betimi solemn i brezit tË 27 tË shËrbimit vullnetar...

Nr. 76 Çmimi: 50 den. Dhjetor 2015IS

SN

: 18

57-

671

0

DO T’I SHËRBEJMË ME NDER REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

BETIMI SOLEMN I BREZIT TË 27 TË SHËRBIMIT VULLNETAR USHTARAK

PJESËMARRJE NË LOJRAT E 6-TA OLIMPIKE USHTARAKE NË

REPUBLIKËN E KORESË SË JUGUT

ë bazë të ftesës së kryetarit të Këshillit të Sporteve Ushtarake të Republikës së Koresë së Jugut, përfaqësues

të ARM-së dhe MM-së morën pjesë në Lojrat Olimpike Ushtarake të cilat u organizuan në disa qytete të Koresë së Jugut nga data 1 deri më 12 tetor të vitit 2015. Shef i misionit tonë në këto lojra olimpike ishte rreshteri i vjetër i klasit të parë, Spasko Jançev, nga Regjimenti për Operacione Speciale. Përfaqësuesit tanë ishin kryesisht garues në disciplinat atlete, ndërsa njëkohësisht edhe në mundje – stil i lirë si dhe garues në disiplinën me revole – qijte precize në 25 metra. Të gjithë përfaqësuesit tanë arritën rezultate të kënaqshme duke fituar kështu edhe përvoja të reja.Si shef i këtij reprezentacioni ushtarak të ARM-së dhe MM-së publikisht u falenderoj nikoqirëve për organizimin më se të mirfilltë, komoditetin e përshtatshëm, që na e lejuan gjatë pjesës joformale të garave, ku demonstruam edhe shumë

pjesë të traditës, kulturës dhe identitetit tonë.Flamuri ynë me krenari valëvitej në terrenet sportive, ndërsa me të gjitha forcat tona mbronim ngjyrat e vendit dhe armatës sonë. Ngel në kujtesë një përvojë e shkëlqyer nga e cila shpresojmë se si anëtarë të KSU-së edhe në të ardhmen do të arrijmë t’a pasurojmë dhe avancojmë gjatë pjesëmarrjes në manifestimet e tilla vijuese me përpjekje edhe më të mëdha dhe me rezultate edhe më të mira.Në të ardhmen presim që edhe shumë sportisët, pjesëtarë të ARM-së dhe MM-së t’a vazhdojnë traditën e këtillë.

Spasko Jançev

KRIZA E EMIGRANTËVE DHE LUFTA KUNDËR ISIS (DAESH) TEMA KRYESORE NË FORUMIN NË HALIFAKS

„KËRCËNIMET TRANSNACIONALE: PËRGJIGJA E NATO-S DHE E KOMBEVE“

PROPOZIMET NGA „FORUMI I SIGURISË I QENDRËS МАRSHALL - OHËR 2015“

VJEN KOHA E GRAVE

jalën e fundit në këtë vit do t’ua kushto-jmë grave në fushën e mbrojtjes. Kaluan afër 15 vite që nga miratimi i Rezolutës

së Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bash-kuara 1325 dhe me krenari mund të konsta-tojmë se për këto 15 vite edhe në Ministrinë e Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë kanë ndryshuar shumë punë në aspektin pozitiv në këndvështrimin e barazisë gjinore, në këndvështrimin e mundësive të barabrata për burrat dhe gratë, për pjesëmarrjen në misionet ndërkombëtare, në këndvështrimin e mundë-sisë ku gratë të jenë në pozita udhëheqëse, etj. Programi i parë i mundësive të barabarta për burrat dhe gratë në MM dhe ARM u miratua në vitin 2009 dhe nëse hedhim një vështrim mbi të dhënat statistikore për numrin e grave në ARM dhe MM si dhe për përqindjen e përfaqësimit të grave në pozitat udhëheqëse dhe të njejtat krahasohen me gjendjen gjatë këtij fundviti, do të shohim që në të vërtetë janë respektuar dis-pozitat e Rezolutës së OKB-së. Për shembull, deri në vitin 2009 në kuadër të ARM-së nuk kemi pasur një femër në gradë më të lartë se ajo e nënkoloneles, nuk kemi pasur një numër të mjaftueshëm të këshilltarëve të barazisë gjinore, nuk kishim femra në pozitat koman-duese të ARM-së, kishim vetëm një femër në pozitën e këshilltares shtetërore në MM dhe asnjë të tillë në pozitën e udhëheqëses së sektorit. Sot kami disa të tilla, gra kolonele, kemi femër në pozitën e sekretares shtetërore të MM-së, disa të tilla në pozitën e kështilltareve shtetërore, femër në pozitën e udhëheqëse së sektorit, femër komandant batalioni, si dhe një numër të madh të pjesëtareve të ARM-së dhe MM-së, të cilat kanë vijuar trajnimet në fushën e barazisë gjinore në fushën e mbrojtjes. Vetëm gjatë muajit të kaluar u mbajt një seminar dhe një trajnim në këtë fushë. Në fakt, në Manastir gjatë muajit nëntor Ministria e Mbrojtjes së R. së Maqedonisë me mbështetjen e UNDP/SEESAC organizoi seminar dy ditor për trajnim gjinor me personelin kryesor të ministrisë. Në hapjen e këtij trajnimi të rëndësishëm, sekretarja shtetërore e Ministrisë së Mbrojtjes, Elizabeta Çupovska – Ristova theksoi se përkushtimi ndaj nevojave dhe prioritetetve i burrave dhe grave paraqet vlerë të civilizimit dhe pasqyrë të botës bashkëkohore. “Me rritjen e numrit të grave nëpër institucionet dhe në strukturat e sigurisë, ato janë në pozitë më të mirë për të mundësuar zbatimin dhe realizimin e politikave të sigurisë, të pasura me përvojë, dijeni, interesa dhe nevoja të burrave dhe grave”, theksoi ajo në fjalën hyrëse me rastin e hapjes së seminarit. Gjithashtu edhe në Shtëpinë e Armatës në Shkup gjatë muajit nëntor u mbajt një trajnim për të punësuarit e MM-së në këtë temë, në të cilin prezantime dhe këndvështrime të tyre hodhën instruktorët e sertifikuar të MM-së dhe ARM-së.Të gjitha këto aktivitete dhe tendenca për një implementim të drejtë të dispozitave që dalin nga Rezoluta 1325, shpresojmë se do të vazh-dojmë në vijë të njejtë edhe gjatë periudhës vijuese, ndërsa ne si revistë e Ministrisë së Mbrojtjes dhe si një instrument i fuqishëm për promovimin e të gjitha ndryshimeve pozitive në fushën e mbrojtjes të cilat do t’i ndjekim dhe për të njejtat do t’ju informojmë me qëllim që gjen-dja në këtë fushë të avancohet edhe më tepër.Në mbrojtje, gratë sa vijnë e shtohen – të edukuara në mënyrën e duhur, të trajnuara dhe të afta për t’u ballafaquar me të gjitha sfidat në fushën e mbrojtjes.

Dr. Zhanet Ristoska

„MESSERSCHMITT BF-109“ DHE VARIANTET E TIJ

AEROPLANËT NË LUFTËN E DYTË BOTËRORE

INDEKSI I PERFORMANCAVE

LUFTA KUNDËR NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

SHKOLLIMI, TRAJNIMI, AFTËSIMI DHE PËRSOSJA SHKOLLIMI DHE TRAJNIMI I PERSONELIT CIVIL DHE USHTARAK NË MBROJTJE DHE NË ARMATËN E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

„TRIDENT JUNCTURE 15“STËRVITJA MË E MADHE E NATO-S NË 20 VITET E FUNDIT

ÇËSHTJA E MAQEDONISË

NË KONFERENCËN PAQËSORE TË PARISIT NËVITIN 1919

PIKNIK NË UJIN E PESTË

BUKURITË E MAQEDONISË

7

24

26 10

28

32 16

46

58

Faqja

Faqja

FaqjaFaqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja

Faqja Faqja

Përmbajtja:

3

30

4Faqja

MBUROJA - Viti VI, numri 76, Dhjetor 2015, del një herë në muaj BOTUES – MINISTRIA E MBROJTJES SË REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

BORDI BOTUES Dr. Zoran Jolevski (kryetar)Gjeneral-nënkolonel Metodija Veliçkovski, kolonel Lube Dukovski, kolonel Petre Velkovski, kolonel Mirçe Gjorgovski,kolonel Meri Rinxhova, Biljana Ivanova, Dr. Zhanet Ristoska

REDAKTOR PËRGJEGJËS Dr. Zhanet Ristoska

REDAKSIONIBiljana Ivanova (redaktor teknik, artistiko-grafik),Kristina Ilievska (gazetar), Mitko Vasilevski (gazetar), Asim Zaimi (redaktor gjuhësor), Aleksandar Atanasov (fotografi) Bujar Zylfiqari (perkthimi në gjuhën shqipe)

SHTYP: „BRANKO GAPO“ SHPK SHKUP

ADRESA E REDAKSIONIT MINISTRIA E MBROJTJES – REVISTA „MBUROJA“Rr. „Orce Nikolov“ 116, 1000 ShkupTelefon: 02 3128 276www.morm.gov.mk; E-mail: [email protected]

ÇMIMI I NJË KOPJE ËSHTË 50 DENARËABONIM VJETOR 600 DENARË

Llog. Bankare 05001001 1678720(Numri i referencës: 725939-10)Numri taksativ: 4030990271748ТС 100000000063095

4

inistri i Mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë, Zoran Jolevski morri pjesë aktive në forumin ndërkombëtar të sigurisë Halifaks 2015. Ndodhitë e fundit në fushën e

sigurisë në Evropë dhe Afrikë, kriza e emigrantëve dhe lufta kundër ISIS janë temat kryesore në panelet e forumit ku morrën pjesë një numër i madh përfaqësuesish të lartë shtetëror, diplomatë, senatorë, ekspertë, anëtarëна të parlamenteve, redaktor të shtëpive mediatike, përfaqësues të komunitetit “think –tank” nga më shumë se 60 vende. Forumi ndërkombëtar i sigurisë Halifaks 2015 është forum me renome i cili mbahet një herë në vit dhe i dedikohet çështjeve të sigurisë ndërkombëtare. Forumi Halifaks është një organizatë e pavarur dhe joprofitabile me seli në Uashington, dhe organizohet në bashkëpunim sektorin privat kanadez dhe Qeverinë e Kanadasë. Теmë e forumit ishin ngjarjet e fundit të sigurisë në Evropë dhe në Afrikë, kriza e emigrantëve si dhe lufta kundër ISIS-it. Мinistri Jolevski u ndal në sfidat aktuale ndaj sigurisë në rajon dhe më gjerë dhe në këtë kontekst theksoi nevojën

për integrim të shpejtë euro-atlantik të rajonit. Kriza me migrantët është sfidë e përbashkët e Evropës dhe imponon nevojën për një bashkëpunim më të gjerë dhe koordinim në të gjitha aspektet lidhur me këtë çështje. Ndodhitë e kohëve të fundit imponojnë domosdoshmërinë për mbështetje, bashkim dhe koherencë, jo vetëm nga BE, por edhe më gjerë. Ai potencoi se bashkëpunimi në fushën e Mbrojtjes me vendet e NATO-s ëeshtë në nivelin e duhur dhe se Republika e Maqedonisë është një vend i cili është një kontribues i fuqishëm në paqen dhe sigurinë globale dhe meriton vendin e saj në sistemet

kolektive të sigurisë. Gjatë forumit “Halifaks 2015”, ministri i mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë, Zoran Jolevski zhvilloi disa takime të rëndësishme, mes të cilave edhe atë me ministrin kanadez të mbrojtjes, Harjit Sing Sajan dhe me ndihmës sekretarin francez të mbrojtjes, Gijom Shllumberger, të cilit ministri Jolevski në emrin e tij personal dhe në emër të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë i shprehi ngushllimet e sinqerta për viktimat e aktit terrorist në Paris.

KRIZA E EMIGRANTËVE DHE LUFTA KUNDËR ISIS (DAESH) TEMA KRYESORE NË FORUMIN NË HALIFAKS

epublika e Maqedonisë ngel e përkushtuar ndaj kontributit të për-bashkët me partnerët e NATO-s në

ndërtimin e një Afganistani të sigurt dhe demokratik, tha ministri Zoran Jolevski gjatë mbledhjes e cila u mbajt në Berlin kush-tuar misionit “Resolute Support”. Drejtues i mbledhjes ishte ministri i mbrojtjes së RF së Gjermanisë, Ursula Von der Lejen. Në këtë mbledhje u konkludua që edhe pse

armata afgane bën një avancim të caktuar në ndërtimin e kapaciteteve për marrjen e përgjegjësive ndaj sigurisë së vendit, megjithatë ekziston nevoja që mbështetja të vazhdojë edhe gjatë vitit të ardhshëm. Në këtë mbledhje u vendos që mbështetja ndaj forcave të sigurisë afgane të shëndrrohet në formë trajnimi dhe këshillimi. Të gjitha vendet pjesëmarrëse shfaën gatishmërinë e tyre për të vazhduar me kontributin, vendim

për të cilin do të merret nga ana e mbledhjes së ministrave të vendeve anëtare të NATO-s. Armata e Republikës së Maqedonisë, tha ministri Jolevski, nga vitit 2002 jep kontribut të veçantë ndaj operacioneve të Aleancës, parimisht në kuadër të misionit ISAF i cili përfundoi në fillim të këtij vit, ndërsa momen-talisht merr pjesë edhe në kuadër të misionit “Resolutte Suport”, mision ky që ka të bëjë me trajnim, asistencë dhe monitorim.

MBLEDHJE NË BERLIN KUSHTUAR MISIONIT “RESOLUTE SUPPORT”

inistri i mbrojtjes Zoran Jolevski gjatë muajit nëntor zhvilloi një vizitë zyrtare

disaditore në SHBA. Në Uashington ministri zhvilloi takime në Senat dhe Pentagon me senatorin Roxher Viker dhe me zëvendës ndihmësin e sek-retarit të mbrojtjes, Laura Gros.

Në këto takime ministri Jolevski theksoi se integrimi i Republikës së Maqedonisë në NATO, do të thotë një rajon më të sigurt, një Evropë me një sigri më të madhe dhe një Aleancë më të fortë. Ai theksoi nevojën e ruajtjes

së stabilitetit dhe sigurisë së Ballkanit dhe rajoneve më gjerë, e kjo do të thotë që Maqedonia duhet që sa më parë të merr ftesë nga ana e NATO-s. Me këtë rast ai tha se Maqedonia intenzivisht është duke punuar në drejtim të reformave të cilat janë në dobi të qyetatarëve por njëkohësisht edhe reforma të cilat ndikojnë në anëtarsimin e vendit në NATO. Ministri Jolevski u ndal edhe në krizën me refugjatët në Evropë, ku Maqedonia është pjesë e vendkalimit për këta njerëz. Nga ana e senatorit Viker dhe nga ana e zëvendës ndihmësit të sekeretarit të mbrojtjes, Gros, u shprehën mirënjohje në lidhje me kontributin e Maqedonisë në kuadër të misioneve të NATO-s në mbështetjen e paqes dhe sigurisë. Dy bashkëbiseduesit u

pajtuan me konstatimin e ministrit Jolevski për nevojën e integrimit të Maqedonisë dhe të rajonit në NATO. Njëherit Gros përshëndeti planet e Republikës së Maqedo-nisë për modernizimin e Armatës. Gjatë takimit me senetorin Vikes mori pjesë edhe kandidati për Ansamblenë e Përgjithshme të

OKB-së dhe njëherit kandidati aktual për sekretar të përgjith-shëm të kësaj organizate, Srgjan Kerim, i cili tha se anëtarsimi i Maqedonisë në NATO mbështetet nga të gjitha partitë dhe nga të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedonisë. Gjatë takimeve në Kongres dhe në Senatin e SHBA-së, ministri Jolevski mori lavdrata në lidhje me reformat, si dhe për partnerite-tin strategjik mes Maqedonisë dhe SHBA-së në fushën e mbrojtjes. Ministri zhvilloi takime edhe me kongresmenë si Majk Roxhers, Robert Vitman, Bill Paskrel, Ma-jkëll Konavej, Trent Frenks, Xhef Millner si dhe me senatorin Xhek Rid. “Maqedonia duhet tashmë të jetë pjesë e NATO-s, tha kongres-meni Paskrel dhe shtoi se ajo që bën Maqedonia dhe ushtarët e saj, dëshmon se ky vend është partner i denjë i Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Edhe

kongresmenët tjerë u dakorduan me faktin se Maqedonia edhe pse është vend i vogël, jep një kontribut të veçantë në kuadër të operacioneve paqësore të mbështeetura dhe të udhëhequra nga NATO në drejtim të ruajtjes së paqes, sigurisë dhe stabilitetit. Pikërisht, për këtë shkak edhe për

arsyen e ndryshimeve në aspektin e sigurisë në Evropë, nëvojitet që Maqedonia të bëhet sa më parë pjesë e Aleancës. „Anëtarsimi i Maqedonisë në NATO do të kontribuojë në fuqiz-imin e sigurisë në tërë rajonin dhe në Evropë”, theksoi gjatë bisedi-meve ministri Jolevski. Ai njëherit shtoi se tashmë gjendemi para një

sfide serioze. Kriza e refugjatëve dhe paraqitja e ekstremistëve në hapësirën evropiane, na tregojnë që nevojitet që të punojmë së bashku me qëllim të shkatërrimit të terrorizmit. Senatori Rid tha se nuk duhet të dekurajohen vendet për t’u bërë pjesë e NATO-s, por përkundrazi nevojitet një shem-bull i cili do të dëshmojë që dyert e NATO-s janë të hapura për të gjitha vendet që duan të jenë pjesë e kësaj organizate.Në Stejt Demartmentin amerikan ministri Jolevski zhvilloi takim me Teri Vullf, zëvendës i për-faqësuesit special të presidentit Obama për koalicionin global kundër ISIS-it, e më pas u takua edhe me Hojt Ji, zëvendës ndihmës sekretarin shtetëror për çështje evropiane dhe evroazi-atike, përgjegjës për marrëdhëniet e SHBA-së me vendet e Evropës Qëndrore dhe Evropës Jugore. Gjatë takimeve u konstatua se Evropa duke përfshirë këtu edhe Evropën Juglindore në mënyrë të drejtpërdrejtë i ndjejnë pasojat e problemeve të pazgjidhura në Azinë e Vogël dhe se aktet terror-iste të cilat ndodhën së fundmi në

Evropë dhe më gjërë, janë sulme mbi demokracinë, paqen, sigurinë dhe stabilitetin e qytetarëve.Pas takimeve në Stejt Depart-mentin amerikan, ministri Jolevski zhvilloi takime të ndara edhe me senatorin Tom Koton si dhe me kongresmenët. Robert Alderhot dhe Dankan Hanter. Nga ana e përfaqësuesve të Senatit dhe Kongresit u shprehën mirnjohje të larta ndaj vendit tonë dhe qytetarëve të Maqedonisë rreth mbështetjes që kjo e fundit i ofron NATO-s në ruajtjen e paqes, stabilitetit dhe sigurisë aty ku e do nevoja. Gatishmëria dhe profesionalizmi i ushtarëve të Maqedonisë dëshmoi se ata mund të qëndrojnë krah për krah me ushtarët tjerë të vendeve anëtare të NATO-s. Mes tjerash, gjatë takimeve u tha edhe ajo se ata mbështesin Maqedoninë në realizimin e qëllimeve të saj, integrimin në NATO dhe BE dhe se njëherit do t’a ndihmojnë

vendin në arritjen e qëllimeve të lartëcekura.Në kuadër të vizitës zyrtare në Uashington, në teatrin “Grinberg”, nën organizimin e Ministrisë së Mbrojtjes së RM-së, u mbajt kon-certi i kitaristit tonë me renome botërore, Vllatko Stefanovski. Koncerti u titullua “Mirënjohja

e Maqedonisë ndaj qytetarëve të SHBA-së”, duke u mbajtur pikërisht pak ditë para festës së madhe amerikane, Ditës së Falenderimeve.

5

MINISTRI JOLEVSKI PËR VIZITË NË SHBA

6

ZHVILLIMI I ARSIMIT USHTARAK DHE BASHKËPUNIMI I NDËRSJELLË

PËRVJETOR Me rastin e 100 vjetorit të lindjes së heroit kombëtar Mirçe Acev, në biblotekën e qytetit “Borko Talevski” në Prilep, OORRM organi-zoi akademi përkujtimore kushtuar jetës dhe veprës së heroit, njërit nga organizatorët e Luftës Nacionalçlirimtare Antifashiste dhe njëherit sekretarit të Komitetit Krahinor të Partisë Komuniste të Jugosllavisë për Maqedoninë. Delegacione të vetëqeverisjes lokale të: garnizonit të ARM-së, të gjimnazit “Mirce Acev”, të shoqatës se luftëtarëve të Prilepit dhe të OORRM-së, vendosën kur-rora me lule në lapidarian e Mogilës së të Pamposhturve, pranë bustit të Mirçe Acevit. Si që na informoi kryetari i NJKM të OOR-

RM-së së Prilepit, kapetani rezervë Vllatko Koteski në akademinë solemne, në të cilën morën pjesë qytetarë të shumtë të Prilepit, fjalë hyrëse ka mbajtur kryetari i komunës së Prilepit, Marjan Risteski, ndërsa veprën e pasur revolucionare të jetës së heroit (të vrarë në moshën 27 vjeçare), në mënyrë më të detajizuar e prezantoi në referatin e tij, kryetari i OORRM-së, prof. dr. Gjorgji Mallkovski. Të pranishmive në këtë përv-jetor të denjë u lexuan veprat më të mira letrare me temë: “Jeta dhe vepra e heroit kombëtar Mirçe Acev”, ndërsa fitues të tre çmimeve të para ishin nxënësit e gjimna-zit “Mirçe Acev”, Milena Trajkoska, Simona Paskoska dhe Teodora Taseska. MARSH Në kuadër të aktiviteteve të vazhdueshme të NJKM-së së OORRM-së së Tetovës me të cilën udhëheq kapetani rezervë Zoran Kirovski, së fundmi 30 nënoficerë dhe ofi-cerë të rinj rezervë realizuan marsh duke vizituar njëherit edhe disa pllaka përkujti-more në pjesën perëndimore të Republikës

së Maqedonisë, gjegjësisht në relacionin Tetovë-Dibër-Vevçan. Para pllakave përkujtimore të luftëtarëve të rënë të LNÇAM-së në Novo Sellë dhe në Tërnicë, kapiteni rezervë Ilija Milloshevski, prezantoi informatën për pjesëmarrjen në luftë dhe për viktimat e saj të luftëtarëve të lirisë, me theks të veçantë në pjesën perën-dimore të Maqedonisë. Përgjatë relaconit Mavrovë-Dibër pjesëtarët e OORRM-së vizituan manastiret “Shën Biguri” dhe “Ra-jçica” ndërsa për karaktersitikat gjeografike dhe për vendbanimet në rajonin e Rekës së Epërme dhe Rekës së Poshtme, foli togeri rezervë Fatmir Aliu. Marshi kondicionues u realizua në relacioni: Porta e Vevçanit e deri te burimet e Vevçanit.Në kuadër të qëndrimit dhe impresioneve nga bukuritë e kësaj lagjeje urbane, ata viz-ituan edhe shtëpinë përkujtimore të fizikan-tit me famë botërore, Mihajllo Pupin (para-ardhësit e tij kanë qenë me prejardhje nga Vevçani), shpikësin e telefonit si një mjet bashkëkohor të komunikimit.

Zhivko Trajanovski

NGA AKTIVITETET E OORRM-SË

inistri Jolevski gjatë vizitës zyrtare në SHBA vizitoi edhe universitetin “Noruiç”

në Vermont. Ai gjatë takimeve zyrtare me përfaqësuesit e lartë të universitetit thek-soi se arsimi dhe shkollimi i pjesëtarëve të Armatës së Republikës së Maqedonisë janë prioritet i Ministrisë së Mbrojtjes dhe për këtë shkak duhet që edhe më tej të zhvillohet bashkëpunimi për shkëmbimin e studentëve me njërin ndër universitetet më të respektuar botëror ushtarak, mes të cilëve edhe me universitetin më të vjetër ushtarak privat “Noruiç”. Gjatë takimeve u precizuan detajet rreth shkëmbimit të studentëve nga Akademia Ushtarake “Gjeneral Mihajllo Apostollski”. Pritet që ky shkëmbim të fillojë vitin e ardhshëm kur dy kadetë nga aka-demia e Maqedonisë për një semestër do të ndjekin mësimet në Vermont, ndërsa më pas edhe studentë të universitetit “Noruiç”

do të qëndrojnë në Republikën e Maqedo-nisë. Gjatë takimeve ministri Jolevski theksoi se ka nisur procedura për shëndrrimin e Akademisë Ushtarake në universitet për mbrojtje dhe siguri, gjë që do të ndikojë në ofertën e programit studimor si dhe në cilësinë e mësimit. Në kuadër të vizitës në Vermont, ministri Jolevski u takua edhe me gjeneralin Stiven Krej, komandant i gardës kombëtare të Vermontit me të cilën zhvilloi bisedë të frytshme. Bashkëbiseduesit folën për mënyrat dhe modalitetet e bashkëpun-imit dhe se si i njejti duhet të thellohet ku theks i vacant u vendos në mundësitë për trajnim dhe përsosje të korit të oficerëve dhe nënoficerëve, për stërvitjet e përbashkëta dhe për format tjera të bashkëpunimit‎.

e një ceremoni rasti u shënua rotacioni i rregullt i kontingjentit

të Maqedonisë në kuadër të misionit paqësor “Resolute Support” në Afgani-stan dhe në kuadër të misionit ALTEA në Bosnje e Hercegovinë. Në misionin “Resolute Support” 13 paqëruajtës nga Maqedonia do të vendosen në komandën për trajnim, këshillim dhe asistencë në kryeqendrën afgane, në Kabul. Ata janë pjesë e kontigjentit nga Maqedonia pranë misionit “Resolute Support”, ku Republika e Maqedonisë kontribon me gjithsej 39 pjesëtarë. Në solemnitetin me rastin e përcjelljes së dy kontigjenteve, ministri i mbrojtjes së Republikës së Maqedonisë, Zoran Jolevski theksoi se për Ministrinë e Mbrojtjes është tejet e rëndësishme që Maqedonia të jetë e përfaqësuar denjë-sisht në kuadër të misioneve ndërkom-bëtare paqësore dhe të gjithë pjesëtarët e ARM-së të kthehen mirë e shëndoshë në vendin e tyre. Shefi i SHP të ARM-së, gjeneral-nënkolonel Metodija Veliçkovski tha se oficerët që do të nisen në mision janë më të mirët e Armatës. Ai shtoi se procesi i përzgjedhjes është transpar-ent, gjë që mundëson të përzgjidhen më të mirët mes më të mirëve. Në këtë solemnitet mori pjesë edhe ambasadori i Republikës së Turqisë në vendin tonë, Sholendil, duke pasur parasysh se kjo pjesë e kontigjentit të Maqedonisë do të vendoset bashkarisht me forcat ushta-rake turke. Ai njëherit tha se Republika e Maqedonisë meriton të jetë pjesë e NATO-s. Në këtë ceremoni u shënua edhe përcjellja e 2 oficerëve të shtabit në misionin ALTEA në Bosnje e Hercegovinë.

ROTACION I RI

inistri i mbrojtjes Zoran Jolevski në mënyrë aktive mori pjesë në forumin e

sigurisë i cili u mbajt në Varshavë. Duke folur për të ardhmen e rajonit, ministri Jolevski po-tencoi se NATO është njëri ndër faktorët kyç për stabilitetin dhe sigurinë e rajonit, ndërsa Bashkimi Evropian është forca e zhvillimit shoqëror demokratik dhe ekonomik i kon-tinentit evropian. Në këtë kontekst, ministri thekesoi se është tejet e rëndësishme që Maqedonia, Mali i Zi dhe Bosnja e Herce-govina të bëjnë hap para në procesin e tyre të eurointegrit. Gjatë panelit kushtuar valës së re të sigurisë dhe të ndryshimeve gjeopolitike, u bisedua për sfidat e re evropiane, sidomos për kërcënimet që vinë nga terrorizmi dhe për

krizën me refugjatët. Në këtë kontekst, min-istri Jolevski theksoi se Republika e Maqe-donisë bën të gjitha përpjekjet për një trajtim human dhe për tranzit të lirë të refugjatëve përmes Republikës së Maqedonisë deri në destinacionet e tyre përfundimtare. Ministri Jolevski në margjinat e forumit zhvilloi takim të shkurtër me zëvendës sekretarin e përgjith-shëm të NATO-s, Aleksaneder Vershbou. Ministri Jolevski në Varshavë zhvilloi edhe një takim zyrtar me ministrin polak të mbrojtjes kombëtare Tomash Shimonjak, takim në të cilin u konkludua se vendi i Republikës së Maqedonisë është në NATO dhe se ai proces duhet të përfundojë sa më parë. Dy ministrat theksuan edhe nivelin e lartë të bashkëpun-imit në fushën e mbrojtjes i cili realizohet përmes takimeve të nivelit më të lartë, bash-këpunimin në fushën e shkollimit ushtarak, qendrave rajonale, etj. Polonia është njëra ndër vendet e para me të cilat Maqedonia ka nënshkruar marrëveshje bashkëpunimi në fushën e mbrojtjes.

FORUM I SIGURISË NË VARSHAVË

GJATË PERIUDHËS NGA 26 DERI NË 30 GUSHT NË OHËR U MBAJT FORUM I SIGURISË

NËN ORGANIZIMIN E MARSHALL QENDRËS SË REPUBLIKËS SË

MAQEDONISË ME TEMË “KËCËNIMET TRANSNACIONALE: PËRGJIGJA E

NATO-S DHE E KOMBEVE” PËR KËTË FORUM TË RËNDËSISHËM PATI

ARTIKULL NË REVISTËN “MBUROJA” DHE NË PIKA TË SHKURTRA QENË PREZATUAR TEMAT DHE FOLËSIT E FORMUT. JEMI TË MENDIMIT QË KËRCËNIMET TRANSATLANTIKE

TË SIGURISË NË RAJON, TË CILAT JANË NË RRITJE MERITOJNË NJË

ANALIZË MË TË DETAJIZUAR, ANALIZË E CILA DO TË PËRCJELLET

PËRMES FAQEVE TË REVISTËS SONË NË DY VAZHDIME. KËTO

JANË DISA NGA PROPOZIMET TË CILAT U DHANË NGA ANA E ALUMNI ASOCIACIONIT “MARSHALL QENDRA

E MAQEDONISË”, E KU PJESA MË E MADHE E TYRE BAZOHET MBI MENDIMET E SHTRUARA GJATË

FORMUMIT – OHËR 2015 DUKE U PARAPARË DHE IMPONUAR NATO-S

DHE QEVERIVE TË VENDEVE TË RAJONIT PËR BALLAFAQIM NDAJ

KËRCËNIMEVE TRANSNACIONALE.

