me të cilat rregullohen lehtësimet doganore dhe lehtësitë tjera gjatë importit dhe eksportit të mallrave mund të bëhet në mënyra të ndryshme: me paraqitjen e rrejshme të fakteve me qëllim që të realizohet e drejta për lehtësi doganore, shfrytëzimi i mallrave për qëllime të tjera dhe jo për qëllimet e përcaktuara për lehtësi doganore ose lehtësi të tjera (tjetërsimi, përdorimi për qëllime tjera, etj.)

5.6.4. Kundërvajtjet doganore për paraqitje të pasaktë të mallrave doganore

Personat që kalojnë mallra nga linja doganore si dhe paraqitësit e deklaratave doganore janë të obliguar që në mënyrë të saktë t’i paraqesin në doganë mallrat doganore. Obligimi për paraqitje të saktë, para së gjithash, ka të bëjë me llojin, sasinë, cilësinë, vlerën dhe prejardhjen e mallit. Malli mund të paraqitet gojarisht dhe me shkrim. Paraqitja me shkrim bëhet me formularë përkatës (paraqitja e mallit për import dhe eksport). Me rastin e paraqitjes me shkrim, të dhënat mbi mallrat e regjistruara në dokumentet e qarkullimit shfrytëzohen për plotësimin e paraqitjes. Paraqitësi është i obliguar që të dhënat e paraqitura t’i harmonizojë me të dhënat në dokumentet e transportit. Paraqitja e të dhënave të pasakta mbi mallrat në deklaratën doganore (llojin, sasinë, vlerën, cilësinë dhe prejardhjen) mund të ketë pasojë ngarkimin me shumë më të vogël të taksave doganore, por edhe mund të mos ketë pasoja të kësaj natyre. Megjithatë, me dispozitat ndëshkuese të Ligjit Doganor, është sanksionuar paraqitja e pasaktë e të dhënëve për mallrat, në të dyja rastet.

Shkelje të rëndë të dispozitave mbi obligimin për paraqitjen e saktë të mallrave është posaçërisht paraqitja e të dhënave të pasakta për sasinë, cilësinë, llojin, vlerën dhe prejardhjen e mallrave në dokumentet që dorëzohen bashkë me deklaratën doganore, përkatësisht paraqitja e pasaktë e mallrave me rastin e kalimit të linjës doganore ose me rastin e doganimit të mallrave që importohen.

Këto veprime përbëjnë shkeljen më të rëndë doganore, sepse kryhen me qëllim të anashkalimit të pagesës së doganës dhe taksave tjera doganore.

90

5.6.5. Kundërvajtjet doganore për vështirësimin e pagesës së se taksave doganore dhe taksave tjera importuese, si edhe për vështirësimin e zbatimit të masave të mbikëqyrjes doganore

Në këtë grup përfshihet numri ma i madh i kundërvajtjeve doganore me të cilat vështirësohet pagesa e doganës dhe taksave tjera doganore, si edhe zbatimi i masave të mbikëqyrjes doganore. Vështirësimi i pagesës së doganës dhe taksave tjera doganore mund të bëhet me veprime të ndryshme, siç janë:

- pamundësimi i zbatimit të procedurës doganore pas paraqitjes së mallit; - posedimi i mallit pas kryerjes së kontrollit doganor (pa lejen e doganës),

para pagesës së doganës dhe taksave tjera doganore; - pamundësimi që organi doganor të bëjë kontrollin e mallit, librave të

afarizmit, dokumenteve dhe të dhënave tjera;

Me këto veprime, punëtorëve të doganës nuk u pamundësohet që të bëjnë pagesën e doganës dhe taksave tjera doganore, por vështirësohet pagesa për shkak të moskryerjes së obligime të caktuara. Prandaj, organet doganore duhet të ndërmarrin veprime të caktuara, të cilat janë të nevojshme për shkak të moskryerjes së obligimeve të obliguesve doganorë. Ky grup i kundërvajtjeve përbën shkelje më të lehta të dispozitave doganore se sa shkeljet që bëhen me qëllim të ikjes së obliguesve nga pagesa e doganës (duke pos paraqitur mallrat doganore). Zbatimi i masave të mbikëqyrjes doganore mund të vështirësohet edhe me veprime të ndryshme të obliguesve doganorë dhe personave tjerë. 5.6.6. Kundërvajtjet doganore për dhënien në qarkullim të mallrave me të cilat janë bërë kundërvajtje doganore

Mallrat me të cilat janë kryer kundërvajtje doganore nuk mund të jenë objekt i marrëveshjeve për shitblerje, i dhuratave ose i pasjes, sipas asnjë baze. Ky trajtim buron nga nevoja e parandalimit të qarkullimit dhe shfrytëzimit të mallrave të cilat janë futur ilegalisht në zonën doganore të BeH, gjegjësisht, të mallrave për të cilat është anashkaluar obligimi i pagesës së doganës dhe i taksave tjera importuese.

Kundërvajtjet doganore të këtij grupi, sipas ligjit doganor janë të dënueshme. Kush blen, shet, apo mban mallra, për të cilat nuk është paguar dogana apo taksat tjera importuese, dhe për këtë ka qenë në dijeni, apo duhet të kishte qenë në dijeni, bën kundërvajtje doganore. Kjo kundërvajtje dënohet me gjobë. Me para gjobitet edhe personi përgjegjës i ndërmarrjes, në qoftë se ndërmarrja ka kryer ndonjërën prej kundërvajtjeve.

91

6. KRYESIT E KUNDËRVAJTJEVE DOGANORE

Personat që kryejnë veprime inkriminuese si kundërvajtje doganore, pra që anashkalojnë t’i kryejnë obligimet e tyre doganore, në qoftë se ky anashkalim është përcaktuar me dispozita si kundërvajtje doganore, konsiderohen kryes të kundërvajtjeve doganore. Kryesi i kundërvajtjes doganore mund të jetë person fizik (qytetar), ose person juridik (ndërmarrje).

6.1. Personi fizik si autor i kundërvajtjes doganore

Autor i kundërvajtjes doganore, si rregull, është personi fizik. Nocioni autor

është më i gjerë se nocioni kryer, kur bëhet fjalë për kundërvajtje doganore. Kryes i kundërvajtjes është personi që e kryen në mënyrë të drejtpërdrejt një veprim inkriminues (i cili kryhet me veprimin ose mosveprimin e caktuar). Ndërkaq nocioni autor i kundërvajtjes nënkupton, përveç kryesit, edhe nxitësit dhe ndihmësit e kryesit të kundërvajtjes. Ata kanë një emër të përbashkët – bashkëpjesëmarrës. 6. 2. Personi juridik si autor i kundërvajtjes doganore

Personi juridik mund të jetë përgjegjës për kundërvajtje vetëm në rastet që janë përcaktuar me dispozitën mbi kundërvajtjen. Kjo do të thotë se personi juridik vetëm përjashtimisht mund të gjendet në rolin e autorit të kundërvajtjes.

Në rastet siç është përshkruar përgjegjësia e personit juridik për kundërvajtje, ndonjë person juridik mund të përjashtohet nga përgjegjësia për kundërvajtje. Me Ligjin mbi kundërvajtjet është parashikuar kur ndërmarrjet dhe organet tjera nuk mund të jenë përgjegjëse për kundërvajtje. 6.3. Inicimi i procedurës kundërvajtëse për kundërvajtje doganore

Procedura kundërvajtëse për kundërvajtje doganore nuk mund të iniciohet në qoftë se kanë kaluar më shumë se 3 vjet prej ditës së kundërvajtjes (vepra kundërvajtëse vjetërsohet).

Vjetërsimi ndërpritet (parandalohet) me çdo veprim që merret nga organi kompetent për ndjekjen e kryesit të kundërvajtjes. Me çdo ndërprerje, afati i vjetërsimit fillon të rrjedhë prej fillimit, por procedura kundërvajtëse as nuk mund të incizohet as të zhvillohet në asnjë rast, në qoftë se kalojnë 6 vjet prej kohës së kryerjes së kundërvajtjes.

92

7. KONTROLLI KRIMINALISTIK, PËRPUNIMI DHE PREVENTIVA E KRIMINALITETIT DOGANOR 7.1. KONTROLLI KRIMINALISTIK

Në kuadrin e organit drejtues ekzistojnë organe të veçanta apo shërbime

profesionale të organizuara që kanë për detyrë mbikëqyrjen e zbatimit të ligjit dhe të dispozitave tjera nga personat fizikë dhe juridikë. Kontrollin kriminalistik në fushën e afarizmit doganor e bëjnë shërbimi doganor shtetërore, ministria e punëve të brendshme (MPB) si në nivelin kantonal ashtu edhe në nivelin e entiteteve, sektori për zbatimin dhe respektimin e dispozitave ligjore mbi doganat dhe tatimet në drejtorinë për tatim indirekt. Kur bëhet fjalë për kontrollin kriminalistik që e bën MPB, duhet pasur parasysh kontrolli kriminalistik i përgjithshëm dhe kontrolli kriminalistik i veçantë.

Kontrolli i përgjithshëm bëhet me zbatimin e atyre metodave dhe mjeteve që kërkojnë nivel të përgjithshëm profesional kriminologjik. Kjo punë bëhet kryesisht në mënyrë rutinore, me një shkallë më të ulët të vlerësimit analitik, ku manifestohet vërejtja e drejtpërdrejtë e të gjitha indikacioneve që shpien në ngjarje ose sjellje, të cilat meritojnë vëmendje kriminalistike. Kontrolli i përgjithshëm zbatohet dhe kryhet nëpërmjet veprimtarisë patrulluese të organit të shërbimit kufitar dhe MPB-së.

Kontrolli special kriminalistik bazohet në vlerësimin analitik dhe në zbatimin e metodave të kontrollit që bëhet nga kuadri me përgatitje të veçantë profesionale, lidhur me një sjellje të veçantë kriminale, gjendje të rrezikshme, apo vatër kriminale. Kontrolli special organizon përcjelljen analitike të të gjitha elementeve të kontrollit, përpunon planet operative, bën vlerësimin e gjendjes së sigurisë, etj.

Pa një vlerësim adekuat të rrethanave aktuale dhe kriminalitetit nuk është e mundur që të orientohet dhe organizohet kontrolli i suksesshëm kriminalistik. Mjetet themelore që zbatohen gjatë kontrollit të kriminalitetit doganor janë: bashkëpunimi i shërbimeve doganore, komunikimi me qytetarë, aplikimi i metodës së burimeve legale, aplikimi i metodës së analogjisë, metodës së aksionit, si dhe vrojtime personale.

Bashkëpunimi i shërbimeve doganore është një prej mjeteve më të rëndësishme që përdoren në luftën kundër kriminalitetit doganor. Vendosmëria e luftimit të kriminalitetit doganor manifestohet me bashkëpunimin e përhershëm e të ngushtë dhe në këmbimin reciprok të informacioneve të shërbimeve doganore.

Bashkëpunimi i përhershëm dhe komunikimi me qytetarë mund të ndihmojë shumë në organizimin e kontrollit të kriminalitetit doganor. Në raste të caktuara janë qytetarët ata që kanë informacionet e para të besueshme për sjellje të dyshimta dhe për veprime që shkaktojnë delikte doganore. Për këtë qëllim, është e hapur edhe e ashtuquajtura “linjë e nxehtë” telefonike, në të cilën qytetarët mund të paraqesin të

93

gjitha veprimet e dyshimta të personave apo të grupeve, të cilat mund të jenë në lidhshmëri me veprime të paligjshme në fushën e afarizmit doganor.

Metoda e shfrytëzimit të burimeve legale të informacionit nënkupton përcjelljen dhe analizimin e fakteve evidente, të cilën e bën organi i autorizuar për punë të tilla, siç janë doganat (bëhet fjalë për qarkullim të mallrave), sektorët tatimorë mbi lëvizjen e qarkullimit, vëllimi dhe lloji i punëve, bankat (të dhënat mbi kreditë, regreset, xhirollogaritë e personave të caktuar, etj.), agjencitë tregtare dhe ndërmarrjet ndërmjetësuese (me ndihmën e të cilave mund të shihen punët e dyshimta), ndërmarrjet komisionare (me ndihmën e të cilave zhvillohet qarkullimi i mallrave, si edhe kryerja e kriminalitetit), dhe të gjitha evidencat e shërbimit doganor shtetëror dhe MPB.

Metoda e zbulimit nëpërmjet analogjisë niset nga fakti se faktorët e njëjtë kushtëzojnë fenomene të ngjashme të delikteve doganore, përkatësisht mënyrë të ngjashme të kryerjes së delikteve doganore.

Metoda e aksionit aplikohet me qëllim të zbulimit të kriminalitetit në bazë të planit të përcaktuar paraprakisht, i cili hartohet me ndihmën e analizave të kriminalitetit, të faktorëve që e kushtëzojnë, të gjurmëve të mbetura, të mënyrës së kryerjes, etj.

7.2. PËRPUNIMI KRIMINALISTIK I KRIMINALITETIT DOGANOR

Përpunimi kriminalistik është formë e veprimtarisë për luftimin e kriminalitetit doganor për vërtetimin e ekzistimit të sjelljeve të paligjshme të personave të caktuar, me qëllim që të vërtetohet shkalla e përgjegjësisë së tyre. Kjo veprimtari fillon që në momentin e ekzistimit të dyshimit se personi apo personat e caktuar kanë kryer delikt doganor. Problemi më i madh për kriminalitetin doganor është numri i delikteve doganore të pazbuluara, përkatësisht “shifra e errët” e kriminalitetit doganor. Të dhënat globale tregojnë se raporti midis kriminalitetit të zbuluar dhe të pazbuluar edhe 20-80%.

Përpunimi kriminalistik është punë komplekse dhe e vështirë, e cila kryhet duke respektuar maksimalisht ligjin që rregullon procedurën drejtuese doganore dhe duke zbatuar parimet kriminalistike dhe punën profesionale. Masat dhe veprimet themelore dhe më të rëndësishme të përpunimit kriminalistik janë:

• shikimi i dokumentacionit afarist: - ky veprim është një formë e veçantë e

grumbullimit të dëshmive materiale dhe gjurmëve mbi veprën, i cili është veprim themelor dhe i themeltë i cili ndërmerret gjatë përpunimit. Lëndë e përpunimit janë dokumentet e kontabilitetit, të cilat janë arkivuar, si edhe gjithë dokumentacioni që i përket personit juridik. Të gjitha faktet e vërtetuara fiksohen në formë të shënimeve të rregullta ose procesverbalit

94

mbi shikimin e dokumentacionit të afarizmit. • zbatimi i ekspertizës: - është nxjerrja e dëshmive, në bazë të mendimit të

ekspertëve, për faktet relevante mbi të cilat gjykata, gjatë procedurës, nuk mund të nxjerrë dëshmi. Kjo ndodh kur dokumentet konfrontuese të dokumentacionit të afarizmit nuk kanë pasur fuqi dëshmuese, por konstatimet janë gjetur nga eksperti. Ekspertiza mund të jetë kontabiliste, ekonomike, teknike-teknologjike, etj.

• gjetja e mjeteve të delikteve doganore: - është tërësi e masave dhe veprimeve që janë të orientuara në gjetjen e mallit doganor, si edhe e të gjitha mjeteve e gjërave me të cilat është kryer kundërvajtja doganore. Në gjetjen e mjeteve të delikteve doganore rol të rëndësishëm luan edhe pajisja e zyrtarëve të shërbimit doganor me mjete teknike-teknologjike dhe me njohuri profesionale.

8. PREVENTIVA SI FORMË E LUFTËS KUNDËR KRIMINALITETIT DOGANOR

Format klasike të luftimit të kriminalitetit doganor, të cilat kanë qenë të orientuara ekskluzivisht në zbatimin e masave dhe veprimeve represive, po tejkalohen gjithnjë e më shumë me aplikimin dhe zhvillimin e aktiviteteve që kanë karakter preventiv – parandalimin e kriminalitetit doganor. Veprimi preventiv për luftimin e kriminalitetit është gjithmonë zgjidhje ideale, në qoftë se është e mundur. Pra, preventiva është veprimtari nëpërmjet të cilës pamundësohet shfaqja e sjelljeve kriminale dhe veprimeve që bartin me vete pasoja të caktuara. Është detyrë e të gjitha niveleve të pushtetit të një shoqërie që nëpërmjet masave dhe veprimeve përkatëse të sigurojnë funksionimin normal të marrëdhënieve ndërnjerëzore nga sjelljet dhe veprimet që shkaktojnë pasoja.

Sistemi i veprimit preventiv kundër kriminalitetit doganor duhet të përpunohet e zbatohet në mënyrë të veçantë, duke pasur parasysh karakteristikat themelore të kriminalitetit doganor. Kriminaliteti doganor është karakteristik përnga mënyra e kryerjes së delikteve, forma e sulmit ndaj mallrave e shërbimeve, shkathtësia e mosparaqitjes së mallrave doganore, ulja e bazës doganore dhe vlerës doganore të mallrave, përpjekjet për mashtrimin e organeve doganore me dokumente të falsifikuara, kontrabandimin e llojeve të ndryshme të mallrave dhe mënyrave tjera të veprimit, të gjitha me qëllim të mospagimit të taksave doganore.

Me rastin e përpunimit të sistemit të veprimit preventiv, është e nevojshme dhe e domosdoshme njohja e karakteristikave të kriminalitetit doganor, në njërën anë, dhe posedimi i aftësive profesionale të zyrtarëve doganorë, në anën tjetër.

Për të parandaluar zgjerimin e kriminalitetit doganor është i domosdoshëm

95

funksionimi absolut i këtyre parimeve: përzemërsia ndaj palëve, siguria, moskonsumimi i alkoolit gjatë kryerjes së detyrës, evitimi i kontakteve me persona kriminelë, ruajtja e informacioneve zyrtare, eliminimi i konfliktit të interesit, etj.

Vërejtja me kohë e indikacioneve të caktuara është rezultat i përvojës së zyrtarëve doganorë. Ky është faktor i rëndësishëm për zbulimin e formave të caktuara të kriminalitetit doganor.

Bashkëpunimi me qytetarë është gjithashtu një prej momenteve qenësore për preventivë të suksesshme të të gjitha formave të sjelljeve të paligjshme në fushën e afarizmit doganor. Zakonisht, janë qytetarët ata që ofrojnë informacionet që janë të rëndësishme për zbulimin dhe luftimin e kriminalitetit doganor. Prandaj, niveli i bashkëpunimit me qytetarë është e domosdoshme të ngrihet në nivelin më të lartë, sepse kjo mundëson zgjidhjen me të shpejtë dhe më efikase të rasteve të kriminalitetit doganor.

97

PJESA VIII DOKUMENTACIONI DOGANOIR E TREGTAR

NË KRIMINALITETIN EKONOMIK 1. DOKUMENTACIONI I AFARIZMIT NË TREGTINË E JASHTME 1. 1. DOKUMENTACIONI I MALLIT:

• FATURA TREGTARE (është dokumenti themelor që dëshmon kryerjen e obligimit sipas kontratës, si edhe dorëzimin e mallit sipas mënyrës dhe kushteve të përcaktuara në kontratë).

• FATURA – PROFORMA (zakonisht i bashkohet ifertës së obligueshme të eksportuesit).

• SPECIFIKIMI I MALLIT (zakonisht kur ka më shumë pozicione të ndryshme sipas llojit të përpunimit dhe kualitetit).

• LISTA E PAKETIMEVE (specifikimi i detajuar i mallrave të paketuara në një paletë).

1. 2. DOKUMENTACIONI DOGANOR:

• FLETËPARAQITJA DOGANORE NDËRKOMBËTARE - DOKUMENTI UNIK DOGANOR (DUD),

• FLETËPARAQITJA E EKSPORTIT, • FLETËPARAQITJA E IMPORTIT, • VËRTETIMI MBI PREJARDHJEN E MALLIT (sanitar, veterinar,

fitopatologjik, ekologjik), • VËRTETIMI MBI DESTINACIONIN E FUNDIT TË MALLIT, • FATURA KONZULLARE, • FATURA DOGANORE.

1. 3. DOKUMENTACIONI TRANSPORTUES:

Kur malli transportohet në rrugë tokësore në ndonjë vend, atij duhet t’i bashkëngjiten këto dokumente:

• FATURA TREGTARE (me listën e specifikacionit dhe listën e paketimit - në numër të mjaftueshëm të kopjeve),

• ORIGJINALI I LISTËS NGARKUESE NDËRKOMBËTARE,

98

• POLISËN E SIGURIMIT TË MALLIT NË RRUGË, • VËRTETIMIN MBI PREJARSHJEN E MALLIT, • FATURËN DOGANORE TË MALLIT (me artikujt e përcaktuar saktë), • VËRTETIMET E REJA MBI MALLIN, • CERTIDIKATËN MBI KUALITETIN E MALLIT (e cila duhet të lëshohet

nga ndonjë laborator publik).

1. 4. GARANCITE NË AFARIZMIT NDËRKOMBËTAR:

• GARANCIA PËR PJESËMARRJE NË LICITACION JASHTË VENDIT, • GARANCIA PËR PAGESËN E AVANSIT, • GARANCIA PËR DËRGIMIN E MALLIT DHE KRYERJEN E PUNËS, • GARANCIA SIPAS PUNËS KREDITORE NË DOBI TË SHITËSIT, • GARANCIA PËR PAGIMIN E MALLIT TË DËRGUAR, • GARANCIA MBI BORXHIN PERSONAL, • GARANCIA PËR SIGURIMIN KONSIGNACIONAL TË DEPOVE, • SUPERGARANCIA, etj.

2. LLOJET E MASHTRIMEVE

Mashtrimet që hasen më së shpeshti gjatë shfrytëzimit të dokumentacionit mund të ndahen në disa kategori. Këto janë: 2. 1. MASHTRIMET ME RASTIN E VËRTETIMIT TË BAZËS DOGANORE

Këto mashtrime mund të vështrohen nga dy aspekte qenësore të tyre, siç janë: • nënvlerësimi i bazës doganore dhe paraqitja e rrejshme e vlerës së mallit,

nëpërmjet deklaratës së falsifikuar dhe dokumenteve tjera përcjellëse, në të cilat tregohet vlerë më e ulët se sa vlera reale e mallit,

• nënvlerësimi, paraqitja e rreme dhe falsifikimi i deklaratës, e cila tregon vlerë më të lartë të transaksionit se sa vlera reale,

Format më të shpeshta të mashtrimit me rastin e përcaktimit të bazës doganore

janë: • faturat e rrejshme të pranuara nga furnitori, • faturat e rrejshme të pranuara nga importuesi, • faturat e rrejshme të pranuara nga importuesi në bashkëpunim me furnitorin, • faturimi i dyfishtë, • paraqitja e faturës vetëm për një pjesë të vlerës,

99

• dokumentet e rrejshme që ulin vlerën e dërgesës, • përshkrimi i gabueshëm me qëllim të uljes së bazës doganore të mallit, • përshkrimi jo i plotë në faturë, • mosparaqitja e shpenzimeve që i nënshtrohen doganës, • doganimi i mallit në paket-aranzhman.

2.2. MASHTRIMET ME PËRSHKRIMIN E GABUAR TË MALLRAVE

Këto mashtrime shfaqen në rastet kur importuesi harton deklaratë dhe dokumente shoqëruese të gabueshme lidhur me përshkrimin fizik të mallit. Për të vërtetuar bazën doganore reale dhe për të penguar fshehjen e doganës dhe taksave doganore, është e nevojshme njohje e mirë për mallin. Për të fshehur doganën dhe taksat doganore, importuesi shërbehet me këto metoda.

• gjeneralizon përshkrimin e mallit në faturë, • jep të dhëna jo të plota për dokumentim, • paraqet prejardhje të pasaktë të mallit, • nuk paraqet destinacionin e saktë të mallit, • nuk paraqet palët e përfshira në transaksion.

2.3. MASHTRIMET ME PREJARDHJEN E MALLIT

Ky mashtrim paraqet shkelje të qëllimtë, të dispozitave mbi prejardhjen e mallit dhe dokumenteve të domosdoshme tatimore që kërkojnë marrëveshje bilaterale ose multilaterale. Rastet më të shpeshta të fshehjes së taksave doganore mbi prejardhjen e mallit, paraqiten në rastet kur:

1. nuk përcaktohet vendi i prejardhjes, 2. përkthehen gabimisht emrat, udhëzimet ose shenjat, 3. të dhënat janë të mangëta ose të pasakta, 4. jepen lista të rrejshme të paketimit, 5. nuk paraqiten kompanitë e përfshira në transaksion.

2. 4. MASHTRIMT ME LEHTËSIMET DOGANORE

Mashtrimet me lehtësimet doganore bëhen me rastin e paraqitjes së mallrave të liruara nga taksat importuese dhe eksportuese, kur importi ose eksporti i mallrave bëhet ne kushte te veçanta (p.sh. keqpërdorimi i afarizmit nëpërmjet zonave të lira doganore). Për zbulimin e mënyrave të fshehjes së doganës dhe taksave doganore duke shfrytëzuar lehtësimet doganore, punëtorët e doganës duhet t’i njohin mirë këto faza të lirimit:

100

1. faza para doganimit të mallit, 2. faza e importimit të mallit, 3. faza e prodhimit / përpunimit të mallit, 4. faza e eksportimit të mallit.

Është e domosdoshme që të gjitha fazat të shqyrtohen veç e veç dhe të merren

treguesit kryesorë për zbulimin e fshehjes së doganës dhe taksave doganore. Fshehjet më të shpeshta ndodhin duke shfrytëzuar fazën e prodhimit / përpunimit të mallit. Organet doganore duhet të kenë parasysh se obliguesit doganorë mund të paraqesin:

1. hedhurina të tepërta, 2. zgjatje të madhe të kohës së prodhimit, 3. import të lëndës së kualitetit të lartë për prodhime të kualitetit të ulët, 4. ndërrim eventual të mallit me ndonjë mall tjetër, 5. importim të sasive të tepërta të lëndës së parë.

Për këtë arsye, është e domosdoshme që të respektohen normativat mbi

shpenzimin e materialit dhe kontrolli i sasisë së lëndës së parë të importuar. Në fazën e eksportit, e cila paraqet përfundimin e ciklit të importit për

eksport, është e nevojshme të kushtohet kujdes që: 1. kualiteti dhe sasia e materialit të importuar t’i përgjigjet materialit që

eksportohet, 2. mënyrës së paketimit, 3. vlerës së mallit që eksportohet në raport me çmimin e mallit që eksportohet, 4. klasifikimit të mallit, 5. periudhës kohore midis fazës së importit dhe fazës së eksportit.

Të gjitha fazat kërkojnë analizë më të thellë, me qëllim të gjetjes dhe zbulimit të fshehjes së doganës dhe taksave doganore.

2. 5. MASHTRIMET ME DESTINACIONIN E FUNDIT

Këto mashtrime paraqiten më së shpeshti kur, me qëllim të fshehjes së doganës dhe taksave doganore, paraqiten të dhëna të rrejshme mbi vendin e përdorimit të mallrave, siç janë:

• ekonomitë bujqësore, • përfaqësitë diplomatike, • organizatat qeveritare, • organizatat shëndetësore / organizatat shkencore, • organizatat ose misionet ndërkombëtare (më BeH: EUFOR, OSBE etj”.

101

Mënyrat më të shpeshta të mashtrimit lidhur me destinacionin e fundit të

përdorimit të mallrave janë: • anashkalimi i pagimit të doganës, • futja e materialit importi i të cilit është i kufizuar, etj.

Zbulimi i mënyrave të tilla të fshehjes së doganës dhe taksave doganore kërkon njohje të mirë të:

• dispozitave doganore që kanë të bëjnë me destinacionin e fundit, • procedurat për destinacionin e fundit, • procedurat e kontabilitetit, prodhimit dhe kontrollit të rezervave, • Ligjit mbi afarizmin tregtar ndërkombëtar, sidomos të Ligjit mbi politikën

doganore të BeH. 2. 6. MASHTRIMET ME MALLRA FALSE ( MALLRA PIRATE)

Mashtrimet me mallra të falsifikuara (mallra pirate) janë shumë të shpeshta. Disa prej mallrave të tilla që shërbejnë për fshehjen e doganës dhe taksave doganore janë:

• cilido mall, përfshirë edhe ambalazhin, të cilit i vendoset shenja mbrojtëse e një malli identik të regjistruar, pa lejen e prodhuesit të mallit origjinal (kështu shkelen të drejtat e pronarit të mallrave origjinale),

• cilado shenjë mbrojtëse e vendosur pa lejen për shenjimin e mallit, • cilido mall që ka shenjë mbrojtëse identike me mallin e regjistruar me shenjë

mbrojtëse,

Mallrat pirate janë kopjet e mallrave të prodhuara pa pëlqimin e bartësve të së drejtës ose mallrat prodhimi i të cilave paraqet shkelje të të drejtave të autorit, sipas ligjit të vendit ku importohen,

Arsye për paraqitjen e këtij lloji të fshehjes së doganës dhe taksave doganore

(këtyre mashtrimeve) janë: • anashkalimi i pagesës së kompensimit për të drejtat e autorit, • anashkalimi i marrëveshjes mbi lejet kufitare për import / eksport.

2. 7. MASHTRIMET ME KTHIMIN DHE MALLRAT TRANSITE

Mashtrimet e tilla bëhet gjatë kalimit transit të mallrave të destinuara për vendet e treta nëpër zonën doganore të vendit. Dobësia më e madhe e sistemit transit

102

është paraqitja dhe këmbimi i dokumenteve në pikat doganore të vendkalimeve kufitare.

Një prej mashtrimeve më të zakonshme është falsifikimi i vulës doganore, por edhe paraqitja e rrejshme e vlerës së mallrave në dokumentet transitore. 3. FORMAT DHE LLOJET E KRIMINALITETIT EKONOMIK GJATE FORNIZIMIT DHE SHITJES

Me format e veprimtarisë kriminale kundër ekonomisë apo, më saktë,

veprimtarisë së rrezikshme shoqërore, në ekonominë kapitaliste, është marrë profesor Edvin Saterlan. Në fjalimin e tij në Filadelfi, më 27. 12. 1939, ai i kishte cilësuar këto veprimtari si kriminalitet.

Në kuadrin e këtij kriminaliteti ai i kishte përmendur këto aktivitetet që kanë të bëjnë me mashtrimet me rastrin e furnizimit dhe shitjes:

• reklamimin e rrejshëm të mallit, • përvetësimin, • anashkalimin e pagimit të tatimeve, • konkurrencën jolojale, • mashtrimin e blerësve, etj.

Paraqitja e tij ka pasur ndikim të madh në mendimin kriminalistik të

perëndimit, por ka pasur ndikim të pjesshëm edhe në zhvillimin e veprimtarisë ligjdhënëse, e cila i ka inkriminuar disa prej këtyre veprimtarive. Me qëllim që të kufizojë detyrat dhe përgjegjësitë e veta, Këshilli i Evropës, në vitin 1981, ka bërë një listë të përkohshme të aktiviteteve kriminale, e cila u është dorëzuar vendeve anëtare që kanë pasur probleme ekonomike, sociale e juridike. Në këtë listë janë përfshirë:

• mashtrimet me rastin e furnizimit ose përdorimi i gabueshëm i mjeteve të pakthyeshme të organeve shtetërore e ndërkombëtare,

• kundërvajtjet ndaj konsumatorëve (falsifikimi i mallit, ndërrimi i mallit, kundërvajtja kundër shëndetit publik, etj.),

• konkurrenca jolojale (e cila përfshin korruptimin e punëtorëve të firmës konkurrente dhe reklamat që çojnë në rrugë të gabueshme),

• kundërvajtjet tatimore të firmave dhe fshehjet e kontributeve or sigurimin social,

• kundërvajtjet doganore, • kundërvajtjet valutore.

B. Pavçiqi dhe Modly tërheqin vërejtjen në këto forma të sulmeve kriminale:

• sulmet kriminale që përfshijnë, pikësëpari, format e sulmit brenda

103

ndërmarrjes, të cilat janë pasojë e qëndrimit negativ të njeriut ndaj pasurisë dhe vendit të punës,

• sulmet e ndërmarrjeve ndaj sistemit fiskal, duke mos paguar obligimet tatimore,

• sulmet e ndërmarrjeve që kanë krijuar monopol, • sulmet ndaj stafit drejtues, në formë të korrupsionit dhe keqpërdorimeve, • sulmet në formë të mashtrimeve ekonomike dhe spekulimeve.

Duke trajtuar sulmet kriminale në fazat e zhvillimit ndaj ekonomisë së tregut,

Papesh ka theksuar posaçërisht se integrimi i shtetit do të dobësohet gjithnjë e më shumë në raport me mbrojtjen në ndërmarrje.

Ekzistojnë forma të lloj-llojshme të kriminalitetit në furnizimin dhe shitjen e mallrave, të cilat mund të shfaqen në një ndërmarrje, varësisht prej veprimtarisë me të cilën merret ajo.

Format më të shpeshta të kriminalitetit që hasen në praktikë janë:

• përvetësimet, • regjistrimi i rrejshëm ose i gabueshëm i ndryshimeve afariste, • kundërvajtja ndaj konsumatorit (mashtrimi), • kundërvajtjet tatimore, • kundërvajtjet doganore, • lejimi i shtyrjes së pagesës pa mbulesë (garanci), • përvetësimi, • shkelja e dispozitave mbi sigurimin dhe sigurimin shëndetësor (që shkojnë në

favor të punëtorëve) nga ana e ndërmarrjeve, • afarizmi i kompanive fiktive, • reklamimi i rrejshëm i mallit, • konkurrenca jolojale, • mashtrimi i blerësve, • mashtrimet ne furnizim, • format tjera të malverzimeve.

3.1 FORMAT E PËRVETËSIMIT GJATË FURNIZIMIT ME MALL a) Përvetësimi që ka pasojë deficitin dhe mbulimin e tij me falsifikim

Në qoftë se kryepunëtori i ndërmarrjes është i ngarkuar me furnizim, janë të mundura sulmet karakteristike të furnizuesit. Format më të shpeshta të këtij sulmi janë:

104

• falsifikimi i çmimeve të mallrave që gjenden në faturat e furnizimit (falsifikohen çmimet e mallrave, duke ofruar fatura të paqena, duke korrigjuar shumat e çmimeve, etj.),

• falsifikimi i sasisë së mallrave të faturave të furnizimit (falsifikohet sasia e mallrave të regjistruara në faturë apo e gjitha fatura).

b) Përvetësimi me korrupsion dhe keqpërdorin

Format e përvetësimit që lidhen me furnizuesin janë edhe blerja e mallit të kualitetit të dobët me çmim të lartë ose me kushte të pafavorshme për ndërmarrjen e tij, për shkak se ai merr provizion. Grupimi i shitjes së mallit në llogari të furnizuesit buron nga koncentrimi i funksionit të furnizuesit dhe shitësit, depoistit dhe arkëtarit. Puna e furnizuesit është tërheqëse për kryepunëtorin. 3.2. FORMAT E PËRVETËSIMIT ME SHITJEN E MALLIT

Grupimi i përmendur shfaqet kryesisht me koncentrimin e funksioneve në vendin e punës të arkëtarit, depoistit dhe shitësit. Mashtrimet e konsumatorëve ose blerësve mund të bëhen në disa mënyra. a) Përvetësimi i tepricave të paevidentuara që shkaktohen nga mashtrimi i konsumatorëve dhe blerësve

Këto forma të përvetësimit shfaqen gjatë matjes dhe dorëzimit të mallrave, sikur

edhe te depoisti. Forma të tilla janë: - mashtrimet me sasinë e mallit; - mashtrimet me cilësinë e mallit. Por, për shkak të koncentrimit të funksioneve të shitjes dhe arkëtimit shfaqet edhe

mundësia e shitjes së mallit me çmime më të larta. Në këtë mënyrë, kryepunëtori mund të kryejë tri forma të mashtrimit: në sasi, në cilësi dhe në çmim.

Mundësitë dhe format e mashtrimeve varen nga lloji i mallit dhe karakteristikat e artikujve. Në qoftë se malli është i ambalazhuar, mund të bëhen mashtrime në kualitet dhe ne çmime. Këtu do të theksojmë format e veçanta të mashtrimeve:

• llogaritja e peshës bruto në vend të peshës neto, kur pesha e ambalazhit llogaritet ne peshën e mallit, e cila është më e shtrenjtë,

• mashtrimet me përzierjen e mallrave, kur bëhet përzierja e mallrave që kanë e çmime të larta me mallra me çmime më të ulëta, në korniza të tolerueshme të dallimit të cilësisë,

105

• mashtrimet nëpërmjet peshës artificiale, te materiet hidroskopike e të ngjashme, • mashtrimet nëpërmjet shitjes me çmime më të larta të artikujve të ngjashëm ose e

artikujve të klasës më të ulët në vend të artikujve të klasës më të lartë, • mashtrimet nëpërmjet shitjes me çmime më të larta, duke i dhënë blerësit faturë me

shumë më të lartë (ndërmarrjes i dorëzohen kopje të faturave me çmimet përkatëse).

Si rregull, mashtrimet e konsumatorit nuk lënë gjurmë mbi sulmin. Gjurmë shfaqen

vetëm në raste individuale, kur konsumatori e vëren mashtrimin. Ndërkaq, disa forma të mashtrimit me çmim lënë gjurmë të përshtatshme. Në rastet kur lëshohen dokumente mbi shitjen e mallrave (paragon, bllok, faturë), në të cilat pasqyrohet lloji dhe sasia e mallit, mund të bëhet rekonstruimi i kontabilitetit të mallrave, pra bëhet regjistrimi i hyrjes dhe daljes së mallrave. Atëherë mund të konstatohet se janë shitur më shumë mallra të klasës ose cilësisë më të ulët se sa mallra të cilësisë më të lartë. Format tjera të mashtrimeve nuk lënë gjurmë të përshtatshme. Regjistrimi i papritur mund të tregojë tepricën eventuale, në qoftë se nuk është përvetësuar më parë nga kryepunëtori.

b) Përvetësimi me mos-evidentimin e tepricave të shkaktuara nga afarizmi për llogari personale

Grupi i mashtrimeve të shkaktuara gjatë shitjes për llogari personale shfaqet në rastet e konceptimit të funksioneve të shitjes, magazinimit dhe arkëtimit te një person. Kryepunëtori e kryen vetë funksionin e furnizuesit. Përmasat e mashtrimeve të këtij lloji varen nga lloji i mallrave, pamja e tyre e jashtme, etj., me kusht që mallrat e siguruara për llogari personale të mos ndryshojnë nga mallrat tjera.

Furnizimi bëhet kryesisht nga personat privatë, por është i mundur edhe furnizimi nga subjektet tjera ekonomike. Në qoftë se pagesa bëhet me virman, atëherë kryepunëtori e eviton këtë duke paguar në xhirollogarinë e furnitorit, nëpërmjet bankës. Me rastin e kontrollit të dëshmisë së bankës nuk i kushtohet vëmendje faktit se pagesa nuk është bërë me virman, por me fletëpagesë. Format më të shpeshta të shitjes për llogari personale hasen në dyqane të artikujve ushqimorë, në barnatore, etj.

Kjo formë e përvetësimit nuk mund të vërehet me mekanizmin e kontrollit. Me regjistrimin ose inspektimin eventual mund të konstatohej eventualisht, sipas pamjes së jashtme, se ndonjë mall nuk është malli i rregullt (dallimet në ambalazh ose ndonjë shenjë e jashtme). Këto forma të përvetësimit janë të përhapura edhe te mallrat kritike, të cilat lënë gjurmë në procesin e furnizimit.

c) Përvetësimi me korrupsion dhe keqpërdorim

Te shitja, forma e sulmit me korrupsion e keqpërdorim bëhet nëpërmjet marrjes së

106

provizionit, për këmbimin e parave të gatshme me çeka. Kjo forma ka qenë shumë e përhapur sidomos në kohën kur lejoheshin kredi konsumuese, qoftë nga bankat qoftë nga ndërmarrjet. Në atë kohë, provizioni sillej edhe deri 20% të vlerës së çekut. Forma e korruptimit shfaqet edhe te mallrat kritike, që mungojnë në treg. Por, kjo formë e përvetësimit kufizohet me formën e përvetësimit nëpërmjet shitjes me çmime më të larta. d) Reklamimi i rrejshëm i mallit

Sot është shumë i përhapur mashtrimi që bëhet nëpërmjet reklamimit të rrejshëm të

mallit. Reklamimi i rrejshëm nënkupton: • përshkrimi i karakteristikave të cilat nuk i ka malli, • shfrytëzimi i shenjave të huaja (të markave të njohura), • kopjimi i prodhimeve të njohura, pa licencë, • mashtrimi në cilësi, • mashtrimi në sasi, etj.

e) Mashtrimet me sasi – bëhen duke dhënë sasi më të vogla të mallrave ose gjërave se sa janë të deklaruara. Kjo formë e kriminalitetit është më e vjetra dhe haset shpesh në praktikë. Mashtrimet mund të bëhen në të gjitha vendet e punës ku bëhet pranimi dhe dorëzimi i mallrave (depo, prodhime, tregti, etj.). Vetë mënyra e kryerjes së mashtrimeve me sasi varet nga mënyra e vërtetimit dhe matjes së sasisë. Është e mundur që të shfrytëzohen matjet e pasakta, gjegjësisht pasaktësia e instrumenteve matëse (peshojat, enët) ose të shfrytëzohen matjet që nuk vështrohen. Toleranca e lejuar e pasaktësisë së matjes është 5%. f) Mashtrimet me cilësi - kryesisht kryhen duke zvogëluar sasinë e përbërësve të shtrenjtë dhe duke shtuar përbërës të lirë, në mënyrë që të fitohet me kursimin e përbërësve të shtrenjtë. Mashtrimet në cilësi janë të mundshme në prodhimtari si edhe në tregti e në hotelieri. Por, këto mashtrime janë të mundura edhe nëpër depo. Formë e veçantë e mashtrimit në cilësi është ndërrimi i mallit të deklaruar me mallra të cilësisë më të dobët, me kushte që të dy llojet e mallit kanë të njëjtin destinim.

Cilësia e ndonjë prodhimi mund të mos u përgjigjet standardeve të caktuara të cilësisë për një sërë arsyesh:

• pesha e prodhimit mund të jetë më e vogël se sa pesha standarde, • forma dhe ngjyra e prodhimit mund të jetë e ndryshme, • prodhimi nuk është në pajtim me specifikacionin e vet ose nuk është i

prodhuar sipas formulës përkatëse, • prodhimi që mund të përmbajë trupa të huaj (te ushqimi dhe pijet), • prodhimi që mund të jetë i prishur, • prodhimi që mund të ketë aromë të keqe.

107

Ndryshimi i kualitetit mund të bëhet në vende të ndryshme:

• në vendin e porosisë, • në depo (në kushte të këqija), • gjatë procesit të prodhimit, • gjatë paketimit, • gjatë transportit deri të blerësi.

g) Mashtrimi me çmim – bëhet vetëm në kushtet e koncentrimit të funksioneve të shitjes, arkës dhe depozitimit. Kjo formë e mashtrimeve është më e përhapura.

Mashtrimet me çmim hasen kryesisht te dyqanet tregtare dhe lokalet hoteliere. Mallrat dhe prodhimet shiten me çmime më të larta se sa janë caktuar nga ndërmarrja. Në dyqanet tregtare dhe lokalet hoteliere mashtrimet mund të bëhen në të tri format: në sasi, në cilësi dhe në çmim. Këtij mashtrimi i shkon përshtati sidomos mungesa e mallit në treg, kur blerësi nuk i kushton vëmendje masës, cilësisë dhe çmimit, por është i kënaqur me sigurimin e mallit. Këtij mashtrimi i ndihmojnë sidomos ndryshimi i shpeshtë i çmimit, inflacioni, etj.

Si rregull, sistemi mbrojtës nuk i vëren format e mashtrimit me sasi dhe çmim, ndërsa përvetësimi i vlerës shfaqet si tepricë e pa evidentuar. Gjurmët e këtij delikti nuk ekzistojnë, përveç në raste të veçanta, në qoftë se do të bëhen matje kontrolluese të mallit, verifikim i cilësisë. Por, kjo formë e kontrollit është e pazakontë dhe, shpesh, e pamundur. Ky grup i mashtrimeve përbën rreth 5% të strukturës së kriminalitetit të zbuluar, por kjo përqindje është shumë më e lartë.

Kontrolli i jashtëm, pra kontrolli i inspeksionit të tregut, është i pavërejtshëm për shkak të numrit të vogël të inspektorëve, kështu që është e pamundur të kontrollohet numri i madh i rasteve.

Kontrolli i brendshëm dhe sistemi mbrojtës i ndërmarrjes kryesisht është i pa interesuar, me që mashtrimet dëmtojnë konsumatorët dhe jo ndërmarrjen. h) kundërvajtjet doganore dhe tatimore – janë gjithashtu një formë shumë e pranishme e mashtrimit në vendin tonë, që bëhet më së shpeshti me bartjen e tatimit në konsumatorin e fundit, me llogaritjen e tatimit në çmimin e prodhimeve, me blerjen e mallrave nga ndërmjetësit, me shitjen e mallrave që janë të liruara nga tatimet (të cilat shiten si mallra që tatimohen), me shfrytëzimin e firmave fiktive, etj. i) përvetësimet – hasen në forma të ndryshme të kundërvajtjeve, siç janë:

• mos dërgimi me kohë i mallrave të paguara përpara, • dërgimi i mallrave të gabuara, • mospranimi i reklamacioneve,

108

• mashtrimet që kryhen me tornimin e llogarisë, • llojet e ndryshme të përvetësimit që bëhen brenda ndërmarrjes, të shpjeguara më

lart te masat kontrolluese.

4. KATEGORITË E KRYESVE TË KRIMINALITETIT EKONOMIK

Kryesit e kriminalitetit ekonomik gëzojnë status të lartë shoqëror, shkallë të lartë arsimi dhe kanë bazë të mirë materiale për të angazhuar këshilltarë të ndryshëm ekonomikë e juridikë, me ndihmën e të cilëve përpiqen të fshehin veprimet e tyre kriminale dhe të shpëtojnë nga dënimi. Disa kryes të kriminalitetit ekonomik i kryejnë veprimet e tyre në mënyrë profesionale dhe gjithë aftësitë e tyre i orientojnë në veprime kriminale, në sfera të ndryshme afariste. Në një prej varianteve të shpeshta, qëllim i tyre është gjetja e viktimave dhe përgatitja e viktimave për kryerjen e punës, në mënyrë që të fshehin fitimin e realizuar. Sipas një varianti tjetër, qëllim i tyre është të arrijnë te përfitimi materiale, pa marrë parasysh se kush do të jetë viktimë. Veprimet e tilla i kanë të gjitha tiparet e kriminalitetit të organizuar. Bëhet fjalë për kryes që veprojnë në emër dhe në llogari të kriminalitetit të organizuar.

Për një kategori tjetër të kryesve të kriminalitetit ekonomik është karakteristike se veprojnë në dobi të ndërmarrjeve, në mënyrë që të shtojnë mundësitë e veprimit në tregun e lirë. Zakonisht, veprojnë bashkë ose i kanë ndihmësit e tyre, të cilët u ofrojnë përkrahje logjistike ose përkrahje tjetër. Nga aspekti i përgatitjes, për të dy kategoritë vlen konstatimi se kanë njohuri të ndryshme mbi afarizmin ekonomik e financiar. Për realizimin e qëllimeve të caktuara janë të gatshëm të neutralizojnë mekanizmin mbrojtës.

Kategoria e tretë e kryesve të kriminalitetit ekonomik janë kryer të herë pas hershëm, kur kryejnë veprime kriminale kur u jepet rasti i përshtatshëm. Këta kryes nuk kanë ndonjë aftësi të veçantë. Pra, bëhet fjalë për mashtrues të kohë pas kohshëm, të cilët e shohin mundësinë e përfitimit për të cilën dinë vetëm ata se përfitimi mbetet fshehtësi. Këta janë mashtrues që veprojnë brenda ndërmarrjes në të cilën punojnë:

Kryes të kriminalitetit ekonomik mund të jenë:

• Individët që janë të lidhur me grupet kriminale, të cilët përfshihen në kryerjen e veprave penale të kriminalitetit ekonomik për interes të tyre. Këta mund të jenë kryes të organizuar që veprojnë në fushën e ekonomisë ose kryes që veprojnë si dorë e zgjatur e grupeve të organizuara kriminale në fusha të tjera.

• Udhëheqësit e ndërmarrjeve të mëdha, të mesme e të vogla që kryejnë forma të ndryshme të veprimtarisë kriminale në dobi të ndërmarrjeve. Me këtë rast, ata shkelin dispozitat ligjore që rregullojnë veprimtaritë legale afariste, duke përfshirë edhe dispozitat fiskale.

• Individët që shfrytëzojnë mundësitë për veprim kriminal brenda ndërmarrjes së dëmtuar.

109

4.1. NOCIONI DHE KUPTIMI I FURNIZIMIT

Veprimtaria furnizuese përfshin sigurimin e materialit dhe mjeteve të nevojshme për prodhim (te ndërmarrjet prodhuese) ose të mallrave për shitje (te ndërmarrjet tregtare).

Në fushën e furnizimit kryhen këto punë:

• hulumtimi dhe njohja e tregut; • planifikimi i furnizimit; • lidhja me furnitorë; • lidhja e kontratave për shit-blerje; • pranimi i materialit; • mbajtja e evidencës së shërbimit të furnizimit.

