beartas bia don scoil uile a bhunú - public health agency · • bia agus deoch a chur chun cinn,...

Beartas bia don scoil uile a bhunúIrish translation of – Establishing a whole school food policy

Clár

Réamhrá 3

Nabuntáistíabhaineannlebeartas 3biadonscoiluile

Cadisbeartasbiadonscoiluileann? 4

Pleancéimarchéim 5

Seicliostachuniniúchadhadhéanamh 15arbhiasláintiúil

Sampladebheartasbiadonscoiluile 21

Foinsífaisnéisebreise 24

Réamhrá Na buntáistí a bhaineann le beartas bia don scoil uile

Scríobhadhantreoirseolecabhrúledoscoilbeartasbiadonscoiluileafhorbairt,ascríobhagusachuribhfeidhm.Dearadhéionasgombeadhsééascaaleanúintagustásébunaithegoláidirarshaolnascoile.

Tárólsuntasachagbiamaidirlesláinteagusfolláine.Cruthaíonnséróilshóisialtaaguslenachoissinléiríonnséagusmúnlaíonnsééiteasnascoileagusluachannaanduineaonair.

Príomhaidhmbheartasbiadonscoiluileiseadaoineaspreagadhchunbiannaagusdeochannasláintiúlaabheithacuagusisrudésinarachaidhchuntairbhenandaltaí,nafoirne,nadtuismitheoirí,nalónadóiríagusnandaoineeileabhfuilbaintaculedoscoil.

Cuireannbeartasbiadonscoiluilearchumasdoscoilecomhfhealsúnachtafhorbairtagusachoinneáilmaidirlegachgnéabhaineannlebiaagusdeoch.Isráiteaspoiblíéaléiríonnanchaoiarspéisledoscoilsesláinteagusfolláinenandaltaí,nafoirneagusnabpáirtitheleasmharaeileagusgondéanannsíacuidféinarmhaitheleo.Beartasbiadonscoiluile:

• leagannséamachcurchuigecomhordaithemaidirle biaagusdeochionasgombeidhroghannaníos sláintiúlaarfáil;

• cinntíonnségombeidhgachduineinannéarochtain aguspáirtabheithacuann;

• neartaíonnséteachtaireachtaíoiriúnachamaidirlebia agusdeoch,cinntíonnsé,marshampla,gobhfuilan biaagusandeochasholáthraítearigcomhréirlena bhfuilárásachuraclamfoirmiúil;

• bíonnpáirtagpobaluilenascoileibhforbairtan bheartais,rudadhéantardeghnáthigcomhairle scoilenóingrúpagníomhaíochtaumchothúscoile (SNAG),isésinlerá,daltaí,foireann,tuismitheoirí, gobharnóiríaguscomhpháirtithepobail;

• bunaíonnsécomhpháirtíochtaíéifeachtachaidir tuismitheoiríagusmúinteoiríagusidiranscoilagusna lónadóiríagusanaidhmchéannaacugoléir;

• cinntíonnsébreisinbhuanaitheachtatríghníomhaíocht phleanáiltemarchuiddephleanforbarthanascoile;

• insíonnsédodhaltaí,donfhoireann,dothuismitheoirí agusdopháirtitheleasmharaeile(lenan-áirítearan pobalníosleithne)faoinbhfíschoitiantaatáagan scoil.

3

Cad is beartas bia don scoil uile ann?

Doiciméadcomhroinnteabhíonnagfásigcónaíiseabeartasbiadonscoiluile,aguscruthaítearélehaghaidhnabpáirtitheleasmharagoléirabhíonnagpléledoscoil.Léiríonnséanfhíschoitiantaatáaggachduinemaidirlehéiteas,lestádasagusleisanrólatáaggachgnédechothúlaistighdenscoil.Táséd’aidhmaige,goháirithe,curchuigecomhtháiteafhorbairtsascoilmaidirlebiasláintiúilaithe.Tugannséspreagadhchungachrudabhaineannlebiaagusdeochathabhairtlechéilegosoiléircomhtháitecomhsheasmhach,lenan-áirítear:

• ancuraclamfoirmiúil,m.shnahealaíona,eolaíochtagusteicneolaíocht,forbairtphearsanta aguscomhthuiscint,agusforbairtghairmiúilleanúnachlehaghaidhnafoirne;

• gníomhaíochtaílasmuighdenchuraclam,marshamplaclubcócaireachtaagusgairdíníbiana scoile;

• rannpháirtíochtinimeachtaíagusidtionscadailnáisiúntaagusréigiúnacha,m.shscéimeanna sosasláintiúla,ScoileannaSláintiúla,Water is Cool in Schools(Táuiscearfheabhasarscoil) agusCócaireÓgnaBliana.

• solátharbiaagusdíarscoil,m.shclubannabricfeasta,siopamilseánnascoile,lónscoile, meaisínídíola,óluisceagusbiaagusdeochaúsáidmarluachsaothair;

• tomhailtbiaagusdíarscoil,m.shtimpeallachtantseomrabia,stílseirbhíse,scuainí,daltaí agtabhairtbiaarscoil,boscaílóin(lenan-áirítearfaisnéislehaghaidhtuismitheoirí)agus veaineannatráchtálabia;

• biaagusdeochachurchuncinn,lenan-áirítearfógraíochtagusurraíocht;

• imeachtaísascoilagusáitribhnascoilealigeanarcíos,m.shaonaighscoile;

• tréadchúramagussaincheisteannaleasa,m.shcúrsaíiompair,agusbéilíscoilesaorinaisce.

