Bedizzaman Said Nursi'nin lk stanbul Hayatna Dair Baz Belgeler

Some Documents on the Initial Istanbul Life of Bediuzzaman

Selim Snmez

Bedizzaman Said Nursi'nin (1878-1960) hayatna dair birok eser kaleme alnm olmasna ramen, belgelere dayanan bir biyografisi henz yazlamamtr. Onun hakknda belgelere dayanan bir biyografi almas yaplabilmesi iin II. Abdlhamid, ttihat ve Terakki, Birinci Dnya Sava, Mtareke, lk Meclis, Tek Partili Siyasal Hayat ve ok Partili Siyasal Hayat dnemlerini kapsayan ciddi almalar yaplmas gerekmektedir.

Hi kukusuz Bedizzaman'n biyografisine dair en temel eser, kendi salnda yazlm ve kendisinin onayndan gemi olan Tarihe-i Hayat adl eseridir. Bu eser mellifinin kontrol dahilinde yazldndan dolay hatrat zellii de tamaktadr. Bu adan yaplacak almalarn en nemli kayna niteliindedir. Bugne kadar Bedizzaman Said Nursi hakknda yazlan biyografilerde ne yazk ki, belgelere ulama imkan olmam; bu eserlerde ariv belgelerine yeterince yer verilememitir. Halbuki Bedizzamann yaad dnem dikkate alnrsa, Babakanlk Osmanl Arivinde birok belgenin bulunmas gerektii bir vakadr.

Biz bu almamzda Bedizzaman Said Nursi'nin stanbul'a ilk gelii (1907) ve stanbul hayatna dair baz vesikalara yer vermek istiyoruz. Ne var ki, yorumladmz belgeler, Bedizzaman'n ilk stanbul hayatna dair yeterli bilgiyi salamaya yetmeyecektir. Ancak bu bilgilerin bazlar daha nceden bilinen baz konular pekitirirken, baz mphem noktalar da aydnlatma fonksiyonu grecektir. Geen zaman iinde ortaya kan vesikalarla daha tutarl bilginin ortaya kaca muhakkaktr.

***

Bedizzaman'n stanbul'a geliine dair ilk vesika Van Valisi Tahir Paa'nn Bitlis'e tayin olmasndan sonra, Bitlis Valisi olarak yazd tezkiredir. Tahir Paa, II. Abdlhamid'e yazd 16 Kasm 1907 tarihli tezkirede, Bedizzaman'n zeka ve ilminden, padiaha ballndan bahsettikten sonra hastal iin stanbul'a geldiinden sz ederek, yardmc olunmasn istemektedir.1 Bu tezkire bize Bedizzaman'n stanbul'a gelii hakknda bilgi verdii gibi, Dou Anadolu'da Bedizzaman'a nasl bakldn gstermesi bakmndan da nemlidir. (Ek-I)

Bedizzaman'n bu tezkire tarihini mteakip stanbul'a geldii anlalmaktadr. nk, Zaptiye Nezareti'nden Van Valilii'ne gnderilen baka bir tezkirede, Bedizzaman'n tedavi iin stanbul'a geldiinden bahsedilerek, Van'daki hayat hakknda bilgi istenmektedir. Bu bilgi bize Bedizzaman'n zaptiye ile alakal bir durumu olduunu gstermektedir. nk istenilen bilgide ne ile itigal ettii, ne vakitten beri Van'da ikamet ettii, rtbe-i ilmiyesinin olup olmad gibi sorular sorulmaktadr.2 (Ek-II)

