• • • • NEŞREDILMEMIŞ BAZI TURK KAYNAKLARINA · GÖRE BOSNA

• • • HlRIST IYANLARI (BOGOMILLER)

LES KRISTIANS (BOGOMILES PARFAITS) DE BOSNIE D 'APREs DES DOCUMENTS Tutm:S INEDI TS

PROF. DR. M. TAYYİB OKİÇ

ÇEVlRl: PRQF. DR SALlH AKDEMİR, YRD. DOÇ. DR RECEP DURAN

GİRİŞ Biz bu araştırmanuzda, Bosna-Hersek Bo­

gomillertnin dini fikirle~ ve "Bosna Kilisesi" (Crkva-bosanska) denilen kiliselerinin teş­

kilatını degil, fakat sadece tarihleri ile ilgili Tı1rkçe belgeleri incelemek istiyoruz. Yaklaşık olarak bir asırdan beri, Bogomillik, özellikle Sırp ve Hırvat yazarlar tarafından, değerli bilim adamı Alexandre Soloviev'in geçenlerde açıkca gözler önüne serdigi gibi, -bazı istisnalar .bir yana- maalesef tarafsızca incelenegelmiştir. Bu çalışmaların sonuçlarını, biri dini digeri ise siyasal ve ulusal olmak üzere iki ana egill%et­kilemiştir. Bu çalışmalar, Boşnaklann ·ma­lannın. XV. asırda İslam dinine girerlerken, Bo­gomil dinini degil, fakat, . -yazarlarının dini ya da siyasi egilimlerine göre- ortodokslugu ya da Ka­tolikligi terketmiş olduklarını ispat etmek iste­mektedir. Başka bir deyişle, bu araştırıcılar apaçık bir olguyu. Bogomilizm'in Bosna'daki ve dallası Ba.J.kanlardaki varlığını irik~- etme cQr'etini gösterebilmişlerdir. Bütün bu görüş­

lerin temelsiz görüşler oldugunu söylemeye bile gerek yoktur. Bu biie, siyasal ya da ulusal gerekçelerle, -hem de ön yargıların tatmin edi­lebUmesi uğruna- ilmi gerçeğln nasıl kurban (yok) edilebileceğini göstermektedir. lleri sOrdüğümüz görüşün dogrutugunu kanıtlamak için Cenevre Üniversitesinde profesör olan ta­rafsız bilim adamı Alexandre Soloviev'in derin bir araştırma sonunda ulaşmış olduğu sonucu zikretmek yeterlidir: Gerçekten de, Bosna'daki Bogomiller ve Bogomillik hakkında bir çok çalışmaOann)dan birinde şöyle demektedir:

"Şu son elli yıllık süre içinde,. Sırp ve Hırvat UteratOründe, Ortaçağ'daki "Boşnak Kilise"sinin sapık (heretique) degtl fakat ortodoks (rechtgla.­big) olduğunu teyid eden bir hayli çalışma bul-

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH VOL: 6 NO: 4

· .. -··. ':

· 'mı:ık mümkündOr. Işte bu çalışmalar, yazar­ların Ulusal eğilimlerine göre, Bogomilliği Sırp Ortodoksiuğu ya da katolik olarak görmektedirleri."

Soloviev, Bogomillerin, haç karşısında takındıklan tavrı, mezar kıtabelerinin ve diger belgelerin ışıgtnda inceledikten sonra, "Bosna Kilisesi'nin Bogonlü oldugunu ve onun bu ko­nuda, Anadolu'daki Selefieri olan Pavlus taraf­tarlannın ogretisinl izlediğini vurgulamak­tacJır2."

Konumuza girmeden önce, Bogomil soru­nunu, mahalli yazarlarm sunduktan şekilde, ana hatlarıyla gözden geçirmenin yararlı

olacağı kanaatindeyiz. YUGOSLAV TARİHÇİLİÖİNDE· BOGO­

MiL SOR UNUNA GENEL BAKIŞ Sırp ve Hırvat araştırmacılar bize Bogo­

miller hakkında üç teori sunmaktadırlar. Birin­ci teori; Boşnak Killsesirli (sapık) ve Bogomil olarak kabul eder; ikincisi, Boşnak Kilisesi'ni Ortodoks Kilisesi ile özdeşleştirir; ve üçüncüsü, Boşnak Kilisesirli, en azından başlangıçta Ka­tolik sayar.

Bu teorilerin ilki, Hırvat bilim adamı Fran­jo Racki tarafından ileri sürülmüştür. F. Racki, Latin belgelere dayanarak, Boşnak Kilisesi'nin gerçekten de sapık, bogomil ve duallst3 olduğu sonucuna ulaşmıştır. Nitekim bu hususu daha başka bir çok belge de kanıtlam.aktadır.

•au tebl~. 19 Eylül I955'te ls tanbul'da gerçekleştirilen Ulus la­rarası ı o. Bizantoloji Kongresr'nde sunulmuştur. I or. Ale.ksandar Solovjev, Jcsu li bogomill postovall krst? (Les Bogom.ıles ont-1ls honore la crolx?), G!asn!k ZemaYskcg Muze­ja u SarqfeiJU. Nova Ser1ja, Sarajevo 1948, c. III, s. 101 (Fransızca özet). 2Aynı dc:rgl, s . I 02. 3Prtlozl za povjest bosonskl.h Patarena (Starlne, ı. Zagreb 1868); Bogomill 1 Patarcnl (Rad de l~cademie Yougoslave, c. VII, VIII, IX, Zagrcb 1868-1870); Bu çalışma Ikinet defa Academle Setbe (c. LXXXVII) ta.rafi.ndanyayınlanmışllr:' Beogı:ad 1931.

1

1

• 1. ı

1

ı ·ı

1 ı

NEŞREDII..MEMIŞ BAZI1ÜRK KAYNAKLARINA GÖRE KRlsrtYANLAR (Seçkin Bogomiller)

Bu tez uzun süre temel tez olarak kalmış br. Bir başka Huvat araştırmacı Ciro Truhelka. hayabrun sonlanna yakın bir döneme kadar4 bu tezi savunmuştur. Ancak daha sonra birden fikir değiştirmiş ve Katolik teze dönmüştılrS. .

Değerli Sırp tarihçiler Ilalion Ruv'arac6, Vladimir Corovic7 • Jovan Radonics. Vladislav Skaric9 ve Katolik rahip Dargutin Kamber10, genel olarak Racki ile aynı görüştedirler. Son yapılan araştinnalar ve özelllkle Profesör A So­loviev'in11 çalışmalarına göre. bu tezin sonuçta hakim tez olacağı muhak.kaktır. Soloviev kadar tarafsız bir araştırmacı olan Anto Bablc12 de aynı kanaattedir. Şuna da işaret etmek gerekir ki. Safvet Basigic'ten13 başlayarak Mehmet Handzic14'e kadar Boşnak araştırıcılar da aynı sonuçlara ulaşmışlardır. Bu son zikredilen araştıncılar, oldukça sınırlı olan ve büyük kısmı da resmi Ölınayan Masıaman kaynaklan da kul­lanmışlardır. Bugıln, burada. siZe, doğruluğu tartışılmaz tarihi Türk belgeleli sunmaktan onur duymaktayıriı.

Ortodoksluk lehinde olan ikinci tez ilk defa Bozidar Petronovic tarafından 1867'de savunul­muştur15. Bu iat mütereddit bir kimsedir. Latin kaynakları kesin olarak reddetmez ve hatta Boşnak Kilisesinde Bogomil unsurlann varlığı­nı bile kabul eder. fakat bunu Krtstianlara, yani seçkin Bogomillere (Bogomiles Parfait) hasre­der; halk k1tlesi (sıradan Bogomiller) ise, ona göre ortodokstur. Atom takma adlı (muhtemelen Simo Tomic) bir yazar. sıradan bir eser de Boş­nak Kilisesinin ortodoks olduğUnu savunur.l6 Jovan Jevtlc17 adlı bir ortodoks rahip ve Slvetis­lav Davidovicı8 adınCia biri de aynı şeyi ileri sılrerler. Bu tezin en ateşU savunucusu şt1phesiz Vaso Glusac'tır. Vaso Glusac, yazmış olduğu eserlerinde. sadece-BöŞnaıt Kilise'sinİil Bogomil olmadığını değil, fakat aynı zamanda Balkan­lar'da hiç bir zaman Bogomilliğin mevcut bulun­madığını da kesin olarak ifade eder. 19 Ona göre Bosna-Hersek'te Bogomillerin ve BogomiliZmin varlığına $ehadet eden bt1tıln latin belgeler Vali­kan'ın salt uydurmasıdır. Ortadoks belgeler­keşişlerin sofuca hayalleri; Bizans belgeleri­değersiZdir ve papaz Cosmas'un sözleri20 ise bir rüyadır (Burada Glusac, Blogoiev'i takip eder). O, dinsel ve siyasal duygularına uygtın gelecek bir

4Gost Radln t njegov tastamenat, Glasn!lc Zemaljskx:ıg Muze­Ja uBosnı Lflercegovırıı. Sarajevo ı911, c. xx:ırı, s. 355-376; Al­mancası: Das Testament des Gost Radln, \Vissensch. Mittel­lungen aus Bosn!en, 1916, c. XIII; Jos o testamentu Gosta Rodina ı o Pa tareni ma. Glas. Zem. Muzeja. c. XXY, s. 363-382. 5v. Poı;Jest hnxıtsldh zema!ja Bosne ! hercegolline, Soclete cat­holique "Napredak'' yayını, Sarajevo ı942 (Bosna Klllsesl Bölümü). Go natplsu na erk! Hereega Stjepana u Gorazdu, Glas de

l'Ao:ufemle Serbe, Beograd ı989, c. XVI.

7Bosna ı Hen:egovina, Beograd ı925; Bogomlll, Patareoi, Ba­bunl, Narodna Endklopedija Srpsko-Hrvatsko-Slouenacka. Zagreb ı926, ı, 238-239; Historlja Bosne, Belgrad 1940.

8Rackl'nln escrtnln önsözünde, Beograd 193ı. 9Kudtgert, Prtlozt za laıjtzeunost,jeztk, LstDrtju tfolklor, Beog­