Éascaíteardíospóireachtdethoradhanphróisisforbarthabeartais,déantariniúchadhsoiléirarrólagusarphróifílbhiaagusdíiscoilarbithagusbíonnpáirtagnapáirtitheleasmharainachuribhfeidhmgorathúil.D’fhéadfaíargóintadhéanamhgobhfuilanpróiseasníostábhachtaínáandoiciméaddeireanachmarmeasanngachaonduinegobhfuilpáirtacusanobair.

Istríbheartasacheapadhanbealachchunsláinteagusfolláineafheabhsúsascoil.Lenachoissinisgnéthábhachtaché,ledea-chleachtaisoibre,achabhraíonnlescoileannadulchuncinnadhéanamhidtreoscoileannasláintiúla.Nuairabhíonnbeartasbiadonscoiluileceapthaisféidircurchuigespriocdhírithecomhordaitheachuribhfeidhm.

4

5

Plean céim ar chéim

1. Tús maith leath na hoibre

Andtacaíonnanpríomhoide,anfhoireannbainistíochtasinsearaíagusbordnangobharnóirílebeartasbiadonscoiluile?Anbhfuilfísagat?Anbhfuilanfhíschéannaacusan?

Cadiadnatosaíochtaíamheastarabheithaganscoil?D’fhéadfadhsétarlúnachbhfuilcúrsaícothaithegohardarangclároibre.Inainneoinsinisuile,isréimsestaidéiragusriachtanasnabeathaéagusisféidirleisdea-thioncharabheithaigearambaineanndaltaínascoileamach,aran-iomparagusarabponcúlachtagusarfholláinegachaonduine.

Anmeasannanfhoireann,idirfhoireannteagaiscaguseile,gurrudéseogurféidirleopáirtabheithacuann?Andtuigeannsiadgobhfuilpáirtaggachaonduinesascéalagusgombeidhsiadfreagrachascuribhfeidhmagusmonatóireachtanbheartais?Cénbharúilatáagnadaltaíagusagnatuismitheoirífaoi?

D’fhéadfaígrúpaoibreachurlechéilechunmaoirseoireachtadhéanamharscríobhanbheartaisagusarchúrsaícomhairliúcháin.Issamhlacharathúlaiadnacomhairlíscoileagusnagrúpaígníomhaíochtaumchothúscoileatáagalánscoileannaarfudnatíre.D’fhéadfadhcroíghrúpabeagionadaíocharambeadhdaoinemarmúinteoirí,daltaí,gobharnóirí,gairmithesláinte,bia-eolaípobail,altrascoileagusfoireannlónadóireachta,marshampla,túsachurleisnacéimeannatosaighforbartha.D’fhéadfadhsétarlúgurgáionadaíochtníosleithneachurarfáilníosdéanaílehaghaidhnabpáirtitheleasmhara,gomórmórnandaltaíagusnadtuismitheoirí,nuairabheidhcúrsaícomhairliúcháinarsiúl.

Rudaí ar gá smaoineamh orthu

• Cénfáthgombeadhbeartasann?• Cadiadnariachtanaisamheastarabheithann?• Céntairbheabheadhanndonscoil,donadaltaí,donfhoireannagusdonatuismitheoirí?• Anféidirleisanscoiltacaíochtathabhairtdáchuribhfeidhmagusdáchothabháil?• Céabheidharanngrúpaoibretosaigh?

Rudaí le déanamh

Aithinnabuntáistíamheastarabheidhanndonscoil.

Déanancoincheapfaoibheartasbiadonscoiluileaphléleisnagobharnóirí,leisan

bhfoireannbainistíochtasinsearaíagusleisanbhfoireann.

Ceapgrúpaoibreletúsachurleisangcéadchéimforbartha.

Ceapréasúnaíochtmarbhunúsaganmbeartas,.i.cénfáthanbhfuilbeartasdedhíth?

Leagsíostéarmaítagarthamaidirleisanmbeartas,.i.cadbamhaithleatabhaintamach?

2. Déan iniúchadh ar chúrsaí bia sa scoil

Déanamachméidnagceisteannasascoilabhfuilbaintaculecothú.Déaniniúchadharsholátharbiaagusdísascoil.Isféidiranobairseoaroinntidirbaillanghrúpaoibre.Féadfaidhsiadiniúchadhadhéanamharansolátharbiaagusdí,arangcuraclamfoirmiúil,arghníomhaíochtaílasmuighdenchuraclamagusarthomhaltasbiaagusdíarscoil.Tabharfaidhsésinléargasaranméidbiasláintiúilatááithesascoil.Lenachoissincuirfidhsébunlínearfáilchunmonatóireachtadhéanamhníosdéanaíarandulchuncinnatádéanta.

Déanathbhreithniúarthorthaíaniniúchta.Faighamachcadiadnaréimsímaitheagusnacinnisgáafheabhsú.Roinnanfhaisnéisseoleisanscoil.Coinnighnapáirtitheleasmharagoléiraraneolasfaoindulchunchinn,m.shanfhoireann,naseirbhísílónadóireachta,nagobharnóirí,tuismitheoiríagusdaltaí.