4.2. NOCIONI DHE FUNKSIONI I SHITJES

Shitja përmbyll procesin rrethor të shndërrimit të mallrave dhe shërbimeve në

para. Shërbimi i shitjes përfshin këto veprimtari:

• hulumtimin e tregut; • veprimtarinë reklamuese; • lidhjen me blerësit; • marrëveshjet me blerës; • depozitimin e mallrave dhe dërgimit e tyre blerësve; • faturimin e mallrave të dërguar; • mbajtjen e evidencës së shërbimit të shitjes; • organizimin e shitjes nëpërmjet rrjetit vetjak të shitjes.

4.3. FAKTORET QË MUNDËSOJNË VEPRIMTARI KRIMINALE GJATË FURNIZIMIT DHE SHITJES

Ekziston një sërë faktorësh që mund të ndikojnë në shfaqjen e veprimeve kriminale në procesin e furnizimit dhe të shitjes brenda ndërmarrjes. Është e rëndësishme të theksohet se këta faktorë gjenden në bashkëveprim. Kjo do të thotë se veprimet kriminale në ndërmarrje janë rezultat i më shumë faktorëve që ndihmohen reciprokisht, që mund të ndërrohen nga rasti në rast. Kështu, është e pamundur të vendoset një rend i caktuar i faktorëve që ndikojnë në veprimet kriminale, për shkak se vetë akti kriminal është rezultat i kreativitetit dhe imagjinatës së njeriut, të kushtëzuar nga rrethanat. Megjithatë, në bazë të

110

shembujve të hasur në praktikë, mund të veçohet një grup i faktorëve që më pak apo më shumë i kontribuojnë shfaqjes dhe zhvillimit të veprimeve kriminale në procesin e furnizimit dhe shitje brenda ndërmarrjes:

• forma e pronës, • koncentrimi i funksioneve, • gjendja afariste e ndërmarrjes, • zhvillimi i sistemit mbrojtës, • organizimi i dobët i ndërmarrjes dhe menaxhmenti (sidomos te ndërmarrjet e

mëdha) • lëshimet në organizimin e kontrollit interno; • dëshira për fitim të shpejtë dhe për avancim në karrierë, • pagesa e dobët e punës (pagat e ulëta), • ndarja e dobët e obligimeve, • “rasti i volitshëm”, • madhësia e ndërmarrjes, • masat e dobëta disiplinore brenda ndërmarrjes, • mbrojtja e pamjaftueshme penale e juridike e konsumatorëve, • krizat financiare, • çrregullimet në treg, • ndryshimet në strukturën pronësore, • ndërrimet e udhëheqjes, • depërtimi i korrupsionit, • marrëveshjet e fshehta midis ndërmarrjeve si edhe brenda ndërmarrjes, • shumë faktorë të tjerë.

4.4. PARANDALIMI I KRIMINALITETIT EKONOMIK

Para se të merremi në mënyrë më të detajuar me trajtimin e parandalimit të mashtrimeve në ndërmarrje, duhet të ndalemi te vetë nocioni i mashtrimit. Mashtrimi është ngjarje kriminale, rezultat i sjelljes njerëzore e cila me ligj është sanksionuar si vepër e ndaluar dhe si vepër penale. Mashtrimi është akt kriminal që përmban në vete të gjitha komponentat e rrethanave shoqërore e biologjike dhe është rezultat i kreativitetit dhe imagjinatës njerëzore. Si kategori e veçantë e kriminalitetit, mashtrimi bën pjesë në kriminalitetin ekonomik. Kriminaliteti ekonomik është dukuri e veçantë shoqërore. Në vështrim të parë, kriminaliteti ekonomik është shprehje e urisë dhe dëshirës për sukses dhe përmirësim të pozitës shoqërore.

Disa prej karakteristikave kryesore të kriminalitetit ekonomik janë: • përhapja gjithnjë e më e madhe,

111

• “shifra e errët” e madhe, • aftësia profesionale dhe intelektuale e kryesve, • numri i vogël i rasteve të proceduara (“paprekshmëria”), • globalizimi dhe proceset e përgjithshme shoqërore e ndihmojnë zhvillimin e

kriminalitetit ekonomik.

Kërkimi i shkaktarëve të shfaqjes së kriminalitetit ekonomik zbulon kompleksitetin e gjendjes shoqërore, ndërsa përpjekja që të vendoset një rend zbulon edhe problemet themelore etimologjike dhe metodologjike, të cilat nuk mund të anashkalohen.

Të gjitha përvojat e deritashme të luftës kundër kriminalitetit financiar në botë tregojnë se vetëm dënimi i kryesve të kapur në vepër është masë e pamjaftueshme dhe më pak efikase se sa zvogëlimi i mundësive që individi apo grupi të kryejnë veprime kriminale financiare dhe ekonomike. Vetëm veprimi represiv i organeve kompetente nuk jep rezultatet që mund t’i japë veprimi preventiv, por rezultatet më të mira për luftimin e kriminalitetit ekonomik mund të arrihen me interaksionin e masave represive dhe preventive. Në të kaluarën, veprimi preventiv është lënë pas dore pa të drejtë dhe është shfrytëzuar pak, ne do të ndalemi pak më gjatë në masat preventive. 5. MASAT PARANDALUESE TË KRIMINALITETIT EKONOMIK NË FURNIZIM DHE SHITJE

Sistemi mbrojtës i pronës është formë e organizuar e aktivitetit, i cili ka për qëllim luftimin e sulmeve ndaj pronës. Ky sistem përmban:

• komponentin preventive dhe • komponentin represive

1. Mënyra themelore e veprimit preventiv brenda ndërmarrjes shprehet në:

• masat organizative, pra organizimi i mirë i procesit të furnizimit dhe shitjes, • masat teknike e teknologjike, • vendosjen e kontrollit interno.

2. Veprimi represiv përbëhet nga përpunimi kriminalistik i kriminalitetit ekonomik. 5.1. MASAT ORGANIZATIVE

Masat organizative kontribuojnë për mbrojtjen e pronës dhe për zvogëlimin e sulmeve ndaj pasurisë. Këto bëjnë pjesë: dekoncentrimi i funksioneve impaktibile, avancimi i statusit të vendeve të rrezikuara të punës, formimi i trupave kontrolluese e mbrojtëse etj. Por, zgjidhjet organizative duhet të bazohen në ekonomizim dhe

112

racionalizëm. Organizimi i furnizimit të ndërmarrjes mund të jetë i centralizuar ose i

decentralizuar. Përparësi e furnizimit të centralizuar në raport me furnizimin e decentralizuar është mundësia me e madhe e negociatave për blerjen e sasive të mëdha të mallrave dhe kontrolli më i madh i politikave dhe procedurave në ndërmarrje. Ndërkaq, ndër përparësitë e decentralizimit në procesin e furnizimit janë afati më i shkurtër kohor i realizimit të furnizimit dhe komunikimi më i mirë midis shfrytëzuesve, si edhe lidhjet dhe komunikimi i drejtpërdrejtë midis blerësit dhe shitësit.

Struktura organizative dhe mënyra e delegimit të përgjegjësive për furnizim brenda kësaj strukture janë faktorët kritikë të vlerësimit të rrezikut të shfaqjes së gabimeve në llogaritje. Duhet të jetë e qartë se kush është përgjegjës për furnizimin me mallra dhe shërbime brenda organizatës dhe cili është niveli i autorizimeve midis sektorit të furnizimit dhe njësive të ndërmarrjes.

5.2. PASQYRA E CIKLIT TË FURNIZIMIT

Procesin e furnizimit zakonisht e inicion ndonjëri prej njësive ose shërbimeve ndihmëse. Sektori i furnizimit plotëson fletëporosinë për furnizimin me mallra ose shërbime. Kur pranohen mallrat ose kur kryhen shërbimet, evidentohen obligimet ndaj furnitorëve. Në fund, ndërmarrja ia bën pagesën furnitorëve.

Skema e mëposhtme pasqyron në mënyrë grafike procesin relativisht kompleks të furnizimit, i cili shërben si bazë për trajtimin e procedurave kontrolluese.

Më poshtë do të mbështetemi në disa çështje që kanë të bëjnë me ciklin e furnizimit:

• llojet kryesore të ngjarjeve afariste, • faturat e raporteve financiare mbi furnizimin, • llojet e dokumenteve dhe evidencës, • funksionet kryesore, • ndarja kryesore e obligimeve.

5.2.1. Llojet kryesore të ngjarjeve afariste

Në ciklin e furnizimit përpunohen tri lloje kryesore të ngjarjeve afariste: • furnizimi me mallra dhe shërbime me para ose me shtyrjen e pagesës, • pagesa e obligimeve me furnizimin, • kthimi i mallrave furnitorit ose shtyrja e pagesës.

Lloji i parë i ngjarjes afariste lidhur me furnizimin ka të bëjë me sigurimin e

113

mallrave e shërbimeve, lloji i dytë ka të bëjë me pagesën e obligimeve të dala nga sigurimi i këtyre mallrave e shërbimeve, kurse lloji i tretë është ngjarje afariste që ka të bëjë me kthimin e mallrave furnitorit, për para të gatshme ose me shtyrjen e afatit të pagesës.

5.2.2. Faturat e raporteve financiare mbi furnizimin

Cikli i furnizimin ndikon në shumë fatura të raporteve financiare. Faturat në të cilat ndikon secili lloj kryesor të ngjarjeve afariste, zakonisht, janë:

• furnizimi, • obligimet ndaj furnitorëve, • rezervat, • shpenzimet e prodhimeve të shitura, • faturat e ndryshme të pronës dhe shpenzimeve.

Paraqitja grafike e ciklit të furnizimit:

Furnizimi përpunimi elektronik i të dhënave pranimi

Nga sektori i prodhimit ose sektore

Mandate i blerjes

Mandati i lejimit të blerjes

hyrja

Korrigjimi i gabimit

porosia

P

Datoteka e porosive

Datoteka kryesore e furnitorit

Programi për përpunimin e fletëporosive

Raporti mbi gabimet

porosia

4 raporte: shitësit, furnitorit, sektorit të paraqitjes dhe sektorit të furnizimit

porosia

Pranimi, numërimi dhe verifikimi i mallit

Raporti mbi pranimin e mallit

A

Futja e titullit te furnitorit, sasisë dhe numirit të porosisë

Libri i pranimit

Depot (shiko ciklin e rezervave)

Shërben si raport për pranimin. Ky raport nuk i përfshinë të dhënat mbi sasinë

114

Ngjarjet afariste në lidhje me pagesën e obligimeve – paratë: • obligimet ndaj furnitorëve, • zbritjet në para të gatshme.

Ngjarjet afariste në lidhje me mallrat që u kthehen furnitorëve: • kthimi i mallrave furnitorëve, • korrigjimet për kthimin e mallrave, • obligimet ndaj furnitorëve.

5.2.3. Llojet e dokumenteve dhe evidencave

Tabela 1 përfshin regjistrimin e dokumenteve dhe evidencave të rëndësishme, të cilat shfaqen më ciklin e furnizimit. Në këtë pjesë të kapitullit shpjegohet në hollësi çdo pozicion. Përkujtojmë se përdorimi i pajisjeve bashkëkohore të përpunimit elektronik mund të ndikojë në formën e dokumenteve dhe qasjes së revizionit të testimit të ciklit të furnizimit: TABELA 1. Dokumentet dhe evidencat e ciklit të furnizimit:

Urdhëresa për furnizim, Fletëporosia, Raporti mbi pranimin, Fatura hyrëse, Miratimi i pagesës, Libri i furnizimit, Saldoja e kontos së furnitorit, Ekstrakti i furnitorit, Çeku, Libri i pagesave/Regjistri i çekave Urdhëresa për furnizim është dokument nëpërmjet të cilit personi i autorizuar ose

sektori i furnizimit porosit mallrat ose shërbimet. Për shembull, kjo mund të jetë urdhëresa e udhëheqësit të segmentit të prodhimit për furnizim me lëndë të parë të prodhimit, urdhëresa e shefit të zyrës për furnizim me rezerva të materialit shpenzues ose urdhëresa e udhëheqësit të marketingut për blerjen e hapësirës reklamuese në gazeta.

Fletëporosia përmban përshkrimin, kualitetin dhe sasinë, si edhe informacionet

tjera mbi mallrat dhe shërbimet të cilat duhet të sigurohen. Fletëporosia tregon se

115

kush e ka lejuar furnizimin dhe paraqet miratimin e furnizimin me mallra ose shërbime. Fletëporosia mund t’u dërgohet me letër ose me faks, por mund të dërgohet edhe me telefon. Në disa sisteme elektronike të përpunimit të të dhënave, fletëporosia mund të bëhet me pajisjet për përpunimin e të dhënave të prodhimeve, të cilat u dërgohen me postë furnitorëve.

Raporti mbi pranimin është dokument në të cilin evidentohet pranimi i mallit. Zakonisht, raporti mbi pranimin pasqyron fletëporosinë në të cilën nuk janë regjistruar sasitë. Me këtë veprim merret sektori i pranimit, pas vërtetimit të sasisë së mallit të pranuar. Sektori i pranimit evidenton në këtë dokument përshkrimin, sasinë dhe informacionet tjera mbi mallin e pranuar. Në disa raste, në sektorin e pranimit vërtetohet edhe cilësia e mallit. Në rastet tjera cilësia e mallit kontrollohet nga sektori i inspektimit. Raporti mbi pranimin është dokument i rëndësishëm, sepse me vërtetimin e pranimit të mallit pranohen obligimet.

Fatura hyrëse është dokument të cilin e dërgon furnitori. Fatura hyrëse përmban përshkrimin dhe sasinë e mallit të dërguar ose llojin e shërbimit të kryer, çmimin bashkë me transportin, kushtet e shitjes dhe mënyrën e pagesës, zbritjet e çmimit dhe datën e faturës dhe datën e skadimit.

Miratimi i pagesës shfrytëzohet shpesh nga ndërmarrja për kontrollin e pagesës së mallrave dhe shërbimeve. Ky është dokument themelor për evidentimin e faturave hyrëse në librin e furnizimit. Shumë sisteme të furnizimit e kana të ashtuquajturën paketë të miratimit të pagesës, të cilën e përbëjnë urdhëresa për furnizim, fletëporosia, raporti për pranim dhe fatura hyrëse. Pra, kjo paketë përmban dokumentet qenësore në të cilat bazohet ngjarja afariste e lidhur me furnizimin.

Libri i furnizimit është evidenca e miratimit të pagesës së mallrave dhe shërbimeve. Libri i furnizimit përmban rubrika të shumta, në të cilat evidentohen faturat hyrëse sipas klasave, përfshirë edhe rubrikën për regjistrimin e obligimeve ndaj furnitorëve, rubrikat për regjistrimin e borxheve, të rezervave, daljeve, si edhe shpenzimet për renovime e mirëmbajtje. Libri i furnizimit përmban edhe rubrikat për regjistrimin e obligimeve dhe borxheve më pak të rëndësishme. Libri i furnizimit mund të jetë edhe libër i furnitorëve, në të cilin përfshihen shifrat e furnitorëve dhe saldoja e kontos së furnitorëve.

Saldoja e kontos së furnitorit është libri i furnizimit në të cilin evidentohen ngjarjet afariste lidhur me saldon e furnitorëve dhe obligimeve. Shuma e përgjithshme e saldos së furnitorit duhet te jetë e barabartë me saldon e obligimeve ndaj furnitorëve, në librin kryesor të furnizimeve.

Ekstrakti i furnitorit është ekstrakti mujor që i dërgohet furnitorit në mënyrë që të pasqyrohet saldoja fillestare, furnizimet, pagesat në periudhën vijuese dhe saldon në fund të muajit. Me ekstraktin e furnitorëve evidentohen aktivitetet e

116

furnitorit në librat e tij afariste Evidencat e furnitorëve mund të dallojnë nga evidencat e komitentit, për shkak të gabimeve ose, siç ndodh më shpesh, dallimeve në kohë që shkaktohen nga vonesa e dërgimit të mallrave apo evidentimit të pagesave. Nëpërmjet krahasimit të obligimeve ndaj furnitorëve në ekstraktin e furnitorëve komitentë kontrollohet saktësia e evidencës vetjake.

Çeku është dokument që shfrytëzohet për pagesën e mallrave dhe shërbimeve. Çeku nënshkruhet nga personi i autorizuar. Por, në sisteme të kompjuterizuara, pagesa e mallrave dhe shërbimeve mund të bëhet edhe në mënyrë elektronike.

Libri i pagesave/Regjistri i çekave është libër në të cilin bëhet evidentimi i pagesave me çeka, prandaj, ndonjëherë, ky libër quhet edhe regjistër i çekave. Libri i pagesave përmban rubrikat ku evidentohet miratimi i obligimeve ndaj furnitorëve dhe zbritjet për pagesë me para të gatshme. Në rubrikat e librit të pagesave evidentohen edhe ngarkesat dhe miratimet tjera. Pagesat e evidentuara në librin e pagesave evidentohen edhe në librin e furnizimit ose në librin e saldos së furnitorëve, varësisht se cili sistem aplikohet në ndërmarrje.

5.2.4. Funksionet kryesore të furnizimit

Objektiva kryesore të ciklit të furnizimit janë sigurimi i mallrave dhe shërbimeve me shpenzimet më të ulëta, duke siguruar mallra e shërbime cilësore me paratë e dedikuara për pagesën e mallrave dhe shërbimeve. Tabela 2 pasqyron pjesët e zakonshme të ciklit të furnizimit.

Lëshimi i urdhëresës është pjesa fillestare e ciklit të furnizimit, e cila përmban urdhëresën e personit të autorizuar të cilitdo sektor për furnizim me mallra dhe shërbime. Çështje e rëndësishme është konstatimi se a i përmbush urdhëresa procedurat e miratuara nga personi i autorizuar. Sipas një kontrolli organizativ që përdoret shpesh mund të konstatohet kufizime financiare për nivele të ndryshme të të punësuarve. P.sh., punëtorët e sektorit të kontrollit mund të kenë autorizime për furnizim me mallra e shërbime deri 1.000 USD, udhëheqësit të sektorëve deri 5.000 USD, udhëheqësit e njësive afariste deri 25.000 USD, ndërsa për çdo pagesë më të lartë se 100.000 USD nevojitet miratimi i drejtorisë.

Furnizimi është pjesë e ciklit të furnizimit, e cila përmban fletëporositë e miratuara. Kompetent për kryerjen e këtij veprimi është sektori i furnizimit, i cili drejtohet nga udhëheqësi i furnizimit. Sektori i furnizimit siguron sasitë e nevojshme të mallrave dhe shërbimeve, me çmimet më të ulëta për cilësinë e kualifikuar dhe dinamikën e dërgimit. Furnizimi me mallra dhe shërbime nga më shumë furnitorë dhe urdhëresa për furnizim nëpërmjet ankandit janë dy mënyra të furnizimit nëpërmjet të cilave sektori i furnizimit mund të realizojë objektivat e veta.

Sektori i pranimit është përgjegjës për pranimin e mallrave e shërbimeve dhe për vërtetimin e sasisë dhe cilësisë së tyre. Ky sektor harton raportin e pranimit të

117

mallrave, i cili vendoset në librin e saldos së furnitorëve. Shërbimi i faturimit, para së gjithash, është i ngarkuar me regjistrimin e

mallrave ose shërbimeve si mall ose si shpenzim dhe me pranimin e obligimeve përkatëse. Ky shërbim është i ngarkuar edhe me krahasimin e fletëporosive me raportet e pranimit dhe të faturave hyrëse me kushtet e furnizimit, me sasinë, më çmimin dhe me afatet e pagesës. Shërbimi i faturimit është përgjegjës edhe për evidentimin e mallrave që u kthehen furnitorëve (përgatit evidencat përkatëse dhe procedurat e kontrollit, në mënyrë që të dokumentohet kthimi i mallrave dhe të llogaritet kompensimi që duhet të bëhet nga furnitori.

Shërbimi për bilancin e pagesave është përgjegjës për plotësimin dhe nënshkrimin e çekave për pagesën e obligimeve ndaj furnitorëve. Ndërmarrja duhet të ketë dokumentacionin përkatës, në mënyrë që verifikohet se pagesa bëhet për qëllime afariste dhe se ngjarja afariste është kryer sipas mënyrës së miratuar nga personi kompetent. Për të evituar mundësinë e pagesës së dyfishtë të faturave, shërbimi i bilancit të pagesave duhet që në të gjitha dokumentet (fletëporosinë, raportin e pranimit, faturën hyrëse) të shkruajë “është paguar” ose “është anuluar”. Në fund, zyrtari që punon në mënyrë të pavarur nga shërbimi i bilancit të pagesave ua dërgon çekat furnitorëve. Në qoftë se çekat përgatiten në sistemin elektronik të përpunimit të të dhënave, duket të ekzistojë kontrolli përkatës i shfrytëzuesit të sistemit, në mënyrë që të sigurohet për kryerjen e obligimeve për ngjarjen e caktuar afariste. Për harmonizimin e obligimeve të evidentuara me pagesat duhet të bëhet kontrolli përkatës. Është e nevojshme që çekat të verifikohen, në mënyrë që të konstatohet se a janë shumat e tyre në pajtim me kufizimet e caktuara. P.sh.., saldoja e furnitorit krahasohet me fletëporosinë, raportin e pranimit dhe faturën hyrëse. Atëherë, në softuerin për përpunimin e obligimeve ndaj furnitorëve futet miratimi i pagesës. Kur obligimet arrijnë të paguhen, ato regjistrohen ne raporton e pagesave. Në saldo-konton e furnitorëve shikohen ato pozicione që do të paguhen dhe futen në softuerin për llogaritjen e pagesave. Çekat i dorëzohen për kontroll shërbimit të bilancit të pagesave, i cili, pas kontrollit, ua përcjell furnitorëve. Në qoftë se çekat nënshkruhet nëpërmjet faksimilet, rregullsia e tyre duhet të kontrollohet në mënyrën përkatëse.

Saldoja e kontos së furnitorit përfshin evidencën e të gjitha faturat hyrëse dhe pagesave. Në sistemin elektronik të përpunimit të të dhënave kjo mund të arrihet drejtpërdrejt më përpunimin e zakonshëm të ngjarjeve afariste në lidhje me furnizimin, pagesat, kthimin dhe korrigjimin. Me kontrollin e shifrave dhe raporteve ditore kontrollohet edhe saktësia e të dhënave të evidentuara.

Libri kryesor – Qëllim kryesor i shërbimit për mbajtjen e librit kryesor të ciklit të furnizimit është grumbullimi dhe klasifikimi i drejtë i të gjitha ngjarjeve afariste në llogaritë përkatëse të furnizimit, pagesës dhe obligimeve. Pas kontrollimit të shifrave në sistemin elektronik të të dhënave verifikohet rregullsia e mbajtjes së librit kryesor. Shërbimi për mbajtjen e librit kryesor është i ngarkuar me

118

harmonizimin e saldo-kontos së furnitorit me kontrollin manual të llogarisë së obligimeve ndaj furnitorëve të librit kryesor. 5.3. Ndarja kryesore e obligimeve dhe gabimet dhe parregullsitë e mundshme

Siç është thënë, ndarja e drejtë e obligimeve është një prej procedurave kontrolluese më të rëndësishme të çfarëdo sistemi të kontabilitetit. Ndarja e obligimeve duhet të bëhet ashtu që askush të mos mund të kontrollojë përpunimin e tërësishëm të ngjarjes afariste, sepse kjo pamundëson zbulimin e gabimeve. Për shkak të vjedhjeve dhe mashtrimeve eventuale në kuadrin e ciklit të furnizimit, personat e ngarkuar për lëshimin e urdhëresave për furnizim dhe pranim, nuk duhet të ngarkohen me përpunimin e faturave hyrëse e të obligimeve ndaj furnitorëve as me futjen e të dhënave në librin kryesor. Në qoftë se të dhënat e furnizimit përpunohen në sistemin elektronik të përpunimit të të dhënave, ndarja e punëve ne sektorin e përpunimit elektronik duhet të bëhet ashtu që të ndahen detyrat. Tabela 3 pasqyron ndarjen kryesore të obligimeve brenda ciklit të furnizimit dhe shembujt e gabimeve dhe parregullsive që mund të shfaqen për shkak të konfliktit të detyrave.

6. PASQYRA E CIKLIT TË SHITJES

Pasqyra e paraqitur këtu e ciklit të shitjes fillon me prorosinë e blerësit,

vazhdon me këmbimin e mallit ose shërbimit më premtimin e pagesës dhe pëefundon me marrjen e parave. Fotografia 2 paraqet grafikonin e ciklit mesatarisht kompleks të shitjes dhe kornizën e shqyrtimit të kontrolleve të përmendura dhe testet e kontrollit. Por, për përmbushjen e nevojave të veçanta të ndërmarrjeve sistemi i kontabilitetit duhet të pajiset mirë. Vërehet se cikli i shitjes, i paraqitur në fotografinë 4.1 ngatërrohet me ciklin e rezervave. Në shumë sisteme të kontabilitetit ciklet lidhen midis tyre (shitja, furnizimi, pagesat dhe rezervat). Në pasqyrimin grafik të cileve të përmendura shihen pika të përbashkëta, në të cilat ciklet lidhen midis tyre. Përpunimi elektronik i të dhënave të ndërmarrjeve lehtëson lidhshmërinë e të dhënave të cikleve të ndryshme të kontabilitetit. Më poshtë po japim një përshkrim më të hollësishëm të temave nga cikli i shitjes.

• llojet kryesore të ngjarjeve afariste, • llogaritë në lidhje me raportet financiare, • llojet e dokumenteve dhe evidencave, • procedurat kryesore, • ndarja kryesore e obligimeve.

6.1. Llojet kryesore të ngjarjeve afariste

119

Në ciklin e shitjes ekzistojnë tri lloje tipike të ngjarjeve afariste:

• shitja e mallrave ose ofrimi i shërbimeve për para me shtyrje të pagesëës, • pranimi i parave nga blerësi për pagimin e mallrave ose shërbimeve • kthimi i mallrave të shitura më pëlqim ose me pagesë.

Në vijim do të flasim edhe për mënyrën e llogaritjes së kontabilitetit të

ngjarjeve afariste, si edhe për kontrollet kyçe të secilit prej këtyre ngjarjeve afariste. Shitja e mjeteve në hedhurina, shitja ndërmjet kompanive dhe shitja ndërmjet palëve në lidhshmëri janë disa shembuj të llojeve tjera të ngjarjeve afariste që mund të shfaqen në ciklin e shitjes. Edhe pse këto ngjarje afariste nuk janë përshkruar në mënyre të veçantë në këtë punim, revizori duhet të dijë mënyrën e regjistrimit të tyre dhe procedurën e kontrollit, nëse bëhet fjalë për ngjarje të rëndësishme afariste.

Cikli i shitjes ndikon te një numër i madh i llogarive ne raportet financiare. Lloje tipike të ngjarjeve afariste ndikojnë në këto llogari:

1. Ngjarjet afariste në lidhje me shitjen: a. kërkesa ndaj blerësit b. të hyrat nga shitja c. korrigjimi i kërkesave të dyshimta dhe kontestuese d. shpenzimi për kërkesa të dyshimta dhe kontestuese

2. Ngjarjet afariste në lidhje me prabuesit: a. paraja b. kërkesa ndaj blerësit c. zbritja në para të gatshme

3. Ngjarjet afariste në lidhje me kthimin e mallrave të shitura dhe zbritjet: a. kthimi i mallrave të shitura b. zbritja c. kërkesa ndaj blerësve

6.2. Llojet e dokumenteve dhe evidencave

Tabela 3 përmban regjistrin e dokumenteve dhe evidencave, të cilat shfaqenzakonisht në ciklin e shitjes. Secili prej pozicioneve të tabelës përshkruhet hollësisht. Duhet të merret parasysh fakti se në sistemin e përpunimit elektronik të të dhënave disa dokumente dhe evidenca mund të jenë të disponueshme vetëm për një kohë të shkurtër.

Fletëporosia përfshin detajet lidhur me llojin dhe sasinë e prodhimeve ose shërbimeve të porositura. Fletëporosia mund të dërtgohej me postë ose me faks, por informacionet e rëndësishme mund të përcillen edhe me telefon. Në bazë të informacioneve mbi porositë e marra me telefon, disa ndërmarrje formojnë fletëporositë

120

ose i fusin drejtpërdrejt në sistemin kompjuterik për përpunimin e porosive. Miratimi i shtyrjes së pagesës. Kur blerësi blen për herë të parë nga komitenti me

shtyrje të pagesës, komitenti duhet të duhet të kryejë procedurën formale të konstatimit të bonitetit të blerësit. Rezultati i këtij hetimi dokumentohet nëpërmjet një formulari për miratimin e shtyrjes së pagesës. Në të ardhmen, kur blerësi dëshiron të shtojë porositë, në të njëjtën mënurë vërtetohet limiti kreditor. Shuma e limitit kreditor dokumentohet me vërtetim. Kur shuma e limitit kreditor të futet në bazën e të dhënave të komitentit, formularët për miratimin e shtyrjes së pagesës paraqesin dokumentacionin bazë me të cilin miratohen shumat e futura në sistemin elektronik të përpunimit të të dhënave.

Raporti mbi fletëporositë e parealizuara përmban poroitë e blerësve të cilat nuk janë realizuar ende. Në ciklin tipik të shitjes, fletëporosia futet ne sistem menjëherë pas pranimit. Pas dërgmit të mallit dhe faturimit, fletëporosia regjistrohet si e realizuar. Shikimi i raporteve bëhet çdo ditë ose një herë në javë. Me këtë rast bëhet verifikimi i fletëporosive të vjetra në mënyrë që të vërtetohet nëse ndonjë mall është dërguar por nuk është faturuar. Me revizionin e dërgesave të pafaturuara sigurohen dëshmi që shërbejnë për përmbushjen e kërkesave në mënyrë të plotë. TABELA 3 Dokumentet dhe evidencat e ciklit të shitjes

• fletëporosia • formulai për miratimin e shtyrjes së pagesës • raporti mbi fletëporosive të parealizuara të dërgesave • fatura dalëse • libri i shitjes • ekstrakti i pozicioneve të hapura • libri ndihmës i kërkesave të blerësve • lista e vjetër e të gjitha kërkesave të blerësve • njoftimi mbi pagesën • libri i pranimit të parave • njoftimi mbi miratimin • miratimi i shlyerjes

Fletëdërgesa duhet të plotësohet gjithnjë kur malli i dërgohet blerësit. Fletëdërgesa

shërben kryesisht si ngarkesë që përmban informacionet mbi llojin e mallit të dërguar, sasinë dhe informacionet tjera me interes. Në disa sisteme të shitjes fletëdërgesa dhe ngarkesa janë dokumente të veçanta. Një kopje e fletëdërgesës i dërgohet blerësit, ndërsa kopja tjetër e fletëdërgesës shfrytëzohet si bazë për faturim.

Fatura dalëse i dërgohet blerësit. Fatura dalëse përmban informacionet mbi llojin e mallit, sasinë, çmimin dhe kushtet e këmbimit Fatura origjinale i dërgohet blerësit, ndërsa

121

kopja i dorëzohet sektorëve të caktuar brenda ndërmarrjes. Zakonisht, fatura dalëse është dokument origjinal, i cili shërben për pranimin e të hyrave.

Libri i shitjes shërben për evidentimin e të hyrave nga shitja, kur lëshohen fatura. Në librin e shitjes evidentohen informacionet e nevojshme për çdo shitje. Varësisht prej kompleksitetit të afarizmit të ndërmarrjes, libri i shitjes mund të përmbajë informacione të sistemuara sipas llojit të shitjes (p.sh. sipas prodhimit, ngjarjeve afariste ndërmjet kompanive dhe palëve të lidhura). Libri i shitjes përmban rubrikat për kërkesat ndaj blerësve dhe për miratimin e llogarive të ndryshme të të hyrave nga shitja.

Ekstrakti i pozicioneve të hapura është dokument, i cili i dërgohet blerësit, zakonisht, një herë në muaj. Ai përmban detaje mbi të gjitha ngjarjet afariste në lidhje me shitjen, pranimet dhe njoftimet mbi miratimin, të cilat janë përpunuar në llogari të blerësit gjatë muajit të kaluar.

Libri ndihmës i kërkesave ndaj blerësve përmban një llogari dhe detajet e ngjarjeve afariste lidhur me çdo blerës. Ngjarja afariste e evidentuar në librin e shitjes dhe librin e pranimit të parave i përcillet blerësit në llogarinë përkatëse në librin ndihmës të kërkesave ndaj blerësve.

Lista e vjetërsisë së të gjitha kërkesave ndaj blerësve zakonisht përpunohet një her në muaj dhe përmban saldot e blerësve nga kontabiliteti analitik i kërkesave ndaj blerësve. Saldot e blerësve sistemohen sipas kategorive (p.sh. deri 30 ditë, prej 30 deri 60 ditë, prej 60 deri 90 ditë dhe mbi 90 ditë), në bazë të kohës së kaluar prej datës së lëshimit të faturës. Lista e vjetërisë së të gjitha kërkesave ndaj blerësve shfrytëzohet për kontrollimin e pagesës së kërkesave (borxheve) dhe për harmonizimin e kontabilitetit analitik të kërkesave ndaj blerësve me llogarinë e kontrollit të librit kryesor. Revizori e shfrytëzon listën e vjetërsisë më rastin e zbatimit të revizionit të kërkesave.

Njoftimi mbi pagesën zakonisht i dërgohet blerësit me postë, bashkë me faturën e papaguar, ndërsa blerësi e kthen prapa me rastin e pagesës së mallit ose shërbimit.Njiftimi mbi pagesën përmban informacione mbi faturat e blerjes së blerësit. Shumë ndërmarje e shfrytëzojnë anën e prapme të faturës për dërgimin e njoftimin mbi pagesën. Kjo pjesë e dokumentit i kthehet ndërmarrjes kur blerësi e bën pagesën.

Libri i pranimit të parave përdoret për evidentimin e pranimit. Njoftimi mbi miratimin përdoret me rastine miratimin e llogarive të blerësit

për kthimin e mallit të shitur ose për miratimin e zbritjes. Njoftimi mbi miratimin është i ngjashëm me faturën dalëse dhe mund të futet në sistemin elektronik të përpunimit të të dhënave në të njëjtën mënyrë sikur fatura dalëse.

Miratimi i shlyerjes është dokument me të cilin lejohet shlyerja e kërkesave të dyshimta ose kontestuese. Është e zakonshme që shlyerja të propozohet nga sektori kreditor, për miratimin përfundimtar të shlyerjes e bën drejtoria. Varësisht prej sistemit të kontabilitetit, kjo ngjarje afariste mund të regjistrohet në mënyrë të

122

veçantë ose si pjesë e shitjes. 6.3. Funksionet e ciklit të shitjes

Qëllim kryesor i ciklit të shitjes është shitja e mallrave apo shërbimeve sipas çmimeve dhe kushteve të caktuara me politikën e drejtorisë. Funksionet themelore që kryhen në ciklin e shitjes janë:

Futja e të dhënave të fletëporosisë. Veprimi fillestar i ciklit të shitjes është futja e të dhënave të fletëporosive të reja. Fletëporositë e reja mund t’i sjellin personat që punojnë në sektorin e shitjes ose të pranohen me postë, me faks, me telefon apo nëpërmjet sistemit elektronik. Është e rëndësishme që informacionet mbi blerësit e mallrave ose shërbimeve, para se të futen në ciklin e shitjes, të harmonizohen me kriteret e caktuara për miratimin e shtyrjes së pagesës.

Miratimi i shtyrjes së pagesës. Shërbimi për miratimin e kërkesës për shtyrjen e pagesës duhet të verifikojë mundësinë e blerësit për të paguar mallrat apo shërbimet. Politita e gabuar kreditore mund të çojë në humbje, të shkaktuara nga kërkesdat (borgjet) e dyshimta apo kontestuese. Shumë ndërmarrje u caktojnë blerësve limite kreditore. Shërbimi për miratimin e shitjes me shtyrje të afatit të pagesës duhet të sigurohet se blerësit nuk mund t’i shiten mallra me vlerë më të lartë se limiti i caktuar kreditor, pa një miratim shtesë. Në rast se limitet kreditore janë futur në softuer, në sistemin kompjuterik nuk mund të regjistrohet shitja e mallit me vlerë më të lartë se sa limiti i caktuar kreditor. Gjithashtu, është e nevojshme të gjenerohet raporti mbi përjashtimet, të cilat duhet të verifikohen nga shërbimi kreditor, para përpunimit të mëtejmë. Limitet kreditore verifikohen kohë pas kohe, në mënyrë që të harmonizohen me mundësitë e pagesës nga blerësit.

Shërbimi për miratimin e shtyrjes së afatit të pagesës është përgjegjës për kontrollin e pagesave të blerësit, i cili bëhet me shikimin e listën e vjetërsisë së kërkesave (borgjeve) të të gjithë blerësve dhe të gjithë blerësve të pandërgjegjshëm duhet t’u kërkohet t’i paguajnë mallrat ose shërbimet. Ky shërbim, zakonisht, shkruan raportin mbi llogaritë e blerësve të cilët kërkojnë shlyerjen e bogjeve të dyshimta dhe të kontestueshme. Por, për shlyerjen e borgjeve vendos përfundimisht anëtari i bordit, i cili është përgjegjës për miratimin e shitjes me shtyrje të afatit të pagesës. Por, në shumë ndërmarrje shlyerjen e borgjeve të blerësve e miraton anëtari i bordit drejtues, i cili është përgjegjës për administrimin e parave, ndërsa shërbimi që bën përpunimin e pranimit zakonisht është i ndarë nga shërbimi kreditor. Te disa ndërmarrje llogaritë e shlyera i dorëzohen shërbimit të pagesave, në mënyrë që llogaritë e papaguara të paguhen me përpjekje shtesë. Ndërmarrjet e tilla e pamundësojnë shlyerjen e rrejshme të borgjeve të dyshimta dhe kontestuese, e cila përdoret për të fshehur mashtrimet me para.

Dërgimi. Pa miratimin përkatës malli nuk dërgohet she as shërbimet nuk kryhen.

123

Kontrolli kryesor me të cilin miratohet dërgimi i mallit ose kryerja e shërbimit është pagela ose lejimi i rregullt i shtyrjes së pagesës. Me kërkimin e miratimit të shtyrjes së pagesës para se të bëhet dërgimi parandalohet dërgimi i mallit blerësve fiktivë. Shërbimi për dërgim soguron dërgesën e mallit në bazë të porosisë. Për t’u bërë me kohë fatura dalëse, fletëporosia e realizuar duhet t’i dërgohet me kohë shërbimit të faturimit.

Faturimi. Shërbimi i faturimit është segmenti më përgjegjës për krijimin e besimit në lidhje me faturimin e mallit të dërguar ose shërbimit të kryer sipas çmimeve të miratuara dhe kushteve të këmbimit. Kontrolli parandalon mosfaturimin e mallit të dërguar. Në sistemin elektronik të përpunimit të të dhënave përpunohet raporti mbi porositë e pazgjidhura dhe bëhet shikimi në porositë të cilat nuk janë zgjidhur me kohë. Në sistemet tjera kontrollohen të gjitha fletëdërgesat e regjistruara me numër rendor dhe krahasohen me faturat dalëse në lidhje me dëergesën. Çdo ngjarje afariste e pazgjidhur e ngjarjes afariste hulumtohet nga sektori i faturimti ose sektori i shitjes.

Shërbimi i faturimit është përgjegjës edhe për veprim me mallra të kthyer. Kontrolli kryesor këtu nuk lëshon njoftimin për miratimin e kthimit të mallit, derisa të kthehet malli. Raportin mbi pranimin e lëshon së pari sektori i pranimit, në mënyrë që të vërtetohet pranimi i kthimit.

Pagesa duhet të bëjë identifikimin e saktë të të gjitha pranimeve dhe deponimit të tyre me kohë në bankë. Shumë dnërmarrje i shfrytëzojnë filialat bankare, në të cilat blerësit bëjnë pagesën direkt në bankën e ndërmarrjes. Pas kësaj banka ia dërgon ndërmarrjes regjistrin e ngjarjeve afariste në lidhje me pranimet dhe pagesat. Kur blerësi ia paguan borxhin direkt shitësit me çeka, personi i autorizuar (indosman) bën kontrollin e evidencës së çekave të lëshuar. Çekat deponohet çdo ditë.

Kërkesat ndaj blerësve(borxhet). Shërbimi që merret me kërkesat ndaj blerësve është përgjegjës për sigurimin e evidencës së saktë të të gjitha llogarive, për harmonizimin e pagesave në librin e kërkesave ndaj blerësve. Në llogari të shitësit regjistrimi bëhet në bazë të dokumenteve origjinale të miratimit, siç janë faturat dalëse, njoftimi mbi pagesën dhe njoftimi mbi miratimin. Në sistemin elektronik të përpunimit të të dhënave regjistrimi në llogari të blerësve mund të bëhet si pjesë e regjistrimit të zakonshëm të ngjarjeve afariste në lidhje me kërkesat ndaj blerësve. Zbatimi i kontrollit të shifrave dhe raporteve të përditshme mbi aktivitetet sigurojnë evidencë të saktë të të gjitha ngjarjeve afariste.

Libri kryesor. Qëllim kryesor i shërbimit për mbajtjen e librit kryesor lidhur me ciklin e shitjes është verifikimi dhe klasifikimi i saktësisë së të hyrave, pranimeve dhe kërkesave. Në sistemin elektronik të përpunimit të të dhënave me kontroll dhe numërim sigurohet saktësia e punës së shërbimit. Është e rëndësishme që të bëhet harmonizimi i kontabilitetit analitik të kërkesave ndaj blerësve me llogarinë kontrolluese të librit kryesor. Shërbimi për mbajtjen e librit kryesor u dërgon blerësve ekstrakte mujore të pozicioneve të hapura. 6.4. Ndarja kryesore e obligimeve dhe gabimet e parregullsitë eventuale

124

Një prej kontrolleve kryesore të sistemit të kontabilitetit është ndarja e drejtë e

obligimeve. Kjo është posaçKrisht e rëndësishme për ciklin e shitjes, për shkak të vjedhjeve dhe mashtrimeve të mundshme. Për këtë arsye, personat që janë përgjegjës për futjen e të dhënave të fletëporosive, miratimit, dërgimit dhe faturimir nuk duhet të kenë qasje në evidencën e kërkesave (borxheve) në librin kryesor apo në çfarëdo informacionesh mbi pranimet. Në qoftë se të gjitha ngjarjet afariste në lidhje me shitjen bëhen nëpërmjet sistemit elektronik të përpunimit të të dhënave, është e nevojshme që në sektorin e përpunimit elektronik të të dhënave të bëhet një ndarje e drejtë e obligimeve.

Në Tabelën 4 pasqyrohet ndarja e drejtë e obligimeve midis disa shërbimeve të shitjes në sektorë të ndryshëm, të cilët përpunojnë ngjarjet afariste në lidhje me shitjen.

Masat teknike teknologjike janë një formë e mbrojtjes, me funksionalitetin e së cilës pamundësohen ose vështirësohen sulmet. Spektri i tyre është i gjerë – prej vendosjes së pajisjeve sinjalizuese e të sigurisë e deri te format e ambalazhimit (siç është ambalazhimi i mallit me sasi dhe çmim të shtypur), verifikimi i humbjeve të lejuara dhe limitit të tyre, aplikimit të mënyrës më racionale të përpunimit, etj. Posaçërisht i rëndësishëm është caktimi i kritereve të punësimit në vendet e punës me rrezik të shtuar për afarizmin. 7. PËRPUNIMI KRIMINALISTIK I KRIMINALITETIT EKONOMIK

Përpunimi kriminalistik është formë e veprimtarisë për shkatërrimin e kriminalitetit, nëpërmjet të cilit vërtetohet ekzistimi i ngjarjes dhe sjelljes kriminale të personit të caktuar, me qëllim që ai person të ndiqet penalisht për të vërtetuar përgjegjësinë e tij penale. Përpunimi kriminalistik fillon nga shkalla përkatëse e dyshimit ose besueshmërisë se personi i caktuar ka kryer vepër penale.

Te kriminaliteti ekonomik, përpunimi kriminalistik fillon me zbulimin e veprës penale, gjegjësisht kur ekziston një shkallë e caktuar e dyshimit se është kryer veprës penale. Duke pasur parasysh se fshehja është karakteristikë e kriminalitetit ekonomik, aktiviteti themelor orientohet në zbulimin e veprës penale. Me zulimin e veprës penale zbulohet edhe kryesi i saj, pasi vepra penale buron nga faktorët në vendim e punës ose në lidhje me vendin e punës. Të gjitha rrethanat e veprës, gjurmët dhe indiciet e saj, shpien vetvetiu te kryesi.

Vetë zbulimi i veprës penale ekonomike është veprimtari që zhvillohet shkallë-shkallë, gjatë të cilës zbulohen fragmente të veprës penale, me lidhjen e të cilëve, arrihet deri të një besueshmëri më e lartë e ekzistimit të verpës.

Si rregull, përpunimi kriminalistik buron nga kontrolli kriminalistik, i cili e zbulon veprën ose e forcon shkallën e besueshmërisë për ekzistimin e saj.

125

Është vështirë të përcaktohet kufiri kur kontrolli kriminalistik kalon në përpunim kriminalistik. Si rregull, kalimi bëhet kur vepra penale shpie drejt kryesit të saj, përkatësisht kur veprimet operative fillojnë të kryhen ndaj personit të caktuar. Parakusht themelor për përpunim kriminalistik është njohuria për ngjarjen kriminale ose sjelljen kriminale të personit të caktuar.

Ngjarja e caktuar mund të konsiderohet ngjarje kriminale vetëm kur të bëhet vlerësimi kriminalistik ose analiza kriminalistike e vetë ngjarjes. Te ngjarjet kriminale lidhur me kriminalitetin ekonomik vlerësimi përfshin analizën e faktorëve që kanë kushtëzuar mënyrën ose formën e caktuar të kryerjes, marrëdhënien ndaj pronës, formën e pronës, shkallën e koncentrimit të funksioneve, sistemin mbrojtës, pozitën afariste të ndërmarrjes, si edhe analizën e gjurmëve dhe dëshmive të vetë veprës. Shkalla e besueshmërisë është e ndryshme, prej bazës për dyshim e deri të dyshimin e bazuar, gjegjësisht deri te besueshmëria e plotë se vepra është kryer, gjë që varet prej gjurmëve dhe dëshmive të disponueshme.

Si rregull, kontrolli i brendshëm vërteton shkallën e sulmit kriminal ose shkalla e sulmit mund të vërtetohet me metodat e zakonshme të revizionit të kontrollit të brendshëm apo të jashtëm si edhe me ekspertizën eventuale të kontabilitetit. Zakonisht, ndërmarrja bën kallëzim për ekzistimin e veprës penale në organet e punëve të brendshme ose në prokurorinë publike. Në këso rastesh, vepra kallëzohet me iniciativë të kontrollit të brendshëm, nga ndonjë person anonim ose nga njohuritë personale të ndonjë punëtor i punëve të brendshme. Inspektimin në vendin e ngjarjes nuk e bëjnë organet e punëve të brendshme, por organet e kontrollit të brendshëm ose inspekcioni financiar, inspeksioni i tregut ose inspekcioni valutor. Qëllim kryesor është që puna e caktuar të kryhen me sa më pak energji dhe shpenzime ndërsa rezultatet të jenë maksimale. Pikërisht për këtë arsye hartohet plani për veprimtari të tillë.

Përpunimi kriminalistik është proces kompleks, në të cilin, në bazë të informacioneve fillestare (zakonisht minimale ose fragmentare) duhet të bëhet rekonstruktimi i ngjarjes kriminale që ka ndodhur në të kaluarën.

Përpunimi kriminalistik duhet të zbatohet duke respektuar parimet e procedurës penale dhe rregullat kriminalistike. Planifikimi i përpunimit kriminalistik është rrjedhim logjik i versioneve. Në bazë të versioneve punohet në drejtim të verifikimit të tyre, planifikimit të bashkëpunimit dhe mjeteve e dinamikës së punës. Te kriminaliteti ekonomik përpunimi kriminalistik është proces shumë kompleks, i cili përfshin përcaktimin e përmasave dhe formave të sulmit ndaj pronës, gjë që kërkon veprim të menduar, të shpejtë dhe efikas. Planifikimi i përpunimit kriminalistik është predispozitë për përpunim të suksesshëm kriminalistik. Përpunimi kriminalistik operativ ka për qëllim që:

• të vërtetojë ekzistimin e ngjarjes kriminale, në qoftë se ajo është e qartë;

126

• të vërtetojë përmasat e veprimtarisë kriminale; • të zbulojë mënyrën e kryerjes së ngjarjes kriminale; • të mundësojë kapjen e kryesit.

7.1. MASAT DHE VEPRIMET THEMELORE NË PËRPUNIMIN KRIMINALISTIK

Si rregull, përpunimi kriminalistik bëhet sipas rregullave të kriminalistikës, duke respektuar dispozitat e Kodit të Përkohshëm Penal (KPP), por ai udhëhiqet edhe nga gjykatësi hetues gjatë zhvillimit të hetimeve, nëpërmjet të ashtuquajturit përpunim gjyqësor, në bazë të dispozitave të KPP, me zbatimin e rregullave të kriminalistikës. Gjatë përpunimit kriminalistik bëhet grumbullimi, sigurimi dhe fiksimi i dëshmive. Paraqitjen e dëshmive e bën gjykatësi hetues, gjegjësisht gjykata e shkallës së parë.

Grumbullimi i dëshmive bëhet me shikimin e dokumentacionit, me grumbullimin e informacioneve nëpërmjet bashkëpunimit me qytetarë, nëpërmjet burimeve legale të informacioneve, me përcjellje e vëzhgim të fshehtë, me vrojtim, me analizë të informacioneve, etj.