rad ı926, v. VI, No. 1 Içinde s. 107-ı ı o: Slrenje Islama u Bosnil Hercegovinl, Gojret. kalendar za g. 1940, Sarajevo 1939, s. 29-33. 1 OKardlnal Torguemada ı trt bosanska bogomlla, Croat!a Sacra. Zagteb 1932; aynca bkz. Jordan Jlic, Die Bogomilen In ihru geschlchtllchen Entwicklung, Sremskl Karlovcl 1923. 1 I postanak 1 pad bosanske crkve, Prostdetn! Radnik. no. 6 ve 7, Sarajevo 1947; Gost Radln t njegov testament, Pregled, ll, no. 7, Sarajcvo 1947: Vjcrsko ucenje bosanske crkve, Rad Ju­goslavenske Akademlje, c. CCLXX, Zagreb ı 948; La do etiine de I'Eglise de Bosnle, Bulletin de la classe des Lettres de l'Acadernie Royale de Belgrque 5e serte, c. XXXI, Bnıxelles ı948; Jesu li Bogomill postavali krst?, Glasn!k Zem Muzeya. Nouv . Scric, lll, Sarajevo 1948; Les des Leltres de IAcad. Ray. de Bel­gique, 5e sene, c. XXXV, Bnıxelles 1949; Salnt Orcgire, paran de Bosnle, Byzantl.on. c. XIX, Bnıxelles ı950; Nestanak bogomlls· tva ı tslarnlzactja Bosne, Godisnjak.l, ~evo 1949; F\ındajajl­u, patarenl t kudugert, Zbomtk radoua Vlzantoloslaıg Instttuta Srpske Akademlje Nauka. I, Beograd 1952; La masse cathare, Cahier d'Etudes Caıhares. No. ı2. Arques 1952; Engelski tz­vestaj XVII vijekn o bosanskim Poturlma, Glas. Zem. Muz., Nouv. ser., VII, Sarajevo ı952 (Un temotgnage anglai du XVII slevle sur Ics Poturs de Bosnle, Byzant!on. XXIII, Bnıxelles ı953; Autour des Bogomlles, Byzantlon. c . XXII, Bruxelles 1953; Novi podaclza ıstonu neomanihejskog pokreta u ltalijll Bosni, Glas. Zcm. Muz., nouv. ser. VI[(, Sarajevo ı953 (De nou­velles donnees sur le mouvement Neomanlcheen en Italie et en Bosnie; Svjedocanstva provoslavnih tzvora o bogomilstvu na Balkanu. Godlsnjak.·v. Sarajevo 1953; Le Problemedu Bogo­miUsme en Bosnie Medievale, Athenes 1955; Bogumlll, EndJ<:. lopedija Öugoslcwye, Zagreb ı955, 1, s . 640-645 ı2Nov1jl pogledl u naucl o pltanjl srednjevjekovne vrkve bo­sanske, Predled, No. 2 s. 101-107, Sarajevo, Şubat 1954. Aynca şu makalesine bakınız. Nesto o karakteru bosanske feudalne drzeve, aynı dergi. no. 2, s. 83-86, Sarajevo 1953. 13Kratka uputa u proslost Bosne i Hercegou!ne, Sarajevo ı900, s. ıs-ı9; Patan:nı i Islam, Jugoslouenska/lljiva. V, Zag­reb 1921. 14Glavni uzrok prclaza Bogumila na Islam, Kalendar Narodne Uzdanlce za 1935, Sarajevo 1934; Jedan pnlog povjesU prv!h dana sirenja Islama u Bosni i Hercegovtnl, cıym takuim. Saraje­vo ı 937; Islarrılzac!a Bosne i flen:egou!ne ! porijeklo boscınsko­hercegouac.kilı Musllmana. Sarajevo 1940; Burada Muhammed Hadzijahic'ln bir makalesine -işaret etmek gerekir: O lslamlzac!JI bosanskth Krstjana, Obzor Gazetesi. Zagreb, 31 Aralık ı937. 15Bogwnili. crloxı bosanska ı Krs!fanl, Zadar 1867. Şunlan da zikretmek gerekir: German Andjellc, Patan:nı u Bosnl Basans­ka crkva za vı1jeme kraljeva. Bosansıro.Hercegouacki IstDnic, c . V, Sarajevo ıa91. Aynca bkz. Nasl Muslimani 1 Dogomlltvo, Srpska Rljeu Gazetesi, Sarajevo 913, ve Jovan Mttranov1c, O proklestvu na Babune, Bos. Vila. c. IX, Sarajevo 1894. ı 6Kakvaje bUa srednjevjekovna crkva bosanska, 'o1era bosans­ka?, Bosanska Vila. Sarajevo ı892 ve ı894. ı7Jedan vazan dokumenat o ıslamlzacljl bosanskih prokrajl­na. Jugos!avenska Posta Gazetesi, 6 ~s los ı 938. ı8srednejevjekovna erk-va bosanska Dije blla bogumilska ni patarenska, Brastvo, Sarajevo ı938, c. XV, No. ıo-12; aynca bkz. Petar Gakov1c, Prllagza istorjju ı geograflju Bosne (Nesta· n ak BogwnJla. Lslamizacija Bosne, PorijekiD Srba na sjeueroza­paduBosne}, Sarajevo 1923. ı9srednijevkovna crkva bosanska bllaje pravoslavna, Prilozt. c. IV, Beograd ı 924; Isttna o BogumiUma. Beograd 1945; Kakva je bUa crkva bosanska u srednjem ve ku?, Glasn!lc Srpske Pra­uoslaıme Crkve, Beograd ı948: Zapis tz 1329 gadine nema isto­riske vred.nostl, GlasntkZem. Muzeya. Nouv. ser., c. Vll, Saraje­vo ı952.; Problem bogumUstva, Godlsnjak. c. V, Sarajevo ı953. 20akz. Ch. Puech-A. Vaillant, Le trcr1.te cantre !es Bogomiles de Casmas le pretre, Paris 1945.

ISLAMI ARAŞTIRMALAR ClLT: 6, SAYI: 4

PROF. DR. M. TAYYIB OK!Ç

teZi kanıtlamak için h er şeyi !;ahrif eder. Bu du­rumla ilgili olarak, Anto Babic şöyle der: "Gerçe~ten de, bir tezi kanıtlamak için tarihsel kaynakların tahrif edilmesine dair buna benzer bir örnek bulmak zordur"21 . Olusac'ın bu tuhaf davranışı Hırvat tarihçi Vjekoslav Klaic'i hasmının göruşlerini çün1tmeye sevketmiştir. Klaic bu konudaki görüŞlerini şöyle ifade eder: Kendi fikirlerine hayranlıgı yüzünden Glusac, eski inançları yıkmak için, teorisinin okul kitap­larına sokulmasını taleb etmiştir. Ancak, Müslümanların d~rhal HıristiY.an olınal~nı ve önceden mensub oldukları ortodoks kilisesine tekrar geri döı:lmelerini isteme~esi son.de~ece şaşırtıcıdır. Çünkü. onlarda Sırplarla aynı din­dendiler. Ancak, Sırplarla aynı dinden olduk­larına göre, Müslümanların derhal Hıristiyan ol­malarının ve eskiden mensub oldukları

ortodoks kilisesinin bagnna tekrar geri dönme­lerini istememesi son derece şaşırtıcıdır. Öyle görünüyor ki. araştırmanın tamamı bu amaçla yazılmıştır.

Üçüncü tez, yani Boşnak Kilisesinin Kato­lik karakterli oldugu teZi Uk savunucularını,­A Babic'in belirttigi Qzere-. tezlerini tarihe da­yand~abilmekten ziyade. belgeleri kendi sjja­setlenne uyduran~2 Milobar'ın23 ve Pil~24 şahsında bulmuştur. Bu iki yazar Bosna'daki Bogomil hareketinin, Hırvat Glagolizminin bir devamınd,an ve zamanla degışmiş şeklinden başka bir şey olınadıgını kanıtlamak istemekte­dirler.25 Daha öncede zikrettigimiz üzere, Cıro Truhelka'da, Boşnak Kilisesinin, Katoliklikten baŞka biişey olinadıgını arzulayan- aslıiida çôk az sayıdaki yazara katılmak için eski görüşiinCı terketmiştir. Nihayet bu tez daha ciddi bir tem­silcisini. Jaroslav Sidak'ın şahsında bulmuştur; Ona göre, Boşnak Kilisesi, sapık degil. fakat sa­dece ayrılıkçı bir kiliseydi. Glusal gibi, O da. Latin belgeleri muhaliflerinin uydurması olarak kabul eder. Ortodoks kaynaklara gelince; her ne kadar dogruluklarını kabul etse de, o. bu kay­naklann. Bosna Kilisesi'ni yanlışlıkla sapık ola­rak tavsit ettiklerini iddia eder. Sidak'a gore26, Bosna Kilisesi -toprak bakımından- eskiden katolik bölgesine ait bulunuyordu.

BOGOMİLLER ÜZERİNE ARAŞTIRMA­LARlN GÜNCEL DURUMU

Bu çok önemli konuda yapılan son araştırmalar Jaroslav Sidak ve Olusac'ın tezle­rindeki yanlışlıkları ortaya koymuş ve yeni

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH VOL: 6 NO: 4

araştırınalara vesile olmuştur. Bu sefer konu iyice belirlenmiştir. Bundan böyle. gerçekten sapık ve Bogomil bir Boşnak Kilisesi'nden söz edilecektir. Özellikle çözülmesi gereken bir problem kalıyor ki. o da, Latin kaynaktarla çelişir görünen, bazı yerel kaynaklarta ilgilidir.

Gerçekten. son zamanlarda bazı araştırma­cılar Bogomiller üzerine bazı başarılı araştır­malar yayınlamışlardır. Bunlar arasında meş­hur Alexandre Soloviev'in27 adının yanında. mesela Mihajlo Dinic28 ve Dragutin Knie­wald'ın28a atllarını zikredelim. Bütün bu araştır­maların sonuçları Boşnak Kilisesinin sapık ve Bogomil özelliğini teyid etmektedu-29.

21Nougt~ledi..'de zikredilen makale, s. 103. 22Bosanska crkva ı Patarenl. Crttce Iz hrvatske proslostt. s. 69, Mehmed Hanclzic. lslamlzadja. s. 3'lcn naklen. Aynca bkz. Herccg Hrvoje 1 Hval Krstjanlo, Nastmml I(Jesnik. c. XXXV, Zag­rcb 1926. 23Ban Kulln ı njegove doba. Glasnlk Zem. Muz.. Sarajevo 1903. c.XJI. 24Bogomilstvo kao rcligiozno-povjestni te kao socialni. 1 poli· tıckı problem. Mehmed Haneizle'ten naklen, Islamtzacta. s. 10, not 14: Südland·Pilar, Die südslav!sche Frage und der Welt· krleg 1918, Anto Babfc'ten naklen. Pregled No. 2. 1954'dcki makale. s. 102. 25zıkrcdllcn makale. Pregled No. 2. 1954. s. 103. raturi. Go­dlsnjak, V, Sarajevo 1953: Danasojc stanje pitanja crb."Ve bo­sanske u hı.storljskoj oaucı, Hlstorjjskf Zbomik. c. VII, Zagreb 1954: Kapitarova bosansko evandjelje u sklopu problema crh"Ve bosanske. Slovo. 4·5. Zagrcb 1955: Ecclesla Sclovanie imisija Domlnikanaca u Bosnl, Zbomlk radova FYlozofslrog Fakultetıı. c. lll, Zagrcb 1954: Franjevacka Dubla Iz g. 1372d373, kao lzvor za povjest Bosne, Isiortski Casopls. Beograd 1955. Son çalışmalanna balolırsa Rack1'nln tezini kabul etmiş gıbı görünmektedir. Bosna Kılisesının katalik özelligıtçın bkz. Leo Petrovfc, Hrvatsko podıijetlo bogumllstva, Spremnost. ı. Zag· rab 1942: Krscanl bosanske crkvc. Sarajcvo 1953; Marko V ego. Povyest Humske zemYe I. d!o. Sam o bor 1937. 26problem erkve bosanske u nasoj hlstoıiografiji od Petrano­vica do Glusca, Rad de I'Academie 1-'ougoslave. c. 259, Zagrcb 1937: Pravoslavni !stok ı crkva bosanska, Savrcmenik, c. XXVIII, Zagreb 1938: Crlcva bosanska l problem bogomilstı:a u Bosnf. Zagrcb 1940; Samostaina crkva bosanska i njczini re­dovnld, Nastavntlljesnik. Zagrcb 1941: Oko pitanja bogomill­va ı crkve bosanske, Historjjskl Zbomlk. c. lll. Zagreb 1950: Bosna ı zapadni dualisti u pıvoj polov!cl XIII. stoljcca. Zgodo­vtnsld.casopis. c. VI-VIII, Ljubljana 1952: Pitanje erk'Ve bosans­ke u oov1joj lite. 27 Jedan prl.log za ıstortju Patarena u Bosnl, Zbomik radoua FY· lozqfskog Falcı.ılteta Untverztteta. ı . 33·44. Beograd 1948. 28lljerodostojnost tatinsklh lzvora o bosansklm Krstfanima. Zagreb 1949. 2Bavolker urıd Kulturen Südosteı.ıropas'daki. München 1959. son makalesi, s. 173-198. Krş. Les Bogomlles. Synthesis. No. 147-148, Ağustos-Eylül 1958, s. 82-97 (Bibliyografya). 29f30sna'dald Bogomillzm ve Bosna KIJisesi hakkında şu escr­Jeri zlkredellm: A. HeiTer. Ova odlomka iz poveccg rada o krus· canskoj crkvl u Bosni, Spomenknjlga Iz Bosne. Zagreb 1901: JuUjan Jelenlc, De Pat.arenis Bosnae. Sarajevo 1908: M. Zuljic. CrUce o bogomilima uopce, a napose u Bosol ı Hercegovıni, Skolsld. lljesnik. Sarajevo 1906: Vatroslav Jaglc, Etn ncucnt· deekter urkundllcher Beltragzur Erklarung des bosolscheu Patarcnenthums, Arehivfor Slav. Phtl. c. XXXIII. Berlin 1912; Dr. Mllan Prelog, Potjest Bosne u doba osmanlyske vlade. ı. Sa­rajevo, (1908): L. Thalloczy, Beitcage zur Kenntnıs der Bogo-

! t

1 ı

ı

1 ı

1 i

NEŞREDILMEMJŞ BAZI'liiRK KAYNAKLARINA GÖRE KRISTIYANLAR (Seçkin Bogomiller)

Öte yandan, otantik Tiirk belgeleri, Seçkin Bogomilleri, yani Bosna Kristiyanlannı diger Hıristiyanlardan belirgin şekilde ayımıaktadır. üstelik bu belgeler bize, Fatih Si.ıltan Me~ed'in Bosna'yı fethinden altı yıl sonra onlann bölge­sel dagılımı hakkında bilgi de vermektedir. lzleri XVII. yüzyılın başianna kadar resmi sicillerde devam etmiştir.