Ceaptosaíochtaílehaghaidhnascoile.Smaoinigharphointíáiritheledulimbunoibreorthu.Cénbhaintatáacusanleisnariachtanaisamheastúabheithannardtús?


• Cénfáthgondéanfaíiniúchadh?• Céleisalabhróidhtú?• Céadhéanfaidhant-iniúchadh?

Rudaí le déanamh

Ceapceannairechunmaoirsiúadhéanamharanréimseoibreseo.

Déanant-iniúchadh.

Déanathbhreithniúarnatorthaíagusfoilsighiad.

Déancinneadhfaoicadiadriachtanaisagustosaíochtaínascoile.

Tosaighagceapadhaidhmeannaagusspriocannabeartaisbunaithearnatosaíochtaísin.

Leagsíosspriocannaaguscritéirmaidirledulchuncinnrathúil.

6


7

3. Dréachtaigh beartas bia don scoil uile

Oibrighigcomharleisangcéadghrúpabeagoibreagusdréachtaighbeartasaléireoidhriachtanaisnascoilefaoimaraaithníodhsaniniúchadhiad,agusnaluachannaagcreideannpobalnascoileiontu.Déaniarrachtanbeartasachoinneáilsimplísoiléir,ceapspriocannaréadúlaaguscinncéatáfreagrachasgachgnédeachuribhfeidhmagusmonatóireachtadhéanamhorthu,.i.cadisbríleisindáiríre,cénáit,cénchaoi,cathainaguscéadhéanfaidhé.D’fhéadfaínaceannteidilseoaleanasachuraranmbeartas.

• Tabhairtisteach(dátacomhaontaithe,dátaathbhreithnithe,ceartarochtana,cénáitisféidir teachtair).

• Aidhm,marshampla,‘Achinntiúgogcuireanngachgnédebhiaagusdedheochsascoille sláinteaguslefolláinenandaltaí,nafoirneagusnagcuairteoiríchunnascoile’.

• Réasúnaíocht,.i.cénfáthgobhfuiltúagscríobhanbheartais?

• Spriocanna,.i.cadatáarintinnagatabhaintamach?

• Treoirlínte,.i.cénchaoiambainfearamachnaspriocanna?

• Monatóireachtagusmeasúnú,.i.cénchaoiambeidhafhiosagatgobhfuilnaspriocannaá mbaintamach?


• Anbhfuilcurraclamfoirmiúilnascoileagusancurchuigemaidirlegnéithebiaagus cothaitheamhúineadhcomhsheasamhach,cothromledátaagusneamhchlaonta?

• Ansásaíonnanbiaagusandeochasholáthraítearnacaighdeáinchothaithemaidirlebiascoile?

• Angáseirbhísíeileachuribhfeidhmchungon-éireoidhledobheartas,angáclub bricfeastaníossláintiúlaabheithann,marshampla,nóangádoshiopamilseánnascoile torthaíadhíol,nóangáachinntiúgobhfuilsolátharsásúiluisceóilarfáil?

• Anbhféadfáachurinaluíaranscoilpáirtaghlacadhiscéimeannanáisiúntanóinimeachtaí speisialtamarClárnaScoileannaSláintiúla,Smile Week for Oral Health(Seachtainan GháiredoShláinteBéil),Water is Cool in School(Táuiscearfheabhasarscoil).

• Angáduitscrúdúadhéanamhardhearcadhnascoileileithabhfuilsnameaisínídíola,agus deimhinadhéanamhde,marshampla,gobhfuilréimsetáirgísnameaisínídíolaashásaíonn nacaighdeáinchothaithemaidirlebiaagusdeochiscoileanna.

• Anféidirleattiomantasathabhairtmaidirlehoiliúintfoirneagussolátharacmhainníchungombeidh ratharanmbeartasagusgombainfearamachnacuspóirí(marchuiddephleanforbarthanascoile)?

• Cénrólabheidhagnapáirtitheleasmharamaidirlerathabheitharanmbeartas?

Rudaí le déanamh

Ainmnighballdenghrúpachunanchéaddréachtascríobha

bheidhagteachtletorthaíaniniúchtaaguslefísnascoile.

Déanathbhreithniúairagcruinniúdechomhairlenascoile

nódenghrúpagníomhaíochtaumchothúscoile.

Tabhairdeisdobhaillanghrúpa,donphríomhoideagusdona

gobharnóiríaiseolascuiditheachathabhairtarandréachtseo.

Déanandréachtachoigeartúaguspriontáilcóipeannadear

mhaithelecúrsaícomhairliúcháin.

Leagamachaguspriontáilfoirmfhreagarthachomhairliúcháin.

8

Step by step plan Plean céim ar chéim

9

4. Téigh i gcomhairle faoin dréachtbheartas

Bachóirdondréachtbheartasseoabheitharfáilagnapáirtitheleasmharagoléirabhfuilbaintaculeisanscoil.Bachóiramáirithealeagansíosdonchomhairliúchán,agussocrúadhéanamhgogcuirfígachtagairtaraischuigduineainmnithefaoileith,rúnaínascoilemarshamplanóanpríomhoide.