Sigurimi i dëshmive është masë që përjashton nevojën grumbullimit të tyre të serishme. Fiksimi dhe paraqitja e dëshmive është formë nëpërmjet të cilës vërtetohen faktet relevante. Masat e mëtejme kanë të bëjnë me kapjen e kryesit të verpës.

Masat dhe veprimet më të rëndësishme për përpunimit kriminalistik lidhur me kriminalitetin ekonomik janë:

• shikimi i dokumentacionit afarist, • kryerja e ekspertizës, • gjetja e mjeteve të veprës penale, • vërtetimi pasojave materiale të veprës.

127

PJESA IX EKONOMIA E PËRHIMËT SI FENOMEN GLOBAL SHOQËROR-

EKONOMIK 1. NOCIONI I EKONOMISË SË PËRHIMËT

Për të kuptuar një ekonomi është e nevojshme të studiohet pjesa zyrtare dhe jozyrtare e saj. Nevoja për studimin e aktiviteteve të paregjistruara (të fshehta) ekonomike, para së gjithash, buron nga nevoja e zbatimit efikas të politikës makroekonomike të shtetit. Në këtë punim, sikur edhe në zhargonin e ekonomistëve, për këtë veprimtari ekonomike jolegale përdoret termi “ekonomi e përhimët” (“ekonomi gri”).

Në literaturë nuk ekziston një definicion unik për ekonominë e përhimët. Vështruar në mënyrë të përgjithshme, ekzistojnë dy qasje për definimin e kësaj veprimtarie. E para e vështron thjeshtë si veprimtari ekonomike të papranueshme (qasje definuese), ndërsa e dyta shpjegon nocionin duke shpjeguar motivet për këtë veprim të kundërligjshëm (qasja bihevioristike). Të dyja këto qasje e ndajnë ekonominë e përhimët në katër komponenta: (1) veprimtari kriminale, (2) veprimtari të parregullt, (3) ekonomi familjare dhe (4) sektor joformal.

Po ashtu, sipas njërit prej definicioneve, ekonomia e përhimët (e fshehtë) mund të shpjegohet më së miri si e hyrë nacionale e paparaqitur “e llogaritur si ndryshim midis të ardhurave nacionale potenciale dhe të ardhurave nacionale të regjistruara”.

Në aspektin kuptimor, ekonomia e përhimët më së shpeshti definohet si veprimtari ekonomike jashtë dispozitave përkatëse juridike, por shpesh konsiderohet edhe si ekonomi joformale ose si ekonomi ilegale. Pra, bëhet fjalë për veprimtari ekonomike disa elemente të të cilave nuk deklarohen (ekonomia e padeklaruar) dhe nuk evidentohen (ekonomia e paregjistruar) ose nuk tatimoren (evazioni). Këto veprimtari ekonomike zhvillohen jashtë kontrollit shoqëror, prandaj konsiderohen të parregullta. Këtu përfshihen edhe veprimtaritë që janë shprehimisht të ndaluara, kryerja e të cilave lidhet me kriminalitetin (ekonomia e zezë).

Në një kuptim më të gjerë, ekonomia e përhimët përfshin çdo aktivitet ekonomik të kundërligjshëm të orientuar për përfitime ekonomike të personave që i kryejnë ato, por në dëm të personave tjerë që e kryejnë këtë aktivitet në mënyrë legale. Kjo ndikon direkt në zvogëlimin e buxhetit të shtetit dhe, njëkohësisht, u shkakton dëme personave tjerë juridikë, të cilët janë në marrëdhënie konkurruese me sektorin e ekonomisë së përhimët.

Ekonomia e përhimët është e pranishme pothuaj në të gjitha segmentet e ekonomisë, ndërsa në kushtet e rrethanat tona është më e pranishme në prodhimin dhe qarkullimin e mallrave të ngarkuara me akcizës.

128

Mbi rëndësinë e ekonomisë së përhimët shpjegon mjaft vërejtja e një autori, i cili thotë se ajo është “thembra e Akilit e shtetit” 2. SHKAKTARËT E SHFAQJES SË EKONOMISË SË PËRHIMËT

Me qenë se bëhet fjalë për një fenomen shumë kompleks, shkaktarët dhe faktorët që ndikojnë në shfaqjen e ekonomisë së përhimët janë të shumë. Ndër faktorët kryesorë që ndikojnë marrjen e vendimit për hyrje në zonën e përhimët të afarizmit janë: funksionimi i sistemit të drejtësisë dhe mekanizmave për zbatimin e ligjit, niveli i kontrollit administrativ karshi liberalizimit të ekonomisë, ngarkesat tatimore, jostabiliteti makroekonomik dhe shkatërrimi i sistemit të pagesave.

Në përmasat e ekonomisë së përhimët ndikon gjithashtu edhe korrupsioni. Në vendet në zhvillim dhe në tranzicion, siç është vendi ynë, niveli i lartë i rregullimit ka për pasojë perimetrin dukshëm më të madh të korrupsionit, i cili manifestohet me vështirësimin e aktiviteteve në ekonominë legale dhe hyrjen në ekonominë jolegale. Këto lëvizje dëmton financat publike dhe e dobëson aftësitë e shtetit që të mbrojë të drejtat pronësore.

Mospërshtatja me ekonominë e tregut si dhe dëshira për pasurim të shpejtë dhe me rrezik më të vogël, të cilat paraqesin motivin për këtë veprimtari të fshehtë. Kjo do të thotë se , në esencë, bëhet fjalë për faktorë të natyrës ekonomike.

Përveç shkaktarëve dhe faktorëve ekonomikë, disa teoricientë i konsiderojnë, disa teoricientë ndër faktorët e ekonomisë së përhimët e konsiderojnë edhe faktorët psikologjikë, si, p.sh., humbjen e besimit të shteti dhe masat ekonomike të tij, mentalitetin e popullit dhe mospajtimin e tij me objektivat dhe masat e politikës ekonomike, praninë e shkallës së lartë të rrezikut në afarizëm. Motivet personale në lidhje me përvojën e punës, me nivelin arsimor, etj.

Zgjerimit dhe zhvillimit të ekonomisë së përhimët i kontribuojnë edhe dukuri të tjera, si: shkalla e lartë e papunësisë, rënia e prodhimit dhe standardit jetësor, humbja e besimit të sistemin bankar, numri i madh i personave të zhvendosur e të dëbuar që janë të papunë, mosefikasiteti i organeve shtetërore, politika relativisht e butë e ndëshkimit, procesi i ngadalshëm i privatizimit, mungesa e tregut të fuqisë punëtore, moszhvillimi i tregut të kapitalit, etj., të cilat praktikisht nxisin operacionet ilegale financiare me para.

Zgjerimit të ekonomisë së përhimët i japim mbështetje edhe kushtet e pabarabarta të afarizmit për shkak të mungesës së dispozitave ligjore, por edhe moszbatimi me konsekuencë e dispozitave ligjore ekzistuese.

Shkallët e larta të tatimit, sidomos në kushte të funksionimit joefikas të organeve tatimore, paraqesin rrethanë të përshtatshme për evazion fiskal, pra për ekonomi të përhimët. Në qoftë se gjithë këtyre u shtohet edhe kompleksiteti i sistemit tatimor dhe ndryshimit të shpeshtë të tij, atëherë është e qartë se kjo është edhe një bazë për zhvillimin e ekonomisë së përhimët.

129

Për rritjen e jashtëzakonshme të ekonomisë së përhimët në BeH kanë ndikuar një sërë faktorësh që varen nga njëri-tjetri: vitet e luftës, trendet negative ekonomike afatgjata, papunësia, standardi i ulët jetësor, procesi i ngadalshëm i tranzicionit, ndërtimi i ngadalshëm i sistemit juridik e sistemit ekonomik dhe mungesa e zgjidhjeve sistemore për luftimin e ekonomisë së përhimët. 3. FORMAT E SHFAQJES SË EKONOMISË SË PËRHIMËT

Format e ekonomisë së përhimët dallojnë pak a shumë nga vendi në vend, varësisht prej kushteve ekonomike e politikës ekonomike dhe gjendjes ekonomike e politikës ekonomike. Por, format e ekonomisë së përhimët që janë më karakteristike për vendet e zhvilluara dallojnë pjesërisht nga format e saj në vendet ne tranzicion. Ekonomia e përhimët në BeH shfaqet në forma të ndryshme dhe pothuaj në të gjitha fushat e veprimtarisë ekonomike:

• importi dhe eksporti ilegal; • futja dhe nxjerrja e paregjistruar e valutave; • qarkullimi i parave të gatshme jashtë sistemit të shërbimit pagesave; • kontrabandimi i mallrave të ndryshme në tregun e brendshëm; • nxjerrja e mallrave nga qarkullimi dhe caktimi i çmimeve specifike ne tregun e

zi; • ikja nga pagimi i tatimit dhe taksave tjera, në mënyra të ndryshme; • shfrytëzimi i orarit të punës, materialit dhe pajisjeve të ndërmarrjeve shoqërore

e publike për qëllime private; • kryerja e paregjistruar e shërbimeve zejtare, ndërtimore, tregtare, transportuese,

etj. • përfshirja jo e plotë e të hyrave të ekonomive bujqësore dhe e të gyrave nga

bujqësia private; • ndërtimet e egra; • përvetësimi i kundërligjshëm i hapësirave të përbashkëta në ndërtesat e banimit

dhe mbindërtimet e ndërtimet e anekseve për nevoja personale; • keqpërdorimet e mëhershme gjatë blerjes së banesave shoqërore e të

ndërmarrjeve shoqërore e shtetërore dhe qarkullimi me patundshmëri; • prerja e paligjshme e pyjeve shoqërore e shtetërore dhe uzurpimi i pronës

publike; • keqpërdorimi i detyrës zyrtare, afariste e publike;

Pavarësisht prej formave më të ndryshme të shfaqjes së saj së ekonomisë së

përhimët, kur bëhet fjalë për ndërmarrje, të gjitha kanë një bazë të përbashkët –

130

mospagimin apo pagimin më të ulët të tatimeve, akcizave, doganave si edhe kontributeve tjera që i shoqërojnë fitimet. Këtu bën pjesë edhe shkelja e dispozitave mbi çmimet, kualitetin, mbrojtjen e ambientit si edhe dispozitat sanitare, ndërtimore, etj.

Kur bëhet fjalë për individë, ekonomia e përhimët haset te huat ilegale, puna në të zezë, dhënia me qira e pronës, etj. Format më karakteristike të ekonomisë së përhimët, të cilat janë përcaktuar nga Drejtoria tatimore, janë:

• shitja e mallrave të kualitetit më të ulët se sa është deklaruar; • deklarimi i rrejshëm i mallrave me qëllim të ikjes nga pagimi i taksave; • ikja e pagimit në të ardhurat e realizuara xhiro-llogari dhe derdhja e parave të

gatshme në rrjedha të ekonomisë së përhimët; • shfrytëzimi i peshojave të parregullta dhe të pavulosura për mashtrime në sasi; • shitja e mallrave pa dokumentacionin e nevojshëm përcjellës; • mbajtja jo e rregullt dhe e pasaktë e evidencës mbi qarkullimin e mallrave, etj.

Duhet të theksohet se ky fenomen i karakterizon të gjitha vendet dhe në të

gjitha kohërat. Sot, ekonomia e përhimët haset edhe në vendet më të zhvilluara, por ajo është gjithnjë nën kontroll dhe nuk i rrezikon lëvizjet ekonomike normale.

Ekonomia e përhimët është më e përhapura në tregti dhe në zejtari, ndërsa në disa veprimtari prodhuese, si p.sh. në industri, pjesëmarrja e saj është e parëndësishme.

Mospagimi i tatimeve, kontributeve e taksave doganore, fshehja e të hyrave reale, “rregullimi” i bilancit përfundimtar, bartja e paligjshme e kapitalit nga pronësia shoqërore në pronësi private, pagesat me para të gatshme, etj. janë format më të shpeshta të keqpërdorimeve financiare që e gjenerojnë ekonominë e përhimët. Në dekadën e kaluar. Me veprimtari të tilla janë marrë personat juridikë, por edhe qytetarët e zakonshëm, të cilët janë marrë me forma të ndryshme të stërshitjes së mallrave pa leje përkatëse dhe pa paguar tatime. Këto veprimtari ka ndikuar në uljen drastike të të hyrave në arkën e shtetit, në krijimin e konkurrencës jolojale, në erozionin e moralit afarist dhe në krijimin e pasqyrës së gabueshme mbi të ardhurat reale të qytetarëve.

131

PJESA X KORRUPCIONI DHE MITO

1. NOCIONI I KORRUPCIONIT

Së pari duhet të kërkohet përgjigja në pyetjen: çka është korrupsioni. “Korrupcioni bën pjesë në fenomenet që është vështirë të përkufizohen, për

shkak se kuptimi i tij ndërron varësisht prej kohës dhe kontekstit shoqëror e politik”24. Zakonisht, mendohet se korrupcion është marrja e parave, në formë të pagesës së shërbimeve që duhet të kryhen apo dhënia e mitos për shërbime ose rezultate të pamerituara25. Kur flitet për këtë anomali shoqërore, duhet të thuhet se ndikon shumë në sigurinë nacionale. Korrupcioni paraqet rrezik për ekonominë e syhëndoshë dhe për marrëdhëniet demokratike, ndikon në zhvillimin ekonomik dhe ndarjen e drejtë të prodhimit shoqëror. Shkalla e pranisë së korrupsionit në një shoqëri është shprehje e situtatës politike e të sigurisë dhe e gjendjes juridike të shtetit. Në mënyrë më të përgjithësuar, korrupsioni ka efekt degradues në përgjithësi në sistemin dhe rregullimin shoqëror bashkëkohor. Si i tillë, ai paraqet kërcënim edhe për stabilitetin ndërkombëtar. Kufijtë e shtrirjes së korrupsionit nuk mjanë kufijtë shtetërorë të një vendi. Kufijtë e korrupsionit janë po aq të paarritshëm sa është e paarritshme edhe lakmia njerëzore.

Vepra e korrupsionit lidhet me shkeljen e dispozitave ligjore si edhe e kodit etik e profesional nga pjesëmarrësit, me qëllim të përfitimit të paligjshëm të pasurtisë ose ndonjë interesi, të drejte, përparësie, etj..

Korrupsioni nuk është temë e re. Ai vështrohet si një kërcënim i hapur për shoqërinë, ekonominë, administratën dhe rregullimin shoqëror qe më shumë se një mijë vjet. Në vitin 3.200 para Krishtit, Hamurabi i Babilonisë ishte bërë i njohur për shkak se e kishte urdhëruar guvernatorin e provincës që të shqyrtojë akuzat për korrupsion. Pas rezultateve të hetimeve ka dënuar me vdekje disa zyrtarë të korruptuar. Para 3.000 vjetësh, mbreti Manu i Indisë, ka vendosur rregulla për konfiskimin e pasurisë së fituar me korrupsion. Në papiruset e Egjiptit, të cilat i takojnë periudhës para erës së Krishtit, është shkruar për korrupsionin e ndërtuesve dhe të afërmve të faraonëve. Në Greqinë e vjetër, korrupsioni ka qenë një prej çështjeve qendrore të shtetit, sidomos në shekujt V dhe VI para Krishtit.

Në Romën e vjetër, në shekullin I para Krishtit, korrupsioni e kishte diskreditur tërë sistemin juridik. Është i njohur rasti i përfundimit të akuzës së Ciceronit kundër 24 Prof. Dr sc. Josip Kregar, Nocionet, Korripcioni, Fakulteti Juridik në Zagreb (Dokumenti në të cilin prof. Kregar flet për korrupcionin përdoret edhe nga Banka Botërore (BB), Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN), Banka për Zhvillim Ndërkombëtar (BZHN). 25 Akademik Muhamed Filipoviq, FORUMI universitar, nr. 2, Sarajevë, nëntor 2005, f. 6 e 7.

132

guvernatorit të Sicikisë, Gaius Vevreze, i cili e kontrollonte dhe e eksploatonte Sicilinë me shantazh, plaçkitje, korrupsion, vrasje, shitje të pronave publike, etj. Sot funksionojnë në këtë mënyrë organizatat mafioze.

Koncepti klasik mbi korrupsionin në shkencën politike niset nga ideja se korrupsioni është shprehje e shthurjes së vlerave morale të shoqërisë (Aristoteli, Makiaveli, Monteskie).

Korrupsioni mund të vështrohet gjithashtu si situatë e veçantë e këmbimit, në të cilën zyrtari e konsideron pozitën e tij si burim të të ardhurave dhe dëshiron të rrisë përfitimet e veta. Në shtetet paramoderne është konsideruar e drejtë blerja e funksioneve publike (Monteskie, Bentam), zgjedhja e zyrtarëve sipas prejardhjes ose kritereve partiake, vendosja e drejtësisë sipas masës së tyre dhe trajtimi i qytetarëve si objekt qeverisjeje dhe jo si bartës të sovranitetit. Në Anglinë viktoriane, në Rusinë cariste, në Prusi ose në shtetet tjera të rregulluara, ka mbretëruar sistem i tillë qysh në shekullin XIX. Në sistemin e administratës profesionale, të lirë nga voluntarizmi politik, seleksionimi dhe avancimi i zyrtarëve bëhet në bazë të aftësive, përgatitjes profesionale dhe paanshmërisë. Në këtë sistem, zyrtarët e shërbimeve publike punojnë sipas normave e parimeve profesionale, për rrogën e caktuar dhe jo për lëshime me qëllim të përfitimeve personale (korrupsionit). Administrata profesionale është administratë e pa korruptueshme.

Studiuesit dhe specialistët që merren me trajtimin e korrupsionit janë vazhdimisht në kërkim të definicionit adekuat të korrupsionit, më qëllim të reagimit efikas dhe gjithëpërfshirës ndaj ndikimeve të korrupsionit në jetën shoqërore dhe ekonomike. “Kërkohen zgjidhje për preventivë të suksesshme, për zgjerimin e gamës së veprave të dënueshme me ligj, për parashikimin e sanksioneve ndaj marrëveshjeve të arritura në kushte të korrupsionit, për ashpërsimin e përgjegjësisë dhe etikës së bartësve të funksioneve publike dhe autorizimeve shoqërore, për forcimin e disiplinës financiare dhe vendosjen e korrektësisë në transaksionet financiare. Me qëllim të luftimit të korrupsionit, ndër të tjera, kërkohen metoda specifike të zbulimit dhe formave të dëshmimit të veprimeve të tilla kriminale” (Asim Shakoviq). Kjo çështje kërkon kujdes të veçantë, në mënyrë që të mos cenohen standardet e arritura në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut, të cilave u kushtohet kujdes i madh në shoqërinë e sotme pluraliste e demokratike.

Nocioni “korrupsion” buron nga fjala latine “coorumpere “, që do të thotë prishje, mitosje, blerje, korruptim. Personi që merret me korrupsion, që pranon mito është i korruptuar. Zakonisht, kur në opinion flitet për korrupsion mendohet në mito. Termi “mito” është sinonim i termit ‘korrupsion”, ndërsa baza formale juridike e kësaj dukurie është sanksionuar në nenet 16 e 17 dhe në Nenin 12, alineja 4).

Prej pjesën e Kodit Penal të Bosnjës e Hercegovinës lidhur me korrupsionin flitet në kapitullin XIX.

133

2. DEFINIMI I KORRUPCIONIT

Korrupsioni është dukuri patologjike, shtrembërim sistemor në të cilin klasa politike në pushtet vë interesin personal mbi interesat politike të bashkësisë. Nga kjo qasje, korrupsioni gjykohet si dukuri amorale dhe e dëmshme për konstitucionin politk të shtetit. Letërnjoftimi politik bazohet në faktin se bartësit e funksioneve politike përfaqësojnë interesat e gjithë bashkësisë politike, se nuk preferojnë interesa personale ose grupore (të partisë, kompanisë, të grupeve speciale, etj.).

Format e korrupsionit janë “prishja”, “blerja”, mitosja, “blerja” e kreut, mitosja e njerëzve me ndikim në pozita të rëndësishme në politikë, në ekonomi dhe në administratën publike, me qëllim të beneficioneve të ndryshme, gjegjësisht interesit të padrejtë dhe të kundërligjshëm. Format më të shpeshta të korrupsionit janë: mito, shantazhi dhe tregtia me informacione sekrete, siç janë informacionet shtetërore, ekonomike e ushtarake. Korrupsioni mund të bëhet nëpërmjet mitosjes direkte të zyrtarëve publikë, por edhe nëpërmjet mitosjes indirekte (p.sh. premtimi për punësim të mëvonshëm, provizioni për nënshkrimin e marrëveshjeve afariste, nënshkrimi i marrëveshjeve të punës me miq ose të afërm, etj.). Korrupsioni është problem serioz social e politike, si për shtete të veçanta ashtu edhe për botën bashkëkohore, në përgjithësi.

Gjatë definimit të nocionit korrupsion, problemin më i madh shfaqet për shkak se nuk ekziston një deficinicion unik i korrupsionit, i cili do të ishte i pranueshëm në planin ndërkombëtar. Në anën tjetër, definicioni që e jep Konventa dhe fakti se ajo është nënshkruar nga mbi 140 vende të botës (Këshilli i ministrave të BeH, konferencë për shtyp, nëntor 2005), flet për njohjen e korrupsionit në nivel botëror.

Këshilli i Evropës, në raportin e paraqitur në mbledhjen e vitit 1994, ka caktuar të ashtuquajturin definicion pune për korrupsionin. “Keqpërdorimi i pozitës publike, shoqërore ose ekonomike, gjegjësisht shfrytëzimi i ndikimit real apo të supozuar në bazë të kësaj pozite, me qëllim që, në mënyrë të kundërligjshme, për vete ose për dikë tjetër, të sigurohet ndonjë fitim material apo ndonjë përparësi politike ose ekonomike”

Konventa e Kombeve të Bashkuara kundër kriminalitetit të organizuar trans-nacional e Palermos, e nënshkruar në vitin 2000, përmban dispozita që shprehin përpjekjet që në mënyrë unike të përcaktohet definicioni për korrupsionin. “Çdo vend anëtar merr përsipër obligimin që t’i sanksionojë të dënueshme dhe t’i ndëshkojë veprat e mëposhtme:

a) Premtimin, ofrimin ose dhënien, direkte ose indirekte, të interesit në mënyrë jo të rregullt, personalisht zyrtarit publik ose ndonjë personi tjetër fizik apo juridik, me qëllim që zyrtari publik të veprojë ose të mos veprojë për kryerjen e detyrës së tij zyrtare;

b) Nxitja ose pranimi, direkt ose indirekt, i interesit të kundër-ligjshëm nga zyrtari

134

publik, për të apo për ndonjë person tjetër fizik ose juridik, në mënyrë që ai zyrtar të veprojë ose të mos veprojë për kryerjen e detyrës së tij zyrtare”. Grupi Multidisiplinar për Korrupsion (GMK) (Multy-disciplinary Group of

Coruption) ka paraqitur gjithashtu deficionin për korrupsionin. Sipas këtij grupi, korrupsioni është “akt i mitosjes dhe veprim tjetër që lidhet me kryerjen e detyrës nga personat e punësuar në sektorin privat dhe shoqëror, kur ky veprim paraqet shkelje të detyrave të tyre që burojnë nga pozita e zyrtarit shtetëror, punëtorit të sektorit privat ose zyrtarit të pavarur, me qëllim të përfitimit të paligjshëm për vete ose për një person tjetër”.

Konventa e cila trajtohet në këtë punim ka dhe një definicion konkret mbi korrupsionin, në Nenin 15. Por, në preambulën e kësaj konvente janë pranuar edhe konventat tjera. Kjo konventë njeh: Konventën amerikane kundër korrupsionit, miratuar më 29 mars 1996, Konventën penalo-juridike mbi korrupsionin të BE-së, miratuar më 27 janar 1999, Konventën qytetare-juridike kundër korrupsionit, miratuar më 4 nëntor 1999, Konventën e Unionit Afrikan mbi parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, miratuar më 12 korrik 2003. Të gjitha këto konventa japin definicione të caktuara për korrupsionin. Në esencë, bëhet fjalë për një trajtim dhe qasje të njëjtë të këtij problemi. 3. KONVENTA E KOMBEVE TË BASHKUARA E LIFTËS KUNDËR KORRUPSIONIT

“Çdo shtet anëtar do të miratojë masa ligjore e të tjera, të cilat do të jenë të

nevojshme që të sanksionojnë si vepra penale, kur kryhen në mënyrë të qëllimshme këto veprime: “premtimi, ofrimi ose dhënia, direkte apo indirekte, e dobisë së paarsyeshme funksionarit publik ose ndonjë personi apo entiteti tjetër, në mënyrë që ky funksionar të veprojë ose të përmbahen nga veprimi gjatë kryerjes së detyrës së tij zyrtare”. “kërkimi ose pranimi, direkt ose indirekt, e dobisë së paarsyeshme nga funksionali publik ose nga ndonjë person e entitet tjetër, në mënyrë që ky funksionar të veprojë ose të përmbahet nga veprimi gjatë kryerjes së detyrës së tij zyrtare” (Neni 15 i Konventës).

Këtu bëhet fjalë për konceprtin më të përgjithshëm dhe më të thjeshtë të korrupsionit, i cili konsiderohet si shtrat për forma të tjera të manifestimit të këtij fenomeni, të përfshirë gjithashtu në Konventë.

Me qenë se korrupsioni shfaqet edhe në marrëdhëniet ose në aktivitetet ndërkombëtare, kjo Konventë, në Nenin 16, ka përfshirë lloje të caktuara të malverzimeve të ndryshme.

Preambula e Konventës së Kombeve të Bashkuara kundër korrupsionit: “Çdo shtet anëtar do të miratojë masa ligjore e të tjera, të cilat mund të jenë të

135

nevojshme që të sanksionohet si vepër penale rastet kur në mënyrë të qëllimshme i premtohet, i ofrohet ose i jepet funksionarit të huaj publik ose funksionarit publik të organizatës ndërkombëtare, direkt ose indirekt, dobi e paarsyeshme, për funksionarin personalisht apo për ndonjë person ose entitet tjetër, në këtyre që ai funksionar të veprojë ose të përmbahet nga veprimi gjatë kryerjes së veprimtarisë së tij zyrtare ose për të mbajtur apo për të fituar ndonjë interes afarist apo tjetër në kuadrin e aktiviteteve të tij ndërkombëtare. “Çdo shtet anëtar do të shqyrtojë mundësinë e miratimit të masave ligjore e të tjera të cilat mund të jenë të nevojshme që të sanksionohet si vepër penale rastet kur, në mënyrë të qëllimshme, funksionari publik apo funksionari i organizatës ndërkombëtare kërkon ose pranon, direkt ose indirekt, dobi të paarsyeshme për vetë apo për ndonjë person a entitet tjetër, në mënyrë që të veprojë ose të përmbahet nga veprimi gjatë kryerjes së detyrës së tij zyrtare”.

Vepër penale me elemente të korrupsionit konsiderohet “keqpërdorimi i ndikimit”. Neni 18 i Konventës thotë se “çdo shtet anëtar do të shqyrtojë mundësinë e miratimit të masave ligjore e të tjera, të cilat mund të jenë të nevojshme për të sanksionuar si vepër penale rastet kur, në mënyrë të qëllimshme: a) Premtimi, ofrimi ose dhënia interesit të paarsyeshëm funksionarit publik

ose ndonjë personi tjetër, direkt ose indirekt, në mënyrë që funksionari ose personi tjetër të keqpërdorë ndikimin e tij real apo të supozuar, në mënyrë që nga ndonjë organ i administratës ose organ publik i shtetit anëtar të përfitojë në mënyrë të paarsyeshme për nxitësin e veprimit ose për ndonjë person tjetër.

b) Kërkimi ose pranimi i ndonjë të mire të paarsyeshme nga funksionari publik ose ndonjë person tjetër, direkt ose indirekt, në mënyrë që funksionari publik të keqpërdorë ndikimin e tij real ose të supozuar të funksionit të tij apo të organit publik të një vendit anëtar për përfitim të paarsyeshëm”.

Përveç korruptimit të funksionarëve publikë nacionalë dhe të funksionarëve

publikë ndërkombëtarë, në Nenin 21 përfshihet edhe korrupsioni në sektorin privat. “Çdo shtet anëtar do të shqyrtojë mundësinë e miratimit të masave ligjore e të tjera të cilat mund të jenë të nevojshme që të sanksionohet si vepër penale kur, në mënyrë të qëllimshme, kryhen veprimtari ekonomike, financiare ose komerciale: a) premtimi, ofrimi ose dhënia, direkte ose indirekte, e interesit të pamerituar

cilitdo person që udhëheq ose punon për ndonjë entitet të sektorit privat ose ndonjë personi tjetër, në mënyrë që të shkelë detyrat dhe obligimet e tij dhe të veprojë ose të përmbahet nga veprimi.

b) Kërkimi ose pranimi, direkt ose indirekt, i interesit të pamerituar nga cilido person që udhëheq apo punon për ndonjë entitet të sektorit privat ose nga ndonjë person tjetër,në mënyrë që të shkelë detyrat dhe obligimet e tij dhe të veprojë ose të përmbahet nga veprimi.

136

4. NDARJA E KARAKTERISTIKAT THEMELORE TË KORRUPSIONIT

Shumica e ligjeve ndëshkuese, nga aspekti juridik, i dallojnë dy lloje të sjelljeve korruptive: korrupsionin aktiv dhe korrupsionin pasiv.

Korrupsioni aktiv ekziston kur dikush, duke ofruar ose duke dhënë ndonjë shpërblim, fiton privilegje për realizimin e ndonjë të drejte, kryen ndonjë vepër penale (p.sh. mito) ose ndonjë shtytje të ndonjë forme tjetër.

Korrupsioni pasiv ekziston kur dikush që është në pozitë (zyrtare ose private) pranon ofertën, shpërblimin, interesin ose premtimin e dhuratës ose interesit, me çka kryen vepër penale të marrjes së mitos, keqpërdorimin të pozitës ose autorizimeve, bën marrëveshje të dëmshme, bën ndikim të dëmshëm kundërligjor ose ndërmjetësim, etj.

Kodi Penal i Bosnjës e Hercegovinës ka një përcaktim të ngjashëm. Për këtë do të bëjmë fjalë në pjesën e tekstit mbi përcaktimin ligjor të korrupsionit dhe zbatimin e ligjit.

Përveç këtyre dy llojeve të aspektit juridik të korrupsionit, zakonisht bëhet edhe dallimi kriminologjik dhe kriminalistik i disa formave të sjelljes korruptive:

- Korrupsioni rrugor, i cili përfshin të gjitha format e situatat e mitosjes spontane të zyrtarëve publikë ose personave përgjegjës, pa plan paraprak ose paralajmërimi të veçantë për pranuesit e mitos, me qëllim të ikjes nga obligimet e rregullta ose procedurave të ligjshme, përkatësisht kryerjes së obligimeve ligjore, sanksioneve për realizimin e interesave që nuk i takojnë ose të drejtave që nuk i takojnë. Këto raste të korrupsionit janë të njohura me rastin e mitosjes (p.sh. policit, doganierit, policit financiar, inspektorit, punëtorit të shërbimit të financiar ose personave tjerë përgjegjës, të cilat janë të obliguar të ushtrojnë autorizimet e organeve shtetërore publike.

- Korrupsioni me marrëveshje ose korrupsioni në administratën publike është pasojë e arritjes së marrëveshjeve të dëmshme, ndarjen e koncesioneve, punimeve ndërtimore, statusit të furnitorit me mallra ose kryerjes së shërbimeve me “provizion”, duke mos respektuar procedurat e rregullta që kanë të bëjnë me kualitetin, afatet, mënyrën e kryerjes së punëve, anashkalimi i tenderëve publikë, etj.

- Korrupsioni politik shfaqet në forma të ndryshme, prej përgatitjes dhe miratimit të qëllimshëm të “zbrazëtive ligjore” (lancuna legës) të akteve ligjore e të akteve nënligjore të organeve ekzekutive të pushtetit e deri te sigurimi mjeteve financiare nga “fondet e zeza” të sponsorëve të partive politike, ikjes së obligimeve tatimore, jo-transparencës së evidencave të transaksioneve financiare, mënyrave të ndryshme të marrëveshjeve me grupe të ndryshme të interesit në dëm të interesit të përgjithshëm, etj. “aktiviteti me të cilin shfrytëzohet funksioni dhe pozita

137

politike për qëllime amorale ose të kundërligjshme në përpjekje për përfitim personal”, (Enciklopedia politike). Korrupsioni politik dhe ekonomik dallohen varësisht prej faktit se keqpërdorimi i pozitës ka të bëjë me sferën e e politikës apo të ekonomisë. Pra, bëhet fjalë për ushtrim të kundërligjshëm të autorizimeve dhe ndikimit të pushtetarëve “që të pasurohen, të avancojnë veten ose ndonjë preson tjetër, duke dëmtuar shoqërinë, në kundërshtim me rregullat dhe ligjet ekzistuese”.

- Korrupsioni gjyqësor sigurisht meriton të veçohet nga llojet tjera të korrupsionit, për shkak të dallimeve nga të ashtuquajturat korrupsione “të përgjithshme”, sepse përfshin sjelljet e kundërligjshme, keqpërdorimin e pozitës nga punëtori i pushtetit (shtetëror) të drejtësisë. Ky korrupsion, sikur edhe llojet tjera, cenon dhe shkatërron sistemin e drejtësisë.

4.1. Karakteristikat e korrupsionit

Korrupsioni karakterizohet për fshehtësi dhe diskrecion në format e manifestimit. Zakonisht, fshehtësia është mekanizmi që shërben për realizimin e objektivave të kriminalitetit të organizuar, i cili është ngushtë i lidhur edhe me larjen e parave. Nga kjo del se këto vepra përfshijnë sfera të gjera, prandaj për një aksion gjithëpërfshirës e të menduar mirë është vështirë që këto vepra të zbulohen, të hetohen dhe të dënohen. Duke vështruar definicionet e tyre, kriminaliteti i organizuar, korrupsioni dhe larja e parave mund të thuhet se këto janë tri kuptime që janë në lidhshmëri ndërmjet tyre. Në të vërtetë, kriminaliteti i organizuar shërbehet më së shpeshti me korrupsion, i cili është mjet për krijimin dhe mbajtjen e lidhjeve me organet e pushtetit dhe me personat me ndikim në subjektet shtetërore, ekonomike e financiare. Larja e parave është mënyrë për fshehjen e veprimeve kriminale, pavarësisht se a janë apo nuk janë sanksionuar këto forma të korrupsionit dhe larjes së parave si vepra penale.

Karakteristikë tjetër e korrupsionit është përshtatja. Korrupsioni është dukuri që përshtatet në shoqëri, pavarësisht prej rregullimit shoqëror. Këtu është e rëndësishme të theksohet sidomos shoqëritë në tranzicion, transformimin e marrëdhënieve pronësore, libelarizimin e ekonomisë, mungesën e rregullativës ligjore ose zbrazëtitë ligjore, etj., kur korrupsioni i merr përmasat më të mëdha. Bosnja e Hercegovina ballafaqohet sot me efektet e tranzicionit. Kalimi i saj nga sistemi socialist-komunist një partiak në sistemin demokratik-pluralist ka bërë që ky vend të bëhet një truall i përshtatshëm për veprimtari kriminale. Rrethina e Bosnjës e Hercegovinës (Kroacia dhe Serbia e Mali i Zi) është gjithashtu e përfshirë në rrjetin e korrupsionit dhe dukurive tjera kriminale.

Rrezikshmëria për shoqërinë manifestohet, para së gjithash, me mungesën e mjeteve financiare në buxhetin e shtetit. Prej kësaj del se interesi(përfitimi) është motivi themelor i llojeve të tilla të veprës penale. Me korrupsionin lidhen edhe një sërë formash manifestimi, perfiditeti i kryesve, vështirësitë e dëshmimit të këtyre veprave penale, etj.

138

4. EVOLUCIONI I KORNIZËS LIGJORE NDËRKOMBËTARE NË

LUFTËN KUNDËR KORRUPSIONIT

Konventa, e cila është temë e këtij punimi, është paraprirë nga konventa të ndryshme, në të cilat është trajtuar edhe problemi i korrupsionit. Shumë organizata ndërkombëtare luftojnë me vite kundër korrupsionit dhe kontributi i tyre është i padiskutueshëm. Organizatat që janë marrë me këtë problem janë: Organizatat për Bashkëpunim Ekonomik e Zhvillim (OECD), Transparency International (TI), Banka Botërore (BB), Fondi Monetar Ndërkombëtare (FMN), etj.

Duke marrë parasysh dispozitat e konventave paraprake dhe përvojat më të reja nga fusha e parandalimit dhe luftimit të problemit të korrupsionit, Asambleja e Përgjithshme e Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB) ka miratuar Konventën kundër korrupsionit. Mund të thuhet se kjo konventë është akt final i përpjekjeve shumëvjeçare të luftimit të korrupsionit dhe se është akt ndërkombëtare për përballimin e këtij problemi.

Më poshtë do të trajtohen konventat të cilat i kanë paraprirë Konventës së OKB-së kundër korrupsionit. 5.1. Konventa e OECD në luftën kundër mitosjes së zyrtarëve të huaj publikë në transaksionet ndërkombëtare afariste

Në vitin 1994, Organizata për Bashkëpunim Ekonomik e Zhvillim (OECD) ka miratuar rekomandimet e vendeve anëtare që “të ndërmerren masa efikase të parandalimit dhe luftës kundër mitosjes së zyrtarëve të huaj publikë, të cilët marrin pjesë në transaksionet ndërkombëtare afariste”. Me këtë konventë vendet anëtare të kësaj organizate obligohen të ndërmarrin masa për parandalimin e korrupsionit dhe të përcaktojnë elementet e përbashkëta të definimit penalo-juridik të këtyre veprave penale. Me këtë konventë, mitosja e zyrtarëve të huaj shtetërorë për marrjen ose mbajtjen e ndonjë pune duhet të kriminalizohen, pavarësisht prej zakoneve lokale, si edhe lartësinë e mitos. Shkalla e dënimit të këtyre veprave duhet të jetë e njëjtë me dënimin e parashikuar për vepra të kryera midis subjekteve vendore. Përfitimi dhe prona e fituar nëpërmjet korrupsionit duhet të konfiskohen. Gjithashtu, interesi i përgjithshëm dhe i veçantë ose pasojat e korrupsionit nuk mund të jenë shkas ose arsye për lirim nga ndjekja dhe dënimi. Natyrisht, vendet anëtare të OECD janë obliguar se dispozitat e konventës t’i aplikojnë në dispozitat e ligjeve të tyre. 5.2. Konventat e Këshillit të Evropës kundër korrupsionit 5.2.1. Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin

139

Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin është miratuar në nëntor të vitit

1998, ndërsa është dorëzuar për nënshkrim në janar të vitit 1999. Kjo konventë është sigurisht një prej marrëveshjeve më të rëndësishme në këtë

fushë. Ajo përmban obligimin që si vepra penale të definohen një sërë formash të korrupsionit, përfshirë: korrupsionin aktiv dhe pasiv të zyrtarëve publikë të huaj e ndërkombëtarë, të anëtarëve të parlamenteve dhe këshillave nacionale e ndërkombëtare, të gjyqtarëve të gjykatave shtetërore e ndërkombëtare, etj. Sipas konventës, vepra penale konsiderohen edhe korrupsioni aktiv dhe pasiv në sektorin privat, korrupsioni aktiv nëpërmjet ndikimit dhe fuqisë në nivelin kombëtar e ndërkombëtare, larja e parave të fituara me korrupsion dhe korrupsioni në fushën e kontrollit.

Konventa e Këshillit të Evropës përpunon edhe procedurat themelore të të drejtës penale, siç janë: juridiksioni, sanksionimi dhe masat, besueshmëria e personelit të drejtësisë, korrupsioni integrues dhe formimi i trupave speciale për luftimin e korrupsionit, mbrojtjen e dëshmitarëve dhe personave që bashkëpunojnë me personelin e drejtësisë. Në fund, ajo siguron bashkëpunimin ndërkombëtar në fushën e korrupsionit.

Konventa shpreh pikëpamjet e Këshillit të Evropës, i cili niset prej faktit se korrupsioni është kërcënim për vlerat demokratike, për rendin shoqëror, për të drejtat e njeriut dhe për progresin shoqëror. Me nënshkrimin e kësaj konvente dhe me miratimin e dispozitave juridike të saj, Bosnja e Hercegovina ka krijuar kornizën ligjore për ndërmarrjen e masave kundër korrupsionit. 5.2.2. Konventa qytetare-juridike mbi korrupsionin

Derisa Konventa penalo-juridike mbi korrupsionin përfshin një spektër të gjerë të çështjeve që kanë të bëjnë me korrupsionin, përfshirë korrupsionin në sektorin privat, Konventa qytetare-juridike mbi korrupsionin përpunon problematikën specifike, para së gjithash procedurat e kompensimit të dëmit të shkaktuar me korrupsion, si edhe çështjen e vlefshmërisë së kontratave gjatë arritjes së të cilave konstatohet të ketë pasur korrupsion. Konventa siguron sistemin e mbrojtjes së zyrtarëve që e paraqesin korrupsionin dhe lehtëson bashkëpunimin ndërkombëtar. Konventa qytetare-juridike mbi korrupsionin është miratuar në nëntor të vitit 1999. 5.2.3. Konventat tjera që i kanë paraprirë Konventës së Asamblesë së Përgjithshme të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (APOKB)

- Konventa inter-amerikane kundër korrupsionit, e cila është miratuar nga

SHBA, më 29 nëntor 1996;

140

- Konventa mbi luftën kundër korrupsionit, e cila përfshin funksionarët e Bashkimit Evropian dhe funksionarët e vendeve anëtare të Bashkimit Evropian, e miratuar nga Këshilli i Evropës më 26 maj 1997 (Fletorja zyrtare e BE-së, C 195, 25 qershor 1997);

- Konventa mbi luftën kundër mitosjes së funksionarëve të huaj publikë në transaksionet ndërkombëtare afariste, miratuar nga OSBE, më 21 nëntor 1997;

- Konventa e Unionit Afrikan për parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, miratuar nga shefat e shteteve dhe qeverive të vendeve të Unionit Afrikan, më 12 korrik 2003.

6. KONVENTA E KOMBEVE TË BASHKUARA KUNDËR KORRUPSIONIT (Konventa ndërkombëtare e OKB-së kundër korrupsionit)

Bota i ka vënë vetes objektiv që deri në vitin 2015 të përgjysmojë shkallën e varfërisë. Korrupsioni dëmton objektivat zhvillimore të mileniumit, duke pamundësuar zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik, i cili do të nxirrte nga varfëria miliona banorë në botë. Shkatërrimi i korrupsionit duhet të jetë pjesë qendrore e planeve për shtimin e mjeteve për arritjen e objektivave të caktuara, qoftë përmes ndihmës së donatorëve ose aktiviteteve brenda vendeve të varfra. Vendet me shkallë të ulët të ardhurash kanë më së shumti interes që ta pranojnë dhe ta zbatojnë Konventën e OKB-së kundër korrupsionit.

Korrupsioni është shkaktari kryesor i varfërisë, si edhe pengesa më e madhe për tejkalimin e varfërisë, prandaj korrupsioni duhet të shkatërrohet me vendosmëri, në qoftë se ekziston vullneti i njëmendët për zhdukjen e varfërisë.

9 Dhjetori është shpallur Ditë Ndërkombëtare e Luftës Kundër Korrupsionit, pasi ceremonia e nënshkrimit të Konventës së Kombeve të Bashkuara kundër Korrupsionit, është zhvilluar më 9 e 10 dhjetor 2003, në Merid (Meksikë).

Akti i miratimit të Konventës së KB kundër korrupsionit paraqet rast të mirë që çdo vend ta rishqyrtojë praktikën e vet kundër korrupsionit, në bazë të rekomandimeve dhe standardeve të pranuara globalisht.

Pas miratimit të kësaj konvente, BeH ka vazhduar aplikimin e saj në segmente të caktuara.

Për shkak të dukurisë gjithnjë e më të shprehur të korrupsionit në skenën ndërkombëtare, në vitin 2003, në mbledhjen e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, është shqyrtuar dhe është miratuar konventa e organizatave botërore mbi luftën kundër korrupsionit, e cila njihet me emrin Konventa e Ekuadorit kundër korrupsionit. Me ratifikimin e kësaj konvente, më 14 dhjetor 2005, ka hyrë në fuqi instrumenti i parë i vërtetë global për luftimin e korrupsionit. Ky hap i rëndësishëm është arritur përkundër faktit se prej vendeve anëtare të Grupit Tetë (G-8) të vendeve

141

më të zhvilluara, këtë dokument të rëndësishëm ndërkombëtare e ka ratifikuar vetëm Franca. (www. TI-BiH. org.).

Konventa e Ekuadorit kundër korrupsionit ka të bëjë në mënyrë të drejtpërdrejt me sferat e politikës, ekonomisë e drejtësisë. Përpunimi i saj shpreh dëshirën dhe vendosmërinë e përbashkët të bashkësisë ndërkombëtare që të zgjidhë çështjet e dukurive amorale. Kjo ka rëndësi të madhe për forcimin e luftës së të gjitha vendeve kundër korrupsionit dhe për bashkëpunimin ndërkombëtare në këtë luftë.

Konventa i ka 71 nene, të cilat janë sistemuar ne 5 sisteme: 1) lufta për parandalimin e korrupsionit, 2) vërtetimi i krimit dhe realizimi i procesit gjyqësor, 3) zgjerimi mi bashkëpunimit ndërkombëtar, 4) kthimi i mjeteve financiare dhe 5) mbikëqyrja e respektimit të kontratave.

Konkretisht, me këtë konventë, vendeve nënshkruese u kërkohet që të

përpunojnë masat parandaluese në luftën kundër korrupsionit, fshehjes dhe larjes së parave si edhe që të zgjerojnë bashkëpunimin reciprok në fushën e zgjidhjes së veprave penale, në pajtim me dispozitat e kësaj konvente. Bashkëpunimi i vendeve dhe koordinimi i veprimit midis tyre përfshin ekstradimin e personave të dyshuar, ofrimin e përkrahjes juridike, transferimin e të burgosurve dhe kthimin e parave të humbura. Përmbajtja esenciale e kësaj konvente është në pajtim më Kushtetutën si edhe me të drejtën penale, me të drejtën kontestimore dhe dispozitat tjera ligjore të sistemeve nacionale të drejtësisë. Pra, Konventa i njeh parimet ligjdhënëse dhe kushtetutshmërinë e shteteve nënshkruese.

Gjithashtu, Konventa paraqet bazën ligjore për bashkëpunimin e të gjitha vendeve në luftën kundër korrupsionit, ndërsa për shtetet nënshkruese ka siguruar bazën juridike ndërkombëtare që gradualisht të zgjidhë çështjet që kanë të bëjnë me korrupsionin që ka lidhshmëri me korrupsionin ndërkombëtar, siç është grumbullimi i dëshmive, ekstradimi i kriminalëve dhe kthimi i mjeteve financiare. Këto probleme do të zgjidhen gradualisht, me përpunimin dhe plotësimin e dispozitave juridike e administrative në sistemet juridike nacionale. Institucionet kompetente të shteteve që janë obliguar ta ratifikojnë këtë konventë duhet të fillojnë të aplikojnë të gjitha dispozitat ligjore që janë parashikuar në konventë. Siç është përcaktuar, një vit pas hyrjes në fuqi të konventës, sekretari i përgjithshëm i OKB-së do të organizojë një takim të vendeve nënshkruese. Në këtë takim, ku do të bëhet përpunimi i dispozitave të konventës, do të marrë pjesë edhe Bosnja e Hercegovina, si një prej vendeve nënshkruese të saj.

142

6.1. DISPOZITAT E KONVENTËS NDËRKOMBËTARE TË KOMBEVE TË BASHKUARA KUNDËR KORRUPSIONIT

Nisur nga dispozitat e përgjithshme të Konventës ndërkombëtare të OKB-së

kundër korrupsionit, është e rëndësishme të theksohen objektivat e proklamuara të sa. Këto objektiva janë:

1. të avancohen dhe të forcohen masat për parandalimin më me sukses e më efikas dhe lufta kundër korrupsionit;

2. të avancohet, lehtësohet dhe mbështetet bashkëpunimi ndërkombëtar dhe ndihma teknike në luftën kundër korrupsionit, përfshirë edhe kthimin e të mirave;

3. të forcojë integritetin, përgjegjësinë dhe administrimin me punë publike dhe pronën publike. Konventa, në pajtim me dispozitat e saj, zbatohet me qëllim të parandalimit,

hetimit dhe ndjekjes penale të korrupsionit, si edhe të ngrirjes, konfiskimit dhe kthimit të mjeteve financiare të fituara me kryerjen e veprave penale të vërtetuara në bazë të kësaj konvente. Me qëllim të zbatimit të kësaj konvente, nuk është e nevojshme që veprat penale të përmendura t’i shkaktojnë dëm pronës shtetërore. Me këtë dispozitë, para organeve kompetente të ndjekjes (prokurorive dhe gjykatave) shtrohet detyrë kategorikë procedimi i detyrueshëm i kësaj vepre penale.