7

Теrrorizmi si kërcënim i sigurisërajonale dhe globale Terrorizmi bashkëkohor karakterizohet me transformim nga terrorizmi secular në atë religjioz me taktika, strategji dhe qëllime të reja afatgjate të organizatave terroriste. Ballkani është një rajon tranzit i cili e bash-kon Evropën me Lindjen e Mesme. Përpos afërsisë gjeografike, kontrollit të dobët ku-fitar dhe qeveritë jostabile, bëjnë këtë rajon të përshtatshëm për transferimin e grupeve xhihadiste nga Evropa në Siri. Problem në vete paraqet fatki që këto ekstremisë mund që shumë lehtë të kenë dokumentet e tyre, me anë të së cilave në mënyrë të lehtë do të mund t’i kalojnë kufijtë në Evropë. Doku-mente të lëshuara nga ana e organeve për-katëse të vendeve të Ballkanit Perëndimor u gjetën në Afganistan, në Çeçeni, në Irak, në Siri. Aktivistët xhihadist vazhdojnë me regrutimin e ushtarëve të rinj, të korrupto-jnë autoritetet lokale, të kërcënojnë forcat ndërkombëtare të vendosura në rajon dhe të avullojnë procesin e rikonsolidimit në mes të grupeve të ndryshme etnike.Në konfliktin aktual në Siri janë të shumta grupet nga Ballkani të cilët luftojnë kundër regjimit të Bashar Al Asadit. Sipas disa vlerësimeve, kjo ka të bëjë me një konflikt në të cilin pjesëmarrje më të madhe kanë luftëtarët e huaj. Ky konflikt sipas shumë gjërave, është edhe më i përgjakshëm se ai në hapësirat e ish Jugosllavisë. Në këtë konflikt janë të përfshira tre grupe të mëdha islamike: “Fronti Islamik”, “Fronti Al Nusra” dhe “Shteti Islamik”. Për dallim nga kon-flikti i Jugosllavisë, ku pjesa më e madhe e

PROPOZIMET NGA „FORUMI I SIGURISË I QENDRËS МАRSHALL - OHËR 2015“

„KËRCËNIMET TRANSNACIO-NALE: PËRGJIGJA E NATO-S DHE E KOMBEVE“

luftimeve u zhvillua në mjediset rurale, në konfliktin e Sirisë luftimet zhvillohen në mje-dise urbane, gjë që konfliktin në fjalë e bën më atraktiv për avanturierët e huaj. Me për-vojën e fituar dhe radikalizimin e tyre, ata paraqesin rrezik serioz për vendet nga të cilat vinë. Ekzistojnë motive dhe parakushte të shumta që xhihadistët ballkanik të nisen për në Siri. Ato janë kryesisht lidhjet fetare dhe historike, afërsia e Sirisë me rajonin, mbështetja aktive e celulave të rajonit, nga zona urbane ushtarake, kontrolli i dobët i kufijve, etj. E gjithë kjo, ekstremistëve is-lamik nga Ballkani Perëndimor u mundë-son jo vetëm të jenë pjesëmarrës aktiv, por edhe të jenë si një lloj e mbështetjes opera-tive të gurpeve të cilat tranzitojnë dhe japin mbështetje financiare dhe logjistike. Kjo ka të bëjë edhe me furnizimin e dokumenteve të falsifikuara, informata shtesë për rajonin, furnizimin me armë, të holla dhe produkte tjera.Në konceptin e fundit strategjik NATO u deklarua se do të orientohet drejt realizimit të aktivietetve kundërterroriste. Këtë rol Ale-anca do t’a realizojë në koordinim të plotë me OKB-në. Në raport me këtë, deri më tani, NATO-ja nuk ishte shumë e eksponuar në koalicionin ndërkombëtar në luftën kundër Shtetit Islamik, koalicion të cilin e udhëheq-in SHBA-të. Aleanca deri më sot luajti rol të një platforme mobilizuese e cila pati sukses të pjesërishëm. Gjatë samitit të fundit në Uells, aleatët edhe pse dhanë mbështetje të plotë ndaj SHBA-ve për koalicionin kundër ISIS-it, ata ngelën të përmbajtur rreth an-gazhimit më të përafërt të Aleancës. Por,

8

kjo nuk do të thotë që NATO tërësisht mun-gon nga aktivitetet e këtilla, por përkundra-zi ajo luan një rol të rëndësishëm në disa domene: në mbrojtjen kundërajrore të Turq-isë, jep trajnime dhe programe edukative për forcat e sigurisë irakene, bën monitorim të luftëtarëve të huaj të cilët angazhohen në terren dhe fuqizon partneritetin me vendet e Lindjes së Mesme. NATO para se gjithash insiston në rrjetet për ndërtimin e kapacitetit të vendeve për ballafaqim me kërcënimet terroriste. Por a mjafton e gjitha kjo, ngel edhe më tej një çështje e hapur.OSCE gjithashtu përmes gamës së gjërë ndaj sigurisë është i përfshirë në aktivitetet për luftën kundër terrorizmit. Një sërë doku-mentesh të kësaj organizate trajtojnë këtë problematikë. Mjetet të cilat i përdor OSCE

janë: shkëmbimi i informacioneve, ven-dosja e rrjetit të ekspertëve dhe promovi-min e bashkëpunimit mes vendeve. Përveç vendeve anëtare, në drejtim të ndërmarrjes së masave dhe aktiviteteve antiterrorist, OSCE bashkëpunon edhe me partner si: Algjeria, Egjipti, Jordania, Tunizia, Maroku dhe Izraeli. Për këtë qëllim, përdoren or-ganet vijuese: Qendra për Parandalimin e Konflikteve, Sekretariati, Misioni i Terrenit të OSCE, koordinatori për anti terrorizëm i ODIHR-së, etj.Gjatë periudhës së ardhshme pritet të kemi sulme më të vogla në Evropë, me një numër më të vogël të viktimave, por me një me-zash të fuqishëm emocional, që do t’i vë në pikpyetje liritë dhe vlerat perëndimore. Më tej, kjo do të thotë edhe rritje të numrit të të rinjëve nga shoqëritë perëndimore dhe nga Ballkani Perëndimor që do të regru-tohen në rradhët e Shtetit Islamik. Duhet përgjigjur secilit ekstremizëm, qoftë a ii dhunshëm ose më i butë, dhe rrënjët të cilat e shkaktojnë radikalizimin duhet që patjetër të eliminohen. Në qoftë se merret parasysh se radikalizimi fillon me qasjen individuale, më së shpeshti përmes internetit, ku është i mundshëm regrutimi, kjo në këtë rast ka të bëjë me një sfidë të madhe. Autoritetet e vendeve myslimane janë më të përshtatsh-met të ballafaqohen me këtë radikalizim në format e saj fillestare dhe të kontribuojnë dukshëm për rikonsilimin esencial të islamit dhe perceptimit islamik në perëndim. Për t’u

rupsioni është element i përbashkët për të gjitha vendet e rajonit. Kësaj çështjeje BE-ja gjithnjë i ka kushtuar vëmendje të veçantë. Edhe pse NATO para se gjithash është një organizatë ushtarako-politike, gjithnjë e më tepër bëhet e qartë se ekonomia ka impli-kime të mëdha ndaj sigurisë. Në komandën e NATO-s dhe në selinë e saj në Bruksel, është krijuar një njësi e veçantë organiza-tive e cila duhet të merret me analizat dhe njëherit të këshillojë autoritetet përgjegjëse për aspektet ekonimike të sigurisë. Nga ven-det e rajonit kërkohet:Konkretisht, nga Shqipëria kërkohet të in-tensivikojë përpjekjet në luftën kundër kor-rupsionit dhe njëkohësisht të zbatojë planin dhe strategjinë e saj të anti korrupsionit, të fuqizojë bashkëpunimin mes organeve për zbatimin e ligjit dhe njëherit të tregojë rezul-tate dhe arritje të mira në proceset hetimore. Shqipërisë i jepët vëretje në aspektin e asaj se ajo ka shumë pak akt akuza ndaj kor-rupsionit dhe krimit të organizuar lidhur me migrimin ilegal, përdorimin e dokumenteve të falsifikuara, larje parash, kontrabandimin e drogës dhe tregtinë me njerëz. Gjithash-tu nga Shqipëria kërkohet të fuqizojë pa-varësinë, transparencën dhe përgjegjësinë e gjyqësisë, duke përfshirë këtu edhe sig-urinë më të madhe juridike të operatorëve ekonomik, si dhe rritjen e nivelit të besimit të investitorëve të huaj.Nga organet shtetërore të Bosnje e Herce-govinës kërkohet që ata t’u përgjigjen kërke-save legjitime të popullit të BeH. Kërkohet sundimi is ë drejtës, luftë kundër korrupsionit si dhe masat për llogaridhënie financiare, si dhe mbi të gjitha respektimi i të drejtave të njeriut. Kosova ka vëretje ndaj korrupsionit i cili mbetet i shpërndarë në shumë fusha të ve-primit, sidomos në furnizimet publike, gjë që vazhdon të jetë problem serioz ndaj të cilit duhet pasur kujdes. Duke u nisur nga kjo, autoritetetve të Kosovës u kërkohet një an-gazhim serioz politik dhe rezultate kontrete në luftën kundër korrupsionit. Përveç kësaj, nevojitet edhe fuqizimi i bashkëpunimit ndërinstitucional dhe trysnia mbi gjyqësinë në mënyrë që e njejta të luftojë sa më ashpër këtë fenomen. Maqedonia ka vërejtje ndaj mungesës së planifikimit strategjik në këtë fushë. Asaj i janë dhënë vëretje në procesin e furnizi-meve publike, korrupsioni politik dhe kor-rupsioni i nivelit të lartë. Të besuarit public ndaj trupave të anti korrupsionit ngel në një nivel tejte të ulët dhe duke u nisur nga kjo nevojiten masa për ngritjen e vetëdijes dhe angazhim më të madh politik, thuhet në ra-portin e progresit të BE-së për Maqedoninë për vitin 2014. Maqedonisë i jepen vëretje edhe në zbatimin selektiv të procedurave dhe ndikimit politik në këtë fushë. Duke u nisur nga kjo, nevojitet një qasje proaktive në mënyrë që të eliminohen dhe të zgjidhen këto çështje serioze, konkludohet në raport. Malit të Zi edhe pse ky vend ka avancuar më tepër nga vendet tjera të Ballkanit Perëndi-mor sa i përket integrimeve në BE, i jepen vëretje ndaj luftës së korrupsionit luftë kjo e cila gjen kufizimet e veta. Kapaciteti i insti-tiucioneve momentale që kanë të bëjnë me luftën kundër korrupsionit, duhet të rritet dhe të njejtat duhet të kenë një qasje më proak-tive, thonë nga BE-ja. Sistemi i vendosur i

arritur e gjitha kjo, sipas pjesëmarrësve të forumit, duhet patur parasysh që:• Të njihet kërcënimi i fuqishëm ide-ologjik që Shteti Islamik e paraqet për vlerat evropiane. • Perëndimi duhet të ballafaqohet me islamofobinë e rradhëve të saj. Duhet promovuar njëherit edhe islami i matur duke u vendosur aleanca me liderët e matur të bashkësive dhe mjediseve myslimane në mënyrë që të parandalohet politizimi i is-lamit.– Të investohet në kapacitetet e shërbimeve

sekrete, të sigurohet koordinim më i mirë në mes të informacioneve të grumbulluara dhe në mes të analizave të tilla.

– Të inkurajohet bashkëpunimi në secilën fazë nga “zinxhiri i radikalizimit” në mënyrë që të parandalohet procesi i regrutimit të luftëtarëve të huaj në rradhët e ISIS-it.

– Vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor duhet të punojnë më shumë në eliminimin e problemve në mënyrë që stimulojnë ra-dikalizimin e fetar.

– Parë në këndvështrimin afatgjatë, pa eliminimin e problemeve socio-ekonomike në shoqëritë perëndimore, gjëra që mbështesin radikalizimin, nuk mund të kemi sukses në këtë luftë.

Lufta kundër korrupsionit në Ballkanin PerëndimorBallkani Perëndimor është enklavë e BE-së dhe NATO-s e cila ka rëndësi të veçantë për pjesën tjetër të kontinentit. Në vitin 2003, Bashkimi Evropian u premtoi vendeve të Ballkanit Evropian se ato janë anëtare per-spektive. BE-ja e vërteton mbështetjen e saj ndaj perspektivës evropiane të vendeve të Ballkanit Perëndimor, por kjo mbështetje nuk e ka kredibilitetin që kishte më parë. Në veçanti, që kur Bashkimi Evropian ngriu pro-cesin e zgjerimit. Një gjë shumë e ngjajshme ndodh edhe me NATO-n. Që nga moment kur kjo e fundit ftoi Shqipërinë dhe Kroacinë në vitin 2009, Aleanca nuk u morr më me zgjerimin e rradhëve të saj.BE-ja dhe NATO janë institucione të stërn-garkuara me shumë çështje tjera të cilat janë më prioritare në agjendat e tyre. Dukshëm, në këto lista çështja e zgjerimit nuk është në nivelin më të lartë të agjendës. Kjo nuk është një lajm i mirë as për kandidatët e as për anëtarët aktual të BE-së. Me pezullimin e zgjerimit hiqet njëri ndër burimet më të fuqishme të ndikimit ndaj vendeve kandaid-ate. Edhe në BE edhe në NATO e pranojnë, edhe pse në një mënyrë të pavullnetshme që mbi vendet kandidate mund të ndikohet dhe të veprohet në mënyrë shumë më të mirë përderi sa këto vende e kanë statusin e kandidatit, se sa më pas, kur të njejtat do të jenë pjesë e BE-së. Këtë e vërtetuan shem-bujt me Greqinë, Bullgarinë, Rumaninë dhe Hungarinë. Nuk është aspak çudi që të gjitha këto vende janë vende fqinje të shteteve të Ballkanit Perëndimor.Ballkani Perëndimor ka nevojë për shembuj pozitiv, por i njejti nuk ka shumë gjera me të cilat mund të lavdërohet. Këto vende bal-lafaqohen me probleme të shumta. Në një mënyrë kjo ka të bëjë me rregullimin kush-tetues që është problemetike, ndërsa në mënyrën tjetër stabiliteti i cunguar, ndërsa në mënyrën e tretë edhe mosrespektimi i sundimit të ligjit. Megjithatë duket se kor-

9

imisht e orientuar në anën e perëndimit, janë pothuajse të parealizueshme. Duke u nisur nga kjo, rrjedhë edhe “brenga e madhe” e Rusisë për gjendjen në Maqedoni. Por prob-lem në rajon nuk paraqet vetëm jostabiliteti i Maqedonisë. Në Bullgari gjatë vitit 2013 pati protesta sociale, ku si pasojë qeveria e këtij vendi dha dorëheqje. Në BeH, vend ky i paralizuar politikisht të vendosë reforma më të rëndësishme politike e ekonomike, më 2014 ndodhën protesta të fuqishme kundër korrupsioni, protesta ndaj të cilave sisitemi politik i këti vendi nuk u përgjigj në mënyrën e duhur. Greqia gjendet në një krizë të thellë financiare dhe në ndërkohë atje u ndërruan disa garniture qeverisëse. Gjendja e tillë në vendet e Ballkanit akterëve të jashtëm u mundëson të jenë më aktiv në përpjekjet për

të rritur nivelin e ndikimit të tyre. Ata edhe më tutje këtë do t’a ushtrojnë përmes dhënies së ndihmave financiare dhe mbështetes politike ndaj qeverive dhe autoriteteve lokale. Por, fragjiliteti i qeverive rajonale do t’u pamundë-sojë të njejtëve që ato të lidhen më fuqishëm me cilindo nga aktorët e jashtëm. Si shumë vende që gjenden pranë kufijve me BE-në, ashtu edhe vendet e rajonit do të orvaten për të ruajtur një nivel të caktuar neutraliteti. Përderisa strukturat euroatlantike, NATO dhe BE-ja nuk e integrojnë tërësisht rajonin, qeveritë e vendeve në fajlë do të përpiqen që të mbajnë një strategji balancuese. Kjo do të thotë që ato do të nënshkruajnë shumë marrëveshje ekonomike të cilat do të jenë në dobinë e tyre, do të marrin shumë ndi-hma financiare dhe mbështetje politike nga aktorët e interesuar, ndërsa njëkohësisht do të përpiqen të jenë lojal ndaj Perëndimit në mënyrë që të mos ngelin “të harruar” nga agjenda euroatlantike. Në këtë kuptim, sipas pjesëmarrësve në këtë forum, nevojitet që: – Sa më parë rajoni të integrohet në struktu-rat euroatlantike. – Problemet bilaterale me të cilat ballafaqo-hen shtetet të mos jenë pengesë për integri-min e tyre euroatlantik.– Të sigurohen burime alternative energ-jetike për vendet e rajonit në mënyrë që të njejtat të mos jenë në situatë të kushtëzohen nga ana e Rusisë.

Dr. Stojan Sllavevski

kontrollit të konfliktit të interesave dhe listave anketuese, nuk është aspak efikas. Nga ana tjetër, për Serbinë ka fjalë miradie sa i përket synimit të fuqishëm politik në luftën kundër korrupsionit. Por edhe nga ky vend, priten vendime konkrete gjyqësore, sidomos kundër korrupsionit të nivelit të lartë, vendime këto të cilat tash për tash janë të rralla. Serbisë i sugjerohen ndryshime të caktuara të ligjdhënies penale si parakusht më efikas për të luftuar këtë fenomen.Duke u nisur nga e lartëcekura, vijojnë disa arsye pozitive për të vazhduar me zbatimin dhe vendosjen e reformave në kuadër të këtyre vendeve të rajonit. Por, benificionet që mund të fitohen nga BE-ja kryesisht janë shfrytëzuar, e tashmë është shumë vështirë të gjendet element që do të lëviz rajonin për-para. Çështje e hapur ngel se si situata e tillë do të ndikojë mbi stabilitetin politik. Tashmë ishim dëshmitarë të protestave popullore në BeH, por edhe në Slloveni. Sipas pjesëmar-rësve në forum, nevojitet:– Të ndihmohët zhvillimi ekonomik i vendeve

të Ballkanit Perëndimor ku do të arrihet edhe një nivel më i lartë i stabilitetit.

– Vendet e Ballkanit Perëndimor nevojitet t’i implementojnë propozimet e BE-së për luftën kundër korrupsionit.

– Nevojitet bashkëpunim më i avancuar ra-jonal, integrim ekonomik dhe strategji të përbashkëta të vendeve të rajonit.

– Shoqëria civile duhet të ketë rol më ven-dimtar gjatë tranzicionit dhe transforma-cionit të vendeve të rajonit.

Qasja rajonale ndaj sigurisë energjetikePerëndimi dhe Rusia kanë rivalitet të fuq-ishëm për ndikimin ndaj qeverive të vendeve ballkanike. Ky rajon gjithnjë ka qenë në sytë e fuqive të mëdha. Këtu janë ndeshur per-andoritë e mëdha në përpjekje për të ruajtur ose për të sunduar këto vende. Eshtë aktual

ballafaqlimi në mes të Perëndimit dhe Rusisë për ndikimin mbi vendet ballkanike. Për dal-lim nga e kaluara, kur ndikimi është ushtruar përmes sundimit, tashmë fuqitë e mëdha për të shtruar ndikimin e tyre luftojnë përmes in-vestimeve në projekte energjetike. Qeveritë e dobëta rajonale, të paintegruara në struk-turate evorpiane, orvaten të balancojnë në mes ndikimit të aktorëve kundërthënës.Forcat perëndimore kanë dy qëllime krye-sore, ruajtjen e stabilitetit të rajonit dhe të minimizohet ndikimi i Rusisë. Në këtë kontekst, NATO dhe BE-ja përfshihen dre-jtpërsëdrejti në punët e brendshme të vendeve ballkanike nga nënshkrimi i Mar-

rëveshjes së Dejtonit për Beh, intervenimit ushtarak në Kosovë dhe marrëveshjes ko-rnizë në Maqedoni. Ato janë gjithnjë fuqi-misht të pranishme në rajon, ushtarakisht (përmes misionit të KFOR-it) dhe politikisht (përmes ndikimit të reformave në vendet ballkanike, në përpjekjet e tyre për të qenë pjesë e strukturave euroatlantike). Në këtë kuptim, SHBA-ja, e sidomos BE-ja, investon mjete të rëndësishme dhe capital politik në mënyrë që t’i reformojnë shoqëritë ballkan-ike dhe të ndikojnë mbi zhvillimin ekonomik të tyre. Por, rezultatet jo gjithnjë janë pozi-tive. Mbajtja e gjatë e rajonit në status quo, ndikon që qeveritë e rajonit të kërkojnë alter-native tjera për zhvillimin e vendeve të tyre, sidomos vedet që tashmë janë jashtë agjen-dës euroatlantike.Në këtë kontekst, ata orientohen drejt Ru-sisë dhe Kinës si shpëtimtare për gjendjen e brishtë ekonomike në të cilën gjenden. Sjel-lja aggressive e Rusisë në fqinjësinë e afërt, bëri që NATO t’i fuqizojë kapacitetet e saja ushtarake në krahun lindor. Njëkohësisht, kjo përshpejtoi edhe vendimin e BE-së për të formuar një koridor jugor të gazit natyror, me të cilën do të bajpasojë gjigantin e gazit rus, gazësjellësin “Gazprom” në kuadër të tregut energjetik evropian dhe në këtë mënyrë do të ulë varësinë e Europës nga Rusia. Duke u nisur nga ky fakt, vendet e perëndimit, fuq-ishëm kundërshtuan pjesëmarrjen bullgare në projektin rus “Rrjedhoja jugore” ku Rusia kah fundi i vitit të kaluar hoqi dorë nga i njejti.Rusia shfrytëzon lidhjet e afërta kulturore e historike me vendet si Serbia dhe Greqia në mënyrë që të kërcënojë Perëndimin. In-teresi rus në Ballkan është që të ndalohet ekspanzioni perëndimor në rajon, si ushtara-kisht ashtu edhe në aspektin infrastrukturor, përmes fuqizimit të kapaciteteve aktuale dhe përmes projekteve të reja infrastrukturore. Edhe pse Perëndimi posedon resurse më të mëdha për të investuar në Ballkan, Rusia posedon disa kapacitete të mëdha dhe se-rioze energjetike duke u dhënë hua qeverive të vendeve ballkanike. Rusia ruan edhe mar-rëdhëniet e mira me oligarkët e vendeve në fjalë. Ajo veçanërisht investon në Serbi dhe në Republikën Serbe të Bosnjës.Problemet e Perëndimit nuk do të ishin më, nëse Rusia ndalej me projektin “Rrjedhoja Jugore”, por kjo nuk ndodhi. Insistimet ruse për zbehjen e përpjekjeve perëndimore për diverzifikim sa i përket furnizmit me energji vazhdojnë me paralajmërimin për ndërtimin e “Rrjedhojës Turke” i cili do të shërbejë si zëvendësim i projektit “Rrjedhoja Jugo-re”. Gazsjellësi duhet të sjellë gaz natyror përmes Detit të Zi deri tek kufiri turko-grek. Për t’i mundësuar “Gazpromit” të arrijë tregjet mesdhetare, Rusia përgaditet që të ndërtohet gazsjellës i cili do të kalojë nga Greqia përmes Maqedonisë dhe Serbisë, e do të arrijë deri në Hungari. Duke u nisur nga kjo, përveç Turqisë, këto katër vende janë në qendër të ofenzivës diplomatike ruse. Megjithatë, për shkak të situatës së brend-shme financiare të Rusisë, porositë për ven-det ballkanike janë relativisht të kufizuara.Megjithatë, jostabilitetit politik dhe ai i sig-urisë në Maqedonisë kërcënon për t’i zbehur këto plane ruse. Rrugët alternative për këtë projet përmes Bullgarisë, e cila gjendet në një trysni dhe presion të fuqishëm të SHBA-së dhe BE-së dhe Shqipëria e cila është fuq-

Ju jeni femra e parë e cila udhëheq Insti-tutin për Hulumtime Strategjike. Cilat janë sfidat për të qenë në këtë funksion të lartë dhe me përgjegjësi dhe na thoni, si u zh-villua karriera juaj?– Është e vërtetë që jam femra e parë në krye të këtij institucioni tejet të rëndësishëm të sistemit të mbrojtjes me traditë 31 vjeçare. Më duket se jam një fenomen në vete kur është në pyetje instituti. Unë jam pjesë e tij që nga fillimi. U parnova në konkurs publik, kalova të gjitha nivelet nga ai fillestar, hulum-tues e deri në pozitën e drejtoreshës. Kam mësuar vazhdimisht dhe si shembull kam pasur gjithnjë më të mirët. Për vete mund të them se jam profesionale. Sfida ime më e madhe ka qenë ajo që të mos zhgënjej vetveten dhe mos të zhgënjej ata të cilët më besuan, të ruaj vlerat e institucionit në këto kohë të vëshira dhe të arrijë një rezultat të kënaqëshëm. Unë mendoj se ia kam arritur qëllimit.

Sfera e interesit tuaj shkencor është e gjerë, por me gjithatë mbizotërojnë py-

ITERVISTË ME PROF. DR. JOVANKA SHARANOVIQ, DREJTORESHË E INSTITUTIT PËR HULUMTIME STRATEGJIKE PRANË MINISTRISË SË MBROJTJES SË REPUBLIKËS SË SERBISË

EDUKIMI DHE TRAJNIMI SI BAZË QË SHËRBEN PËR GJITHÇKA

10

etjet dhe problemet lidhur me barazinë gjinore dhe me pozitën e gruas në sek-torin e mbrojtjes. Cili ishte motivi që nga studimet e magjistraturës për t’u bal-lafaquar me këtë temë delikate dhe cilat janë punimet tuaja më të rëndësishme shkencore në këtë fushë ?– Mund të them se përzgjedhja e temës së magjistraturës ishte krejt e rastësishme e më pas, parcaktoi rrugën time profesio-nale. Tema në fjalë nuk ishte hulumtuar sa duhet, ishte sfiduese dhe para se gjithash e dobishme për sistemin e mbrojtjes. Vijon diz-ertacioni i doktoraturës “Angazhimi i grave në funksion të disponimit më racional me resurset njerëzore në fushën e mbrojtjes” dhe më pas disa mongorafi si rezultat i pu-nës së projekteve: “Gruaja në mbrojtje – nga tradicionalja në modernen” (2006), “Shkol-limi i femrave në Akademinë Ushtarake” (2007) “Maturantët për profesionin e oficerit” (2008), “Në hap me kohën – MM dhe US në rrugën e objektivizimit të barazisë gjinore” (2011), Fjalorthë të punimeve shkencore nga konferencat ndërkombëtare kushtuar

aspektit së barazisë gjinore: “Gratë në ush-tri” (2006), “Gratë në sektorin e sigurisë - perspektivë rajonale” (2010). Më duhet t’a përmend edhe punimin “Barazia gjinore në ushtrinë e Serbisë – mes diktatit të së kalu-arës dhe sfidës të së ardhmes”, punim i cili u shpall si më i miri dhe njëherit u botua në revistën “Voeno Dello”, në vitin 2011.

Si këshilltare e ministrit për çështjet e barazisë gjinore, ballafaqoheni me prob-leme të shumta të fushës. Prej kur është caktuar kjo pozitë dhe cilat janë aktiv-itetet tuaja më të rëndësishme?– Ai është një mekanizëm i cili është i paraparë nga ana e minsitrisë sonë për implementimin e RKB numër 1325 me qël-lim të vendeosjes së barazisë gjinore në ministri dhe në politikë në përgjithësi. Këtë pozitë dhe detyrë, përpos obligimeve të mia të rregullta, e ushroj që nga viti 2013. Sfidat janë të shumta për faktin se për çdo vit numri i grave në uniform sa vjen e shtohet. Njëra nga sfidat që në fillim, ishte vendosja e me-kanizmave institucional për implementimin e

PROF. DR. JOVANKA SHARANOVQI ËSHTË

DREJTORESHË E INSTITUTIT PËR HULUMTINE

STRATEGJIKE PRANË MINISTIRSË SË MBROJTJES

SË REPUBLIKËS SË SERBISË SI DHE NJËHERIT KËSHILLTARE PËR BARAZI

GJINORE E MINISTRIT TË MBROJTJES. TË

GJITHË ANGAZHIMIN E VET PROFESIONAL DHE

SHKONCORO-HULUMTUES IA KA KUSHTUAR

AVANCIMIT TË SEKTORIT TË MBROJTJES, NDËRSA MË SHUMË AVANCIMIT TË

BARAZISË GJINORE NË KUADËR TË SISTEMIT TË

MBROJTJES

11

gjetjen e interesave të përbashkët. Ndërsa interes i përbashkët, parë në këndvështrimin më afatgjatë, është krijimi i mirëbesimit, sig-urisë dhe stabilitetit në këtë, përgjatë histo-risë, rajon nevragjil. Planifikimi i përbashkët i aktviteteve, informimi dhe konsultimet rreth çështjeve të interesit të përbashkët në këtë plan, ne tashmë e kemi realizuar përmes sinkronizimit të mekanizmave të barazisë gjinore. Kjo praktikë e mirfilltë vetëm duhet vazhduar, të njejtën t’a ruajmë dhe t’a pa-surojmë. Lloje konkrete të bashkëpunimit të ndërsjellë gjatë periudhës së ardhshme shoh në organizimin e konferencave shken-core tematike, në shkëmbimin e ekspertëve, në trajnimet e përbashkëta në “eksportin e njohurive” (instruktorë rajonal) në vende e rajone tjera. Kemi arritur shmë dhe mendoj se është kohë e fundit që edhe ne të jemi sh-embull dhe model edhe të tjerëve që duhet të na ndjekin.

Cilat janë mekanizmat më të rëndësishme në promovimin e barazisë gjinore në

kuadër të sistemit të sigurisë?– Mënyra më e mirë për promovimin e baraz-isë gjinore është afirmimi i profesionalizmit, i kompetencave dhe i arritjeve, pa marë para-sysh se a kemi të bëjmë me gratë apo me burrat. Më e rëndësishmja është që të dimë se a jemi duke e bërë mirë punën tonë dhe se a kemi rezultate pozitive. Edhe një gjë, sipas meje shumë e rëndësishme, është ajo që në promovimin e barazisë gjinore të rua-jmë dozën e duhur të shijes, realitetit, objek-tivitetit dhe maturisë. Ne mekanizmat tona për barazi gjinore jemi duke i sëndërtuar, ndërsa tashmë duhet të përqëndrohemi në ruajtjen e tyre. Mendoj se edukimi mund të na ndihmojë në përpjekjet e tilla. Kemi anëtar dhe anëtare në kuadër të trupave edukues insititucional të cilët për këto pesë vite kanë kaluar trajnime të shumta, kanë njohuri dhe motiv të lartë që po këtë njohuri t’a bartin deri te pjesëtarët e sistemit të sigurisë. Posedo-jmë gjithashtu edhe instruktorë të sertifikuar të cilët e zgjëruan “Udhëzuesin e trajnimit në fushën e barazisë gjinore” në kuadër të

HAП dhe ruajtjen e tyre. Më vonë, nevoja për bashkërendimin e rolit profesional dhe rolit ne famije; si dhe gjetja e një mekanizmi ad-ekuat për përmbushjen e vendeve të zbrazë-ta të grave që janë në pushimin e leuhemisë, respektimin e parametrave ergonome në vendin e punës, sigurimi shëndetsor i grave, etj. Aktivitetet më të rëndësishme personal-isht i shoh në faktin që dhash kontributin tim në imponimin shkencor të kësaj fushe, në shumë hulumtime dhe projekte të cilat i kam udhëhequr ose në të cilat kam qenë pjesë-marrëse, në organizimin e konferencave shkencore në të cilat i prezantuam rezultatet e hulumtimeve tona, duke shkëmbyer përvo-jat dhe duke krahasuar të arrituratme vendet e rajonit dhe me vendet e botës.