Cégobhféadfaífáilteachurroimhaiseolasginearálta,bachóirsmaoineamharcheistneoirgearracheapadhad’fhéadfaíachomhlánúagusathabhairtarais.Cabhróidhsésinlehairdadhíriúarnafreagróiríaguscuirfidhséeolasarfáilad’fhéadfadhcabhrúchuntosaíochtaíagusriachtanaisachinntiú.

Bachóirandoiciméadachurarfáild’fhoireannuilenascoileagcruinniúfaisnéise,inuachtlitirlehaghaidhdaltaíagustuismitheoirí,agusféadfarinsintdonphobalníosleithnefaoiarláithreángréasáinnascoile,ilitreachaagusagcruinnithe.


• Andtuigeanntúnahaidhmeannaagusnaspriocannagosoiléir?• Anbhfuilsolátharbiaagusdíníossláintiúlainachuidlárnachdenbheartas?• Andtuigeanntúnatorthaígoléirabheidhair?• Anndeachaightúigcomhairlegoforleathanledaoine?• Anbeartasréadachéóthaobhama,acmhainníagusnafoirnede?• Anbhfuilanbeartasféinsoiléirfollasachagusdíreach?

Rudaí le déanamh

Cuirdréachtbheartasarfáil,nócuirnahaidhmeannaarfáil,

ibhformáidathuigfidhnapáirtitheleasmharaéagsúla.

Ceapspriocdhátadonphróiseascomhairliúcháin.

Déananpróiseascomhairliúcháinafhógairt.

Seolanbeartaschuignapáirtitheleasmharamaraonle

foirmaiseolais.

Tiomsaighnafreagraíatugadharandréachtbheartasag

deireadhnatréimhsecomhairliúcháin.

Déanathbhreithniúaguscomhdhlúthúaranaiseolas.

5. Déan coigeartú ar an dréachtbheartas i bhfianaise an aiseolais

Scrúdaighant-aiseolasagusdéancoigeartúarandréachtbheartasibhfianaisenamoltaíagusnadtuairimíatugadh.Déangachgnédenaiseolasamheas,isésinlerá,cadiadnarudaíacheapdaoineabhígomaithnógoholc?Déandeimhindegon-aithnítearsabheartascéandeachthasigcomhairleleomaidirlenacheapadh,agustabhairdáta.


• Anbhfuilgoleoracmhainníaganscoilchungon-éireoidhleisanmbeartas?• Andtugannanbhainistíochtagusábharanchuraclaimteachtaireachtmaidirlebiasláintiúila itheagusdeochannasláintiúlaaólagusandtacaíonnsiadleo?• Angáoiliúintathabhairtdonfhoireannfaoighnéitheabhaineannlebiaaguslecothú?• Cénchaoiarféidirleisanscoilachinntiúigcásdaltaíatáidteidealbéilíscoileabheithacu saorinaiscegon-itheannsiadiad?• Anbhfuilséinmholtagníomhaíochtaílasmuighdenchuraclamachurarsiúl?Mátáanbhfuil dóthainmaoinitheagusdíograiseannchuigesin?

Rudaí le déanamh

Déannatagairtíarinneadhaphlé.

Déancoigeartúarandréachtbheartasibhfianaiseanméidadúradh

lelinnanchomhairliúcháin.

Iarraranmbordgobharnóiríagusaranbhfoireannbainistíochta

sinsearaíanbeartasashíniú.

Déananbeartascoigeartaitheadhaingniúagcruinniúdechomhairle

nascoilenódenghrúpagníomhaíochtaumchothúscoile.

Cuiranbeartasarfáil.

10


11

6. Scaip an beartas athbhreithnithe

Bachóiranbeartasascaipeadhgoforleathanibhformáidíéagsúla,d’fhéadfaíbileoigínachurarfáil,marshampla,lehaghaidhnadtuismitheoiríinabpléifínapríomh-saincheisteannaagusd’fheadfaíéachurarfáiliréamheolairenascoileagusarláithreángréasáinnascoile.

D’fhéadfaísraithtaispeántasachurarfáiltimpeallnascoileagleagadhbéimearghnéitheéagsúladenbheartais,arbhiasláintiúil,marshamplaagusarthorthaíagusarghlasraí.

Maidirleisnadaoineabhfuilsédedhualgasorthuanbeartasachuribhfeidhmagusmonatóireachtadhéanamhairbachóirgombeadhtuiscintacuarcadatáledéanamhacu.

Bachóirgombeadhafhiosagnapáirtitheleasmharagurgrúpaathiomsaighanbeartasagusgogcuireannséarchumasnascoilecurlesláintegachaonduine.

Bachóiranbeartasaroinntlescoileannaáitiúlasabhraisleaguslescoileannafriothálachachuncomhpháirtíochtcomhthuisceanaabhunú.


• Anbhfuilséfurastaanbeartasaléamhagusathuiscint?

• Angáéaaistriú?

• Cénchaoiascaipfearanbeartas?

• Anbhfuilpleanéifeachtachscaiptheceapthaagat?

To do

Tabhaircóipeannadenbheartasd’fhoireannuilenascoileagusnídon

fhoireannteagaiscamháin.