Kamil Bogomillertn. kendilerine Krtstian yani Hıristiyan adı verdikleri bilinmektedir. Bo­gomillere verilen bir çok ad arasında (Babun, Patarene vs. -Dubrovnik.'teki arşivlerde bulunan belgeler onları bu şekilde adlandırnıaktadır)­Kamıi Bogomillere verilen ad olarak Krtstiyan adı çok yaygın bulunuyordu. Bu ad, degişik ya­zarların Bogomillige ve Bogomillere tahsis et­tikleri eserlerde de çok meşhurdur. Osmanlı

dönemindeki nüfus sayımı ile ilgili resmi kiitaklerde aynen bu ad kullanılmıştır. Burada, diger gayr-i müslimler "Gebr" ya da "Katlr" olarak tavsif edifirlerken, Kamıi Bogomiller miinhası­ran bu ad altında zikredilmişlerdir. "Gebr" ve "Katlr" katagorisine. tiim dini vecibelere sım sıkı baglı "Kristians"lann (Kamu Bogomillerin) se­viyesine yükselmemiş olan inanmış halk kitlele­rL-ıi, sıradan ·aogomilleri de dahil etmeliyiz. Kamil Bogorolller Boşnak Kilisesinin hiye­rarşisine dahil kiıİıseler olarak kabul edilebilir-ler. 1

Gerçekten de, Osmanlı devletine ait Tahrir defteilerlnin30 degeri' ve önemi azerinde fazla ısrar etmeye gerek yoktur. İstanbul ve Anka­ra'daki Devlet -arşivler-inde--bulunan ·Osmanlı

Devletine ait istatistik kayıtlanndan (sicilleril)­den) yak-laşık 150 kadarı, bugünkü Yugosla­vya'yı oluştu-ran ülkelere tahsis edilmiştir. bun­lann da ~ben yarısı, Klls, Krka, Pozega ve Laknas Sancakları (eyaletleri) dahil olmak iizere Bosna ve Hersek ile ilgilidir.

BiZ bu çok sayıdaki belgeleri incelerken özellikle Bosna Kristlan Bogomilleri Gzerlnde durduk. au sicill~ri incelerken göze Çarpan ilk husus. Macar egemenligine giren bölgelerde, yani daha açık bir şekilde, Bosna'nın kuzeyinde (Jajce ve Srebnik kasabalannda), Kuzey­dogusunda ve Giiney-dogusunda. Bogomillerden söz edilınemesi ve hatta Izlerinin bile mevcut ol­mamasıdır. Bu sessiZlik, Macarlstan-HirVatıs­tan Krallannın ve Valikan'ın Bogomillere karşı takındıkları tavırla açıklanır. Gerçekten de· bu

krallar ve Vatikan, Bogomillere karşı bir çok haçlı seferine girişmişler ve onlara engizisyon cezalan tatbik etmişlerdir. Bogomlllere karşı savaşanlar tıpkı Filistin'de Kudüs'ü feth etmek için Müslümanlara karşı savaşanlar gibi, günahlarından temizlenlyorlardı31.

Kaınil Bogomillerin iZlerini, münhasıran, Fatih Sultan Mehmed'in fethinden önce veya Fetih sırasında, Türklerin egemenUgı altına giren bölgelerde buluyoruz. Diger bölgelerde ise, Bogomiller ya yok edilmişlerdir ya da, katollk­mıenlehre. Wlssensch. M!tt.etlungen aus Bosnlen, c. lll, ·1895: H. Z. Bjelovucıc. B~omilska cyera odXVl v., Dubrovnik 1926: Boztdar Kovacevlc, Bogom!U, cıkva bosanska, Sıtpsk!Knjlzeımt Glasnık. 54, Begorad 1938: Dr. Joslp Matasovlç. Ogledl paull· kljanske b!bllograflje. Glasnlk Zem Muz~?Ja. c. XXXII , Sarajevo I 920 ve Tr! humanlsta o Pataren lma, Godisnjak skopskvg Fi­lozojskog Fakülteta. ı. Skoplje, 1930: J. IUc, Die Bogomilen tn lhrer geschıchtltı:hen Entwlcklımg. Sremskl Karlovcl 1923: N. Radojclc, O zamljl ı lmenlma bogomtla, Pıiloz!. c. VII. Beograd 1927: J. Jablanov1c, aogomti.st:vo tU Patarenstvo. Mostar 1936; L. Petrov1c, Krscan! bosanske crkve, Sarajevo 1953; E. Anlckov, Manihejl ı Bogomlll, Glasnlk Skopskog Naıu:nog Drustva. Skoplje 1929.

Buraya kadar, biiyük ölçüde, genel olarak Bogomillere has­redilmiş eserlerden ziyade sadece Bosna Bogom!lleri h ak­kında yabancılar, (birkaç da yerlı araştırmacı) tarafından yapılmış çalışmalan zikretUk. O halde genel olarak Bogoml· llzm ve genel olarak Bogom111er hakkında yapılmış birkaç çalışmayı da zlkredellm: L. Leger, l'heresle. des Bo gomiles en Bosnle et en Bulgarle au Moyen Age, La Ravue des Questfons hlstorlques, c. VIII, Paris 1870; A. Lombard. Paullctens. Bulga· res et bons·honvnes· en Orient et Ocddent. Geneec 1879: A. Cronla. n Bogomilismo., Roma 1925; V. N. Sharenkoff, A study oj Manl.cheism tn Bulgarla w ith SP.eclal rejerence to the Bogo­milısm. New York 1927; D. Obolensky, The Bogomils. A Sutudy tn Balkarı Neo-Man!cheism. Cambridge 1948: St Runclman, The Medleool Man!chee, Caınbndge 1947; M. Wetngart, Pcatky bogomlltvı, Praha 1914: N. Grossu. K. lstorll vlzantfsklch bogo­mıtav XII veka, Tnıdy Kieu Dw::h. Akad.. Kiev 1913; Petrus Sicu· )us, Histarla Manlchaeonım, Mlgne Patrologia Graeca. c. CN; Dr. A. Schmaus, Der Neomanlchalsmus auf dem Balkan, Sae· culum, 11. Heft 2., 1951: D. Cuhlev, lstorla na bulgarsicata crlaicı. 1. soo·a l9ıo: Blogoev, Pmvnıisix:ıaliiı vzg redi ria8ogö­mUıte, So Ila 1912 ve Beseelata na prezvfter Kozma protiu Bogo­milite. Sofla 1925: D. Angelov. a} Bogomilstvoto v Bulgarija. Sofla 1948, b} Pn:zviter KozmaSolla 1951; N!colas Fillpov, Bo· gomiltvoto, Vremena t narodl. No. 3: J. Trl1unov, Besedatana Kozma Prlzv!tera 1 nejlnljat avtor, Splsanle na Bulgarskata Akadem!la. see. hlst. ·phil., c. 29, Sofia 1923; Ivan G. Klincarov, Pop Bogom1U t negovoto vreme, Sofla 1927: D. V'lev, Bogomils­kota soctalno-naclcnalno dvlzente, Vama 1942: A. Hllferd!ng, Istorla 5etbov i Bulgarov, Sobranle Soclnenlj, c. 1, Moscou 1886; Kosta Racln. DragouUsklte Bogomill. Skople 1948 (Makedon dilinde, Makedonskl Jazik, c. I. Skopie 1950); Dı:agan Tatkovs· ki, Bogomilstııoto t njegovoto istorlsko znacenje. Skopfe 1951, ve Koja je prava domovlna Bogomlla?, Pregled, No. 3. Sarajevo 1953; Hrlsto Andonovskl, O Dı:agovltskin Bogom!llma Koste Rac!na. aymderyi._No. 2, Sarajevo 1954. 30Devlet Istatistik kayıtlannin öneml ve özelliği hakkında okuyucuyu Profesör Ömer Lütfi Barkan'ın çalışmalanna memnuniyetle gönderebllirlz. Özelllkle de lsttırıbul CTn!versftesl lktisadt B!Um!er Falalltest Deryi.s!'nde (c. ll, no. 1) yayınlanmış çalışmasına (Frimsızca özetle birlikte): "Les grands recense­ments de la population et du de I'Emplre Ottoman et les regtst­res fmperlaux de statfsttque". 30asogomlr Brajkovlç, Vatlkanska polıtıka u prostostt prema Bosni i Hercegovını, Pregled. V, 280, Sarajevo 1953. 31Bogomlr Brajkovlc, Vattkanska politika u prostosU prema Bosnl 1 Hercegovlnl, Preg1ed. V, 280, Sarajevo 1953.

ISL.~ ARAŞI1RMALAR ClLT: 6, SAYl: 4 .

PROF. DR. M. TAYYİB OK1Ç

llge ve hatta bazı yerlerde ortodoksluga tekrar dönmüşlerdir. B'öylece Kristiyanlara veya hiç degllse izlerine rastlama olasıhgı Türkler tarafından fethedilmiş bölgelere indirgenmiş bulunmaktadır: .

a) Fatih Sultan Mehmed'in seferleri sırasında: 1. Kral Vlla~eti (Vilayet-i Kral)'ne özellikle -Saray (Sarajevo), Visoko, Bosna Dub­rovniki, Brod, Uskopije, Lasva, Rama ve Maglaj nahiyelerine; 2. Hersek vilayetinde, özellikle Ne­retva, S~obor, Sokol, Borovac, Vraoac, Blagaj, Konac Poije, Osanica, Gorazde, Zagoıje, Bistrica ve Pribud nahiyelerine;

b) Fatih Sultan Mehmed'in seferinden önce Türk egemenliginde olan yerlere: ı. Eski Kovacevic toplflklarına (vilayet-i Kovaç, Kovaç lll, Zemlja Kovacevica) özelllkle Osat nahiye­si'ne ve 2. Eski Pavlovic topraklarına (vilayet-i Pavll, Pavll lll, Zemlja Pavlovica), özellikle Olov­cl, Borac, Hrtar ve Bradar mihiyelerine... ·

Olk~min diger bölgelerindeki Bogomillerin Müslüman olmalan lse, Macar fethi sırasın:da, katollklige ya da ortodoksluga dönmelerinden sonra gerçekleşmiŞtir. Bu durum, bölgelere ~~re, on sene kadar ve hatta bazen daha uz~ile sürmüştür. · · ·

Burada konumuza girmeden önce, Ankara ve İstanbul'daki Türk arşivlerindeki, incele­digimiz ve bu çalışmamızda yararlandıgımız kayıtlar hakkında birkaç ayrıntı vermeyi gerekli

g~rüyof!JZ. . . . - .. - - .