Mbrojtja e sovranitetit të shtetit është theksuar posaçërisht. Në të vërtetë, shtetet nënshkruese i kryejnë obligimet e dala nga konventa në mënyrën që është në pajtim me parimet e sovranitetit dhe integritetit territorial të shtetit, si edhe të mos-përzierjes në çështje të brendshme të shteteve tjera. Asnjë dispozitë e kësaj konvente nuk i jep të drejtë shtetit nënshkrues që të territorin e një vendi tjetër të kryejë veprime të cilat janë ekskluzivisht kompetencë e organeve shtetërore të atij vendi dhe legjislacionin e brendshëm. 6.1.1. MASAT PREVENTIVE – PARANDALIMI I KORRUPSIONIT

Konventa shpreh nevojën e miratimit të politikave përkatëse kundër

korrupsionit në vendet nënshkruese. Shteti “në pajtim me parimet themelore të sistemit të tij juridik, përpunon dhe aplikon politika vepruese e të koordinuara për parandalimin e korrupsionit, duke avancuar parimet e shtetit ligjor, udhëheqjes së punëve publike dhe pronës publike, si edhe integritetin, transparencën dhe përgjegjësinë”.

Në konventë është parashikuar themelimi i trupit ose trupave përkatëse për parandalimin e kësaj vepre penale. Në Nenin 6 thuhet se çdo shtet nënshkrues, në pajtim me dispozitat themelore të sistemit të vet juridik, sipas nevojës, krijon një apo më shumë trupa për parandalimin e korrupsionit mesjete të ndryshme, siç është zbatimi

143

i politikave të përmendura në Nenin 5 të Konventës, ku parashikohet: - mbikëqyrja dhe koordinimi për zbatimin e këtyre politikave, - avancimi dhe zgjerimi i njohurive mbi parandalimin e korrupsionit.

Njohuritë mbi parandalimin e korrupsionit janë të rëndësishme për shkak të preventivës dhe krijimit të vetëdijesimit të qytetarëve për forcimin e sistemit të rregullimit shtetëror si edhe mbi mundësitë e parandalimit,

Shtetet nënshkruese sigurojnë paraprakisht pavarësinë e trupit ose trupave përkatëse, në mënyrë që ato të mund t’i kryejnë obligimet e tyre në mënyrë të papenguar dhe pa kurrfarë ndikimesh të paarsyeshme. Pavarësia e këtyre trupave ka të bëjë, para së gjithash, me politikën neutrale të këtyre shërbimeve ose organeve.

Në të vërtetë, në çdo shoqëri të organizuar vend qendror zë pushteti politik. Të gjitha format tjera të organizimit të pushtetit të një shteti varen nga pushteti politik. Gjithmonë ka ekzistuar frika e arsyeshme nga veprimet autoritare, veprimet e paligjshme, zgjerimi i autorizimeve dhe veprimet tjera të paligjshme, me ndihmën e pushtetit politik. Këtu bëhet fjalë konkretisht për përdorimin e këtyre trupave për qëllime të kundërligjshme. Për këtë arsye, çështje qenësore për një shoqëri demokratike është që politika të mos ketë ndikim të drejtpërdrejt në strukturën e sigurisë dhe në zbatimin e ligjit, përveç në rastet kur në kuvend nxirren ligje për subjektet e sistemit të sigurisë. Për këto trupa duhet të sigurohen mjetet e domosdoshme materiale dhe personeli i kualifikuar, por edhe trajnimi dhe aftësimi i këtij personeli që të kryejë me sukses funksionin e vet. Më i rëndësishmi është kuadri drejtues. “Kujdes që njeriun që vendos të jetë i përshtatshëm për vendin e punës, që të mos i mungojnë aftësitë ...(ibd. Iskaner, shel XI).

Çdo shtet nënshkrues i Konventës është i obliguar ta njoftojë sekretarin e përgjithshëm të OKB-së mbi emrin dhe adresën e organit ose organeve që mund t’u ndihmojnë vendeve tjera nënshkruese për përpunimin dhe zbatimin e masave të veçanta për parandalimin e korrupsionit. Kështu krijohen mundësi për bashkëpunim global për luftimin e korrupsionit. 7. SEKTORI PUBLIK 7.1. Korrupsioni në administratën publike

Korrupsioni në administratën publike është më së shumti i pranishëm në vendet ku ka pushtet të pakufizuar, ku mungon legjislacioni përkatës, ku nuk ka përgjegjësi dhe transparencë dhe ku nuk ka organe funksionale dhe efikase. Në këto vende shfaqen probleme të shumta që kanë të bëjnë me çështjen e vendosjes mbi ndarjen e mjeteve, dhënien e lejeve, respektimin e dispozitave ligjore dhe dispozitave administrative.

Në BeH dominon përshtypja e qytetarëve se korrupsioni në këtë vend është mjaft i përhapur. Ky opinion shkakton mosbesim të madh ndaj ndershmërisë dhe profesionalizmit të

144

zyrtarëve publikë. Keqpërdorimi i pozitës dhe konflikti i interesave shkaktojnë vështirësi, sidomos në afarizmin e ndërmarrjeve të cilat nuk kanë lidhje me pushtetin politik, ndërsa marrja e mitos i kufizon edhe më shumë mundësitë për zhvillim më të shpejtë ekonomik.

Korrupsioni në institucionet publike ka të bëjë me veprat penale të zyrtarëve publikë, të cilët keqpërdorin pozitat e tyre. Sipas një definicioni të gjerë, zyrtar publik është çdo person që punon në organet e pushtetit qendror e lokal, në ndonjërën prej këtyre tri llojeve të pushtetit: pushtetit ekzekutiv, pushtetit ligjdhënës dhe organeve të drejtësisë.

Konflikti i interesave është një terren tjetër i korrupsionit të organeve dhe institucioneve publike. Zyrtarëve dhe anëtarëve të caktuar të familjeve të tyre u ndalohet të kenë interesa financiare në sferat në të cilat mund të ndikojnë zyrtarët me vendimet e tyre ose me informacionet që mund t’i japë gjatë kryerjes së detyrave të tij të punës. P.sh., zyrtari që punon në planin e ndërtimit të një rruge të re, e ka të ndaluar të blejë tokë e cila gjendet në hapësirën nëpër të cilën do të kalojë rruga, sepse vlera e tokës do të rritet kur të merret vesh për ndërtimin e rrugës.

Lidhja e personave të caktuar me qeverinë paraqet një terren të përshtatshëm për korrupsion në institucionet publike, prandaj duhet të kihet parasysh se shumicën e mashtrimeve i kryejnë personat që nuk janë zyrtarë publikë. Ata japin të dhëna të gabueshme, i shtrembërojnë ose i fshehin ato, me qëllim të përfitimin material ose të fitimit të beneficeve të ndryshme nga qeveria. P.sh., furnizuesi i cili i falsifikon të dhënat me qëllim që të përfitojë nga e drejta e kthimit të mjeteve për shpenzime, duke dhënë dëshmi të falsifikuara për pjesët e makinës që ia shet qeverisë, e ka mashtruar qeverinë edhe pse nuk është zyrtar qeveritar.

Kategoria e katërt e kundërvajtjeve nga sfera e korrupsionit në institucionet publike mbështetet në dhënien e deklaratave të rrejshme qeverisë. Dhënie e deklaratave të rrejshme qeverisë është vepër penale, pavarësisht se a jepen këto deklarata me qëllim që nga qeveria të fshehen të dhëna mbi vlerat. Dëshmitë e rrejshme nën betim, gjatë procedurës zyrtare siç është gjykimi, bëjnë pjesë gjithashtu në kategorinë e deklaratave të rrejshme. 7.2. Dispozitat lidhur me funksionarëve dhe zyrtarëve publikë

Çdo shtet nënshkrues i Konventës obligohet që, në pajtim me parimet themelore të sistemit të vet, të miratojë dispozitat përkatëse për forcimin e sistemit të angazhimit, punësimit dhe avancimit, si edhe të pensionimit, të zyrtarëve e funksionarëve publikë: 1. të cilat bazohen në parimet e efikasitetit, transparencës dhe objektivitetit, siç

janë: rezultatet e punës, drejtësia dhe profesionalizmi; 2. të cilat përfshijnë procedurat adekuate të zgjedhjes dhe aftësimit të individëve

në funksione publike, të cilat konsiderohen posaçërisht të përshtatshme për korrupsion, si edhe zëvendësimi dhe dërgimi i tyre në funksione tjera, kurdo që kjo është e mundur;

145

3. me të cilat bëhet stimulimi adekuat i zyrtarëve dhe funksionarëve publikë, nëpërmjet të ardhurave adekuate dhe ndarjes së drejtë të pagave, duke pasur parasysh shkallën e zhvillimit ekonomik të vendeve nënshkruese të Konventës;

4. me të cilat hartohen programe aftësimi dhe trajnimi, në mënyrë që zyrtarët publikë të përmbushin kriteret profesionale për ushtrimin e funksionit të tyre publik në mënyrë korrekte, të ndershme e të drejtë, si dhe të organizohen forma të ndryshme specializimi për ngritjen e vetëdijes mbi kurthet e korrupsionit, në mënyrë që të përballojnë sfida të ndryshme gjatë kryerjes së funksionit të tyre. Programet e tilla mund të kenë të bëjnë edhe me kodet ose standardet e sjelljes në fusha të caktuara;

Konventa parashikon mundësinë e shqyrtimit të masave të miratuara ligjore e

administrative në pajtim objektivat e saj për përcaktimin e kritereve që kanë të bëjnë me kandidaturën dhe me zgjedhjen e individëve në funksione publike. Për të gjitha llojet e zgjedhjeve duhet të sigurohet transparencë e financimit të kandidatëve për funksione publike dhe, kudo që është e mundur, financimit të partive politike.

Çdo shtet nënshkrues i konventës duhet të përpiqet të krijojë, të mbajë dhe të forcojë sistemet me të cilat shtohet transparenca dhe parandalohet konflikti i interesave (Neni 7).

7.3. Furnizimet publike, financat publike dhe raportet publike

Sulmet ndaj institucioneve shtetërore ose gërmimi i qenësisë së shtetit, janë të patolerueshme. Kur flitet për korrupsionin në korrelacion me, p.sh., administrimin e financave publike, flitet për individë ose grupe, të cilat i shfrytëzojnë procedurat me qëllim të përfitimit ose realizimit të interesave të tyre. Le ta marrim si shembull raportin e Zyrës së revizionit të afarizmit financiar të institucioneve të BeH për vitin 2004. Sipas këtij raporti, Presidenca e BeH e kishte tejkaluar buxhetin e planifikuar për këtë vit, por kjo nuk do të thotë se ky institucion nuk është i përgjegjshëm dhe se është fajtor për shpenzime të tepërta. Këtu bëhet fjalë për punë të papërgjegjshme ose të zyrtarëve publikë të këtij institucioni ose për vetë procedurën e punës së tyre. Pra, qasje se “nuk vlen shteti” është e gabueshme, sepse pa shtet nuk ka kurrfarë sistemi të rregullimit të marrëdhënieve. Në këtë kuptim, Konventa e njeh plotësisht shtetin (rendin kushtetues e juridik, integritetin territorial, sovranitetin...) dhe, në pajtim me këtë, propozon ndërmarrjen e masave me të cilat mund të përmirësohet gjendja si brenda shtetit ashtu edhe në nivel ndërkombëtar.

Çdo shtet nënshkrues i Konventës, në pajtim me parimet themelore të sistemit të vet juridik, ndërmerr masat e domosdoshme që të vendosë sistemin përkatës të furnizimit, të bazuar në transparencë, në garë dhe në kritere objektive gjatë marrjes së

146

vendimeve, nëpërmjet të cilave, ndër të tjera, parandalohet me sukses korrupsioni. Masat e tilla, të cilat mund të marrin parasysh kufijtë përkatës të vlerës së punëve publike, ndër të tjera, kanë të bëjnë me:

1. publikimin e informacioneve që kanë të bëjnë me procedurat dhe kontratat e

furnizimit, përfshirë edhe informacionet mbi ftesat për garë publike (tender) dhe informacionet e rëndësishme mbi kushtet e kontratave, me ç’ rast pjesëmarrësve potencialë në garë u jepet kohë e mjaftueshme për përgatitjen e ofertave;

2. përcaktimi paraprak i kushteve për pjesëmarrje, përfshirë kriteret për përzgjedhjen dhe për nënshkrimin e kontratave, si edhe rregullave të garimit dhe kohën e publikimit të rezultateve;

3. respektimi i kritereve të caktuara më parë me rastin e marrjes së vendimeve mbi furnizime publike, në mënyrë që të lehtësohet verifikimi i mëvonshëm i zbatimit të rregullave dhe procedurave;

4. krijimin e një sistemi efikas të revizionit të brendshëm, përfshirë edhe sistemin e ankesave, në mënyrë që të sigurohen mundësitë ligjore dhe ilaçi juridik, në rast se nuk zbatohen rregullat dhe procedurat e caktuara;

5. ndërmarrja e masave për rregullimin e çështjeve që kanë të bëjnë me personelin kompetent për furnizim, siç janë: deklarimi i interesimit për disa furnizime publike, procedurat e verifikimit dhe kërkesat në formë trajnimi.

Gjatë ratifikimit të Konventës, shtetet nënshkruese obligohen që, në pajtim me

parimet themelore të sistemeve të tyre juridike, të ndërmarrin masat përkatëse për shtimin e transparencës dhe përgjegjësisë në administrimin e financave publike. Këto masa, ndër të tjera, përfshijnë:

1. procedurat e miratimit të buxhetit; 2. dorëzimin me kohë i raportit mbi të hyrat dhe shpenzimet; 3. sistemin e kontabilitetit dhe standardet e revizionit dhe mbikëqyrjes; 4. sistemin efikas të uljes së shkallës së rrezikut dhe kontrollin interno; 5. masat korrektuese në rast të mosrespektimit të kërkesave të caktuara në këtë

pikë (ku është e mundur). Është e nevojshme të ndërmerren masa nga e drejta qytetare e juridike që mund

të jenë të nevojshme, në pajtim me parimet themelore të sistemit juridik të vendit, për ruajtjen e integritetit të kontabilitetit, të dhënave të kontabilitetit, raportit financiar ose dokumenteve tjera që kanë të bëjnë me të hyrat dhe shpenzimet publike, si edhe për parandalimin e falsifikimit të dokumenteve.

Në bazë të materies së prezantuar, tashmë është e qartë se sa është i nevojshëm përpunimi i politikës dhe miratimi i strategjisë së zbatimit në praktikë të Konventës. “Politika, në kuptimin e gjerë, nënkupton orientimin e veprimtarisë njerëzore në

147

drejtim të caktuar, me qëllim të realizimit të objektivave optimale” (Ramo Maslesha). Politika që ka të bëjë me sigurinë e shoqërisë duhet të bazohet në kornizat themelore shoqërore e politike, në vlerësimet e caktuara dhe, sidomos, në rezultatet e hetimeve (në këtë rast të veprës së korrupsionit) dhe njohurive të fituara nga përvoja. Po ashtu, është e nevojshme edhe një qasje shkencore për zgjidhjen e problemeve dhe aplikimin e disiplinave të ndryshme shkencore.

Puna e organeve të administratës publike kërkon një nivel përkatës të transparencës ndaj opinionit. Shumë i rëndësishëm është edhe botëkuptimi mbi informimin e opinionit me veprimet konkrete të bartësve dhe subjekteve të administratës publike. “E drejta e qytetarëve për informim ka funksion kyç për zhvillimin e shoqërisë demokratike dhe civile” (Ramo Maslesha). Kjo nënkupton se puna e organeve të administratës publike duhet të jetë dukshëm më e hapur ndaj opinionit dhe mediave. Kështu, anëtarëve të bashkësisë shtetërore u sigurohet e drejta qytetare që, nëpërmjet propozimeve, pikëpamjeve dhe përvojave, të japin kontributin e tyre në planifikimin strategjik dhe, njëkohësisht, ngritet edhe autoriteti i sistemit të administratës publike. Besimi i qytetarëve është shumë i rëndësishëm, prandaj informimi i qytetarëve për punën e sistemit të administrimit të financave publike duhet të jetë objektiv, me kohë, i përgjegjshëm, kompetent dhe gjithëpërfshirës. Opinioni duhet të njoftohet me aktivitetet që zhvillohen në këtë sistem.

Duke pasur parasysh nevojën për luftimin e korrupsionit, çdo shtet do të ndërmarrë masat e nevojshme për shtimin e transparencës së administratës publike, përfshirë edhe organizimin e saj, funksionimin dhe procesin e vendimmarrjes, për sa është e mundur. Këto masa, ndër të tjera, mund të përfshijnë: 1. miratimin e procedurave dhe dispozitave me të cilat opinionit ia mundësojnë

që, kur është e mundur, të marrë informacione mbi organizimin, funksionimin dhe procesin e marrjes së vendimeve të administratës publike dhe mbi miratimin e akteve ligjore që janë me interes për opinionin, duke mbrojtur të dhënat private e personale;

2. thjeshtimin e procedurave administrative, për sa është e mundur, në mënyrë që të lehtësohet qasja e opinionit në organet kompetente për marrjen e vendimeve dhe

3. publikimin e informacioneve, ku mund të përfshihen edhe raportet periodike mbi grackat e korrupsionit në administratën publike.

Duke pasur parasysh pavarësinë e gjyqësisë dhe rolin kyç të saj në luftën

kundër korrupsionit, çdo shtet nënshkrues i Konventës, në pajtim me parimet themelore të sistemit të vet juridik dhe pa cenuar pavarësinë e gjyqësisë, duhet të ndërmarrë masa për forcimin e integritetit dhe parandalimin e korrupsionit në gjyqësi. Në këto masa mund të përfshihen rregullat e sjelljes së punëtorëve të organeve gjyqësore.

148

Masa të të njëjtës natyrë mund të ndërmerren edhe në prokuroritë e vendeve nënshkruese të konventës, në të cilat prokuroritë janë pjesë të gjyqësisë, duke ruajtur pavarësinë e tyre sikurse edhe gjyqësia. 8. SEKTORI PRIVAT

Bosnja dhe Hercegovina, në periudhën e pas luftës, ka hasur në sprovën e

kalimit nga një sistem (një-partiak socialist-komunist), në një sistem tjetër (pluralist demokratik). Transformimi i shoqërisë socialiste nënkupton tejkalimin e sistemit dinamik dhe vendosjen e sistemit dinamik me orientim progresiv të zhvillimit shoqëror e ekonomik. Në këtë proces të tranzicionit, është bërë transformimi i pronës shtetërore-shoqërore socialist në pronë private. Ky proces është quajtur privatizim. Mund të supozohet se ky proces, i cili është ende në vazhdim e sipër, mund të jetë “faktor” i korrupsionit. Por, për shkak të mangësive sistemore të analizave shkencore, hipotezat e tilla nuk mund të flitet se ky proces është “faktor” korrupsioni. Nëse ndërrohet teza, mund të thuhet se privatizimi është vetëm mjet për korrupsion.

Nga ana tjetër, me të drejtë gjykohet mbi nevojën e ndërmarrjes së masave përkatëse nga ana e organeve ligjdhënëse e ekzekutive bë sektorin privat. Një shumë prej 1.2 miliard markash, ka humbur çdo vit qeveria, nëpërmjet mashtrimeve të ndryshme, siç janë ndërmarrjet fantome ose ndërmarrjet e regjistruara në emër të personave të vdekur. Vetëm në sektorin e ndërtimtarisë janë përvetësuar rreth 74 milionë KM. Korrupsioni i tillë ka konsekuenca tepër të mëdha. 8.1. Propozimi i masave në kuadrin e sektorit privat

Duke respektuar parimet themelore të legjislacionit të brendshëm të secilit shtet nënshkrues, Konventa ka propozuar masa për parandalimin e korrupsionit në sektorin privat, përmirësimin e standardit të kontabilitetit dhe të revizionit në sektorin privat dhe, kur kjo është e mundur, shqiptimin e dënimeve efikase dhe proporcionale në procedurën qytetare, juridike e penale, për shkak të mosrespektimit të masave të tilla.

Masat për arritjen e këtyre objektivave, ndër të tjera, përfshijnë: 1. thellimin e bashkëpunimit midis organeve për zbatimit e ligjit në lidhje me entitetet

private; 2. përparimin e zhvillimit të standardeve dhe procedurave për ruajtjen e integritetit të

parimeve përkatëse të entitetit privat, përfshirë kodet e sjelljes për kryerjen me korrektësi, me nder dhe me përgjegjësi të veprimtarive afariste në të gjitha profesionet, si edhe për parandalimin e konfliktit të interesave, për avancimin e praktikës së mirë afariste midis ndërmarrjeve dhe marrëdhëniet kontraktuese të ndërmarrjeve private me

149

shtetin; 3. rritjen e transparencës së marrëdhënieve midis entiteteve private, përfshirë (ku është

e mundur) masat që kanë të bëjnë me identitetin e personave juridikë e fizikë që marrin pjesë në themelimin dhe administrimin e korporatave;

4. parandalimin e keqpërdorimit të procedurave me të cilat rregullohen entitetet private, përfshirë procedurat që kanë të bëjnë me subvencione dhe lejet që i lëshojnë organet publike për kryerjen e veprimtarive afariste;

5. parandalimi i konfliktit të interesave me zbatimin e kufizimeve për një periudhë të arsyeshme kohore, kur bëhet fjalë për kryerjen e veprimtarive profesionale të ish-funksionarëve publikë ose për punësimin e funksionarëve publikë në sektorin privat, pas largimit nga funksioni ose pas pensionimit atje ku këto veprimtari ose vendi i tyre i punës kanë lidhshmëri me funksionet të cilat i kanë mbajtur ose që i kanë mbikëqyrur këta funksionarë gjatë mandatit të tyre;

6. sigurimin se ndërmarrjet private, duke pasur parasysh strukturën dhe madhësinë e tyre, kanë kontroll të mirë të revizionit të brendshëm, me qëllim të ndihmës për parandalimin dhe zbulimin e akteve të korrupsionit, si edhe me qëllim që llogaritë dhe raportet e tyre financiare t’u nënshtrohen procedurave të revizionit dhe certifikimit;

Për të parandaluar korrupsionin, çdo ndërmarrje nënshtruese e Konventës duhet të

ndërmarrë masat e nevojshme, në pajtim me legjislacionin e vet të brendshëm dhe dispozitat mbi mbajtjen e kontabilitetit, për ruajtjen e të dhënave, për paraqitjen raporteve financiare dhe për standardet e kontabilitetit dhe revizionit, për ndalimin e veprimeve të mëposhtme, të cilat kanë të bëjnë me kryerjen e disa veprave penale të sanksionuara me Konventë:

1. shfrytëzimin e dokumenteve të rrejshme dhe 2. shkatërrimin e qëllimshëm të dokumenteve të kontabilitetit para kohës së

përcaktuar me ligj.

Asnjë shtet nënshkrues nuk do të lejojë zbritjen e tatimit të shpenzimeve që paraqesin mito, pasi mitosja është një prej elementeve të veprave penale të sanksionuara me nenet 15 dhe 16 të kësaj Konvente, dhe shpenzimeve tjera që janë pasojë e sjelljeve korrupsioniste (Neni 12)).

Sipas Nenit 13, secili shtet nënshkrues duhet të ndërmarrë masa përkatëse, në kuadrin e mundësive të veta dhe ne pajtim me parimet themelore të legjislacionit të vet të brendshëm, për nxitjen e pjesëmarrjes aktive të individëve dhe grupeve jashtë sektorit publik, siç janë shoqëria civile, organizatat joqeveritare dhe organizatat e bashkësive lokale, në parandalimin dhe luftimin e korrupsionit, si edhe për ngritjen e vetëdijes së qytetarëve për ekzistimin dhe shkaktarët e korrupsionit dhe për kërcënimet që paraqet korrupsioni.

Kjo pjesëmarrje mund nxitet me masa të ndryshme, siç janë: a) rritja e transparencës dhe pjesëmarrjes së qytetarëve në proceset e vendimmarrjes; b) sigurimi i qasjes më të mirë të opinionit në informacione;

150

c) inicimi i aktiviteteve për informim publik që mund të kontribuojnë për mostolerimin e korrupsionit, si dhe i programeve të arsimimit publik, përfshirë plan-programet në shkolla dhe fakultete;

d) respektimi, përparimi, informimi dhe mbrojtja e lirisë së kërkimit, pranimit dhe publikimit të informacioneve në lidhje me korrupsionin. Kjo liri mund t’u nënshtrohet kufizimeve të caktuara, por kufizime mund të jenë vetëm ato që janë parashikuar me ligj, për shkak të:

a) respektimit të të drejtave dhe integritetit të të tjerëve b) ruajtjes së sigurisë nacionale, rendit publik ose shëndetit e moralit publik.

9. RËNDËSIA E KONVENTËS NË QARQET NDËRKOMBËTARE

Data 9 dhjetor është shpallur Ditë ndërkombëtare e luftës kundër korrupsionit,

sepse në këtë ditë është zhvilluar ceremonia e Konventës së Kombeve të Bashkuara kundër korrupsionit (Meridi, Meksikë, 9-10. dhjetor 2003). Konventa, e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara, më 31 tetor 2003, e cila është instrumenti i parë global për luftimin e korrupsionit, ka hyrë në fuqi më 14 dhjetor të vitit 2005. “Ky hap i rëndësishëm është bërë përkundër faktit se prej anëtarëve të Grupit Tetë (G-8) të vendeve më të zhvilluara, vetëm Franca e ka ratifikuar këtë dokument të rëndësishëm ndërkombëtare. Dhënia e mitos, larja e parave të fituara në mënyrë të kundërligjshme dhe fshehja nga ligji e zyrtarëve të korruptuar janë fenomene globale që kërkojnë zgjidhje globale” (David Nussbaum, drejtor ekzekutiv i Transparency International).

Konventa e OKB-së kundër korrupsionit ka të bëjë pikërisht me këto probleme. Ajo është instrument juridik, i cili duhet:

- të shpejtojë kthimin e fondeve të vjedhura nga diktatorët e diktatorëve dhe zyrtarëve tjerë publikë, nëpërmjet bashkëpunimit të mirë dhe efikas midis qeverive;

- të bëjë presion ndaj qendrave bankare, siç janë Zvicra dhe Mbretëria e Bashkuar (Britania e Madhe), që të jenë më të përgjegjshme në rastet e hetimeve të tilla dhe të ndërmarrin aksione për parandalimin e larjes së parave;

- të mundësojë aksione të përbashkëta ndërkombëtare të organeve të drejtësisë, pavarësisht se ku fshehen individët e korruptuar. Vendeve nënshkruese të Konventës do t’u mundësohet t’i procesojnë kompanitë e huaja dhe individët që kanë kryer vepra penale në territoret e tyre;

- të aktivizohen të gjitha palët, përfshirë edhe fuqitë më të mëdha ekonomike që nuk janë anëtare të OECD-së, siç janë Kina, Rusia dhe Arabia Saudite, që të ndalojnë mitosjen e zyrtarëve të huaj, në mënyrë që të ndërpresin rrugët e qarkullit të parave të papastra.

151

Deri në fund të vitit 2005, Konventa e OKB-së kundër korrupsionit është ratifikuar vetëm nga një e katërta e vendeve, që do të thotë se aplikimi i saj në legjislacionet e shteteve është ende shumë larg. Vendet duhet të bëjnë më shumë se sa nënshkrimi i këtij dokumenti, duhet të zbatojnë në praktikë dispozitat e Konventës.

Ratifikimi i Konventës së Kombeve të Bashkuara kundër korrupsionit ka krijuar kornizën globale juridike për përparim të konsiderueshëm të luftës kundër korrupsionit.

Konventa, e cila ka hyrë në fuqi në dhjetor të vitit 2005, di të shpejtojë kthimin e mjeteve të vjedhura, do të detyrojë qendrat bankare që të ndërmarrin masa kundër larjes së parave, do t’u mundësojë shteteve të procesojnë kompanitë e huaja dhe individët që kanë kryer vepra penale të korrupsionit në territoret e tyre, do të ndalojë mitosjen e zyrtarëve shtetërorë publikë. Vendet më shkallë të ulët të të hyrave që e kanë miratuar dhe kanë filluar ta aplikojnë Konventën kanë bërë një hap përpara në garën për thithjen e investimeve të huaja dhe për zhvillim ekonomik.

10. RËNDËSIA E KONVENTËS PËR BOSNJËN E HERCEGOVINËN

Për shkak të korrupsionit, i cili është bërë realitet, çdo shtet përpiqet të ndërtojë

një strategji dhe një doktrinë të veprimit kundër korrupsionit. Kjo konventë është bazë për një ndërmarrje të tillë. Ajo do të ndihmojë për hartimin e ligjeve që kanë të bëjnë me veprën penale të korrupsionit. 10.1. Vlerësimi i institucioneve dhe dispozitave ligjore kundër korrupsionit

Kapacitetet institucionale të BeH kundër korrupsionit janë të dobëta, të varura e të politizuara dhe të korruptuara. Përkundër reformave disavjeçare, analizave të thukëta dhe ndihmës miliardëshe të bashkësisë ndërkombëtare në zhvillim pas luftës, BeH përballet me sfida serioze të korrupsionit dhe me institucione shumë të dobëta e joefikase të cilat duhet ta luftojnë korrupsionin.

Hulumtimet kanë treguar një sërë ligjesh të miratuara së voni, të cilat kanë përfshirë praktikat e mira të vendeve tjera, por ka treguar se mekanizmat shtetërore përkatëse janë të paaftë për implementimin e këtyre ligjeve dhe për forcimin e besimit të qytetarëve tek institucionet. Një numër i konsiderueshëm i ligjeve me rëndësi vitale ende janë në fazën e përpunimit dhe miratimi i tyre zgjat tepër shumë.

Çdo fushë shoqërore rregullohet me dispozita përkatëse ligjore, prej nga del përfundimi për ekzistimin e një “mase të madhe ligjore”, e cila nuk është unike. Kjo do të thotë se ligjet nuk kanë të lidhura në mënyrë që të veprojnë kudër korrupsionit. Si shembull po përmendim vetëm paqëndrueshmërinë e Ligjit mbi lirinë e qasjes në informacione të Republikës Serbe dhe Ligjit mbi procedurën e përgjithshme administrative të Republikës Serbe. Me këto ligje mund të vihet në pikëpyetje e drejta

152

e qytetarëve që të iniciojnë procedurën e kontestit administrativ, në rastet kua atyre u shkurtohet e drejta e qasjes në informacionet e organeve publike. Në të vërtetë, në qoftë se refuzohet kërkesa për qasje në informacione, sipas Ligjit mbi lirinë e qasjes në informacione të Republikës Serbe, parashtruesi i kërkesës njoftohet me shkrim, ndërsa Ligji mbi procedurën e përgjithshme administrative, i cili zbatohet në vend të Ligjit mbi lirinë e qasjes në informacione, nuk e njeh shkresën si akt juridik individual. Ligji mbi procedurën e përgjithshme administrative parashikon që ankesa të paraqitet ekskluzivisht në vendimin si akt administrativ individual.

Sipas strategjisë zhvillimore të BeH, në kuadrin e masave me të cilat do të forcohet shteti juridik dhe do të parandalohet korrupsioni duhet të miratohen dhe të harmonizohen midis entiteteve këto akte ligjore:

- Ligji mbi parandalimin e larjes së parave (i miratuar në vitin 2003), - Kodi Penal (i miratuar në vitin 2003), - Ligji mbi procedurën penale ( i miratuar), - Ligji mbi administratën e BeH, - Ligji mbi marrëdhëniet obliguese (i dorëzuar në Parlamentin e BeH, në

korrik të vitit 2004), - Ligji mbi konfliktin e interesave (ekziston në nivel të federatës dhe

etniteteve), etj.

Studimi i sistemit nacional të integritetit të Bosnjës e Hercegovinës (2004) i analizon të gjitha institucionet kyçe, detyrë e të cilave është lufta kundër korrupsionit, duke filluar nga pushteti ligjdhënës, pushteti ekzekutiv e gjyqësor e deri te revizionit kryesor, ombudspersoni dhe agjencitë tjera qeveritare, organizatat joqeveritare, mediat dhe institucionet ndërkombëtare.

Shkaktarët e korrupsionit të sistemit të qeverisjes. Parimisht është vështruar sistemi i BeH si shkaktar i mundshëm i korrupsionit. Rregullimi i shtetit të tillë dhe transformimi i i liderëve politikë është sfida më e madhe për BeH dhe për drejtuesit e saj ndërkombëtarë. Kjo është e vështirë për shkak se është shfaqur një grup njerëzish me ndikim, të cilëve konstituivi i shtetit u ka mundësuar të hyjnë papritur në zonën ku merren dhe zbatohen vendime. Hiperproduksioni i funksioneve ministrore ka kushtëzuar prodhimin e një aparati të fuqishëm burokratik, i cili, sipas shprehisë burokratike, i pengon ndryshimet. Binjakëzimi i aparateve partiake e shtetërore ka krijuar aparat që frenon integrimin e BeH në asociacionet euro-atlantike. Nxjerrja e ligjeve dhe ndërtimi i institucioneve të nevojshme për evropianizimin e BeH është projekti më domethënës ndërkombëtar e shtetëror, i cili nënkupton njëkohësisht shuarjen e strukturave të panevojshme.

Në anën tjetër ligjdhënësi i BeH i ka miratuar disa ligje që kanë të bëjnë me korrupsionin, të hartuara sipas modeleve dhe përvojave të vendeve të tjera, të cilat janë vlerësuar pozitivisht. Ekzistojnë disa ligje, por nuk ekzistojnë institucione për zbatimin

153

e tyre. Përveç përpjekjeve individuale institucionale të entiteteve, nuk ka veprime sistematike institucionale. Ekziston një vakum i madh, sepse nuk ka dispozita recidive lidhur me kompetencat e institucioneve.

Sipas një hulumtimi të kryer në 159 vende të botës, Bosnja e Hercegovina gjendet në vendin e 88 për korrupsion. Hulumtimi ka treguar se në shumicën e organizatave shoqërore të BeH ka korrupsion. Ai ka treguar se 52% të qytetarëve të BeH mendojnë se Presidenca e BeH është e korruptuar. Një përqindje pak më e madhe beson se Këshilli i Ministrave është i korruptuar, por vendin kryesor për korrupsion, sipas opinionit të qytetarëve, e zënë qeveritë e entiteteve.

A ka nevojë për zbatimin e Konventës në BeH? E para, BeH duhet të jetë partner në procesin e sigurisë globale, e cila ka të bëjë

edhe me sigurinë nga korrupsioni. Në BeH është sidomos e nevojshme të vendoset një bashkëpunim i ngushtë me vendet fqinje, pra vendet e rajonit, për shkak të rrezikut direkt dhe indirekt të sistemit nacional të sigurisë, si nga korrupsioni ashtu edhe nga format tjera të kriminalitetit.

E dyta, është e rëndësishme që shteti të ketë kornizë ligjore adekuate dhe mekanizma për luftimin e korrupsionit, para së gjithash trupa efikase për luftimin e këtij fenomeni. Me ratifikimin e Konventës se OKB-së kundër korrupsionit, do të krijohen kushte për integrim më të shpejtë të BeH në strukturat euro-atlantike.

Me përjashtim të “humbjes” së pavarësisë në marrjen e vendimeve në disa procese lidhur me korrupsionin, Bosnja e Hercegovina ka nevojë të madhe për një dokument të tillë. BeH. Me nënshkrimin e Konventës së OKB-së kundër korrupsionit, ka shprehur gatishmërinë që të angazhohet për shkatërrimin e korrupsionit, i cili paraqet kërcënim serioz për stabilitetin dhe sigurinë e shoqërisë, për vlerat demokratike dhe sundimin e ligjit.

Dokumenti ofron qasje sistematike ndaj problemit të korrupsionit. Me zbatimin në praktikë të Konventës, BeH do të fitonte një ambient stabil, si brenda kufijve të saj ashtu edhe në rajon e më gjerë sa i përket korrupsionit. Fakti se, vitet e fundit, në BeH është relativisht i pranishëm fenomeni i korrupsionit e arsyeton plotësisht miratimin e Konventës së OKB-së kundër korrupsionit. Përveç faktit se Konventa do të ndihmojë edhe rregullimin e brendshëm dhe luftimin e korrupsionit në BeH, ajo do të ndihmonte edhe në vendosjen e lidhjeve të ngushta me vendet tjera. Konventa parashikon bashkëpunimin e institucioneve financiare, organeve speciale për parandalimin e korrupsionit, organet e administratës publike, këmbimin e përvojave dhe këshillave, etj.

Lufta e vërtetë dhe ndërprerja e korrupsionit varet më së shumti nga vullneti i mirë politik dhe përkushtimi në luftën kundër korrupsionit të institucioneve shtetërore, shoqërisë civile si edhe nga konceptet pozitive dhe veprimi i individëve. Është e pamundur që shteti të luftojë kundër këtij problemi vetëm “në letër”. Populli i BeH është faktor prej të cilit varet rezultati i zbatimit të këtij dokumenti dhe dokumenteve

154

tjera kundër anomalisë shoqërore të korrupsionit.

155

PJESA XI LARJA E PARAVE

1. Nocioni i larjes së parave

Larje e parave është procesi i fshehjes së burimeve ilegale të të hyrave, të realizuara

nëpërmjet veprave penale, me qëllim të futjes së këtyre të ardhurave në rrjedhat e afarizmit legal financiar.

Me termin “larje e parave” nënkuptohet posedimi, fitimi, këmbimi, bartja ose shfrytëzimi i pasurisë, e cila është krijuar me veprime kriminale ose me pjesëmarrje personale në këso veprimesh, me qëllim të fshehjes se pasurisë me prejardhje të kundërligjshme ose me ofrimin e ndihmës ndonjë personi që është përzier në veprimtari të tilla, me qëllim të evitimit të pasojave ligjore të parashikuara me dispozitat e Kodit Penal të BeH.

Sipas Ligjit mbi parandalimin e larjes së parave, larja e parave nënkupton fshehjen e natyrës së vërtetë, vendit, prejardhjes, disponimit, qarkullimit dhe të drejtës mbi pronën, në qoftë se kjo pronë është krijuar me veprime kriminale ose me pjesëmarrje personale të veprime të tilla, me pjesëmarrje ose bashkim për kryerjen, ofrimin e ndihmës, nxitjen, lehtësimin ose dhënien e këshillave lidhur me kryerjen e cilitdo prej veprimeve të përmendura.

Kushdo që i merr, i këmben, i mban, i ka ose i përdor paratë apo pasurinë për afarizëm ekonomik ose ndonjë formë tjetër të afarizmit ose që në ndonjë mënyrë i fsheh apo përpiqet t’i fshehë, ndërsa ato para në shumë më të mëdha ose ajo pasuri rrezikon hapësirën e përbashkët ekonomike të BeH apo ka pasoja për veprimtarinë ose financimin e institucioneve të BeH, dënohet me burg, në kohëzgjatje prej 6 muajsh deri në 5 vjet.

“Globalizimi i financave në treg ka sjellë qarkullimin e shumave aq të mëdha të parave sa paratë që lahen mund të përzihen në mënyrë të pavërejtur dhe të papenguar me paratë legale” (Këshilli i Evropës).

“Vepra penale mjetet financiare të të cilave janë fryt i veprave të tjera penale fshehen dhe transformohen me qëllim të integrimit në sistemin legal financiar” (Këshilli i Evropës).

“Larja e parave është art i fshehjes së burimeve ilegale ose përdorim i mjeteve të fituara me aktivitetet kriminale dhe shndërrim i këtyre mjeteve në pasuri me prejardhje legale” (M. G. Radigan).

Përgjithësisht, larja e parave nënkupton zgjidhjen, shndërrimin ose pastrimin e parave të fituara nëpërmjet aktiviteteve kriminale (më së shpeshti nëpërmjet tregtisë me drogë), kalimi i tyre nëpërmjet kufijve ndërkombëtarë (më së shumti kthimin në vendet ku prodhohet droga) dhe vendosja e serishme e këtyre parave në rrjedha të rregullta financiare. Larja e parave është kërcënim i jashtëzakonshëm për integritetin e institucioneve financiare (siç shihet më së miri në Rusi, ku mafia kontrollon shumë prej

156

bankave të rëndësishme të vendit), i cili vë në pozitë të vështirë subjektet ekonomike që afarojnë në mënyrë legale (siç është rasti me Kolumbinë).

“Pastruesit” e parave, përgjithësisht, nuk përpiqen të realizojnë fitimin më të madh nga paratë që i pastrojnë, por përpiqen të investojnë në veprimtari që më së shpejti dhe më së lehti i riciklojnë paratë. Paraja mund të udhëtojë nga vendet me sistem të mirë ekonomik, në të cilat realizohen shkallë më të larta të fitimit, në vende me fitim më të ulët se sa investimet.

Kështu, për shkak të larjes së parave, mund të ndodhë që kapitali i lirë të investohet më pak racionalist, gjë që mund të dëmtojë shumë rrjedhat ekzistuese ekonomike. Si pasojë e larjes së parave, vjen deri të ndryshimi i kërkesës së parave dhe të shkaktojë kamata dhe kurs jostabil të valutave në treg.

Larja e parave, sikur edhe aktivitetet tjera të kundërligjshme, kushtëzon shpërndarjen regresive të të ardhurave dhe krijimin e fuqisë së madhe blerëse të individëve në kushte të recesionit të përgjithshëm. Kështu, deformohet struktura e shpenzimeve, sidomos ndër të pasurit, dhe, me shfaqjen e këtyre pasanikëve, rriten dallimet sociale.

Mjetet e mëdha financiare që fitohen nëpërmjet larjes së parave ndikojnë në rritjen e kërkesës për mallra luksoze, në ngritjen e çmimeve të patundshmërisë dhe disa të mirave tjera, gjë që stimulon spekulimet dhe inflacionin. Format e fitimit me veprimtari afariste që zhvillohen në pajtim me ligjin fillojnë të konsiderohen më pak të vlefshme. Kështu, paligjshmëria bëhet parim themelor i veprimtarisë ekonomike.

Larja e parave, përveç që ia zë frymën ekonomisë së tregut të lirë, rrënon edhe strukturën demokratike dhe stabilitetin politik të vendit.

Në praktikë, janë të njohura mirë rastet që përfaqësuesit e kartelit të kokainës ose të mafisë janë përpjekur dhe, ndonjëherë, kanë arritur të depërtojnë në qendrat e vendosjes së vendeve të caktuara dhe t’i mitosin ato.

Ish-Presidenti i Kolumbisë Ernesto Samper është akuzuar se gjatë fushatës zgjedhore ka marrë kontribute të mëdha në para nga narko-mafia. Duket se tregtarët kolumbianë të drogës i kanë ofruar pagesën e gjithë borxhit të jashtëm, në këmbim të veprimtarisë së papenguar.

Aspak më e mirë nuk është gjendja në Meksikë, ku është zbuluar se Raul Salinas, vëllai i ish-Presidentit meksikan Karlos Salinas, i ka në llogaritë e bankave të huaja 120 milionë dollarë amerikanë. Korrupsioni në Meksikë, sikur edhe në shumë vende të tjera jug-amerikane, është bërë dukuri endemike, e cila ka përfshirë të gjitha nivelet e administratës dhe institucioneve shtetërore. Në kushtet e pasigurisë juridike dhe korrupsionit të zhvilluar, bie jashtëzakonisht interesi i investitorëve të huaj që të investojnë në këto vende.

Sipas vlerësimeve sipërfaqësore, besohet se në botë sot “pastrohen” midis 300 e 500 miliardë dollarë amerikanë. Shumë studime shkencore vlerësojnë se përfitimi financiar neto i atyre që merren me këtë punë është 2% të bruto prodhimit shoqëror

157

(GDP), ndërsa shuma e parave të lara duhet të jetë dukshëm me e madhe. Teknologjia e re informative, fleksibiliteti dhe përshtatja në veprim, përkrahja

profesionale dhe mjetet e jashtëzakonshme financiare në dispozicion e lehtësojnë dukshëm larjen e parave dhe bartjen e tyre jashtë kufijve. Ndonëse në larjen e parave edhe më tutje më së shumti marrin pjesë bankat, nga kjo veprimtari kriminale nuk kursehen as institucionet tjera që shfrytëzojnë sasi të mëdha të parave të gatshme, për shkak se ato, shpesh, janë jashtë kontrollit e mbikëqyrjes, siç janë: kursimoret, këmbimoret, kazinotë dhe shoqëritë siguruese.

Njëkohësisht, janë regjistruar edhe raste të larjes së parave nëpërmjet blerjes së arit dhe gurëve të çmueshëm, veprave artistike, mobilieve antike e të ngjashme. Të gjitha këto veprimtari duhet të përshtaten vazhdimisht dhe të mbikëqyren nga trupat kompetente.

Nuk bën të nënçmohet derdhja e vazhdueshme e mjeteve të veprimtarive kriminale, pra edhe paraqitja e kriminalitetit, në hapësira të reja të veprimit. Kriminaliteti i organizuar ndërkombëtar vepron njësoj si kompanitë trans-nacionale. Grupet kriminaliteti përfshihen gjithnjë e më shumë në bashkëpunim strategjik, kështu që i shtojnë aftësitë për anashkalimin e ligjeve, e ulin garën midis tyre, e zvogëlojnë rrezikun që të kapen në kundërvajtje dhe mundësojnë realizimin e profitit në tregje të ndryshme.

Njësoj si në ekonominë legale, edhe në kriminalitetin e organizuar vlerësohet ndërmarrësia, ndërsa objektiv përfundimtar i afarizmit në të dy sektorët është realizimi i profitit sa më të madh. Rreziku shoqëror nga larja e parave ka të bëjë edhe konsolidimin ekonomik të kriminalitetit të organizuar, sepse i mundësohet të hyjë në ekonominë legale.

Është e njohur se mafia në Itali realizon të hyra më të mëdha nga veprimtaritë e saj “legale” se sa nga veprimtaria klasike kriminale. Edhe pse, afarizmi legal që është pronë e grupeve të organizuara kriminale krijon pasuri dhe hap mundësi për vende të reja të punës, ai paraqet rreziqe të shumta, pasi është e qartë se në këtë afarizëm manifestohen sjellje kriminale, si: shantazhi, presioni ose korrupsioni. Thënë thjesht, kriminelët nuk mund të presin realizimin e profitit më të madh të mundshëm me mjete të ndershme.

Në qoftë se në larjen e parave përzihen bankat, ato e humbin besimin e qytetarëve, ndërsa në qoftë se lidhen me krimin e organizuar cenojnë stabilitetin e tyre. Përkundër mundësisë së përkohshme që të përfitojnë, në raste të tilla, bankave u kërcënohet rreziku nga humbjet, për shkak të mashtrimeve, si për shkak të pakujdesisë ndaj palëve të padëshiruara ashtu edhe për shkak të rrënimit të integritetit të zyrtarëve të tyre që janë të lidhur me kriminalitetin.

Për larjen e parave nëpërmjet bankave kriminaliteti i organizuar përdor shpesh njerëzit që nuk kanë të kaluar kriminale, gjë që vështirëson zbulimin e këtyre veprave. Ata hapin llogari nëpërmjet të cilave qarkullojnë shuma të mëdha parash, shpesh me

158

ndihmën e zyrtarëve të pandershëm të bankave. 2. Karakteristika bashkëkohore të larjes së parave

Larjen bashkëkohore të parave e karakterizojnë:

a) Avancimi i vazhdueshëm i mënyrave të larjes së parave me zbatimin e e të gjitha teknikave dhe metodave të sofistikuara;

b) Investimi më i madh i mjeteve të fituara nga narkotikët, terrorizmi dhe veprimet tjera të paligjshme në veprimtari të ligjshme, me qëllim të shtimit të shumës së parave dhe me qëllim të maskimit të qarkullimit të parave;

c) Ndërkombëtarizimi i mëtejmë i rrjetit për larjen e parave që implikojnë gjithnjë e më shumë shtete dhe qendra financiare;

d) Përzierja e parave të ligjshme dhe parave të paligjshme me qëllim që të evitojë rënien në gjurmë të parave të paligjshme, gjatë revizionit të organeve hetuese zyrtare:

e) Shtimi i aktiviteteve për larjen e parave të tregtarët e aksioneve, të cilët përdorin para të paligjshme (pas tri kalimeve nëpër institucionet financiare paratë nuk kanë më lidhje me aktivitetet e paligjshme).

3. Procedura e larjes së parave

Në fillim është menduar se paratë e papastra lidhen kryesisht me prodhimin dhe tregtinë e drogës, por pas një periudhe disavjeçare është konstatuar se larja e parave nuk ka të bëjë vetëm me tregtinë më drogë, por edhe më të gjitha llojet e krimeve. Kur bëhet fjalë për mënyrën e larjes së parave, atëherë duket se paratë e papastra qarkullojnë në tri kanale:

- Një pjesë relativisht e vogël e parave të papastra investohen përsëri në veprimtari të paligjshme, për ruajtjen dhe shtimin e veprimtarisë;

- Një pjesë madhe e parave investohet në sektorët që kanë të ashtuquajtura “penda rrjedhëse” me shkallë të lartë të profitit (p.sh. ndërtimtari, bujqësi, tregti me pakicë, etj.);

- Pjesa më e madhe kryesisht eksportohet jashtë.

Kryesit e kriminalitetit ekonomik punësojnë ekspertë nga fusha e ekonomisë dhe financave, për shkak të ndryshimeve të sistemeve financiare e bankare në vende të ndryshme të botës.

3.1. Procedurat themelore të larjes së parave

Procedurat themelore të ciklit të larjes së parave janë të njohura mirë. Këto

159

procedura janë: a) Deponimi, b) Transformimi, c) Integrimi.

Disa faza të larjes së parave nuk mund të ndahen. Si shembull mund të shërbejë

ky formular tipik i larjes së parave: Paratë e fituara nga shitja e drogës në rrugët e Amerikës janë bartur në Kanada,

ku janë këmbyer me kartëmonedha më të mëdha, në mënyrë që të zvogëlohet pesha dhe vëllimi.