Ishit zëvendëse e udhëheqësit të gru-pit të punës së MM-së për përpunimin e PAK për implementimin e Rezolutës së KB 1325. Cilat janë benifitet për sistemin e sigurisë të Republikës së Serbisë nga miratimi i PAK për impelemtimin e Rezo-lutës 1325?– Këtë vit bëhen plot pesë vjet nga implemen-timi i PAK. Benifitet për sistemin e sigurisë janë të shumta: ndërtimi institucional dhe një avancim i rëndësishëm në funksionimin e trupave institucional dhe të mekanizmave të barazisë gjinore, bashkëpunimi cilësor multisektorial me shoqërinë civile, një lidhje e mirë e rrjetit mes njerëzve të cilët kanë të bëjnë me këtë temë, përfaqësimi i grave në sektorin e sigurisë. Këtu para se gjithash e kam fjalën për rritjen e përqëindjes së për-faqësimit në përbërjen e unifromuar të ush-trisë dhe policisë si dhe rritja e përqindjes së përfaqësimit të grave në vendimarrje. Është vendosur një evidencë e kuadrove sipas gjinisë, evidencë e cila rregullisht azhurohet. Kanë filluar edhe aktivitetet për ndërimin dhe plotësimin e dispozitave ligjore të cilat kanë të bëjnë me gratë si dhe me mbrojtjen e tyre nga dhuna në vendin e punës dhe në familje. Numri më i madh i aktiviteteve të realizuara në implementimin e PAK gjatë periudhës së kaluar është realizuar në fushën e edu-kimit, duke përfshirë në këtë proces edhe organet e administratës shtetërore, organi-zatat e shoqërisë civile dhe organizatat tjera ndërkombëtare.

Ju ishit edhe anëtare e grupit të punës për përpilimin e studimit për pozitën e grave në kuadër të forcave të armatosura të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Në përgjithësi, cilat janë qëndrimet tuaja në lidhje me pozitën e gruas në kuadër të forcave të armatosura në rajonin tonë?

– Studimi rajonal është shembull i vetëm i bashkëpunimit rajonal. Grupi i punës zhvilloi metodologjinë e përpilimit, definoi strukturën, organizoi grumbullimin e të dhënave, përpi-loi studimin dhe dha një sërë propozimesh. Përveç të dhënave në lidhje me përfaqësi-min e grave, në këtë studim janë të prezan-tuara politikat dhe praktikat të ministrive të mbrojtjes dhe të forcave të armatosura për tërheqjen dhe punësimin e grave, zhvillimin e karrierës, shkollimin dhe trajnimin, pjesë-marrjen në misionet ndërkombëtare, si dhe politikat dhe praktikat nga fusha e realizimit të barazisë gjinore në kuadër të forcave të ar-matosura. Duke vlerësuar faktin që kemi his-tori të përbashkët, problemet me të cilat bal-lafaqohemi janë të ngjajshme, dhe se flasim në “gjuhën e njejtë”, ajo që sipas meje është një gjë e përbashkët, sipas udhëzimeve të studimit, është ajo se gratë përfaqësojnë një pakicë si pjesëtarë të forcave të armatosura në rajonin tonë, se janë më mirë të përfaqë-suara, parë në aspektin kierarkik, në pozitat më të ulëta, kryesisht në shërbime dhe në

punë të cilat edhe pse të njejtat i realizojnë në ushtri me statusin e personit civil. Ajo që është inkurajuese ka të bëjë me faktin se në kuadër të formacioneve të uniformuara, numri i tyre rritjet në vazhdimësi, me një per-spektivë të qartë që në të ardhmen e afërt, të njejtat do të arrijnë t’i ndërmarin edhe pozi-tat më të larta komanduese. I rëndësishëm është edhe trendi në rritje i pjesëmarrjes së tyre në MM. Punohet shumë në tërheqjen, ruajtjen dhe promovimin e profesionit ush-tarak. Megjithatë mendoj që si rajon, ne më shumë kemi përparuar në kuptimin e temës ku arritëm t’i përqafojmë trendet botërore.

Sa është i rëndësishëm bashkëpunimi rajonal në këtë plan dhe si është e mun-dur që i njejti të realizohet në mënyrë më optimale?– Bashkëpunimi rajonal paraqet pikë kyçe në formësimin e qasjes rajonale në imple-mentimin e Rezolutës 1325. Në këtë menyrë vendet e rajonit deklarohen si vende mod-erne, të gatshme për bashkëpunim dhe për

12

MM-së dhe US-së, i dhënë për trajnim për grupe të ndryshme qëllimore në MM dhe në US. Pesha e “personave me besim të lartë” ku kemi planifikuar të integrojmë barazinë gjinore në procesin e planfikimit operativ.

Ju njëherit jeni edhe profesoreshë në Akademinë Ushtarake të Republikës së Serbisë. A mendoni se nevojitet që tema rreth barazisë gjinore të përpunohet në një nivel më të lartë shkencor, si një lëndë e veçantë e cila do të kontribuojë për një shkollim dhe njohuri të përgjith-shme të gjeneratave të ardhshme të pjesëtarëve të armatës?– Ne në Serbi kemi edhe Qendrën për Studimin Femëror që vepron në kuadër të Fakultetit të Shkencave Politike në Beo-grad, Qendër për Studime të Barazisë Gjinore pranë univerzitetit të Novi Sadit, dhe studime ligjore të barazisë gjinore pranë Fakultetit Juridik në Nish. Personal-isht jam e mendimit që do të ishte shumë e dobishme që në kuadër të Akademisë Ush-tarake të kemi një lëndë veçantë “Gjinia dhe efikasiteti i organizatës ushtarake” (ndoshta së pari si lëndë zgjedhore) pikërsht për shkak të (duke respektuar specifikasitetin e lëndës) nevojës së sistemit, praktikës dhe interesit të cilin e shfaqin pjesëtarët e siste-mit në momentin kur përfundojnë shkollimin në AU, shkollimin e tyre t’a vazhdojnë në fakultete tjera. Këtu bën pjesë një spektër i tërë i temave të cila do të shtjelloheshin vetëm pranë AU-së: problemet e përzgjed-hjes dhe klasifikimit, efikasiteti dhe funk-

sionimi i përbërjeve të përziera gjinore, ndi-kimi i kohezionit të dinamikës grupore dhe arritjeve, studime për raste që katërcipërisht do të ishin të lidhura me efikasitetin e orga-nizatës ushtarake. Mendoj që AU-ja, përpos që me anë të edukimit dhe trajnimit ofron shkollim cilësor dhe krijon liderë të kohës së re, ajo duhet të inkurajojë edhe përpikmëri-në, kapacitetin dhe analizën kritike. Mendoj se vendosja e një lënde zgjedhore do të je-pte frytet e saj në këtë drejtim.

Sa është i rëndësishëm sipas jush trajni-mi rreth çështjeve gjinore edhe në nivel më të ulët, sidomos trajnimi te nivelet më të ulëta, sidomos trajnimi i pjesëtarëve të cilët trajnohen për misione ndërkom-bëtare dhe a ka nevojë dhe si duhet i nje-jti të realizohet?– Edukimi dhe trajnimi janë bazë që shër-ben për gjithçka. Marshali Ferdinant Foks ka thënë një fjali të mençur të cilët shpesh e citoj: “Njeriu thjeshtë mund të punojë dhe të realizojë e zbatojë atë që e di. Për të bërë aq pak njeriu përsëri duhet të dijë shumë dhe shumë mirë”. Ne i në përpikmëri i përm-bahemi kësaj thënie kur kemi të bëjmë me trajnimin e përbërjeve tona që do të jenë pjesëmarrës në operacionet multinacionale. Para përcjelljes në mision, sipas modulit të standardizuar bazik të KB-së për trajnimin e MMK mësohen tema si që janë Parandalimi i shfrytëzimit seksual dhe keqpërdorimit të barazisë gjinore në kuadër të operacioneve multinacionale. Ekzistojnë edhe tema të cilat kanë të bëjnë me përgjegjësinë ndaj

popullatës civile, sidomos ndaj grave dhe fëmijëve, si dhe ndaj mekanizmave për parandalimin e dhunës ndaj grave dhe përgjegjësia e plotë në rast të sjelljes së pahishme të pjesëtarëve të kontigjenteve paqësore dhe të punësuarve në shërbimin e KB-së. Në nivel akademik, në kuadër të Qendrës për Operacione Paqësore pranë SHP të US-së, tashmë për katër vite me rradhë mban kursin “Gjinitë në kuadër të operacioneve multinacionale” ku përveç pjesëtarëve të MM-së dhe US-së, marrin pjesë edhe pjesëtarë tjerë nga sektori i sig-urisë.

Cili është qëndrimi juaj në lidhje me rolin e mediave sa i përket ngritjes së vetëdijes dhe promovimit të barazisë gjinore ?– Çfardo që të punoni, mediat janë aleat i domosdoshëm. Mediat ndikojnë në ndry-shimin e vetëdijes, krijojnë diskursin publik rreth temës së barazisë gjinore, u bëjnë të vëmendshëm. Duke pasur parasysh këtë fakt, ne në kuadër të sistemit të sigurisë, këtij segmenti i kushtojmë vëmendje të veçantë. Në Drejtorinë për Marrëdhënie me Publikun bëhen analiza të rregullta për atë se si mediat raportojnë për gratë në sektorin e sigurisë. Rezultatet e analizave në fjalë tregojnë se shpesh herë në rapor-tet e mediave mungon perspektiva gjinore, mbretërorjnë shumë stereotipe si dhe shi-het edhe më tutje një jobarazi gjinore. Për këtë shkak, përveç të punësuarve në Drej-torinë e Marrëdhënieve me Publikun në lid-hje me pyetjet bazë rreth barazisë gjinore, vëmendje të veçantë i kushtojmë edukimit të oficerëce për marrëdhënie me publikun dhe të gazetarëve të revistës “Odbrana” për një raportim të përgjegjshëm sa i për-ket kësaj çështjeje. Gjithashtu, insistojmë që gjatë komunikimit të përditshëm me përfaqësuesit e mediave, të punojmë në senzitivizimin e tyre gjinor dhe t’ua sqaro-jmë rëndësinë e perspektivës gjinore në ra-portet e tyre mediatike.

Ishim pjesë e konferencës ndërkom-bëtare “Barazia gjinore në sistemin e mbrojtjes – arritjet dhe perspektivat” nën patronazhin e MM-së së Republikës së Serbisë. Në këtë konferencë morën pjesë ekspertë të shumtë, punëtor shkencor, ekspertë të NATO-s, ekspertë nga Min-istria e Mbrojtjes, ekspertë nga insititu-cionet tjera, përfaqësues të shoqërisë civile. Sa është i rëndësishmë ky debat i frytshëm shkencor për zhvillimin dhe avancimin e bashkëpunimit në fushën e barazisë gjinore?– Mendoj se debate shkencor është më se i domosdoshëm, i dobishëm që i tejkalon kufijtë, hap perspektiva dhe horizonte tjera, ndryshon kulturën organizative. Mendoj se kjo konferencë dëshmon se avancimet cilësore janë më se të mundshme. Në pro-cedurë e sipër është edhe botimi i fjalorthit të punimeve shkencore nga kjo konfer-encë si një dëshmi afatgjate i shkëmbimit të një praktike të mirë në fushën e barazisë gjinore.

Dr. Zhanet Ristoska

13

TRANSPORT TOKËSOR TË TË LËNDUARVE NË BUNDESUERTIN

aksima e njësisë mjekësore e for-cave të armatosura të Gjermanisë- Bundesuerti në rast të sëmundjes,

fatkeqësisë ose lëndimit të ushtarëve në mision është ata të marrin kujdesin e njëjtë mjekësor që i përgjigjen standardeve në Gjermani. Baza e kujdesit mjekësor është sistem për shpëtim me ndihmë në kohë dhe ndihmë nga bashkëluftëtarët, si dhe sistemi i integruar i personelit të kualifi-kuar mjekësor, evakuimi dhe përkujdese e shpejtë në kapacitet medicinare në vend ku është misioni dhe në Gjermani, Më poshtë në tekst theksohen automjete mjekësore të blinduara të cilat qëndro-jnë në dispozicion të njësisë mjekësore të forcave të armatosura të Gjermanisë për kualifikimin e evakuimit medicinar në mis-ion, ose janë planifikuar të inkorporohen në përdorim. Automjetet dallohen sipas klasës të tyre të mbrojtjes dhe kapacitetit për transport të të sëmurëve ose të plagosurit. Ato shfrytëzohen si ekip mjekësor mobil, i cili përbëhet nga vozitësi- infermier, mjek dhe teknik mjekësor. Realizimi i konceptit të përgjithshëm të balancuar për mbrojtjen e automjeteve mjekësore është e rëndë-sisë së madhe. Për mbrojtje balistike, në varshmëri nga lloji i automjetit dhe detyra është paraparë mbrojtje minimale të blin-duar nga municioni 7.62 mm. Krahas ma-save individuale të numërta për nivel të pranueshëm sistemor të mbrojtjes të tërë-sishme, gjithashtu duhet të llogariten edhe kërkesat të cilat dalin nga misioni, siç është mobiliteti taktik ose aftësia për shpërndar-jen të sistematizimit strategjik ose opera-tiv ajror ose detar. Implementimi i këtyre kërkesave në lidhje me bruto peshën e lejuar të automjetit mund t’i kufizojë

mundësitë për mbrojtje. Për uljen e rrezi-kut nga zbulimi dhe identifikimi, gjithashtu ndërmerren masat gjithëpërfshirëse. Ndar-ja në automjete mjekësore të blinduara të lehtë, të mesme dhe të rënda i përfshin ka-pacitet transportuese adekuate për trans-port të të sëmurëve ose të të plagosurve.

Automjete mjekësore lehtë të blinduaraSi automjet i lehtë i blinduar mjekësor të cilët janë në dispozicion të njësisë mjekë-sore të forcave të armatosura të Gjerman-isë janë automjetet „Eagle IV BAT“. Me këtë automjet mund në raste urgjente të sigurohet ndihmë e parë intensive të një të lënduari. I lënduari transportohet në poz-itën të shtrirë. Ekuipazhi përbëhet nga pres persona: Vozitës-infermier, mjek dhe teknik mjekësor. Pajisja mjekësore më bash-këkohore e integruar siguron përkujdesje urgjente mjekësore. Automjeti është mbro-jtur nga kërcënimet balistike dhe pajisjet eksplozive të improvizuara dhe mina. Ajo është tërësisht e klimatizuar, me shumë mobilitet të mirë dhe mund të lëvizë edhe në terrene të vështira. Mund të transpor-tohet edhe në rrugë ajrore në aeroplanin “Transall C-160“.

Automjete mjekësore mesatarisht të blinduara Që të sigurohet përkrahje mjekësore e pak-ufizuar në rrugë tokësore të të gjitha op-eracioneve të Bunderuertit dhe kur duhet të sigurohet kapacitet të mjaftueshëm trans-portues dhe kujdes adekuat për të plagosu-rit dhe të sëmurit, nyja mes automjeteve të lehta dhe të rënda mjekësore kalohet me automjetet mjekësore mesatarisht të blin-duara. Automjet mjekësore mesatarisht të

AUTOMJETE MJEKËSORE TË

BLINDUARA

blinduara në raport të vëllimit dhe detyrave të cilat dalin nga misioni, në të ardhmen do të paraqesin bazë të automjeteve të mbrojtura mjekësore për transport të të lënduarve në Bundesuert. Përvojat nga përdorimi i tyre në Afganistan dhe Kosovë në masë të konsiderueshme do të ndiko-jnë në zhvillimin e këtyre automjeteve. Ulja e rrezikut të ushtarëve në misione është prioriteti kryesor në Bundesuert. Mbrojtja, mobiliteti dhe kapaciteti ngarkues janë tre elementet e domosdoshme për optimizmin e automjeteve mjekësore, ashtu që kra-has efikasitetit dhe transportit të shpejtë të të lënduarve, gjithashtu edhe mobiliteti taktik do të garantohet në suaza të kërke-save. Automjet mjekësore mesatarisht të blinduara janë dedikuar për kryerjen e transportit primar të kualifikuar deri në dy të lënduar, të plagosur ose të sëmurë nga të gjitha nivel e seriozitetit të lëndimeve në pozitë të shtrirë nga vendi i lëndimit deri

14

integruar pajisja mjekësore më bashkëko-hore me të cilën mund të sigurohet përku-jdesje mjekësore të një të lënduari në poz-itë të shtrirë dhe dy të lënduar në pozitë ndejtëse. Ekuipazhi përbëhet nga tre per-sona: vozitës-infermier, mjek dhe teknik mjekësor. Automjeti „YAK BAT“ dhe „DURO 3 BAT“ transportohen në rrugë ajrore në aeroplanë „Transall C-160“. Ato duhet të tërhiqen nga përdorimi me vendosjen të automjeteve mjekësore të rëndë të blindu-ara nga lloji „Bokser“.

Automjeti i mbrojtur mjekësor „BV 206 S BAT“Aftësitë e veçanta të cilat dalin nga profili i njësive malore të cilat operojnë në rajone specifike të cilat dallohen në teren ekstrem dhe kushtet kohore kushtëzojnë edhe for-cat mjekësore të caktuara të pajisjen me automjete adekuate, materiale dhe pajisje. Transportieri lehtë i blinduar „BV 206 S“ në variantin si automjet mjekësor siguron mo-bilitet maksimal në teren të dobët (dëborë, baltë), por edhe të terrenit kodrinoro-mal-or. Për shkak të presionit shumë të ulët të tokës, automjeti „BV 206 S“ në veçanti e mbizotëron në tokë moçali dhe dëborë të madhe. Automjeti shërben mbrojtje nga municioni 7,62 mm, si dhe nga copa të granatës. Nuk ka mbrojtje anti minave, por ofron mbrojtje të mjaftueshme nga shkel-ja e minave anti këmbësorie. Ekuipazhi përbëhet nga tre persona: Në pjesën e prapme të automjetit është integruar pajis-je mjekësore me të cilën sigurohet përku-jdes mjekësor të të lënduarve. Ato mund të jenë dy të lënduar në pozitë të shtrirë ose një i lënduar në pozitë të shtrirë plus tre të lënduar në pozitë ndejtëse. Me aeroplanët „Transall C-160“, në rrugën ajrore mund të barten dy automjete „BV 206 S“.

Transport mjekësor të blinduar „Fuchs 1 A8 BAT“ Transportierët të blinduar „Fuks“ si ver-sion mjekësor u dëshmua si sistem i be-sueshëm në mision, por edhe në trajnim të përditshme. Vetitë e tyre të veçanta për lëvizje jashtë nga rrugët i mundëson për-dorim në teren të rëndë. Për shfrytëzimin e më tejshëm u pajisën me mburojë plotë-suese të mbrojtur që të jenë të mbrojtur kundër minave dhe kundër eksplozivëve nga mjetet e improvizuara eksplozive. Ek-uipazhi i transportierit mjekësor të blinduar Funks përbëhet prej tre anëtar: vozitës-infermier, mjek dhe teknik mjekësor. Ajo

në institucionin mjekësor, me kujdes të përhershëm mjekësor dhe mbikëqyrje të funksioneve vitale të lëndimeve. Në këtë kontekst, mundësi për mbrojtje shëndetë-sore primare mjekësore duhet të sigurohet në vend ngjarje. Krahas kësaj, kontrolli i situatave të rrezikshme për jetën në kon-tekst të shpëtimit të jetës ose gjatë kohës së transportit duhet të mundësohet me pa-jisjen e cila është vendosur në automjetet mjekësore mesatarisht të blinduara. Asnjë nga automjetet mjekësore të deritanishme me të cilat dispononte Bundesuerti, nuk i plotësohet kërkesat në lidhje me kapac-itetin për transport, siguri, mobilitet dhe funksionalitet mjekësor. Automjetet të ar-dhshme mjekësore mesatarisht të blindu-ara për transport të të lënduarve duhet t’i përmbushin kushtet mjekësore në vijim: Të jenë të pajisur me pajisje mjekësore për transport të dy pacientëve në pozitë të shtrirë nga të cilët një si „përkujdes inten-siv“, ekuipazhi duhet të përbëhet nga tre 3 persona Vozitës- infermier, mjek dhe teknik

mjekësor, në hapësirën transportuese të ketë hapësirë të lirë mbi të lënduarin nga më së paku 700 mm nga pjesë e sipërme dhe të jenë të implementuara të gjitha ma-sat mjekësore të domosdoshme për raste urgjente dhe stabilizim të gjendjes të të lën-duarve. Automjeti duhet të jetë me shpe-jtësi minimale prej 90 km/h, të arrijë largësi maksimale prej 700 km, të ketë hapësirë minimale të kthesës prej 17 m, kurse gjerë-sia maksimale e automjetit arrin 2550 mm, si dhe të disponojë me mbrojtje balistike nga klasa e 3 dhe mbrojtje anti minave nga klasa 3b.Aftësitë të njësisë mjekësore të Bunde-suertit për transport të kualifikuar tokësor të të lënduarve me automjet mjekësor me-satarisht të blinduar në raport të kualitetit

dhe kuantitetit do të ngrihet në nivelin tërë-sisht të nevojshëm, kurse forcave në mis-ion do t’i sigurohet shërbim mjekësor efikas dhe adekuat.

Automjete mjekësore rëndë të blindu-araAutomjet mjekësor rëndë i blinduar është zhvilluar në bazë të autoblindave transpor-tues „Bokser“. Ajo përbëhet nga moduli i vozitjes „Bokser“ dhe nga moduli mjekësor për mision. Automjetet e parë të Bunde-suertit u dërguan në vitin 2012. Disa nga ato janë në mision. Pajisja e njësisë do të mbarohet në pajtim me planin aktual në vitin 2016, me pranimin e automjeteve të fundit. Do të blihen gjithsej 72 automjete. Ekuipazhi i automjetit mjekësor rëndë të blinduar përbëhet nga tre persona: vozitës-infermier, mjek dhe teknik mjekësor. Ajo në automjet mund të pranojnë deri në tre të lënduar në pozitë të shtrirë dhe t’i trans-portojnë me mbikëqyrje të vazhdueshme mjekësore dhe mundësimin e funksioneve vitale. Fleksibiliteti i modulit mjekësor për mision, gjithashtu, i mundëson transport dhe kujdes të dy në pozitë të shtrirë dhe tre në pozitë ndejtëse ose shtatë të lënduar në pozitë ndejtëse. Sigurimi i përkujdes in-tensiv të të lënduarit mund të jepet gjatë transportimit me vëmendje të merituar. Atëherë i lënduara është i arritshëm nga të dy anët e kokës, si dhe nga të dy anët. Au-tomjeti mjekësor i blinduar rëndë mundë-son përkrahje mjekësore të forcave me të cilat janë pajisur me automjetet luftarake të rënda me mbrojtje të njëjtë dhe mobil-itet i njëjtë i lartë. Automjeti bartet në rrugë ajrore me aeroplani transportues „A400M“.Krahas kësaj, njësitë mjekësore të Bunde-suertit për kualifikim të evakuimit mjekësor në mision disponon dhe me shumë autom-jete mjekësore.

Automjete të mbrojtura mjekësore „YAK BAT“ dhe „DURO 3 BAT“Automjeti mjekësor „DURO/YAK“ është automjet shumë dedikues i mbrojtur me mobilitet të lartë me rrota, në të cilën ishin në mundësi shpejtë të përgjigjet me kërkesën e rritur të Bundesuertit për hapë-sirë transportuese të mbrojtur gjatë ko-hës së operacioneve në Kosovë dhe në veçanti në Afganistan. Automjetet e para të Bundesuertit u dërguan në vitin 2003. Në ndërkohë, furnizimi ka mbaruar.Në automjetin mjekësor i cili paraqet ekip mjekësor lëvizës shumë dedikues është

15

– Nivel i ulët i kujdesit: Në kontejner mund të transportohen deri në tetë të lënduar ose të sëmurë ( nga katër në pozitë të shtrirë ose në pozitë ndejtëse edhe dy persona personel mjekësor . Për pa-cientë të cilëve i është i nevojshëm oksigjeni, atyre mund t’i sigurohet për katër pacientë në periudhë prej tetë orë. Gjithashtu mund të zbatohen shok traj-time, parandalim nga humbja e ngrohtë-sisë, lirimin e rrugëve të frymëmarrjes, defibrilim elektrik, si dhe imobilizim të pelvisit dhe lëndimin e kurrizit.

– Nivel i mesëm i kujdesit: Në këtë nivel të dhënies së kujdesit mjekësor në kon-tejner mund të transportohen deri në gjashtë të lënduar në pozitë të shtrirë dhe dy persona personel mjekësor si shoqërim. Ky konfiguracion mundëson, mes tjerash edhe mundësi për dhënien e ndihmës mjekësore të dy të lënduarve të cilët kanë nevojë nga mbikëqyrja e përhershme gjatë kohës së transportit si dhe të dy pacientëve të cilët kanë nevojë për oksigjen dhe atë gjatë tërë kohëzg-jatjes së transportit (deri në tetë orë). Gjithashtu është mundësuar furnizimi i të gjithë pacientëve me barëra dhe injek-sione në formë të infuzionit të kontrolluar dhe të programuar, ndjekjes së shenjave vitale dhe ndjekjen e nivelit të oksigjenit dhe përcaktimin e vlerave të gjakut për një kohë të shkurtë.

Të gjitha hulumtimet fabrike dhe taktike të kontejnerit të mbrojtur për transport të të lënduarve u mbaruan me sukses në vitin 2013, kurse testimi i trupit mbaroi në vitin 2014. Për Bundesurtin është planifikuar të furnizohen me më së paku dhjetë konte-jner të tillë. Me furnizimin e këtyre konte-jnerëve në të ardhmen do të mund trans-porti mjekësor të kryhet pa u angazhuar automjete detyra primare e të cilës është transporti. Me inkorporimin e këtyre kon-tejnerëve do të vihet deri në shkarkimit të automjeteve mjekësore të blinduara për transport primar dhe do të mundësojë përdorimin e tyre adekuat. Me ndihmën e kontejnerëve të blinduar të dorëzuar për transport të të lënduarve, njësitë mjekë-sore të Bundesuertit marrin në dispozicion edhe në mjet bashkëkohor për transport të të lënduarve, në bazë të teknologjisë të „Drehtainer“ paraqet moment kyç në zhvil-limin e më tejshëm të shërbimeve mjekë-sore të cilat i ofrojnë të gjithë pjesëtarët e Bundesuertit.

Aleksandar Stojçevski

mund të shfrytëzohet për përkujdes inten-siv të një të lënduari ose të përkujdesen dy të lënduar. Të lënduarit transportohen në pozitë të shtrirë. Autoblindi mjekësor transportues transportohet në rrugë ajrore në aeroplanët transportues „A400M“.