A- İstanbul Arşivlerinde

Bosna'ya aıt elimizde mevcut 872-873-1468-1469 tarihli en eski tahrir defterinde, Bosna'nın Fatih Sultan Mehmed tarafından alınışından alt~ yıl sonra, Kristiyan'lardan yani Kamil Bogomiller'den söz edlldlgınt görüyoruz32 .

Bosna'nın Sava'ya kadar olan Kuzey kısmının bu defterde yer almadıgını söylemeye blle gerek yoktur; çünkü bu yerler, ülkenin Sultan tarafindan fethedllmesinden (1463) kısa müddet sonra, Macarlar tarafından işgal edilmiştir

(1464) Bilinmektedir ki Macarlar bu yörede, biri. Jajce ve digert Srabrenik olmak üzere iki eyalet oluşturmuşlardır. Şaşırtıcı olan, Zvornlk'in de bu kayıtta yer_ almamış olmasıdır, çünkü Macar­lar bu muhkem kenti zaptedememlşlerdl. Bu kayıt bize ülkenın beş vllayete bölündügünü

JOURNAL OF ISLAMI C RESEARCH VOL: 6 NO: 4.

göstermektedir: ı. Jelec vllayeti (nahiyelerl: Jelec, Zvecan, Vrace, ras veya Yeni Bazar, Sjeni­ca, Niksici (Nikşikler); 2. Pavll vilayeti (nahiyele­rl: Borac, Olovci, Voluyak, Cataldza (?). Mokro, Brodar, Pogazi Pomorl (?), Visegrad, Dobrun, Hrtar); 3. Kovaç vilayeti (Vratar ve Osat nahile­rinden oluşur); 4. Kral vilayeti, yani ülkenin. Bosna kralının hakimiyetinde en son kalan parçası (nahiyeleri: Saray ovası (Sarajevo), Viso­ko, (Bosna) Dubrovnlk'i, Bobovac, Kresevo, Hvoj­nica (Fojnica), Lasva, Uskoplje, Rama, Neretva, Brod, Pribic veya Kamenica, Gradcac, Kladanj ve J~lska Zupa); 5. Hersek vilayeti. Herzegovine

· (nahlyelerl: Mileseva, Kukanj. Sokol, Samobor, Gorazde, Zagoıje, Tukovac (?), Kom, Kava, Bilho­ric, Gacko, Trebinje. Dabıi. Nevesinje, Dreznica, Blagaj, Mostar, Neretva, Visevo, Osanica, Bistıi­ca ve Dvistica).

Gerçekten de, Hersek'in sahil kıyısındaki topraklann özelllkle Hersek Novi'nin (Castel Nuovo) ve Türkler tarafından sonralan fetbedil­miş olan Dalmaçya'nın batı bölgelerinin de bu kayıtta mevcut olmadıgı görülmektedir. O halde, sözkonusu kayıtta· Kfunil Bogomillerin emarele­ıini araştınrken sadece yukanda anılan bölgeyi göz önünde bulundurmak zorundayız.

Bu belgeye göre, Pavlovici vilayetinde (na­hiyeleri: Olovci ve Borac), Kral vilayetinde (na­hiyeleri: Sarajevo, Visoko, Dubrovnlk ve Brod) ve Herzegovine vilayetinde (nahiyeleri: Neretva, Konac Poije, Bistrica, Borovac. Vrabac ve Samo­bor) Kristiyanların varlıgı veya en azından adlarının çeşitli şekillerde anılmış oldugu müşahede edilebilir. Kayıt. içlerinde çeşitli

tırnar sahiplerinin görev yaptıkları Bosna­Hersek'teki kalelerin bir listesini de içermek­tedir.

Fatih Sultan Mehmed'in emri üzerinde hazırlanmasına 872'nin Recep ayının başın~a (1468 Ocak sonu) başlanan sicil 873 Şevval ayının sonuna (1469 Mayıs ortası) dogru ta­mamlanmıştır. Tahrir emini. Ayas tarafından Ahmed adındaki bir tahrir katibine yazdırıl­mıştır.

Adının gösterdigt üzere bu sicil, (Defter-i mücmel-i vilayet-i Yeleç ma'a tawabt iha wa lawQhikiha ve vilayet-i Bosna bi cümlatiha wa tamamiha) özet bir sictldir (mucmal), dola-

32Jstanbu1 Belediye Kütüphanesi (Mualllm Cevdet Koleksiyo­nu) No: 0.76.

1 1

ı

' 1. ı

1

1

NEŞREDILMEMIŞ BAZI 'IÜRK KAYNAKlARINA GÖRE KRISTtYANLAR (Seçkin Bogomlllcr)

yısıyla. özellikle de daha sonraki siciliere naza­ran eksi.ktlr. Burada. hane sayısı yani evler (aile­ler) bekarlar, dullar sayılır ama aile reislerinin. isimleri zikredilmedigi gibi, her nahiyede ki köylerin toplam gelirleri de zikredilmez. Aynı şekilde arazilerin kullanım şekli de (çiftlik, mez­raa v.s.) belirtilmez. Bütıln ülke. Padişah hassa­larına ama (Hassaha-1 Padişah). Bosna Valisi lsa Bey hassalanna (Hassaha-1 Mir-i Liva) ve tımariara ayrılmıştır. Her bölge Padişah Hassı, Bosna Valisi (lsa Beg) Hassı ve tırnarlar olarak bölümlere ayrılmıştır.

Bilinen ilk nüfus sayımı defteri olarak taşıdıgı revkalade önem dolayısıyla. biz bu bel­geyi aynntılı olarak tanıtınada bir sakınca görmüyor ve basit bir tebligin çerçevesini biraz aştıgımız için de öıUr diliyoruz.

Biz burada, derterde kaydedilmiş olan İslam din.ine girme (ihtida) olayları ile ilgili kısaca bir kaç söz söylemek Istiyoruz, Burada tırnar sahibi "yeni Müslüman" (Müslim-i nev) olarak kayıtlıdır. Mesela: Mahmut (s. 63), lshak (s. 112), Kasım (s. 118). lskender (s. 122), Mu­hammedi'(s. 136). İsmail 5s. 137), Hamza (s. 150), Ayas (s. 152). Karagöz (s. 161). Hızır (s. 166). Ahmet (s. 166). Süleyman (s. 174), lsa (s. 205). Samobor nahiyesinde bir tırnar sahibi lsa Bıili (s. 150) için "samobor kalesiı)i 1ürkler'e ve­renlerden birid.ir" denmektedir (lsa Bıili. Sarna­bor kal'asın virüb tslclı]:ı'a gelenlerdendir).

Müslüman adlarının yanında. Müslüman ol­mayan babaların_veya..kardeşlerip. adlan.da bu­lunmaktadır. Mesela: Nikola oglu Musa (s. 107) •. Radic oglu Süleyman (s. 140), Kasım ve babası Radko (s. 143), Mustafa ve Kardeşleri Ahmet ve Mehmet, babalan Radun (s. 148) Borovina oglu Hasan, Ali ve Hüseyin (s. 167- 168), Yusuf ve kardeşi Vladislav (s. 172), Sokol oglu llyas (s. 202)

Yine bir çok şahıs adı zikredebiliriz ki. taşıdıklan Boşnak soyadları onların İslam dini­ne henüz yeni girdiklerini kanıtlamaktadır: !smail Djurtc (s. 135), Mahmut Garovcic (s. 139), Yusuf Radosalic (s. 142), İskender Radinovic (s. 142). YuswDivkovic (s. 153), n)stem Pretrzan (s. 155), Kasım Andric (s. 161). tıyas Bratllovic (s. 162), İsmail Repusevic (s. 163). Ali Bozidarcic, Mahmud Dragilovic ve Mahmud Ruzic (s. 202).

Bundan başka, Bosna'da tırnar sahipleri arasında Macar (Ongün)s). Arnavut ve Vlah (Eflak. lvlah, Vlah) sıfatı eklenmiş adiara da rasUıyoruz. Macar adları arasında. Mahmud (s. 109), İshak (s. 125). Kasım ve Mustafa (s. 126), Hamza (s. 145), Yusuf (s. 178); Arnavutlar arasında ise: Hamza (s. 239). İlyas (s. 242) ve Ahmet (s. 260) adlarını zikredellrn. Vlah olarak Eflak Hamza (s. 241), Yusuf (s. 248). İshak (s. 308) ve tvlah Mustafa (s. 31 7) gibi adları zikrede­biliriz. Hatta Karagöz Alman (s. 287) adında bir Alman ile bir Sakson vardır. "Sas Ali. Kethüda-1 Kal'a-i Dobrun" (s. 287). · ·

Burada şu hususu da belirtmek gerekir ki. birçok kimse -özellikle Bosna'nın çeşitli kalele­rinde (mustahfiz ya da merd) olarak görev yapan kimseler- çeşitli Balkan şehirlerinden

gelmişlerdir. Onların tslam'a girdikleri ya da en azından tslam'a girmiş kimselerin soyundan gelen kimseler olduklan düşılnülebilir. Biz bu­rada sadece birkaç örnekle yetinecegiz.

Moralı İskender ve Yusuf (s. 257). Florinalı tlyas (s. 245). Selanikli Mustafa (s. 248). Krave­rialı llyas (s. 238), Yenişehir-Larissalı İshak (s. 240), Sereıli İskender (s. 241), Dramalı Muham­med! (s. 242), Vardarlı Ali (s. 246), Tırhala­Tıicalalı Kasım (s. 247), Safyalı Şlrmerd (s. 240). Hamza (s. 245) ve 1Iyas (s~ 245), Trnovolu Ahmed (s. 238), Fllbe-Phillppopolisli Muhammed! (s. 239) ve Karadaja. Nikbolili-Nlcopolisli Mahmud (s. 241). Şirmerd (s. 242). Turhan (s. 249). Dagan (s. 248), Osküplü-Skopljeli Ahmed (s. 239) ve Hoşkadem (s. 2'!2)~ Pfilepli Ahmed (s. 241) ve tıyas (s. 243). Zlvecanlı Admadja (s. 301), Trep­calı Mustafa (s. 301), Strumicalı Süleyman (s. 288), Köstendilli Hamza (s. 319), Kalkandelenli­Tetovolu Süleyman (s. 246). Stipli Hızır (s. 248}. Ovce Poljeli Admadja (s. 248), Köprülı1 Şirmerd (s. 247), Kratocolu Karagöz (s. 248), Radomirli Hamza (s. 243), Novo Brdolu Karagöz (s. 248), Dubocicalı Şirmerd (s. 240). Şehirköylü Yusuf, Şahin (s. 240), Karagöz (s. 244), Vranjeli Hızır (s. 239). Nlşli Kaıcı.göz (s. 3 .19). Toplıcalı Yusuf (s. 226), Semendireli-Smenderevo Admadja (s. 246), Beogradlı Dogan (s. 239). Atmadja (s. 241) diye biri Lazlu. Lazlı diye belirtilmiştir. Bu onun Sırblstandan. Lazarın ülkesinden geldigine işaret edebilir. Başka ad Srbin, Sırp sıfatını taşımaktadır. (s. 127): nihayet bir "knez" vardır ki Hırvatin adını taşır (s. 151).

ISLAM.I ARAŞilRMALAR ClLT: 6, SAYI: 4.

PROF. DR M. TAYYIB OKiÇ

Daha sonraki defterler, ~tida vakalarını bu defterden daha çok içerirleı-33.