Korrierët kanë udhëtuar në mënyrë të organizuar me aeroplanë në Londër, ku kanë është bërë pagesa për institucionin financiar në Jersev. Gjatë hetimeve është konstatuar se nga Britania e Madhe janë bërë pagesa në 14 xhirollogari në Jersev, në emër të drejtorëve lokalë. Pas kësaj, paratë me prejardhje të fshehur janë kthyer në SHBA, ose nëpërmjet kredive që u janë dhënë kompanive pronarë të të cilave kanë qenë porositësit e tërë aksionit ose janë depozituar në institucionin financiar në Jersev dhe më vonë është bërë transferimi direkt në SHBA.

Disa faza të larjes së parasë mund të jenë të njëkohshme ose, siç ndodh më shpesh, mund të përputhen midis tyre. Se si do të zhvillohet ndonjëra prej fazave dhe se cilat metoda do të shfrytëzohen varet nga mekanizmat në dispozicion për larje dhe nga kërkesa e kriminalitetit të organizuar që e porosit këtë punë. Sido që të jetë, larja e parave nënkupton teknike të shumta të ndryshme midis tyre, të cilat janë komplekse, të paramenduara dhe sekrete. Karakteristikë e përbashkët e të gjitha fazave është se duhet të fshehin prejardhjen origjinale dhe pronësinë e parave, si edhe që porositësit e larjes së parave duan të mbajnë në kontroll procedurën e larjes dhe, sipas nevojës, të realizojnë ndërrimin e tyre.

Është e qartë se në luftën kundër larjes së parave mund të bëhet në fazën e deponimit, sidomos pas shitjes së drogës në rrugë, kur shitësve u mbeten shuma të mëdha parash edhe si sasi edhe si vlerë. Me qenë se kriminelët duhet të lirohen nga paratë kesh, institucionet financiare të cilat pranojnë depozita janë posaçërisht të rrezikuara. Bashkimi Evropian ka miratuar dispozita të rrepta, të cilat kërkojnë identifikimin e palës që hap xhirollogari dhe bën pagesa, mbajtjen e detyrueshme të evidencës përkatëse mbi depozitat dhe njoftimin e organeve kompetente mbi transaksionet e dyshimta financiare.

Bankat në SHBA janë të obliguara me ligj që t’i njoftojnë trupat kompetente për pagesat me para të gatshme (kesh) në shumë prej mbi 10.000 dollarë. Një dispozitë e ngjashme ekziston edhe në Australi, ndërsa në Evropë nuk ka ende ndonjë dispozitë të tillë. Megjithatë, gati të gjitha vendet e Evropës e kanë ndërruar apo po e ndërrojnë legjislacionin e tyre, kështu që në raste të dyshimit nuk respektohet dispozita për sekretin bankar, prandaj banka duhet t’i njoftojë organet kompetente mbi transaksionet financiare që dyshohet se nuk janë në pajtim me ligjin.

Një prej rasteve më të suksesshme të parandalimit të larjes së parave ka qenë aksioni

160

i iniciuar kundër Bank of Credit and Commerce International (BCCI), e cila ka vepruar më së shumti në Britaninë e Madhe dhe në SHBA. Autoritetet amerikane kanë konstatuar se kjo bankë i ka larë rreth 32 milionë dollarë. Një numër i konsiderueshëm i zyrtarëve të bankës janë arrestuar, midis të cilëve edhe 9 drejtorë të saj. Për shkak të veprimtarive të paligjshme, banka është gjobitur me 15.3 milionë dollarë. Shumë shpejt kjo bankë e ka ndërprerë afarizmin e saj, kështu që 530 mijë kursimtarë të saj i kanë humbur gjithsej 12.4 milionë dollarë.

Pastruesit e parave shpesh i përdorin edhe ndërmarrësit e vegjël, nëpërmjet xhirollogarive të të cilëve kalojnë shuma të mëdha parash. Është i njohur se në Kanada është bërë larje e madhe e parave, nëpërmjet dy ndërmarrjeve të vogla tregtare. Për shkak të qarkullimit joreal të parave në xhirollogaritë e tyre, banka e ka njoftuar shërbimin kompetent, i cili ka zbuluar shpejt përfshirjen e këtyre ndërmarrjeve në kriminalitet të organizuar.

Institucione të përshtatshme për larjen e parave janë: - Bankat dhe kursimoret; - Fondet investuese, shoqëritë investuese dhe organizatat tjera financiare: - Organizatat për qarkullimin e pagesave; - Organizatat të cilat e udhëheqin procedurën e privatizimit; - Shoqëritë e sigurimeve; - Berzat dhe organizatat tjera që merren me qarkullimin e letrave me vlerë: - Këmbimoret; - Organizatat për punësim; - Organizatat që merren me lojëra të ndryshme; - Personat juridike ose fizikë që merren me veprimtari lidhur me këto punë:

o shitjen dhe pagesën e borxheve; o administrimin e pasurisë për persona të tretë; o lëshimin e kartelave të parave kesh dhe të kartelave kreditore; o organizimin e udhëtimeve; o qarkullimin e patundshmërive; o ruajtjen në arka (sefa) o qarkullimin e metaleve fisnike dhe gurëve të çmuar dhe përpunimin e tyre;

3.1.1. Depozitimi i parave

Depozitimi është procedura kur personi ose organizata kriminale që ka para të

gatshme, të cilat janë të hyra të realizuara nga veprat penale, përpiqet që këto para t’i fusë në sistemin financiar ose t’i transferojë jashtë vendit, prandaj kjo mënyrë e larjes së parave mund të zbulohet më së lehti.

Depozitimi i këtyre parave bëhet: A) Nëpërmjet bankës:

161

a) nëpërmjet bankës që ka filiale në vendet ku nuk zbatohet ligji mbi tatimet, kështu që kryesi i veprës penale të larjes së parave mund të këmbejë paratë, pa marrë parasysh sistemin juridik në aksionet e shtetit, në akreditiva apo travell çeka;

b) depozitimit të parave në kartëmonedha të vogla të valutës së huaj; c) kontrabandimi fizik i valutës në vendet e huaja ku nuk zbatohet Ligji mbi

tatimet; d) strukturimit të transaksioneve financiare, depozitimit të parave të gatshme në

sistemet bankare paralele; e) konvertimin e parave të gatshme.

Kështu, faza e parë e operacionit fillon me depozitin inicial, i cili duhet të

depozitohet në bankën e vendit në të cilin pastruesit e parave ose bashkëpunëtorët e tyre janë të sigurt se nuk do të arrestohen dhe se paratë nuk mund të bllokohen shpejt. Depozitimi është veprimi më i rëndësishëm individual.

Larja e parave bëhet gjithashtu nëpërmjet:

B) Përdorimit të strukturave tjera financiare dhe aktiviteteve komerciale:

a) kazinove (furnizimin me makina të vogla të bixhozit ose me bixhoz më shuma të vogla parash, e pastaj me këmbimin e zhetonëve me çeka);

b) pronarëve të shitoreve dhe tregtarëve me pakicë në përgjithësi (kur tregtarët e depozitojnë fitimin e tyre në bankë, depozitojnë edhe mjete shtesë, të fituara me veprimtari të tjera dhe me vepra penale, kështu që përzihen paratë e pastra dhe paratë e papastra);

c) përdorimit të llogarive të rrejshme dhe inflatore; d) marrjen me qira (paratë në emër të qirasë depozitohen në bankë e pastaj transferohen

në një shtet tjetër, ku pastruesi kërkon hua duke shfrytëzuar si siguri bankare paratë e depozituara në një vend tjetër.

3.1.2. Deponimi

Depozitimi paraqet fazën vijuese të larjes së parave që nënkupton këmbimin e

parave me prejardhje të paligjshme, nëpërmjet transaksioneve komplekse financiare, që ka qër qëllim t’i hutojë revizorët gjatë hetimeve mbi qarkullimin e parave. Kjo fazë është thjesht mekanike.

Në këtë fazë, paratë transformohen nëpërmjet sistemeve bankare liberale, të cilat, si rregull, nuk kanë nën kontrollin e drejtpërdrejt të organeve shtetërore. Qëllim kryesor i kësaj faze është që të pamundësoje lidhjen e parave të fituara me veprime të paligjshme me “burimin” e vërtetë të tyre.

162

Fazat kryesore të këtij procesi janë: a) Kontrabandimi: - paratë e fituara në mënyrë të paligjshme, nëpërmjet

korrierit ose me teknika të tjera, transportohen në vende të huaja, të cilat nuk kanë kontroll të valutës dhe zbatojnë ligjin mbi sekretarin e llogarive bankare, kështu që në këto vende është lehtë të blihen (ose të themelohen) ndërmarrje, aksione e të ngjashme, kështu që paratë mbeten në këto vende, varësisht prej investimeve (vendet e tilla cilat quhen “strehimore tatimore”). Në rast se paratë kthehen përsëri në vendin e prejardhjes, ato barten nga llogaritë bankare në pajtim me normat ndërkombëtare të qarkullimit të parave, kështu që këto para bëhen legale.

b) Konvertimi i parave të gatshme në instrumente tregtare bëhet duke dërguar para të gatshme në banka dhe institucione të tjera financiare dhe duke blerë çeka ose kambiale bankare para se që të futen në sistemin financiar. Ky proces realizohet nëpërmjet më shumë korrierësh, të cilët bartin sasi më të vogla të parave të gatshme, kështu që janë më pak të dyshuar.

c) Përdorimi i ndërmarrjeve dhe kompanive (kompanitë fiktive). Organizata kriminale ose personi që fut të hyra të paligjshme në vendet që cilësohen si “parajsë” financiare ose tatimore, i depoziton paratë në llogari të kompanive të ashtuquajtura “front” ose “shell”. Këta emra përdoren në mënyrë të barabartë për kompanitë të cilat veprojnë si kanale për qarkullimin e parave të gatshme, në mënyrë që të fshehet burimi i vërtetë i tyre. Kompanitë mund ë merren më ndonjë veprimtari të ligjshme, në mënyrë që të fshehin veprimtarinë e paligjshme.

d) Këmbimi – këmbimoret valutore janë pjesë përbërëse e transaksioneve. Dispozitat që rregullojnë veprimtarinë e këmbimoreve kanë mangësi të konsiderueshme, kështu që në to nuk kërkohet regjistrimi i të dhënave mbi të gjitha transaksionet. Pastruesi i parave blen valutë të huaja ose kambial bankar apo akreditiva, të cilët i përdor më vonë për depozitë në ndonjë bankë të huaj ose e përdor për pagesën e mallrave dhe shërbimeve në ndonjë vend të huaj.

e) Shtëpitë ndërmjetësuese (brokerave house): - Me gjetjen e brokerit që merret me shitjen e aksioneve dhe fletë-obligacioneve, i cili është i gatshëm të bashkëpunojë me organizata kriminale, paratë e gatshme futen në vend dhe me to blehen aksione ose fletë-obligacione.

f) Përdorimi i faturave të falsifikuara dhe “të fryra”: - Organizata kriminale ose personi themelon ose blen veprimtarinë afariste në vendin ku mund të gjenerohen të hyrat e paligjshme, por edhe në vendin ku futen paratë dhe hyjnë në qarkullim. Pastruesi i parave porosit mallra ose shërbime te kompania të cilës i dërgohen paratë, kur krijohen dy mundësi: vlera e mallrave ose shërbimeve mund “të fryhet” nëpërmjet inflacionit, me ç‘ rast është tepricë shumë e parave të lara, ose mund të dërgohet vërtetim i faturës së rrejshme, ndërsa shuma e tërësishme e

163

pagesës përbën paratë e lara. g) Bixhozi dhe kazinotë: - Me këtë rast, paratë e gatshme të fituara me

veprimtari të paligjshme shfrytëzohen për blerjen e zhetonëve të cilët kthehen dhe në vend të tyre merren para të gatshme ose mbyllen llogaritë dhe kërkohen çeka, të cilët përcillen në llogarinë bankare të pastruesit, i cili ka mbulesë se bëhet fjalë për të hyra të fituara në bixhoz.

h) Blerja me para të gatshme – Pastruesi blen mallra të ndryshme, para së gjithash mallra të kushtueshme (automobila, barka, aeroplanë ose metale të çmueshme). Këto mallra mund të dërgohen ne vende të tjera dhe të shiten.

3.1.3. Integrimi

Pas procesit të transformimit, në qoftë se zhvillohet mirë, pason procesi i integrimit të sërishëm të mjeteve në sistemin ekonomik, si mjete legale. Integrimi paraqet fazën e fundit të ciklit të larjes së parave. Paratë kthehem përsëri në qarkullim publik duke u deponuar ose në llogari afariste, në llogari të kursimit apo ra në ndonjë fond investues, kështu që është vështirë që në këtë fazë të bëhet dallimi midis fondeve të lejueshme dhe fondeve të palejueshme.

Të gjitha këto faza kanë qëllim të trefishtë: - që të komplikohen qëllimisht dhe të humbin gjurmët e dokumenteve; - që të krijohet prejardhje dhe pasuri legale; - që paratë e veprimtarisë kriminale të kthehen në qarkullim dhe të përdoren në

veprimtaritë afariste, si para të pastra.

Larja e parave bëhet në të gjitha meridianet. Ndërkombëtarizimi i kësaj veprimtarie kriminale është bërë me ndihmën e arritjeve bashkëkohore teknike dhe të vetë natyrës së sistemit financiar e kreditor. Gjatë dekadave të fundit, larja e parave ka filluar të bëhet nëpërmjet sistemin bankar paralel të “nëntokës”, i ciuli shërben për anashkalimin e kontrollit brenda shtetit dhe në kufijtë shtetërorë. 4. DISPOZITAT NORMATIVE QË RREGULLOJNË PROBLEMIN E PARJES SË PARAVE NË BeH

4.1. KORNIZA LIGJORE

Në fushën e rregullativës ligjore për shkatërrimin e kriminalitetit ekonomik, pra edhe të larjes së parave, është bërë shumë në BeH, gjatë viteteve 2003., 2004. dhe 2005. Gjatë këtyre viteve janë miratuar:

a) Ligji mbi parandalimin e larjes së parave (Fletorja zyrtare e BeH, nr, 29/04); b) Rregullorja mbi të dhënat, informacionet, dokumentacionin, metodat e

164

identifikimit dhe minimumit të treguesve tjerë të domosdoshëm për zbatimin efikas të dispozitave ligjore mbi parandalimin e larjes së parave;

c) Kodi Penal i BeH (Fletorja zyrtare e BeH, nr. 3, 2003); d) Ligji mbi procedurën penale i BeH (Fletorja zyrtare, nr. 3, 2003).

4.1.1. LIGJI MBI PARANDALIMIN E LARJES SË PARAVE

Ligji i ri mbi parandalimin e larjes së parave, i cili i ka 43 nene, është hartuar në bazë të: Konventës së Vjenës dhe Konventës së Palermos, 40 rekomandimeve të TAFT-it për parandalimin e larjes së parave, Rekomandimeve speciale të TAFT-it mbi financimin e terrorizmit, Direktivës së Bashkimit Evropian mbi financimin e terrorizmit, Direktivës së Bashkimit Evropian mbi përdorimin e sistemit financiar për larjen e parave 91/388 dhe Direktivës së Bashkimit Evropian 2001/97.

Me këtë ligj përcaktohen masat dhe përgjegjësitë për zbulimin, parandalimin dhe për hetimin e larjes së parave dhe financimit të aktiviteteve terroriste. Me këtë ligj përcaktohen edhe përgjegjësitë në kuadrin e bashkëpunimit ndërkombëtar në fushën e parandalimit të larjes së parave dhe financimit të aktiviteteve terroriste.

Në Nenin 2 të Ligjit mbi parandalimin e larjes së parave, termi “larje e parave” nënkupton pasjen, fitimin, këmbimin, transferimin dhe shfrytëzimin e pasurisë e cila është krijuar me veprime kriminale ose me pjesëmarrje në këto veprime, me qëllim të fshehjes apo kamuflimit të pasurisë me prejardhje të paligjshme, ose ofrimin e ndihmës për ndonjë person që është përzier në aktivitete të tilla, me qëllim të shpëtimit nga pasojat e parashikuara me Kodin Penal të BeH.

Larja e parave, sipas Ligjit mbi parandalimin e larjes së parave, nënkupton fshehjen e natyrës së vërtetë, vendit të prejardhjes, pasjes, qarkullimit dhe të drejtave ndaj pronës e cila është fituar me veprime kriminale ose me pjesëmarrje në veprime të tilla ose shoqërimin me qëllim të kryerjes, dhënies të ndihmës, nxitjes, lehtësimit dhe dhënies së këshillave lidhur me kryerjen e cilësdo prej veprimtarive të përmendura. 4.2. MASAT PËR PARANDALIMIN E LARJES SË PARAVE

Masat për zbulimin dhe parandalimin e larjes së parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste ndërmerren para dhe gjatë kohës së transaksionit, në qoftë se me ligj nuk është përcaktuar ndryshe, nëse ato i kryejnë emetuesit e fletë-obligacioneve.

Termi “emetues” në Nenin 3 të ligjit, janë përfshirë: bankat, institucionet që merren me qarkullimin e pagesave, postat, shoqëritë investuese dhe fondet, berzat, shoqëritë e sigurimit, këmbimoret, shoqëritë e pengut, avokatët, noterët, kontabilistët, etj.

Avokatët, zyrat e avokaturës e personeli i saj, si edhe noterët, kontabilistët,

165

revizorët dhe kompanitë e revizionit e të kontabilitetit dhe personeli i tyre duhet t’u përmbahen dispozitave të këtij ligji.

Punët për parandalimin, hetimin dhe zbulimin e larjes së parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste, si edhe punët e bashkëpunimit ndërkombëtar i janë lënë në kompetencë Njësisë Informative Financiare (NIF), e cila është njësi e pavarur. 4.2.1. Identifikimi

Emetuesi, me rastin e vërtetimit të identitetit të palës, është i obliguar t’i sigurojë të dhënat mbi palën dhe transaksionin. Gjithashtu, me ligj është parashikuar që emetuesi të bëjë identifikimin e palës gjithnjë kur hapet llogaria ose kur krijohet raport afarist, ndërsa pala ose personi është i dyshimtë.

Emetuesi është i obliguar të bëjë identifikimin e palës para çdo transaksioni ose para më shumë transaksioneve të lidhura lidhura midis tyre, vlera e të cilave është më e lartë se 30.000 KM.

Shoqëritë e sigurimit dhe personat tjerë juridike e fizikë që merren me ndërmjetësim gjatë shitjes së polisave të sigurimit të jetës, e bëjnë identifikimin në rastet kur vlera e këstit ose kësteve që duhet të paguhen në afat prej një viti është më e lartë se 20.000 KM, ose nëse pagesa e një premie e tejkalon shumën prej 50.000 KM.

Personat juridikë dhe fizikë që merren me punë të organizimin dhe kryerjes së shitjeve publike, e bëjnë identifikimin e palës me rastin e transaksionit me para të gatshme ose të më shumë transaksioneve vlera e të cilave është më e lartë se 30.000 KM.

Kazinotë, klubet e bixhozit dhe organizatorët e lojërave të fatit janë të obliguar ta bëjnë identifikimin e secilit pjesëmarrës, i cili kryen transaksion në shumë prej mbi 50.000 KM.

Gjithashtu, me ligj është rregulluar kur identifikimi i palës nuk është i domosdoshëm me rastin e kryerjes së këtyre transaksioneve:

a) Nëse palë është ndonjë organ i Bosnjës e Hercegovinës, Federatës së Bosnjës e Hercegovinës, Republikës Serbe ose Distriktit të Bërçkos ose ndonjë organizatë me autorizime publike, si edhe ambasadat ose konzullatet në territorin e BeH;

b) Nëse palë është banka, shoqëria e sigurimeve ose ndonjë person juridik apo fizikë që merret me ndërmjetësim në shitjen e polisave të sigurimit, më seli ose me qendër në vendet anëtarë te Be-së ose në vendet që sipas informacioneve të NIF dhe organizatave tjera ndërkombëtare që i përmbushin standardet e pranuara ndërkombëtare për parandalimin dhe zbulimin e larjes së parave dhe financimin e organizatave terroriste. Emetuesi duhet të refuzojë ose të pengojë hyrjen në marrëdhënie afariste ose

kryerjen e transaksioneve me bankën ose në emër të bankës në qoftë se identifikimi nuk mund të bëhet në mënyrën që është përshkruar me ligj dhe për këtë është i obliguar të informojë NIF-in.

166

Sipas Nenit 7 të këtij ligji, evidenca mbi identifikimin e palëve dhe transaksioneve përmban së paku këto informacione:

1. Emrin, selinë dhe numrin e amzës së personit juridik, i cili ka marrëdhënie afariste ose kryen transaksion, përkatësisht personat juridikë në emër të të cilëve vendosen marrëdhënie të përhershme afariste ose kryerje e transaksioneve;

2. Emrin, mbiemrin, adresën e vendbanimit, datën dhe vendin e lindjes dhe numrin personal të amzës të punëtorit ose personit të autorizuar, i cili vendos marrëdhënie afariste ose kryen transaksione në emër të personit juridik, si edhe emrin e organit i cili e ka lëshuar dokumentin personal të identifikimit;

3. Emrin, mbiemrin, adresën e vendbanimit, datën dhe vendin e lindjes dhe numrin personal të amzës të personit fizik që vendos marrëdhënie afariste, hyn në lokalet e kazinosë ose të bixhozit ose organizatorit të lojërave të fatit apo të personit që kryen transaksion, si edhe emrin e organit i cili e ka lëshuar dokumentin personal të identifikimit;

4. Arsyet vendosjen e marrëdhënieve afariste ose kryerjes së transaksionit, si edhe informacionet mbi punën e palës;

5. Datën e vendosjes së marrëdhënies afariste ose kryerjes së transaksionit; 6. Kohën e kryerjes së transaksionit; 7. Vlerën e transaksionit dhe valutën me të cilën kryhet transaksioni; 8. Qëllimin e transaksionit si edhe emrin, mbiemrin dhe vendbanimin e përhershëm

përkatësisht selinë e personit juridik të cilit i është destinuar transaksioni; 9. Mënyrën e kryerjes së transaksionit; 10. Emrin dhe mbiemrin përkatësisht titullin e selisë së urdhërdhënësit tek shenjat nga

bota e jashtme; 11. Të dhënat dhe prejardhjen e parave ose pasurisë e cila është objekt i transaksionit; 12. Arsyet për çka është i dyshimtë nja transaksion, palë ose person; 13. Emrin, mbiemrin, adresën e vendbanimit dhe datim e vendin e lindjes së secilit

person fizik, i cili direk ose indirekt disponon me së paku 20% të hises, aksioneve ose të drejtave tjera, në bazë të të cilave merr pjesë në administrimin e personit juridik përkatësit të parave të tij. Ministri jep rekomandimet për mënyrën e përfshirjes së informacioneve, sipas

alinesë 1 të nenit të përmendur, në evidencën e mbi identifikimin e bërë të klientëve dhe transaksioneve.

Me dispozitat e këtij ligji është përcaktuar se kur emetuesi është i obliguar të refuzojë transaksionin dhe kur dokumentet personale dhe dokumentacioni afarist nuk është e mundur të sigurohen (Neni 8, alineja 1), duke përjashtuar të dhënat nga pikat 12 e 13.

Në rastin kur pala nuk banon në vend sigurohet kopja e vërtetuar e dokumentit personal dhe kërkohet që pala të japë deklaratë se a afron në emër të ndonjë personi ose në person i autorizuar.

167

Neni 12 i ligjit krijon mundësi që emetuesi të mund të bëjë identifikimin e palës edhe pa praninë e tij, por sigurimi i të dhënave bëhet në mënyrën e përcaktuar me ligj, sipas rekomandimeve të ministrit. 4.2.2. Informimi

Emetuesi është i obliguar t’ia dorëzojë të dhënat NIF-it (Neni 8, alineja 1 e këtij ligji) në lidhje:

• çdo transaksion, palë ose person të dyshuar; • transaksionet me para të gatshme me vlerë prej mbi 30.000 KM; • transaksionet e lidhura me para të gatshme, vlera e përgjithshme e të cilave është më

e lartë se 30. 000 KM.

Ministri përcakton gjithashtu edhe informacionet, të dhënat dhe dokumentacionin që duhet t’i dorëzohet NIF-it, në pajtim me dispozitat e Nenit 8. Pas konsultimeve me NIF-in, ministri përcakton kushtet kur emetuesit nuk i kërkohet t’ia dorëzojë NIF-it informacionet mbi transaksionet e palëve të caktuara, të të njëjtës vlerës ose me vlerë prej mbi 30. 000 KM.

Emetuesi është i obliguar t’ia dorëzojë NIF-it informacionet, të dhënat dhe dokumentacionin menjëherë pas shfaqjes së dyshimit dhe para kryerjes së transaksionit, duke treguar kohën kur pritet të kryhet transaksioni. Emetuesi është i obliguar t’ia dorëzojë NIF-it informacionet, të dhënat dhe dokumentacionin menjëherë pas kryerjes së transaksionit, më së voni tri ditë pas kryerjes së transaksionit. NIF-i duhet të njoftohet në mënyrë të shkruar më vonë, në afat prej 24 orësh.

Në qoftë se emetuesi, për shkak të natyrës së transaksionit apo për shkak se transaksioni nuk është kryer në tërësi apo për shkaqe tjera të arsyeshme, nuk mund ta njoftojë NIF-in në kohën e përcaktuar, është i obliguar t’ia dorëzojë NIF-it informacionet, të dhënat dhe dokumentacionin sa më parë që të jetë e mundur, gjegjësisht menjëherë pas shfaqjes së dyshimit se bëhet fjalë për larje të parave apo për financim të veprimtarisë terroriste. Emetuesi duhet të shpjegojë gjithmonë se për çfarë arsyesh nuk e ka njoftuat NIF-in në kohën e përcaktuar me ligj.

Me rastin e dorëzimit të informacioneve NIF-it dhe kryerjes së obligimeve të tjera në pajtim më dispozitat e ligjit, emetuesi e emëron personin e autorizuar dhe një apo më shumë zëvendës të personit të autorizuar.

Emetuesi është i obliguar të sigurojë aftësim profesional për punëtorët që kryejnë detyra në pajtim me dispozitat e këtij ligji, të kryejë kontrollin intern ndaj kryerjes së këtyre detyrave dhe të përgatisë listën e treguesve për vërejtjen e transaksioneve të dyshimta. Emetuesi që i kanë më pak se katër punëtorë nuk janë të obliguar të emërojnë personin e autorizuar dhe të bëjnë kontrollin intern.

168

4.3. RREGULLORJA MBI TË DHËNAT, INFORMACIONET, DOKUMENTACIONIN DHE METODAT E IDENTIFIKIMIT DHE MBI MINIMUMIN E TREGUESVE TJERË TË DOMOSDOSHËM PËR ZBATIMIN EFIKAS TË DISPOZITAVE TË LIGJIT MBI PARANDALIMIN E LARJES SË PARAVE

Në këtë rregullore përshkruhen: informacionet, të dhënat dhe dokumentacioni i nevojshëm për identifikimin e palëve dhe transaksioneve, metodave të identifikimit të palëve pa praninë fizike, informacionet, të dhënat dhe dokumentacioni që u dorëzohet Sektorit Informativ Financiar (në tekstin e mëposhtëm: SIF) dhe Agjencisë për Hetim dhe Mbrojtje (në tekstin e mëposhtëm: AHM), definon treguesit e transaksioneve të dyshimta, definon më saktë kuptimin e transaksioneve të lidhura, përshkruajnë kushtet dhe procedurat për përjashtim nga SIF-i mbi transaksionet e lidhura me vlerë të madhe si edhe mënyrat dhe afatet për njoftimin e SIF-it. 4.3.1. INFORMACIONET, TË DHËNAT DHE DOKUMENTACIONI I NEVOJSHËM PËR DIENTIFIKIM

Emetuesi mban evidencë mbi identifikimin e palëve dhe transaksioneve të dyshimta, duke shfrytëzuar këto informacione, të dhëna dhe dokumente:

• emrin, selinë dhe numrin e amzës së personit juridik që ka marrëdhënie afariste ose që kryen transaksionin;

• emrin, mbiemrin, adresën e vendbanimit, datën dhe vendin e lindjes dhe numrin personal të amzës të personit fizik që vendos marrëdhënie afariste ose kryen transaksion, vlera e transaksionit dhe valuta me të cilën kryhet transaksioni;

• të dhënat mbi prejardhjen e pasurisë ose parave që janë objekt i transaksionit; • arsyet përse transaksioni, pala ose personi është i dyshimtë.

Në Nenin 12 të ligjit thuhet se identifikimi i personi juridik bëhet në bazë të

këtyre dokumenteve: • dëshmia e statusit juridik; • numri i amzës së zyrës tatimore; • ekstraktet financiare të afarizmit; • dokumentet përshkruese të veprimtarisë afariste të palës.

4.3.2. INFORMACIONET, TË DHËNAT QË I DORËZOHEN NIF-it 1. Informacionet mbi emetuesin që i paraqet të dhënat:

169

a. emri; b. numri i amzës; c. adresa; d. personi për kontakt; e. telefoni; f. faxi; g. e-maili; h. data e raportimit;

2. Informacionet e përgjithshme mbi transaksionin: a. numri i llogarisë; b. numri i transaksionit; c. data dhe koha e kryerjes së transaksionit; d. shuma e transaksionit dhe valuta në të cilën është kryer transaksioni; e. mënyra e kryerjes së transaksionit;

3. Informacionet mbi palën – personin fizik a. emri; b. mbiemri; c. iniciali i emrit të mesëm ose emri i babës; d. numri personal i amzës;

4. Informacionet mbi palën – personin juridik: a. emri; b. numri i amzës; c. selia;

4.3.3. INFORMACIONET E NEVOJSHME PËR TRANSAKSIONET, PALËT DHE PERSONAT E DYSHIMTË

• informacionet shtesë mbi palën dhe transaksionin; • data e lindjes; • shtetësia; • numri personal i amzës; • adresa; • telefoni; • faxi; • e-maili; • profesioni;

170

• vendi i veprimtarisë afariste; • arsyet për vendosjen e marrëdhënies afariste ose kryerjen e transaksionit; • qëllimi i transaksionit; • informacionet mbi burimin e parave ose pasurisë që është objekt i transaksionit;

4.3.4. TRESGUESIT E TRANSAKSIONEVE TË DYSHIMTA

• Klienti nuk dëshiron që kopja t’i dërgohet në adresën e shtëpisë; • Klienti ka llogari në më shumë institucione financiare në një hapësirë, pa

ndonjë arsye të qëndrueshme; • Klienti vazhdimisht e shfrytëzon adresën, por shpesh i ndryshon emrat e

personave juridike dhe fizikë që banojnë në atë adresë; • Klienti shpeshherë kryen me para të gatshme transaksione që janë pak nën

vlerën për të cilën kërkohet identifikim ose paraqitje; • Klienti kryen transaksione me shuma që janë të pazakonshme në krahasim me

shumat e transaksioneve paraprake; • Klienti bën qarkullim me shuma të mëdha parash ose qarkullim të shpeshtë, në

vendin ose nga vendi që është i njohur për prodhimin dhe tregtinë ilegale të drogës;

• Klienti është shumë nervoz pa ndonjë arsye të qëndrueshme; • Klienti është nën përcjellje, nën mbikëqyrje apo nën vëzhgim; • Klienti paguan papritur borxhin me pagesa të parregullta, pa shpjegim bindës; • Klienti përpiqet të evitojë obligimin e emetuesit që ta kontaktojë personalisht; • Klienti ndërmerr transaksione të shumëfishta të njëjtën ditë, ndonëse ky nuk

është standard i tij; • Klienti dhe palët tjera në transaksion nuk kanë lidhje të qarta me BeH; • Transaksionet kalojnë nëpër disa kufij ndërkombëtarë; • Transaksioni përfshin vende që njihen për prodhim e tregti me drogë; • Transaksioni përfshin vende ose territore ku nuk ka organe efikase për

parandalimin dhe zbulimin e larjes së parave dhe për luftimin e terrorizmit; • Transaksioni përfshin vende që janë të njohura për shkallë të lartë të sekretit

bankar dhe të sekretit të të drejtave ekonomike, përveç në rastin e vendeve që i kanë aplikuar standardet ndërkombëtare mbi parandalimin e larjes së parave;

• Transaksioni përfshin vende që janë të njohura ose që dyshohet se ndihmojnë veprimtarinë për larjen e parave dhe të aktiviteteve terroriste.

4.4. VENDET QË ZBATOJNË STANDARDET E PRANUARA NDËRKOMBËTARE PËR PARANDALIMIN DHE ZBULIMIN E LARJES SË PARAVE SI DHE FINANCIMIN E AKTIVITETEVE TERRORISTE

171

Vendet që janë renditur më poshtë konsiderohet se, njësoj si Bosnja e

Hercegovina apo edhe më ashpër, i kanë zbatuar standardet e pranuara ndërkombëtare për parandalimin dhe zbulimin e larjes së parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste: Argjentina, Australia, Austria, Belgjika, Brazili, Qipro, Republika Çeke, Danimarka, Estonia, Finlanda, Franca, Gjibraltari, Greqia, Hong Kongu, Kroacia, Irlanda, Islanda, Italia, Japonia, Afrika e Jugut, Kanadaja, Lituania, Lihtenshtajni, Letonia, Luksemburgu, Hungaria, Malta, Meksika, Holanda, Gjermania, Norvegjia, Zelanda e Re, Polonia, Portugalia, Rusia, Singapori, SHBA, Sllovakia, Sllovenia, Spanja, Serbia e Mali i Zi, Suedia, Zvicra, Turqia, Britania e Madhe. 4.5. Procedura e konfiskimit të pasurisë së fituar më vepër penale

Në vijim po japim rastet e parashikuara me ligj për konfiskimin e pasurisë së fituar me vepër penale: 1. Personi të cilit i është transferuar pasuria, si edhe përfaqësuesi i personit juridik,

thirret në seancën kryesore dëgjimore të gjykatës. Në thirrje i tërhiqet vërejtja se procedura do të zhvillohet edhe pa praninë e tij;

2. Përfaqësuesi i personit juridik dëgjohet në seancën kryesore pas personit të akuzuar. Në të njëjtën mënyrë dëgjohet edhe personi të cilit i është transferuar pasuria, në qoftë se ky nuk është ftuar në cilësinë e dëshmitarit;

3. Personi të cilit i është transferuar pasuria si edhe përfaqësuesi i personit juridik është i autorizuar që në lidhje me vërtetimin e pasurisë të propozojë dëshmi dhe, me lejen e gjykatësit, u shtron pyetje të akuzuarit, dëshmitarëve dhe ekspertëve;

4. Përjashtimi i opinionit në seancën kryesore dëgjimore nuk ka të bëjë me personin të cilit i është transferuar pasuria as me përfaqësuesin e personit juridik;

5. Në qoftë se gjykata, gjatë seancës dëgjimore, vërteton se ka bazë për konfiskimin e pasurisë, iniciohet shqyrtimi kryesor, në të cilën thirret edhe personi të cilit i është transferuar pasuri, si edhe përfaqësuesi i personit juridik;

Gjykata e cakton vlerën e pasurisë së fituar me vepër penale sipas vlerësimit të

lirë, në qoftë se vlerësimi i saj mund të bëhet me vështirësi të mëdha apo mund të shkaktojë zhagitjen e procedurës. 5. Konventat e OKB-së kundër kriminalitetit trans-nacional

Konventa e OKB-së kundër kriminalitetit të organizuar trans-nacional përmban

definicionin e veprave penale të larjes së parave dhe korrupsionit. Sipas konventës, çdo shtet

172

nënshkrues, në pajtim me parimet themelore të sistemit të brendshëm juridik, duhet të ndërmarrë masa ligjore e të tjera, të cilat janë të domosdoshme për të vërtetuar se a bëhet fjalë për vepër penale të kryer me qëllim, kur:

• Konvertimi ose transferimi i pasurisë bëhet duke qenë në dijeni se bëhet fjalë për pasuri të fituar me vepër penale, me qëllim të fshehjes ose maskimit të prejardhjes së pasurisë ose të ofrimit të ndihmës për cilindo person të përfshirë në kryerjen e veprës penale, për të evituar pasojat juridike për veprën e kryer;

• Fshehja ose maskimi i natyrës së vërtetë, burimit, vendit, ndarjes, qarkullimit, pronësisë ose të drejtave që kanë të bëjnë me pasurinë, duke ditur se kjo pasuri është fituar me kryerjen e veprës penale, duke zbatuar konceptet e sistemit të shtetit të palës;

• Fitimi, pasja ose shfrytëzimi i pasurisë, duke qenë në dijeni se bëhet fjalë për pasuri të arritur me vepër penale;

• Pjesëmarrja, shoqërimi ose marrëveshja e fshehtë për kryerje ose tentim të kryerjes së veprës penale, si edhe për ndihmë, nxitje, lehtësim apo këshillim për kryerjen e e cilësdo prej veprave penale.

Në qoftë se NIF-i dyshon për larje të parave ose për financim të veprimtarive

terroriste në lidhje më ndonjë transaksion ose me ndonjë person, nga emetuesi mund të kërkojë që në formë të shkruar t’ia dorëzojë informacionet të cilat janë pasqyruar në Nenin 8, alineja 1, të Ligjit për parandalimin e larjes së parave.

Në raste urgjente, NIF-i mund t’i kërkojë këto informacione me gojë, duke kontrolluar dokumentacionin në lokalet e emetuesit, duke dorëzuar kërkesë me shkrim në afat prej 24 orësh.

Emetuesi ia dorëzon menjëherë NIF-it informacionet, të dhënat dhe dokumentacionin, brenda 7 ditësh prej pranimit të kërkesës së NIF-it.

Me rastin e kryerjes së obligimeve të veta në pajtim me ligjin, NIF-i, në qoftë se dyshon se transaksioni ka lidhje me larjen e parave ose me financimin e aktiviteteve terroriste, mund të lëshojë urdhëresë për ndërprerjen e transaksionit për më së shumti 5 ditë dhe për këtë duhet ta informojë prokurorinë.

Me propozim të prokurorit, gjykatësi hetues mund të urdhërojë ndërmarrjen e masave tjera të nevojshme, në mënyrë që të mundësohet konstatimi dhe gjetja e pasurisë së fituar në mënyrë të paligjshme dhe grumbullimit të dëshmive për këtë. Në rastet urgjente, prokurori mund të ndërmarrë masa që banka të japë të dhëna mbi depozitat bankare dhe transaksionet dhe operacionet tjera financiare të personit në ditën e urdhëresës.

Prokurori e njofton menjëherë gjykatësin për masat e ndërmarra, ndërsa gjykatësi mund të lëshojë urdhëresë brenda 72 orëve. Në rast se gjykatësi nuk lëshon urdhëresë, prokurori do t’i kthejë të dhënat pa i hapur fare.

Gjykata, me vendim, mund ta urdhërojë personin juridik apo fizik që

173

përkohësisht të ndërpresë kryerjen e transaksionit që dyshohet se paraqet vepër penale ose se është i destinuar për kryerjen e veprës penale apo për fshehjen e pasurisë së fituar me vepër penale.

Në qoftë se NIF-i, pas lëshimit të mandatit për ndërprerjen e përkohshme të transaksionit ose transaksioneve, ndërsa në afat prej 5 ditësh konstatohet se nuk ka dyshim të bazuar për larjen e parave apo për financim të aktiviteteve terroriste, e njofton menjëherë, në formë të shkruar, emetuesin dhe ai mund ta kryejë menjëherë transaksionin. Në qoftë se NIK-i nuk ndërmerr masa në afat prej 5 ditësh, emetuesi mund të kryejë menjëherë transaksionin.

NIF-i mund të kërkojë nga organet e Bosnjës e Hercegovinës, Federatës së Bosnjës e Hercegovinës, Republikës Serbe dhe Distriktit të Bërçkos si edhe të emetuesve tjerë që, në bazë të autorizimeve të tyre, t’ia përcjellin informacionet, të dhënat dhe dokumentacionin, në afat prej 7 ditësh me mundësi zgjatjeje të afatit, si edhe t’ia mundësojnë qasjen elektronike në informacione.

Kur bëhet fjalë për bashkëpunim ndërkombëtar, NIF-i mund të kërkojë informacione, të dhëna dhe dokumentacion të nevojshëm për kryerjen e detyrës së vet, në pajtim me dispozitat ligjore, nga trupat për zbatimin e ligjit, prokurori ose trupat administrative, njësitë informative financiare dhe organizatat ndërkombëtare të përfshira në parandalimin e larjes së parave dhe në financimin e aktiviteteve terroriste.

NIF-i mund t’u dërgojë informacione, të dhëna dhe dokumente të grumbulluara në Bosnjë e Hercegovinë njësive informative financiare të vendeve tjera, me kusht që të mbrohet fshehtësia e tyre. NIF-i mund t’u japë njësive informative financiare të vendeve të huaja të dhëna, informacione dhe dokumente, me iniciativë të vet ose me kërkesë të organit që u dërgohen ato. Para dorëzimit të të dhënave njësive informative financiaret vendeve tjera, NIF kërkon garanci se informacionet, të dhënat dhe dokumentet do të përdoren vetëm për qëllimet e përcaktuara me ligj.

Në qoftë se NIF-i, në bazë të të dhënave, informacioneve dhe dokumentacionit, të grumbulluar në pajtim me dispozitat ligjore, vlerëson se ekziston dyshimi i bazuar se bëhet fjalë për vepër penale lidhur me ndonjë transaksion ose person, është i obliguar të njoftojë me shkrim për dokumentacionin e nevojshëm.

NIF-i nuk jep të dhëna mbi personin ose personat e emetuesit, të cilët ia kanë ofruar të dhënat në pajtim me ligjin apo që në çfarëdo mënyre kanë qenë të përfshirë në kryerjen e transaksionit në emër të emetuesit, përveç nëse ka bazë për dyshim se emetuesi ose punëtori i emetuesit ka kryer vepër penale ose në qoftë se ky informacion është i apo punëtori i tij ka kryer vepër penale, ose ne qoftë se ky informacion është i nevojshëm për vërtetimin e fakteve gjatë procedurës penale.

Përveç obligime të përmendura në ligj, NIF i ka edhe këto obligime për parandalimin e larjes së parave dhe financimit të aktiviteteve terroriste:

• Organit kompetent i propozohen ndryshime dhe plotësime të dispozitave që kanë të bëjnë me parandalimin dhe zbulimin e larjes së parave dhe financimit të aktiviteteve

174

terroriste; • Merr pjesë në përpunimin e listës së treguesve për njohjen e transaksioneve të

dyshimta, si edhe listës së vendeve që zbatojnë standardet e pranuara ndërkombëtare për parandalimin dhe zbulimin e larjes së parave dhe financimit të aktiviteteve terroriste;

• Merr pjesë në aftësimin profesional të punëtorëve dhe personave të autorizuar të emetuesve dhe të organeve kompetente të Bosnjës e Hercegovinës, Federatës së Bosnjës e Hercegovinës, Republikës Serbe dhe Distriktit të Bërçkos , si edhe të organizatave me autorizime publike;

• Publikon, së paku një herë në vit, të dhënat statistikore për larjen e parave dhe financimin e veprimtarive terroriste, ndërsa opinionin e njofton në mënyrën më të përshtatshme për mënyrat dhe format e larjes së parave dhe të financimit të aktiviteteve terroriste. Drejtorit të NIF-it dhe ministrit u dorëzohen raporte vjetore mbi aktivitetet e

përgjithshme lidhur me larjen e parave dhe financimin e aktiviteteve terroriste. Organet e administratës doganore janë të obliguara t’ia dorëzojnë NIF-it të dhënat mbi çdo qarkullim të parave të gatshme dhe fletë-obligacioneve nëpërmjet kufirit shtetërore në shumë prej mbi 10.000 KM, në afat prej 3 ditësh nga dita e kalimit.

Prokuroritë janë të obliguara që t’ia dorëzojnë NIF-it informacionet mbi veprat penale të larjes së parave dhe financimin e aktiviteteve teroriste. Për të bërë analizat e të gjitha të dhënave mbi këto vepra penale, dy herë në vit prokuroritë ia dorëzojnë NIF-it këto informacione:

• Emrin, mbiemrin, datën e lindjes, vendbanimin e përhershëm ose titullin dhe selinë e kompanisë, kundër të cilës është ngritur aktakuzë për larje të parave ose për financim të aktiviteteve terroriste apo se është bërë kërkesë për inicimin e procedurës penale të bazuar në dispozitat ligjore;

• Vendin, kohën dhe mënyrën e kryerjes së veprimit që i ka tiparet e veprës penale ose kundërvajtjes;

• Fazën e procedurës; • Shumën e parave të konfiskuara përkohësisht apo përgjithmonë dhe vlerën e

pasurisë, si edhe datën e marrjes së vendimit mbi konfiskimin.

Organet e ngarkuara me rregullimin e punës dhe të kontrollit të bankave, në bashkëpunim me emetuesin e fletë-obligacioneve dhe nën kontrollin e tyre, hartojnë listën e treguesve për njohjen e transaksioneve që janë përshkruar në Rregullore, të cilat i dorëzohen NIF-it.

Çështja e mbrojtjes dhe ruajtjes së të dhënave është e rregulluar me nenet prej 29 deri 33. Emetuesi dhe punëtorit që punojnë aty nuk guxojnë t’ia zbulojnë apo t’ia japin palës ose ndonjë personi të tretë të informacionet, dhënat ose dokumentet mbi

175

palën ose transaksionin që i janë dorëzuar NIF-it as nuk guxojnë të zbulojnë se NIF-i, në pajtim me ligjin, ka pezulluar përkohësisht kryerjen e transaksionin apo se NIF-i i a dhënë emetuesit këshilla për veprim. Informacionet mbi kërkesën e NIF-it apo mbi dorëzimin e informacioneve, të dhënave dhe dokumentacionit NIF-it, si edhe mbi pezullimin e përkohshëm të transaksionit konsiderohen sekret zyrtar. Për heqjen e sekretit zyrtar vendos NIF-i.

Me rastin e dorëzimit të informacioneve, të dhënave dhe dokumentacionit NIF-it, sipas dispozitave ligjore, obligimi i ruajtjes së sekretit bankar, afarist e zyrtar nuk ka të bëjë me emetuesin dhe organet shtetërore të Bosnjës e Hercegovinës, Federatës së Bosnjës e Hercegovinë, Republikës Serbe dhe Distrikti i Berçkos.

Emetuesi është i obliguar që informacionet, të dhënat dhe dokumentacionin ta ruajë së paku 10 vjet pas identifikimit, kryerjes së transaksionit, mbylljes së llogarisë ose ndërprerjes së kontratës.

Emetuesi është i obliguar që informacionet dhe dokumentacionin përcjellës mbi personin e autorizuar, aftësimin profesional të punëtorëve dhe zbatimin e kontrollit interno t’i ruajnë së paku 4 vjet.

Organet doganore janë të obliguara që informacionet mbi qarkullimin e oarave të gatshme t’i ruajnë së paku 12 vjet, ndërsa NIF-i i ruan këto të dhëna 12 vjet.

Dipozitat ndëshkuese janë të rregulluara me nenet 30 dhe 40.

• Personi juridik dënohet për kundërvajtje me gjobë, në shumë prej 20.000 deri 200.000 MK, në qoftë se:

o nuk bëhet identifikimi i palës ose në qoftë se identifikimi nuk është bërë në pajtim me ligjin;

o nuk njoftohet NIF-i ose nuk i dorëzohen informacionet, të dhënat apo dokumentacioni i përcaktuar me ligj;

o nuk procedohet sipas urdhëresës së NIF-it për pezullimin e përkohshëm të transaksionit;

o nuk i ruan informacionet, të dhënat dhe dokumentacionin së paku 10 vjet pas identifikimit.

• Me gjobë prrej 10.000 deri 100.000 KM dënohet për kundërvajtje personi

juridik, në qoftë se: o nuk i siguron të dhëna për identifikim; o nuk e bën identifikimin së paku një herë në vit; o NIF-i nuk dorëzon informacionet e përcaktuara me ligj në mënyrën e

përcaktuar ose fare; o Nuk vendoset kontrolli interno ose nuk hartohet lista e treguesve për

njohjen e transaksioneve në afatin e caktuar; o nuk emërohet personi i autorizuar apo zëvendësi i tij ose nuk njoftohet

176

NIF-i me këtë emërim; o nuk siguron aftësimin profesional të personelit; o nuk i ruan të dhënat mbi personin e autorizuar apo zëvendësit të tij si

edhe mbi kryerjen e kontrollit interno së paku 4 vjet;

Në Rregulloren mbi informacionet, të dhënat, dokumentacionin, metodat e identifikimit dhe minimumin e treguesve tjerë të domosdoshëm për zbatimin e dispozitave ligjore mbi parandalimin e larjes së parave është përcaktuar kur bëhet përjashtim nga obligimi i emetuesit që t’i dorëzojë NIF-it raport mbi transaksionet me shuma të mëdha parash të gatshme.

Përjashtim nga obligimi për dorëzimin e raporti ka për qëllimtë zvogëlojë raportimin për transaksionet e përsëritura me para të gatshme, të cilat janë pjesë e aktiviteteve të zakonshme afariste të palës, më çka bëhet sigurimi i informacioneve kualitative për NIF-in.

Mosparaqitja e transaksioneve me para të gatshme është e lejuar vetëm kur kjo përcaktohet me rregullore. Transaksioni ose pala e dyshimtë gjithmonë paraqitet.