Kontejner i mbrojtur për transport të të lënduarveTransport mjekësor sekondar të të lëndu-arve është transport nga një në institucion mjekësor në institucion tjetër. Kjo gjithash-tu përfshin edhe transport të të lënduarve me qëllim të kursimit në transport të au-tomjeteve mjekësor për transport primar. Ajo ka të bëjë me të lënduar gjendja e të cilëve nuk është e rrezikshme për jetën dhe të cilët duhet të transferohen nga një institucion mjekësor në tjetër për trajtim të më tejshëm. Kjo, mes tjerash, është de-dikuar për transferim të të plagosurve dhe të sëmurëve për shkak të mbingarkimit të institucioneve mjekësore, për shembull, kur ajo është e nevojshme në raste të lëndimeve masovike. Transporti mjekësor sekondar të të lënduarve mes dy institu-cioneve mjekësore duhet të sigurohet në të ardhmen, respektivisht nga viti 2016 me kontejner të mbrojtur për transport të të lënduarve të vendosur në kamion gjithash-tu të mbrojtura. Kompania „Drehtainer“, u angazhua për zhvillimin dhe prodhimin e kontejnerëve të mbrojtur për transport të të lënduarve. Ky sistem përbëhet nga kontejner me di-mensione standarde 6058 mm x 2438 mm x 2438 mm, me peshë maksimale prej 16 tonë, i cili është kompatibil me kamion të inkorporuar „MAN Multi А4 FSA“. Konte-jnerët i plotësojnë kushtet e përcaktuara për klasën 3 të mbrojtjes balistike dhe Kla-si për mbrojte nga minat. Për ABH mbro-jtje, kontejneri është pajisur me sistem adekuat për mbrojtje. Kontejneri bartet dhe shfrytëzohet me automjet motorik „MAN Multi А4 FSA“. Për ngarkim të shpejtë ai është pajisur me sistem special, ashtu që nuk ka nevojë për angazhim plotësues të vinç pirunit ose ngjitëse. Që të mundësohet punë më e mirë, në veçanti me pacientë të shtrirë, si dhe të tejkalohet hyrja e lartë në të cilën lartësia është rreth 1,90 m, konte-jner i cili është pajisur me ngjitëse. Përmes sistemit me binarë e cila është montuar në majën e kontejnerit, pa problem mund të vendosen aparatet e nevojshme dhe mjetet. Nga pajisjet tjera teknike disponon me gjenerator për furnizim autonom me

energji elektrike, kamera për ndjekjen e qasjes dhe sistem për komunikim me voz-itësin e automjetit. Sistemi për klimatizim dhe sistemi shoqërues për shpërndarjen e ajrit siguron furnizim të brendisë me ajër të pastër, duke krijuar atë atmosferë pune të këndshme gjatë temperaturave të jashtme prej -32° C deri + 49° C Krahas kësaj, kon-tejneri gjithashtu është pajisur edhe me sistem mbrojtës për ventilim për mbrojtje ABH të pacientëve në rast të urgjencës.Një nga aspektet më të rëndësishme për zhvillimin e kontejnerit mbrojtës për trans-port të të lënduarve ka qenë mbrojtja nga goditje të drejtpërdrejta dhe mbrojtje nga eksplozivi. Konstruksioni special i mbështjelljes së jashtme të kontejnerit i mbron pacientët jo vetëm nga shrapnelat e granatave ose armatim i këmbësorisë, por gjithashtu mbrohet edhe nga eksplozio-net. Në serinë më të madhe të testeve në Qendrën Teknike të Bundesueritit për armë dhe municion, kontejneri është testuar për mbrojtje balistike si dhe për mbrojtje nga eksplozioni, gjatë secilës testet kanë qenë të suksesshme. Komponenti esencial të nivelit të arritur të mbrojtjes të ashtuquajtur sistemi „Zero Shock“, i cili është zhvilluar nga ana e kompanisë „Dреhtainer“. Me-kanizmi unikat të mbrojtjes është dëshmuar në të kaluarën në disa hulumtime të shër-bimeve teknike ushtarake gjermane dhe ndërkombëtare. Me zhvillimin e kontejnerit të mbrojtur për transport të të lënduarve, ky sistem për herë të parë është zbatuar në një kontejner të Bundesuertit . Në ra-jonet e shpërndarjes gjatë kryerjes së mis-ioneve, sulmet me pajisje të improvizuara eksplozive si dhe me mina me kërcënim të veçantë për automjetet e Bundesuertit. Këto mjete luftarake veprojnë nëse edhe poshtë edhe nga ana tjetër e strukturës të automjetit dhe e rrezikon shëndetin dhe jetën e të transportuarve. Dallimi më i madh në lidhje me sistemet paraprake është në ato efekte nga eksplozione gjatë sulmit me mina ose pajisje eksplozive të improvi-zuara që nuk shuhen. Pajisja e brendshme e tërësishme dhe mjetet duke i përfshirë këtu edhe pacientët janë vendosur në pjesë të ndara. Kur gjatë eksplozionit ak-tivizohet sistemi „Zero Shock“ ai fizikisht e ndan nga dyshemeja. Kjo mundëson që të dëmtohet vetëm mbulesa e jashtme e kon-tejnerit, kurse veprimi i eksplozivit është sjellë në zero, me çka pengohen pasojat vdekje prurëse.Ky sistem mund në varshmëri nga skenari mund të shfrytëzohet në dy konfigurime:

16

„MBUROJA” JU PARAQET

1. Shënjestra e përparme mekanike 2. Doreza dhe gypi për repetim3. Tyta me kalibër prej 9 mm4. Mekanizmi me dry cilindrik i përbërë nga: mbajtës i kyçësit, kyçës dhe gjilpëra goditëse5. Udhëzues me shtrirje kthyese6. Sëndëk i automatit 7. Shënjestër mekanike dioptirke e pasme 8. Pllaka e pasme me kondak të fiksuar i punuar nga polimeri9. Bartës i rripit për mbajtje10. Kunji për shtrëngim të pllakës së pasme me kondak plastic me sëndëkun e pushkës 11. Selektor i qitjes12. Sistem i ndarë i përbërë nga kapëse e prapme prej

AUTOMATIKUN „HK MP5“ AUTOMATIKU „MP5“ ËSHTË ARMË QË PRAKTIKISHT ËSHTË DËSHMUAR NË SHUMË OPERACIONE TË NDRYSHME LUFTARAKE,POR EDHE KRAHAS EKZISTIMIN TË TIJ PËR RRETH 50 VITE, AKOMA MUND TË THEMI SE KARAKTERIZOHET ME KËTO VETI: DIZAJN TË SHKËLQYER, ERGONOMIC DHE BARAZPESHË QË MUNDËSOJNË MANOVRIM TË LEHTË ME AUTOMATIKUN, PUNË SHUMË CILËSORE, SIGURI TË LARTË TË MEKANIZMIT, SAKTËSI TË LARTË, SHPEJTËSI TË LARTË TË GJUAJTJES, TËRHEQJE E VOGËL GJATË GJUAJTJES, MUNDËSI PËR PRANIMIN E NJË NUMRI TË MADH PAJISJE TË NDRYSHME PLOTËSUESE DHE I PËRASHTATSHËM PËR AKTIVITETE LUFTARAKE NË MJEDISE URBANE.ZHVILLIMI I AUTOMATIKUT „MP5“ (MASCHINENPISTOLE 5) FILLOI NË VITIN 1964 NGA KOMPANIA GJERMANE „HECKLER & KOCH“. „MP5“ ËSHTË ZHVILLUAR MBI BAZAT E PUSHKËS AUTOMATIKE G3 (7,62Х51 MM NATO) E CILA KA QENË E DËSHMUAR SI SHUMË E SUKSESSHME NË TREGUN BOTËROR. PAS TESTIMEVE TË KRYERA ME SUKSES, PRODHIMI NË SERI I „MP5“ FILLOI NË VITIN 1966. TË NJËJTIN VIT MP5 FILLON TË PËRDORET NGA POLICIA KUFITARE DHE POLICIA FEDERALE E GJERMANISË PERËNDIMORE. QË NGA FILLIMI I PRODHIMIT SERIK DERI SOT AUTOMATIKU MP5 ËSHTË ZHVILLUAR NË RRETH 100 VERSIONE DHE NËN-VERSIONE.AUTOMATIKU „MP5“ FUNKSIONON NË PARIMIN E HAPJES SË VONUAR TË GRILËS, DUKE VEPRUAR NGA GRILA E MBYLLUR DHE E KYÇUR, QË ARRIHET ME KYÇJEN E DY CILINDRAVE TË LUAJTSHËM (RULA) TË GRILËS NË THELLËSITË E PJESËT ANËSORE TË SËNDËKUT. PËR PËRPUNIMIN E SËNDËKUT TË AUTOMATIKUT, NË PËRQINDJE MË TË MADHE SHFRYTËZOHET TEKNOLOGJIA ME PRESION TË FLETËVE PREJ ÇELIKU. NGA ÇELIKU JANË PËRPUNUAR EDHE TYTA, BARTËSI I GRILËS DHE PJESË TË TJERA TË VOGLA. PJESËT E METALIT NË FUND MBROHEN ME BOJË TË ZEZË EPOKSIDE. NGA POLIMERI JANË TË BËRË KAPESJAE PËRPARME, KAPESJAJA E PRAPME ME SHTËPIZË NGA PLASTIKA (KU ËSHTË VENDOSUR MEKANIZMI SHKREHËS) DHE KUNDAKU FIKS. KAPESJA E PËRPARME,

KAPESJAJA E PRAPME ME SHTËPIZË NGA PLASTIKA DHE KUNDAKU FIKS, ME SËNDËKUN E AUTOMATIKUT JANË TË NGJITURA ME NDIHMËN E KUNJAVE DHE SIGURESAVE METALIKE. TYTA E PUSHKËS KA GJATËSI PREJ 225 MM DHE PËRBRENDA KA 6 LUGJE ME ROTACION NË ANËN E DJATHTË PRE 1:250 MM. AUTOMATIKU POSEDON SHËNJESTËR MEKANIKE TË PËRPARME DHE TË PASME. SHËNJESTRA E PËRPARME ËSHTË E MBROJTUR, NDËRSA “MIZA” E SAJ KA NJË SEKSION TË TËRTHORTË DREJTKËNDOR DHE MUND TË RREGULLOHET SIPAS LARTESISË. SHËNJESTRA E PASME ËSHTË ME DIOPTRI CILINDRIKE ME 4 POZICIONE TË RREGULLIMIT EDHE ATË NË 25 M, 50 M, 75M DHE 100 M, NDËRSA ËSHTË I VENDOSUR NË FUND TË SËNDËKUT. KAPESJAE PASME ME SHTËPIZËN KU ËSHTË VENDOSUR MEKANIZMI I SHKREHËSIT DHE ZGJEDHJA E GJUAJTJES, PARAQESIN NJË TËRËSI INTEGRALE E CILA QËNDRON JASHTË NGA SËNDËKU I AUTOMATIKUT. NË ANËN E MAJTË TË SHTËPIZËS (SIPËR KAPESES DHE SHKREHESIT) ËSHTË VENDOSUR LEVA KOMANDUESE E ZGJEDHËSIT TË QITJES QË KA TRE POZICIONET S, E DHE F. SHKRONJA S ËSHTË SHKURTESË NGA FJALA GJERMANE SICHER (SIGURNO), SHKRONJA Е ËSHTË SHKURTESË NGA FJALA GJERMANE EINZELFEUER (QITJE NJËSHE), NDËRSA SHKRONJA F ËSHTË SHKURTESË NGA FJALA GJERMANE FEUERSTOB (QITJE RAFALE). NË ANËN E DJATHTË TË SHTËPIZËS SË MEKANIZMIT NUK KA TË VENDOSUR LEVË KOMANDUESE, POR VETËM NJË INDICATOR PËR POZICIONIN E RREGULLATORIT TË QITJES. NË DISA VERSIONE TË AUTOMATIKUT „MP5“ NË VEND TË SHKRONJAVE JANË SHËNUAR IKONË TË PLUMBAVE. PËRNDRYSHE EKZISTOJNË DISA VERSIONE TË AUTOMATIKUT TË CILAT JANË VETËM ME QITJE NJËSHE, EKSISTON MUNDËSIA PËR RAFALE ME NGA DY APO TRE PLUMBA, POR EDHE ME KOMANDA DY ANËSHE TË PËRZGJEDHËSIT SË QITJEVE.MONTIMI I DOREZËS DHE GYPIT PËR REPETIM ËSHTË VENDOSUR NË SHTËPIZË TË VEÇANTË NË FORMË GYPI, E CILA ËSHTË E VENDOSUR MBI TYTËN E AUTOMATIKUT. DOREZA PËR REPETIM ËSHTË VENDOSUR PËRPARA, NË ANËN E MAJTË TË AUTOMATIKUT.

„MP5“ SI STANDART PËRDOR KORNIZA METALIKE DYRRESHTORE PËR MUNICION ME KAPACITET PREJ 15 DERI 30 PLUMBA, POR KA TË ZHVILLUAR EDHE DAULLUE ME KAPACITET PREJ 100 PLUMBA. AUTOMATIKU „MP5“ PRODHOHET NË 3 KALIBRIA TË NDRYSHËM TË GYPIT, GJEGJËSISHT JANË ZHVILLUAR VERSIONE PËR SHFRYTËZIMIN E LLOJEVE TË PLUMBAVE NË VIJIM: 9Х19 MM PARABELLUM, .40 SË DHE .45 AUTO.NË „MP5”, SIPAS NEVOJËS, MUND TË VENDOSET MBAJTËS I VEÇANTË PËR SHËNJESTËR I CILI POZICIONOHET NË PJESËN E PASME TË SËNDËKUT APO SHINË PIKATINI NË PJESËN E SIPËRME TË SËNDËKUT OSE NË VENDIN E PJESËS SË KAPËSES SË PËRPARME (3 SHINA) KU, SIPAS NEVOJAVE TË SHFRYTËZUESIT, MUND TË VENDOSET SHËNJESTËR OPTIKE, SHËNJESTËR ERËSIRE, SHËNJESTËR LAZER, SHËNJESTËR KOLIMATOR, DRITË TAKTIKE DHE KAPËSE E PËRPARME SHTESË. NË TYTË MUND TË VENDOSEN SILENCIATORË ZËRI, KOMPENSUES TË NDRYSHËM TË QITJEVE OSE SPËRKATËS FLAKE. AUTOMATIKU ME LICENSË PRODHOHET NË SHTETET NË VIJIM: BRITANI E MADHE, PAKISTAN, ARABI SAUDITE, MEKSIKË, SUDAN, FRANCË, TURQI, GREQI DHE ZVICËR. ËSHTË I FUTUR NË PËRDORIM NË MBI 80 SHTETE.

Ivica Dameski

17

AUTOMATIKUN „HK MP5“

polimeri me shtëpizë plastike ku janë vendosur mekanizmi i shkrehësit dhe sektori i qitjes 13. Shkrehësi14. Mekanizmi për funksionim të shkrehësit 15. Levë për lirimin e magazinës për municion 16. Magazina dyrendëshe për municion me kapacitet prej 30 plumbave17. Shtytës plumbash nga magazine për municion 18. Shtrati i plumbit në tytë19. Kapëse e përparme prej plastike 20. Kunj për shtrëngimin e kapëses së përparme 21. Tri thimtha për pranimin e silenciatorit të të shtënave

KARAKTERISTIKAT TAKTIKO-TEKNIKE TË MP5

VERSIONI MP5 A2 MP5 A3

MUNICIONI 9х19 mm

KALIBRI 9 m

GJATËSIA 680 mm

660 mm me kondak të tërhequr,

490 mm me kondak që palohet

GJATËSIA E TYTËS 225 mmLARTËSIA 210 mm

GJERËSIA prej 50 mm deri 67 mm (varësisht nga forma e kapëses së përparme)

PESHA 2,54 kg 2,8 kgKAPACITETI I MAGAZINËS STANDARDE PËR MUNICION prej 15 dhe 30 plumbi

PESHA E MAGAZINËS PËR MUNICION ME 15 PLUMBA 119 gr (zbrazët)

PESHA E MAGAZINËS PËR MUNICION ME 30 PLUMBA 170 gr (zbrazët)

SHPEJTËSIA TEORIKE E QITJES prej 725 deri 800 plumba në minutëSHPEJTËSIA E PROJEKTILIT NË DALJE TË TYTËS 400 m/s

GAMA MAKSIMALE EFEKTIVE 200 m

12

34

5 6 7

8

9

10

11

1213

14

1516

17

1819

2021

18

gusta“ zhvillon prodhim të madh të paletës së saj të helikopterëve. „AgustaWestland109“ ose „AW109“

është i lehtë, helikopter me dy motorë me tetë ulëse, ndërtuar nga ana e prodhuesve anglo-italian. „AW109“ është ndërtuar në version civil dhe ushtarak. Kompania suk-sesin më të madh e arrin në vitin 1970 me prodhues të „Agusta A109“, si helikopter komercial dhe me dy motorë. Ai është he-likopter me performaca të larta, një nga më suksesshmit në klasën e tyre në gjatë historisë pothuaj se 40 vjeçare. Për herë të parë ka hyrë në përdorim në vitin 1975 dhe nga atëherë shfrytëzohet në role të ndryshme, duke përfshirë transport të lehtë, MEDEVAC dhe kërkim dhe shpëtim. Në vitet e gjashtëdhjeta „Agusta A109“ u paraqit si helikopter një motor komercial. Shumë shpejt është kuptuar se është e nevojshme ridizajnimi në helikopter me dy motorë. Certifikimi për fluturime vizuale u nda në vitin 1975, si prodhim serik ka filluar në vitin 1974, kurse certifikimi për fluturim instrumental është ndarë në janar të vitit 1977. Në kohë më të re, helikopter-ët përdoren për trajnim si helikopter tran-zicioni të helikopterit më të madh „NH90“.Helikopteri për kohë të shkurtë ka arritur sukses të madh komercial, në veçantë për transport të lehtë dhe për kërkim dhe shpëtim. Në vitin 1975, „Agusta“ sërish e shqyrton mundësinë për version ushta-rak. Për shkak të asaj, janë kryer hulum-time plotësuese në periudhën mes vitit 1976 dhe 1977. Nga programi i përmen-dur dalin dy versione ushtarake, një de-dikim për sulm të lehtë dhe për misione për përkrahje të forcës tokësore të nivelit taktik dhe operacioni i dytë detar. Në vitin 1983, kompania e prodhon helikopterin e

ter shpëtimi për nevojat në rajonet malore në Zvicër. Helikopteri mund të aterojë në vende kritike për aterim, të fluturojë në kushte jo të përshtatshme klimatike dhe në zona të mbipopulluara.Në përdorim operativ në shumë shtete tjera hynë në vitin 1982, kur aviacioni i ar-matës britanike gjatë konfliktit të armato-sur mes Argjentinës dhe Britanisë së Mad-he shpërndau tre helikopterë „A109A“ në Ishuj e Folklandës. Misione kryesore kanë qenë zbulimi dhe misione në rolin e lid-hjeve më komandën. Një nga helikopterët u shkatërrua në teren gjatë sulmit britanik, kurse tjetri i kap dhe u dërgua në Evropë. Shitja e „A109 Agusta“ forcave të armato-sura Belge në vitin 1988, shkaktoi skandal për korrupsion. Supozohej se kompania „Agusta“ e partisë socialiste Belge i ka dhënë shumë të caktuar të parave për sig-urimin e shitjes. Ky skandal ka sjellë deri në dorëheqje, dhe më vonë edhe akuza të sekretarit të përgjithshëm të NATO, gjen-erali Vili Kleis (Willy Claes).

HELIKOPTER ME PERFORMANCA TË LARTA

„AUGUSTA WESTLAND“ А109

parë anti tank „Agusta A129 Mangusta“ si helikopter të parë të specializuar në Ev-ropën Perëndimore.„Agusta A109“ u riemërua në AW109 si rezultat i bashkimit të „Agusta“ dhe „West-land Helicopters“ që të formohet kompa-nia „AgustaWestland“.Gjatë viteve të kaluara, shumë konstruk-sione për AW109 janë prodhuar nga ana e kompanisë polake „ZL-Swidnik (prod-hues më i madh i helikopterëve), e cila më vonë në vitin 2010, është bërë filial i kom-panisë „AgustaWestland“. Në qershor të vitit 2006, konstruksioni i 500 është dorë-zuar nga ana e „PZL Świdnik“ Në fillim të vitit 2010, fabrika është blerë nga ana e „AgustaWestland“, me rastin e shënimit të 10 vjetorit nga bashkëpunimi mes dy kom-panive.

Përdorimi operativ Helikopteri „AW109“ së pari është zhvil-luar si helikopter për shpëtim, respektiv-isht lloj i ndihmës së shpejtë dhe helikop-

19

Marrëveshja është nënshkruar me një kompani zvicerane për shpëtim.„AgustaWestland“ nga fillimi i vitit 2014 fillon me furnizim të tetë „AW109“ helikop-terë me pako më të madhe të pajisjes, duke e përfshirë edhe sistemin e armës. Forcat e aviacionit të Filipineve i përdorin helikopterët për spektër të gjerë të mis-ioneve, duke përfshirë sigurinë e brend-shme, nxjerrën e armatosur dhe përkrahje nga afër. „AgustaWestland» gjithashtu do të sigurohet përkrahje logjistike dhe trajnim te ekuipazhit për mirëmbajtje. Kjo dërgesë vijonte pas dërgesës së tre „AW109“ helikopter për marinën Filipine në drejtim të përmirësimit të aftësisë op-erative detare. Më tej, vitin e njëjtë dy he-likopterë plotësues janë dorëzuar në mari-nën Filipine për forcimin e sigurisë detare.Në përgjithësi si konkluzion, përafërsisht 580 copë nga disa lloje të helikopterit AW109 janë në përdorim komercial dhe ushtarak nga ana e klientit në pothuajse 50 vende. Pajisja Helikopteri „A109“, nga aspekti teknik posedon gamë interesante të pajisjes. Si pajisje plotësuese posedon: Emergency flotation system, Bambi bucket, External hoist, Rappelling hooks, Strobe lights, Searchlight dhe Wire strike protection system. Nga aspekti i pilotimit posedon pajisje të pasur si për shembull: ADF, DME, Gyro-compass pilot/co-pilot, LCD, NAV instru-

ments, CVR/FDR (Cockpit Voice & Flight Data Recorder), Moving Map, NVG com-patibility (internal & external lights), IRIDI-UM Satellite Telephone, Stormscope, ELT (3 frequencies), Flight director, FLIR, GPS Intefaced with EHSI dhe Weather radar.Në esencë pajisja ndryshon nga modeli në model të helikopterit dhe nga porosia në shtet të caktuar në pajtim me përdorimin e saj. Ekzistojë tre variante të „A109“. Vari-anti ushtarak i „A10“ është „AW109 LUH“ i cili është varianti më i mirë i shitur i këtij lloji. Helikopteri është pajisur me sisteme të brendshme dhe të jashtme për arma-tim. Varianti i dytë është „Aw109 Power“ si variant bazike dhe varianti i tretë është „AW109 Trekker“, si varianti më i ri dhe më bashkëkohor.

Dragan Pavllovski

KARAKTERISTIKAT E PËRGJITHSHME TË HELIKOPTERIT А109

EKIPI 1 ose 2 pilot me 6-7 udhëtarëPESHA MAKSIMALE E FLUTURIMIT 2 850 kg. / 3 000 kg.

NGARKESA E JASHTME MAKSIMALE 3 000 kg.PASHA E HELIKOPTERIT E ZBRAZËT 1 590 kg.

SHPEJTËSIA KRYQËZUESE 285 km /orëFLUTURIMI NË LARTËSI 3 596 / 5 059 m.

PLAFONI I LARTËSISË 5 974 m.

FLUTURIMI MAKSIMAL 948 km.KOHËZGJATJA MAKSIMALE E FLUTURIMIT 4 orë, 51 minuta

Pjesëtarët maqedonas të aviacioni e kanë përvojën e tyre më ketë lloj të helikopt-erit gjatë vitit 2006, gjatë pjesëmarrjes në misionin „ALTEA“ në Bosnjë dhe Herce-govinë. Pjesëtarët e njësisë transportuese të GSZA të ARM, detyrat i kryen në për-bërjen e kontingjentit belg në bazën e avi-acionit „Ortjesh“ në Mostar. Numër i madh i misioneve janë kryer në bashkëpunim me helikopterët maqedonas Mi-8 dhe he-likopter belg të llojit A109. Përdorimi masiv i këtij helikopteri ndodh në vitet e fundit për shkak të praktikës së tij. Ashtu për shembull, në korrik 2006 dy „AW109“ helikopterë u dërguan për nevo-jat e policisë kufitare në Letoni. Byroja për siguri publike në Pekin porositi helikop-terë për përdorim gjatë kohës së Lojërave Olimpike në vitin 2008. Policia kufitare Bullgare e morri dërgesën e dy „AW109“ dhe një helikopter „AË139“ në janar të vitit 2011.Është nënshkruar marrëveshje në San Paulo në Brazil, parasheh hyrje të „AË119“ në tregjet në Çile dhe në Peru. Me këtë, marrëveshja më e re do ta forcojë prezencën e „AgustaWestland“ në Amerikën e Jugut. Pas kësaj, gjatë vitit 2012 vijonte dorëzimi helikopterëve të parë të karabinierëve Kilian. Misionet e tyre kanë të bëjnë në mbajtjen e rendit publik dhe siguri, kontroll të krimit, luftë kundër terrorizimit, kontrollit të drogës dhe sigurisë kufitare, si dhe kryerjen e kërkimit dhe shpëtimit. Me këtë më masë të konsiderueshme është përmirësuar af-tësia operative e autoriteteve Kiliane. Ky lloj është zgjedhur pas procesit rigoroz të kryer të evoluim, me performanca të larta në kombinim me aftësitë për role shumë dedikuese të helikopterit.

Në vitin 2012 „AgustaWestland“ njoftoi për dërgesën e tyre në „GrandNew“ helikopter i lehtë i kompanisë „Kagoshima Interna-tional Aviation“ në Japoni. Ky helikopter është gjenerata e ardhshme e platfor-mave të dëshmuara, me monitor digjital dhe materiale kompozite të konstruksionit të trupit. Helikopterët shfrytëzohet për shërbime medicianare emergjente. Kjo është e rëndësishme për kompaninë duke pasur se bëhet fjalë për shitjen e parë të helikopter të këtij rajoni.Duke pasur parasysh se flota e «A109» në Afrika e Jugut gjenden në gjendje të keqe, gjithashtu në vitin 2012 kompania „Agus-taWestland“ publikohet se e ka nënshk-ruar për përkrahje të flotës së aviacionit të këtij shteti. Në marrëveshje parasheh se „AgustaWestland“ do të jetë përgjegjëse për zbatimin dhe sigurimin e pjesëve rezerve, pajisje për përkrahje, si dhe për rregullim dhe remont. Kompania gjithash-tu do të sigurojë ekip për përkrahje, tra-jnim dhe publikime me mbindërtim teknik.Edhe në aviacionin e Zelandës së Re, oferta e „AgustaWestland A109LUH“ ishte zgjedhur. Marrëveshja ka paraparë pesë mjete fluturuese operative, simula-tor tërësisht i pajisur, sisteme plotësuese për trajnim, pjesë rezervë dhe përkrahje logjistike. „AgustaWestland“ kanë qëllim të vendosë filial të aviacionit në Singapur, për dy kom-panitë kanë nënshkruar letër për qëllimet për bashkëpunim të më tejshëm. Përn-dryshe, si ilustrim, Singapori posedon një nga aviacionet më të fuqishme në botë. Kërkesa e rritur për helikopterët „AW109“, „GrandNew“ dhe „AW139“ Azi nga ana e numrit të madh të shfrytëzuesve komer-cial dhe qeveritar, është drejtuar drejt shfrytëzimit të helikopterëve për qëllime ushtarake, transport VIP dhe komerciale, për operacione të policisë gjatë zbatimit të ligjit dhe sigurisë së brendshme, për shuarjen e zjarrit, për kompani mediatike dhe për misione tjera.Helikopteri është në përdorim operativ edhe në Australi. Por para 3 viteve, ma-rina australiane e tërhoqi flotën e tyre të helikopterëve „AgustaWestland“ A109 për shkak të futjes së llojit të ri të he-likopterëve nga lloji „Bel 429“. Helikopteri „A109“ hyri në marinë në qershor 2007 me fluturime të realizuara me mbi 6 000 orë Në përgjithësi shfrytëzohet për trajnim të pilotëve të rinj, para se të fillojnë në tra-jnimin e tyre operativ me helikopter më të mëdhenj.Më tej në vitin 2014 kompania „Elbit Sys-tems“ e inkorporon pajisjen e re me ballik për fluturim ditën dhe natën, në kushte të këqija kohore dhe shikueshmëri të ulët- SkyVis Day/Night Head Mounted Display.

20

istem raketor lehtë i bartës për mbrojtje kundërajrore (SRLB për MKA) „MISAGH-1“ paraqet sistem

raketor për MKA në lartësi të vogla nga orgjinë iraniane. Ky sistem shfrytëzon raketa tokë-ajër të cilat navigohen si-pas rrezatimit infra të kuq i cili i lirojnë motorët e mjetit fluturues. Sistemi rake-tor „MISAGH-1“ është zhvilluar nga ana e kompleksit industrial „Shahid Kazemi“ i cili gjendet në Teheran. Në esencën paraqet variant të sistemit raketor kinez për MKA „QW-1“, baza e secilës, lloga-ritet se është marrë nga sistemi raketor

keta, e cila është vendosur në gypin lansues ( për një përdorim), mekanizëm lansues dhe burim të zëvendësueshëm për forcën/ftohje të sistemit i cili ven-doset në pjesën e përparme të siste-mit raketor. Përndryshe, janë theksuar segmentet të cilat gjendet kuti të për-shtatshme për transport, ruajtje dhe magazinim.Raketa për sistem raketor „MISAGH-1“ navigohet sipas principit të navigimit proporcional deri në pikën e takimit të raketës me cakun- mjetin fluturues të armikut, gjatë secilës drejtpërdrejtë para takimit aktivizohen kokat luftarake me çka sigurohet dëm maksimal të mjetit fluturues. Pasi që gjuajtësi do ta lansojë raketën, e ndryshon pozicionin e tij dhe kërkon strehim dhe përgatitet të lansojë raketë tjetër.Në kushte normale të funksionimit të sistemit raketor „MISAGH-1“ menax-hojnë dy persona të cilët përbëjnë ekip gjuajtës dhe ndihmës. Gjuajtësi, me ndihmën e rripit me të cilën është paji-sur sistemi, mund ta bartë sistemin në shpinë me çka ritet mobiliteti dhe siguria gjatë marshimit. Pas marrjes së sinjalit për rrezik nga ajri, gjuajtësi e ndërron sistemin nga pozita reaktive në gjendje lufte dhe e mbikëqyr hapësirën ajrore në drejtim të cakut të paralajmëruar ajror. Ndihmësi ndihmon në caktimin e poz-itës së zjarrit nga e cila do të realizohet

SISTEM RAKETOR IRANIAN PËR MKA

„MISAGH“

i prodhimit rus „SA-16 Gimlet“ (9K310). Sistemi raketor lehtë i bartur „MISA-GH-1“ ka përmirësime solide, në lidhje me shpejtësinë e reaksionit, sistemi për navigim, sistemi lëvizës etj, derisa nga ana tjetër i mban karakteristikat krye-sore të sistemeve raketore paraprake, siç është fleksibiliteti, manovrimi i lehtë dhe principi i punës „gjuaj dhe harro“. Ky sistem për mbrojtje kundërajrore, me teknikë të shkëlqyer efikase dhe perfor-manca luftarake, i përmbush nevojat e luftimit modern.Ky sistem raketor përbëhet nga: Ra-

21

avancuar për detektim dhe navigim dhe me sistemin e ri për furnizim me energji elektrike. Për shkak të këtyre përmirësi-meve, janë rritur aftësitë për detektim të caqeve dhe gjuajtja e tyre në distanca të largëta dhe lartësi. Më me rëndësi është se është miratuar teknologjia më e re anti infra të kuqe ashtu që raketa mund në mënyrë efikase t’i ndajë rreza-timet infra të kuqe të caqeve ajrore nga rrezatimi i karremave/kundërmasave.Sistemi raketor lehtë i bartur për MKA, në përgjithësi konsiderohet për armë ideale për terror sepse këto sisteme lehtë mund të fshihen dhe të transpor-tohen edhe janë relativisht të thjeshtë për tu përdorur. Frika kryesore është se ky lloj i armëve do të shfrytëzohet kundër aeroplanëve civili me udhëtarë. Në lidhje me sistemin raketor „MISA-GH“, ekziston brengosje për shkak të lidhje të afërta të Teheranit dhe grupe-ve ndërkombëtare terroriste, në veçanti me Hezbollahun. Përkatësisht, ekzis-ton dyshime se, Irani i furnizon Hezbol-lahu me numër të madh të sistemeve raketore të këtij lloji.

T.D.