İkinci defter (No. 5): On sene sonra 882 Ramazan ayının başında (1477 Aralığının ba­şında) II. Murad oğlu II. Sultan Muhammed'in zamanında ve onun emriyle Ali oğlu Pir Mehmed Kalib'in eliyle ve Vild~ diye meşhur tahrir emini Mevlana Muhyiddin'in imlasıyla hazırla­nan bu defter "münhasıran tahsis edilmiş olduğu" Hersek'e dair bir çok aynntı vermekte­dir. Bu defter özellikle, aşağidaki nahiyeler Jle şu kaleleri Içermektedir. A. Nahiyeler: Sokol, Dvisti­ca ve Kona~ Polje .ile birlikte Bistrica, Neretva ve Mileseva, Kukanj. Samobor. dabri ve Popovsko, Gorazde, Zagoıje ve Osanica. B. Kaleler: Ljubus­ki ve Rug;Kijuc, Mostar, Blagaj, Povitelj. Klobuk, Samobor, Mileseva

3. Üçüncü Defter (No. 24): Sadece Bos­na'ya hasrediimiş olan bu defter daha tamdır. Bu defterin başında şu kayıt vardır: Bu defter öncekini tamamlayıp onun yerine almak ve böylece eskisini iptal etmek için kaleme alınmıştır. 894 Ramazanının başında (1489 Temmuz sonu) hazırlanmıştır. Bosna'daki dokuz kalenin "mustahfız"larının tımarlarının yanında, altı nahiyenın· de tımar, zefunet ve haslar~v ve Branko oğlu Hazır'ın kumandanı olduğu (Stfras­ker-1 liva-1 İzvornlk) Zvornik sancak beyi hassını da ihtiva eder. Doğal olarak Hersek'i ih­tiva etmeyen bu ayrıntılı defter TOrk Tarih Kuru­mu tarafından yayınlanacaktır.

4. "Yeni Defter" (Defteri cedid-1 mufassal) de. denen.İ57 nolu defter.Bosna'ya aittir. Hazır­lanmasına Beyazıd oğlu Selim oğlu Su~tan Süleyman (Kanuni Siileyman)'ın hükümdarlığı ve İbrahim Paşa'nın vezirliği zamanında 935 yılının Rebiulewelinin başında (1528 Kasım'ı­nın ikincfyansı) başlanmış ve 937 Muharremi­nin başında (1530 Agustosunun sonu) tamam­lanmıştır. Tahrir emini maden emirli (Naziru'l- · maadin) 'Ivaz'ın imlasıyla Katip Ali (Rumeli zaimlerinden biri) tarafindan yazılmıştır. Bu defter de Hersek't içine alİnaz, ancak Kuzey Bosna'da ve Dalınaçya'da fethedilen yeni na­hiyeleri içerir.

5. 211 nolu Defter. Tahrir emini Mustafa (zaımlerden biri)'nin imlasıyla Bayezid adlı biri tarafından (an zumreti mülazimi'l-A~beti'l-ul­ya) yazılmıştır. Yazımına, 947 Rebilewelinin başında (1540 Temmuz başı) tırnarların dağıtı­mıyla başlanan ve 948 Zilhicce'nin ortasına

JOURNAL OF ISLAMI C RESEARCH VOL: 6 NO: 4

241

doğru (1542 Mart ortası) bilirilen bu defter, Ku­zey Bosna'da yeni fethedilmiş ülkeleri içermek­tedir. Bu devir, Lika, Krbava yanında Jajce ve Srebrenik gibi kasabaların, biiyük bölümü meşhur Bosna valisi Gazi Hüsrev Bey'In fetihleri sayesinde olmak üzere Bosna'ya Jlhak edildiği devirdir.

6. 212 Nolu Defter. Önceki defterle (no. 211) aynı tarihi taşıyan bu defter sadece Bosna kalelerinin "mustahfız" tımariarına (Tı.mar-ı

mustahfız-ı kıld-i Bosna) hasredilmiştir. Bun­dan dolayı. Hersek bu defterde yer almaz.

7. 432 Nolu Defter. Bu derterin biiyük bir bölii~ii eksiktir (Defterin başındaki fihristte kayıtlı olmasına rağmen eksik olan nahiyeler: Arzane, Zvecarı, Jelec, Ras, Vrace, Sjenica, Dob­run, Visegrad, Hrtar. Brodar. Vratar. Osat ve Banja Luka). Bu defter Borac'ın nahiyesi Jazov­nica ile başlar ve şu nahiyeleri ihtiva eder: Olov­cı. Kladanj. Sarajevo, (Bosna) Dubrovniki, Bobo­vac, Visoko, Brod, Lavsa, Maglaj. Tesanj, Dobor, Kamengrad, Kotor, Jajce. Drenovica, Cemik. Defter çok kötü durumdadır. Defterin hazırlanış tarihi belirtilmiş olmasa da defterde 94 ı (1534) tarihli bir tezkireden söz edilmektedir. Bu, defte­rin, bu tarihten önce hazırlanmış olduğunu gösterir. O halde bu defter de XV. yüzyılın birinci yarısında hazırlanmış olmalıdır.

8. Çiftlikler (Çiftlikıit-ı Bosna) Defteri'­nin de biiyük böloma ek.siktir. Bu derterin ne ba­şı ne de sonu vardır. Deftertn elde bulunan kıs­mındaki çift.llklerin çoğu Sarajevo'nun, özellikle de Visoko'nun nahiyelerine aittir. Defterde, ha­zırlaniş tarihi belirtilmiş olmasa da, -metindeki bazı ipuçlardan ve çiftlik sahiplerinin adla­nndan-, defterin XVI. yüzyılın Ikinci yarısında hazırlarımış olduğu söylenebilir.

Bu defterden, tasnifinden önce yarar­landığım için maalesef sonralan onu İstanbul başvekalet arşivindeki, yeni yerinde bulamadım.

B- Ankara Arşivlerinde

Ankara Tapu Kadastro Genel Müdürlogo arşivlerinde muhafaza edilen defterlere gelince. bunlarda da Kristianlann adına rasUarımak­tadır. Bu defterler Oç tanedir:

33v. Tiirk Tarih Kongresı-ne (14 Nisan 1956), yakında yayınlanacak olan, Osmanlı hakimiyetindeki Balkan halk­Ianoın Is lam dinini kabul eanelerine Ilişkin Tiirk bölgelert hakkında bir tebliğ sunduk: "Osmanlılar Devrinde Balkanlar­dald lhtidalarla ~lgiiJ Bazı Vesikalar''. Bu tebliğin bir özeti Dr. Zeki Ali tarafından Arapçaya çevrtlmiştir (Al-Müslimün, Eylül 1957, Beyrut, s. 80-82).

1 ·' i

l ı

i ~ .

'

1 1 i ·i

1

NEŞREDILMEMIŞ BAZI TÜRK KAYNAKUJUNA GÖRE KRlS11YANLAR (Seçkin Bogomiller)

1. 'Oç Büyük cilt halinde Bosna'nın ayrmtılı ·defteri (Defter-i mufassal-ı Uva-i Bosna) (5, 6 ve ll nolar). Bu defterlerde yazım tarihi yoktur fakat. 5 nolu cildin 198. varak (arka yeız, 198) taki 997/1588 tarihli bir not dikkate alınırsa sözkonusu defterin bu tarihten sonra, XVI. yüzyilın sonuna veya, hatta belki de XVII. yüzyılın başına doğru hazırlanmış olduğu ortaya çıkar.

2. Hersek Defter-i Kebirl: lki büyük cilt halinde olup 7 ve 8. numaralarda kayıtlıdır. Bi­rinci cildin başında (no: 8) bu derterin 993 Ce­maziyelevvel ayının başında (1585 Mayıs ayı başı) Bab-ı Ali'ye sunulmuş olduğu kayıtlıdır.

3. Nihayet Klis ve Krka llvıilarma has­redilmiş Defter-i Kebir. Bu derterde hiçbir tarih kaydı yoktur. Fakat bu defterin adı bize, bu defteri tarihiernekte yardımcı olabilir. Çünkü biz biliyoruz ki, Klis livası, Klis kale-kentinin alınmasından (12 Mart 1537) sonra tesis edil­miştir. Krka veya Lika livası da aynı dönemden biraz sonra kurulmuş ve daha sonra Klis sancağına bağlanmıştır. O halde sözkonusu def­ter XVI. yüzyılın ortalarında veya ikinci yarısında hazırlanmış olmalıdır.

Belgeler

A) Bosna-Hersek'te özellikle Kristlanlann oturduğu köyler 1

Bosna'ya ait 873/,1469'da hazırlanmış en eski nüfus sayımı defterinde birçok Kristlan köyünün listesini görüyoruz. Fakat bu defterler­de aile reisierinin adları zikredilinemektedir~ Burada tamaııien Kristlan olan bu köylerin lls- · tesini veriyoruz:

1. Borac nahiyesinde Prckovo (?) adında

büyük bir Kristian köyü vardır. 34 aile, 4 bekar (s. 32).

2. Bila Kristian köyü. Vrabac nahiyesinde, 6 hane (s. 177).

3. Konac Polje nahiyesindeki Gradac köyü 4 haneden oluşur (s. 70).

4. Bls.trica nahiyesine bağlı Milotina adında bir başka Kristian köyü, ll haneye sahiptir (s. 75). .

5. Bosna Dubrovnik'i nahiyesinde iki Kris­tian köyü bulunduğunu kaydedelim. 14 haneli Brezovica· ve ll haneli Hocevje köyü (s. 57).

lşaret etmek gerekir ki. Dubrovnlk'in kendisi Kristlandı ve 1 O haneye sahip bulunmaktaydı (s. 57).

6. Brovac nahiyesinde ldbar (?) adındaki Kristian köyü, 4 haneliydi (s. 248).

7. Neretva nahiyesi Kristlyanlar tarafından meskun bulunan 6 aile ve bir bekardan oluşan Osik köyü ile 13 aileye sahip Terebun (?) köyünü içermektedir.

8. Brod nahiyesindekl bir köyden söz etme­den geçmemek gerekir. Bu köyün adı bile Kris­tıanların (eskiden) varlığını hatırlatır: Kristl­janska Gora. En eski deftere göre (s. 98) bu köyde 1 O aile ve 4 bekar bulunuyordu (fakat bunlar Krtstlan olarak tavslf edilmemiştir). Bu köyün adına, XVI. yüzyılın ortalarında yazılmış daha sonraki bir defterde de rastlıyoruz (No. 432, varak 407b).

Sadece, Hersek'te iki köyde Krtstlan aile reisierinin adları açık bir şekilde belirtilmiştir. Bu malumatı 1477 (No. 5) defterinden ediniyo­nız.

a. 6 Kristlan aileden oluşan Brovac nahiye­sine bağlı Ribic köyünde aile reisierinin adları şöyledir:

1. Bu adın okunuşu kesin değildir. Peter Stori (?) olarak okunabilir. 2. Radun Kristion. 3. Cvitko Krtstian. 4. Radivoj Kristlan, 5. Milovit {?) oğlu Radonja (Varak 175b).

_ On. yıLkadar_önce_bu_köyde,_l469 . nüfus sayımı defterinde (s. 24 7) aile reisierinin adları zikredilmekslzin bellrtildigi üzere 8 Kristlan aile bulunuyordu.

b. Samobor nahiyesi Restoka köyü 7 Krts­tlan aileye sahiptir. Bu aile reisierinin adları şöyledir:

ı. Jelonja Kristian, 2. Raduh Krtstian, 3. Ra­deljko Krtstian, 4. Vuksa Kristlan, 5. Millvoj Krts­tlan, 6. Radas Kristlan ve 7. Perinko Kristian (varak 106 a).

Bu köyün nüfusu da on yıllık bir sürede azalmıştır. Çüıikt1, en eski derterde (s. 316) aynı köyde aile reisierinin adları bellrtilmeksizin 9 ailenin bulundugu zikredilmektedlr.