Van Valilii'ne Zaptiye Nezareti'nden gnderilen 19 Temmuz 1908 tarihli baka bir tezkirede, Bedizzaman'n o tarihlerde stanbul'dan uzaklatrlmak istendii anlalmaktadr. Bu tezkirede Molla Said'in Van'a dnmek zere olduundan bahsedilerek, stanbul'da kendisinde baz istenmeyen tavrlarn grldnden sz edilerek, bu tavrlarn Van'da da devam etmesi halinde airet arasnda kendisinin bir ba olarak karklk karmasndan endie duyulur. Van Vilayeti'nden bu endieleri duymalarnda hakl olup olmadklarn sorar. Bu tezkirede ayrca, 21 Mays 1324 tarihli Van'dan gelen bir telgraftan sz edilir. Buradan anlaldna gre Van Valilii'nden gelen bu telgrafta Molla Said vlerek faziletlerinden bahsedilmektedir.3 (Ek-III)

Bu tezkirenin gnderildii 19 Temmuz 1908'de Bedizzaman'n stanbul'dan Van'a gnderilmesine karar verildii anlalmaktadr. Ancak, bu tarihten ksa bir sre sonra II. Merutiyet ilan edilecek ve Bedizzaman bu srete de etkin rol alarak yaz ve nutuklaryla Merutiyet'i destekleyecektir. Bu belgeye dayanarak Bedizzamann II. Abdlhamid ile aras iyi olmadndan Vana gnderilme karar verildiini sylemek mmkndr. Ancak, bu srada II. Merutiyetin ilan edilmesi Bedizza-mann Vana dnmesini engelleyerek stanbulda etkin rol oynamasna neden olduu anlalmaktadr.

II. Merutiyet'in ilanndan ksa bir sre sonra, 29 Austos 1908'de Zaptiye Nezareti'nin Dahiliye Nezareti'ne gnderdii bir tezkireden Bedizzaman'a memleketine dnmesi iin padiah tarafndan iki bin kuru harcrah verildii anlalmaktadr. Ancak Bedizzaman bu harcrah kabul etmediinden bahsi geen para tekrar Nezaret veznesine iade olunur.4 Bu bilgilerden, Bedizzaman'n stanbul'daki hayatndan holanmayan II. Abdlhamid'in onu stanbul'dan uzaklatrmak iin harcrah verdirdii anlalmaktadr. Bedizzaman, verilen harcrah kabul etmeyerek hem kendisinin sradan bir ulema olmadn gstermi; hem de sonraki yllarda eserlerinde ok yer verecei "nastan istina" dsturuna o zamanlar da dikkat etmi olduunu gstermektedir. (Ek-IV) II. Abdlhamid rejiminin Merutiyetin ilanndan sonra da Bedizzamann stanbuldan gndermek istemesi zerinde durulmams gereken dikkat ekici bir noktadr. Bu noktalarn ortaya kacak dier belgelerle aydnlatlacan dnmekteyiz.

Bu arada 31 Mart Olay yaanm, birok insan skynetim mahkemelerinde yarglanmaya balamtr. Bedizzaman da olayda yattrc rol oynad halde o kark ortamda zmit'de yakalanarak stanbul'a getirilmi, Divan- Harb-i rfi'de yarglanm ve beraat etmitir.5

te Bedizzaman stanbul'da 31 Mart Olay'nn akn tasvip etmeyerek stanbul'u terk etmesi zerine gittii zmit'te yakaland zaman kama ve rovelverine el konulmu olmaldr ki, 24 Mays 1909 tarihinde Zaptiye Nezareti zmit Polis Komiserlii'ne bir tezkire gndererek Bedizzaman'n kama ve rovelverinin Zaptiye Nezareti'ne iade edilmesi istenir.6 (Ek-V) Bu talebin hangi saikten kaynakland tam olarak bilinmemekle beraber, Bedizzaman'n Divan- Harb-i rfi'de beraat ederek susuzluu ortaya ktktan sonra eyalarn tekrar iade etme gerei ortaya km olmaldr.

***

Bedizzaman, 31 Mart Olayndan sonra kurulan Divan- Harbi rfi'de yarglandktan sonra, ifadelerini ve stanbul'daki baka grmelerini anlatan Divan- Harbi rfi adn verdii bir eser yaynlad. Birok insann idam edildii bir ortamda grlerini olduka sert ifadelerle dile getirdii bu eseri hakknda da takibat yaplacaktr.