SPECIFIKIME „MISAGH-1“ „MISAGH-2“

LLOJI Sistem raketor lehtë i bartur për MKAPESHA E SISTEMIT 16,9 kg 18 kgPESHA E RAKETËS 10,86 kg 11.32 kgGJATËSIA E RAKETËS 1,477 m 1,590 m

LLOJI I CAKUT Aeroplanë taktik, helikopterë, fluturake pa pilot dhe raketa kryqëzuese

PESHA E KOKËS FLUTURAKE 1,17 kg 1,42 kgLLOJI I KOKËS LUFTARAKE fragmentarizueseSISTEM PËR NAVIGIM Navigim pasiv infra i kuqSHËRBYES 2 personaMOTOR RAKETOR dy shkallësh me derivat të ngurtëSHPEJTËSIA E RAKETËS 570 m/sek 600 m/sek

LARTËSIA E GJUAJTJES 30 - 4000 m 10 – 3500 m

LARGËSIA E CAKUT 500 – 5000 m 500 – 6000 mKOHA E REAGIMIT 5 – 10 sek

lansimi, kurse më pas e largon pjesën e përparme dhe të prapme të gypit lan-sues dhe i asiston gjuajtësi gjatë ven-dosjes së sistemit raketor të shpatullën e gjuajtësit. Nëse, mjeti fluturues është identifikuar si armiqësor, gjuajtësi me shtypjen e ndërprerësit deri tek nyja e parë, njëkohësisht e aktivizon burimin për furnizim me energji elektronike dhe sistemi për ftohje e kokës luftarake, me çka sigurohet energji elektrike dhe sistemi për ftohjen e kokës luftarake, me çka sigurohet energji elektrike për funksionimin e sistemit dhe ftohjen e kokës luftarake. Gjuajtësi e shënon dhe e ndjek cakun deri në momentin derisa raketa (koka për vetë navigim) të kryejë përfshirje të cakut. Pas përfshirjes së kryer, gjuajtësi merr sinjal zëri të vazh-dueshëm nga mekanizimi lansues dhe sinjali ndriçues në pajisjes e nishanit. Këto sinjale sugjerojnë për ekzistimin e përfshirjes së cakut dhe se janë sigu-ruar kushte për kryerjen e lansimit. Më pas, gjuajtësi e merr pozitën e nevo-jshme të tejkalimit dhe e shtyp shkrepë-sin deri në nyjën e dytë- deri në pozitën përfundimtare. Pas kalimit prej 0,3 deri 0,8 sekonda, motori startues e hedh ra-ketën nga gypi lansues, kurse më pas aktivizohet motori reaktiv. Ky motor ak-tivizohet kur raketa është në distancë të sigurt nga dalja nga gypi, respektivisht nga gjuajtësi. Motori reaktiv, i raketës ia siguron shpejtësinë e nevojshme dhe i furnizon të gjithë pjesët e raketës me energji elektrike gjatë fluturimit.Sistemi raketor „MISAGH-1“ paraqet sistem raketor lehtë të barrshëm për mbrojtje kundërajrore, dedikuar për gjuajtjen e caqeve me fluturim të ulët, në të gjitha drejtimet, kurse në veçanti gjatë sulmeve të papritura. Ky sistem raketor është i suksesshëm në luftën kundër aeroplanëve reaktiv, aeropla-nëve propeler, helikopterë, fluturime pa pilot dhe raketa kryqëzuese. Ajo para paraqet armë të fuqishme për mbrojtje kundërajrore të pikave ( me dimensione të vogla) objekte të rëndësishme, si dhe për mbrojtje kundërajrore të territorit të caktuar në të cilën janë shpërndarë for-cat për kryerjen e detyrave.Sistemi raketor „MISAGH-1“ ka trashëgimtar- përmirësuar dhe varianti i avancuar me shenjën „MISAGH-2“. Për-katësisht, më 6 shkurt 2006, nga ana e ministrit të Mbrojtjes së Iranit është mi-ratuar prodhimi masiv i këtij varianti për nevoja të brendshme.Varianti i përmirësuar „MISAGH-2“ kara-kterizohet me kokën e re passive dual-band për vetënavigim me rezistencë të madhe të karremave të ngrohjes/kundërmasat nga caku dhe i rrezatimit nga dielli/toka. Në atë mënyrë janë për-mirësuar performancat të sistemit për gjuajtjen në kushte dite/nate, në kushte kohore dhe në kushte të pengimit ele-ktronik. Vetë raketa për këtë sistem ra-ketor peshon 11,32 kg (gjatë lansimit),

kokë luftarake ka peshë prej 1,42 kg, kurse sistemi komplet në pozitë luf-tarake peshon 18 kg.Sistemi raketor „MISAGH-2“ ka aftësi të gjuajnë caqe të cilat janë në fluturim (afrohen) me largësi të pjerrtë maksi-male deri te caku deri 6 km dhe caqe të cilat janë në fluturim ( largohen) në dis-tancë maksimale të pjerrtë deri 5,2 km. Lartësia efektive maksimale kundër aeroplanëve ushtarak është rreth 2,5 km, kurse për helikopterë dhe aero-planë sonik lartësi efektive maksimale është rreth 3,5 km. Sistemi raketor „MISAGH-2“ është sistem i gjeneratës së re të sistemeve raketore lehtë të bartur për MKA. Misioni i tij është të sigurojë mbrojte kundërajrore nga caqe taktike, siç janë aeroplanët dhe helikopterët në lartësi të ulëta dhe shumë të ulëta. Ky sistem raketor, gjithashtu, mund të sigurojë mbrojtje kundërajrore të bazave ush-tarak, qendrave politike dhe industriale dhe shumë objekteve tjera të rëndë-sishme. Sistemi, krahas asaj që kara-kterizohet me: Bartje, aftësi e lartë për manovrim, menaxhim të lehtë dhe lloji «gjuaj dhe harro», ai karakterizo-het edhe me teknologjike të integruar të

22

jëri ndër projektet më të suksesshmë të të gjitha kohërave në industrinë ushtarake është edhe tanksi sovje-

tik “T-72”, mnejëherë serisë së tankseve “T-54/ T-55”. I konstruktuar nga kompania “Uranzavonzavod” në Nizhni Tagil në vitin 1972 si një version i modernizuar i tanksit “T-64”. Prototipi “T-72” është formuar si “Objekt 172” i cili ka evalouar dhe është zhvilluar në “Objekt 172M” të modifikuar. Testimi i këtij tanksi është bërë në vitin 1971 ku është konkluduar se tanksi është jashtëzakonisht funksional me karakteris-tikat e nevojshme luftarake me ç’rast ka

pazhin. Ai ka rrethojë solide të vendosur nën një kënd më të madh, top të kalibrit të madh dhe një motor të fuqishëm dizeli. Nga jashtë, tanksi “T-72” ndjek doktrinën sovjetike disavjeçare të një profili të ulët dhe nga brenda është i vendosur sistemi shtesë i mbushjes automatike të topit me të cilin ulë numrin e anëtarëve të ekui-pazhit të tanksit në tre anëtar (koman-dues, shënjestrues dhe shofer). Brenda tij, në të gjitha pozicionet, për-shtypjet e para përqëndrohen në hapë-sirën tejet të ngushtë të punës për ekui-pazhin. As komandanti as shënjestruesi i tanksit nuk mund të qëndrojnë në kupolën e tanksit, në pozicionet e tyre me turelë të mbyllur, dyshemeja është e ngritur lartë me anë të vendosjes së mbushësit automatik dhe në këtë mënyrë pozicio-net e ekuipazhit më shumë i ngjajnë një kabine piloti kur krahasojmë hapësirat e tankseve tjerë. Hapësira e tillë e ngushtë, në brendësinë e tanksit “T-72” definitivisht nuk është vendi më i preferuar për per-sona që kanë klaustrofobi. Shoferi i tanksti është i pozicionuar në pjesën qëndrore të pjesës së përparme të trupit të tanksit, shënjestruesi gjendet në anën e majtë të kupolës dhe motorit në pjesën e prapme të trupit nën sistemin për ftohje. Në mes të kupolës është i vendosur topi D-81TM 125 mm me gyp të rrafshët, i stabilizuar në një rrafsh horizontal dhe vertikal me sistem kasetash të mbushjes automatike, dorëz termike dhe hapësirë

TANKSI SHUMË FUNKSIONAL I ARMATËS SOVJETIKE

Тanksi „Т-72“

ardhur edhe deri te riemerëtimi i tij në “T-72”, një version tanksi ky, i gatshëm për prodhim serik, para se gjithash për nevo-jat e Armatës së Kuqe. Tanksi “T-72” për herë të parë opinionit publik u prenzantua gjatë paradës së nëntorit në vitin 1977 në Sheshin e Kuq në Moskë dhe për çudi pozicionin e vet frontal do t’a ruajë deri në shpërbërjen e Bashkimit Sovjetik në vitin 1991.„Т-72“, ashtu si edhe shumica e mejteve luftarake lëvizëse të dizajnit sovjetik, u dizajnua për të qenë i qëndrueshëm dhe efikas, pa shumë komoditet për ekui-

23

gazi për lirimin e gazërave të barotit. Topi në fjalë njihet edhe sipas shenjës së tij të fabrikës 2A46M. Kompleti luftarak i armëve me top gjithsej përbëhet nga 42 predha dy pjesëshe, nga të cilat 22 janë të vendosura në mbushësin automatik ndërsa 20 të tjerat në brendësinë e ku-polës së tanksit. Shpërthimi i predhave nga ky top mund të realizohet në mënyrë elektrike ose me dorë. Shpejtësia teorike e gjuajtjes është 8 predha në minutë me ndihmën e mbushësit automatik dhe me një deri në dy predha me anë të gjuajtjes me dorë. Topi përdor disa lloje të pred-have siç janë:– APFSDS(Armor Piercing, Fin Stabilized,

Discarding Sabot) predhë antiblinduese e cila vepron me anë të enregjisë së saj

kinetike dhe e njejta ka veprim efikas në distancë deri në 2000 metra.

– HEAT(High Explosive Anti Tank). Paraqet predhë shumë përdoruese të shpërthimit të lartë me aftësi anti këm-bësorike. Predha ka fuqinë e veprimit kundër helikopterëve luftarak, bun-kerëve dhe automjeteve blinduese të lehta.

– HE-FRAG(High Explosive - Fragmenta-tion) predhë e shpërthimit të lartë me veprim fragmentues.

Në mënyrë plotësuese tanksi është i ar-matosur edhe me mitraloz PKT 7,62 mm, i vendosur në anën e djathtë të pozicionit të komandantit të tanksit dhe me mitraloz kundërajror NCV 12,7 mm i vendosur në anën e djathtë të kupolës duke ia shtuar këtu edhe radio pajisjen R173. Pranë pozicionit të komandantit të tanksit është

edhe radio pajisja R173 për komunikim të brendshëm dhe të jashtëm, i cili përdoret përmes shlemofonit të tanksit në të cilin janë të vendosura laringofonët dhe kuf-jet. Komandanti i tanksit para vetes së tij ka pajisje binokulare të hulumtimit TKN-3, e vendosur pranë turelës rrotulluese. Komandanti i tanksit me anë të pajisjes TKN-3 mund të merr kontrollin e topit nga shënjestruesi duke e drejtuar të njejtin në cakun e paracaktuar.Në pozicionin e shënjestruesit gjendet pajisja shënjestruese e përbërë prej TPN-1-49-23 (pajisje aktive infra e kuqe për kushte të natës) e vendosur në anën e majtë si dhe pajisja bazike TPD-K1 me largmatës të integruar, e vendosur në anën e majtë.Tanksi „Т-72“ me peshë prej 41 ton, të cilin e lëviz dizel motori shumë përdorues 12 cilindrik me fuqi prej 573kë ose 780ks. Karakterisikat themelore të motorit në fjalë janë: masa 1.080 kilogramëshe, përf-shirja punuese 38,8dm³, me një fuqi të ulët specifike prej 14kË/1dm³, masë specifike prej 1,6kg/kË si dhe tension relativisht të ulët të djegjes nga 93-105 bar, por me një temperaturë të lartë të gazërave shpër-thyese prej 660 deri 690°C.Тanksi ka një shpejtësi maksimale deri në 60 km/h dhe përbëhet prej një radius aksioni deri 460 ose 700 km me anë të vendosjes së fuçive plotësuese të karbu-rantit.Transmisioni i tanksit është mekanik, me multikultivator dhe dy marshe me përcjel-lëse anësore, shtatë shkallë për përcjellje apo lëvizje para dhe një shkallë nga pas, me anë të drejtimit hidraulik.Në brendi të tanksit janë të instaluara sistemi për mbrojtje kolektive nga efektet e armëve të shkatërrimit amsiv, sistem zjarrfikës i bazuar në detektorë të zjar-rit, i pajisur edhe me pajijse me vetëm-bulim duke përfshirë këtu edhe kopletin dhe pajisjet për ngasje nënujore deri në një thellësi prej 5 metrash. Ekuipazhi për ngasje nënujore, njëkohësisht është e pajisur me aparat të thjeshtë për fry-marrje nënujore i cili përdoret në raste urgjente. Nëse motori nën ujë ndalet, i njejti nevojitet të restartohet për gjashtë sekonda, në të kundërt, pjesa e motorit do të vërshohet për shkak të mos pasjes së shtypjes, ku më pas ekuipazhi është i detyruar t’a lëshojë tanksin me anë të

notit dhe zhytjes nën ujore. Procedura e lëshimit të pavullnetshëm të tanksit me anë të zhytjes mund të jetë shumë e rrezikshme, por njëhekohësisht e njejta është shumë e rëndësishme për ruajtjen e mobilitetit ndërveprues.Тanksi “Т-72“ është i prodhuar në disa lloje, lloji i fundit i njohur i tanksit „Т-72“М1 i prodhuar në vitin 2001 në Uranvagonza-vod të Nizhni Tagillit në Rusi. Sëndërtimi i këtij tanksi përfshin një numër të madh të fushave kyçe, duke përfshirë këtu blin-duesin, mobilitetin, fuqinë e zjarrit, për-mirsimin e topit 125mm, municionin dhe sistamin e menaxhimit të zjarrit.

Zoran Stojanovski

24

ufta e dytë botërore është konflikti më i madh global në historinë e njerëzimit. Zhvillimi i teknologjisë

dhe armatë arritën përmasa të reja, kurse me atë edhe zhvillimi dhe mënyra e luftim-it, taktika dhe strategjia. Në këtë periudhë, aviacioni ushtarak paraqet degë ku zhvil-limi teknik dhe kreativiteti i trurit të njeriut, prodhon dizajn inovativ të aeroplanëve ushtarak me performanca dhe karakteris-tika të cilat i tejkalon të gjitha barriera e para ardhësve të tyre.Në vitin 1933, në suaza të sektorit teknik të Ministrisë Gjermane të Aviacionit, u zh-villua plan për këmbimin e gjuetarëve të atëhershëm standard „Arado Ar 64” dhe „Heinkel He 51” dhe krijimin e aeroplanit bashkëkohor të ri, gjuetar-një ulëse. Gju-etari i ri duhet të zhvillojë shpejtësi maksi-male prej 400 kilometrave në orë në l.m. prej 6000 m dhe mundësia për fluturim të pandërprerë 90 min. Aeroplani ishte diza-jnuar duhet lehtë dhe thjeshtë për mirëm-bajtje, me mundësi që të përgatitet për veprime operative në kohëzgjatje prej 20 min. Lartësia kritike prej 6000 m që të ar-rihet për jo më shumë prej 17 min., kurse njëherit aeroplanët të jetë i aftë për lartësi maksimale operative prej 10 000m. Motori të jetë me fuqi prej 700 k fuqi, deri sa ar-matimi ta plotësojnë kriterin të një topi 20 mm MG C/30 montuar mes bllokut cilindrit të motorit me dalje prej hunde të aeropla-nit, respektivisht propeler, ose dy mitraloz MG 17 me kalibër 7.92 mm montuar mbi motorin para kokpitit të aeroplanit. Vari-ant tjetër është përbërje e kombinuar, re-spektivisht 20 mm MG/FF top me peshë të lehtë mes blloqeve cilindrike me motor dhe dy mitraloz MG 17 me kalibër 7.92 mm.

e derivatit për shkak të g-forcës së madhe negative për dallim nga 109-ta, nga ku derivati drejtpërdrejtë është injektuar në motor. „Messerschmitt Bf – 109“ është dizajnuar si gjuetar i lartë shpejtësie- takues. Sipërfaqja e vogël në krahëve që të arrihen shpejtësi të mëdha, por gjatë shpejtësive më të vogla aeroplani bëhet jostabil për shkak të sipërfaqes së vogël të krahëve. Që të zgjidhet ky problem, në aeroplanë janë vendosur krahë të gjerë dhe sulm inovativ i cili gjatë shpejtësive të vogla automatike hapet me qëllim që të gjenerohet presion më i lartë që e mban aeroplanin në fluturim. Konstruksioni i aeroplanit mundëson qasje të lehtë për mirëmbajtjen dhe rregullime. Përparësi e madhe në aeroplan paraqet mënyrën në të cilën janë montuar rrotat. Për dallim nga aeroplanit ku rrotat më shpesh janë pjesë nga konstruksioni i krahëve, rrotave të “Bf-109” janë vendosur në trupin nga aeroplani. Në rast të nevojës nga nxjerra e krahëve, nuk ka nevojë nga mbajtës plotësues të aeroplanëve sepse rrotat janë në trupin dhe janë të pavarura nga krahët. Mënyra në të cilën janë vendosur kontribuojnë për konstruksion të lehtë të thjeshtë të krahut. Sepse nuk ka ngarkesë plotësuese dhe presion mbi ato gjatë fluturimit dhe aderim, krahu i “Bg-109” është e vetme dhe para se gjithash lehtë në peshë dhe thjeshtë për riparim dhe mirëmbajtje. Distanca e ngushtë nga rrota në rrotë paraqet anën e vetme negative të vendosjes së rrotave. Gjatë fluturimit dhe aderimit, qendra e peshës dhe presioni drejtpërdrejtë në këmbët e rrotave, që kontribuon aeroplani duhet të jetë jostabil. Jostabiliteti gjatë fluturimit dhe aderimit gjithashtu është rezultat nga bishti i vogël

AEROPLANËT NË LUFTËN E DYTË BOTËRORE Si përgjigje të nevojave të theksuara, në vitin 1943, Vili Mesershmit në bashkë-punim me Valter Retel dizajnoi një nga më shumë të prodhuar dhe aeroplanë të njohur në historinë e aviacionit ushtarak. „Messerschmitt Bf 109’’ është e njohur mes pilotëve aleate si «Me-109». Njëjta paraqet gjeneratë të re të gjuetarëve me kokpit të mbyllur, një krahësh me arma-tim bashkëkohor dhe aftësi manovruese të shkëlqyeshme. Ajo e formon shtyllën e kurrizit gjerman Aviacioni Ushtarak (Luft-waffe). Numri i aeroplanëve të prodhuar (34 000) është provë dhe rezultat i perfor-mancat e tyre. Sukses i madh dhe jetëg-jatësia e „Messerschmitt Bf 109’’ka të bëjë me dizajnin e tij të thjeshtë, mirëm-bajtjen e lehtë, praktike dhe pranim pozi-tiv nga pilotët. Gjatë përpunimi të këtij aeroplani, inxhinierët e „Messerschmitt» kanë inkorporuar motor të madh relative në hapësirë të vogël në hundën e aero-planit. Për dallim nga aeroplanët tjerë në atë periudhë, motori i «Bf-109» është vendosur më poshtë, respektivisht kthyer mbrapsht nga një vend të një, inxhinierët vendosin radiator me ujë, në rast të njëri nuk punon, tjetri automatikisht kyçet. Përparësi të madhe paraqet mungesa e karburatorit i cili e «ushqen» motorin me derivat me ndihmë për gravitacion. Në vend të karburatorit drejtpërdrejtë injek-tohen në cilindrat të motorit, sistemi të cilin asnjë aeroplan tjetër nga ajo peri-udhë nuk e ka përdorur. Vendosja e mo-torit në këtë mënyrë paraqet përparësi të madhe në duele ajrore. Së pari, motori nuk mund thjeshtë të jetë dëmtuar nga poshtë, e dyta gjatë lartësive të mëdha manovrimi i aeroplanëve me karburator të vendosur standard e humbin rrjedhën

„MESSERSCHMITT BF-109“ DHE VARIANTET E TIJ

25

në aeroplan. Si rezultat i kësaj, 10% nga numri i përgjithshëm të prodhuar “Bf-109” janë humbur gjatë fluturimit, deri në 1500 aeroplanë mes viteve 1939 dhe 1941). Edhe një problem në të cilën paraqitet tek «Bf- 109» është kokpiti i vogël i cili nuk lejon shikueshmëri të madhe dhe komfor të pilotit. Krahas këtyre mangësive, “Bf -109» bëhet i dëshirar tek pilotët dhe frikë të aleatëve. Messerschmitt Bf 109, është sjellë në ballë të aksionit që nga mesi i vitit 1937 në Luftën Qytetare të Spanjës si pjesë nga legia e ashtuquajtur Kondor, sepse janë në anën e forcave nacionaliste të gjeneral Francisko Franko. Modelet e para të “Messerschmitt Bf 109” janë dër-guar dhe drejtpërdrejtë të lëshuara në aksione operative, duke filluar nga mod-elet “Bf -109 A» dhe deri tek “E” modeli i njohur si “Emil». Padyshim, numri më i madh i 109-s në Luftën Qytetare të Span-jës është modeli «E”. Shumë nga pilotët e ri gjerman marrin përvojë në “Messer-schmitt» dhe më shumë fillojnë të hapëro-jnë drejt rrugës së vendosjes së aseve. Asi gjerman Adolf Galand është një nga pilotët të cilët marrin pjesë në aksionet ajrore mbi qiellin e Spanjës.

„Bf-109 E – Emil“Me rënien e Francës, shikimi i Adolf Hitler është drejtuar drejt Britanisë së Madhe. Pas bindjes nga ana e Herman Gering,

Hitler u pajtua se Luftvafe duhet të ketë rol udhëheqëse në rrënimin e Britanisë, se pas dorëzimit të ishullit duhet të jetë në punë të aviacionit. Me kontaktet e para ajrore mbi Britaninë e Madhe, „Messer-schmitt Bf-109“ u takua me kundërshtarin e tij- produkti i Aviacionit Ushtarak Mbre-tor „Supermarine Spitfire“. Në periudhën kur Beteja për Britaninë zhvilloheshe, res-pektivisht viti 1940, modeli “E” është mod-eli më bashkëkohor i „Messerschmitt Bf – 109“, gjithashtu është i njohur si “Emil”. Karakteristikat e modelit «E” në mënyrë të konsiderueshme janë përmirësuar në ra-port të modeleve paraprake. Ky variant i „Messerschmitt Bf – 109“, paraqet bartës të veprimeve luftarake dhe udhëheqës të linjave të para luftarake. “E” versioni posedon V14 motor (DB 601A) me 1085 kuaj fuqi i cili kap shpejtësi maksimale prej 466 km/h në nivel detar dhe 560 km/h në lartësi mbidetare prej 4400m. Armatimi përbëhet prej dy MG 17 mitraloz me ka-libër 7.92 mm, të vendosur mbi motorin, plus dy Mg FF 20 mm topa janë vendo-

sur në krahë. Zhvillimi i modelit “E” sjel-lja deri në variantet e tij duke filluar prej “E-1”, deri tek «E-9». “E-4” llogaritet për bazën mbi të cilën janë dizajnuar të gjitha modelet e ardhshëm të „Messerschmitt Bf – 109“. “E-4” më i përfaqësuari nga të gjitha variantet në Betejën për Britaninë, posedon pak konstruksion më të ndry-shëm nga paraardhësit e tij. Ndryshimi më i madh është në topat, në vend MG FF topët, në krahë janë vendosur MG FF/M topat. Armatimi i ri nënkupton lloj të ndryshëm të municionit, respektivisht pjesë eksplozivi të njohura si «mine shell” e cila eksplodon gjatë kontaktit dhe e cila është e aftë të bartë më shumë eksploziv në vetë fishekun e predhës. Ndryshimi tjetër është forcimi i mburojës së çelikut i cili gjendet në ulësen e pilotit. Në vend të tehut të rrethuar, kokpiti merr edhe tehe katrore dhe konstruksion të fortë çeliku e cila e rrit shikueshmërinë e pilotit. Adolf Galand e krijon statusin e tij në «Legjen-da” duke fluturuar me „Messerschmitt Bf – 109 E-4“, kurse më vonë edhe “E-7” në Betejën për Britaninë. Janë prodhuar gjithsej 561 modele „Messerschmitt Bf – 109 E-4“.

“Bf-109 F- Friedrich” Versioni «F” ose i ashtu quajturi „Fried-rich“ paraqet dizajn të përmirësuar të „Messerschmitt Bf-109 E“ dhe përgjigje

të atij britanik “Spitfire Mk V”. Janë ridiza-jnuar krahët, sistemi për ftohje, si dhe tërë konstruksionit aerodinamik të trupit. Hunda e aeroplanit është më rrethor dhe aerodinamik, është ndryshuar elektronike dhe forma e kompresorit ajror, kurse është shtuar edhe dizajni i helikës me karakter-istika të përmirësuara. Konstruksioni i ri aerodinamik, së bashku me motorin e ri të Dajmler Benc mundëson aeroplani të jetë më efikas në konsumin e derivatit dhe ra-dius më të madh operativ. “Friedrich” ver-sioni ka radius operativ prej 1700 km për dallim nga “Emil” ku radiusi operativ është 660 km, pa rezervuar të jashtëm plotë-sues të bashkuar për derivat. Kjo është e mundësuar nga motori i ri DB 601N me 1159 kuaj fuqi ( montuar në versionet F-1 dhe F-2) dhe motori DB 601E me 1332 kuaj fuqi ( montuar në versionet F-3 dhe F-4). „Friedrich F-4” është armatosur me dy MG 17 mitraloz me kalibër 7.92mm, të cilat si të «Emil» shtrihen në hundën mbi motor, dhe top i ri „Mauser MG 151/20“ me kalibër prej 20 mm, i cili shtrihet mes

cilindrave të motorit me dalje përmes hun-dës së aeroplanëve. Motori i ri mundëson shpejtësi maksimale prej 615 km/h. Për shkak të aftësive manovruese dhe ven-dosjes së balancimit mes shpejtësisë, drejtimi i lehtë dhe armatimi, shumë nga pilotët konsiderojnë se „Friedrich” versioni është më i mirë që del në tërë procesin për zhvillimin e„Messerschmitt Bf 109“.

„BF – 109 G – Gustav“Kah mesi i vitit 1942 „Messerschmitt“ e krijoi «G” serinë të „Bf-109». Ky version, së bashku me bartësin tjetër të «Luftvafe», „Focke Wulf 190A-8“ paraqet kundërshtar kryesor i aleatëve „Spitfire Mk IX“, „P-51D Mustang“ и „P-47D Thunderbolt“. “Gus-tav” me sub variantet e tyre ( prej G-0 deri tek G-14) paraqet versionin përfun-dimtar të «Bf—09”. Ekzistojnë variante tjera sipas «G”, me performanca edhe më të mira, por shumë pak ekzemplarë nga ai variant janë inkorporuar në aksion op-erativ. “Gustav” nuk dallon shumë nga “F” seria në dukjen e jashtme, konstruksioni dhe aerodinamika. Janë bërë vetëm një numër i vogël i modifikimeve nga dukja e jashtme. Është forcuar konstruksioni i krahëve, është blinduar pjesa e përparme e kokpitit dhe dy tumë karakteristike para kokpitit, mbi motor. Tumbat janë modi-fikuar në dukjen aerodinamike të aero-planit për shkak të armatimit të ri e cila «Gustav” e posedon. Janë inkorporuar «MG 131” mitraloz me kalibër prej 13 mm. Kalibri më i madh dhe mënyra në të cilën mitralozi “ushqehet” me municion është arsyeja për modifikimin hundës para kokpitit, respektivisht paraqitja e theksi-meve të tumës. Modifikimi gjithashtu ka të bëjë me mundësinë krahas standar-dit „MG 151/20“ 20 mm top, në hundën e aeroplanit janë inkorporur MK 108 top me kalibër prej 30mm. Topi posedon fuqi të madhe shkatërruese, por për shkak të madhësisë së kalibrit, aeroplani mund të bartë vetëm 60 copë municion. Arma-timi i tillë është pasojë e sulmeve më të shpeshta ajrore të bombarduesve nga ana e aleatëve të tyre. Numri i madh i bombarduesve të rëndë si «B-17” dhe «B-24” kanë qenë cak i gjuetarëve gjerman, por konstruksionit i tyre i madh dhe i fortë rëndë ka qenë të rrënohet me armatim të kalibrit relativisht të vogël dhe nga aty është paraqitur nevoja për inkorporimin e kalibrave më të mëdhenj të mitralozit dhe topit, deri edhe raketa. Fuqi dhe fortësia e motorit të «Gustav» në masë të konsi-derueshme është përmirësuar në raport të atij paraprak «F” versioni Motori DB 605 zhvillon 1455 kuaj fuqi, duke mundë-suar shpejtësi maksimale prej 640 km/h. Motori dhe konsumi i derivatit mundë-son përfshirje të fluturimit operativ prej 850 km, respektivisht 1000 kilometra me rezervuar plotësues të jashtëm për de-rivat me kapacitet prej 300 litrave. Shumë nga pilotët gjerman janë bërë asëve dhe kanë vazhduar të fluturojnë të fluturojnë me „Messerschmitt Bf-109”, duke shënuar triumfe të mëdha, disa arritje deri në 350 triumfe ajrore.

Dimitar Danevski

26

ë konferencën për ndryshimet klima-tike e cila u mbajt në dhjetor të vitit 2014 në Lima të Perusë, delegatë

nga 190 vende të botës përgaditnin mar-rëveshjen e cila në vitin 2015 duhet të mira-tohet në Paris. Negocuesit e KB-së mbetën thellësisht të ndarë rreth detajeve të mar-rëveshjes me të cilën ngrohja globale do të ulet për dy gradë celzius me anë të uljes së emisioneve e gazërave me efektin e kop-shtit të qelqtë. Sekretari amerikan i shtetit Xhon Keri kërkoi nga të gjitha vendet që të përmbushin pjesën e tyre të obligimeve të ndërmara në mënyrë që të arrihet mar-rëveshje gjithpërfshirëse për ndryshimet kli-matike deri në fund të vitit 2015. “Vendet në zhvillim duhet të ulin emisionin e gazërave me anë të efektit të kopshtit të qelqtë edhe në rast se ata mendojnë se kjo nuk do të ishte e drejtë”, tha Keri, duke paralajmëruar që botës i kanoset “tragjedi klimatike” në rast se mosmarrëveshjet mes vendeve do të cënojnë marrëveshjen globale. “Kjo është përgjegjësi e secilit, për faktin se sa-sia e përgjithshme e dioksidit të karbonit, ajo që është me rëndësi, nuk është kon-tribut i secilit vend”, tha Keri në Lima ku zh-villoheshin negociata të vështira në lidhje me marrëveshjen globale për ndryshimet klimatike. Marrëveshja duhet të përfundojë në fund të vitit 2015 në Paris, në mënyrë që e njejta të mund të fillojë së zbatuari nga viti 2020. Vendet në zhvillim janë të mendimit se Perëndimi duhet të mbajë përgjegjësi më të madhe për shkak të shfrytëzimit ma-terial të realizuar gjatë procesit të indus-trializimit. Nga ana tjetër, vendet e pasura janë duhe treguar nga vendet me zhvillim të hovshëm si që janë Kina dhe India të cilët djegin thëngjillit në mënyrë që të përshpej-tojnë zhvillimin e tyre.