Cuirtaispeántasarfáilaléireoidhtopaicíabhaineannlebia,biasláintiúil

aithe,marshampla,agusantábhachtabhaineannlegoleoruisceaól.

Cuirnapáirtitheleasmharagoléiraraneolasionasgurfusaéa

thuiscint,agcomhthionóilnóagcruinnithefoirne,marshampla,nóag

cruinnithedechomhairlenascoile,ilitirchuigtuismitheoirí,ar

láithreángréasáinnascoile,arréamheolairenascoileagussna

nuachtáináitiúla(rudachuirfidhanpobaláitiúilaraneolasfaoin

gcaoiarspéisleisanscoilcúrsaísláinteagusfolláine).


Cuiranbeartasagobair.Inisdodhaoinecadatátharagsúiluathusabheartas.Cinntighgogcuirtearanoiliúintagusnahacmhainnísinaaithníodhsabheartasarfáil.Taispeáinanchaoiabhfuilanbeartasáchuribhfeidhm-déanceiliúradharandulchuncinnatádéanta.


• Cadéanbealachisfearrchuncuspóirían

bheartaisabhaintamach?

• Conasainseoidhtúdonadaoineéagsúlafaoi

narudaíabhfuilsiadfreagrachastu?

Rudaí le déanamh

Ceapduinedenghrúpalebheithfreagrach

asspriocfaoileithabhaintamach.Lig

dodhaoineanbeartasachuribhfeidhmina

réimsespeisialtóireachtaféin.Iarraran

múinteoirspeisialtóireachtaeacnamaíochta

baile,marshampla,deimhinadhéanamhdego

bhfuilanchuidfaoibhiaagusfaoichothú

cothromledáta.

Oibrighigcomharleisnapáirtitheleasmharale

cinntiúgobhfuilnaspriocannaámbaint

amach.

7. Cuir an beartas i bhfeidhm

12

13

8. Déan monatóireacht, measúnú agus nuashonrú ar an mbeartas

Bachóirathmheasúnúadhéanamhgorialtaaranmbeartas,uairsabhliainb’fhéidir,agusésinigcomhthéacsforbairtíagusathruithesascoil.B’fhéidirgombeidhgálespriocannanuaacheapadhnóairdadhíriúarthosaíochtaíagusardhúshláinnua.Déanfiúntasanbheartaisamheas-d’fhéadfadhsétarlúgurgáiniúchadheileadhéanamh.


• Anbhfuilspriocannaanbheartaisámbaintamach?Conasisféidirleatésinará?

Anndearnatúnatorthaíamheas?

•Anraibhdeacrachtaíagat?Cénfáthgoraibhdeacrachtaíann?

•Cadiadnarudaíad’éirighleatabhaintamach?Cadachabhraighleatiadsinadhéanamh?

•Cadébarúilnadtuismitheoiríagusnandaltaífaoinmbeartas?Anbhfuiltioncharaigearna

roghannaadhéantarfaoibhiaagusdeoch,arghnóthachtáiloideachais,arthinreamhagusar

iompar?

•Aréirighlecomhairlenascoilenóleisanngrúpagníomhaíochtaumchothúsascoil?Cadiad

narudaíartugadhtuairiscfúthu?

•Anbhfuiltionscnaimhnáisiúntaannabhféadfadhanscoilpáirtaghlacadhiontu?

•Cénchaoiarféidiranbeartasafheabhsú?

Rudaí le déanamh

Cuiranbeartasmarmhírarchláranbhoirdgobharnóiríagusnafoirne.

Déannagníomharthaathaifeadadh,úsáidceamaradigiteach,marshampla,chunabhfuil

ádhéanamhathaifeadadh.

Coinnighidteagmháilleisnapáirtitheleasmharagoléir,ceapcruinniúoscailte,mar

shampla,inabhféadfaidhnapáirtitheleasmharagoléiradtuairimíanochtadh.

Déanceiliúradharabhfuilbainteamachagat.

Déanliostadenapointíláidreagusdenapointílaga.

Déananbeartasachoigeartúagustabhairdonapáirtitheleasmharagoléiréigcomhair

nablianaseochugainn.

Seicliosta chun iniúchadh a dhéanamh ar bhia sláintiúil

Réimse bia Freagra/fianaise

Clubanna bricfeasta níos sláintiúla

• Anbhfuilclubbricfeastasascoil?

• Murabhfuil,anbhfuilgáleceannacu?Cadiadna constaicíatáann?

• Mátá,angcuirtearbiaagusdeochsláintiúilarfáiliontu agusangcuirtearchuncinniad?

• Ansásaíonnsiadnacaighdeáinchothaithemaidirlebia agusdeochannaeilesascoil?

• Cadadhíoltarann?Anmbíonnroghaagnadaltaí? Anmbaineanndaltaíagusanfhoireannleasas?

• Anmianleisnadaltaíagusleisanbhfoireanngondéanfaí aonathruithearansolátharreatha?

Siopa milseán níos sláintiúla

• Anbhfuilsiopamilseánnóscéimsosaníossláintiúlaá reáchtáilaganscoil?

• Murabhfuil,anbhfuilgáleceannacu?Cadiadna constaicíatáann?

• Mátá,angcuirtearbiaagusdeochsláintiúilarfáiliontu agusangcuirtearchuncinniad?