B) Baştınalar (miras toprakları)

Kristiyanların adlarının özellikle "Baştina"

ISLAMJ ARAŞllRMALAR ÇILT: 6, SAYI: 4

PROF. DR. M: TAYYIB OKlÇ

topraklarıyla ilgili olarak zlkredildigini görüyo­ruz.

a. Şu genel adlarla anılan Kristian Baştınalar vardır:

ı. Baştina Kristiyan: a. Visoko nahiyesinin Cememica köyünde XVI. yüzyılın sonuna dogru Ankara ll nolu defterdekayıtlı (varak 174 a); b. Brod nahiyesinin Boljska köyünde (aynı def­ter, varak 221 a): c. Bosna Dubrovnik'i nahiyesi­nin Podgorica köyünde (aynı defter, varak 121 b).

.. . 2. Kristiyan Baştlnası: a. Olovci nahiyesinin

Pridvorica köyÜnde. Allkara 5 nolu· defter, varak 24Öb}; b. Sokol nahiyesinin Suhodlak köyünde (Ankara 8 nolu defter, varak 44b).

3. Kristiyanlar Baştlnası: Uskoplje nahiye­sinin Kuti köyünde (157 nolu defter, varak 356a; 211_ nolu defter, varak 245a) ..

4. Kristlyanlar duttugu Baştlna (Kristiyan­lar t:3rafuidan tutulan Baştina) a Der yed-i Kris­tiyan (Kristiyaiı elinde) : Neretva nahiyesinin Gomji Zaporanj köyünde Draglc Baştınası (7 nolu Ankara defteri, varak 39b); Foca kazasının Osanica nahiyesinin Stmiste köyünde Tripko Baştınası (8 nolu Ankara defteri, varak 12~} ve Doljnji Svinjac köyünde Radesin Baştına.Sffaynı kaza, aynı nahiye, aynı defter, varak 123b). b. Der dest-l Kristiyan (Krlstiyan elinde): Neretva nahiyesinin Zasljivje köyünde (5 nolu İstanbul 5 nolu defter, varak 176b).

5. BaşUna Tarla-i Kristiyan ma'a Yaylak hiss·esiyle- (Yaz otlagiiıd~f -bfr parÇa ·ue biiliRte Krlstlyan Baştlna tarlası). Sokol nahiyesinin Podi köyünde (Ankara 8 nolu defteri, varak 51a).

b. Fakat bir de Krlstlanlara alt bir Baştlna serisi vardır ki adları açıkça belirtilmiştir:

ı. Payko-Krlstian Radivoj Baştinası, Neret­va nahiyesinin Seljan köyünde (Ankara 8 nolu· defter, varcık 30b).

2. Radko Krlstlan Baştinası. Hrtar nahiye­sinin Stavoro köyünde (Ankara 6 nolu defteri, varak 127b).

3. Radınil Kristian Baştinası, (aynı köy, aynı belge, aynı varak).

4. Radovan Krlstian Baştlnası, (aynı köy. aynı belge, aynı varak).

5. Radosav Kristian Baştlnası, Hrtar na-

JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH VOL: 6 NO: 4 .

hiyesinin Gomja Tatovnica köyünde (aynı def­ter, varak 129a).

6. Vukic Kristian Baştinası. Osat nahiyesi­nin Peci köyünde (aynı defter, varak 169a).

7. Radosav Kristian Baştinası. Osat nahiye­sinin Klokotnica köyünde (aynı defter, varak 166a).

8. Ostoje Kristian ve Vladisav Kristlan Baştınası (Ostoye ve lviadisav Kristiyanlar Baştlnasıdır). Osat nahiyesinin Doljnji Zgunj köyünde (432 nolu defter. varak 84b).

9 .. Cehnovic (veya Cernovic ?) Krlstian B.aştinası, Nevesinje kazası Konac Polje nahiye­sinin ·Doljnji Zaporanj köyünde (Ankara 7 nolu defteri, varak 22b).

10. Hladic (?) Kristian Baştlnası (aynı köy, aynı belge, varak 22a)

ll. Radlc Krlstlan Baştlnası, Brodar na­hiyesinin Bristno Ustje (?) köyünde (Ankara 6 nolu defteri, varak 137b).

12. Şozidar Kristian Baştinası, Foca kazası Osanica nahiyeslnln Doljnji Svinjac köyünde (Ankara 8 nolu defter, varak 124a).

13. Radosav Novic (?) Kristian Baştinası. (aynı köy. aynı defter, aynı varak).

14. (Okunamadı} Kristian Baştinası, Goraz­de nahiyesini.n Doljnji Susnik köyünde (aynı defter, varak 172b).

15. Radivoj Krlstlan Baştınası (aynı köy, aynı defter, aynı varak).

16. Radovac Kristlan Baştınası (aynı köy, aynı defter, aynı varak).

17. Vukosav Krlstlan Baştınası (aynı köy, aynı defter, aynı varak).

18. Dobresin Kristian Baştlnası (aynı köy, aynı defter, aynı-varak).

19. Milasin Kristian Baştınası (aynı köy, aynı ·defter, aynı varak).

20. Radojle (veya Radile) Kristian Baştinası. Kom kazası Pribud nahiyesinin Rastoka köyünde (aynı defter, varak 203a).

21. Miltvoj Kristlan Baştınası (aynı köy. aynı defter, aynı varak}.

22. Kristlan Berkovıc tarafından tutulan BaşUna (Krlstlyan Berkovlç duttugu baştlna),

\ .\ ı ı

!

NEŞREDILMEMIŞ BAZI1ÜRK KAYNAKlARINA GÖRE KRJSI1YANLAR (Scçldn Bogomlllcr)

Rlyavasa (en eski defterde yazıldıgı şekliyle, s. 65) veya Rljavniste (24 nolu derterde yazılı oldugu şekliyle, varak 98b) köyfınde.

C. Mezraalar

Kristlan mezraalarını ise Şu şekilde

sınıflayabiliriz:

ı. Krlstian mezraı-Vlsoko nahiyesinin To­polnica köyü yakınında bir mezra (Ankara ll nolu defter, varak 165a). aynı nahiyenin Comini­ca köyfı yakınıda "Mezraa-i Kıistıyan" denen bir başka mezra (432 nolu defter, varak 396b), Br od nahlyeslnin Mutnica köyünde bir Qçüncüsü (en eski defter , s. 103). ytne Uskopije nahiyeslnin \(incac çevresinde Novi Kalesi civarında bir mezra (157 nolu defter, varak 40la) ve nihayet Sarajevo nahiyesinin Zucka köyü yakınında bir mezra (ll nolu Ankara defter, varak BSa).

2. En eski defterele iki mezra görünür: Blri, Visoko nahiyesinin Podvinac köyünde Krabe (belki de Grabe) adındaki mezra (s. 106), ve digeri, Sarajevo nahiyesinin Bogusev köyfı dahi­llnde "Mezraa Baştlna" denen (s. 132) mezra Bu mezralara Krtstian adı vertlir. Tıpkı, Vlsoko na­hiyesinin .Podvinac köyı1ndek1 Dlh. yani Dub (Mezraa Dlh Krtstıyanlardır) adlı üçüncü mezra gibi (24 nolu defter, varak 226a). '

3. Visoko nahiyesqıin Podvinac köyündeki Kralupl adlı mezra hakkında "Kristianlar topragıdır'' (Kristiyanlıktır) (Çiftlikler defteri, varak Sb) veya "Kristif.uılik yerlerldir" (432 nolu defter, varak 3 13) denmektedir. Yine OloıJci na- · hiyesl Pridvorlca ~öyünde, Aşagı ve Yukarı, yani Doljnj i Kristiyanlık ve Gornji Kristiyanlık olmak üzere, Krlstiyaplık adını taşıyan ve sözkonusu köyün sakinleri tarafından ekim arazisi (ekinlik) olarak kullanılan iki mezra daha vardır (En eski defter, s. 34).

Burada belirtelim ki, bir Kristiyan mezraı da Visoko nahiyesınin Visnjica köyünde vardır (157 nolu defter, varak 95b ve 211 nolu defter, varak 241a).

D. Baglar

Neretva nahiyesinin Cadulj Dol köyünde Krlstian Vukota Pericle Bagı diye bilinen baglar (Kristiyan Vukota Pericle bagı dlmekle ma'ruf

baglar) 24 nolu defterde zikredilir (varak ll la). Yarım yüzyıl sonra aynı baglar 212 nolu def­t e r de zlkredilir (Kristiyan Vu kota Pericle b<ıglandır) (varak 340a).

Nihayet. burada, Kristıanlar tarafından ter­kedilen bru.ı baglardan da söz edebiliriz. Radje Susoje'nin N~retva nahiyesinin Cadulj Dol köyı1nde ve-Kristian Yukota'nın bagına sınır olan (Vukota Kıistiyan yeri hududiyle ve Pretku­cac diye bilinen bagı (Radoje Şuşoye nam Kıis­tiyandan hall kalan Pretkukaç dimekle ma'ruf bir pare bag) gibi (24 nolu defter, varak ll la ve 212 nolu defter, varak 340b). Yine Brod na­hiyesinin Soce köyünde, Krisllan Svitac tarafından terkedilmiş bir bag (tstlvaç nam Kristiyandan kalmış pare harab bag)dan söz edilir. Bu ifade en eski defterde bulunmaktadır (s. 64).

E. Çiftlikler

Ankara'da Kadastro Genel Müdilrlügü arşivlerinde bulunan 1586 niifus sayımı defter­lerinde (No. 7), Neretva nahiyesinde Kristianlar tarafından işletilen iki çiftlikten söz edildigini görüyoruz. Bunlardan biri Sopotnica'da metinde adı okunamayan bir Krlstiana (varak 30a), ve digeri Selo'da ytne adı okunamayan (aynı varakl b ir Kristiana aittir.

F. Mülk

Burada, bir KrisUan kadın olan Yelasa­va'nın (Mülk-i Kristiyan Yelosova, bag: 1) malı olan bir bağın 5 nolu derterde (varak 175b) zik­redilmiş oldugunu söyleyelim .. - ··-- ... ·-··· - -

G. TerkedUmiş Kristian meskenlerl (Sells-te)

1489'dan XVI. yilzyıl sonuna (yani 1588'den sonra) kadar hazırlanmış Çeşitli niifus sayımı defterlerinde terkedilmiş Kristiyan meskenleri­ne (Kristiyan seliştesi) rastlıyoruz:

Olovci nah.iyesinin Pridvorica köyilnde ter­kedilmiş bir Kristiyan meskeni (Kristiyan sellştesi)nden (24 nolu defter, varak 184b; ve 211 nolu Defter, varak 4lb), veya "KrlsUyan seUştesi diye btlinen yer" (Krlstiyan sellştesi di­mekle ma'ruf yerlerdir)den söz edilir (157 nolu defter, varak 50a, ve 211 nolu defter, varak 41b); Maglaj nahiyesi Riclce köyünde de bir ter­kedilmiş Kristian meskenine rastlıyoruz (432 nolu Defter, varak 125a; Ankara 5 nolu def­ter, varak 232b).

ISLAMI ARAŞTIRMALAR ClLT: 6, SAYI: 4 . . · .

PROF. DR M. TAYYIB O~Ç

H) Gayr-ı menkuller (zeminler)

Foca kazası Zagorje İlahiyesinin Yukaru (Gornja) Trnavlca köyünde "Kristiyan Dol" diye anılan bir gayr-ı menkul vardır (Ankara 8 nolu Defter, varak. 141); Brod nahiyesinin Dusina köyünde bir gay-i menkul kristiyan payı (hisse) vardır (432 nolu Defter, varak 443b); nihayet Hrtar nahiyesinin Gotnja Tatovnica köyünde Kristian ve Voynukların elindeki (Zeminha der yedi Kristian ve Voynügan) gayr-ı menkulleri zikredelim (Ankara 8 nolu defter, varak 129a).