Nevojitet një aksion i mëtejshëm globalEmisionet globale të CO2 rriten në hapa më të ngadalësuar, duke lënë ndonjë arsye për të shpresuar në kufizimin e ndryshime-ve klimatike. Kanadaja dhe Australia i kanë rezultatet më të dobëta për dallim nga ven-

det tjera të industrializuara.Emisionet globale kanë arritur një kulmi-nacion tjetër, por ngjarjet e fundit shfaqin gatishmëri të re për një aksion për mbro-jtjen e klimës. Ky është mesazhi që u dha gjatë konferencës së KB-së për ndryshi-met klimatike në Lima gjatë edicionit të 10 të Climate Change Performance Index (CCPI) ku janë ranguar performancat e 58 emitarëve më të lartë. Indeksi është në produksionin e “Germanëatch” dhe “CAN Europe”. “Trendet globale premtojnë ndry-shime në disa nga sektorët më të njohur relevant për mbrojtjen klimatike”, thekson Jan Bark (Germanëatch), autor i indeksit. “Esenca e ngadalësimit të emisioneve si dhe rritja e shpejtë të burimeve të riparuara të energjisë ka të bëjë me uljen e shpenzi-meve dhe me investimet e mëdha.” Në disa vende si Danimarka (4), Suedia (5) dhe Britania e Madhe (6), rezultati tregon uljen e emisioneve. Në anën tjetër të botës, Kina si emitorja më e madhe në botë, shfaq përmirsime në sektorin e efika-sitetit si dhe investime të mëdha në buri-met riparuese. Ndodhitë më të reja trego-jnë për një “bum” të madh të Kinës në uljen e përdorimit të thëngjillit, që sjellë shpresë të re në mbrojtjen globale klimatike.„Të dhënat tregojnë se ulja e nivelit të rritjes së emisioneve së bashku me shen-jat politike shpresdhënëse, thonë se jemi në gjendje të stabilizojnë emisionet glo-bale në kuadër të samitit të klimës që do të mbahet në Paris, aty ku vendet do të ndërmarin obligime të reja në lidhje me ak-sionet klimatike, gjë që do të shërbente si një kthesë në këtë drejtim” – shtoi Bark.Në Evropë, indeksi klimatik na sjellë një fotografi të përzier: Shumë vende të BE-së janë të lartë ranguara, por disa të tjera, si që është rasti me Poloninë (40) dhe Bullgarinë (41) nuk arritën rezultate pozi-tive për shkak të kundërshtimit të tyre ndaj hapave të mëtejshëm të nivelit kombëtar të BE-së” sqaron Vendel Trio, drejtor i “CAN Europe”.„As viti 2020, e as 2030 si një qëllim i ri

LUFTA KUNDËR NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

INDEKSI I PERFORMANCAVE

INDEKSI I PERFORMANCAVE NË LUFTËN KUNDËR NDRYSHIMEVE KLIMATIKE

CLIMATE CHANGE PERFORMANCE INDEX (CCPI) PARAQET INSTRUMENT ME TË

CILIN DUHET TË RRITET TRANSPARENCA NË KUADËR TË POLITIKËS

NDËRKOMBËTARE SA I PËRKET KLIMËS. QËLLIMI I TIJ ËSHTË TË INKURAJOHET TRYSNIA POLITIKE E SOCIALE MBI ATO VENDE TË CILAT GJER MË TANI NUK IA

KANË DALË TË NDËRMARIN AKTIVITETE AMBICIOZE PËR MBROJTJEN E KLIMËS,

SI DHE TË POTENCOHET NEVOJA QË VENDET TË NDËRMARIN POLITIKAT E PRAKTIKAVE TË MIRFILLTA NË LIDHJE

ME KLIMËN. NË BAZË TË KRITEREVE TË STANDARDIZUARA, INDEKSI VLERËSON

DHE KRAHASON EFIKASITETITN E 58 VENDEVE TË CILAT SË BASHKU JANË PËRGJEGJËSE PËR MË SHUMË SE 90 PËR QIND TË ENERGJISË BOTËRORE

DHE TË EMISIONIT TË CO2. 80 PËR QIND NGA EVALUIMI I VLERËSIMIT BËHET NË BAZË TË TREGUESVE

OBJEKTIV NË LIDHJE ME TRENDIN DHE NIVELIN E EMISIONEVE. 20 PËR QIND TË REZULTATEVE TË INDEKSIT

NDËRTOHEN NË BAZË TË VLERËSIMEVE TË POLITIKAVE KOMBËTARE DHE

NDËRKOMBËTARE TË BËRA NGA MË SHUMË SE 200 EKSPERTË TË VENDEVE

FQINJE

Turp për botën perëndimoreEkpertët tërheqin vëretjen se me të vërtetë ka rezultate nga akisonet për mbrojtjen e mjedisit, por megjithatë të njejtat nuk janë as të mjaftueshme e as mbreslënëse.Në fakt, aktivistët e luftës kundër ndryshi-meve klimatike paralajmëruan se India bën shumë më tepër se sa dy anëtaret e Bashkimit Evropian, duke përfshirë këtu Holandën, Austrinë dhe Poloninë. Sipas indeksit të ri të performancave në luftën kundër ndryshimeve klimatike për vitin 2015, rezultate më të mira si pjesë e Bashkimit Evropian ka arritur Danimarka,.Organizatat si „Germanëatch“ dhe „CAN Europe“ publikuan raportin e ri për luftën kundër ndryshimeve klimatike në kuadër të konferencës së Kombeve të Bashkuara që u mbajt në Lima. Në raportin e ri u rradhitën 58 vende përgjegjëse për më se 90% të emisionit global të dioksid karbonit, ndërsa në kuadër të kësaj rradhitje nuk është Repub-lika e Maqedonisë nuk është e përfshirë

“Luftëtaret” më të dalluara kundër ndryshi-meve klimatike janë Danimarka, Suedia dhe Britania e Madhe, tre vende të cilat shënojnë uljen e emisionit të dioksidit të karbonit. Kështu që pas tre vendeve të para boshe, në vendin e katërt radhitet si që cekëm, Danimarkam e cila për dy vite me rradhë shënon rezultate më të mira në nivel botëror, e pasuar nga Suedia dhe Bri-tania e Madhe. Tre vendet e para në këtë listë kanë mb-etur të zbrazëta për faktin që asnjë vend nuk ka bërë aq sa duhet në mënyrë që të parandalojë ndryshimet e rrezikshme klimatike. Mes dhjetë vendeve me rrad-hitje më të mirë janë: Portugalia, Qiproja dhe Irlanda, Franca mban vendin e 12, përderisa ashtu sin ë vitin 2013, Gjerma-nia rradhitet e 22-ta. Është interesante që Gjermania është njëra ndër dhjetë vendet e cila shpërndan sasinë më të madhe të dioksid karbonit. Ashtu siç u cek, emisioni global i dioksidit të karbonit arriti kulmin, por megjithatë zh-villimi i ngjarjeve gjatë periudhës së kaluar ka shfaqur gatishmërinë e njerëzimit për një aksion për mbrojtjen e mjedisit. Organizatat joqeveritare të cilat punojnë për ndryshimet klimatike besojnë se Ev-ropa ka potencial dhe përgjegjësi për të bërë më shumë në mënyrë që të përshpe-jtohet tranzicioni i energjisë dhe të njejtat kërkojnë që BE-ja të rritë përpjekjet ndaj ballafaqimit me ndryshimet klimatike gjith-një për të mirën e qytetarëve në të gjithë botën. Ata janë të mendimit se pas takimit në Paris, do të mund t’u dilet në ndihmë vartësve nga karburantet fosile dhe të ndi-hmohet gjatë procesit të ristrukturimit të sistemit energjetik. Pritet që qeveritë botërore gjatë bisedi-meve ndëërkombëtare për çështjet klima-tike në OKB, të cilat do të zhvillohen në dhjetor të këtij viti në Paris, të arrijnë një marrëveshje të re në lidhje me ndryshimet klimatike.

Еlizabeta Tashevska

27

sa i përket klimës nuk janë në përputhje me reduktimet dhe uljet që i nevojiten Evropës, me qëllim që të parandalohen ndrshimet klimatike negative dhe me qël-lim të arritjes së 100% burimeve riparuese deri në vitin 2050. Për t’a bërë këtë, Ev-ropa duhet të përmbushë qëllimin e saj, të ulë shpenzimin e energjisë për 20% deri në vitin 2020, t’i anashkalojë menjëherë të gjitha subvencionet e karburantit fosil dhe në këtë mënyrë vendet të merren vesh rreth reformës substanciale të tregtisë me emisione para fillimit të samitit në Paris” përfundon, Trio.Njëri ndër fitimtarët më të mëdhenj të indeksit të ri është Maroku, i cili zuri dh-jetë vendet e para për shkak të politikës së shkëlqyeshme të burimeve riparuese. Gjithashtu edhe Meksika është e ran-guar në mesin e 20 më të mirëve, me një vlerësim tejet të mirë të politikës ndërkom-bëtare klimatike.Në Kanada (58) nuk është ndryshuar as-gjë dhe asgjë nuk shkon drejt përparimit në nivel shtetëror në këtë aspekt. Ajo së bashku me vendet e industrializuara, me Australinë (60), Kazakistanin (59) dhe me Arabinë Saudite (61), është në pjesën e poshtme të listës së CCPI .

Danimarka tregon rezultate më të mira, jo vetëm në kuadër të BE-së, por edhe në nivel global, ndërsa tashmë viti i dytë me rradhë me performaca më të dobëta në luftën kundër ndryshimeve klimatike është Arabia Saudite. Në raport thuhet se India ka nivel të ulët të emisionit të thëngjillit dhe dioksid karbonit për kokë banori, por emisioni i përgjith-shëm i gazit në pesë vitet e fundit është rri-tur për rreth 40%. Ky vend ka paralajmëru-ar programe të reja për përdorimin e buri-meve riparuese të energjisë, por emisioni i thëngjillit dhe dioksid karbonit edhe më tej do të shënoj rritje të madhe. Në luftën kundër ndryshimeve klimatike, India rrad-hitet para anëtarëve të BE-së si Finlanda, Letonia, Kroacia, Greqia, Austria, Polonia, Bullgaria, Holanda dhe Estonia. India gjen-det në vendin e 31 të listës së vendeve të rradhitura sipas indeksit të performancave në luftën kundër ndryshimeve klimatike. Por, krahasuar me raportin e kaluar, ra-porti aktual tregon rezultete më të mira për pesë vende. Në listën e sivjeme, anëtarja e ranguar më dobët e BE-së është Estonia e cila gjendet në vendin e 46, menjëherë pas SHBA-së dhe Kinës.

28

ë esencë, sistemi i shkollimit ush-tarak dhe trajnimit duhet të jenë në funksion të realizimit të misionit

të MM-së dhe ARM-së. Për këtë shkak, shkollimi dhe trajnimi i të gjitha kategorive të personave duhet të funksionojnë si një dhe s ii vetëm, ku do të siguroheshin kushte optimale, shkathtësi profesionale dhe përsosshmëri në mënyrë që e tërë kjo të jetë në funksion të zhvillimit profesional të të punësuarve. Personeli me klasifikim të lartë është bazë e ruajtjes së nivelit të duhur të gatish-mërisë, por edhe bazë për sigurinë kom-bëtare e cila në masë të madhe varet nga aftësia e forcave të armatosura, morali i tyre, motivimi, pajisja dhe trajnimi. Trajnimi i personelit në fushën e mbrojtjes si dhe i përbërjes profesionale të Armatës nënkup-ton zhvillimin e shkathtësive specifike, mbi formimin e së cilave ndikim më të madh kanë niveli akademik i arsimit dhe shkath-tësimit dhe përsosjes profesionale gjatë tërë karrierës. Për t’u realizuar e gjithë kjo, mes tjerash, nevojitet zbatimi i një procesi të vazh-dueshëm të reformave në mbrojtje dhe transformim i ARM-së, si rezultat i bashkë-punimit ndërkombëtar duke zbatuar edhe aktivitetet e programit të Partneritetit për Paqe (PpP) si dhe planet aksionale për anëtarsim (PAA). Qëllimi që duhet të arrihet përmes zhvil-limit të një sistemi konsistent të shkollimit dhe trajnimit ushtarak është krijimi i per-sonelit të trajnuar në mënyrë të mirfilltë si

humane) dhe të dështuara (të këqija, të ç’rregulluara, jo normale, të pamoralshme, destructive, johumane) të gjitha këto sjellje dhe mënyra të jetës së njeriut.ShkollimiArsimimi apo shkollimi paraqet proces me anë të së cilit orientohet zhvillimi i njeriut me qëllim të zhvillimit të vetëdijes. Në pro-ceset më të gjera të zhvillimit të njeriut, shkollimi ka të bëjë me ato procese të cilat njeriut e bëjnë kuptimplotë, e bëjnë individ të kuptueshëm i cili është i aftë të njohë dhe të veprohë me vetëdije. Këtu, kemi të bëjmë me një rëndësi esenciale sepse njeriu, për dallim nga të qeniet tjera, ka zhvilluar vetëdijen, aftësinë e të mësuarit dhe të vepruarit në mënyrë të vetëdijshme në mënyrë që të formojë mjedisin njerëzor të mund të njohë dhe të ndryshojë gjerat.

dhe liderëve ushtarak, që do të jenë tërë-sisht të kompletuar në kuptimin, teknik, taktik dhe atë të lidershipit, si dhe të pose-dojnë njohuri të nevojshme për ballafaqim ndaj sfidave të reja të cilat imponojnë një mënyrë tjetër të realizimit të zhvillimeve dhe veprimeve luftarake.

Përkujtim i domethënies së termevebazikeNë teori ekzistojnë definicione të shumta për atë se çfarë në të vërtetë paraqet shkollimi, trajnimi, shkathtësia dhe për-sosja. Megjithatë, gjatë përdorimit të termeve në fjalë, shpesh hasim edhe në kundërthënie dhe mospërputhje që jo rral-lë na sjellin në situatë të palakmueshme. Me qëllim që të kuptojmë më së miri ter-met e mësipërme, në pika të shkurtëra do të bëjmë përkufizimin dhe sqarimin e tyre terminologjik.

EdukimiMe fjakën edukim nënkuptojmë proceset e zhvillimit të njeriut që kanë për qëllim zh-villimin e personalitetit. Njeriu zhvillohet si personalitet në bashkësi dhe përmes saj. Karakteristikë e njeriut është ajo se gjatë jetës në bashkësi nuk udhëhiqet nga ins-tiktet, ashtu si që udhëhiqen kafshët, por ai udhëheiqet nga vetëdija – vetëdija mo-rale. Me këtë nënkuptojmë krijim, pranim dhe zbatim të normave me të cilat nënkup-tohen vlerat potenciale, eksiztenciale të sukesshme ( të mira, të rregullta, normale, vlerore, të paramenduara, konstruktive e

SHKOLLIMI DHE TRAJNIMI I PERSONELIT CIVIL DHE USHTARAK NË MBROJTJE DHE NË ARMATËN E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

SHKOLLIMI, TRAJNIMI, AFTËSIMI DHE

PËRSOSJA

29

ShkathtësimiShkathtësimi është proces i zhvillimit të nejriut që drejtohet në zhvillimin e shkath-tësive të tij. Kategoria e shkathtësimit në vete përmban dizpozitë të finalizimit. Me shkathtësimin janë përfshirë ato procese reale të cilat dalin nga kushtet konkrete jetë-sore. Shkathtësimi është pjesë e shkollimit pjesë e cila është e lidhur ngushtë me jetën. Përderisa shkollimi potencialisht është i drejtuar kah tërësia e veprimit njerëzor dhe drejt jetës, shkathtësimi si pjesë e shkollimit është drejtuar kah detyrat e njeriut, të tilla si që paraqiten gjatë marrëdhënie të përafërta të jetës në një bashkësi të caktuar.

TrajnimiMe termin trajnim përfshijmë të gjitha ato procese të zhvillimit të njeriut të cilat janë të drejtuara kah gjindshmëria dhe shkathtësitë e njeriut. Trajnimi paraqet komponentë të shkathtësimit. Përderisa me shkathtësimin terminologjikisht kemi të bëjmë me shkath-tësinë e veprimit njerëzor – kualifikim për kushte të caktuar shoqërore me qëllim të caktuar shoqëror (p.sh dikush do të bëhet zdrukthtar, mjek, informatikan, econo-mist, etj.), trajnimi ka të bëjë me kualifikim konkret, për përgaditje të realizimit të një pune të caktuar (p.sh dikush do të shkath-tësohet për të qenë informatikan por kjo nuk do të thotë se i njejti do të jetë i kualifikuar në mënyrën më konkrete për punë me ele-ktronikë në anije ose për punët elektronike të televizorit).

Kundërthëniet gjatë definimit dhe mos përputhja gjatë përdorimit të termeve – shkollim, trajnim, shkathtësim dhe përsosjeNë qoftë se në mënyrë të detajizuar i anal-izojmë dokumentet strategjike, ligjore dhe përmbajtsore në mbrojtje dhe në Armatë, do të konstatojmë se jot ë gjitha doku-mentet strategjike në mënyrë identike dhe domethënëse, përdorin termet shkollim, tra-jnim, shkathtësim profesional, përsosje, apo trajnim specializues, etj. Është interesante se jo gjithmonë përdoren termet të cilat janë shënrruar brenda dispozitave të Ligjit për mbrojtje. Është karakteristike se disa do-kumente strategjike esenciale që kanë të bëjnë me sistemin e trajnimit shkollimit dhe shkathtësimit, si që janë Strategjia e Shkol-limit dhe Trajnimit në fushën e mbrojtjes dhe Koncepti për Zhvillim të Korit të Oficerëve, ngecin më së tepërmi gjatë përdorimit pre-ciz të termeve të lartëcekura. Por, “larama-nia” dhe pabarazia e këtillë, mund t’a hasim edhe tek dokumentet tjera të cilat rregullojnë mënyrën e trajnimit, shkathtësimin dhe për-sosshmërinë e të punësuarve në kuadër të organeve tjera të administratës shtetërore.Bëhet e qartë që termi shkollim është ai i duhuri për përdorim krahasuar me termin edukim, term i cili gjithnjë e më tepër për-doret pa nevojë. Termi trajnim korespodon më shumë dhe në të shumtën e rasteve përdoret në mënyrë më domethënëse për të përshkruar përmbajtje dhe aktivitete të cak-tuara. Termi shkathtësi, ose shkathtësi pro-

cat dhe aftësitë momentale për realizimin e detyrës me sukses. Pas një periudhe të caktuar kohore, oficeri avancon në shërbi-min e tij dhe emrohet në detyrë, në instancë dhe njësi më të lartë, ku do të kryen deytrë tjetër si për shembull – oficer i planifikimit të trajnimit. Kjo përgjegjësi dhe detyrë për të paraqet një risi dhe për këtë shkak, në mënyrë që të mund t’a kryen të njejtën ai nuk ka kryer trajnimin e plotë ku ka nevojë për trajnim shtesë në mënyrë që të për-fitojë shkathtësi të duhura plotësuese pro-fesionale. Që kur do të jetë i gatshëm, pas një periudhe të caktuar kohore, oficeri në vendin e njejtë, ka mundësi që përsëri të dërgohet për të fituar shkathtësi shtesë në mënyrë që t’i realizojë edhe më mirë detyrat e dhëna. Sipas dinamikës dhe parimeve të njejta gjatë zhvillimit profesional të ofic-erit, në mënyrë ciklike përsëritete procesi i lartëcekura gjatë emërimit të tij në pozita më të larta ose në ndonjë lëmi tjetër spe-cialistike, sipas vertikales dhe horizontalës në kuadër të njësive organizative të MM-së dhe ARM—së.Sa i përket përdorimit të përbashkët të ter-meve – shkathtësim profesional dhe për-sosje profesionale, mund të konstatojmë se problemi nuk qëndron aty, por si që për-mendëm paraprakisht, problemi qëndron në përkufizimin dhe sqarimin preciz të ak-tiviteteve të cilat shpiejn në drejtim të asaj se si dhe kur arrihet deri tek njëra, e si dhe kur arrihet deri tek shprehja apo termi tjetër. Nga e lartëcekura në lidhje me kundërthëni-et gjatë definicioneve si dhe mospërputhja gjatë përdorimit të termeve, mund të konsta-tojmë se është tejet e rëndësishme mënyra e njoftimit me definicionin e tyre të saktë terminologjik dhe me ballafaqimin e dife-rencave të cilat paraqitem dhe i hasim mes tyre. Gjithashtu është tejet e rëndësishme të njohim dhe mos të përdorim termet dhe përkufizimet e pasakta dhe që nuk janë në përputhje me rregullat e duhura drejtshkri-more të gjuhëve.Preferojmë, termet shkollim, trajnim, shkath-tësim, dhe përsosje të përdoren duke cekur rëndësinë e domethënien e tyre të duhur, se vetëm si të tilla janë më të përshtatshme dhe më të arsyeshme në aspektin teorik dhe atë praktik. Dr. Zlatko Kuzmanov

fesionale, i përdorur në mënyrë të pavarur ose së bashku me termin tjetër aftësim, si një aftësim profesional dhe përsosje pro-fesionale, haset në disa lloje të përdorimit. Shpesh herë këto terme përzihen me njëri tjetrin, përputhen ose përdoren së bashku si – shkathtësi dhe përsosshmëri, njëkohë-sisht duke mos bërë përkufizim të mënyrave se si dhe kur arrihet deri te njëri, e si deri te tjetri. A kanë këto dy terme domethënie të ngjajshme, a mund të përdoren si sinon-ime me njëri tjetrin, gjë që është një prak-tikë jo e rrallë, ose të përdoren së bashku? Përgjigjen do t’a gjejmë në definicionet tjera të termeve përkatëse. Shkathtësimi ka një përfshirje më të gjerë, kjo ka të bëjë me shkathtësimin e përgjith-shëm jetësor, e nga ana tjetër shkathtësimi ka të bëjë edhe me avancimin e bazës tash-më të fituar, përmes zhvillimit të kompeten-cave dhe aftësive të cilat do t’u ndihmojnë të punësuarve që sa më mirë t’i realizo-jnë detyrat e tyre. Thjeshtë thënë, së pari shkathtësoheni, e më pas do të përsoseni. Do të përpiqemi që këto gjera apo terme “ti lidhim” me njëra tjetrën përmes një sh-embulli konkret. Një oficer, pas përfundimit të shkollimit pranë Akademisë Ushtarake është shkathtësuar profesionalisht, për ushtrimin e detyrës fillestare, komandant i regjimentit në ndonjë shërbim ose regjiment të caktuar. Për ushtrim të suksesshëm të detyrës së dhënë, oficeri për një periudhë kohore të caktuar nevojitet që kryejë tra-jnime profesionale specialistike me anë të së cilave do të përsoset, gjegjësisht do të merr të reja dhe do të zhvilloi kompeten-

EDUKIMI nënkupton procese të zhvillimit të njeriut të cilat kanë për qëllim zhvillimin e personalitetit të tijSHKOLLIMI është process me anë të së cilit kemi të bëjmë me zhvillimin e njeriut me qëllim të zhvillimit të vetëdijes së tijSHKATHTËSIMI është proces i zhvillimit të njeriut i drejtuar kah zhvillimi i shkathtësive të tijTRAJNIMI përfshin ato procese të zhvillimit të njeriut të cilat kanë të bëjnë me zhvillimin e aftësive dhe gjendjes së njeriut

30

as përgatitjeve intensive dhe të forta disamujore, erdhi edhe dita kur kontingjenti i ARM-së duheshte

të nisej për misionin “Resolute Sup-port” në Afganistan. Herët në mëngjes, një ditë para nisjes në mission, të gjithë pjestarët u paraqitën në kohën e cak-tuar në vendin ku bëheshin edhe kon-trollet e fundit. Kjo është e ashtuquaj-tura KARANTIN – ditë, dita para nisjes, dita e përshëndetjes më të afërmit. Në fytyrat e disa pjesmarësve mund të vërehej serioziteti i tensionit që u ishte shkaktuar nga largimi në një mjedis të ri, fshihej edhe nga ndonjë pikë loti gjatë ndarjes me më të dashurit. Por, te të gjithë pjestarët dominonte vendossh-mëria dhe gatishmëria e secilit prej tyre për sfidën e cila i prêt. Për disa nga ta, kjo veç më ishte punë e njohur, por për pjesën më të madhe të tyre, kjo ishte përvoja e tyre e parë – misioni i tyre i parë jashtë R. së Maqedonisë. Kontrolli i fundit është kryer, pajisjet janë të ngarkaura dhe kontingjenti u drejtua drejt një vendi të caktuar ku do ta kalojmë natën para se të nisemi për Afganistan. Ditën tjetër, herët në mëngjes udhëheqësit përgjegjës me të gjitha protokolet dhe traditat ush-tarake u përshëndetën me pjestarët e kontingjentit duke na uruar kryerje të suksesshme të detyrës dhe misionit, shumë shëndet, prezantim dinjitoz të ARM-së dhe R. së Maqedonisë dhe

NGA DITARI I NJË PAQERUAJTËSI

VAZHDIMI I TRADITËS

hej, dhe vetëm pas disa orëve pushim, mëngjesin e ardhshëm filloi procesi i njoftimit praktik me obligimet, detyrat, me pranim-dorëzimin e mjeteve/pajis-jeve dhe dokumentacionit. E gjithë kjo përfundoi në kohën e paraparë prej 3-4 ditësh, që në fund të vijë dita që t’i për-cjellim paraardhësit tanë në rrugë për në shtëpi, për në Republikën e Maqe-donisë.

Respekt për pjestarët e kontingjentit të MaqedonisëFillojnë obligimet dhe detyrat, ndon-jëherë me intensitet më të madh e ndon-

gjithsesi të gjithë të sigurtë dhe të shën-doshë të kthehemi në atdheun tonë.Rruga e gjatë për në Afganistan fillon me fluturime për Turqi, Gjermani, Ku-vajt dhe në fund Afganistan. Udhëtimi i mundimshëm disaditor, orët e kaluara në pritje, netët e pafjetura në terminalet e aeroportëve ishte një rrugëtim i gjatë, por përfundimisht arritëm në bazën në Kabul. Aty u pritëm nga paraardhësit tanë të cilët ishin mëse të lumtur, sepse me arritjen e kontingjentit të ri, ajo do të thoshte edhe përfundim i misionit të tyre dhe kthyerje në shtëpi. Koha e kaluar në rrugëtimin e gjatë duhej të kompenso-

mënyrë të përkryer dhe ahengjeve të organizuara në mënyrë të shkëlqyer me rastin e festave kombëtare, pjestarët e ARM-së posaçërisht u theksuan edhe në plan sportiv. Në konkurencë prej 8 kom-bësive, në mesin e të cilave edhe vendi nikoqir Afganistani, në turneun veror në futboll të vogël, organizuar nga koman-da përgjegjëse e fituam vendin e parë. Me përkushtimin tonë, këmbënguljen dhe lojën e guximshme, bukvalisht duke lënë zemrën në teren, i fituam ekipet e Rumunisë, Gjorgjisë dhe Afganistanit.

Morrëm urime të shumta për militantiz-min dhe për fitimin e vendit të parë, dhe u morrëm shëmbull se si duhet të mbro-hen ngjyrat dhe nderi i kombit. Për fund, do të përsërisim se një gjë është e sigurtë – pjestarët e konting-jetnit “Resolute support 2015-2” do ta vazhdojnë rrugën të cilën e kanë nisur paraardhësit e tyre. Standardet, të cilat veç më ishin të vendosura, duhet të ar-rihen, madje edhe të tejkalohen, dhe më e rëndësishme nga e gjitha është që të gjithë të kthehen shëndosh e gjallë në atdheun tonë, Republika e Maqedonisë, në fund të vitit, kur edhe duhet të për-fundojë misioni.

Marjan Kirovski

31

jëherë me më të vogël, vend për gabime nuk guxon të ketë, në pyetje është nderi dhe reputacioni i Republikës së Maqe-donisë dhe pjestarit të ARM-së. Ashtu jemi të mësuar, ashtu ushtrojmë dhe trajnojmë, përkatësisht si pjestarë të ARM-së atë e kemi në gjak – prezen-timi me dinjitet i diellit maqedonas dhe uniformës të cilën e mbajmë me kreanri. Që nga moment i arritjes në bazë, ku ka një numër të madh pjestarësh nga e gjithë bota, mund të vërehet se sa janë të respektuar pjestarët e ARM-së këtu. Nder dhe respekt ndaj pjestarëve të ARM-së kanë të gjithë pjestarët e armatave tjera që janë prezente këtu, e kjo është rezultat i prezencës tonë shumëvjeçare dhe detyrave të kryera me sukses gjatë viteve të kaluara. Res-pekt të veçantë ndaj nesh kanë të punë-suarit local Afganë, të cilët pa përjash-time e flasin gjuhën maqedone, si rezul-tat i pranisë shumëvjeçare të pjestarëve të ARM-së në bazën e njejtë. Disa nga ata posaçërisht theksohen në njohjen e shkëlqyeshme të gjuhës maqedone, duke e folur gramatikisht saktë, që vër-tetë është për respekt. Përveç kësaj, ata i kanë mësuar dhe i njohin të gjitha gradat tona.

Kabul-market, është një kompleks shi-toresh i vendosur në vet bazën, kun ë njërin nga dritaret e dyqaneve, mbi derën e hyrjes është i ngjitur falmuri maqedonas, që flet se sa janë të respe-ktuar ushtarët maqedonas këtu. Është për tu habitur fakti se edhe fëmijët në moshë në mes 10-12 vite, të cilët vijnë para bazës dhe ofrojnë diç për të shitur, madje edhe ata dinë nga ndonje fjalë maqedone.

Misioni në vend të parëKur është në pyetje kryerja e detyrave dhe obligimeve të punës, këtu vend për gabim nuk ka, e as që guxon të ketë. Duke u nisur nga motoja “Misioni në

vend të parë” detyrat gjithmonë kryhen me kualitet dhe në kohë, për çka gjith-monë jemi të lavdëruar. Përgatitja dhe trajnimi i realizur në mënyrë kualitative, para misionit, është e një rëndësie të veçantë gjatë kryerjes së detyrave, të cilat edhe përkrah kompleksitetit kryhen pa asnjë të metë. Sa është besimi në pjestarët e armatës maqedonase flet edhe fakti se të gjithë VIP konferencat dhe mbledhjet e ambasadorëve siguro-hen pikërisht me pjestarë të kontingjen-tit të Maqedonisë.

Festat e mëdha të shënuara në mënyrë solemneEdhe përkrah obligimeve të punës, gjatë muajve të kaluar, pjestarët e misionit “Resolute support” solemnisht dhe në mënyrë më dinjitoze i shënuan festat e mëdha 2 Gushtin (KAÇKM dhe Ilinden), 18 Gushtin – Ditën e Armatës së Repub-likës së Maqedonisë, si dhe 8 Shtato-rin – Ditën e pavarësisë së Republikës së Maqedonisë. Me rastin e festive të mëdha u organizua një solemnitet në verandën e hapur përballë Komandës kryesore, ku të papërjashueshme ishin torta dhe zgara e shijshme e Maqedo-nisë. Për çdo solemnitet me rastin e festive të mëdha, hapësira ku festohej dekorohej me një numër të madh flamu-jsh të Maqedonisë, emblema të ARM-së dhe lule, ndërsa nëpërmjet videoprezen-timit shfaqeshin bukuritë e Republikës së Maqedonisë, të plotësuar me muzikë etno-maqedonase. Në çdo solemnitet të ardhshëm, numri i mysafirëve vazhdi-misht rritej, dhe siç deklaronin vet ishin të mahnitur nga mikpritja ynë, patriotiz-mi, duke komentuar se zgara e pregati-tur në solemnitetet tona është shumë më e shijshme se ushqimi në restauran-tin ushtarak. Për atë se sa u ka pëlqy-er zgara e përgatitur flet edhe fakti se vazhdimisht dhe me padurim presin se kur do të jetë solemniteti/ceremonia ynë e ardhshme që përsëri të kenë mundësi ta shijojnë. Nuk u përjashtua edhe foto-gravimi me Topin e Qershisë, të cilin në të kaluarën pjestarët tanë e kanë punuar dhe e kanë vendosur në kopshtin veror, përballë Komandës kryesore. Ngjarje e veçantë ishte festimi i 8 Shta-torit, kur edhe pjestarët tan të tjerë, që ishin të stacionuar në Aeroportin “Hamid Karzai”, na nderuan me prezencën e tyre, që bashkarisht ta festojmë festën e madhe kombëtare. Urim me rastin e Ditës së Pavarësisë, deri te kontingjenti ynë edhe personalisht drejtoi koman-danti i misionit “Resolute support” për Afganistanin, gjenerali me 4 yje Xhon Kembel, ndërsa në vet festën prezent ishte edhe togeri i Shtabit të misionit “Resolute support”, gjenerali gjerman me tre yje Frenk Ledenberger.