Bu eserin yaynlanmasndan sonra, Eminn Polis Merkezi'nden stanbul Polis Mdrl'ne 18 Eyll 1909'da bir tezkire yazlarak istenmeyen szlere yer veren bu kitap hakknda gereinin yaplmas istenir.7 (Ek-VI) Bu istek stanbul Polis Mdrl'nden Dahiliye Nezareti'ne ulam olacak ki, 23 Eyll 1909'da Dahiliye Nezareti, Hareket Ordusu Komutanl'na bir tezkire gndererek bu kitabn insanlar heyecana sevk ettiinden ve baz istenmeyen eyleri sylediinden toplattrlmas amacyla Divan- Harbi rfiye verilmesini ister.8 (Ek-VII) Ayn tezkirenin 30 Eyll 1909 tarihli zeylinde de, Hareket Ordusu'ndan bu eserin toplanmasna dair gerekli dzenlemenin yaplmas tekrar istenir. (Ek-VIII) Gnderilen birinci tezkireye Hareket Ordu-sundan cevap gelmemesi zerine 3 Ekim 1909da Divan- Harb-i rfi Riyasetine yazlan ikinci tezkirede konu hakknda izin verilmesine dair yaplan srarlar Hareket Ordusunun istenileni yapmakta ok istekli olmadn gstermektedir. Ancak bu taleplere Hareket Ordusu Komutanlnn cevabnn henz elimize gememi olmas konu hakknda net bilgiler vermemizi engellemektedir. Ancak bu belgelerden anlalanlara gre, Divan- Harb-i rf adl eserin o dnem-de ciddi tartmalara konu olduu kesindir.9 (Ek-IX)

Ekler:

Ek-IMa'ruz-u kernemdir,

Krdistn ulems beyninde hrika-i zek ile mehur Molla Said Efendi muhtac- tedvi olduundan efkat ve merhamet-i hazret-i hilfetpenhiye iltic ederek bu kere ol-cnibi liye azimet eylemitir. Mumaileyh bu havalide ilimce ummun merci'i hal-i mkilt olduu halde yine kendisini talebeden sayarak kyafetini deitirmeye imdiye kadar muvfakat etmemitir. Kendisi veliyylnimet-i a'zim efendimiz hazretlerine hakikaten sdk ve hlis bir duc olmakla beraber ftraten edip ve kanatkr ve fikr-i kernemce imdiye kadar Dersaadet'e gitmek bahtiyrlna nil olan Krd ulems iinde gerek ahlk- hasenece gerek Zt- Hazret-i Hilafetpenhiye sadkat ve ubdiyete al ziyde ayn- tfet bir zt- diynet ir olmasna nazaran, mumaileyhima emr-i tedavi hususunda mahzar- teshilt ve nil-i iltift- mahssa olmas umum krdistan talebesi hakknda ilelebed unutulmaz bir inayet-i l'el-l hazreti padiahi telakki olunacann arzna cr'et klnd. Bu babda ve her halde emr ferman hazreti menlehl emrindir. 3 Terinisani 1323 Bitlis Valisi Tahir

BOA., Y.PRK.UM., nr.80/74, 10 evval 1325/16 Kasm 1907.

Ek-IIMektub Kalemine Mahsus:

Van Vilayet-i liyesi'ne,

Van'dan ald 5 Terinisani 1323 tarihli ve cild ve 12 sra numaral tezkiresiyle bery- tedvi Dersaadet'e gelmi olan Molla Said Efendi Van'da ne vakitten beri bulunur ve ne ile itigal ediyor. Ve buraca uurunda eseri hiffet grldnden orada hastal nasl bulunur idi. [Ettiinin ve mezkur tezkirenin faziletli elkab konmu olduu cihetle rtbe-i ilmiyesi olup olmadnn ve yine zikr olunan tezkirede bery- tedvi Dersadet'e azimet ettii muharrer olduundan ve kendisinin uurunun hiffet eseri grldnden hastalndan ibaret idinn] Serian ve muvazzhen inbas babnda.