Në qoftë se transaksioni kryhet nëpërmjet llogarisë që është shfrytëzuar për kryerjen e transaksioneve me para të gatshme, të cilat janë përjashtime, por që kanë paraqitur 50% të shumës, valutës dhe metodës së kryerjes, është e nevojshme t’i paraqiten NIF-it.

Në qoftë se transaksioni me para të gatshme ka hyrë në regjistrin e përjashtimeve, por NIF-i konsideron se nuk janë përmbushur kushtet për përjashtim, NIF-i i jep emetuesit instruksione me shkrim që ta ndryshojë përjashtimin ose që t’i dorëzojë FIN-it raport mbi transaksionet e mëdha ose të lidhura me para të gatshme të palëve të caktuara, në pajtim me dispozitat e ligjit mbi parandalimin e larjes së parave.

Është e rëndësishme të theksohet se NIF-i i Bosnjës e Hercegovinës, më 30. 06. 2005, në Nju Jork, është pranuar në grupin EGMONT, gjë që është sukses i madh dhe nxitje për vazhdimin e reformës ligjore dhe institucionale në BeH.

Pranimi i NIF-it të BeH në grupin EGMONT do të ndihmojë luftën e këtij institucioni kundër larjes së parave në BeH dhe është shumë i rëndësishëm bashkëpunimi ndërkombëtar institucional i NIF-it me vendet që kanë arritur shumë në luftën kundër larjes së parave, të cilat aplikojnë metoda dhe teknika të sofistikuara për zbulimin e këtij lloji të kriminalitetit ekonomik.

Vendet anëtare të BE-së, hapësirës ekonomike evropiane, si dhe grupi punues për ndërmarrjen e masave kundër larjes së parave (TAFT), prej të cilave nuk kërkohet miratimi i ligjeve dhe procedurave në sektorin financiar në pajtim me Rekomandimin e Be-së mbi larjen e parave dhe rekomandimet 40+10 te TAFT-it mund të konsiderohet se kanë standarde të pranuara ndërkombëtare për parandalimin e larjes së parave dhe financimit të aktiviteteve terroriste, të cilat janë të njëjta ose më të ashpra se sa ato që aplikohen në Bosnjë e Hercegovinë.

177

Institucionet e përmendura që merren me parandalimin, zbulimin dhe analizimin e veprave penale nga sfera e kriminalitetit ekonomik (kriminalitetit ekonomik, larjes së parave, korrupsionit, fshehjes së tatimeve, etj.) kanë mangësitë e tyre, sidomos kur bëhet fjalë për përdorimin dhe administrimin e mjeteve, ose pasurisë së konfiskuar, me që kompetencat që i ka gjykata nuk përmbushin të gjitha aspektet e konfiskimit të pasurisë.

Po ashtu, në punën e këtyre institucioneve, mungon baza komplete e të dhënave, prandaj është e nevojshme një lidhje më e mirë informative, me një qasje unike në informacione. Për këtë arsye është e nevojshme të themelohet një organ i veçantë, i cili do të zotëronte të gjitha informacionet dhe të nxirret një ligj mbi ruajtjen e të dhënave personale. Gjithashtu, është e nevojshme të organizohen edhe trajnime për krijimin e kuadrit profesional, përfshirë gjykatësit dhe prokurorët.

Përveç kësaj, është e nevojshme të shtohet niveli i bashkëpunimit dhe të organizohen seminare të përbashkëta, me theks të veçantë në hetimet financiare dhe në konfiskimin e pasurisë së fituar me vepra penale.

PJESA XII FALSIFIKIMI I PARAVE

1. Nocioni i falsifikimit të parave

Falsifikimi i parave nënkupton bërjen e parave të rrejshme dhe modifikimi i parave të vërteta, më qëllim të vënies në qarkullin, vënia në qarkullim e parave të rrejshme ose parave të modifikuara sikur të ishin para të vërteta dhe marrja e parave të rrejshme me qëllim të vënies në qarkullimin financiar.

Falsifikimi bëhet në aso përmasash që mund të ndikojnë negativisht në sistemin ekonomik të vendeve të caktuar, duke shkaktuar probleme në politikën monetare. Motivet dhe qëllimet kryesore të falsifikimit të parave janë të natyrës ekonomike dhe politike. Interesi ekonomik është i dukshëm, sepse fitimi në raport me punën dhe mjetet e investuara është i madh, pavarësisht prej rrezikut se kjo veprimtari kriminale mund të zbulohet. Siç vërejnë studiuesit, falsifikimi është punë shumë e rëndësishme sepse interesi gjendet midis mundit të prodhimit dhe fitimit që arrihet me vënien në qarkullim të parave të falsifikuara. 2. Format dhe mënyrat e falsifikimit të parave

Vepra penale e falsifikimit të parave manifestohet në format e mëposhtme penalo-juridike:

178

• Bërje e parave të rrejshme - është çdo përpunim i parave të rrejshme që ngjet me paratë e vërteta, aq sa në shikim të parë të mos mund të vërehet se bëhet fjalë për para jo të vërteta;

• Falsifikimi i parave të rrejshme me qëllim të vënies në qarkullim – është modifikimi i parave të vërteta, ashtu që në shikim të parë të duket para me vlerë më të madhe;

• Vënia në qarkullim e parave të rrejshme – ekziston kur poseduesi i parave të rrejshme i përdor ato në çfarëdo mënyre si para të vërteta, në mënyrë që më vonë të vazhdojë t’i qarkullojë;

• Marrja e parave të rrejshme me qëllim që të vihen në qarkullim si para të vërteta – është çdo marrje e parave të rrejshme me qëllim të vënies së tyre në qarkullim si para të vërteta;

• Shkaktimi i problemeve në ekonominë e vendit për shkak të kryerjes së veprës penale në ndonjërën prej formave të mësipërme;

• Mosparaqitja e bërjes së parave të rrejshme ose vënia në qarkullim e parave të rrejshme. Mënyrat themelore për falsifikimin e parave janë:

• Me dorë, • Me makinë, • Me fotokopjimin e parave të vërteta.

Paratë mund të falsifikohen edhe në format në vijim:

• Me vizatimin me dorë të kartëmonedhave të falsifikuara në bazë të parave origjinale;

• Shndërrimin e kartëmonedha origjinale me vlerë më të vogël në kartëmonedha me vlerë më të lartë.

Falsifikimi i monedhave me makinë apo shtypja e parave, përveç dijes dhe

shkathtësisë, kërkon pajisje të caktuara teknike, prandaj më së shpeshti përdoren shkathtësitë përkatëse të shtypshkronjave ekzistuese.

Fotokopjimi i kartëmonedhave origjinale shfrytëzohet gjithnjë e më shpesh për bërjen e monedhave të falsifikuara. Kjo mënyrë mund të jetë mjaft e suksesshme, sidomos sot, kur prodhohen aparate shumë cilësore të fotokopjimit me ngjyra. Aparatet më të reja për fotokopjim me ngjyra me teknikë laserike ofrojnë mundësi të mëdha për falsifikim të suksesshëm të kartëmonedhave, prandaj duhet të pritet që ato të përdoren gjithnjë e më shpesh. 3. Parandalimi dhe zbulimi i parave të falsifikuara

179

Paratë e falsifikuara janë shfaqur me fotokopjimin e kartëmonedhave origjinale prej letre. Shfrytëzimi i pajisjeve kopjuese elektronike profesionale shumë të sofistikuara është dukuri shumë e rrezikshme kriminale. Por, edhe këto para kanë shumë të meta, në krahasim me paratë e vërteta, të cilat fabrikohen në shtyp të thellë, karakteristikë e të cilit është thellësia, mprehtësia dhe relievi i vizatimit. Kartëmonedhat e falsifikuara fabrikohen në shtyp të thjeshtë, prandaj në vizatimet e tyre nuk ka thellësi, mprehtësi dhe reliev.

Letra për shtypjen e parave përpunohet nën masat më të rrepta të kontrollit dhe ky lloj i letrës nuk mund të sigurohet. Letra e kartëmonedhave origjinale ka elemente siguruese e mbrojtëse, siç janë:

• Shtypi i ujit – gjendet në letrën e kartëmonedhave origjinale, ndërsa kartëmonedhat e falsifikuara nuk mund ta kenë;

• Fija mbrojtëse – gjendet në sipërfaqen e letrës origjinale. Për imitimin e tyre falsifikatorët e kartëmonedhave e vizatojnë fijen mbrojtëse me ngjyrën përkatëse;

• Fija siguruese vertikale – vërehet kur kartëmonedha ngritet drejt burimit të dritës;

• Ngjyra e letrës – bankat emetuese të parave i shtypin kartëmonedhat e veta në letër me ngjyrë. Falsifikimi i këtyre kartëmonedhave është i dukshëm, sepse falsifikatorët e parave shfrytëzojnë letër të thjeshtë, letër kopjimi ose letër pa ngjyrë, të cilën e ngjyrosin më vonë, prandaj është lehtë e dukshme se nuk bëhet fjalë për letër me ngjyrë;

• Materiet fluoroscente – në shumicën e vendeve të botës letra e kartëmonedhave nuk përmban materie fluoroscente, prandaj, nën rrezet ultraviolete, kanë një shkëlqim të lehtë me ngjyrë të kaltër, për dallim nga letra autentike e kartëmonedhave te e cila mungon plotësisht efekti i përmendur i shkëlqimit.

• Shenjat shkëlqyese – kartëmonedhat e valutave të ndryshme përmbajnë në vete shenja me ngjyrë kimike të padukshme. Këto shenja janë shumëngjyrëshe dhe mund të shihen vetëm nën rrezet ultraviolete. Askush deri më sot nuk ka arritur t’i imitojë këto shenja (vija shumëngjyrëshe, fije teritale, etj.).

• Peri sigurues – është pe i hollë shumëngjyrësh, i thurur dhe i përpunuar në shtyp, me ndërprerje të tejdukshme, i cili zbukuron pjesë të ndryshme të kartëmonedhës. Te kartëmonedhat e falsifikuara këta penj të thurur nuk kanë ndërprerje të tejdukshme, gjë që mund të shihet më së miri me llupë.

• Vizatimi – falsifikatorët, nëpërmjet foto-reproduksionit, shpesh e gabojnë madhësinë e vizatimit për shkak të mprehtësisë, prandaj vizatimi është më i gjatë ose më i shkurtër për 1 deri 3 mm se sa vizatimi në kartëmonedhën origjinale. Kjo nuk mund të vërehet lehtë pa e krahasuar me kartëmonedhën origjinale.

180

• Shkronjat dhe numrat serikë të kartëmonedhës – të gjitha kartëmonedhat kanë shkronjën serike dhe numrin e kartëmonedhës. Kartëmonedhat e falsifikuara kanë shumë mangësi te seria e shkronjave dhe numrave, siç janë: hapësirat e pabarabarta midis shifrave, dallimet e numrave sipas lartësisë, thellësia e pabarabartë e shifrave dhe numrave, format tjera të numrave, etj.

Është i shpeshtë rasti që kartëmonedhat e falsifikuara, gjatë fabrikimit,

vendosen numra serikë që përsëriten në të njëjtat seri. 4. Metodika e zbulimit dhe dëshmimit të veprës penale të falsifikimit të parave

Me të marrë vesh qëllimin që në vendin tonë të futen kartëmonedha të falsifikuara, krijohen versionet përkatëse mbi vetë mënyrën e futjes dhe qortimit (ndarjes sipas llojit), si edhe për personat që do të mund t’i furnin dhe t’i shpërndanin kartëmonedhat e rrejshme. Në bazë të versioneve të krijuara, hartohet plani i aktiviteteve operative, i cili, përveç veprimeve të planifikuara operative taktike e teknike, përmban edhe udhëzimet përkatëse se si duhet të sillemi më personat që fusin dhe shpërndajnë kartëmonedha të falsifikuara.

Informacione me interes mbi personat që kanë futur në qarkullim kartëmonedha të rrejshme mund të ofrojë punëtori i institucionit financiar i cili ka pranuar para të tilla. Për shpjegimin dhe dëshmimin e kësaj vepre penale do të duhej të vërtetohej së pari se a janë vërtetë të falsifikuara paratë e dyshuara. Në qoftë se vërtetohet se bëhet fjalë për para ë falsifikuara, atëherë vërtetohet mënyra e falsifikimit, sasia e kartëmonedhave të falsifikuara, vendi dhe koha e falsifikimit, hyrja dhe shpërndarja, motivet, karakteristikat e shkathtësisë dhe pasja e parave të falsifikuara.

PJESA XIII KRIMINALITETI EKONOMIK KOMPJUTERIK

1. NOCIONI I KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK

Në botë nuk është arritur ende një pajtim lidhur me definicionin e kriminalitetit kompjuterik, prandaj mund të dëgjohen edhe emërtime të ndryshme për këtë lloj të ri të kriminalitetit, siç janë: abuzim kompjuterik (computer abuse), kriminalitet i lidhur me kompjuter (computer - related crime), mashtrim kompjuterik (computer fraud), por më së shpeshti përdoret termi kriminalitet kompjuterik (computer crime), i cili ka marrë primatin mbi termat tjerë për shkak të përhapjes.

Lidhur me definimin e nocionit kriminalitet kompjuterik, në kuptimin e ngushtë

181

të fjalës, ka qasje të ndryshme, por edhe vështirësi të ndryshme objektive, siç janë: mënyrat e shumta, format individuale, shpejtësia e përhapjes, perfeksionimi i vazhdueshëm i teknologjisë informative, etj. Prandaj kriminaliteti kompjuterik nuk është ende kategori e rrumbullakësuar fenomenologjike, por një “formë e përgjithshme nëpërmjet të cilës manifestohen forma të ndryshme të aktiviteteve kriminale, të cilat do të jenë dominonte, në të ardhmen”.

Nocioni i kriminalitetit kompjuterik, si edhe vetë fenomeni i këtij lloji të kriminalitetit, është shfaqur në SHBA. Në vitin 1958, Urlich Sieber ka thënë një definicion që thotë se “nocioni kriminalitet kompjuterik përfshin cenimet e kundërligjshme të pasurisë, te të cilat të dhënat kompjuterike ndërrohen e shkatërrohet me paramendim, në mënyrë që ato të shfrytëzohen nga persona të paautorizuar”. Një definicion më të përshtatshëm e ka dhënë Reiner fon zu Muhlen, i cili ka thënë: “Në kriminalitetin kompjuterik duhet renditur të gjitha ato delikte në të cilat përdoret kompjuteri si mjet ose si objektiv i veprimeve kriminale”. Prej kësaj del se kompjuteri është objekt dhe subjekt i veprës penale të kriminalitetit kompjuterik. Pra, kompjuteri mund të jetë objekt i sulmit ose i manipulimeve, por mund të jetë edhe mjet që përdoret për sulme ndaj objekteve tjera.

Në rastet kur kompjuteri është objektiv, atëherë bëhet fjalë për ndonjë lloj paaftësimi, si: futja e virusit, bomba programuese ose logjike, fshirja e të dhënave dhe programeve memorien magnetike ose optike, shkatërrimi i pjesëve të caktuara ose i gjithë pajisjes, spiunazhi kompjuterik, etj. Mjafton të fshihen ose të asgjësohen disa prej elementeve kyçe që sistemi të jetë i paaftë për punë.

Kompjuteri si mjet i sulmit mund të shërbejë për arritjen e objektivave ose interesave të caktuara, siç janë: vjedhja e kohës kompjuterike (puna e paautorizuar në sistemin kompjuterik), manipulimi me të dhënat që janë futur në sistem, falsifikimi i të dhënave dhe dokumenteve që prodhon sistemi kompjuterik, etj.

Në disiplinën shkencore që merret me çështjen e kriminalitetit kompjuterik hasen disa definicione, siç janë:

• Definicioni i Don Parker: “çdo ngjarje në lidhje me përdorimin e teknologjisë kompjuterike, viktima e së cilës pëson ose mund të pësojë humbje, ndërsa kryesi vepron me qëllim përfitimi”.

• Definicioni i kriminalitetit kompjuterik të një grupi ndërkombëtar të ekspertëve në kuadrin e OECD-së i vitit 1983, përfshin të gjitha “sjelljet e kundërligjshme, amorale dhe të palejueshme në lidhje me përpunimin automatik të të dhënave dhe bartjen e tyre”.

• D. Krapac konsideron se “kriminaliteti ekonomik përfshin të gjitha raste4t e keqpërdorimit të makinave llogaritëse elektronike (manipulimin në të ose me të), të cilat janë përcaktuar si vepra penale me të drejtën penale”.

• Dr. V. Vodineliq dallon kriminalitetit kompjuterik (të makinave llogaritëse) në kuptimin e ngushtë të fjalës. Ky nocion përfshin mashtrimin kompjuterik,

182

sabotimin dhe spiunazhin. Në kuptimin e gjerë të fjalës, nocioni i kriminalitetit kompjuterik përfshin përvetësimin e paligjshëm (vjedhjen) të kompjuterit dhe pjesëve të tij, përvetësimin dhe mashtrimin përmes shtirjes, keqpërdorimin e automatit të lojërave që drejtohet me ndihmën e kompjuterit. Me këtë nocion ky autor përfshin edhe të gjitha ato vepra penale në të cilat kompjuteri është mjet për kryerjen e veprës penale.

Dallimi i kriminalitetit kompjuterik në raport me llojet tjera të kriminalitetit

qëndron në mënyrën specifike të kryerjes së veprës penale me ndihmën e kompjuterit. Për shembull, kur bëhet plaçkitja e ndonjë banke me ndihmën e kompjuterit, megjithëse bëhet fjalë për delikt pasuror, megjithatë është kriminalitet kompjuterik. Fenomeni i kriminalitetit kompjuterik shpesh është i lidhur me fenomenin e kriminalitetit të ashtuquajtur “kravatë e bardhë”. Kompjuteri është një prej trashëgimisë më të rëndësishme dhe më revolucionare të zhvillimit teknik-teknologjik të civilizimit. Por, krahas të gjitha përparësive dhe dobisë jashtëzakonisht të madhe që i ka sjellë njerëzimit, kompjuteri është bërë edhe mjet i keqpërdorimit të personave, grupeve dhe organizatave të pandërgjegjshme. Kështu shfaqet kriminaliteti kompjuterik si formë e veçantë dhe specifike e kriminalitetit bashkëkohor, sipas strukturës, përmasave dhe tipareve. 2. KRYESIT E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK

Sot në botë ekzistojnë klasifikime të ndryshme të kryesve kriminalitetit kompjuterik. Një prej ndarjeve kryesore është ndarja në kryes të brendshëm dhe në kryes të jashtëm. Secili prej këtyre dy grupeve të kryesve të kriminalitetit kompjuterik e ka edhe nëngrupet e veta. Hetimet e FBI-së (SHBA) kanë treguar se ekzistojnë tri grupe të personave që kryejnë sulme në sistemin kompjuterik nga jashtë.

Grupi më i madh përfshin individët (hakerët, etj.), të cilët hyjnë në sistem nga kureshtja që të shohin se çka mund të bëjnë, pa qëllim që të vjedhin të dhëna apo softuer, gjegjësisht pa pasur qëllim që të shkatërrojnë të dhënat. Ndonëse në shikim të parë ky veprim duket i pasherr, ai shkakton dëme, sepse sistemi për detektimin e ndërhyrjeve të paautorizuara përfshijnë edhe krijimin e vështirësive të caktuara në sistemin që është sulmuar. Shfrytëzimi i paautorizuar mund të jetë i lidhur edhe me shfaqjen e virusit.

Grupi i dytë që sulmon sistemin kompjuterik nga jashtë është ai që ka qëllim sulmin e sistemit dhe shkatërrimin e të dhënave apo softuerit, futjen e pengesave në sistem, ndërrimin e të dhënave, shkatërrimin ose pengimin e sistemit. Në këtë grup bënë pjesë edhe futja e të ashtuquajturve virus malinjë, të cilët kanë për detyrë të shkatërrojnë të dhëna të caktuara në sistem.

183

Grupi i tretë hyn në sistem që të përfitojnë nga shfrytëzimi i sistemit. Në këtë grup, zakonisht, bëjnë pjesë profesionistët, të cilët hyjnë në sistem për kryerjen e transaksioneve të ndryshme afariste, për vjedhjen e informacioneve, për spiunim, për manipulim me të dhëna, për vjedhjen e kohës së sistemit kompjuterik, etj.

Kur bëhet fjalë për sulm ndaj sistemit kompjuterik nga personeli që punon në sistem, kryesit e bëjnë këtë për motive më të ndryshme. Një grup e përbën personeli i programuesve, i cili krijon programe malicioze me qëllim që ta bëjë veten të pazëvendësueshëm. Grupi i dytë shfrytëzon metoda të ndryshme për mashtrimin e sistemit me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm. Janë të shumtë shembujt e tillë, prej rastit të uljes së shumave në llogari të caktuara e deri të falsifikimi i të dhënave të caktuara. 3. NDARJA E KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK

Duke parë përmasat e dëmit financiar të kriminalitetit kompjuterik, ekspertët e rendisin atë në vendin e tretë të kriminalitetit, menjëherë pas tregtisë me drogë dhe tregtisë me armë.

Ministria e Drejtësisë e SHBA e definon kriminalitetin kompjuterik si të gjitha aktivitetet tjera kriminale në të cilat aplikohet teknologjia informative.

Ashtu siç ekzistojnë definicione të ndryshme të kriminalitetit kompjuterik, ekzistojnë edhe ndarje të ndryshme të kriminalitetit kompjuterik.

Profesori Vodineliq e ndan kriminalitetin kompjuterik në 4 grupe të mëdha: 1. Manipulim me kompjuter; 2. Spiunazh kompjuterik (përfshirë edhe vjedhjen e softuerit); 3. Sabotimi kompjuterik; 4. Shfrytëzimi i pa autorizuar i kompjuterit.

Urlich Sieber e ndak kriminalitetin kompjuterik në: veprës pasurore, cenim të të

drejtës për privaci dhe rrezikim të interesave të mbrojtura me ligj të të tjerëve, me përdorimin e kompjuterit.

Prof. Asim Shakoviq, duke u nisur nga sistemi kompjuterik si objekt qendror i kriminalitetit kompjuterik, e ndan këtë lloj të kriminalitetit në 3 grupe të mëdha:

1. Keqpërdorimet e kompjuterit (qasja e pa autorizuar, zbulimi i sekreteve afariste e të tjera, dëmtimi i të dhënave, hakingu, spiunazhi dhe spiunazhi kompjuterik);

2. Keqpërdorimet me ndihmën e kompjuterit (kompjuteri i mjet për kryerjen e mashtrimit kompjuterik ose për falsifikimin kompjuterik);

3. Keqpërdorimet e bëra me kompjuter (pirateria kompjuterike – softuerike, pornografia kompjuterike, ofrimi i mallrave me prejardhje nga veprat penale).

Sllobodan R. Petroviq bën ndarjen e kriminalitetit kompjuterik duke u nisur nga

184

ndarja themelore e kriminalitetit në “kriminalitet të dhunës” dhe “kriminalitet të kravatave të bardha”. Do të mund të thuhej se kriminaliteti kompjuterik bën pjesë në grupin e kriminalitetit të ”kravatave të bardha”, ndonëse ekzistojnë forma të cilat bëjnë pjesë edhe në grupin e kriminalitetit të dhunës, si edhe forma specifike të kriminalitetit kompjuterik. Në grupin e veprave të kryera nga “kravatat e bardha” bëjnë pjesë:

1. Vjedhjet (vjedhja e kompjuterëve dhe pjesëve të kompjuterit, vjedhja e të dhënave, vjedhja e pasvordit, vjedhja e kodit, etj.);

2. Mashtrimet (mashtrimet me sigurime, tatime dhe taksa, fonde pensionale, ndihma sociale, prezantime të rrejshme, etj.);

3. Falsifikimet (falsifikimi i dokumentacionit bazik të kontabilitetit, futjes së faturave fiktive, futjes së llogarive fiktive të udhëtimeve, krijimit të listave fiktive të pagesave, krijimit të listave fiktive të inventarit, krijimit të blerësve fiktivë, rritjes artificiale të rezervave të mallit, pasqyrimit të pasaktë të humbjeve të mallit, falsifikimit të raporteve kreditore, krijimit të të dhënave të rrejshme financiare, etj.);

4. Falsifikimi ( i dokumenteve, shenjave me vlerë, shenjave për shenjimin e mallrave, parave, nënshkrimeve, vulave, letrave me vlerë, etj.);

5. Cenimi i privacisë (duke hyrë në kompjuterë privatë nëpërmjet internetit); 6. Sabotimi (fizik dhe logjik); 7. Zbulimi i sekretit (shtetëror, ushtarak, afarist ose zyrtar); 8. Spiunazhi (publikimi i të dhënave sekrete, aktivitetet politike të rivalit, planeve

dhe potencialit ushtarak); 9. Detyrimi (nëpërmjet kërcënimit serioz); 10. Shantazhi (nëpërmjet postës elektronike); 11. Pornografia (fotografitë, animacionet, datotekat, pornografia e fëmijëve, etj.); 12. Propaganda (ideologjike, fetare, nacionaliste, raciste, terroriste, përhapja e

lajmeve të rrejshme, etj.);

Veprat të cilat ai i rendit më kriminalitet të dhunshëm janë: 1. Vandalizmi (shkatërrimi fizik ose elektronik i sistemit ose pajisjeve); 2. Terrorizmi (i drejtuar ndaj qendrave llogaritare); 3. Vrasjet (p.sh. në fushën e shëndetësisë nëpërmjet ndërrimit të të dhënave

qenësore për pacientin dhe terapinë);

Ndërkaq, vepra specifike vetëm për kriminalitetin kompjuterik, janë: 1. Hakingu (shkatërrimi i sistemit të mbrojtjes nga hyrjet e pa autorizuara në

sistem të huaj informativ); 2. Krijimi dhe shpërndarja e virusit (me qëllim të shkatërrimit ose ndërrimit të të

dhënave, bllokimit të sistemit, etj.); 3. Pirateria e softuerit (shfrytëzimi, shumëzimi dhe shpërndarja e kopjeve ilegale);

185

4. Vjedhja e shërbimeve kompjuterike (shfrytëzimi i pa autorizuar i sistemeve, shpenzimi i kohës kompjuterike për qëllime private, etj.).

Klasifikimi më i pranueshëm është dhënë në Rekomandimin e Këshillit të

Evropës nr. 89/9. Ky rekomandim paraqet obligimin që të gjitha vendet anëtare të përshtatin legjislacionin e tyre me këtë rekomandim. Veprat penale të kriminalitetit kompjuterik, të njohura në rekomandim me emrin “lista e minimumit”, janë:

1. Mashtrimi kompjuterik (futjen, ndërrimin, fshirjen ose prapësimin e të dhënave apo programeve kompjuterike, si edhe llojet tjera të manipulimit në përpunimin e të dhënave që ndikojnë në rezultatin e saj, me çka shkaktohen humbje ekonomike ose pasurore të personit tjetër, me qëllim të përfitimit të kundërligjshëm për vete apo për ndonjë person të tretë, përkatësisht me qëllim që atij personi t’i bllokohet pasuria në mënyrë të paligjshme);

2. Falsifikimi kompjuterik (futja, ndërrimi, fshirja ose prapësimi i të dhënave apo programeve kompjuterike, si edhe llojet tjera të manipulimit me të dhëna);

3. Dëmtimi i të dhënave se programeve kompjuterike (fshirja, dëmtimi ose prapësimi i të dhënave ose programeve kompjuterike);

4. Sabotimi kompjuterik (futja, ndërrimi, fshirja ose prapësimi i të dhënave ose programeve kompjuterike, si edhe llojet tjera të manipulimit në përpunimin e të dhënave me qëllim që të pamundësohet funksionimi i kompjuterit ose sistemit kompjuterik);

5. Qasja e pa autorizuar (qasje pa të drejtë në sistemin ose në rrjetin kompjuterik, me thyerjen e masave të sigurisë);

6. Pengimi i pa autorizuar (pengimi me mjete teknike, pengimi i hyrje-daljes dhe komunikimi brenda sistemit ose rrjetit kompjuterik);

7. Kopjimi i pa autorizuar i programeve kompjuterike të mbrojtura (kopjimi, shpërndarja ose publikimi i programeve kompjuterike të mbrojtura me ligj);

8. Kopjimi i pa autorizuar i topografisë së mbrojtur (kopjimi i topografisë së mbrojtur me ligj, shfrytëzimi komercial ose importimi pa të drejtë .

Në Rekomandim jepet edhe lista opsionale e veprave penale të kriminalitetit

kompjuterik, në qoftë se është kryer me qëllim të: • ndryshimit të të dhënave kompjuterike ose programit kompjuterik; • spiunazhit kompjuterik; • shfrytëzimit të pa autorizuar të kompjuterit; • shfrytëzimit të pa autorizuar të programeve kompjuterike të mbrojtura.

4. MËNYRAT E KRYERJES SË KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK - MODUS OPERANDI

186

Kriminaliteti kompjuterik rritet e zhvillohet vazhdimisht tash disa dekada, praktikisht kur kjo teknologji ka filluar të ketë përdorim të gjerë. Me përparimin e teknologjisë kanë ndryshuar dhe ndryshojnë vazhdimisht mënyrat e kryerjes së ceprave penale dhe potenciali i tyre, i cili është në rritje të vazhdueshme.

Kur bëhet fjalë për teknologjinë informative, duhet të kihet parasysh se në funksionimin e çdo sistemi kompjuterik ekzistojnë 5 nivele (faza) themelore, të cilat edhe janë pikat kritike, nga aspekti i mbrojtjes nga kriminaliteti kompjuterik, sepse sistemi kompjuterik është mund të keqpërdoret në të gjitha nivelet. Këto pika të dobëta të sistemit kompjuterik janë:

1. hyrja; 2. dalja; 3. programimi; 4. përdorimi; 5. bartja

4.1. HYRJA

Në këtë fazë bëhet futja e të dhënave në kompjuter, ndërsa shumica e delikteve ndodh pikërisht me manipulimin e të dhënave hyrëse. Ky manipulim paraqet metodën më të thjeshtë, më të sigurt dhe më të përhapur të kriminalitetit kompjuterik, ndërsa përfshin ndryshimin e të dhënave para dhe gjatë futjes së tyre në kompjuter. Këto manipulime mund të kryhen në shumë mënyra, si:

• shtimi i të dhënave; • lënia jashtë e të dhënave; • ndryshimi i të dhënave ekzistuese; • ndërrimi i të dhënave ekzistuese; • fshirja e të dhënave ekzistuese.

Objektivat më të shpeshtë të aktiviteteve kriminale janë: përvetësimi, vjedhja dhe kamuflimi i vjedhjes.

4.2. DALJA

Aktiviteti kriminal në këtë fazë merr shpesh formën e vjedhjes së të dhënave, siç janë: lista e blerësve, lista e personelit, lista e pagesave, fshehtësitë afariste, planet dhe rezultatet e hulumtimit të tregut dhe informacionet tjera me vlerë, por edhe vjedhja e prodhimeve të vlefshme softuerike. Këto delikte përfshijnë shpesh bashkëpunimin e punëtorëve të pandershëm me një apo më shumë persona të jashtëm, të cilët janë kryesisht afaristët konkurrentë, kriminelët profesionalë ose agjentët e huaj.

Teknika më e shpeshtë për këtë lloj të kriminalitetit është kopjimi i datotekave të të dhënave, softuerët ose programet, të cilat kryhen shumë shpejt me shfrytëzimin e

187

programeve të shërbimeve standarde në memorien magnetike ose optike. 4.3. PROGRAMIMI

Veprat penale kompjuterike në fazën e programimit shfaqen zakonisht në ndonjërën nga këto forma:

• ndërrimi i programit; • fshirja e instruksioneve të rëndësishme; • modifikimi i programit; • sabotimi i programit.

Në krahasim me manipulimet në hyrje, të cilat mund të realizohen edhe pa

njohuri të veçanta informative, manipulimet në nivelin e programimit janë shumë më specifike dhe, mbi të gjitha, shumë më të vështira për zbulim. Në të vërtetë, edhe te programet pak më komplekse është shumë vështirë të vërtetohet se a i kryen në mënyrë korrekte programi të gjitha funksionet e definuara në specifikacionin e tij, por shumë më vështirë është të vërtetohet se në rrethana të caktuara a kryen programi i caktuar edhe diçka që nuk është specifikuar. Ekzistojnë metoda dhe teknika të shumta shumë subtile, prej të cilave më të njohurat janë:

• Teknika e “prerjes së sallamit” (salam swindle); • “Superzapping “; • Gjuetari, kapësi (programet „Sniffer”); • Letra bombë (letter bomb, e-mail bomb); • “Të mundurit” (spoofing); • Kali i Trojës (Trajan horse); • Bomba logjike (kohore) (Logic (time) bomb); • Sulmi asinkron (Asvnchronous attack); • Grumbullimi i “hedhurinave” (Scavening); • Maskimi (Masquereading); • Hyrja e fshehtë (Trap door); • Viruset dhe krimbat (Virusses and Worms).

4.4. PËRDORIMI

Numri i qendrave kompjuterike që kanë marrë masa mbrojtëse për parandalimin e shfrytëzimit të pa autorizuar të sistemit kompjuterik është shumë i vogël. Shfrytëzimi i pa autorizuar i kompjuterit është sikur shfrytëzimi i pa autorizuar i telefonit, aparatit kopjues, makinës së shkrimit, etj. Por, me që edhe koha e

188

kompjuterik është dukshëm më e shtrenjtë, shfrytëzimi i tij i pa autorizuar mund të shkaktojë probleme serioze. Ekzistojnë raste të shumta kur punëtorët i shfrytëzojnë kompjuterët për nevoja të tyre private, ndërsa shumë profesionistë të informatikës shpesh e trajtojnë kompjuterin si lodër. 4.5. BARTJA

Kjo është njëra ndër nivelet më të ndjeshme dhe më të përhapura të sistemit kompjuterik. Arsye kryesore për këtë është mbrojtja shumë e vështirë, ndonjëherë edhe e pamundur, e linjave të komunikimit, dhe hapësira e madhe gjeografike që do të duhej të mbulohej. Ekzistojnë një sërë metodash dhe teknikash shumë perfide që mund të përdoren në këtë fazë për kryerjen e veprimeve ilegale. Ndër metodat dhe teknikat më të njohura janë:

• Prezantimi i rremë (maskimi) (Masquerading); • Maskimi i kanaleve (Covert channels); • Infiltrimi aktiv (PiggYbacking); • Përgjimi (Wiretapping); • Përgjimi elektronike (Waves dropping).

5. PËRCAKTIMI I NOCIONIT TË MASHTRIMIT KOMPJUTERIK

Në literaturë ekziston pak a shumë pajtueshmëri rreth terminologjisë që nënkupton nocioni mashtrim kompjuterik, në kuptimin e gjerë të fjalës, por një nocion më përmbledhës në formë definicioni nuk është bërë ende. Kur vështrohen përpjekjet e deritashme të teoricientëve të njohur në këtë fushë, mund të konstatohet se, në esencë, bëhet fjalë për keqpërdorim me ndihmën e kompjuterit. Disa autorë me nocionin mashtrim kompjuterik nënkuptojnë kriminalitetin e tërësishëm kompjuterik, duke e arsyetuar këtë me faktin se të gjitha veprimet kriminale që bëhen me ndihmën e kompjuterit janë një lloj i mashtrimit, vetëm se kompjuteri shfrytëzohet si mjet ndihmës teknik e teknologjik.

Sado që të përpiqemi që të definojmë nocionin e mashtrimit përsëri vijmë në përfundim se mashtrimi ekziston kur dikush, nëpërmjet paraqitjes ose maskimit të fakteve, vë në lajthitje sistemin kompjuterik, kështu që vihet në situatë të bëjë apo të mos bëjë diçka të dëmshme për pasurinë e tij apo për pasurinë e huaj. Kryesi sigurisht ka pasur qëllim që për vete apo për një person tjetër të përvetësojë pasuri në mënyrë të paligjshme. Kjo do të thotë se mashtrimi kompjuterik paraqet futjen, ndërrimin, fshirjen ose prapësimin e të dhënave kompjuterike ose të programeve, si edhe lloje tjera manipulimesh në përpunimin e të dhënave, me çka shkaktojnë humbje ekonomike ose pasurore të personit tjetër, me qëllim që të sigurojë pasuri të paligjshme.

189

Prof. dr. D. Modly dhe N. Korajliq, në fjalorin kriminologjik, pas konstatimit se ekziston një sërë definicionesh të kriminalitetit kompjuterik, e vendosin mashtrimin kompjuterik në kriminalitetin kompjuterik në kuptim të ngushtë, ku përfshihen edhe sabotimi kompjuterik dhe spiunazhi kompjuterik.

Në këto raste bëhet fjalë për vepra penale që kryhen me ndihmën e kompjuterit, për çka edhe dallojnë nga veprat tjera penale klasike. Në lidhje me definimin e kriminalitetit kompjuterik, në literaturë hasen më shumë emërime, ndërsa kur bëhet fjalë për termin “mashtrim kompjuterik” thuhet se bëhet fjalë për qasje ilegale dhe për shfrytëzim të palejuar të kompjuterit, ku kompjuteri mund të jetë objekt i sulmit ose mjet për sulm në ndonjë objekt tjetër, por mund të jetë edhe objekt i sulmit me qëllim që të paaftësohet.

Pra, me gjithë definicionet që i kanë dhënë shumë autorë, ende nuk ka një definicion të ngushtë, të pranuar ndërkombëtarisht, të nocionit të mashtrimit kompjuterik, me të cilin do të pajtoheshin të gjithë në zbërthimin teorik të këtij fenomeni.

Pa ndonjë ambicie që të jetë autor i parë i formulimit të një definicioni gjithëpërfshirës dhe të thuktë njëkohësisht mbi mashtrimin kompjuterik, Prof. Dr, Asim Shakoviq formulon se “mashtrimi kompjuterik përfshin lloje të ndryshme të manipulimeve me të dhëna, më së shpeshti me qëllim që vetes ose dikujt tjetër t’i sigurojë pasuri ose ndonjë interes tjetër, në mënyrë të paligjshme”.

Specifikë e mashtrimit kompjuterik, sikur edhe e të gjitha formave tjera të kriminalitetit kompjuterik në raport me format tjera të njohura të kriminalitetit, është fakti se për fitimin e njohurive të domosdoshme për kryerjen e mashtrimit është e nevojshme një kohë relativisht e shkurtër. Gjithashtu, janë të nevojshme resurse të vogla materiale e humane, në krahasim me dëmin ose përfitimin e kundërligjshëm që mund të realizohet, madje edhe pa praninë fizike në vendin e kryerjes së veprës penale, ndërsa të dhënat mund të gjenden në cilëndo memorie informative. Me siguri, këto janë arsyet themelore që keqpërdorimet e tilla sot janë keqpërdorimet më të shpeshta që kryhen me ndihmën e kompjuterit. Ato prijnë si për nga numri ashtu edhe për nga lloj-llojshmëria e formave. Përveç kësaj, kompjuterët sot nuk janë të shtrenjtë, prandaj kanë përdorim dhe keqpërdorim shumë të gjerë. Nuk është i vështirë as i shtrenjtë as aftësimi për përdorimin e kompjuterit, ndërsa inovacionet në fushën e informatikës mund të përcillen në literaturën e bollshme që publikohet në mbarë botën.

5.1. FORMAT E MANIFESTIMIT TË MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE

Kuptimi themelor i mashtrimeve kompjuterike, siç u tha, është vënia e ndonjë subjekti në lajthitje, me qëllim që në këtë mënyrë të përfitohet, më mënyrë të paramenduar e të palejueshme, pra në mënyrë të kundërligjshme.

Ekzistojnë shumë lloje dhe mënyra të mashtrimeve kompjuterike. Na praktikë

190

hasen edhe mashtrime të thjeshta kompjuterike me kryes të vrazhdë, por gjithnjë e më shumë hasen edhe mashtrime të cilat karakterizohen për njohuri të themelta dhe shkallë të lartë të përgatitjes profesionale, me gjasa të vogla që të zbulohen, si edhe me shprehën e kryesve se nuk do të zbulohen. Pjesa më e madhe e mashtrimeve kompjuterike bëhen në ato fusha në të cilat është i mundur efekti me shkallën më të lartë të besueshmërisë. Këto fusha janë: tatimet, doganat, sigurimet e pasurisë e personave, fondet për ndihmë sociale, sigurimet pensionale, entet e punësimit, fondet investuese, mashtrimet në bankomate, në terminale të aeroporteve, etj. Mashtrime të shpeshta bëhen edhe nëpërmjet prezantimit të rrejshëm.

Mundësitë e kriminalitetit kompjuterik përgjithësisht, pra edhe të mashtrimeve kompjuterike, janë të gjera. Teknologjia kompjuterike sot përdoret në mënyrë masive. Mashtrimet janë shndërruar prej mahive të vogla në të ashtuquajturin terrorizëm kompjuterik (”Cyber terorism), duke filluar prej ndërhyrjeve në sistemin kompjuterik të bankave, institucioneve shkencore e të ngjashme e deri të shantazhi me shkatërrimin e sistemit të caktuar informativ, në qoftë se pronari i sistemit nuk japin shumat e kërkuara të parave. Në këso rastesh mashtrimi kompjuterik bëhet terrorizëm në kuptimin e plotë të fjalës.

Në praktikë, format më të shprehura të mashtrimeve kompjuterike manifestohen me vjedhjen e programeve, më përhapjen e dezinformatave, me dërgimin e viruseve, etj. Mashtrimi më i shpeshtë bëhet nëpërmjet keqpërdorimit të porosive me e-mail. Me dërgimin e një numri të madh të porosive me e-mail gjendet personi i interesuar. Pas vendosjes së kontaktit të parë të personit të interesuar me mashtruesin apo të viktimës potenciale me mashtruesin, mashtruesi i dërgon viktimës “mesazhe sekrete” nga adresa të ndryshme të e-mailit, nëpërmjet të cilave duhet të bindet viktima që, p.sh., të investojë.

Mënyra tjetër më e shpeshtë është mashtrimi nëpërmjet tabelave të ndryshme të shpalljeve on-line. Zakonisht, kjo bëhet ashtu që në grupet që komunikojnë në këtë mënyrë hyn dikush që paraqitet sikur “ka informacione” ose sikur dërgon “mesazhe sekrete”, në mënyrë që të provojë të ngrish çmimin e aksioneve. Me qenë se komunikimi i këtyre grupeve bëhet me pseudonim, kjo çështje është shumë problematike.

Mënyra e tretë më e shpeshtë e mashtrimit është që vetë ndërmjetësuesi, i cili ofron letra me vlerë, as vetë nuk është i vetëdijshëm se është viktimë e manipulimit. Në të vërtetë, firmat e vogla angazhojnë ndërmjetës që kontaktojnë në emrin e tyre investitorë specialë që t’u ofrojnë letra me vlerë. Kjo bëhet nëpërmjet web faqeve “chatroom”, grupeve diskutuese, mesazheve e-mail dhe on-line, shpalljeve, etj. Kështu, mund të ndodhë që dikush të ofrojë letra me vlerë të firmës së rrejshme, duke mos qenë as vetë i vetëdijshëm për këtë.

Njohuritë e fituara nga përvoja në pjesë të ndryshme të botës dhe disa hulumtime tregojnë se ka dëshmi të shumta se kriminelët i shfrytëzojnë kompjuterët për kryerjen e veprave të dënueshme të të gjitha llojeve, identike me ato që është marrë gjithmonë policia. Këtë ua mundëson përdorimi i gjerë i kompjuterit. Por, sot, për shkak të

191

përkryerjes së veprave penale, ato është vështirë të hetohen dhe të zbulohen. Kjo tregon se çfarë është superioriteti dhe mundësitë e keqpërdorimit të madh të kompjuterit nga individët dhe grupet e organizuara. Në disa raste, ekzistojnë organizata për mashtrime, të cilat janë shumë të automatizuara, pothuaj publike dhe të fuqishme. Rrjeti i organizatave të tilla zgjerohet dhe bëhet gjithnjë e më i dendur. Ka parashikime se mashtrimet dhe veprat tjera të dënueshme që kryhen me ndihmën e kompjuterit dhe internetit do të jenë problemi me i madh për policinë dhe organet tjera kompetente në të ardhmen. Shumë faktorë përgjegjës nuk janë mjaft të vetëdijshëm për këtë, ndonëse një numër i madh rastesh të zbuluara deri më tash, si edhe disa hulumtime të bëra, tërheqin seriozisht vërejtjen për këtë. Për shkak të aplikimit gjithnjë e më ta madh të teknologjisë informative, automatizimit të metodave klasike dhe gjetjes së metodave të reja, kjo formë e kriminalitetit fiton në kualitet dhe në kuantitet, që do të thotë se kompjuterët e kanë bërë mashtrimin më të shpejtë, më të sigurt, më anonim dhe me efekte më të mëdha. Në qoftë se kësaj i shtohet edhe përdorimi gjithnjë e më masiv i kompjuterit në funksion të mashtrimit, atëherë është e qartë se sa e madhe është nevoja për mbrojtje.

Mashtrimet në fushën e sigurisë paraqesin njërën ndër sferat që kanë mundësi të mëdha për veprime të kundërligjshme, gjegjësisht të mashtrimeve me ndihmën e kompjuterit. Këtë e mundëson më së shumti vetë natyra e organizimit të afarizmit me shuma të mëdha parash që vihen në qarkullim. Grumbullimi i parave dhe shpërndarja e tyre në llogari të shumta individuale, të cilat është vështirë të kontrollohen, pastaj transaksionet dhe investimet e ndryshme, si edhe shkalla e pabarabartë dhe e ndjeshme e automatizimit, e bëjnë të përshtatshëm dhe të gjerë terrenin e mashtrimit me përdorimin e kompjuterit. Kësaj duhet t’i shtohet edhe faktori njeri, pra përgatitjen e pamjaftueshme profesionale të punëtorëve të kompanive, në njërën anë, dhe përgatitjen e lartë deri në përkryerje të “profesionistëve për mashtrime kompjuterike”, të cilët e kryejnë punën sipas kontratës.

Duka u nisur nga interesimi i faktorit subjektiv për sigurinë e ambientit të afarizmit dhe mbrojtjen e informacioneve të kompanisë në zinxhirin e prodhimit e shitjes, disa autorë mendojnë se vlera e kompanive nuk matet më me kapital, por me potencialin e saj intelektual. Këtu shprehet rëndësia e faktorit subjektiv, si në efikasitetin e afarizmit ashtu edhe në fushën e mbrojtjes së mekanizmit.

Hulumtimet tregojnë se rritja më e madhe e kriminalitetit kompjuterik është bërë në vjedhjen e informacioneve, siç janë: planet e prodhimit, hulumtimi i tregut ose regjistrimi i blerësve potencialë. Natyrisht, kjo ka të bëjë me sistemet e mëdha ekonomike, të cilat janë më së shumti objektiv i profesionistëve të rafinuar, organizatave kriminale dhe grupeve që merren me vjedhje të mëdha. Është dëshmuar se kompjuteri dhe interneti janë mjetet më efikase për mashtrime të tilla.

Ja një shembull i thjeshtë. Dy persona (mashtrues) bisedojnë nëpërmjet internetit mbi vlerën e aksioneve të caktuara, çmimi i të cilave rritet. Mijëra persona të tjerë e përgjojnë këtë bisedë. Duke besuar se kjo është e vërtetë, pasi nuk e dinë se këta dy

192

persona janë mashtrues, ata mendojnë se kanë marrë informacione të sakta të “dorës së parë”, prandaj i blejnë aksionet e përmendura pa i verifikuar informacionet, duke mos ditur se mashtruesit e kanë shitur shtrenjtë aksionet e tyre. Natyrisht, mashtruesit i marrin paratë dhe arratisen me kohë. Këtë manipulim të shpejtë mashtruesit kanë arritur ta bëjnë vetëm me ndihmën e kompjuterit.

Ja një shembull edhe më i thjeshtë. “Operatori i qendrës kompjuterike të bankës K nxjerr informacionet mbi llogarinë e huaj, të depozituara në memorien magnetike, në shiritin magnetit të kartelës së re kreditore, të pa dorëzuar, të cilën e ka vjedhur dhe tërheq rreth 20 milionë jenë në bankomat”.

Mashtrimet e lidhura me lloje të ndryshme të sigurimeve zakonisht marrin formën e mashtrimeve të shoqërive të sigurimeve, individëve të siguruar dhe firmave që e kanë siguruar pronën e tyre.

Mashtrimet e fondeve të sigurimit ndodhin më së shpeshti ashtu që ndonjë punëtor apo ish-punëtor i atij fondi bën kërkesë fiktive për pagesën e ndonjë lloji të sigurimit (sigurimit shëndetësor, sigurimit të jetës, sigurimit në rast aksidenti, etj.). Në bazë të kërkesës së tillë, shoqëritë e sigurimit i lëshojnë çekat e pagesës. Kryesit e llogarive fiktive i marrin paratë për vete.