Aktivitete sportivePavarësisht kryerjes së punëve në

32

tërvitja u realizua në dy faza duke fil-luar nga 28 shtatori 2015. Gjatë fazës së parë u zbatua stërvitja në vendin e

komandës (CPX), ndërsa faza e dytë ishte trajnimi i njësive në terren (LIVEX).Stërvitja kompjuterike në vendin e komëndës (Command post exercise -CPX) u realizua në periudhën nga 28.09 deri 16.10.2015. Në stërvitje ishin të përfshirë Shtabi i Forcave të NATO-s për Reagim të Shpejtë – NRF dhe shtabet e komandave vartëse, SHAPE, Qendra për Menaxhim me Kriza dhe Operacione (Comprehen-sive Crises and Operations Management Centre-CCOMC) dhe Forcat për Reagim të Shpejtë nga Kanada.Stërvitja e gjallë u realizua në periudhën nga 21 tetori deri 6 nëntori me mbi 36 000 pjesëmarrës nga mbi 34 kombe, përfshirë edhe shtatë kombet partnere: Australia, Austria, Bosnja dhe Hercegovina, Finlan-da, Republika e Maqedonisë, Suedia dhe

Ukraina.Komandanti i Forcave të Bashkuara për detyra dhe elemntin vlerësues në stërvitje ishte gjeneral Hans Lotar Dambrose – ko-mandant i JFC Brunssum. Stërvitja bazohej në një skenar fiktiv SO-ROTAN veçanërisht i dizajnuar nga Qen-dra e Përbashkët për Luftim (Joint Warfare Centre-JWC), nën udhëheqjen e koman-dantit të JWC gjeneral-major Rejnhard Volski, me qëllim të arritjes së kushteve të kërkuara për realizimin e suksesshëm të stërvitjes dhe të ndihmojë në përpjekjejt e Aleancës së NATO-s në përbalkljen me sfidat e projektuara për operacione deri në vitin 2020. Në stërvitje u demonstrua gatishmëria e Aleancës së NATO-së për mbrojtje të anëtareve të saja me përdorimin e kapac-iteteve ushtarake nga toka, ajri, operacionet detare dhe përdorimi i njësiteve speciale, si dhe përdorimi i tyre në sistemet ushtarake bashkëkohore edhe atë në mjedise reale, komplekse dhe shumëkombëshe. Gjithash-tu u dëshmuan edhe kapacitetet e NATO-s për punë me pjesëmarrës nga jashtë, përf-shirë edhe organizatat ndërkombëtare qe-veritare dhe joqeveritare.Stërvitja në vendin e Komandës njëkohë-sisht u realizua në Itali, Portugali, Span-jë, Oqeanin Atlantik, Mesdhe, si dhe në Kanada, Norvegji, Gjermani, Belgjikë dhe Hollandë. Në stërvitjen e gjallë u përfshin më shumë se 230 njësite këmbësorike, 140 avionë të ndryshëm dhe mbi 60 anije. Më shumë se 12 organizata ndërkopmbëtare (qeveritare dhe joqeveritare) morrën pjesë aktive, përfshirë këtu Bashkimin Evropian, OSBE-në, KNKK dhe Unioni Afrikan.

Veprim në mjedis tepër kompleks dhe jostabil Korniza ushtarake, ekonomike, sociale, in-

„TRIDENT JUNCTURE 15“

STËRVITJA MË E MADHE E NATO-S NË 20 VITET E FUNDIT

STËRVITJA E NATO-S „TRIDENT JUNCTURE 15 (TRJE-15)” PARAQET

STËRVITJEN MË TË MADHE DHE MË AMBICIOZE TË MENDUAR PËR

CERTIFIKIMIN E KOMANDËS SË FORCAVE TË BASHKUARA (JOIN

FORCE COMMAND –JFC BRUNSSUM) DHE FORCAT E NATO-S PËR REAGIM (NATO RESPONSE FORCE NRF-2016).

GJITHASHTU PARAQET BAZË PËR CERTIFIKIMIN E AFTËSIVE OPERATIVE

(FULL OPERATIONAL CAPABILITY) НА JFC BRUNSSUM. NË STËRVITJEN „ТРЈЕ 15“ U DEMONSTRUA SIGURIA

E QËNDRUESHME E NATO-S, E MBËSHTETUR NGA KOMUNIKIMI

STRATEGJIK I FORCAVE TË NATO-S PËR REAGIM, UDHËZIM, PLANIFIKIM, PËRGATITJE DHE ZHVENDOSJE TË

FORCAVE TË QËNDRUESHME

esa e ujit. Me krizën e vazhdueshme për ujë shteti Kamon si një vend agresorë në rajon, okupoi pjesën veriore të shtetit Lakua me qëllimin e vetëm për të marrë digën. Qëllimi kryesor i ECISAM (forcave të NATO-s) është që ti shtyjë forcat ndër-luftuese të fillojnë negociata mbi pronësi-në e kapaciteteve të ujit. Në skenar është përfshirë një spektër i gjerë kërcënime-ve konvencionale dhe jokonvencionale me qëllim të sfidimit të NATO-s në nivel luftimi taktik, operativ dhe strategjik. Për-pjekjet kryesore janë raujtja dhe mbrojtja e shtetit Lakuta (shteti më i pafuqishëm) nga Kamoni (shtet i lartë konceptuar dhe kërcënim për rajonin) e cila përfshin:– luftim të vazhdueshëm dhe intensiv;– përdorim të kërcënimeve luftarake hi-

bride dhe taktika të reja të luftimit;– mbrojtje nga raketa balistike;– luftim elektronik;– mbrojtje kimike, biologjike dhe ra-

diologjike;– përgjigje ndaj krimeve kundër civilëve;– përgjigje ndaj dhunës ndaj fëmijëve dhe

parandalim të dhunës ndaj grave;– krizë humanitare;– shfaqje të forcës së butë dhe diploma-

cisë civile;– formim i një mjedisi të kontrolluar me-

diatik me të gjitha efektet e pritura.Rezultatet të cilat pasojnë nga gjendja e krizës fiktive janë: Këshilli i Sigurisë të Kombeve të Bashkuara autorizon Misio-nin Ndërkombëtar të NATO-s për asis-tencë, mbështetje, ndihmë dhe mbrojtje të shtetit në luftë dhe intereset e tij territo-riale. Në skenarë janë përfshirë të gjitha leksionet e mësuara përgjatë 20 viteve të kaluara, përfshirë këtu edhe Afganistanin.Lokacionet kryesore ku është realizuar trajnimi ishin:– Spanjë – Saragosa, në bazën e forcave

ajrore ku ndodhet edhe pjesa koman-duese e stërvitjes, me njësi të vendo-sura në bazat ushtarake në San Gre-gorio. Lokacionet tjera në Spanjë janë Albacete, Toreion dhe baza e forcave ajrore Son San Huan, Siera del Retin dhe Sotomajer si një bazë detare, si dhe baza ushtarake Çinçila.

– Itali – në bazat ushtarake në Trapani, Poxhio Renatiko, baza e forcave ajrore Decimomani dhe baza ushtarake Teu-lada.

– Portugali – baza ushtarake Santa Mar-garita, baza e forcave ajrore Bezha dhe zona detare Pinheiro Da Kruz.

Certifikimi i suksesshëmNë periudhën nga 28 shtatori deri 16 tetori me sukses janë certifikuar Forcat e

33

frastrukturore dhe informative është zhvil-luar për zhvillimin e skenarit të dizajnuar artificialisht që ndodh në mjedis shumë kompleks dhe jostabil.Emri i skenarit SOROTAN është i përbërë nga dy fjalë edhe atë SOR(jug në norveg-jishte) dhe OTAN (NATO në frengjisht). Skenari përshkruan një rajon jostabil të quajtur CERASIJA i cili ndodhet nën pre-sion të vazhdueshëm politik, ushtarak dhe civil. Konflikti i vazhdueshëm rajonal në ritje paraqet një sfidë komplekse për NATO-n dhe aleatët e saj. I njëjti parasheh futjen e forcave NRF për reagim të shpejtë në test-ing e tyre më të madh deri tani: përfshirjen e NATO-s në luftë me kërcënimet ndaj sig-urisë në rajonin nën shfrytëzimin e tyre.Skenari parashihte ngritjen e destabilitetit politik, tensioneve etnike dhe prezencën e sifdave sociale dhe ekonomike të cilat shpiejnë në invasion të territorit të një shteti nga ana e një shteti tjetër. Në vazhdim ndodh një krizë e cila çon drejt dhënies së mandatit forcave të Bashkimit Evropian dhe operacioneve të udhëhequra nga NATOpër reagim ndaj krizave (non-Article 5) në rajon larg zonës së përgjegjësisë së NATO-s.Afër 4000 fletë të skenarit qenë zhvilluar në frymën e shkenës politike, duke paraqitur dimensionin kompleks transnacional dhe multinacional të sigurisë të 11 shteteve të ndryshme. Arsyeja kryesore për konfliktin në rajonin e Cerasijas është uji, apo mung-

NATO-s për Reagim (NRF) dhe Komandë Operative në Brunsum (JFCBS FOC). Stër-vitja ka vazhduar me hapjen solemne dhe deomnstrim në ajër në Trapani, Itali. Nga data 26 tetori deri 6 nëntori në trajnimin e njësiteve në terren u demonstruan aftësitë e Aleancës së NATO-s në mjedis kom-pleks. Në fokus të së njëjtës ishte e trajnimi në nivel taktik për Forcat e NATO-s për Re-agim dhe për nëjësitet tjera.Në kuadër të stërvitjes u realizuan ndaras tri Ditë për Mysafir dhe Vizitorë të Shquar në 3 shtete të ndryshme, edhe atë: më 29 tetorë në Trapani, Itali u realizua prezan-timi i forcave ajrore për vizitorët, më 4 nën-tor në Saragosa, Spanjë u realizua demon-strimi në tokë dhe më 5 nëntor në Troja, Portugali u realizua Dita për Mysafirë të

Shquar përmes përdorimit të kapaciteteve detare.

Pjesëmarrja e përfaqësuesve të ARM-sëNë frymën e përcaktimeve strategjike të Republikës së Maqedonisë për anëtarësim në NATO dhe me kontribut të vazhdueshëm drejt sigurisë dhe stabilitetit Euro-Atlantik, Republika e Maqedonisë në stërvitjen në vend komandë në Saragosa, Spanjë dhe në Bezha, Portugali morri pjesë me 5 ofi-cerë shtabesh nga Armata e Republikës së Maqedonië të cilat ishin të shpërndara në Komandën e Përbashkët të Task Forcave (JTF HQ), në komandën e forcave tokësore (LCC), si dhe në Grupin e Përbashkët për Mbështetje Logjistike (JLSG) në fusha të ndryshme, edhe atë: luftim elektronik, luftë kundër pajisje të improvizuara elektronike, marrëdhënie me publikun, mbrojtje të for-cave dhe mbështetje logjistike. Personeli i angazhuar nga ARM tregoi një nivel të lartë të profesionalizmit në procesin e punës.Kryerja e detyrave të regullta në kuadër të shtabit, për personelin e ARM-së paraqet përmirësim të diturive të fituara më parë nga fusha e vendeve të punës dhe mundë-si të mirë për promovimin e interopeabil-itetit në procedurat e shtabit në një mjedis ndërkombëtar.

Çaslav Stojmanovski

“STRONG RESOLVE 2002”

Në vitin 2002 NATO realizoi stërvitjen e quajtur “STRONG RESOLVE 2002” në Norvegji dhe në Poloni. Më shumë se 40.000 personel nga 15 vende të NATO-s dhe 12 kombe partnere të NATO-s morrën pjesë në stërvitje. Qëllimi i stërvitjes ishte përgatitje e forcave të NATO-s për reagim të shpejtë (NATO Response Force – NRF) të cilat qenë formuar në vitin 2003.

„SPEARHEAD FORCE“Forcat e NATO-s për Reagim të Shpejtë (NRF) janë formuar në vitin 2003 si forca për zbarkim të shpejtë të përbëra nga forca tokësore, ajrore, detare dhe speciale, të afta për zbarkim të shpejtë. Të njëjtat janë dizjnuar për kryerjen e një spektri të gjerë detyrash, përfshirë mbrojtjen kolektive, menaxhimin me operacione krize dhe përballjen me fatkeqësi elementare. Për përgjigje ndaj sfidave të reja të sigurisë në krahët lindor dhe jugor të NATO-s, Aleanca imponoi nevojën për ritjen e forcave të NATO-s për reagim të shpejtë në forca të përbashkëta shumë fleksibile dhe mirë të trajnuara deri në 40 000 ushtarë. Në të njëjtat janë përfshirë forca tokësore, detare, ajrore dhe speciale të cilat në një afat kohor sa më të shkurtër mund të lëvizën, me qëllim të reagimit të shpejtë ndaj kërcënimeve. 5000 forcat e reja „Spearhead Force“ të NATO-s do të sihin qendra e NRF të zgjeruara. Shtatë shtete evropiane do të jenë kryesues të forcave të sapoformuara.

34

oncepti i shërbimit vullnetar ushtarak që ARM-ja zbaton në sistemin e funk-sionimit të saj është tejet efikas dhe

paraqet një hyrje të fuqishme në përzgjed-hjen e mëtejshme të ushtarëve në marrëd-hënien e rregullt të punës në ARM, e gjithash-tu paraqet edhe një referencë të fuqishme në biografitë e kandidatëve potencial. Qasje serioze, trajnimi përbërës dhe i llojllojshëm, efikasiteti gjatë realizimit të të njejtit, përksh-timi i kuadrove udhëheqëse dhe përkushtimi i ushtarëve tjerë në formimin dhe krijimin e jetës ushtarake të vullnetarëve, paraqet ga-rancë të fuqishme për një transit bazik dhe të suksesshëm i cili i plotëson karakteristikat referente të regrutëve, proces ky i cili më së shpeshti përfundon si një marrëveshje e ar-ritur mes ARM-së dhe kandidatit e regrutit për të lidhur një marrëdhënie të rregullut punë.Kazerma e Velesit “Alekso Demnievski-Bau-man” është filiala ushtarake e ARM-së ku edhe ndodhin këto përgaditje bazike të re-grutëve të cilët paraqiten në mënyrë vullne-tare për të kryer shërbimin ushtarak, ndërsa data 6.11.2015 u shënua si ditë në të cilën ata në këtë kazermë u betuan solemnisht..„Gjatë procesit të trajnimit tre mujor, ju do të udhëhiqeni nga instruktorë me përvojë të cilët në mënyrën më të mirë të mundshme do t’ua transmetojnë shkathtësitë ushtarake. Misioni i tyre është që profesionin ushtarak t’a afrojnë sa më shumë deri tek ju, duke ua transmetuar përvojat më të mira të mund-shme. Njëherit, me betimin e dhënë sot, ju obgiloheni të mbroni Republikën e Maqedo-nisë dhe vlerat e saja më të larta kushtetuese dhe njerëzore. Ndihem krenare që në mesin tuaj gjej pjesëtarë të të gjitha bashkësive etnike, gjë që njëherit pasqyron edhe karak-terin multietnik të vendit tonë. Gjithashtu, një arritje e madhe është edhe fakti që në rrad-hët tuaja bëjnë pjesë edhe 14 pjesëtare të gjinisë më të bukur, numri i të cilave me kali-min e brezave sa vjen e shtohet. Me hapjen e dyerve nga ana e ushtrisë ndaj tyre, ARM-ja

BETIMI SOLEMN I BREZIT TË 27 TË SHËRBIMIT VULLNETAR USHTARAK

DO T’I SHËRBEJMË ME NDER REPUBLIKËS SË MAQEDONISË

familjarët dhe miqtë më të afërt të vullne-tarëve.Kjo në të vërtetë paraqet mundësi të shkëlqy-er për të bërë karrierë ushtarake. Interesi për këtë opsion që oforn ARM-ja është gjithnjë e më i madh. Shumë vullnetar të paraqitur, më nder dhe krenari, denjësist dhe me etikë ndërmarin obligimet duke ndërtuar imazhin ushtarak në poligonet trajnuese në R. e Maqedonisë. Dëshira tek të rinjtë, kur është në pyetje uniforma e ARM-së, ka ekzistuar dhe do të ekzistojë gjithnjë.Autoritetet përkatëse të ARM-së përpiqen që të gjithë entuziastëve të rinj, t’u përgjigjen me trajnim adekuat dhe njëherit t’u mundësojnë që koha gjatë shërbimit vullnetar ushtarak, t’u

ngelet dhe t’u lë kujtime të paharruara.Shumica prej tyre tashmë rreshtohen duke bërë hapa të rëndësishëm në një marrëd-hënie të rregullt pune në ARM. Shumë prej tyre tashmë kanë një përvojë serioze pune.Fuqimisht besojmë se edhe ky brez do të vazhdojë rrugën e njejtë.Dyert e ARM-së janë të hapura vetëm për më të mirët. Nuk ka dyshim se në këtë pistë shohim një konkurrencë të rreshutar fuq-ishëm në rradhët ushtarake.Suksese !

Mitko Vasilevski

dëshmon se vlerëson lartë vlerat ndërkom-bëtare” – potencoi gjatë fjalës së saj sek-retarja shtetërore e Ministrisë së Mbrojtjes, Elizabeta Çupovska.Në kontekst të këtij fjalimi ajo falenderoi prindërit dhe familjarët e vullnetarëve që kanë rritur bijë dhe bija të cilat janë të gatshme të vazhdojnë traditën shekullore ushtarake dhe se obligim i Ministrisë së Mbrojtjes dhe i ARM-së është që të hapë dyert dhe të përzgjedh më të mirët për t’i përmbushur rradhët e saj. Drejtori i SHP të ARM-së, gjeneral-majori Dimçe Petrovski duke i uruar vullnetarët për betimin e dhënë, të njejtëve gjatë tre muajve të ardhshëm u dëshiroi shumë sukses në re-alizimin e detyrave dhe obligimeve në ARM. Kjo është nder dhe krenar, shtoi ai duke u thënë se ata tashmë kanë mundësinë se-rioze për të hyrë thellësisht në sekretet e shkathtësive ushtarake.Në praninë e përfaqësuesve të SHP të ARM-së, të njësive të shumta, të përfaqësuesve të shoqërisë civile, të përfaqësuesve të Komu-nës së Velesit, të shumë miqve e familjarëve të vullnetarëve të cilët dhanë betimin, ky akt solemn pranë kazermës “Alekso Demnievs-ki-Bauman” qe rast i mirë të ndiqet edhe një nga manifestimet e shumta nga programi i ARM-së i cili mbi të gjitha ka të bëjë me një format edukativ dhe që njëkohësisht paraqet mundësi të mirë të arrihet deri te punësimi dhe deri te demonstrimi i patriotizmit ndaj uniformës së ARM-së dhe flamurit të R. së Maqedonisë.Siç e cekëm më lartë, ky ishte brezi i 27 të cilin e përbënin 139 ushtarë vullnetar dhe i cili cila përmes sistemit trajnues të ARM-së do të përfiton shkathtësitë bazike e preliminare ushtarake, në bazë vullnetare duke shërbyer në rradhët e armatës sonë dhe duke i hapur horizontet personale për një angazhim të mëtejshëm profesional në rradhët e ARM-së.Pas aktit të betimit, të gjithë të pranishmit uruan ushtarët, ndërsa si më të gëzuar dhe më të motivuar tradicionalisht, dalloheshin

35

ë kuadër të koloritit të njësive të aram-tës dhe specifikacioneve të tyre, njëra është megjithatë shumë e rëndësishme

sidomos për krijimin e mobilitetit të saj, e domos-doshme në efikasitetin e saj. Ajo, e obliguar për krijimin e angazhimin më të madh teknik ushtarak, në mundësimin e sigurisë së saj, në marrjen mbi vete të pjesës së rëndë-sishme të logjistikës, të lidhjes së dy brigjeve, të minimit dhe deminimit të sipërfaqes, të pastrimit të të gjitha majeve e kepave, të largojë ujrat e ardhura nga fatkeqësitë natyrore… Klasa e inxhinerisë paraqet një koncept të veçantë të emërtimit ushtarak ku detyrat dhe for-ca e kësaj njësie bazohet në kujdesin dhe kon-centrimin e madh të ushtarëve dhe përgjegjësve të saj, me qëllim që detyrat e besuara të realizo-hen në mënyrë sa më precize. ARM-ja ka batalionin e saj inxhinerik, i cili të premten më 13 nëntor të vitit 2015, pranë kazer-mës “Ilinden” në Shkup shënoi ditën e theme-limit të tij.Në këtë manifestim morën pjesë zëvendës shefi i SHP të ARM-së, gjeneral-major Muhamet Ra-caj, drejtori i SHP të ARM-së, gjeneral-major Dimçe Petrovski, shefi i shtabit të KBO-së, gjenerali i brigadës Azim Nuredin, ish shefat e batalionit, pjesëtarë të njësive tjera të ARM-së, përfaqësues së Lidhjes së Luftëtarëve të Maqe-donisë, përfaqësues civil, etj. Gjatë fjalës së tij, shefi i shtabit të 1 pmk-së, koloneli Marjan Simonovski i potencoi të gjitha angazhimet e deritanishme dhe aktuale të këtij batalioni të rëndësishëm të ARM-së veçanërisht duke apostrofuar sanimin e ujërave nga fatkeqë-sia natyrore në Tetovë dhe rrethinë, ndërtimin e urave në f. Poroj, si dhe rregullimin e kampit të refugjatëve përgjatë kufirit jugor në anën e Gjevgjelisë, aktivitet ky i dalë nga kriza e refug-jatëve ruta kryesore e të cilëve kalon nëpër ven-din tonë. Koloneli Simonovski përmes një retro-spektive hapi të gjitha skenaret e së kaluarës nëpër të cilat ka kaluar kjo njësi në të kaluarën, në konteksin e rezultateve dhe arritjeve, duke u shprehur mirënjohje e falenderim pjesëtarëve të saj duke u dëshiruar të njetëve shëndet dhe fat,

gjera të cilat edhe në të ardhmen do t’i trasojnë drejt angazhimeve tjera kulmore që do të rezul-tojnë me sukses, duke sjellur shumë mirënjohje dhe çmime e afirmime të rëndësishme parimisht për njësinë, për ARM-në dhe për R. e Maqedo-nisë në përgjithësi.Komandanti i njësisë, majori Vasill Mitevski gjatë fjalimit të tij të shkurtër foli për vazhdim-sinë historike të këtij batalioni, për të cilën tha se bazohet në inxhinerinë e famshme të aradhave partizane të Maqedonisë që nga koha e Luftës Dytë Botërore dhe se tradita në një format bash-këkohor vazhdon edhe sot e kësaj dite. Si që e do tradita, në të gjitha shënimet për ditët e njësive, ashtu edhe për ditën e batalionit in-xhinaerik, pjesëtarët e saj u lavdëruan me ar-ritjet e tyre duke shfrytëzuar edhe rastin për të lexuar shumë dekrete dhe çmime si dhe masa tjera stimulative të cilat ndikojnë në motivimin pjestarëve nga vetë akti i leximit nga ana e tyre. Siç e cekëm më lartë, 13 nëntori është dita ku përmes dekretit të Presidentit të Republikës dhe njëherit komandantit suprem të forcave të armatosura, i është caktuar kësaj njësie, si një reminiscencë të njësive inxhinerike të cilat kanë funksionuar që nga koha e shtabit suprem të LNÇ-së dhe APM-së.Nëse ndjekim dhe e analizojmë mirëfilli pajisjen që kjo njësi përdor gjatë realizimit të detyrave dhe qëllimeve të saj të paracaktaura, nga e

cila një pjesë ishte e ekspozuar pranë vendit taktiko-teknik, do të vërejmë që multifunksion-aliteti i mekanizimit të rëndë ndërtimor, përmes dozerëve tërheqës, mjeteve shpërthyese, si dhe shumë mjete dhe pajisje me të cilat pjesëtarët e batalionit inxhinerik të ARM-së i përdorin mirëfilli dhe janë kompetent të realizojnë shpesh herë detyra tejet komplekse dhe tejet të rrezikshme për jetën e tyre.Të gjithë të pranishmit në vendin e ngjarjes, u bindën se inxhinierët posedojnë njohuri, guxim dhe motivim të lartë për punën të cilën e kryejnë në vazhdimësi.Kompaktiviteti i tyre, funksionaliteti kadrovik dhe taktik, i ngrit ata në nivel të lartë të sistemit in-tegrues të ARM-së, ndërsa koncepti i modern-izimit dhe përparimi konceptual i kësaj njësie për të cilin shpresojmë se do të mbështetet nga të gjithë, në të ardhmen edhe më tepër do t’i ngrit ata në piedestalin nga i cili deri më sot asnjëherë nuk u larguan.Një ditë e bukur, në një solemnitet edhe më të bukur me rastin e Ditës së Batalionit Inxhinerik. Në fund vlen të theksojmë se një pjesë e madhe e pjesëtarëve nuk ishin të pranishëm në këtë so-lemnitet, për faktin se edhe në këtë ditë solemne ata nuk pushuan nga angazhimet e punës duke qenë në pikën më të ndishme për momentin, në vijën kufitare përgjatë kufirit me R. e Greqisë.

М.V./S.Ј.

SOLEMNISHT U SHËNUA 13 NËNTORI, DITA E BATALIONIT INXHINERIK

URA NË MES TË GJITHA

NJËSIVE TË ARM-SË

36

– Shtëpia Ime e Vërtetë“ është projekt përmes të cilit pjesëtarët e Armatës së

Republikës së Maqedonisë do të kenë mundësi që të zgjidhin çështjen e tyre banesore, gjegjësisht të fitojnë të drejtën e posedimit të banesës me kushte tejet të volitshme. Kreditë për blerjen e bane-save sipas ¬çmimit të ndërtimeve mund të merren në 240 këste, gjegjësisht në një afat prej 20 vjet. Pjesëtarët e Armatës së Republkës së Maqedonisë dhe person-eli civil në shërbim të Armatës nuk do të paguajn tokën, plehërat, taksat, e as in-teresin e kredisë të cilën do t’a marrin. E gjithë kjo do të jetë obligim i Ministrisë së Mbrojtjes.Ministri i mbrojtjes Zoran Jolevski dhe shefi i Shtabit të Përgjithëshëm të ARM-së gjeneral-nënkolonel Metodija Ve-liçkovski më 30 tetor para të pjesëtarëve të ARM-së në kazermën e Kumanovës “Boro Menkov” ishin pjesë e prezantimit të projektit “ARM – shtëpia ime e vërtetë”.„Zhvilluam takim me pjesëtarët e in-teresuar të ARM-së për të blerë banesë përmes projektit “ARM – Shtëpia Ime e Vërtetë”. Kah fundi i muajit dhjetor dhe kah mesi i muajit janar do të fillojmë me ndërtimin e ndërtesës së parë, përderisa jemi në pritje të marrjes së lejes së ndër-timit nga ana e komunës së Karposhit”, theksoi ministri Jolevski në kazermën e Kumanovës. Si që na informoi ministri, vijon përzgjedhja e bankës e cila do t’a finansojë ndërtimin e ndërtesave..

FILLOI REALIZIMI I PROJEKTIT

me vende për parkim në kuadër të par-celës ndërtimore. Ministria e Mbrojtjes prioritetin e saj e vë pikërisht në këtë projekt i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë do të ndikojë në përmirsimin e standardit jetësor të pjesëtarëve të ARM-së.Rradhitja e përfitimit të banesave do të jetë në përputhje me rank listën e rrad-hitjes së parimeve të kandidatëve për blerjen e banesave në pronësi personale e miratuar nga ana e ministrit të mbro-jtjes, ndërsa e njejta do të përpunohet për pjesëtarët e ARM-së të cilët kanë konkuruar në shpalljen publike interne, në përputhje me kriteret e rregullores për mënyrën e sigurimit banesor të person-elit aktiv civil dhe ushtarak të shërbimit të Armatës së Republikës së Maqedonisë me anë të blerjes së banesave në pronë personale.

Kristina Ilievska

Gjenerali Veliçkovski në një deklaratë për media theksoi se përgjatë këtyre viteve Armata shumë shpesh ka qenë target grup i shumë projekteve, por pro-jektet e deritanishme kanë qenë të një natyre tjetër – të pajisjes, modernizimit, kazermave të reja, stërvitjeve, vlerësi-meve, njësive declarative, etj. “Neve si pjesëtarë të Armatës na gëzon fakti që ky është projekti i parë ku si target grup është ajo që për të gjithë ushtarët dhe për të gjithë qytetarët e Maqedonisë është prioritare, e ajo është familja”, tha gjen-erali Veliçkovski. “Ne e përshëndesim këtë nismë dhe besojmë se me përfun-dimin e projektit, një pjesë e pjesëtarëve përmes tij do të mund të tregojnë kujdes ndaj familjeve të tyre si qeliza themelore e shoqërisë”, shtoi gjenerali.Para pjesëtarëve të Armatës u prezan-tuan kushtet për blerjen e banesave në pronësi personale. Njëherit, u prezantua edhe projekti i ndërtesës së parë i cili tashmë ka përfunduar, si dhe të gjitha elementet bashkrenduese duke përfshirë këtu edhe periudhën e ndërtimit dhe sipërfaqen e banesave. Ndërtesa për-bëhet prej podrumit + përdhesës + 4 kat-eve. Në podrum janë të vendosura ga-razhet, në katin përdhesë janë paraparë zyra pune, ndërsa në katet e mësipërme do të ndërtohen banesat për nevojat e pjesëtarëve të ARM-së. Përveç garaz-heve, mungesa e hapësirës së parkimit në përputhje me rregulloren e projektimit të ndërtesave banesore është zgjidhur

„АRМ – SHTËPIA IME E VËRTETË“

37

ara fillimit të shtjellimit të konceptit për komunikimin strategjik, kjo fushë është implementuar në drejtim të

kontrollit të mesazheve të cilat janë pla-suar përmes informatave. Me zhvillimin e formave jokonvencionale dhe hibride të përhapjes së informatave gjatë shekullit XXI, bëhet e qartë se mënyra e tillë e ko-munikimit është sa joproduktive aq edhe e pamundur. Fuqia e ndikimit e të gjitha këtyre formave të veprimit informativ mbi perceptimin (mb-amendjes) së opinionit, fillojnë t’a kuptojnë jo vetëm organiatat e etabluara ushtarake, por edhe format e reja të llojllojshme të organizatave terroriste dhe të lëvizjeve të ndryshme radikale të cilat gjithnjë e më tepër i zbatojnë mundësitë që ofron ky lloj i ndikimit mbi përceptimin e njerëzve dhe audiencës.Ndoshta në mënyrë më të qartë këtë e ka sqaruar gjenerali amerikan Stenli Mek Kristal i cili ishte edhe komadnant i misionit ISAF në kohën e të cilit zbatimi i Stratkomit ishte në pikën e evaluimit në kuadër të NA-TO-s : „Fitorja në betejën ndaj formimit të percepti-mit tek audience e gjerë është pikë kyçe për fitoren e përgjithshme, ne fitojmë atëherë kur audience do të vendosë se kemi fituar” – ose siç shprehet admirali Majk Mulen:„ Fushbeteja tashmë nuk është vetëm ter-reni i veprimeve luftarake. Ajo (fushëbeteja) gjithnjë e më tepër është prezente në mend-jen e njerëzve, ajo është ajo në të cilën ata

qasje e re dhe bëhet ndryshimi në mënyrën e të vepruarit në domenin e komunikimit, gjë që paraqet një sfidë të rëndësishme për per-sonat që merren me komunikimet e NATO-s.Fillimet e para të formimit të Stratkom në NATO ndodhin në kohën kur NATO fil-lon të realizojë kampanjën për marjen e mbështetjes maksimale nga ana e popullit afgan në lidhje me shtrirjen e misionit ISAF gjatë periudhës së viteve 2007-2008. Kur flasim për konceptin e NATO-s, ata që kanë njohuri në këtë domen, do të përmendin Mark Lejtin ndoshta si njërin ndër ideatorët kryesor të këtij koncepti. Mark Lejti ( Mark F. Laity ) për një kohë të gjatë është shef i Stratkom në kuadër të komandës supreme të NATO-s në Shejp dhe është pjesëmarrës i drejtpërdrejt në misionin ISAF në tre rotacione, nga të cilat në dy prej tyre edhe si zëdhënës i NATO-s. Paraprakisht, katër vite ka ushtruar detyrën e zëvendësit të zëdhënësit dhe të këshill-tarit personal të sekretarit të përgjithshëm të NATO-s, lordit Robertson. Para marrjes së kësaj detyre, ka punuar si raportues ushtarak për BBC-në ku ka qenë korrespodent i kësaj shtëpie mediale nga vendet e Luftës së Gjirit në vitin 1991 dhe nga Bosnja e Hercegovina gjatë viteve 1992-1999. Deviza e tij “Percep-timi bëhet realitet” është e pranishme pothu-ajse në çdo debat, seminar dhe konferencë ku tema ka të bëjë me komunikimin strategjik dhe e njejta paraqitet si një iokonografi e pashmangshme gjithandej ku është i pra-nishëm Stratkomi i NATO-s. Por, gjithsesi se

KOMUNIKIMI STRATEGJIK NË ALEANCËN E NATO-S

PARAQITJA, ZHVILLIMI DHE ROLI

KOMUNIKIMI STRATEGJIK (STRATKOM) POTHUAJ SE NJË DEKADË GJENDET

DHE KA NJË VEND TË RËNDËSISHËM NË KUADËR TË DOKTRINËS, STRUKTURËS DHE

OPERACIONEVE TË ALEANCËS.NË KUADËR TË STRUKTURËS KOMANDUESE

TË NATO-S KAHERË KEMI ARDHUR NË PËRFUNDIM SE PËRDORIMI I FORCËS

USHTARAKE PËR ARRITJEN E QËLLIMEVE USHTARAKE DHE POLITIKE TASHMË NUK

ËSHTË E MJAFTUESHME DHE SE NEVOJITET NJË PËRFSHIRJE DHE INTEGRIM MË I MADH

I VLERAVE POLITIKE DHE KULTURORE NË KOMBINIM ME PËRDORIMIMIN E FORCËS

KLASIKE USHTARAKE (KOMBINIMIN E SOFT POWER DHE HARD POWER).