BOA., ZB., 618/64, 18 Kasm 1907.

Ek-IIIKomisyon- Mahsus Msevvedt:

Van Vilayet-i liyesi'ne,

Fuzaldan ve hsn-i hl eshbndan olduu 21 Mays 1324 trihli telgrafnme-i vllarnda i'ar buyurulan Bitlisli Molla Said oraya avdet etmek zere [olup]dir. Ancak kendisinden buraca mehd olan baz etvr ve evz' oraca beyn'el-air teferrd-i d'iyesine kalkmak veya bir mefsedet ik' etmek phesi tevlid etmekte olduundan yle bir hal ve harekete tasaddi etmesi me'mul ve kbil olup olmadnn bl taraf mulhazasyla cilen i'ar buyurulmas babnda. 6 Temmuz 1324/19 Temmuz 1908

BOA., ZB., 620/31,21

Ek-IVMektub Kalemine Mahsus:

Dahiliye Nezret-i Cellesine,

Van ulemsndan olup Dersadet'te bulunan [Molla Said Efendi'nin] memleketine avdet [etmesi] iin harcrh olmak ve [kendisine verilmek] zere b irde-i seniyye-i hazret-i padiahi ihsn buyurulmasyla makm- nezret-i cellelerine irsl klnm olan iki bin kuruu mumaileyh Molla Said Efendi kabulden istinkf eylemesine binen mebla- mezbur me'mura tevdian nezret-i Celleleri veznesine ide edildiine nezret-i acizi evrk mdrlne evvelce bunun iin verilmi olan makbuz-i ilmuhaberin irsali hususunda.

16 Austos 1324/29 Austos 1908

BOA., ZB., nr.325/115

Ek-VMektub Kalemine Mahsus:

zmid Polis Komiserlii'ne,

Bedizzaman Krd Said Efendi'den oraca alnm olan bir kama ile rovelverin serian Daire-i Zabtiye'ye gnderilmesi.11 Mays 1325/24 Mays 1909.

BOA., ZB., nr.629/55

Ek-VIEminn Polis Merkezi:

stanbul Polis Mdrlne,

"ki Mekteb-i Musibetin ehdetnmesi" yahud "Divn- Harb-i rf" ve "Said-i Krd" nm risle mnderect clib-i nazar- dikkat tefevvht ve terht cami' grlmekle ify- muktezs zmnnda leffen takdim klnd. 5 Eyll 1325/18 Eyll 1909.

Eminn Merkez Memuru

Efkr- Ummiyeyi tehyic edecek bir takm ibrt hav olan risle-i mezkure takdim klnm olmakla ve Divn- Harb rfiye tevdiiyle beraber bu rislelerin toplattrlmas hakknda emr-i i'ar istirhamyla Emniyet-i Ummiye Mdriyeti'ne arz ve tefhim olunur. 10 Eyll 1325/23 Eyll 1909.

Hareket Ordusu Kumandanl'na yazlmtr: 10 Eyll 1325.

DH.EUM.THR., nr.5/7-3, 8 Ramazan 1327

Ek-VIIHulasa: Mnderecat- mhimmeye havi olarak ner edilmi olan "ki Mekteb-i Musibetin ehadetnmesi" nam rislenin takdim olunduuna dair.

Hareket Ordusu Kumandanl Cnib-i lisine,

Mnderect efkr- ummiyeyi tehyic edecek birtakm ibarat hvi olmas hasebiyle clib-i nazar- dikkat grlen ki Mekteb-i Musibetin ehadetnmesi yahud Divan- Harb-i rf ve Said-i Krd nam rislatn bir nsha Divn- rf yanna bery- tevdi takdim edilmi ve hatta tensib buyurulduu takdirde mevcudu toplattrlmak keyfiyetin emir ve tebli buyurulmas. bu rapor ... dosya maruzdur.