I) Tarlalar

O lovcl "Mercatum" (bazar)unda "Hass-i padişahT'ye ait bir tarla, bir "Hassa" tarla "Kristi­janski gaj" (Kristian ormanı) diye adlandınlır ve 24 nolu defterde Zikredilir (varak 9b).

J) Kristiyan Bostanlıgı

Brod nahiyesi Banic Brdo köyünde bir "Kristiyarı Bostanlıgı"ndan söz edildiğine şahit oluyoruz (432 nolu Defter, varak 456a).

K) Kristiyan Yerleri

Yerler belirtilirken IU"istian adı sık sık

geçer. Burıları şöyle tasnif edebiliriz:

ı. Kristian yeri. Bu ad altında, Brod n~ye­si Dusina köyünde Kristiyanlar taı:afındeter­kedilmiş "Seliste" adlı bir tarla. yine Stub (?) yakınında bir tarla bulunduğunu görüyoruz (432 nolu defter, varak 443b).

Brod nahiyesinin Tatina (veya Babina) köyünde Kucarıik Başlinasında "Kristiyan yeri" adında yerler (Kristiyan yeri dimekle ma'ruf olan yerler) vardır (211 nolu Defter, varak 313a).

2. Sarajevo nahiyesl Hrasnica ve Hrancic köyünde llyas oğlu Hüseyin ve Ali'nin, aslında bir kristiyan yeri olan ve atalarından miras yo­luyla edindikleri (Atalarından müntakll olan Kristiyan yeridir) bir çiftlikleri vardır. Buradan. Ali, Hüseyin, ve babalan tlyas'ın BOgomil olduk-· Ian çıkanlabilir (157 nolu defter, varak 346a).

3 . .Neratva nahiyesinin Osik köyünde Kris­tian yerlerı (Kristiyan yerleri) diye adlandırılan bir çiftlik (sahibinin adı okunamadı) (Ankara 7 noul d efter, varak 44b).

Yine Foca kazası Osanica nahiyesinin Rije­soma (?) köyünde Ostoja Kristian, Vukas ve Ra­dosav Kristian ve Nedeljo (?) Kristian'ın bağları ve yerleri (Ostaja Kristlyan ve Vukas ve Radosav

JOURNAL OF ISLAMlC RESEARCH VOL: 6 NO: 4

Kristiyan ve Nedeiyo Kristiyan yerlerin ve bağların) (Ankara 8 nolu defter, varak 114a).

Brod kazası Lasva nahiyesinde 432 nolu derterde belirtildiği üzere IU"Istiyan yerlerinin yansının bir kısmı olarak (varak 264b) belirtilen bir yer vardır (Krtstiyan yerleri nısfının bir mik­dar yeridir), veya Ankara ll nolu defter belir­tildiği üzere bu yerin yarısı olarak (Kristiyan yerlerinin rusfıdır) belirtilen (varak 264b) bir yer vardır.

4. Visoko kazasının Kresevo namyesinde Radonja Gost'a ait bir "selişte' vardır ki. gerçekte Kristian topraklarıdır (Çütlikler defteri, varak 4)

Sarajevo nahiyesinin Naherevo köyündeki bir çiftliğin bulunduğu yerlere IU"Istian yerleri denir (Kristiyan yerleridir). 157 nolu defter, varak 257a; no. 211, varak 386a).

Visoko nahiyesinin Zabsa.p Lug köyünde Kristiyan yerleri bulunmaktadır (Kristiyan yer­lertdir) (212 nolu defter, varak 19la).

Olovci nahiyesinin Doljnji Polesic (?) köyünde bir çiftliğin bulunduğu yerlere Kris­tiyan yerleri denir (Kristiyan yerleridir .. ) (432 nolu defter, varak 133b).

Aynı belirleme (Kristiyan yerleridir). Us­koplje nahiyesinin Skrobovic (?) köyündeki bir çiftlik (Ankara 13 nolu defter, varak 66), ve yine Borac nahiyesinin Prckovo köyündeki bir çiftlik için kullanılmıştır. (Ankara 5 nolu def­ter, varak 203b).

Lasva nahiyesinirı Bila köyünde, lzlivenl Potok deresi yakınında Kristian yerleri (Kris­tiyan yerleridir) bulunur (432 nolu defte r, varak 489a).

5. Sarajevo nahiyesinin Luka köyünde tvan oğlu Mustafa ve İskender oğlu Sali'nin çiftliğine ait üç tarla (Kristiyan yerlerinden üç pare tarla) (157 nolu defter, varak 39lb, ve 432 nolu defter, varak 209a).

6. Ankara 5 nolu deftertn gösterdiği üzere Borac nahiyesinin Doljnji Lepenac köyünde Krtstiyanlardan (tapu) ile satın alınmış tarlalar sözkonusudur (varak 183a).

7. Sokol nahiyesinin Kunovo köyünde Mah­mut ve babası Radko'ya ait çiftliğin bulunduğu yerler, özellikle Herceg zamanından beri ellerin­de bulundurduklan yerler (Çiftlik-i Mahmud

1

ı

' 1

ı

' ı. 1

NEŞREDILMEMIŞ BAZI TÜRK KAYNAKLARINA GÖRE KRIS11YANLAR (Seçkin Bogomlller)

ma'a pedereş Radko. Mezkur köyde Hersek zamanından beri tasarruf idegeldüklerl kendile­rtn yerleri) ve Kristlan Cvatko Gosl'un elinde bu­lunan yerler (V e Kristlyan Cvatko Go st tasarruf ildügi yerler) (İstanbul 5 nolu defter, varak 107b).

8. Sarajevo nahiyeslnin Dolac köyünde Kristlan Milun'dan gelen (Kristian Milun yerleri­dir) bir çiftlige işaret edilmektedir (432 nolu def­ter, varak 223).

9. Sarajevo nahlyesinin Doljani köyünde, Vayvoda Hoşkadem'e ait, Kristian Radio'den gelen işlenmiş (hali). bir çiflligin üçte birlik yeri (En eski defter, s. 83).

10. En eski deftere göre (s. 83) Visoko na­hlyesinin Kaostica ve Gomionica köylerinin sınırları ile Bawwab Hüseyin'in çiftligini oluşturan arazi arasında boş Krlstian arazisi (hall kalmış Kristiyanlar yeri) bulunmaktadır.

ll. Visok~ nahiyesinin Visnjica ve Gomio­nlca köyleri sının üstünde Udovlcic Hasan Beg (antahvil-1 Udoviçlç Hasan Beg)'den gelen Ahmed oglu Barak ve dört ortagının çiftligi bir Krtstiyan topragıdır (Kristiyanlar yeridir) (157 nolu defter, varak 95b ve 211 nolu defter, varak 24la).

12. 432 nolu derterde (varak 335) Visoko 1

nahiyesi Zabsan Lug köyünde Kristian toprak-lan diye bilinen yerler bulunmakta oldugu kayıtlıdır (Kristlyanlar yerleri dımelde ma'ruf

ait defterde zikredilmiştir (varak 7a).

Visoko nahiyesinln Visnjlca köyünde de Kristlyan yeri olarak belirtilen (Kristiyan yerle­rldir) bir çiftlik vardır (432 nolu defter, varak 394a).

14. Kristiyanlann terketugı yerlere, şimdi Sarajevo nahiyesinin Ljubogosta köylülerine ait olan (Şimdi köy halkı elindedir) İsmail diye biri­nin çiftUgi (Kristiyanlardan mahlfıl kalan yer­lerdir) bir örnektir (24 nolu defter, varak 412a).

Aynı köy halkına ait bir çiftlik de aynı şekildedir (Kristiyanlardan hali kalan yerlerdir) (Ankara ll nolu defter, varak 77a).

15. Neretva nahiyesl Orahovica köyünde "Babino Brdo" mevkllnde "Mel'un Kral"ın, köy sa­kinlerine vermek üzere Kristiyanlardan aldıgı (Kral-ı lain Kıistiyanlardan alub ahali-i karye-i mezbüreye virclü!}L..) yerler vardır. Bu ilginç not, bize, katalik Bosna krallarının Kristian te­baasma nasıl kötü davrandıklarını göstermek­tedir (157 nolu defter, varak 297b). Onbir yıl sonra da aynı not düşülecektir (212 nolu def­ter, varak 34lb).

16. Hrtar nahlyesi Gomja Tatlnica köyünde, köye yabancı Kristlyan ve Voynukların tuttuk­lan yerler vardır (I{larye-i mezbürede K.ristian­lar ve Voynuklar harıçten yar dutarlar; Padişaha harac ve lspence eda idQb öşürlerln virürler diyQ, Mevlana Yildan deftere sebt Itmiş, gı.ra ol Qzere kayd alındı) (24 nolu defter, varak 317a).

. yerler). Burada H. bölüinündeki (gayr-ı menkuller) belirleme, neredeyseoiiyaiyil ·sonraya ruCae olsa (Ankara 6 nolu defter, varak 129a) hatırlanabllir. Tatlnica köyünün adı orada Ta­tovnıca'dır.

1 i i 1 ~ i

13. Visoko nahiyesi TÖplfca köYfuıde Radic oglu Nasuh'un · çiftUgi Kristlyan yeri olarak (Kristiyanlar yerleridir) sadece 157 nolu (varak 483b). ve 211 nolu defterlerde (varak 246b) degll, yailD1 yüzyıl sonra Ankara ll nolu def­terde de (varak 190a) belirtilmiştir.

Aynı belirleme (Kristiyan yerleridir, Kris­tlyanlar yerleridir) 211 nolu derterde (varak 247a) ve Ankara ll nolu defterde (varak 190a) Visoko nahlyesinin TopUca köyünde Süleyman oglu AU ve Bıili'nin ve Şehirlu Mehmed oglu Musa, Faik ve Said'in çiftligı için de yapılmıştır.

Yine aynı köyde bir başka çi.ftlik. Yusuf oglu Mehmed'in ve Abdullah oglu Hamza'nın çiftUgi aynı belirlemeyi taşır (Kristiyan yerleridir). Bu ç!l.ftJJ.k hem 211 nolu (varak 247b) ve Ankara ll nolu defterde (varak 190a), hem de çiftllklere

Kom kazası Pribud nahiyesinln Gonja Bliz­na, nam-ı diger Potok köyQnde, Radko oglu Hasan ve Mahmud'un çiftllginde Krlstian Vukas, Cvitko ve Vukasin'in kullandıklan yerler vardır (Vukas, lçvitko ve Vukaşin nam Kristiyanlar ta­sarruf itdügı yerleri) (Ankara 8 nolu defter, varak 195a).

Yine Kladanj nahiyesinin Kukorina köyüne yakın Pribiznica (?) köyünde kristiyanların sahip oldugu (Kristlyanlar duttıgı yerlerdir (An­kara ll nolu defter, varak 108a).

Nihayet Vrucan köyü sınırlarında Kristian Bozicevlc'in kral tarafından kendisine verilen

ISı..AMl ARAŞilRMALAR ClLT: 6, SA.YI: 4 . ·

PROF. DR. M. TAYYlB O~Ç

yerleri vardır (Kristlan Bojiçeviç yerleri ki kral elinden almışnuş) . (En eski defter, s. 65).

L) Kristlan yaylaklan (Yaz otlaklan) Nüfus sayımı defterlerinde zikredilen yay­

laklar arasında iki yaylak Kristiyan emaresi taşır:

Uskoplje nahiyesi Zdrmci köyünde bir "yay­lak" vardır ki, bu yayi~ bir kısnu Kristiyanlık adını taşır (Ankara 8 nolu defter, vara.k 76a).

Foca kazasının Osanica nahiyesinin Reşet­nica köyünde, Ankara 8 no~u defterin gösterdiği üzere vaktiyle Kristian yeri olan Kristian yeri olan (Kristlyan yerleri imiş) bir yaylak vardır (varak 119a).