• Ansásaíonnsénacaighdeáinchothaithemaidirlebia agusdeochannaeilesascoil?

• Cadadhíoltarann?Angcuireannséroghannasláintiúla arfáil?Anmbaineanndaltaíagusanfhoireannleasas?

• Anmianleisnadaltaíagusleisanbhfoireanngo ndéanfaíaonathruithearansolátharreatha?

Dátaaniniúchta:

Líondaltaíaranrolla: %Cailíní: %Buachaillí:

%daltaíafhaigheannbéilíscoilesaorinaisce:

1. Soláthar bia

15

Déan é seo a fótachóipeáil agus bíodh an seicliosta agat mar spreagadh chun iniúchadh a dhéanamh ar bhia sláintiúil.

16


Meaisíní díola níos sláintiúla

• Anbhfuilmeaisínídíolasascoil?• Mátá,angcuirtearbiaagusdeochsláintiúilarfáiliontu agusangcuirtearchuncinniad?• Ansásaíonnsénacaighdeáinchothaithemaidirlebia agusdeochannaeilesascoil?• Cadadhíoltarann?Angcuireannséroghannasláintiúla arfáil?Anmbaineanndaltaíagusanfhoireannleasas?• Anmianleisnadaltaíagusleisanbhfoireanngo ndéanfaíaonathruithearansolátharreatha?

Boscaí lóin níos sláintiúla

• Andtugtartacaíochtdodhaltaíagusdothuismitheoirí maidirleroghannaboscaílóinníossláintiúla?• Máthugtar,cadé?• Muradtugtar,cadisféidirleisanscoiladhéanamhle tacúletuismitheoirí?

Lónta scoile

• Anoibríonntúigcomharlelónadóirínascoilechun athbhreithniúadhéanamharanméidlóntascoileaitear, anroghaatáarfáilagusancostas?• Angcuirtearbiaagusdeochannasláintiúlaarfáilagus angcuirtearchuncinniadigcomhréirleisnacaighdeáin náisiúntamaidirlelóntascoile?• Ansásaíonnanbiaatáarfáilnacaighdeáiníostamaidir lelóntascoilenóansáraíonnséiad?Cénchaoiabhfuil afhiosagat?• Anbhfuilnadaltaíatáidteidealbéilíscoilesaorinaisce abheithacuimeascthaleisnadaltaíeilenóanmbíonn orthuseasamhilínechunéarlaisíafháil?Anbhfuilcóras airgidnócórasganairgidinúsáid?• Angcuireannanscoillóntascoilechuncinn?Anmbíonn laethantaletéamaíinti,marshampla,nópraghsanna iomaíochanóbianíossláintiúla?Mábhíonn,cénchaoi? Ann-éiríonngomaithleis?Cénchaoiabhfuilafhiosagat?• Anbhfuiloiliúintarfáillehaghaidhnafoirne lónadóireachtaagusbialainne,achabhraíonnleo roghannaníossláintiúlaachurarfáil?• Anbhfuilséfurastauisceóilafháilagamlóin?



Bia sa scoil

• Cénáitan-itheannnaleanaíalóntapacáilte?Anféidirleo suílenagcairdenóangcuirtearáitfaoileitharfáildóibh? Cénáitagcuireannsiadamboscaílóinidtaisce?

• Anáitthaitneamhachéseomrabianascoile?Anbhfuil goleorsuíochánann?

• Cénuainchláratáaganscoilmaidirlelóntaaithe? Ann-oibríonnséseogohéifeachtach?Cénchaoia bhfuilafhiosagat?

• Ann-itheannanfhoireanninéineachtleisnadaltaí? Máitheann,cénfáth?Muran-itheann,cénfáth?

• Ancórascothroméancórasmaidirleseasamhiscuainí? Anbhfuildeacrachtaíann?

• Anbhfuilaonbheartasfaoileitháchuribhfeidhmagan scoilmaidirlebia,anamhlaidh,marshampla,nachféidir achtorthaíaitheagsosanna,nóanbhfuilsriantaar tháirgíáirithebia?

• Mátá,cénfáth?

Ól

• Angcuireannanscoiluisceóilarfáil?Anbhfuilancóras slán?Anbhfuilgoleordáileoiríuiscearfáil?Anspreagtar nadaltaíchunuisceaólagusbuidéiluisceabhreithleo? Anmbíonnsolátharfaoileithannlelinnteaspaighnói ndiaidhgníomhaíochtaícorpartha?

• Anbhfuilafhiosagat,agusanbhfuilafhiosagna tuismitheoirí,gobhfuildaltaíidteidealbainne fóirdheonaitheafháiltríScéimFóirdheontasBhainne

ScoileanAE?

17

18


Ginearálta

• Céncomhordúadhéantararfhaisnéischothaitheathugtar snahábhairéagsúlaionasgobhfaigheannnadaltaí teachtaireachtaícomhsheasmhachasnaranganna eacnamaíochtbhaile,eolaíochtaagusteicneolaíochta, marshampla?

• Cénchaoiagcuirtearmaoiniúarfáillehaghaidhna ngnéitheéagsúlaabhaineannlehoideachasbia?