"ki Mekteb-i Musibetin ehdetnmesi yahud Divn- Harb-i rfi ve Said-i Krd" nvanyla Bedizzaman tarafndan tahrir ve ner edilmi olan rislenin mnderect tehyic-i efkr- bdi bir takm maklt ve terht hav olduu grlerek Eminn Merkez Memuriyeti'ne elde edilen bir nsha stanbul Polis Mdiriyeti marifetiyle tevdi' edilmi ve risale-i mezkurenin aynen ve leffen takdim klnm olmakla Divn- Harb-i rf'ye ba-tevdi' mnderectna nazaran icabnn icra ve nsha-i mnteiresinin toplattrlmasnn emir ve itas menut-u irade-i samileridir. Olbabda.

Yazld. 10 Eyll 1325/23 Eyll 1909.

BOA.,DH.EUM.THR., nr.5/7-1,2.

Ek-VIIIHulasa:

ki mekteb-i musibet ehdetnmesi nvanyla Bedizzaman nam muharrir tarafndan ner olunan risalenin men'-i frhtuna emir verilmesi hakknda.

Hareket Ordusu Kumandanl Cnib-i lisine,

10 Eyll 1325 tarih ve numarasyla takdim klnan tezkireye zeyldir. "ki mekteb-i Musbetin ehadetnamesi" yahud "Divan- Harb-i rf ve Said-i Krd" nvanlaryla Bedizzaman nam muharrir tarafndan ner olunmakta bulunan rislenin mnderecat hezeyan- mzekkiri efkr- ummiye zerinde su-i tesir icrasnn hli kalmayaca cihetle, ... mvezziinin alenen devam- ner ve frhtu mahzurdan slim grlmeyerek Eyp Merkez Memuriyetine dahi bir nshas derderst ve irsal olunmu ve mezkur risale mzekkiresi leffen takdim klnm olmakla, bunun men' intiaryla mevcudunun toplattrlmasna ait muamelenin tesri ve keyfiyetinin tacili emr-i tebliine msaade buyurulmas msterhamdr. Olbabda.17 Eyll 1325/30 Eyll 1909.

BOA., DH.EUM.THR., nr.5/7-1, 8 Ramazan 1327.

Ek-IXHulasa: Mnderect- mhimmeyi havi ki Mekteb-i Musibetin ehadetnamesi nam risalenin takdim olunduuna dair.

Birinci Divn- Harb-i rf Riyset-i Vlsna,

"ki Mekteb-i Musibetin ehadetnmesi" yahud "Divn- Harb-i rfi ve Said-i Krd" nvanlaryla Bedizzaman nam muharririn eseri olmak zere bir takm mzile tarafndan fruht edilmekte olan risale-i matbua mnderecatnn tehyic-i ezhn- mucib terhttan ibaret olduu anlalmasna mebni, Polis Merkez Memuriyetlerinden tesadf olunduka birer nshas ahz ve irsal edilmekte bulunduundan Divn- Harb-i rfice mnderect bittetkik fruht ve intiara ve nsha-i mnteiresinin toplattrlmasna dair bir karar ittihaz buyurulmak zere mukaddema iki nshas ve ba tezkir-i mahsusa Hareket Ordusu Kumandanl makam- lisine takdim klnmt. Henz bir emr ve i'ar cevaben tebli buyurulmam ve risle-i mezkurenin ilan ner ve tevzi'ine devam edilmekte bulunmas mahzurdan gayr-i salim ve muamele-i lazimenin bir an akdem derpi edilmesi mstelzim bulunmu olduu cihetle, ona gre tesri-i icray- icabna beray- tevessl risale-i mezkureden bir nshasnn da leffen makam- vllarna takdimine mbderet olundu. Olbabda.20 Eyll 1325/3 Ekim 1909.

BOA., DH.EUM.THR., nr.6/68-2, 19 Ramazan 1327/4 Ekim 1909.