Sonuç Görulüyor. ki, 1469'dan XVII. yüzyıl

başlarına kadar, aşağı yukan birbuçuk yüzyıl boyunca Kristlyanlar Tllrk belgelerinde zikre­dilıniştir.

Türk hakimlyetinden az önceki dönemde Bosna ve Hersekteki nüfusun büyük bölümünün -çağdaş belgelere göre- Bogomil olduğu dikkate alınırsa, Bogomillerin Türk belgelerinde -en eski belgelerde bile- nadiren zikredilmesi Boşnakların daha başka bir ifadeyle Bogomille­rin II .. Sultan Muhaınrı;ıed tarafindan fetbedilen Bosna'nın bölgelerinde lslaın dinine kitlele_Aha­linde ve bir defa da (bir uğurdan)34. gi.rmeWrini isteyen yeniçeriler kanununun (Kavanin-i Yeni­çeri)35 ve mahalli geleneğin söylediklerini teyid eder mahiyettedir. Zira daha sonralan meydana gelen birkaç ihtida olayı hiçbir şekilde bu genel hükmü değiştlremez. Bu ifadeler bile bazen OIJ.lail;Il g~ç!şlerf.nln basit bir ~in~~~ .P<!ş~ bıı_: şey değildir. (mesela Kristlyan adıyla bilinen topraklar, Kristlyan tarafından terkedilen top­rakv.s.).

Vakıa, görüldüğü üzere münhasıran Kris­tlyanların oturduğu, sadece birkaç köy vardır. tki köyden başka, aile reisierinin adlarını bildiğimiZ yer de yoktur: Yedi hanesi kristlan . olan, Saınobor nahiyesinln Restoka köyü, ve altı hanesi Kristiyan olan Borovac nahiyesinin Ribic köyü. Diğer köyler hakkında ise sadece hane (aile} sayısı veya bekar sayısı belirtil­miştir. özellikle de şu on köy için:

Buradan-Rastoka ve Ribic köyü dahil- 126 aile ve 5 bekar gibi bir toplam ortaya çıkar. Her aile (hane) için beş sayısını ortalama sayı kabul edersek zikredilen köyler için 635 gibi o devir için hayli önemli bir nüfus sayısı elde ederiz.

JOURNAL OF JSLAMIC RESEARCH VOL: 6 NO: 4

.-

247

ı. Borac nahiyesi Prckvo (?) köyü 34 hane 4 bekfır

2. Vrabac nahiycsi Bila köyü 6hanc

3. Konac Polje nahiycsl Gradac köyü 4 hane

4. Blstrica nahiyesl Mllolioa köyü ll hane

5. Dubrovnlk nahiyesi Hoccvje (?) köyü ı ı hane

6. Dubrovnik nahiyesi Brezovicaköyü 14 hane

7. Dubrovnik nahiyesi Dubrovıılk köyü 10 hane

S. Borovac nahlycsi ldbar (?) köyü 4hanc

9. Neretva oahiyesi Osik köyü 6 hane ı bekar

10. Neretva nahiyesi Trebun (?) köyü 13hane

Bunlara, isimleri diger kolonlarda (Baştina, Baglar vs.) geçen Kristiyanları ilave edersek, sayılan elli kadar artar. Bütün bunlar, Bosna Krallığının düşüşünden ve onların İslam dinini kabul etmelerinden sonra Saf Bogomillerin (Krlstiyan, Bogomiles-purs) sayısı hakkında

biZe yeterince açık bir fikir verir. Bunların adlarını da biZ, yedide bir oranında biliyoruz.

!şaret etmek gerekir ki. Türk belgelerinde, Bosna Kilisesi'ndeki yüksek düzeydeki kimsele­rin adları çok ender olarak zikredilmiştir. Sade­ce iki "gost''un (Bosna Kilisesi temsilcisi, A. So­loviev'in adlandırmasıyla "visitateur": "djed"lerin­den veya "Starac"lanndan. yani "strojnik"lerin­den hiçbir işaret sözkonusu olmaksızın) adı geçmektedir. Bunlardan biri, Sokol nahiyesinin Kunovo köyünde toprağı (yerler). Mahmut ve babası Radko'nun çiftliğinin bir parçasını oluşturan Kristiyan Cv1tko Gost'un (İstanbul 5 nolu defter, vara.k 107b), ve diğeri seliştesi. Kresevo nahiyesinde Yunus oglu Hayreddln'in çiftliğinin bir parçası olan Radonja Gost'un (Çiftlilder defteri, varak 4a) adıdır.

Fakat şunu da unutmamak gerekir ki. XVI. yüzyılın sonuna kadar Kıistlyanların İslam di­nine girmeye devam ettikleri görülür. Gerçekten de, Ankara 6 nolu defterde Radosav Kristiya­n•a· ait bir başlinanın Müslüman· oğlu Inehan (Baştina-i Radosav, der yed-i İnehan veledeş) tarafından işletildiglni görüyoruz (Ankara 6 nolu defter, vara.k 129a}. Bu baştina Hrtar na-

34Kavanin-i Ye.niçeriyan, Bayez1d Umumi Kütüphanesi, yazma, (Vellyüddin Efendi Bölümü, No. 1973, varak IOb); Top­kapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi (Revan Bölümü, No. 1319, varak 12a). Aynca bkz. Dr. Saffet Beg Basagtc, Bosnjaci i Herce­gouci u lslanılcoj knjizeımost:i. Sarajevo 1912, s. 4. 35Mesela bkz. Istanbul SıileymanJye Kütüphanesi 2068 nolu yazma (Nak1bu1-EşrafEsad Efendi Koleksiyonu), varak Sa.

\

\ ·ı ı

i '

ı i.

'

248 NEŞREDILMEMIŞ BAZI TÜRK KAYNAKlARINA GÖRE KRIS11YANLA!{ (Seçkin Bogomiller)

hiyesinin · Gornja Tatovnica köyündedir. Yine. Brod namyesinin Bristno Ustye (?) köyünde Ra­die Kristian'a ait bir başka baştina Müslüman kardeşi Mustafa tarafından işletiliyordu (Varak 137b: Baştina-i Radic Kristiyan. der yed-i Mus­tafa biradereş) ..

İstanbul (Başveka.Iet Arşivi ve Belediye Kü­tüphanesi) ve Ankara (Tapu ve Kadastro Umum Müdürlügü) Türk Milli Arşivlerinde bulunan nüfus sayımlan resmi kayıtlanndan elde edilen Türk belgeleri gözden geçirilirse şu sonuçlara ulaşılır:

ı. Türk belgeleri, XY. Ycızyııın ikinci yarisın­dan XYI. yO.zyılın sonuna kadarki dönemde Bos­na ve Hersek'te Kamil Bogomiller (Kristianlan) in varlıgını tanımaktadır.

2. Kristiyanlann ortadoks ya da katolik ola­rak kabul ·edilemeyeceklerinin delili. Türk belge­lerinin onlan "Gebr" ya da "Kafir'' olarak ad­landırınalandır.

3. Bosna'da Osmanlı hakimiyetinin başlangıcında münhasıran Kristiyanlann otur­dugu köyler vardır. Ancak daha sonra onlan dagılmış görüyoruz.

4. Kristiyan adının birkaç köye verildigini de unutmamak gerekir.

5. tşaret etmek gerekir ki, Bogomillerin "vi­sitateur"leri ("gost"lar) Türk belgelerinde çok ender olarak zikredilmiştir. Bu cümleden olınak

1. üzere sadece iki ad zlkredilir (Cvifko Gost ve Ra-donja Gost).

Biz sadece; Kristiyan adının açıkça belirtii­dlgi durumlar üzerinde durduk, ancak "yeni Müslüman" (Müslim-i .. nev)··ifadelerinin··veya 1slama yeni girmiş kimselerin gayri Miisllm ba~ balarının Ve kardeşlerinin isimlerinin SÖZ konu­du edildigi durumlar üzerinde durmadık.

Aslında, yeni Müslamanın hangi dine mensub oldugunu yani ortodoks mu, katolik mi, ya da bogomil mi oldugunu belirlemek gerçekten de son derece güçtür.

Şimdiye kadar, bir problem, degerli dogu belgeleri ihmal edilerek, hep Qatı belgeleri ışıgında el~ almmışlır. Biz bu tebllgimizde size, ilk defa, Türk milll arşivlerinde bulunan otantik ve neşredilmemiş belgelerden bir muntasar sunduk.

Bu mütevazl tebllgimizin, Bosna'daki bogo­mil meseiesinin karanlık bir kaç noktasının ay­dınlatıımasına katkıda bulunacagını üı:ıid edi­yoruz. Bu problem son zamanlarda tekrar ele alınmıştır. Biz, bu problemin daha öncelere na-

zaran bugün daha bir tarafsızlıkla ele alındıgını görmekten dolayı mutluyuz. fnancımız odur ki, böyle bir problemin çözümüne sadece tarihi ve bilimsel hakikat yardımcı olacaktır.

Açıklamalar

ı. Burada biz kendimizi, Kamil Bogomiller hakkında Türk belgelerindeki bilgileri özet ola­rak sunmakla sınırladık. Kristiyanlardan söz eden bCıtün Türk belgelerini yakında yayınlamak niyetindeylz.

2. Arap harfleriyle yazılmış gayr-ı müslim kişi adlarının, veya yer adlannın okunmasında ve yazılınasında yer yer tereddüde dCıştügümiiz oldu. Bazı adiann sonuna soru işareti koy­mamızın sebebi budur. Bereket versin ki, bu boşluklar, söz konusu belgeden çıkanlan sonu­ca etki edecek tCırden boşluklar degildir.

3. Kristiyan adının okunuşuna gelince, -Arap harfleriyle yazılmış btİ sözcük KarsUyan olarak da okunabi.lir. Biz Kristiyan şeklini. nere­deyse bütün Yugoslav araştırıcılar tarafından da kullarıılan şekli (Krstjani) tercih ettik.

4 · Belgeleri zikrederken, daha önce her . belgeden okuyucunun ulaşabilecegi şekilde ye­terince söz etmiş oldugumuzdan, tarih vermek­sizin her belgenin sadece sayı ve sayfasını ver­mekle yetindik.

5. Bildirimizde, "çlfllik", "mezraa" vb. Türkçe terimleri, yaklaşık çevirilerini vererek oldugu gibi kullandık. Çünkü bu kavramlar farklı an­lamlara gelebilir. Ancak durumun böyle olması bizim konumuz bakımından bir önemi haiz degildir. Bununla birlikte. bir örnek olmak üzere Profesör·Ömer-bütfi-Barkan'ın~çiftliklerin-çeşitli türlerini inceledigi İslam Ansiklopedisi'ndeki (Türkçe neşrl, "çiftlik" road.) ç.iftlikler hakkındaki makalesini bir örnek olmak üzere zikredebiliriz. Ayrıca bu makalenin Hamud Hadzibegic tarafından yapılmış çevirisine bakılabilir (Go­dlsnjak Istoriskog Drustva Bosne i Herce­govlne, Sarajevo 1950, II, 287-298).

6. Türkçe sözcCıklerin yazımında Türkçe'nin güncel yazım şeklini, Arapça sözcüklerin yazıınında Paris "Societe Asiatique" tarafından kabul edilmiş ·olan traiıskripsiyon şeklirıi ve Boşnakça sözcüklerin yazımında da güncel Boşnakça'nm-yazımını kullandık.

7. Ne yazık ki Maja Miletle'in Bosna Kris­tianları hakkındaki araştırması yayınlandıgı sırada bizim tebligimiz baskıya verilmişti. Bkz. Maja Miletic. I "Krstjani" di Bosnla alla luce deltoro monumentl dt pietra, Roma 1957.

lsı.AMt ARAŞTIRMALAR ClLT: 6, SAYI: 4