Mashtrimet e të siguruesve mund të bëhen në mënyra të ndryshme. Një prej këtyre është manipulimi me preminë e të siguruarit, e cila mund të paguhet në llogarinë që e kontrollon mashtruesi. Dëmet e shpeshta të shoqërive të sigurimeve janë pasojë e kërkesave të dyfishta për pagesën e premisë. Në raste të tilla, kryesit e veprës penale shfrytëzojnë dobësitë e sistemit, i cili lejon pagesën e kërkesave të dyfishta, në qoftë se, p.sh. paraqitja e kërkesës së dytë është e lejuar me ligj dhe nuk është vjetruar. Mashtruesit e përcjellin këtë dhe i njohin ligjet e rrethanat tjera. Kështu, pagesat e vjetra paguhen përsëri, sepse kopjen e çekave e dorëzojnë ne adresë të dikujt tjetër, i cili është i njohur i mashtruesit apo pjesëmarrës në mashtrim. Ky mund të tërheqë çekat, të cilët i këmben me para nëpërmjet numrit të caktuar fiktiv të llogarisë bankare, e cila është planifikuar që më parë. Kjo nuk është vështirë të bëhet, nëse rolin e mashtruesi e luan analisti në sistemin kompjuterik, ndërsa rolin e viktimës “potenciale” e luan revizori i kërkesave të arritura. Të dy njihen personalisht dhe merren vesh lidhur me detajet e kryerjes së mashtrimit.

Shënjestër e shpeshtë e mashtrimeve janë edhe fondet e sigurimeve pensionale e invalidore. Në procedurën e kërkesës për pension, në kompjuter futen të dhëna të pasakta e të rrejshme si dhe të dhënat për shkallën e invaliditetit. Mashtrimet e shpeshta bëhen ashtu që mashtruesit e përgatisin terrenin që të marrin pensionet e një numri të pensionistëve që kanë vdekur. Operacioni është i thjeshtë, ndërsa efekti është i sigurt. Shembull shkollor është mashtrimi në terminalin e sistemit kompjuterik. Në kompjuter nuk evidentohet vdekja e pensionistëve të caktuar, por vetëm bëhet ndërrimi i adresave, në mënyrë që çekat të dërgohen në adresën që e shfrytëzon mashtruesi. Ky është një mashtrim i thjeshtë dhe i kryer në mënyrë elegante, i cili nuk mund të

193

zbulohet lehtë. Mashtrimet e tilla më së shpeshti i bëjnë punëtorët e datotekës së kompanive,

sepse, në sistemin kompjuterik të informatave, të gjitha veprimet e mëtejshme varen në masë të madhe nga personeli që shërbehet me teknologjinë përkatëse, në njërën anë, dhe nga personeli (në këtë rast mashtruesi dhe grupi që merret me mashtrime. Duke njohur mundësitë e kompjuterit dhe internetit, si edhe përparësitë dhe ndjeshmërinë e aplikimit të sistemit adekuat, shtrohet nevoja për ndërmarrjen e masave mbrojtëse dhe kontrollit të përhershëm. Kjo shtron edhe domosdoshmërinë e bashkëpunimit dhe besimit reciprok të personave që punojnë në vendet e punës ku mashtrimet janë të mundura e të lehta, si në rastin e përmendur, ku edhe ndodhin më së shpeshti.

Edhe në fondet e ndihmës sociale ndodhin mashtrime të ngjashme, pra me pagesa fiktive dhe me heqjen nga evidenca e personave që gëzojnë të drejtën e ndihmës sociale. Kjo bëhet më së shpeshti me ndërrimin e adresave të tyre, ashtu që është vështirë të dihet vendbanimi i tyre.

Në fushën e tatimeve dhe taksave, mashtrimet janë dukuri e përditshme dhe shumë e përhapur, pasi mënyra e kryerjes së këtyre mashtrimeve është mjaft e lehtë. P.sh., në bazë të dokumenteve të planifikimit, dihen shumat e taksave dhe tatimet që duhet të paraqesin dhe të paguajnë kompanitë apo individët e caktuar. Por, shumat e planifikuara nuk derdhen në arkën e shtetit. Kjo ndodh për më shumë arsye, siç janë fshehjet dhe manipulimet tjera si edhe mito e korrupsioni. Organet shtetërore që bëjnë revizionin e afarizmit, ndonëse konstatojnë se nuk ka fshehje dhe tatimi është paguar në tërësi, në buxhetin shtetëror derdhen shifra më të vogla tatimesh, për shkak se në transaksionin e parave bëhen keqpërdorime me ndihmën e kompjuterit, pasi kompjuteri ka qenë mjet i komunikimit. Në këto raste, shfaqen indiciet e bazuara, të cilat sinjalizojnë prokurorët kompetentë dhe drejtimin e aksionit. Me kompjuterizimin e shërbimeve tatimore dhe me automatizimin e sistemit informativ krijohen edhe mundësi të mëdha manipulimi i të dhënat afariste. Mashtrimi kompjuterik bëhet që prej futjes së të dhënave në sektorin financiar të kompanisë së obliguesit tatimor e deri te bartja e të dhënave në sistemin kompjuterik të arkës së shtetit, gjegjësisht agjencive shtetërore kompetente, administratës tatimore etj.

Mashtrimet me përdorimin e kompjuterit bëhen shpesh edhe nëpërmjet prezantimeve të rrejshme, duke shfrytëzuar faktet e shpifura, me qëllim që të merret vendim tjetër, më pasoja negative. Këto forma të mashtrimit hasen me rastin e lejimit të kredive në bazë të të dhënave të shpifura mbi aftësinë kreditore të kërkuesit te kredisë.

Veprime të ngjashme hasen edhe me rastin e blerjes së letrave me vlerë, në bazë të të dhënave të pasakta. Nëpërmjet kompjuterit, lansohet informacion i rrejshëm mbi fitime të mëdha nga blerja e aksioneve përkatëse dhe blerësit bien pre e mashtrimit. Në kushtet kur brokerët nuk kanë pasur në përdorim kompjuterë kjo ka qenë vështirë të arrihet, pasi brokerët kanë komunikuar me njëri-tjetrin.

194

Kompjuteri dhe interneti e kanë ndryshuar në mënyrë drastike mënyrën e afarizmit në botë. Punët e berzës dikur kanë qenë privilegj i të zgjedhurve, ndërsa sot këtë punë mund ta kryejë secili që ka kompjuter dhe lidhje interneti. Për këtë, para së gjithash, është e nevojshme të ketë para dhe të njohë bazat e afarizmit bashkëkohor në berzë me ndihmën e kompjuterit. Zgjerimi i mundësive për kryerjen e punëve të berzës me ndihmën e kompjuterit zgjeron edhe mundësinë e mashtrimeve me ndihmën e kompjuterit. Teknologjia informative është e fuqishme, por edhe e ndjeshme nga aspekti i mbrojtjes nga keqpërdorimet e mundshme. Këtë e dinë mashtruesit, prandaj përqendrohen në profesionalizimin e tyre. Mekanizmi më i sigurt mbrojtës është, i cili rekomandohet, është afarizmi me brokerë të besueshëm, të cilët pajisen me teknologji moderne dhe me mekanizmat më të mirë mbrojtës.

Për afaristët e pa përvojë dhe të tjerët, disa shembuj mund të shërbejnë si mekanizëm i dobishëm mbrojtës kundër mashtrimit me rastin e blerjes së aksioneve dhe investimeve, kur bëhet fjalë për investime. Ndër këshillat me interes janë edhe këto:

• Të mos lejohet që ndonjë investim “tërheqës” të mashtrojë atë që ka ndërmend të hyjë në proces. Me këtë rast mund të shfrytëzohet edhe “logjika e shëndoshë” se investimi është tepër i mirë për të qenë i vërtetë. Është e njohur se asnjë punë normale dhe e ndershme nuk mund të sjellë fitime enorme, as të jetë pa rrezik. Secili që ofron profit enorm është i dyshimtë. Prandaj, duhet të dihet se çka dhe prej kujt blehet.

• Paraprakisht është e nevojshme të merren të gjitha informacionet relevante, kurse në rend të parë duhet të verifikohet se a është regjistruar firma në të cilën investohet, aksionet e kujt shiten dhe a është person i autorizuar për këtë punë personi që bën shitjen ose blerjen e aksioneve. Ky verifikim mund të bëhet në web faqen “NASD Regulations, Inc. “.

Në fund të fundit, afaristi duhet ta ketë ndjenjën e kujdesit dhe të zhvillojë

rregullat e veta për parandalimin e mashtrimeve kompjuterike, krahas të gjithë mekanizmave tjetër mbrojtës.

Mashtrimet mund të bëhen edhe gjatë realizimit të tenderëve dhe ofertave tjera, të cilat bazohen në të dhëna të falsifikuara me kompjuter. Në këto raste, më së shpeshti bëhet fjalë për kushtet që kanë të bëjnë me planet, afatet, dokumentacionin financiar, me sigurimin e pajisjeve teknike, etj. Në kushtet e konkurrencës së pamëshirshme në treg janë të mundura një sërë mashtrimesh, që prej të dhënave të rrejshme e deri te spotet reklamuese për tërheqjen e blerësve.

Mashtrimet kompjuterike kanë filluar ë bëhen gjithnjë e më shumë me ndihmën e kartelave kreditore të vjedhura ose të falsifikuara. Zhvillimi i bankomatëve dhe përdorimi i tyre gjithnjë e më i madh në afarizmin e rregullt të bankave dhe institucioneve tjera financiare, për shkak të kontrollit të kufizuar, ka ndikuar në

195

krijimin e mundësive të reja të manipulimit me të dhënat e depozituara në kompjuter. Vjedhja e kartelave kreditore mund të bëhet nëpërmjet hyrjes së pa autorizuar në një numër të pakufizuar bazash të të dhënave. Vjedhësit kanë përvetësuar gjithashtu ri-programimin e informacioneve në shiritin magnetik, i cili gjendet në anën e prapme të kartelës kreditore, duke shfrytëzuar pajisjet që blehen në mënyrë legale, në cilëndo shitore të pajisjeve kompjuterike. Nëpërmjet ri-programimit, të gjitha shpenzimet që i bën mashtruesi shkojnë në llogari të pronarit të kartelës kreditore.

Për shkak të lehtësisë së kryerjes dhe vështirësisë së zbulimit, manipulimet e tilla po bëhen forma më e shpeshtë e mashtrimit kompjuterik. Për këtë qëllim, kryesit i shfrytëzojnë gjithnjë e më shumë identitetin e huaj dhe të dhënat tjera personale si dhe numrat e vjedhur ose të fituar me ndihmën e programeve kompjuterike të kartelës kreditore, me qëllim përfitimi (blerjes së ndonjë prodhimi, pagesës së ndonjë llogarie, përmbushjes së dëshirave, nevojave, etj.). Gjithë kësaj i ka kontribuuar zhvillimi, aplikimi dhe përdorimi gjithnjë e më i gjerë i internetit në afarizmin elektronik.

Mashtrimet kompjuterike, si një prej formave të manifestimit të kriminalitetit kompjuterik, sot paraqesin keqpërdorimet më të mëdha të kompjuterit, si për nga numri ashtu edhe për nga shumë-llojshmëria. Sot ka mundësi të gjera mashtrimesh kompjuterike. Manipulimet e tilla është më së lehti të bëhen gjatë futjes, përpunimit, plotësimit e shpërndarjes së të dhënave dhe informacioneve, si edhe gjatë këmbimit të të dhënave brenda rrjetit kompjuterik, gjatë komunikimit me telefon apo formave tjera të komunikimit. Të dhënat mund të gjenden në cilëndo memorie informatike: në diskun magnetik, në disketë, në CD, në kartela magnetike, etj. Zhvillimi e rrjeteve kompjuterike, sidomos i internetit, ka krijuar kushte të përshtatshme për zgjerimin e manipulimeve kompjuterike.

Janë të mundshme edhe mashtrimet me ndihmën e rrjetit telefonik PBX. Centrali PBX është pajisje teknike e cila mund të programohet që të bëjë kalimin e thirrjeve telefonike në linja të caktuara telefonike. Në qoftë se kryesi keqbërës mund të hyjë në kompani, ai mund të bëjë numër të pakufizuar thirrjesh telefonike, ndërsa të gjitha shpenzimet e thirrjeve i faturohen kompanisë. Ka raste që kompanitë humbin shuma të mëdha parash për një kohë të shkurtër, madje edhe për disa ditë. Në praktikë është i njohur i organizatës qeveritare në Ohajo. Atje janë bërë shpenzime milionëshe për vetëm disa ditë, pasi mashtruesi ka bërë një numër të madh thirrjesh telefonike, duke shfrytëzuar këtë mënyrë të manipulimit.

Gati të gjitha veprat penale që mund të kryhen nëpërmjet telefonit mund të kryhen edhe nëpërmjet kompjuterit dhe internetit. Mashtrimet nëpërmjet internetit mund të bëhen prej “zinxhirit të fatit” dhe lotarisë e deri te bastet sportive, web faqet ilegale që merren me gjërat vjedhura (kartat kreditore) dhe bixhozi ilegal që fshehet pas mesazheve reklamuese. 5.2. PARANDALIMI I MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE

196

5.2.1. Mbrojtja ligjore nga kriminaliteti kompjuterik, në kuptimin e gjerë

Kompjuteri, megjithatë, është një prej vlerave më të rëndësishme dhe më revolucionare të zhvillimit teknik e teknologjik të civilizimit. Por, krahas të gjitha përparësive dhe dobive të jashtëzakonshme për njerëzimin, kompjuteri është bërë edhe mjet i keqpërdorimit nga individë të papërgjegjshëm e keqbërës dhe nga grupe e madje edhe organizata kriminale. Me ndihmën e kompjuterit kryhen në mënyrë masive vepra penale. Kjo meriton vëmendjen e gjitha bashkësisë ndërkombëtare, me qëllim të ndërmarrjes së masave parandaluese e mbrojtëse.

Mbrojtja në këtë fushë është e lidhur me zhvillimin e komunikimit dhe internetit, me zhvillimin e numrit të keqpërdorimeve dhe me metodat e shfrytëzimit të kundërligjshëm të kompjuterit. Disa fusha, disa modalitete të reja të veprimeve kriminale sapo kanë filluar të rregullohen. Në Britaninë e Madhe vetëm në vitin 2000 është nxjerrë Ligji mbi aktet terroriste (Cyber Terorissm, Terorissm Act), sipas të cilit ky lloj i terroristëve është barazuar me bombë-hedhësit. Disa vende e kanë bërë këtë edhe më vonë, ndërsa disa vende tjera tani kanë filluar të mendojnë për nxjerrjen e dispozitave ligjore në këtë fushë.

Kur bëhet fjalë për mbrojtjen ligjore të programeve kompjuterike, ndonëse qëllim është mbrojtja e programeve jashtë kufijve të një vendi, atëherë detyrimisht duhet të vendoset shenja “Copyright” ose shenja “©”, krahas shpjegimit të autorit të programit ose shtëpisë botuese.

Format tjera mbrojtëse janë: • Mbrojtja e hapësirës me kompjuterë; • Mbrojtja teknike e softuerit; • Mbrojtja vizuale; • Mbrojtja holografike; • Etiketat ngjitëse; • Mbrojtja e fortë (e harduerit), etj.

Falë fuqisë së madhe të memorizimit dhe përpunimit të shpejtë të një numri të

madh të të dhënave nga cilado pjesë e shtetit ose botës, sistemet e automatizuara informatike janë gjithnjë e më të shumtë dhe më të lidhur në të gjitha nivelet, midis subjekteve të ndryshme në botë. Një sistem i tillë i lidhjes dhe ndërvarësisë kërkon edhe shqetësim dhe angazhim të përbashkët në parandalimin e keqpërdorimit të kompjuterit gjegjësisht kriminalitetit kompjuterik, në titullin përmbledhës të të cilit përfshihen të gjitha mënyrat dhe format e sjelljes së papërgjegjshme dhe veprimeve të kundërligjshme të individëve me prirje për veprime kriminale, si edhe të grupeve të cilat përpiqen nuk zgjedhin mënyra dhe mjete për të fituar pasuri të paligjshme ose për të shkaktuar ndonjë dëm.

197

Pasojat e shfrytëzimit të palejueshëm të kompjuterit janë jashtëzakonisht të mëdha. Ato mund të manifestohen me shfaqjen e dëmeve pasurore për personat fizikë ose juridikë dhe, ndonjëherë, edhe për shtetin, dëmtimit të autoritetit afarist, humbjes së besimit në sigurinë e afarizmit kompjuterik dhe të informacioneve kompjuterike, rrezikimit nga keqpërdorimi i të drejtave dhe lirive të njeriut. Të gjitha këto manifestohen në mënyra dhe forma të ndryshme. Kjo është veprimtari kriminale e cila i ndërron shpejt mënyrat dhe format, i ndërron lokacionet duke kaluar kufijtë e shtetit. Kjo veprimtari kriminale zbulohet shumë vështirë, ndërsa dëshmohet edhe më vështirë. Ajo zbulohet vetëm kur pala e sistemit të dëmtuar kompjuterik të zbulojë dhe të paraqesë dëmin që i është shkaktuar.

Qysh në vitet ’80 të shekullit të kaluar, Interpoli ka ardhur në përfundim se në botën bashkëkohore, përveç plaçkitjes klasike, ekziston edhe një front i fuqishëm i organizuar i kriminelëve, i cili është i pranishëm në mbarë botën. Ky lloj i kriminalitetit është orientuar në plaçkitje të ndryshme nëpërmjet kompjuterit. Pra, elektronika shfrytëzohet si mjet për grabitjen e shumave milionëshe të parave nga kriminelët, trend jy që ka marrë përmasa globale.

Me qenë se masat preventive të disa subjekteve dhe shteteve nuk janë të mjaftueshme për parandalimin e keqpërdorimit të kompjuterit, bashkësia ndërkombëtare ka bërë thirrje, ka miratuar rezoluta dhe ka hartuar rekomandime të ndryshme, duke insistuar që ky lloj i kriminalitetit të sanksionohet me dispozita ligjore. Kështu, në dispozitat ligjore të një numri të madh vendesh, veprat e palejueshme me kompjuter janë renditur në vepra penale, për të cilat janë parashikuar masa të ndryshme sanksionesh penale. Këtë e dëshmon edhe një vështrim i përciptë i rregullativës ligjore në disa vende të Evropës e rrethinës.

Në Kodin Penal të Gjermanisë të vitit 1978 nuk ishin përfshirë veprat penale kompjuterike. Vetëm në vitin 1986 në Gjermani është nxjerrë një kod i veçantë penale për luftimin e kriminalitetit ekonomik, i cili përfshin edhe një sërë veprash penale kompjuterike, siç janë: spiunazhi kompjuterik, mashtrimi kompjuterik, falsifikimi i të dhënave, mashtrimi gjatë përpunimit të të dhënave, ndërrimi i të dhënave dhe sabotimi kompjuterik.

Kodi Penal i Austrisë i vitit 1989 e sanksionon dëmtimin kompjuterik të të dhënave si vepër penale. Në Britaninë e Madhe, në vitin 1990 është nxjerrë një ligj i veçantë mbi keqpërdorimin e kompjuterit. Ai parashikon një sërë veprash penale që lidhen me keqpërdorimin e kompjuterit dhe sistemeve të ndryshme informatike, për të cilat parashihen dënime shumë të rrepta. Kodi Penal i Federatës Ruse përfshin më shumë vepra penale kompjuterike. Një kapitull i veçantë i këtij kodi është titulluar “Veprat penale në sferën e informacioneve kompjuterike”. Në të janë parashikuar këto vepra penale: qasja e kundërligjshme në informacionet kompjuterike, krijimi, shfrytëzimi dhe përhapja e programeve të dëmshme kompjuterike dhe cenimi i të drejtave të eksploatimit të kompjuterit, sistemit kompjuterik dhe rrjetit kompjuterik.

198

Kodi Penal i Sllovenisë e fut në grupin e veprave penale kompjuterike edhe hyrjen e kundërligjshme në bazën e të dhënave dhe ndërhyrjen në sistemin kompjuterik.

Kodi Penal i Kroacisë, i miratuar në vitit 1996, sanksionin si vepër penale “Dëmtimin dhe përdorimin e të dhënave të huaja”, të cilat kanë të bëjnë me të dhënat e përpunuara në mënyrë automatike ose të programeve kompjuterike.

Kodi Penal i Maqedonisë i vitit 1996 e konsideron si vepër penale ndërhyrjen në sistemin kompjuterik.

Në Kodin Penal të Serbisë, të vitit 2003, janë parashikuar më shumë vepra penale që lidhen ne përdorimin e kompjuterit. Këto vepra penale janë parashikuar në një kapitull të veçantë, me emrin “Veprat penale kundër sigurisë së të dhënave kompjuterike”. Në të janë përshkruar shtatë vepra penale, të cilat kanë një objekt të përbashkët – sigurinë e të dhënave kompjuterike apo të sistemeve kompjuterike në tërësi. Në këtë kod janë përfshirë këto vepra penale: shfrytëzimi i pa autorizuar i kompjuterit dhe rrjetit kompjuterik, sabotimi kompjuterik, krijimi dhe futja e viruseve kompjuterike, mashtrimet kompjuterike, pengimi i funksionimit të sistemit kompjuterik, përpunimi dhe nxjerrja e pa autorizuar e të dhënave nga sistemi kompjuterik, qasja e pa autorizuar e kompjuterit të ose rrjetit kompjuterik të mbrojtur si edhe parandalimi ose kufizimi i qasjes në rrjetin publik kompjuterik.

Sipas vendimit të Këshillit të Ministrave të Bashkimit Evropian, sulmi në sistemin informativ është i dënueshëm. Kjo do të thotë se çdo person që cenon qëllimisht sistemin informativ, pengon qarkullimin e informacioneve ose përpiqet të ndryshojë ose të fshijë të dhënat në sistemin informativ dënohet me burg. Kushdo, puna e të cilit varet nga kompjuterët, që frikësohet nga viruset dhe bezdiset nga reklamat e pakuptimta kompjuterike të llojeve të ndryshme që shfaqen kundër dëshirës ne ekranet e kompjuterëve është i lumtur që është marrë ky vendim, sipas të cilit çdo cenim i qëllimshëm në sistemin informativ në Evropës kualifikohet si vepër penale.

Në vendimin e Këshillit të Ministrave të vendeve anëtare të Bashkimit Evropian parashihet që personat, të cilët në çfarëdo mënyre e rrezikojnë sistemin informativ, i fshijnë ose i ndërrojnë të dhënat, i qasen internetit në mënyrë të pa autorizuar ose e bllokojnë atë, të dënohen me burg në kohëzgjatje prej 1 deri në 3 vjet. Në qoftë se shkelësit janë anëtarë të ndonjë organizate kriminale ata dënohem me burg prej 2 deri në 5 vjet. Gjithashtu, kundërvajtja mund të shkaktojë cenimin e të drejtave qytetare, siç është ndihma sociale. Personit që e bën këtë mund t’i ndalohet përkohësisht ose përgjithmonë ushtrimi i veprimtarisë profesionale. Vendimi i Këshillit të Ministrave ka rëndësi të jashtëzakonshme për personat që punojnë në shëndetësi, në sistemin bankar ose i kanë web faqet e tyre komerciale në internet. Në rast se kundërvajtja ndodh në më shumë vende të Bashkimit Evropian, të gjitha vendet anëtare (25 vende) duhet të bashkëpunojnë për ndjekjen dhe dënimin e kryesit. Ishte parashikuar që vendimi i Këshillit të Ministrave duhet të harmonizohej me qëndrimet e

199

vendeve anëtare deri më 31 dhjetor 2004. Ndryshe, të gjitha vendeve anëtare të Bashkimit Evropian si edhe vendeve që

po punojnë në zbatimin e standardeve evropiane, me qëllim që sa më shpejt të tyre në Bashkimin Evropian, u rekomandohet që t’i harmonizojnë dispozitat lidhore dhe rregullat tjera në fushën e sistemit të tyre juridik.

5.3. ÇËSHTJET AKTUALE DHE PROBLEMI I ZBULIMIT TË MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE

Numri i mashtrimeve kompjuterike është vazhdimisht në rritje. Gjithnjë e më shumë po përhapen rastet e vjedhjes nëpërmjet kompjuterit. Sipas vlerësimeve të përafërta, gjatë vitit rritet shumëfish vjedhja e parave nëpërmjet internetit, si në aspektin e shtrirjes ashtu edhe në aspektin e shumave të parave të vjedhura. Është shqetësues sidomos fakti se, sipas të dhënave jo të plota, rreth 85% e kryesve të mashtrimeve që janë bërë me ndihmën e kompjuterit nuk janë zbuluar. Sipas disa autorëve, një numër i vogël i rasteve të kriminalitetit ekonomik nuk zbulohet fare, ndërsa një numër i parëndësishëm i mashtrimeve janë paraqitur te organet gjyqësore dhe janë proceduar. Ka raste që firmat, të cilat kanë qenë viktima të mashtrimeve kompjuterike, nuk i kanë njoftuar fare te organet kompetente, për shkak se paraqitja e tyre do të rrënonte autoritetin e firmave dhe do të shkaktonte pasoja edhe më të rënda. Por, ka edhe raste më të rënda, kur kriminelët u bëjnë shantazh firmave se do t’ua shkatërrojnë sistemet kompjuterike nëse nuk ua paguajnë shumën e parave të kërkuara.

Ndodh që një firmë e caktuar, nëpërmjet ujdisë ose drejtpërdrejt, të paguajë shumën e kërkuar ose të ujdisur dhe të mos e bëjë fare paraqitjen e rastit. Vështirësitë në zbulimin e kryesve të mashtrimeve kompjuterike shfaqen edhe për shkak se kriminelët përcjellin në vazhdimësi zhvillimin e teknologjisë informative dhe, paralelisht me këtë, krijojnë dhe zhvillojnë metoda të reja të mashtrimeve, si edhe mënyra të reja për mbrojtjen e tyre. Kështu, shanset or zbulimin e tyre bëhen edhe më të vogla. Vetë natyra e mashtrimeve me ndihmën e kompjuterit u shkon përshtati. P.sh., në rastet kur kriminelët e shkathtë e shfrytëzojnë kompjuterin për plaçkitjen e parave në banka, vepra mund të zbulohet vetëm kur të konstatohet deficiti i afarizmit ose ndonjë humbje, prandaj kryesi mund të zbulohet me vonesë ose të mos zbulohet fare, sepse është bërë vonë.

Vepra që kryhet me urdhëresë të dhënë me kompjuter ose mjeteve tjera të komunikimit edhe mund të asgjësohen. Në shumë raste, gjatë kryerjes së këtyre veprave nuk mbeten fare gjurmë për organet hetuese. Urdhëresat mund të bëhen edhe nëpërmjet keqpërdorimit të lidhjeve telefonike jashtë vendit ose ne mënyra të tjera të rafinuara. Veprat e tilla lëvizin prej lojës e deri te terrorizmi dhe, çka është më e rrezikshme, kryhen nëpërmjet të teknologjisë së fuqishme e cila është sinonim për

200

progresin e përgjithshëm teknik e teknologjik të civilizimit. Prej kësaj del përfundimi themelor se zbulimi i keqpërdorimeve, përkatësisht veprave të kundërligjshme të individëve ose grupeve nuk është punë e lehtë. Për këtë qëllim themelohen organizata dhe grupe operative të përgatitura mirë dhe ekipe të specializuara për luftimin e këtij lloji të kriminalitetit.

Në Bosnjë e Hercegovinë me mbrojtjen nga ky lloj i kriminalitetit merren institucionet përkatëse, ndërsa kohët e fundit në këtë çështje angazhohet policia financiare, e cila është themeluar para disa vjetësh në nivel të shtetit. Prandaj, në këtë fushë edhe janë arritur rezultatet të konsiderueshme. Aktivitetet e revizionit të afarizmit të subjekteve ekonomike dhe subjekteve të ndryshme juridike janë të vazhdueshme. Disa veprimtari kryhen së bashku me EUFOR-n. Opinioni informohet shpesh se policia financiare, EUFOR-i dhe organet tjera të administratës dhe sigurisë kanë bërë kontrollin e afarizmit të ndonjë banke, ndonjë organizate apo të ndonjë organi shtetëror. Gjëja e parë që bëhet gjatë këtij kontrolli është bllokimi i kompjuterëve. Kjo mënyrë është treguar mjaft e suksesshme për zbulimin e veprimeve kriminale. Pra, në qoftë se ndonjë dyshim duhet të verifikohet, së pari kontrollohet sistemi i kompjuterëve, në mënyrë që të vërtetohet se a ka pasur raste të manipulimit të të dhënave në sistemin kompjuterik përkatës, qoftë nga personat që punojnë me këto të dhëna, qoftë nga persona të tjerë, të cilët kanë qasje në sistemin kompjuterik. Objektiv i manipulimeve të tilla, zakonisht, është përvetësimi i paligjshëm i pasurisë. Kjo mund të arrihet, p.sh., me rritjen e shumave të llogarive, me futjen e dokumenteve të falsifikuara për të realizuar ndonjë të drejtë, etj. Në këtë rreth, personat që shërbehen me sistemin e informacionit është e mundur të zbulojnë personat e pandërgjegjshëm. Gjithë kjo tregon se zbulimit dhe hetimit të mashtrimeve kompjuterike duhet t’i kushtohet kujdes i madh, për shkak se aplikimi i kompjuterëve po shtohet nga dita në ditë dhe për shkak se kontrolli direkt i të dhënave është gjithnjë e më pak i arritshëm. Veçanërisht të ndjeshme janë sistemet e kompjuterëve personalë, për shkak të përhapjes së tyre.

Shumë vende themelojnë njësi speciale të policisë për luftimin e kriminalitetit kompjuterik. Kujdes i veçantë i kushtohet edhe arsimimit dhe përgatitjes profesionale të pjesëtarëve të këtyre njësive dhe pjesëtarëve tjerë të policisë që merren me luftën kundër këtij lloji të kriminalitetit. Zbulimi i kriminalitetit kompjuterik në përgjithësi, pra edhe i mashtrimeve kompjuterike, kërkon strategji speciale të hetimeve, përgatitje të lartë profesionale dhe personel të trajnuar. Në praktikë zbatohet edhe përdorimi i metodave të ndryshme të luftës. Kështu, p.sh. FBE e shfrytëzon qasjen ekipore për zgjidhjen e rasteve të caktuara. Për këtë arsye është themeluar grupi i ekspertëve CASIAT (Computer- assisted securitv and investigative analvsis tool), i cili analizon kriminalitetin kompjuterik dhe zhvillon profilin e kriminelëve kompjuterikë, në mënyrë që të ndihmojë hetuesit. Ekspertët e CASlAT-it kanë hartuar edhe një përmbledhje të softuerëve maliciozë (viruseve). Ky grup heton edhe metodat e përdorura nga

201

kriminelët kompjuterikë, me qëllim të krijimit të një sistemi mbrojtës më efikas dhe të ndihmës maksimale në zbulimin e kriminalitetit kompjuterik.

Në luftën kundër kriminalitetit kompjuterik duhet të vërtetohen një sërë masash të sigurisë, siç janë:

• Krahasimi i të dhënave te pjesëmarrësve në transaksione; • Verifikimi i dokumenteve të bartësit të të dhënave; • Kontrolli me dorë dhe me instrumente i grumbullimit të të dhënave; • Verifikimi i punës së kompjuterit dhe testimi i integritetit të kompjuterit; • Analiza e shpresave, etj.

Prodhuesit e kompjuterëve duhet të bëjnë njëkohësisht hetimet e tyre dhe të

japin përgjigje se sa është i ndjeshëm prodhimi i tyre dhe cilat janë të metat e tyre. Njëkohësisht, ata duhet të ndërmarrin masa mbrojtëse të sistemeve të tyre dhe t’ia përshtatin organizimin shkallës së teknologjisë në periudhën e caktuar, sepse ajo zhvillohet.

Sidoqoftë, nuk ekziston siguri absolute e programeve kompjuterike, prandaj shfaqet një numër i konsiderueshëm i rasteve të manipulimeve kompjuterike, të zbuluara e të pazbuluara. Ajo që e vështirëson edhe më shumë gjithë problemin është fakti se bëhet fjalë për një kriminalitet kryes të të cilit janë kryesisht personat me shkallë të lartë inteligjence dhe për një perfeksionim të mundësive të shumta të teknologjisë informative. Derisa shumë forma të kriminalitetit klasik ka qenë gjithnjë vështirë të zbulohen, të hetohen, të dëshmohen dhe të dënohen, teknologjia informative sot e bën këtë edhe më të vështirë. Në qoftë se i shtohet kësaj edhe fakti tjetër i rëndësishëm se shumica e punëtorëve të operativës, pra hetuesve, nuk kanë njohuritë e nevojshme, atëherë është e qartë se sa i vështirë është zbulimi i rasteve të kriminalitetit kompjuterik. Për këtë arsye, hetimet duhet të bëhen me një punë ekipore multi-disiplinare. Konstatimi se këto vepra është vështirë të zbulohen nuk guxon të dekurajojë, sepse kryesit e mashtrimeve kompjuterike mund të bëjnë gabime nëpërmjet të cilave mund të zbulohen. Në anën tjetër, edhe teknologjia është e ndjeshme, veçse ajo duhet të njihet mirë në mënyrë që të metat e saj të shfrytëzohen për qëllime të mira, pra për zbulimin e mashtrimeve kompjuterike.

Njohuritë mbi mashtrimet kompjuterike mund të sigurohen në shumë mënyra, më kryesoret prej të cilave janë:

• Paraqitja e punëtorit; • Paraqitja anonime; • Mbikëqyrja dhe kontrolli.

Punëtorët lojalë e të moralshëm janë burimi kryesor i informacioneve mbi

keqpërdorimin e kompjuterit, sepse ata gjenden në vendin e ngjarjes dhe kanë pasqyrë

202

të qartë të gjithë asaj që ndodh rreth tyre. Prandaj, ata më së shpeshti bëjnë paraqitjen. Për këtë arsye, drejtuesit e ndërmarrjes do të duhej t’i stimulonin në njëfarë mënyre punëtorët që të mos ngurrojnë të paraqesin çfarëdo kriminaliteti që vërejnë në punën e tyre të përditshme. Përveç kësaj, me rregullore të brendshme të punës do të duhej të përshkruhej obligimi i punëtorëve që të paraqesin keqpërdorimet e vërejtura, përkatësisht veprimet e palejueshme. Gjithashtu, do të duhej të përshkruhej edhe përgjegjësia e tyre disiplinore për mosrespektimin e kësaj rregulle.

Si burim i informacioneve mbi keqpërdorimet mund të jenë edhe paraqitjet anonime, të cilat gjithnjë merren me njëfarë rezerve, por as nuk bën të hidhen lehtë. Më së miri është që të verifikohet saktësia e tyre, sepse nuk dihet saktë se për çfarë arsyesh janë anonime. Prandaj, ndonjëherë ekzistojnë arsye objektive, siç janë: frika, shantazhi, kërcënimi, etj.

Procedurat e mbikëqyrjes dhe kontrollit janë, gjithsesi, mënyrat më të besueshme për zbulimin dhe parandalimin e të gjitha formave të veprimtarive ilegale. Nëpërmjet procedurave të kontrollit është e mundur të arrihet të dyshimet fillestare se a ka pasur keqpërdorim të kompjuterit, me qëllim të përfitimit të kundërligjshme të pasurisë ose ndonjë përfitimi tjetër për vete apo me qëllim të dëmtimit të tjetrit. Indiciet ndonjëherë paraqesin bazë të mirë për ndërmarrjen e masave operative që çojnë drejt zbulimit të veprave penale dhe drejt përpunimit kriminalistik të këtyre veprave. Shembujt e tillë janë të shumtë, por shembujt më të thjeshtë janë:

• disa punëtorë punojnë jashtë orarit edhe pa ndonjë arsye të qëndrueshme, vijnë të parët në punë dhe shkojnë të fundit. Kjo duhet të verifikohet, ndonëse nuk do të thotë se bëhet fjalë për mashtrim kompjuterik;

• disa persona nuk pranojnë lehtë, madje edhe refuzojnë, kryerjen e kontrollit në fushë-veprimtarinë e punës së tyre;

• ngarkesa e kompjuterit dhe shpenzimet e mëdha të materialit shpenzues; • paraqitjet e shpeshta të “gabimeve të kompjuterit” mund të jenë pasojë e

zgjidhjeve të këqija të programit ose të të dhënave hyrëse, por mund të jetë edhe indicie që tregon tentimin e kryerjes së aktiviteteve ilegale. Kjo duhet të verifikohet. Në momentin e shfaqjes së dyshimit fillestar, hetuesit do të duhej të merreshin

menjëherë me identifikimin e problemit. Në qoftë se bëhet fjalë për veprim ilegal, bëhet analiza e mëtejshme e rastit, me qëllim që të vërtetohet natyra dhe pasojat e veprës penale. Pra, duhet të verifikohet se a bëhet fjalë për një vepër të veçuar apo për nje vepër në serinë e veprave të tjera të ngjashme, se a bëhet fjalë vetëm për një apo për më shumë kryes, çfarë janë humbjet e shkaktuara drejtpërdrejt nga vepra penale. Në qoftë se bëhet fjalë për dëmtim fizik të sistemit kompjuterik, duhet të vërtetohet se a bëhet fjalë për sabotim apo për akt terrorist.

203

5.4. HETIMI I MASHTRIMEVE KOMPJUTERIKE

Kriminaliteti kompjuterik apo mashtrimet kompjuterike, me arsye, duhet të trajtohen si problem botëror dhe duhet të theksohet nevoja e bashkëpunimit të përhershëm të të gjitha subjekteve të të gjitha niveleve të vendit, bashkëpunimit midis shteteve të rajonit dhe të mbarë botës. Kjo duhet të bëhet pavarësisht prej shtrirjes gjeografike të vendeve dhe sistemit të tyre politik apo karakteristikave tjera, siç është niveli i zhvillimit ekonomik, niveli i përgatitjes teknike, etj.

Shoqëria duhet të sigurojë ambient të tillë që të krijohet bindja se çdo mashtrim do të zbulohet herët e vonë dhe kryesi do të nxirret para përgjegjësisë. Këtë nuk mund ta bëjë vetëm asnjë vend, por vetëm me një aksion të koordinuar mirë, në nivele rajonale e më gjerë, sepse e gjithë bota i gëzon të mirat e arritjeve të sistemeve kompjuterike, pra edhe pasojat e mashtrimeve kompjuterike,

Në funksion të hetimeve të mashtrimeve kompjuterike dhe veprimeve kriminale në përgjithësi, në nivel shtetëror duhet të përfshihen organet ose trupat që do të përcillnin gjendjen në këtë fushë, do të analizonin dukuritë, do të ndërmerrnin iniciativa, do të bënin sugjerime e propozime. Në këtë mënyrë do të hetoheshin shkaqet dhe metodat e kryerjes së veprave të tilla e pastaj do të nxirreshin konkluzione e do të jepeshin propozime për ndërmarrjen e masave dhe aksioneve për zbulimin, dëshmimin dhe parandalimin e këtij lloji të veprave penale.

Sot ka gjithnjë e më shumë arsye që të iniciohet, të nxitet dhe të mbështetet hetimi, studimi dhe perceptimi i këtij fenomeni shume kompleks. Kjo mund të het, para së gjithash, nëpërmjet hulumtimeve shkencore, e pastaj nëpërmjet analizave dhe trajtimeve shkencore nëpër simpoziume e seminare shkencore dhe nëpër forma të ndryshme të trajnimeve. Në këtë kontekst duhet t’i kushtohet kujdes i veçantë teknikave të hetimit, të cilat janë të domosdoshme për zbulimin dhe kapjen e kriminelëve kompjuterikë, të cilët, së paku tash për tash, dinë shumë më tepër se punëtorët e organeve që duan t’i nxjerrin para drejtësisë. Këto janë vështirësitë kryesore në parandalimin dhe luftimin e kriminalitetit kompjuterik.

Vështirësitë në zbulimin dhe hetimin e mashtrimeve kompjuterike burojnë nga fakti se mundësitë e manipulimit me të dhënat e sistemeve kompjuterike janë shumë të mëdha, për shkak se të dhënat futen në formë të shkruar dhe nruhen ne memorien magnetike.

Dëmet financiare të shkaktuara me veprime kriminale me ndihmën e e kompjuterit, sot, kapin shuma miliardëshe, por parashikimet janë shumë më të këqija. Një hulumtim i bërë në SHBA, në vitin 1987, tregon se prej 300 korporatave dhe shërbimeve shtetërore të përfshira në hulumtim, 24% kanë qenë viktimë e kriminalitetit kompjuterik, ndërsa një hulumtim i kryer dy vjet më vonë (1989) ka treguar se numri i viktimave është shtuar në 25%. Sipas këtij modeli, në vitin 1991, Komisioni i OKB-së

204

për kriminalitet ka bërë një hulumtim në Kanada dhe Evropë. Hulumtimi ka nxjerrë në pah njohuri tmerruese. Më se 72% të të anketuarve kanë thënë se kanë qenë viktimë e kriminalitetit kompjuterik. Disa organizata të përfshira në hulumtim kanë qenë viktima më shumë herë. Prandaj, sot shtrohet pyetja: çfarë do të jetë e nesërmja?

Problemet në hetimin e këtij lloji të kriminalitetit janë të shumta dhe shumë komplekse. Kompanitë, me qëllim që të ruajnë autoritetin dhe besimin, hezitojnë të paraqesin rastet e mashtrimeve me kompjuter. Për këtë arsye, ato më me dëshirë i sanojnë disi humbjet. Ka probleme edhe në rregullativën ligjore, pasi dispozitat ligjore lidhur me arrestimin e kryesve të këtyre veprave penale dallojnë nga vendi në vend, madje edhe në fletë-arrestet e Interpolit,

Më sipër kemi bërë fjalë për nevojën e formimit të ekipeve speciale për hetimin e kriminalitetit kompjuterik. Përvojat e disa hetuesve tregojnë se personeli i grupeve ose njësive të tilla nuk duhet të zgjidhet në bazë të diplomës, por në bazë të sferës së interesimit të individëve. Numri më i madh i ekspertëve më të suksesshëm ka arritur njohuri dhe aftësi të larta në mënyrë të pavarur, duke e përdorur kompjuterin si për kryerjen e veprave penale me ndihmën e kompjuterit ashtu edhe për hetimin dhe zbulimin e kriminalitetit kompjuterik. Të jesh i ngritur për përdorimin e kompjuterit është kriter themelor për hetimin e kriminalitetit kompjuterik..

Gjithashtu, është dëshmuar se themelimi i njësisë rajonale për hetimin e këtyre veprave penale është modeli më efikas dhe më i lirë, për shkak të zgjedhjes më të gjerë dhe seleksionimit më të mirë të ekspertëve, me qëllim të lehtësimit të bashkëpunimit ndërkombëtar dhe harmonizimit të kritereve. Kjo është e domosdoshme, për shkak se kriminaliteti kompjuterik nuk kufizohet në kufijtë shtetërore, por shfaqet si zinxhir i kriminalitetit të organizuar. Pra, shtrohet pyetja se mund ta mbajnë hapin me organizatat kriminale organet që merren me zbulimin e këtyre veprave.

Në fund, do të ishte me interes që në të ardhmen, më qëllim të efikasitetit më të mirë, hetuesit të pranojnë disa rekomandime që i ofron përvoja e deritashme e hetuesve. Rekomandimet ose këshillat janë ekskluzivisht rezultat i hulumtimeve empirike. Me interes te veçantë janë sidomos këto rekomandime:

• duhet të bëhet verifikimi i mandatit për hetime, në të cilin janë precizuar aksionet dhe kompetencat e hetuesit;

• duhet të bëhet incizimi i kompjuterit para se të demontohet, më mënyrë që ai të mund të montohet përsëri në konfiguracionin që është marrë (konfiskuar). Kështu sigurohet mbrojtja e hetuesit nga dyshimet eventuale të pronarit për mungesë të pjesëve apo pajisjeve të caktuara;

• duhet të konfiskohen dhe të evidentohen të gjitha pjesët e pajisjet rezervë; • pjesët rezervë nuk duhet të hidhen në bagazhin e automjetit të hetuesit, sepse

bëhet fjalë për memorie magnetike të cilat janë të ndjeshme në goditje, në ndryshimin e temperaturave, në afërsi të magnetit, etj.;

• para fillimit të hetimeve duhet të bëhet skanimi i kompjuterit për shkak të

205

viruseve eventuale; • duhet të përgatitet për gjykim pa letra, sepse dëshmitë skanohen në kompjuter

dhe ruhen si tekste në datotekë ose si grafikë e komprimuar në CD. Informacionet mund të gjenden përsëri dhe shpejt.

Të gjitha këto janë përparësi, rezultat i të cilave është kursimi i kohës dhe

parave, sepse gjykimi me ndihmën e pajisjeve elektronike zgjat shumë më pak, prandaj edhe kursehen shpenzime të tepërta.

Në përpjekjet për argumentimin e veprave penale të këtij lloji duhet të jenë pikënisje faktet e vërtetuara, prandaj fusha e kriminalitetit kompjuterik, pra edhe e mashtrimeve kompjuterike, mund të ndahet në tri segmente tipike, të cilat përcaktojnë më masë të konsiderueshme funksionin operativ:

1. rrjeti global i sistemit kompjuterik, i cili mbulon hapësira të gjera gjeografike

dhe lidh më shumë sisteme kompjuterike, me më shumë terminale, kompjuterë personalë dhe shfrytëzues të brendshëm e të jashtëm;

2. rrjeti lokal i sistemit kompjuterik, i cili mbulon një hapësirë më të ngushtë gjeografike, më së shpeshti një ose disa objekte;

3. numri i kufizuar i kompjuterëve personalë dhe i shfrytëzuesve të brendshëm, të cilët mund të lidhen në rrjet lokal, i cili mund t’i mbulojë disa hapësira spo një kat.

Duke u nisur nga kjo, varësisht prej zhvillimit dhe kompleksitetit të rrjetit, prej

natyrës dhe madhësisë së veprës së kryer, pasojave të cilat janë evidente, etj., bëhet modelimi i ekipeve hetuese. Ajo që e vështirëson hetimin dhe zbulimin e mashtrimeve kompjuterike është përhapja e madhe e kompjuterëve personalë të lirë, laramania e tipave të kompjuterëve, modeleve komunikuese të pajisjeve, modeleve të bazës së të dhënave, shumëllojshmëria e gjuhëve programuese, etj.

Për këto arsye, thënë parimisht, zbulimi i mashtrimeve kompjuterike është problem multi-disiplinar, prandaj duhet të punohet në mënyrë ekipore. Është e dëshirueshme që në ekip, përveç ekspertit të kriminalistikës, të përfshihen edhe ekspertët e fushave tjera të informatikës, varësisht prej rastit konkret. Gjithashtu, duket të parashikohet edhe formimi i ekipit për realizimin e detyrës së planifikuar. Me realizimin e suksesshëm të detyrës, mbyllet qarku u aksionit hetues. Në disa raste, shfrytëzimi i ekspertëve ose specialisteve të fushave të caktuara është i domosdoshëm. Angazhimi i specialistëve është gjithmonë i mirëseardhur, pavarësisht prej rasteve.

Mashtrimet kompjuterike janë të vjetra sa edhe përdorimi i kompjuterëve, në kuptimin pozitiv të fjalës, ndërsa hetimet lidhur me përfshirjen e kompjuterit në veprimtari kriminale kanë filluar vonë. Depërtimi i shpejtë i kompjuterit nëpër shtëpi dhe zhvillimi teknologjik kanë ndikuar në transmetimin e këmbimin e shpejtë të të

206

dhënave si edhe komunikimin e shumë-llojshëm. Kjo ka shkaktuar ekspansionin e vërtetë edhe të aktiviteteve kriminale me ndihmën e kompjuterit, por i ka nxitur edhe hetimet në këtë fushë. Çdo hetim, në kuptimin operativ, kërkon qasje adekuate metodologjike. Një prej qasjeve të mundshme buron nga njohuritë mbi kryerjen e veprës penale dhe përfundon me ngritjen e aktakuzës, gjegjësisht me shqiptimin e dënimit nga organi gjyqësor kompetent. Aktivitetet hetuese nisin me paraqitjen e veprës nga pala e dëmtuar. Në rolin e të dëmtuarit që mund të paraqesë mashtrimin kompjuterik mund te jetë personi fizik, punëdhënësi, kompania e dëmtuar, etj. Kallëzimin penal do të duhej ta pranonte një punëtor i specializuar i operativës.

Puna operative e shërbimeve të policisë dhe të doganeve shpie më së shpeshti deri te njohuritë për kryerjen e veprës penale.

Përveç kallëzimeve të zakonshme të kriminalitetit kompjuterik, ekzistojnë edhe kallëzime anonime, nëpërmjet web faqeve të organizatave që luftojnë kundër kriminalitetit kompjuterik. Një prej mënyrave të paraqitjes anonime janë edhe telefonat pa pagesë, të cilët njihem edhe me emrin “gjuetarë kriminelësh”.

Gjithashtu, ekzistojnë edhe kallëzime interne ose eksterne të kontrollit të rregullt ose të jashtëzakonshëm të afarizmit të kompanisë. Kjo paraqet një prej burimeve më të rëndësishme të informacioneve mbi mashtrimet kompjuterike dhe parregullsitë tjera në afarizmin e kompanisë. 5.5. PLANIFIKIMI I VEPRIMEVE OPERATIVE-TAKTIKE PAS KRYERJES SË VEPRËS SË KRIMINALITETIT KOMPJUTERIK

Sapo të njoftohet mbi ekzistimin e dyshimit të bazuar për kryerjen e veprës penale, prokurori publik lëshon mandatin për fillimin e hetimeve, i cili përmban:

• të dhënat mbi kryesin e veprës penale; • përshkrimin e kryesit të veprues penale; • emrin ligjor të veprës së kryer; • rrethanat që vërtetojnë dyshimin e bazuar për zbatimin e hetimeve dhe

dëshmive ekzistuese;

Pas njoftimit mbi kryerjen e veprës dhe pas verifikimit të informacioneve të caktuara të kriminalistit, krijohet ekipi dhe planifikohen veprimet hetimore operative-taktike. Këto veprime janë:

• dalja ne vendin e ngjarjes, • inspektimi në vendin e ngjarjes, • identifikimi i personave të dyshuar, • bastisja e personit dhe lokacionit ku pa pajisje teknike, • arrestimi i personit të dyshuar,

207

• njoftimi për personat që eventualisht janë arratisur, • organizimi i informatorëve dhe • alarmimi i rrjetit te kriminalistikës operative.