• Annglacannanfhoireannpáirtibhforbairtleanúnach gairmechungombeidhascileannaagusantuiscintatá acuarrudaíabhaineannlebiacothromledáta?Cén tacaíochtathugtardonfhoireannabhíonnagmúineadh faoighnéitheabhaineannlebiaachnachbhfuilaon oiliúintfhoirmiúilfaighteacu?

Freagra/fianaise

• Angcuireannanscoilgníomhaíochtaílasmuighden churaclam,marchlubannafáisnócócaireachta,arfáil? Andtugannanscoilcabhairchunnagníomhaíochtaía mhaoiniú?

• Máchuireann,tabhairliostadíobh.Anmbíonnfreastal maithorthu?Anbhfuilsiadéifeachtach?

• Andtacaíonnsiadlecaighdeáinchothaithemaidirlebia agusdeochscoile?

• Muradtacaíonn,cénfáth?Cadiadnaconstaicíatáann? Angcuirfeadhanfhoireann,nadaltaíagusna tuismitheoirífáilteroimhandeis?

• Anbhféadfaínagníomhaíochtaísinanascadhleisan láscoilefoirmiúil?

2. Gníomhaíochtaí lasmuigh den churaclam


Tabhairliostadenascéimeannanónahimeachtaínáisiúntanóáitiúlaabhfuilpáirtagdoscoil iontuatábunaithearbhia,marScéimHealthy Break(ScéimeannaSosaSláintiúla),Smile Week for Oral Health(SeachtainanGháiredoShláinteBéil)Young Cook of the Year (CócaireÓgnaBliana).Tagairdonrathagusanfiúntasabhainlegachceanndíobh.

Rath agus fiúntais

Aninsíteard’eagraíochtaíseachtrachafaoibheartasna scoilenuairachuireannsiadáitreabhnascoileináirithe? Insítearq Níinsítearq

Rath agus fiúntais

• Anbhfuilstraitéisíleagthaamachledulingleicle drochiomparaguslebulaíocht,gomórmórmaidirlerudaí abhaineannlebiaaguslegníomhaíochtaíagamlóin?

• Anbhfuileolasaggachballfoirne,natuismitheoirí,na gobharnóiríaguscuairteoirífaoibheartaisabhaineannle sláinteagusfolláinenandaltaí?

• Angcuirtearfaisnéisnóoiliúintarfáilchungombeidh tuiscintaganbhfoireannagusagnatuismitheoirífaoi cheisteannaabhaineannlebia?

• Anbhfuilnósimeachtaleagthasíosaganscoilchun leanaíaaithintatáimbaol,nachbhfuilagrathúmar shampla,nóabhfuilailléirgínóneamhorditheorthu,nó atáróthromnómurtallach,nóabhfuilbailéiginorthu debharran-itheannsiad?

• Angcuireannanscoilnabéilísaorinaiscechuncinnagus anndéanannsímonatóireachtaranméiddíobhaitear?

19

Andtugtaraitheantassascoilagussaphobalníosleithne donméidatábainteamachagnadaltaí Insítearq Níinsítearq

3. Páirt a ghlacadh in imeachtaí náisiúnta

4. Imeachtaí sa scoil agus áitribh na scoile a ligean ar cíos, m.sh aonach scoile

5. Tréadchúram

6. Promotion

21

Sampla de bheartas bia don scoil uile

AinmnaScoile:Dátaacuireadhanbeartasibhfeidhm:Dátaanchéadathbhreithnitheeile:

Tacaíonnanscoilseolebiaagusdeochannasláintiúlaathomhailtirithlánascoile.

Ceapadhandoiciméadbeartaisseoigcomhairlelepobaluilenascoile,lenan-áirítear,nadaltaí,natuismitheoirí,foireannnascoile,nagobharnóirí,ionadaitheanbhoirdoideachaisagusleabharlainne,diaitéiteachpobailagusaltraíscoileáitiúla.

Aidhm

Aidhm,marshampla,‘Achinntiúgogcuireanngachgnédebhiaagusdedheochsascoillesláinteaguslefolláinenandaltaí,nafoirneagusnagcuairteoiríchunnascoile’.

Is iad na cuspóirí atá againn ná:• Athbhreithniúadhéanamharangcuraclamfoirmiúilchundeimhinadhéanamhgobhfuilanfhaisnéis faoibhiaagusfaoichothúathugtarsnaceachtannacomhsheasmhachaguscothromledáta.•Oibriúigcomharlelónadóirnascoilechuntriailabhaintasclubbricfeastaníossláintiúlaina mbeidhréimserudaíarfáil.•Seachtainbiaabhunúsascoilchunteachtaireachtaífaoibhiaagusdeochannasláintiúlaa churchuncinn.•Deimhinadhéanamhdegobhfuiloiliúintbhunúsachmaidirlesláinteachasbiaagna múinteoirísinatáfreagrachasbiasaseomraranga.Bainfimid amach ár spriocanna mar seo:• Iadaphléagcomhairlenascoile.Foghrúpadenghrúpagníomhaíochtaumchothúscoileachurarbun.•Ancuraclamfoirmiúil:grúpaoibreabhunúchuniniúchadhadhéanamharthopaicíabhaineannle biasnaréimsífoghlamaginearálta.•Clubbricfeastaníossláintiúla:oibriúigcomharlelónadóirnascoilemaidirleroghchlárbricfeasta archostasréasúnta.Poiblíochtathabhairtdonchlubinuachtlitirnascoileagustríphostaeira chrochadhsnapasáistí.•Seachtainbia:seisiúinareáchtáilinabhféadfaidhdaoineglasraíagustorthaíabhlaiseadh. Comórtasareáchtáilabhainfidhlebia.•Nascadhlehimeachtaínáisiúntachunsláinteachurchunchinn,imeachtaímarSmile Week for Oral Health(SeachtainanGháiredoShláinteBéil),World Cancer Awareness(Feasacht DhomhandaarAilse),isaraile.• Forbairtghairmiúilleanúnach:anmúinteoiratáibhfeighilcúrsaíbiaachurarchúrsaaonlaefaoi shláinteachasbunúsachbia.