Madje edhe kur hetohet vetëm një kompjuter, ka shumë punë për një person,

prandaj hetimi i veprave të tilla penale bëhet më së miri në mënyrë ekipore. Asnjë ekspert i ekipit hetues nuk mund të jetë i aftësuar për të njohur të gjitha formast dhe finesat e kriminalitetit kompjuterik.

Sipas Kodit Penal të Bosnjës e Hercegovinës, hetimet i udhëheq prokurori publik. Ai organizon bashkëpunimin me media, drejton hetimet, planifikon nevojat për njerëz dhe pajisjes dhe bën mbikëqyrjen e rastit.

Me Kodin e Procedurës Penale të Federatës së Bosnjës e Hercegovinës, lejohet ndihma e profesionistit, i cili, në cilësinë e ekspertit dhe konsultantit, merr pjesë në vlerësim. Përfshirja e përvojave teknike e hetimore në këtë lloj të kriminalitetit është e domosdoshme për hetime të suksesshme.

Në ekipin hetimor marrin pjesë edhe personat që menjëherë bëjnë skicimin e vendit të bastisur dhe bëjnë shënimin e hapësirës me shenjat përkatëse. Ata edhe i fotografojnë të gjitha dëshmitë dhe gjithë vendin e ngjarjes, brenda dhe jashtë.

Ky ekip bën sigurimin fizik të hyrjes së ndërtesës, të personelit dhe të dëshmive, varësisht prej nevojës. Anëtarët e ekipin bëjnë edhe arrestimin dhe shoqërimin e të dyshuarve në stacionin e policisë. Ata janë përgjegjës edhe për transportin e pajisjeve teknike të konfiskuara dhe të dëshmive tjera.

Me të dalë ne vendin e ngjarjes, më së pari është e nevojshme të bëhet sigurimi, duke pasur kujdes mbi sigurinë, si të ekipit, ashtu edhe të personave tjerë të pranishëm. Menjëherë duhet të izolohen të gjithë kompjuterët, në mënyrë të pengohet shfrytëzimi i tyre nga personat e pranishëm. Të gjithë kompjuterët që kanë duke punuar nuk guxojnë të shkyçen, derisa të verifikohet se a është duke e përdorur dikush nga jashtë apo e ka shfrytëzuar. Vetëm pas verifikimit bëhet shkyçja.

Në shumicën e lokacioneve ku ka kompjuterë gjenden disa gjurmë mbi shfrytëzimin e kompjuterit: raporte të shkruara, kopje të korrespondencave ose dërgesave, grafikone te printuara, etj. Në tavolinë, zakonisht, gjendet numër i madh i materialeve te letrës, përfshirë edhe notesë, raporte, porosi, fatura të telefonit dhe internetit, vërtetime të ndryshme, pjesë të kompjuterit, kabllo, pjata dhe gota, transistorë dhe gjëra të tjera të zyrës. Të gjitha këto, ndonjëherë, mund të shërbejnë si dëshmi.

Në monitorët e kompjuterit shpesh ngjiten tiketa me shënime, adresa, numra telefonash dhe përkujtues të ndryshëm të informacioneve dhe të dhënave. Edhe përmbajtja e kuletës mund të jetë me interes për hetime, siç janë dokumentet e identifikimit, kartat kreditore dhe kartat telefonike, shënimet, emrat e hakerëve, numrat e telefonave, etj.

208

Aparatet digjitale, telefonat mobilë, MP3 plejerët (të cilët sot kanë memorie prej 2GB, të cilët lidhen lehtë me kompjuterë personal dhe mund të barten të dhëna të ndryshme, të cilat nuk janë të parashikuara, por janë të mundura nga aspekti teknologjik.

Pas përpunimit kriminalistik në vendin e ngjarjes, materiali dëshmues duhet të regjistrohet në procesverbal, të shenjohet me numër dhe të nënshkruhet. Paketimi i dëshmive duhet të bëhet me kujdes, ndërsa gjatë transportit dëshmitë nuk duhet t’u ekspozohen valëve magnetike të radioaparateve, altoparlantëve dhe pajisjeve tjera.

Pas përfundimit të hetimeve në të gjitha aspektet, nëse ka mjaft dëshmi, bëhet kallëzimi penal te prokurori publik, i cili vlerëson se a ka elemente të mjaftueshme për ngritjen e aktakuzës. Nëse ka elemente e dëshmi të mjaftueshme prokurori ia dërgon aktakuzën gjykatës kompetente, për procedurë të mëtejshme.

Në Nein 277 të Kodit të Procedurës Penale të Bosnjës e Hercegovinës, është përshkuar se çka duhet të përmbajë aktakuza. Gjykata kompetente ia shqipton dënimin kryesit të veprës penale në pajtim me dispozitat ligjore.

PJESA XIV KONKURRENCA JOLOJALE

1. Masat mbrojtëse

Këshilli i Ministrave i BeH parashikon ndërmarrjen e masave mbrojtëse për prodhimin, kur vërtetohet se një prodhim i tillë importohet në BeH në sasi të stërmëdha në krahasim me prodhimin vendor dhe me aso kushtesh që paraqesin rrezik për shkelje serioze të prodhuesve vendorë të prodhimeve të njëjta apo të ngjashme. Propozimin e masave mbrojtëse e bën Ministria e Tregtisë së Jashtme të BeH, duke marrë mendimin e entiteteve. Masat e tilla mbrojtëse zbatohen për prodhimet që importohen pavarësisht prej prejardhjes.

Termi “shkelje serioze” nënkupton keqësimin e konsiderueshëm të pozitës së tërësishme të prodhimit vendor.

Termi “rrezik për shkelje serioze” nënkupton shkeljet serioze që kërcënojnë ashiqare. Termi “prodhimi vendor” nënkupton prodhuesit që prodhojnë prodhime të njëjta ose

të ngjashme brenda Bosnjës e Hercegovinës, ose ata prodhuesit vëllimi i prodhimit të përbashkët të të cilëve paraqet pjesën më të madhe të prodhimit të të njëjtave prodhime në Bosnjë e Hercegovinë.

Hulumtimet e Ministrisë së Tregtisë së Jashtme të BeH se a shkakton rrezik për shkelje serioze ndaj prodhimit vendor, sipas këtij ligji, i bën në bazë të të dhënave të ministrive të tregtisë të entiteteve. Në bazë të këtyre të dhënave behët vlerësimi i të gjitha

209

fakteve qenësore lidhur me kuantitetin dhe kualitetin e prodhimeve të importuara, të cilat kanë ndikim në situatën e prodhimit vendor.

Këshilli i Ministrave i BeH mund të parashikojë zbatimin e masave mbrojtëse për një periudhë të caktuar kohore, pasi mund të jetë e nevojshme të parandalojë ose të eliminojë dëmin serioz, si dhe të lehtësojë përshtatjen.

2. Mbrojtja antidamping

Konsiderohet se dampingu shfaqet kur një mall importohet me çmim më të ulët se çmimet e tregut ose të shpenzimeve të prodhimit në vendin e prejardhjes, përkatësisht në vendin e eksportit, prandaj shkakton ose kërcënon t’i shkaktojë dëm serioz ekonomisë së BeH, ose në qoftë se importi i tillë shkakton ngadalësimin e zhvillimit të një dege të caktuar të ekonomisë së BeH.

Këshilli i Ministrave i BeH përcakton kushtet dhe procedurat e hetimit antidamping, si edhe masat dhe afatet e mbrojtjes antidamping.

Procedura për vërtetimin e ekzistimit të dampingut dhe efekteve të tij iniciohet në bazë të kërkesës me shkrim të personit juridik ose shoqatave, të cilat nuk e kanë statusin e personit juridik, që veprojnë në emër të ekonomisë së BeH.

Do të konsiderohet se kërkesa është shtruar në emër të ekonomisë së BeH, në qoftë së atë kërkesë e mbështesin prodhuesit e prodhimeve të njëjta ose të ngjashme, vëllimi i të cilëve paraqet më shumë se 50% të prodhimit të përgjithshëm të prodhimit të prodhimeve të njëjta apo të ngjashme në BeH.

Kërkesa duket të përmbajë dëshmi mbi dampingun, shkeljet dhe lidhjen shkakore midis dampingut eventual të importit dhe dëmit eventual të shkaktuar.

Kërkesa hidhet kur nuk ka të dhëna të mjaftueshme mbi dampingun ose dëmin, çka do të arsyetonte vazhdimin e procedurës.

Këshilli i Ministrave i BeH, me propozimin e Ministrisë së Tregtisë së Jashtme të BeH dhe me sigurimin paraprak të entiteteve, ndërmerr masa të përkohshme në rast të urgjencës ekstreme.

Masat e përkohshme mund të zbatohen 6 muaj dhe mund të zgjaten edhe 3 muaj të tjerë.

Masat antidamping mbeten në fuqi vetëm gjatë periudhës së caktuar dhe deri në nivelin e nevojshëm për veprimin antidamping që ka shkaktuar dëm.

Masat e përkohshme dhe masat antidamping aplikohen vetëm në prodhimet dhe shërbimet që hyjnë në BeH pas vendimin për importimin e tyre. 3. Këshilli për konkurrencën në BeH

Në maj të vitit 2004, në BeH është themeluar Këshilli i Konkurrencës i BeH, i cili është arbitër në rast të monopolit , dampingut, kartelit dhe ndikimit lobistik, në

210

rrjedhat afariste dhe në caktimin e çmimeve, pra edhe në mbrojtjen e ligjshmërisë dhe të interesit të konsumatorëve.

Deri më sot ky këshill ka zgjidhur dy raste, njëri procedural dhe tjetri i natyrës së padisë. Rasti procedural është zgjidhur me lejimin e të ashtuquajturit ‘koncentrim’ të bankës kroate për blerjen e aksioneve të bankës së re të Banjallukës, ndërsa ai i padisë është zgjidhur në rastin e ndërmarrjes “Centrotrans” kundër mundësimit të pozitës dominuese të ndërmarrjes GRAS nga ana e qeverisë së kantonit të Sarajevës.

Ndërkohë është miratuar ligji i ri mbi konkurrencën, i cili ka hyrë në fuqi më 27 korrik 2005, si edhe 11 akte nënligjore, të cilat mundësojnë që në mënyrë bazike të punohet në rastet konkrete.

211

PJESA XV MBIKQYRJA E REVEVIZIONIT INTERN-MËNYRA E PËRMIRËSIMIT TË

AFARIZIMIT

1. Detyrat dhe fusha e veprimit të revizionit intern

Revizioni intern është formë e mbikëqyrjes së afarizmit të ndërmarrjeve,organizatave, institucioneve, etj, pra të të gjitha entiteteve që merren me veprimtari të caktuara. Veprimtaria bazohet në angazhimin, kombinimin dhe shfrytëzimin e elementeve të ndryshme materiale e njerëzore, të cilat quhen resurse. Të gjitha elementet duhet të organizohen, të kontrollohen dhe të drejtohen sipas objektivave të definuara paraprakisht.

Kontrolli është pjesë përbërëse e organizimit të afarizmit, i cili mund të jetë kontroll paraprak, kontroll në vijim dhe kontroll i mëvonshëm. Revizioni është formë e mbikëqyrjes së mëvonshme të veprimtarive afariste të ndërmarrjeve dhe të gjitha organizatave dhe institucioneve në të cilat afarohet, shpenzohet, fitohet ose humbet. Në ekonominë e tregut ndërmarrje konsiderohet çdo veprimtari e pavarur që ka për qëllim përfitimin apo realizimin e profitit. Në rrugën deri te përfitimi është e nevojshme të zhvillohet afarizëm i orientuar, në të cilin mbikëqyrja ( kontrolli dhe revizioni) ka një rol të pashmangshëm dhe gjithnjë e më të rëndësishëm. Ashtu siç hiqen barojat e këqija nga fushat e drithit, me mbikëqyrje evitohen veprime të panevojshme dhe gabimet në procesin e afarizmit, me qëllim të realizimit të efekteve sa më pozitive.

Afarizimi i ndërmarrjes mund të përmblidhet edhe në atributin “ndërmarrësi” (menaxhment), i cili në mënyrë të përmbledhur shpreh aftësitë e përgjithshme organizative, mbikëqyrëse, orientuese, udhëheqëse dhe drejtuese, si edhe funksionet të cilat i ka dhe i shfrytëzon ndërmarrësi në veprimtarinë e tij afariste.

Problematika komplekse e mbikëqyrjes ( revizionit) interne niset nga parimet se as organizimi më i përkryer i afarizmit me veprimtaritë e zgjedhura me shkathtësi dhe me menaxhment me përvojë nuk mund të realizojë efekte optimale pa përfshirjen e mbikëqyrjes, sidomos asaj preventive, e cila merret jo vetëm me kontrollin, por edhe me vlerësimin. Ndërmarrja e vlerëson suksesin e saj afarist, sipas klientëve-partnerëve afarist (blerësve, furnizuesve, financierëve), të cilët kanë ndikim kryesor në krijimin e vlerave (përfitimit).

Duke u nisur nga fakti se në ekonominë menaxheriale udhëheqjen e punëve e mban në duar e tij mekanizmi drejtues, është e domosdoshme që vendimet afariste dhe drejtuese të bazohen në besim dhe në argumente të dokumentuara. Verifikimi i dokumentacionit është detyra kryesore e organeve mbikëqyrëse (kontrollit intern dhe revizionit intern), të cilat janë të aftësuara profesionalisht për kryerjen e mbikëqyrjes duke zbatuar parimet, metodat dhe kriteret e standardizuara.

Mbikëqyrja është dorë e zgjatur e menaxhmentit. Me ndihmën e mbikëqyrjes profesionale menaxhmenti bëhet më i përgatitur për realizimin e objektivave të caktuara.

Qëllim dhe destinim i këtij punimi është që të prezantojë konceptin instruktiv dhe interesant të mbikëqyrjes së gjithanshme ekonomike, kontabiliste dhe normative, duke vënë theksin në mbikëqyrjen interne si pjesë përbërëse e skemës së organizimit modern të ndërmarrjes tregtare. Karakteristikë e konceptit profesional të mbikëqyrjes së pavarur se

212

ky veprim kryhet në mënyrë vullnetare, pa represion, me një synim të vetëm – që të zgjedhë rrugën më të shkurtër dhe më racionale deri te fitimi më i madh, me sa më pak energji të shpenzuar (inpute).

Për realizimin e profitit racional, vendimmarrja strategjike e menaxhmentit përfshin funksionet e planifikimit, analizimit, organizimit, zbatimit dhe mbikëqyrjes. Me që afarizmi është veprimtari me plotë kundërshti interesash, paqartësi, befasi dhe gabime të ndryshme, pasojat negative zbuten me futjen e mbikëqyrjes së pavarur profesionale, veprimi i së cilës është i rregulluar me parimet etike dhe me standarde profesionale.

Shkathtësitë mbikëqyrëse standarde nuk orientohen drejt represionit. Ato janë të konceptuara si “bona fide”, për të ndihmuar menaxhmentin që të kuptojë në thellësi procesin afarist dhe administrimin efikas të ndërmarrjes, sipas objektivave të caktuara. 2. Mënyra e përmirësimit të afarizmit

Ndërmarrja themelohet se paku për dy motive të fuqishme: (1) që të përfitojë dhe (2) që të zhvillohet.. Rruga drejt profitit dhe zhvillimit trasohet nëpërmjet (1) Planit afarist dhe (2) Politikës zhvillimore të ndërmarrjes. Këto dy dokumente dëshmojnë fuqinë afariste të ndërmarrjes dhe të vizionit e aftësisë së organit drejtues të saj. Njëkohësisht, këto dy dokumente janë edhe tregues i ecurisë së afarizmit të ndërmarrjes drejt realizimit të objektivave të caktuara, për implementimin e të cilave janë përgjegjës: (menaxhmenti dhe (2) organet drejtuese. Në të njëjtën kohë, këto dokumente shërbejnë si instrument i kontrollit. Këto janë si pajisje orientimi, të cilat tregojnë se a po lëviz ndërmarrja sipas objektivave të caktuara.

Për të kryer me përgjegjësi obligimet e tyre profesionale dhe afariste, menaxheri dhe organi drejtues duhet të jenë të informuar në çdo moment ose me kohë se (1) si po zhvillohet ndërmarrja dhe (2) sa për realizohen objektivat e profitit të përcaktuara me projektet afariste. Informatat e tilla mund t’i sigurojë revizioni intern, i cili është ekip i organizuar mirë dhe profesional që themelohet në ndërmarrje me qëllim që të hetojë dhe vlerësojë qëndrueshmërinë dhe efikasitetin e sistemit të kontrollit të realizimit të objektivave të caktuara me politikën afariste dhe me planet e punës.

Revizioni intern është mjet i menaxhmentit për kontrollimin dhe analizimin e funksioneve qenësore afariste dhe funksioneve tjera të ndërmarrjes kontrollojnë se a i kryejnë njësitë e ndërmarrjes aktivitetet e tyre (prodhuese, qarkulluese, kontabiliste, kontrolluese, etj) në pajtim më politikën afariste të ndërmarrjes dhe sipas standardeve të larta të administrimit.

Në anë tjetër, menxhmaneti dhe organet drejtuese janë të obliguara të krijojnë kushte për punë të suksesshme të revizionit intern, dhe, para së gjithash, t’i mundësojnë qasje të lirë e të pakufizuar në: (1) dokumentacionin, (2) personelin, (3) funksionin dhe (4) pasurinë e ndërmarrjes. Këto janë kushtet primare që duhet të krijohen për revizionin intern, në mënyrë që ai të hartojë raporte me interes dhe të paraqesë rekomandime për përmirësimin e afarizmit. Rezultatet e veprimtarisë analitike, hulumtuese e mbikëqyrëse, revizioni intern i përmbledh dhe i prezanton në formë të raportit, duke përfshirë edhe këshilla dhe rekomandime për (1) korrigjimin e kushteve të punës, (2) përmirësimin e veprimit dhe (3) paraqet propozime për uljen s shpenzimeve.

Në praktikën tonë të deritashme, koncepti i revizionit është vështruar si proces i verifikimit të rregullsisë dhe saktësisë së llogarive financiare dhe i kërkimit të gabimeve.

213

Ky revizion ka ngjasuar me inspeksionin, hyrja e të cilit në ndërmarrje ka shkaktuar frikë te personat përgjegjës. Revizioni modern nuk është inkuizicion, por veprimtari e bazuar në standardet dhe parimet e etikës profesionale. Sot, revizioni ka karakter analitik e këshillëdhënës, kurse raportet e tij kanë karakteristika të studimit të shpenzimeve. Nëpërmjet analizave dhe diagnozave, revizionin bën: (1) vlerësimin e besueshmërisë së kontabilitetit, (2) analizën e shkallës së mbrojtjes së pasurisë nga shpenzimet e panevojshme dhe joefikase, duke përfunduar me hulumtime analitike, (3) matjen e shkallës së harmonizimit të afarizmit rrjedhës me politikën afariste të ndërmarrjes. I perceptuar dhe i zbatuar si i tillë, revizioni, në fakt, është kontroll i thelluar, rezultatet e të cilit paraqesin mjetet e mbikëqyrjes së afarizmit të ndërmarrjes dhe pjesëve (njësive) të saj.

Qëllimi i mbikëqyrjes së revizionit është këshillimi i menaxhmentit për zgjidhjen operacionale të problemeve të veprimtarisë afariste në mënyrë racionale, ashtu që dobitë të jenë më të mëdha se sakrificat. Në këtë kontekst, në procesin e revizionit përfshihen shumë funksione, filluar nga kontabiliteti dhe financat e deri te përpunimi i të dhënave dhe inxhinieringut, duke ofruar vlerësime të plota e ta pavarura për menaxhmentin, aksionarët dhe drejtuesit.

Për kryerjen me sukses të këtyre detyrave të revizionit interno është shumë i rëndësishëm faktori profesional. Kjo do të thotë se sektori i mbikëqyrjes duhet të ketë personel të përgatitur profesional, sidomos për mbikëqyrjen financiare dhe operative. Në disa raste duhet të angazhohen edhe specialistë për kontrollin e zbatimit të projekteve të ndryshme specifike.

Revizioni hulumton mënyrat për përmirësimin e afarizmit dhe për rritjen e fitimit. Dobitë e revizionit kanë lidhje të drejtpërdrejtë me përgatitjen profesionale të personelit që e bën mbikëqyrjen. Këta ekspertë nuk mund të dalin nga arsimi i rregullt, por krijohen gjatë punës praktike dhe arsimit plotësues dhe specializimeve. Personeli i revizionit duhet të ketë njohuri nga fusha e kontabilitetit, përvojë dhe aftësi komunikimi me dokumente dhe me njerëz, si edhe njohuri të standardeve të pranuara të kontabilitetit dhe revizionit.

Mund të konstatohet se mbikëqyrja interne është instrumenti më i rëndësishëm për sigurimin e funksionimin efikas afarist të ndërmarrjes. 3. Përcaktimi ligjor dhe afarist i revizionit intern

Riorientimi i sistemit ekonomik në afarizmin e tregut ka kushtëzuar risi dhe ndryshime të shumta të ndërmarrjes moderne, në aspektin e madhësisë, kompleksitetit, strukturës pronësore dhe mënyrës së organizimit. Menaxhmenti e hetuar nevojën e forcimit të kontrollit dhe të analizës së funksioneve qenësore në ndërmarrje. Për këtë arsye në ndërmarrje themelohet sektori i veçantë i revizionit intern. Dikur, drejtorët e shfrytëzonin revizionin intern si mbështetje të kontrollit të jashtëm financiar, të themeluar me ligj. Me dispozitat ligjore, revizioni definohet si shërbim i pavarur, i cili hulumton dhe vlerëson afarizmin e tërësishëm të ndërmarrjes, organizimin e funksioneve afariste, mënyrën e marrjes së vendimeve afariste, etj., në mënyrë që të japë vlerësime (rekomandime) profesionale mbi realitetin dhe objektivitetin e gjendjes së pronës, kapitalit, obligimeve dhe rezultateve të afarizmit të ndërmarrjes. Definicioni ka të bëjë me revizionin e jashtëm, por përmbajtja e tij ka të bëjë edhe me revizionin intern, si kontroll i thelluar i afarizmit të ndërmarrjes.

214

“Revizioni intern paraqet shërbimin e vlerësimit të krijuar brenda personit juridik dhe i shërben personit juridik”. Kështu thuhet në pikën 3 të Standardit të Revizionit në Federatës së Bosnjës e Hercegovinës, me titull Shqyrtimi i punës së revizionit intern. Revizioni intern, ndër të tjera, përfshin verifikimin, vlerësimin dhe monitorimin e aktiviteteve dhe efikasitetin e sistemit të kontabilitetit dhe sistemit të kontrollit intern.

Në pikën 4 të Standardit të Revizionit të BeH thuhet: “Derisa revizori ekstern (i jashtëm) ka përgjegjësi individuale për pikëpamjet e revizionit lidhur me përcaktimin e natyrës, kohës dhe shkallës së revizionit ekstern (të jashtëm), pjesë të caktuara të revizionit interno mund të jenë me interes për revizionin ekstern”.

Sipas praktikës në botën e jashtme, revizioni interno definohet si shërbim i ndërmarrjes që bën hulumtimin dhe vlerësimin e aktiviteteve afariste të ndërmarrjes. Qëllim i revizionit intern është ofrimi i përkrahjes për udhëheqjen e ndërmarrjes për kryerjen e aktiviteteve afariste dhe për përcaktimin e përgjegjësisë për shpenzime të panevojshme dhe për lëshime e dobësi të tjera. Për këtë qëllim, revizioni intern paraqet rezultatet e analizave, vlerësimeve, rekomandimeve dhe këshillave e informacioneve në lidhje me afarizmin e ndërmarrjes.

Revizioni intern ka rol të pazëvendësueshëm në vlerësimin e efikasitetit të sistemit të kontrollit dhe në ngritjen e shkallës së rentabilitetit në afarizmin e ndërmarrjes. Falë profesionalizmit dhe pozitës së pavarur në ndërmarrje, revizioni interno ka rol të rëndësishëm në mbikëqyrjen e gjithë afarizmit të ndërmarrjes.

Varësisht prej veprimtarisë, madhësisë, organizimit dhe kërkesave të menaxhmentit, në ndërmarrje themelohet sektori i revizionit për veprim të brendshëm, me fushën e veprimtarisë përkatëse dhe me objektivat që duhet t’i arrijë në fusha të caktuara. Si rregull, revizioni intern e kryen funksionin e tij në shumë segmente, e sidomos:

• bën mbikëqyrjen e sistemit të kontabilitetit dhe sistemit të kontrollit interno; • verifikon informacionet financiare e afariste që përgatiten për nevoja të

menaxhmentit; • hulumton profitabilitetin dhe suksesin e përgjithshëm të afarizmit, në bazë të

standardeve të revizionit. Për kryerjen e revizionit financiar të raportit, hulumtuesi duhet të ketë njohuri të

mjaftueshme mbi afarizmin, në mënyrë që të mund të identifikojë dhe të kuptojë ngjarjet, transaksionet dhe ndryshimet që mund të kenë ndikim të rëndësishëm në raportet financiare si edhe në vetë verifikimin e cilësisë së raportit të revizionit. Për të bërë efektive njohuritë e tij mbi afarizmin, revizori duhet të shqyrtojë se si ndikon kjo në raportet financiare të marra në tërësi dhe se a janë pohimet në raportet financiare të njëjta me përshtypjen e fituar gjatë shikimit të afarizmit.

Afarizmi i suksesshëm përfshin edhe një sërë kontrollesh interne, sepse gjithçka që punohet duhet të kontrollohet. Prandaj, revizioni intern duhet të shqyrtojë dhe të vlerësojë efikasitetin e sistemit të kontrollit intern dhe cilësinë e përmbushjes së obligimeve të marra, sidomos në lidhje me shpenzimet. Si i tillë, revizioni intern është servis i punëdhënësve dhe manifestohet si “dorë e zgjatur” e menaxhmentit në sferën e mbikëqyrjes ndaj të dy sistemeve (sistemit të kontabilitetit dhe sistemit të kontrollit intern). Qëllim i kësaj mbikëqyrjeje të dyfishtë manifestohet në grumbullimin e informacioneve që do të ndihmojnë realizimin efikas të objektivave të caktuara.

215

4. Standardizimi i kontrollit intern

Fushë-veprimtaria dhe objektivat e revezionit intern janë përcaktuar me standardin (SR 610). Ato janë mjaft të gjera dhe varen nga madhësia e struktura e personit juridik dhe nga kërkesat e menaxhmentit të tij. Zakonisht, aktiviteti i revizionit intern përfshin një ose më shumë aktivitete, siç janë:

• Kontrolli i sistemit të kontabilitetit dhe sistemit të kontrollit intern. Krijimi i sistemit adekuat të kontabilitetit dhe sistemit të kontrollit intern është përgjegjësi e menaxhmentit, i cili kërkon kujdesin dhe shqetësimin e vazhdueshëm përkatës. Revizioni intern është përgjegjësi specifike e menaxhmentit që ka të bëjë me kontrollin e sistemit, monitorimin e aktiviteteve dhe dhënien e rekomandimeve për përmirësimin dhe avacimin e punës.

• Verifikimi i informacioneve financiare dhe afariste. Këtu mund të përfshihen kontrolli i metodave që janë përdorur për identifikim, vlerësim, klasifikim dhe raportim të informacioneve të tilla dhe të hulumtimeve specifike të pozicioneve të caktuara, duke përfshirë edhe verifikimin e detajuar të transaksioneve, saldos dhe procedurës.

• Kontrollimi i ekonomizimit, efikasitetit dhe efektivitetit, përfshirë edhe kontrollin jo-financiar të personit juridik.

• Kontrolli i harmonizimit të aktiviteteve me dispozitat ligjore, me rregullativën dhe kërkesat tjera eksterne si edhe me politikën dhe direktivat e menaxhmentit e të kërkesave tjera interne.

Me të njëjtin standard (SR 610) rregullohen edhe marrëdhëniet midis mbikëqyrjes së revizionit intern dhe ekstern. Rolin e revizionit interno e përcakton menaxhmenti, ndërsa qëllimet e tij janë të ndryshme nga qëllimet që synon t’i arrijë revizioni ekstern, i cili është i ngarkuar me hartimin e raporteve të pavarura dhe raporteve financiare. Objektivat funksionale të revizionit interno janë në pajtim me kërkesat e menaxhmentit. Revizioni ekstern, në esencë, bëhet me qëllim që të konstatohet se a janë korrekte raportet financiare.

Pavarësisht prej dallimeve themelore, disa metoda të revizionit interno dhe revizionit ekstern, shpesh, janë të ngjashme. Në aspekte të caktuara, ato mund të jenë të domosdoshme me rastin e përcaktimit të natyrës, kohës dhe nivelit të procesurës së revizionit ekstern.

Revizioni interno është pjesë e personit juridik. Pavarësisht prej shkallës së pavarësisë dhe objektivitetit, revizioni interno megjithatë nuk mund të arrijë atë shkallë të pavarësisë që kërkohet nga revizioni ekstern, kur bëhet fjalë për raporte financiare dhe për rekomandime. Revizori ekstern ka përgjegjësi individuale për shprehjen e mendimeve dhe përgjegjësia e tij nuk varet nga rezultatet e revizorit intern. Konstatime reale lidhur me revizionin e raporteve financiare konsiderohen ato të revizionit ekstern. 5. Mirëkuptimi dhe vlerësimet paraprake të revizionit intern

Revizori ekstern duhet të ketë mirëkuptim lidhur me aktivitetet e revizorit interno, të cilat i ndihmojnë gjatë planifikimit të revizionit dhe punës efektive gjatë revizionit.

Revizioni intern efektiv shpesh lejon modifikime të natyrës, kohës dhe thjeshtimit

216

të procedurës së zbatuar nga revizori ekstern, por nuk mund t’i eliminojë në tërësi. Mirëpo, në disa raste, duke shqyrtuar aktivitetet e revizorit intern, revizori ekstern mund të vendosë që të mos e pranojë ndikimin e revizorit intern lidhur me procedurën e kontrollit.

Gjatë kohës së planifikimit të revizionit, revizori ekstern duhet të bëjë vlerësimin paraprak të funksionit të revizionit intern, kur konsideron se revizioni intern është relevant për revizionin ekstern të raporteve financiare në fusha specifike. Vlerësimi paraprak i revizorit ekstern mbi funksionin e revizionit intern do të ndikojë në gjykimin e revizorit ekstern mbi modifikimet eventuale të natyrës, kohës dhe nivelit të procedurave të revizionit interno.

Kriteret e rëndësishme, të cilat shfrytëzohen me rastin e mirëkuptimit të vlerësimit paraprak të funksionit të revizionit intern, janë:

• Statusi organizativ: statusi specifik i revizionit intern dhe mundësitë që revizioni intern të jetë objektiv. Në situatë ideale, revizioni intern i raporton vetëm nivelit më të lartë të menaxhmentit dhe është i liruar prej të gjitha përgjegjësive tjera afariste. Të gjitha kufizimet dhe restrikcionet e imponuara nga menaxhmenti për revizionin intern duhet të shqyrtohen me kujdes. Revizori intern duhet të ketë liri të plotë komunikimi me revizionin ekstern.

• Fushëveprimi dhe funksioni: natyra dhe niveli i kryerjes së detyrave të revizionit interno. Revizori ekstern duhet të shqyrtojë gjithashtu se a vepron menaxhmenti sipas rekomandimeve të revizionit interno dhe si është evidentuar kjo.

• Pajisjet teknike: duhet të shqyrtohet se e kanë revizorët intern njohuri të mjaftueshme për kryerjen e revizionit. Revizori ekstern mund të shikojë, p.sh. politikën e punësimit dhe aftësimin profesional të personelit që bën revizionin intern, si edhe kualifikimin profesional dhe përvojën e tyre.

• Kujdesi profesional: revizori ekstern duhet të shqyrtojë se e planifikohet, mbikëqyret dhe dokumentohet në mënyrë adekuate revizioni interno. Duhet të shqyrtojë edhe ekzistimin e doracakëve adekuatë për revizionin e programit të punës dhe dokumenteve të punës.

6. Koha e nevojshme për lidhje dhe koordinim

Kur planifikohet të shfrytëzohet puna e revizionit intern, revizori ekstern shqyrton planin orientues të revizionit intern mbi periudhën dhe të diskutojë mbi të sa më parë që është e mundur. Aty ku puna e revizionit intern mund të jetë faktor për përcaktimin e natyrës, kohës dhe nivelit të procedurës së revizionit ekstern, është e dëshirueshme që paraprakisht të merren vesh për kohëzgjatjen e punës, nivelit që duhet të mbulojë revizioni, nivelit të testimit dhe metodës së përzgjedhjes së mostrave, dokumentacionit mbi punën e kryer dhe kontrollit të procedurave të raportimit.

Lidhja me revizionin intern është efektive nëse mbledhjet mbahen në intervale të caktuara kohore. Mbikëqyrja eksterne duhet të ketë karakter këshillëdhënës dhe të ketë qasje në raportet relevante të revizionit intern, si dhe të jetë e informuar për të gjitha faktet e rëndësishme që i di revizioni interno, të cilat mund të kenë ndikim në punën e revizorit ekstern. Njëkohësisht, revizori ekstern duhet ta informojë revizorin intern për secilin fakt të rëndësishëm, i cili mund të ndikojë në punën e revizionit intern.

217

7. Vlerësimi dhe testimi i punës së revizionit intern

Kur revizori ekstern vendos të shfrytëzojë punën specifike të revizionit intern, ai duhet ta vlerësojë dhe ta testojë atë punë, në mënyrë që të vëertetojë se a është ajo adekuate për qëllime të revizionit ekstern.

Vlerësimi i punës specifike të revizionit intern përfshin shqyrtimin e përshtatshmërisë së fushës përkatëse të veprimit dhe programeve përkatëse të konstatojë se a është bërë në mënyrë adekuate vlerësimi preliminar. Ky vlerësim mund të përfshijë këto konstatime:

• si e ka kryer punën personi që ka përgatitjen dhe njohuritë adekuate për revizion intern, a e ka mbikëqyrur punën e ndihmësit, a është kontrolluar dhe dokumentuar më mënyrën përkatëse;

• a ka dëshmi të mjaftueshme revizore të cilat janë bazë për nxjerrjen e rekomandimeve;

• a është nxjerrë raporti përkatës në rrethanat e caktuara dhe a është raporti i përgatitur në pajtim me rezultatet e punës së bërë;

• a është zgjidhur në mënyrën përkatëse çdo përjashtim ose fakt i pazakonshëm gjatë kryerjes së revizionit. Natyra, koha dhe niveli i testimit të punës specifike të revizionit intern varet nga

vlerësimi i revizorit ekstern, siç është rreziku dhe rëndësia e fushës së shqyrtuar, vlerësimi preliminar i revizionit dhe vlerësimi i punës specifike të revizionit intern. Këto testime mund të përfshijnë vlerësimet e pozicioneve të verifikuara nga kontrolli intern dhe vlerësimet e pozicioneve të ngjashme dhe procedurave të kontrollit interno.

Revizori ekstern do të nxjerrë konkluzionet lidhur me punën specifike të revizionit intern, e cila është testuar dhe verifikuar.

Parimet themelore SR 610 zbatohen edhe te revizioni i raporteve financuare në sektorin publik. 8. Llojet e mbikëqyrjes revizore

Mbikëqyrja e revizionit profesional ndahet në disa lloje, të cilat mund të zbatohen edhe me revizionin intern edhe me revizionin ekstern. Ato janë të ndara me një vijë të hollë, prandaj mund të thuhet se ato janë komplementare me njëra-tjetrën, por kanë emra të veçantë:

• revizioni i raportit financiar; • revizioni i ngjashmërive; • revizioni i afarizmit; • revizioni intern; • revizioni shtetëror.

Secili prej këtyre revizioneve shërben për një qëllim konkret dhe zbatohet me aplikimin e procedurave standarde profesionale e të pavarura, në kuptimin e dhënies së mendimit.

Revizioni i raportit financiar ka për qëllim të vërtetojë se a janë reviduar

218

raportet e dorëzuara në pajtim më kriteret e caktuara. Si kritere merren parimet e pranuara të kontabilitetit. Ky lloj i revizionit zakonisht zbatohet në bazë të raporteve financiare, të cilat shpesh cilësohen si “raporte të kontabilitetit”.

Raportet themelore financiare janë: • bilanci i gjendjes, • bilanci i suksesit, • raporti mvi kapitalin vetjak, • raporti mbi gjendjen financiare.

Te revizioni i disa raporteve financiare kriter vlerësimi janë dispozitat tatimore ose baza tatimore.

Revizioni i ngjashmërive verifikon nivelin e harmonizimit të raporteve

financiare me normat, rregullat, politikat, ligjet, kontratat dhe rregullave të organeve shtetërore.

Udhëheqja e ndërmarrjes (menaxhmenti) mund të punësojë revizorët e vet interno ose mund të angazhojë revizorë të pavarur për të verifikuar dhe për të raportuar se a i respektojnë normat internet ë sjelljes dhe politikën e menaxhmentit pjesë organizative të ndërmarrjes (repartet, njësitë, filialet dhe individët). Në këtë rast aktet interne shërbejnë si kritere për vlerësimin e shkallës së ngjashmërive.

Në qoftë se autoritetet tatimore kontrollojnë objektivitetin e paraqitjes së tatimeve të ndonjë obliguesi, atëherë revizorët konstatojnë ngjashmëritë e të hyrave të paraqitura me ligjet tatimore.

Organizatat dhe institucionet shtetërore, të cilat kanë pranuar donacione nga buxheti i shtetit, ato i nënshtrohen kontrollit të revizionit. Qëllim i këtij revizioni është që të konstatojë se a i është përmbajtur shfrytëzuesi i donacionit (ndihmës, regresit, subvencionit, bursave, etj.) kritereve në bazë të të cilave është miratuar donacioni.

Revizioni i afarizmit bën revizionin e ndonjë transaksioni të caktuar dhe afarizmin e tërësishëm të ndërmarrjes dhe pjesëve të saj, nga aspekti i shfrytëzimit racional të resurseve në procesin e krijimit të profitit. Ky revizion ka qëllim të shumëfishtë: (1) të vlerësojë afarizmin në raport me rezultatet e planifikuara, (2) të përcaktojë fushat e afarizmit që duhet të riorganizohen dhe (3) të japë rekomandime për përmirësimin e afarizmit.

Në praktikë, revizioni i afarizmit cilësohet edhe si revizion i zbatimit ose revizion i menaxhmentit. Menaxhmenti i shfrytëzon shërbimet e revizionit për vlerësimin e efektshmërisë së nxjerrjes së prodhimeve të reja në treg.

Revizoni i afarizmit është më kompleks dhe më i shtrenjtë se sa revizioni i raporteve financiare dhe revizioni i ngjashmërive. Megjithëkëtë autoriteti i këtij revizioni po rritet dhe po merr gjithnjë e më shumë rëndësi në botën e biznesit.

Revizioni intern, si rregull, vepron në ndërmarrje të mëdha komplekse, në banka

dhe në institucione. Revizorët internë të certifikuar janë të obliguar t’u përmbahen standardeve profesionale dhe parimit të objektivitetit dhe pavarësisë gjatë kryerjes së revizionit. Ata kanë qasje të lirë në menaxhment dhe dokumentacion.

Parimisht, revizioni intern nuk ka kurrfarë pengesash për veprim. Ai mund të bëjë ët gjitha llojet e revizionit, por preokupim kryesor i tij është (1) revizioni i ngjashmërive dhe (2) revizioni i afarizmit.

219

Raportet e revizionit intern i dedikohen menaxhmentit, por janë shumë me interes edhe për revizionin ekstern, me rastin e revidimit të raporteve financiare.

Revizioni shtetëror bën mbikëqyrjen e shfrytëzuesve buxhetorë. Organet e tij

mbikëqyrëse zbatojnë (1) revizionin e ngjashmërive dhe (2) revizionin e afarizmit të institucioneve dhe organizata që financohen nga mjetet publike. Revizioni shtetëror është i pavarur dhe objektiv gjatë mbikëqyrjes së shpenzimit të të hyrave publike të organeve shtetërore.

Revizioni i administratës tatimore verifikon librat e afarizmit të obliguesve tatimorë, me qëllim që të vërtetojë rregullsinë në paraqitjen dhe pagesën e obligimeve tatimore. Ky është revizion tipik i ngjashmërive. Ky lloj i revizionit është i specializuar për zbulimin e palëve të lidhura dhe mashtrimeve në organizatat dhe agjencitë buxhetore.

Revizorët e pavarur të autorizuar janë të përgatitur për kryerjen e të gjitha llojeve të revizionit. Në punën e tyre, ata janë të obliguar t’i përmbahen kodit etnik e profesional. 9. Tiparet afariste te mbikëqyrjes së revizionit

Raportet financiare përfshijnë raportet e menaxhmentit mbi gjendjen pasurore të ndërmarrjes dhe rezultatet afariste. Mikëqyrja e revizionit hulumton vërtetësinë dhe objektivitetin e raporteve të menaxhmentit. Revizori dyshon në saktësinë e raportit të menaxhmentit, të evidentuar në librat afariste, për shkak të konfliktit të interesave të aksionarëve, pronarëve dhe menaxherëve. Aty ku bien në konflikt interesa të ndryshme, shpesh e vërteta bie viktimë e konflikteve. Shembulli më ilustrues janë konfliktet e armatosura. “Pas shpalljes së luftës, viktimë e parë është e vërteta”, ka deklaruar politikani anglez Arthur Ponson. Për këtë arsye, është e domosdoshme që me një masë të arsyeshme të kujdesit të hulumtohet vërtetësia e raporteve financiare.

Është e njohur përgjithësisht se me informacionet e kontabilitetit ndonjëherë manipulohet me shkathtësi. Kjo ndodh për shkak të gabimeve (të qëllimshme dhe të paqëllimshme), prej nga burojnë informacione të shtrembëruara në bazë të të cilave pason vendimi i gabuar me pasoja të paparashikueshme.

Organi mbikëqyrës duhet të hulumtojë me këmbëngulje se a janë informacionet të sakta. Pra, revizori verifikon se e janë përfshirë në raportin e menaxhmentit faktet që mund të identifikohen pa vështirësi. Në këtë situatë, është me interes të shtrohet pyetja se kujt do t’i shkonin përshtati informacionet e shtrembëruara.

Problemi i vërtetësisë shumëfishohet duke pasur parasysh faktin se të dhënat e kontabilitetit paraqesin fotografinë e së kaluarës, e cila mund të zbehet me kalimin e kohës. Për këtë arsye, të dhënat duhet të freskohen me dëshmi, në mënyrë që të zbuten ndikimet shkatërruese të kohës dhe të forcohet vlera e informacioneve të paraqitura. Të dhënat afariste, ashtu sikurse perimet, nuk janë pasdite të freskëta si në mëngjes, pra as vlerat e informacioneve. Më e dobishmja është informata me kohë dhe e saktë.

E vërteta është fakt që mund të përcaktohet si standard i vlerës. Në kërkim të së vërtetës, revizioni u përmbahet parimeve të veta etike. Në këtë kontekst, revizori i pavarur është parimor, që do të thotë se ka qëndrim të pandryshueshëm, koherent dhe parimor në objektivizmin e informacioneve të kontabilitetit dhe financave. Në krahasim me rrethinën, revizorët janë etiketuar profesionalisht. Ata nuk dallohen nga veshja as nga pamja e jashtme, sepse janë të uniformuar po sikur policët, doganierët dhe inspektorët

220

financiarë. Revizorët njihen për sjellje profesionale, afariste, parimore dhe kolegjiale në shërbim të së vërtetës. 10. Planifikimi i revizionit intern 10.1. Standardizimi i revizionit intern

Me qëllim të hulumtimit real dhe vlerësimit objektiv, revizioni interno shfrytëzon kriteret dhe veprimet e standardizuara, të cilat definohen me politikat e ndërmarrjes. Në njëfarë kuptimi, standardet janë mjet për realizimin e qëllimeve.

Për dallim nga revizioni ekstern, ku dominojnë (1) standardet e revizionit dhe (2) standardet e kontabilitetit, te revizioni intern, përveç standardeve të përmendura, shfrytëzohen edhe standarde të veçanta, të ngjyrosura me politikën afariste sterne: standardet e shpenzimeve, standardet e punës, standardet e kualitetit dhe, sidomos, standardet e afarizmit.

Instituti i revizorit në revizionit intern në Florida ka publikuar standardet për revizorët interno në të gjitha veprimtaritë, në mënyrë që t’i orientojë dhe t’ua mundësojë matjen e efektivitetit të tyre. Megjithatë, më shumë janë të njohura standardet e revizionit intern, të cilat i ka miratuar instituti amerikan i revizionit interno, ku përfshihen kërkesat, veprimet dhe procedurat që duhet të ndiqen nga revizorët interno, gjatë mbikëqyrjes së afarizmit të ndërmarrjes:

• SR 100 Pastërtia, • SR 200 Profesionalizmi, • SR 300 Sfera e punës • SR 400 Kryerja e revizionit • SR 500 Drejtimi i revizionit intern

Organizimi dhe veprimi i revizionit interno janë rregulluar me standardet e

revizionit SR 300, SR 400, dhe SR 500, pozita e personelit të angazhuar në kryerjen e revizionit është e rregulluar me standardet SR 100 dhe SR 200. Standardet ndihmojnë në punën e revizorëve internë, raportet e të cilëve u shërbejnë menaxhmenteve për përcjelljen e afarizmit të ndërmarrjes dhe për zbatimin e politikës afariste interne. Për operacionalizimin e politikës së ndërmarrjes, përveç standardit të revizionit, përdoren shpesh edhe aktet normative, të nxjerra nga organet e brendshme, siç janë:

• rregulloret, • udhëzimet, • konkluzionet, • urdhëresat, • qëndrimet, etj.

Aktet e përmendura shfrytëzohen gjithashtu si kritere mbikëqyrëse për

hulumtimin dhe vlerësimin e revizionit intern, paralelisht me rregullat, standardet dhe kodet e etikës profesionale.

221

11. Parimet etike të revizionit intern

Dobia e revizionit intern është e barabartë me cilësinë e personelit që kryen revizionin. Cilësia nënkupton përgatitjen profesionale dhe aftësimin e përdorimit të teknikës së personelit dhe karakteristikat etike të revizorëve. Njëkohësisht, revizorët duhet të jenë të përgatitur për komunikim me dokumentacionin dhe me nivele të ndryshme të menaxhmentit të ndërmarrjes.

Personeli i revizionit intern duhet të ketë njohuri nga kontabiliteti, si edhe njohuri të gjera dhe përvojë në mbikëqyrje.

Titulli i revizorit është i standardizuar, gjë që e obligon këtë profesion që gjatë punës profesionale t’i përmbahet Kodit të etikës profesionale të revizorit intern. Parimet etiket i ka miratuar Instituti i Revizorit Intern në Nju Orleans, para katër dekadash (1968), të cilat janë plotësuar në vitin 1988. Revizorët profesionistë duhet të jenë:

• të ndershëm, objektivë, të zellshëm e pedantë në kryerjen e obligimeve të tyre me nivel të lartë të përgjegjësisë.

• besnikë ndaj ndërmarrjes (punëdhënësit) dhe të gëzojnë besim të plotë, duke përjashtuar çfarëdo veprimi të pahijshëm ose ilegal,

• të përmbajtur nga marrja e dhuratave dhe punëve që kanë lidhje me punëdhënësin, pa dijen dhe pëlqimin e menaxhmentit të lartë,

• nuk guxojnë të ngurrojnë të hyjnë në aktivitete që janë në konflikt me interesat e punëdhënësit ose në aktivitetet që mund të pengojnë kryerjen e detyrës me objektivitet,

• duhet të jenë këmbëngulës në shfrytëzimin e informacioneve të siguruara gjatë kryerjes së revizionit. Nuk guxojnë t’i shfrytëzojnë informacionet sekrete për nevoja personale as në ndonjë mënyrë që do të dëmtonte punëdhënësin,

• duhet të grumbullojnë të dhëna ë mjaftueshme të cilat forcojnë mendimin e tyre gjatë shprehjes së vlerësimit. Me rastin e hartimit të raportit janë të obliguar të nxjerrin në pah të gjitha faktet, të njohura vetëm për ta por të paparaqitura, që cilat mund të shtrembërojnë raportin e reviduar ose të maskojnë veprimet e paligjshme,

• duhet të zgjerojnë dhe thellojnë vazhdimisht njohuritë dhe të përmirësojnë kualitetin e shërbimeve revizore, duhet të mbështesin objektivat e Institutit të Revizorit Intern. Gjatë kryerjes së

punës së tyre duhet t’u përmbahen standardeve të larta profesionale e morale, të cilat janë përcaktuar nga Instituti i Revizorit Intern dhe anëtarët e tij.

Revizorët nuk i cenojnë parimet etike në qoftë se i zbatojnë me përpikëri

standardet e kontabilitetit dhe standardet e revizionit. Për këtë arsye, revizorët duhet të përsosin në vazhdimësi aftësitë e tyre profesionale nga fusha e ekonomisë, kontabilitetit dhe parimeve etike të pranuara të revizorit.