Bain leas as an mbeartas samplach seo chun coigeartú a dhéanamh ar do chuid aidhmeanna nó le tacú leo.

Cuspóirí

Gníomh

22

Déanfaimid monatóireacht agus measúnú ar an dul chun cinn mar seo:

•Angrúpagníomhaíochtaumchothúsascoil:cuirfidhsiadseotuarascáilchuigcomhairlena

scoileagusdéanfaidhsiadathbhreithniúaranmbeartasibhfianaiseathruitheagus

feabhsaithe.

•Ancuraclamfoirmiúil:gombeadhmúinteoiríinanntopaicíbunaithearbhiaaaithinttrí

scéimeannaoibre.

•Clubannabricfeastaníossláintiúla:tabharfaidhlónadóirnascoilecuntasarlíonnandaltaí

aúsáideannantseirbhísseo.Iarrfaimidarnadaltaí,arthuismitheoiríagusarmhúinteoiría

mbarúilathabhairtfaoingclubagusfaoinréimsebiaachuirteararfáilann.

•Seachtainbia:Bronnfaidhanpríomhoideteastaisnóduaiseannaagtionóilnascoile.

Grianghraifachurartaispeáintagtráthnónanadtuismitheoirí.

•Lasmuighdenchuraclam:leabharoideasanchlubachurarfáilagustuarascálachaagus

grianghraifachuraranláithreángréasáin.

Monatóireacht agus meastóireacht

24

Foinsí faisnéise breise

Tánaisclehacmhainníbreiseagusfaisnéisad’fhéadfadhcabhrúleatmaidirlebeartasbiadonscoiluileafhorbairt.

Scoileanna Sláintiúla

www.healthpromotionagency.org.uk

TáfoireannuirlisímaidirleHealthy Schools (ScoileannaSláintiúla)arfáilaranláithreán gréasáinseolecabhrúlepleanáilforbartha scoilemaidirlesláinteagusfolláineagus curchuigenascoileuileaúsáid.

Bia i Scoileanna

www.foodinschools.org

Isféidirbreisfaisnéisetacaíochtamaidirle beartasbiadonscoiluileascríobhafháilar láithreángréasáinFood in Schools(Biai Scoileanna)iSasanamaraonlenalánnasc lefoinsíeilechunbreisfaisnéiseafháil.

Grab 5!

www.sustainweb.org

Táliostadenaleidíisfearraguscomhairle phraiticiúilmaidirleréimsegníomhaíochtaí chundaoineaspreagadhlebianíos sláintiúlaaitheanseo,lenan-áirítear beartasbiadonscoil,agusgrúpa gníomhaíochtaumchothúsascoilabhunú.

Health Education Trust

www.healthedtrust.com

Cumanncarthanachtacláraitheiseaan Health Education Trust(An tIontaobhas Oideachais Sláinte)abunaíodhchun oideachassláinteachurchuncinnimeasc daoineógasaRíochtAontaithe.Tá faisnéisaranláithreángréasáinfaoi bheartaisbiadonscoiluileagusfaoi ghrúpaígníomhaíochtaumchothúsascoil.

Scoileanna méadaithe

www.deni.gov.uk

Táscoileannaagcabhrúlefeabhasa churarshláintenandaltaítríchlubanna bricfeastaachurarfáilmaraonlesosanna níossláintiúlaagusiadsinmarchuid dechlárscoileannaméadaithenaRoinne Oideachais.Téighgodtíanrannóg FeabhsúScoileannadenláithreángréasáin chuntuilleadhfaisnéiseafháil.

An Ghníomhaireacht um Chaighdeáin Bhia

www.food.gov.uk

Beartasbiaiscoileanna:Isféidircreat straitéiseachbeartaismaidirle heagraíochtaírialaitheafháilarláithreán gréasáinnaGníomhaireachtaCaighdeán Bia.Bíodhisgombaineannséden chuidismóleSasanatáréimserudaíann abhaineannlegobharnóiríi dTuaisceartÉireann.

BaíGníomhaireachtThuaisceartÉireannumChurchunCinnnaSláintead’fhorbairanacmhainnseoardtúsmarchuiddenchlárBiascoile:lánmharcanna.FuairsícómhaoiniúónRoinnOideachaisagusónRoinnSláinte,SeirbhísíSóisialtaagusSábháilteachtaPoiblí.

beartas bia don scoil uile a bhunú - public health agency · • bia agus deoch a chur chun cinn,...

Documents