NË KËTË KONTEKST KEMI ARDHUR NË PËRFUNDIM SE EKZISTON NEVOJA PËR KRIJIMIN E NJË POLITIKE TË JASHTME NË BAZË TË “SMART POWER” (FORCË

DHE FUQI E MENÇUR), GJEGJËSISHT NJË STRATEGJI E INTEGRUAR E BAZUAR MBI DY KOMPONENTAT E ASHTUQUAJTURA FUQI E

BUTË DHE FUQI E FORTË

besojnë se është një realitet dhe një e vër-tetë rreth ngjarjeve“.Praktika e kontrollimit të informatave gjatë sistemit të instaluar paraprak të këtij lloji në NATO gjatë shekullit të kaluar, e cila në atë kohë ka qenë i suksesshëm, tashmë bëhet i papërshtatshëm për operacionet paqësore si që ishte ISAF. Për këtë shkak krijohet një

38

këtu kemi edhe njerëz të tjerë si Stiv Tata mi cili ka dhënë kontribut të madh për zhvillimin e doktrinës së Stratkomit sidomos në Britaninë e Madhe.Mark Lejti është instruktor i pashmangshëm i pothuajse të gjithë ligjeratave dhe seminareve të kësaj fushe dhe për herë të parë pata rastin të njihem me pikëpamjet e tij rreth Stratkomit gjatë vitit 2008 në komandën supreme të mis-ionit ISAF gjatë periudhës së angazhimit tim në sekcionin për koordinimin e informatave e cila së bashku me “Infoopsin”, “Psajopsin” dhe me zyrën për marrëdhëniet me publikun, më vonë më 2009 kaluan në Stratkom divizion.

Fillimet e Stratkom në kuadër të NATO-sPër herë të parë në kuadër të NATO-s një-sia Stratkom u formua gjatë vitit 2007, e cila në atë kohë kishte rolin koordinues mes kre-atorëve të mesazhit dhe mënyrës së plasimit të informatave, deri në shtatorin e 2008 kur për herë të parë kemi dokumentin e parë të shkruar i cili i përgjigjet kësaj fushe (Strat-Com, ACO 95-2,), direktivë e cila deri më tani ka edhe versionin e saj të tretë. Nga ajo kohë, jo vetëm që informacionet dhe fusha e komunikimit është nën ombrellën e Stratkomit, por edhe me definimin në fjalë, vërehet qartë se Stratkom ka të bëjë me diçka shumë më tepër se sa krijim dhe pkasim të informacioneve.

sigurisë ndërkombëtare.

Еvolucioni i Stratkomit në kuadër të NATO-sЕvolucioni i konceptit Stratkom në kuadër të NATO-s shihet përmes publikimeve të cilat shërbejnë si bazë për veprim të mëtejshëm (edhe pse e njejta edhe më tutje nuk është si përmbejtje në publikimet bazike të Aleancës mbi të cilën bazohet strategjia (AJPs 1, 3 ose 5). Pas strategjisë së parë të drejtpërdrejt StartCom ASO 95-2, vazhdon me definimin dhe me sëndërtimin e publikimit 0141 nga vitit 2009, ( 0141, NATO StratCom Policy, 29 Sep 2009). Më vonë më 2010 definohet koncepti i parë ushtarak i NATO-s për Stratkom (NATO Mili-tary Concept for StratCom, 27 Jul 10), si dhe koncepti i ridefinuar po në atë vit (MCM-0085-2010 Revised, NATO Military Concept for Strategic Communications, 11 Aug 10). Një vit më vonë publikohet edhe plani imple-mentues për Stratkom (IMSËM-0051-2011, NATO Strategic Communication Military Ca-pability Implementation Plan (CIP), 21 Feb 11) si dhe tashmë edhe direktiva e fundit e reviduar për të cilën jam i njoftuar, direktivë kjo e Aleancës së bashkuar e krijuar në Shejp (SHAPE ACO Directive (AD) 95-2, StratCom, 21 May 12) e cila faktikisht paraqet sëndër-timin e direktivës së parë të Stratkomit 95-2 dhe paraqet vazhdimësi të direktivës 95-1 nga viti 2008 që ka të bëjë me marrëdhëniet me publikun. Komanda e Operacioneve Aleate (KOA) ose (The Allied Command Operations - ACO) është komanda përgjegjëse për zhvillimin e konceptit të komunikimit strategjik në kuadër të NATO-s dhe për realizimin e aktiviteteve në tërësi. Në direktivën e komunikimit strategjik AD 95-2 e përpiluar nga ana e KOA-së, veç tjerash thirret në neojën e Stratkomit, definohet roli i tij në NATO, në misionet e NATO-s dedikuar mënyrës së realizimit dhe organizimit të Strat-komit.Më poshtë janë cekur disa pjesë të direktivës me anë të së cilës vendosen bazat e plani-fikimit, realizimit dhe kordinimit të komuni-kimit strategjik, gjegjësisht siç është cekur në pjesën e “mjedisit ndërveprues” të direktivës: – Stratkom realizon aktivitete për arritjen e

suksesit në kohën bashkëkohore në të cilën informimi dhe mediat kanë ndikim kyç dhe rëndësi globale. Përderisa mjedisi informativ global trason rrugën e ndryshimeve të cilat tashmë ofrojnë ndryshime të cilat janë në dobi të elementeve potenciale të kundër-shtarëve, përderisa ndryshimet strukturore, mentale dhe metodike të cilat ndodhin gjetiu, sa i përket sigurisë ndërkombëtare në masë të madhe, nuk janë inkurajuese, por insti-tucionet konvencionale nevojitet që në çdo mënyrë të përpiqen t’i tejkalojnë sfidat e tilla.

– Ashtu si që janë të rëndësishme informacio-net për suksesin e misionit, e nevojshme është edhe politika dhe veprimet të përpu-then në një drejtim dhe të kenë një përgjigje i cili do të përmbajë imperativin e komuni-kimit strategjik.

– Stratkomi ka për qëllim të ndikojë mbi perceptimin, qëndrimet dhe besimet e el-ementeve të rëndësishme dhe grupeve në

Fillimi kyç i politikës së NATO-s në lidhje me Stratkomin është në definim e sipër. Kështu që, në fillim, për Stratkomin ekzistojnë draft-definicionet dhe sub-definicionet vijuese: „...përdorimi adekuat dhe i koordinuar i aktiv-iteteve të komunikimit dhe mundësive të NA-TO-s me qëllim të mbështetjes së politikave të Aleancës, të mbështetjes së operacioneve dhe aktiviteteve me qëllim arritjen e qëllimeve tjera“ . Ose si që thuhet në ASO 95-2 :„...të sigurohet aspekti informativ dhe koordin-ues dhe i njejti të vendoset në qendër të të gjitha niveleve të politikës, planifikimit dhe implementimit dhe i njejti të integrohet në spe-ktrin e gjerë....“ .Për sqarimin e Stratkomit si koncept ndoshta defincion më i mirfilltë do të ishte ai se “Strat-komi ka të bëjë me një sërë sistemesh të ak-tiviteteve koherente dhe të vazhdueshme, të realizuara në nivel strategjik, taktik dhe opra-tiv, nivel që i mundëson kuptim ndaj grupit qëllimor, identifikimin e kanaleve efektiv dhe zhvillim e avancim të ideve dhe mendimve të cilat do të përcillen përmes kanaleve në fjalë në mënyrë që të promovohet dhe të ruhet një sjellje e caktuar“.Komanda e NATO-s, duke filluar nga vitit 2008 zbaton dhe zhvillon komunikimin strategjik, ku bëhen përpjekje për institucionalizimin e dis-ciplinës së komunikimit strategjik në fushën e

39

opinionin në të gjerë në mënyrë që të krijojë mbështetje dhe të arrijë qëllimet ushtarake, strategjike dhe politike.

Faktorët kyç për realizimin e këtij qëllimi janë:– përmbushje e konsiderueshme e hapësirës

informative ushtarake;– ndikim i konsiderueshëm mbi komunikimin e

sofistikuar të palës tjetër;– evaluimi i mundësive dhe kapaciteteve të

NATO InfoOps;– evaluimi i kapaciteteve dhe mundësive të

NATO PsyOps. – Për mbështetje të politikave, operacioneve

dhe aktiviteteve të Strakomit të NATO Ale-ancës nevojitet kordinimi efikas dhe i për-shtatshëm i kapaciteteve dhe aktiviteteve të komunikimit në sektorët vijues të NATO-s – diplomacisë publike, marrëdhënie me publikun, marrëdhëniet ushtarake dhe pub-liku, operacionet informative (Information Operations - Info Ops) и психолошките

операции (Psychological Operations -PSYOPS).

– Me anë të aktiviteteve të operacioneve in-formative përmes aktiviteteve tjera kinetike dhe jokinetike si dhe përmes angazhimit të liderëve kryesor në mënyrë që të ar-rihet suksesi i dëshiruar i perceptimit dhe aftësisë së të kuptuarit të ngjarjeve. Qël-limi është i orientuar në drejtim të kundër-shtarëve dhe drejt grupeve tjera qëllimore.

– Përmes operacioneve psikologjike të ndër-rmeren aktivitete gjithnjë duke i përdorur kanalet mediale të cilat janë dhe shërbe-jnë si strukturë e NATO-s me qëllim që të ndikohet mbi perceptimet, qëndriemt dhe sjelljen e audinecës. Këto aktivitet janë të drejtuara kah grupet qëllimore të paracak-tuara në rajonet e realizimit të aktiviteteve (ngjarjeve).

– Qëllimi i aktiviteteve të marrëdhënieve me publikun të NATO-s ka të bëjë me të gjitha format e aktiviteteve mediale përmes ka-naleve të njohura të komunikimit të brend-shëm dhe të jashtëm në mënyrë që të rritet vetëdija publike dhe të kuptuarit tek audienca e gjerë, për rolin e NATO-s dhe të krijohet një kredibilitet i mirfilltë Përmes marrëdhënieve me publikun të Aleancës sigurohet audienca e vendeve anëtare të NATO-s, ose në kuadër të një rajoni ku funksion vet Aleanca, pa pasur parasysh se a kemi të bëjmë me vende mike ose vende të armiqësuasra, me qëllim që të njejtat të marrin informata të sakta dhe në kohë reale, duke u mundësuar njëkohësisht që të

Përveç kësaj, edhe volumi i madh i struk-turës dhe individualitetit të vendeve anëtare të NATO-s, bëjnë të gjitha ndryshimet në kuadër të organizatës së NATO-s, shumë të ngadalshme për pranim dhe zbatim të ndry-shimeve të planifikuara. Për shkak të vendosjes së këtillë, zbatimi dhe kuptimi i konceptit Stratkom, nuk e ka vendin e njetë tek të gjitha vendet anëatre të NATO-s, ku nga ana e disa vendeve gjithnjë e më tepër i jepet rëndësi konceptit në fjalë, ndërsa nga ana tjetër te disa vende tjera koncepti në fjalë as që zë vend për t’u kuptuar ose për t’u zbatuar në kuadër të strategjive vetanake të vendeve. Te një pjesë e madhe e forcave të armato-sura të vendeve anëtare të NATO-s Stratkom gjithnjë nuk gjen zbatimin e tij për shkak të moskuptimit të mjaftueshëm të të njejtit. Në shumë armata ky koncept kuptohet si for-mësim i opracioneve informative dhe mediale,

ose në variantin më të keq ku Stratkom zba-tohet si formë e një propaganda me një miks të operacioneve psikologjike informative dhe mediale.Për këtë arsye, në Lituani në vitin 2013, fil-loi ndërtimi dhe krijimi i një NATO-qendre për përsosje të komunikimit strategjik (НАТО StratCom СЕ), e cila qendër në shtator të vitit 2014 edhe zyrtarisht fitoi akreditimin nga ana e NATO-s. Qendra siguron lokacionin e vetëm kushtuar avancimit të të kuptuarit të përbashkët të komunikimit strategjik, promovi-min dhe zhvillimin e kapaciteteve të konceptit Stratkom në kuadër të vendeve anëtare dhe vendeve partnere të NATO-s.

Тоni Janveski

kuptojnë qëllimet dhe aktivitetet e NATO-s. Gjithashtu, përmes aktiviteteve të MP-së të bëjë kthesë në ndonjë aggression eventual ndaj vendeve të NATO-s dhe njëherit t’i pro-movojë qëllimet dhe detyrat e saj.

– Komanda e NATO-s që ka të bëjë me ko-munikimin strategjik është e vendosur mes tre subjekteve të strukturës komanduese.

– Sekretari i përgjithshëm është ai i cili përgjigjet për komunikimin strategjik i cili ka të bëjë me realizimin dhe zbatimin e poli-tikës së NATO-s.

– Ndihmës sekretari i përgjithshëm i NATO-s për diplomaci publike është përgjegjës për aktivitetet në sektorin e diplomacisë pub-like, me përjashtim të mediave të shkruara.

– Zëdhënësi i sekretarit të përgjithshëm të NATO-s është përgjegjës për komunikimin me shtypin dhe me mediat

– Struktura komanduese e komunikimit strat-egjik në esencë përbëhet nga tre nivele të përgjegjësisë. Dy nivelet e para janë nivele strategjike përderisa niveli i tretë ka të bëjë me anën taktike ndërvepruese.

Në direktivat e lartëcekura në fillim të shkrimit, përmenden të gjitha drejtimet, format dhe ele-mentet me të cilat duhet të realizohet Stratkom koncepti, por esenca e zbatimit të tij është që ai të kuptohet më së miri nga ana e planifi-kuesve ushtarak në të gjitha nivelet, ku duke i ndjekur paralajmërimet dhe daljet më të reja publike të ekspertëve, deri më tani nuk është arritur asgjë, kështu që me këtë problematikë, gjithnjë në pjesën më të madhe merren vetëm profesionistët dhe grupet specialiste.Sfida kryesore sa i përket zbatimit të konceptit Stratkom në vendet anëtare të NATO-s është kuptimi dhe zgjerimi i kulturës së planifikimit ushtarak, kështu që elementet jokinetike si dhe domeni kognitiv dhe ai i të dhënave, nevojitet që në mënyrë komplete dhe të për-shtatshme të përfshihen dhe të drejtohen kah secili problem i planifikimt dhe në secilën fazë të realizimit. Planifikuesit ushtarak, në qoftë se kanë dëshirë të integrojnë Stratkomin në kuadër të planifikimit strategjik dhe ndërveprues që nga fazat e hershme, ashtu siç është paraparë në kuadër të politikave të NATO-s, duhet që gjith-një të kenë parasysh ndikimet e komunikimit jo vetëm mbi elemetet kinetike gjatë opera-cioneve ushtarake, por edhe mbi elementet e njejta jokinetike.

40

itet e tetëdhjeta dhe fillimi i viteve të nëntëdhjeta të shekullit të kaluar përsëri ridizajnuan terrorizmin. Rënia

e komunizmit në Evropë kishte të bëjë edhe ristrukturimin e lojtarëve të skenës botërore, por edhe me ndryshimin e forcave, fuqisë, interesit dhe politikës. Disa sulme me bombë mbi caqe diplomatike dhe ushtarake ameri-kane në Lindjen e Mesme shpalosnin fytyrën e re të terrorizmit. Terrorizmi u shëndrrua në një luftë sekrete surrogate me anë të së cilit më të dobëtit mund të shkaktonin goditje mbi më të fuqishmit pa pasur drojë nga një aksion i organizuar hakmarrës. Nga ana tjetër, në mënyrë drastike avanconte narko-terrorizmi, së pari i sponzorizuar nga ana e bllokut komunist, me qëllim të inkura-jimit të sistemeve kapitaliste perëndimore, por me rënien e komunizmit kjo dukshëm ndryshoi duke u pavarësuar dhe duke kërkuar mënyrë për të mbijetuar dhe për t’u zgjeruar. Organi-zatat kriminale me karakter të dhunëshëm, por para se gjithash me karakter ekonomik, dikur të sponzorizuara nga vende tjera, dikur në mënyrë të pavarur, përpiqeshin që të ndikojnë mbi politikat e qeverive, mbi ekonomine, ndër-sa shembull për këtë ishin Kolumbia dhe Peru ku në atë kohë narko-kartelët përpiqeshin të ndikojnë edhe në procesin zgjedhor nëpër vendet me përpjekje të instalojnë elementet e veta në trupat ligjdhënës dhe ekzekutiv. Për periudhën për të cilën flasim, terroristët nuk ishin edhe aq të brengosur për përemrin “terroriste” mbi emrin e organizatës së tyre. Për shembull, anarkistët proklamuan publiki-sht taktikat e tyre si terroriste. Para tyre, orga-nizata anarkiste ruse “Vullneti i Popullit”, nuk i ka kontestuar organizatat tjera të cilat aksio-net e saj i kanë karakterizuar si terroriste. Një shembull i ngjajshëm ka qenë edhe organi-zata izraelite “Luftëtarë për lirinë e Izraelit” ose ndryshe e njohur edhe si “Grupi Stern”, me ud-

që t’i vë një rezonancë të ashtuquajtur pozi-tive, fjalës terrorizëm, duke e zëvendësuar të njejtin me fjalën guerilë urbane e cila përmes akteve të dhunës thërret popullatën në kry-engritje kundër okupatorëve. Në udhëzuesin për luftimet guerile, i njohur ndryshe edhe si “Mini-udhëzuesi” që e ka përpiluar revolucio-nari brazilian, thuhet: “…të quhesh terrorist në Brazil, paraqet nder për secilin qytetar, për faktin se kjo nënkupton të luftosh kundër së keqes së diktaturës”. Në këtë mënyrë terror-izmi ka fituar “oreolin” e tij nga lidhëz konkret politik të cilat nga ajo kohë e deri më sot të nje-jtit i shërbejnë si alibi për mijëra të vrarë dhe mijëra të tjerë të plagosur e të gjymtuar. Në dekadat e fundit, organizatat terroriste në mënyrë masive përdorin emra të cilat në vete as për afërsisht nuk kanë të bëjnë me agjendë terroriste, përkundrazi, emërtimet e tyre sim-bolizojnë luftë për qëllime të drejta dhe hu-mane. Shembuj më të shpeshtë të cilat mund të hasen janë “çlirimtare” dhe “popullore”, ndërsa te ato organizata të cilat paraprakisht kanë pasur emër militarist dhe tanimë me anë të alkemisë politike e përmbushur edhe me propagandë, emri po ridizajnohet, për shem-bull nga “Organizatë popullore ushtarake” në “Ushtri Çlirimtare”, etj. Kulm i hipokrizisë dhe dyftyrësisë së këtij procesi të “riemërtimit” ra në sy gjatë gjatë përzgjedhjes së emrave së organizatave klasike terroriste të cilat nga ana tjetër me emrin e tyre na përkujtojnë në ndonjë organizatë humanitare, në grupe fetare ose organizata joqeveritare. Me këtë bëhet propa-gandë ose mbulim i terroristëve dhe veprime-ve të tyre ku sugjërohet dhe dërgohet mesazh i qartë deri te audienca dhe mediat se kemi të bëjmë me grupe të diskriminuara të cilat janë të suprasuara nga ana e ndonjë force më të madhe ose nga ana e aparatit shtetëror. Sh-embull për këtë janë emërtimet e: “Rrugës së dritës” , “Thirrja” (Al-Dava), organizatës

hëheqësin e tyre Abraham Sternin. Shembulli i fundit është tejet interesant emri i organizatës është përbërë nga emri “liri”, e megjithatë nga vetë organizata nuk i kanë hedhur poshtë as-njëherë pretendimet se po shërbehen me ter-rorizëm. Ky grup është mes grupeve të fundit i cili publikisht dhe qartë i ka deklaruar aktet e tyre terroriste. Por, “sinqeriteti” i këtillë nuk ka zgjatur shumë. Konturet e karakterit per-fid të terrorizmit bashkëkohor kanë filluar që të harxhohen dhe ngadalë por sigurtë janë imponuar masa korrekte dhe të “buta” poli-tike e diplomatike përmes së cilave terroristët dalngadalë kanë filluar të transformohen në formacione guerile, në luftëtarë të lirisë, etj. Kjo alkemi politike e terrorizmit vërehet edhe përmes shembullit të revolucionarit brazilian Karlos Marigela, njeri i cili është përpjekur

ТЕRROZIZMI – INDI I LIGË I NJERËZIMIT

ЕVOLUCIONI 2

41

islamike “Al Xhamat Al Islam”, emra këto të cilat kur do t’i lexonte një qytetar i thjeshtë do të mendonte se bëhet fjalë për ndonjë orga-nizatë humanitare, ndërsa pas këtyre emrave qëndron emri dhe vula e shumë të vrarëve dhe të lënduarve. Polemika për raste të cak-tuara të akteve të dhunës të cilat i gjasojnë terrorizmit klasik vazhdon edhe sot e kësaj dite, nga arsyja që realizatorët këmbëngulin se akti i dhunës është masa e fundit që ata domosdoshmërisht është dashur që të ndër-marin, për shkak të avancimit të statusit të ndonjë grupi të caktuar, të ndonjë bashkësie, kombi, grupi fetar, etj. Këso lloj mendimesh mund të hasim në shkrimet e Sheik Mu-hammed Hysein Fadilahut, liderit shpirtëror të grupit libian i cili ka kryer kidnapimin e njohur edhe si “rasti i Andersonit”. Në këtë shkrim ai thotë: „Ne nuk jemi terroristë, sepse ne nuk besojmë në terrorizëm! Ne rezistencën ndaj pushtuesit nuk e shohim si akt terrorist por si një luftë të shenjtë të popullit tonë”. Këso dilemash ndoshta më së miri janë parashtru-ar pas masakrës së Mynihut ku gjatë lojrave olimpike në Gjermani, gjatë një sulmi terrorist ngelën të vrarë njëmbëdhjetë sportistë izra-elit. Në debatin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara ku u tha se pikërisht kjo organi-zatë duhet të përfshihët në mënyrë më aktive në mënyrë që në të ardhmen të parandalohen gjakderdhjet nga aksionet e shumta terroriste, shumë nga përfaqësuesit e vendeve arabe në OKB, si dhe disa përfaqësues të vendeve të Azisë dhe Afrikës, kontestuan klasifikimin “akt terrorist” duke sqaruar se njerëzit të cilët luftojnë për çlirimin nga pushtuesi e okupator, kanë të drejtë të përdorin dhunën dhe si të tillë të mos llogariten si terrorist. Të kthehemi përsëri tek ata të cilët me sig-uri mund t’i quajmë terroristë. Cili është për-caktimi i tyre për taktikën gjakatare të cilën e përdorin. Së pari, ata thonë se janë inferior në numër me fuqi të kufizuar, përkundër një aparati të organizaur shtetëror dhe strukturës së tij ushtarake dhe të sigurisë, e për këtë shkak të njejtët përdorin taktikë “qëllo dhe ik”, ku edhe shkaktojnë goditje pa hyrë në betejë, gjegjësisht pa hapur ndonjë front. Së dyti, për të tërhequr vëmendjen e mediave, e përmes kësaj edhe të ndërkombëtarizojnë problemin, janë të detyruar që aksionet e tyre t’i realizo-jnë me dozë dramaticiteti, që me fjalë tjera do të thotë në mënyrë të përgjakshme dhe me shumë viktima e dëme materiale. Labirinthi me definicionin e terrorizmit edhe më tepër është komplikuar, ku në fund të nxiret një py-etje bazë, ku njerëzit ende nuk kanë gjetur një përgjigje adekuate. A është njejtë kur nga një anë kemi një terrorist të vetmuar, anëtar i një celuce të vogël terroriste, i cili vetvritet në një qendër tregtare të mbushur me njerëz, duke përdorur mjet të improvizuar shpërthyes, duke lënë të vrarë dhe të plagosur të gjithë që gjenden në radiusin e veprimit të mjetit shpërthyes dhe nga ana tjetër, avion super-sonik i cili lëshon bombë lazerike të kurdisur nga një lartësi dhjetë kilometërshme mbi një qendër të njejtë tregtare si paraprakja, duke i lënë të vrarë të gjithë njerëzit që gjenden në të. Edhe njëra edhe tjetra kanë të bëjnë me viktima dhe cila nga këto merret si ter-rorizëm? Disa analisët do të thonë se dallimi qëndron në atë se terroristët shquhen për nga fakti se ata nuk kanë të veshur uniform me shenja ushtarake dhe për këtë shkak të njejtit nuk u nënshtrohen ligjeve dhe rregullave të

isfaksionin e tij material. Por duke pasur një qëllim dhe një kauzë të caktuar, nuk mjafton për të llogaritur dikë si terrorist. Dhe në këtë mënyrë, me një analizë të tillë, arrijmë deri tek emërtimet, ekstremist dhe radikal. Dallimi qëndron në atë se radikalët dhe ekstremistët edhe pse posedojnë bindje ekstreme, të nje-jtët nëse nuk ndërrmarin akte të dhunshmë, në atë rast nuk mund të quhen terrorist. Ky është edhe një kriter të cilin aparati i sig-urisë duhet t’a masë kur i njejti i “përpunon” dhe i gjurmon terroristët potencial. Në këtë mënyrë, duke lëvizur drejt evolucionit të ter-rorizmit, vimë deri në shekullin XXI, ku në skenë paraqitet një lloj tjetër i terrorizmit, i quajtur terrorizëm global, terrorizëm në të cilin i hasim gjenet e terrorizmit fetar, shtetëror të sponzorizuar, politik dhe terrorizëm i shumë nënllojeve tjera. Me paraqitjen e “Al-Qaedës” si dhe me klanet e saj në Azi, Afrikë, Evropë, Amerikë, bota u ballafaqua me një masë të ç’thurrur fizike të organizatave terroriste me parashenjë fetare, të gjitha me koncept të ndryshëm personal dhe financiar, por me qëllim të njejtë – perëndimin si formues i hi-pokrizisë globale dhe pushtimin financiar si koncept esencial. Dhe logjikisht se kundër lojtarit global do të vendosim edhe terrorizëm global, i cili kësaj rradhe është edhe forma-cion gueril edhe politikë, biznes dhe diploma-ci njëkohësisht. Edhe pse parimisht, i drejtuar

kundër vlerave perëndimore, terrorizmi global nuk i anashkalon as vendet e lindjes e as ven-det afrikane. Ai vazhdimisht gërshetohet duke i ndërruar format, dikur i udhëhequr nga “Al-Qaeda”, ndonjëherë nga talebanët, nga Boko Haram, nga grupet çeçene, ndërsa sot nga Shteti Islamik në Irak dhe Siri. Dhe patjetër se gërshetitmi do të vazhdojë, forma do të ndry-shojë ndërsa qeëllimi dhe esenca do të nge-lin të njejta. Jetojmë në një kohë kur terroizmi mori territoret e veta, sistemin e vet, forcën ushtarake si dhe stabilitet financiar. Edhe pse ai rrëshqet në shinat e religjionit, forca që i jep shtytje është ajo e pasurive natyrore dhe e ndikimit politik në botë., ndërsa fenë terror-izmi e përdor si argument shtesë. Një ditë kur dhe nëse harxhohet, do të gjendet një lloj i ri i energjisë që terroizmin do të shpien për-para. Me një fjalë, terrorizmi global paraqet një dëshirë të vazhdueshme për një forcë të pakufizuar ndaj njerëzve dhe natyrës.

Vlladimir Jovanovski

luftës të vendosura nga OKB-ja. Por çfarë do të ndodhë nëse avion i rregullt, pjesë e struk-turës ushtarake gjuan bombë me parametrat e rregullta, mbi përsëri, një treg ose vend të rregullt me poashtu civil aq më të rregullt dhe të njetët i lë të vrarë? Nëse përgjigja është dëm kolateral, në këtë rast, me të vërtetë kemi të bëjmë me një përgjigje të “varfër”. E nëse kthehemi tek shembulli i lartëpërmen-dur i krahasimit me sulmuesin vetëvrasës dhe avionin supersonik, në këtë rast, mjeti i improvizuar shpërthyes paraqet një lloj force ajrore ose një artileri që u shërben ter-roristëve. Dhe e gjithë kjo do të tingëllonte tejet logjike në qoftë se nuk e shohim atë se kush më tepër humb jetën në aksionet e tilla terroriste. Civilë, gra dhe fëmijë. Por terror-istët kanë përgjigje edhe për këtë. Njëri ndër bashkëpuntorët e ish liderit palestinez Jaser Arafat, i pyetur rreth viktimave civile të cilat janë si rezultat dhe si pasojë e luftës së pal-estinezëve kundër Izraelit, është përgjigjur: “Si ka mundësi që ndryshe të tërheqim vë-mendjen e botës, nëse jo në këtë mënyrë dhe përmes kësaj trysnie. Na vjen keq për viktimat, por kjo është luftë në të cilën janë të përfshirë edhe civilët”. Fatkeqësisht politika ka depërtuar thellësisht në terrorizëm, ku ky i fundit sot nuk mund të përcaktohet si ter-rorizëm bardh e zi, por ekziston një spektër i gjerë i ngjyrave në të cilin ai vepron dhe ekziston. Në mënyrë që sa më mirë të kuptojmë dhe të zbërthejmë e interpretojmë terrorizmin, nevojitet që të mësojmë dallimet mes tij dhe pjesëve tjera të ushtrimit të dhunës. Të fil-lojmë nga fjala guerile. Shpesh herë terror-izmi zëvendësohet pikërisht me këtë fjalë. Edhe pse kanë shumë ngjajshmëri, si që janë veprimet taktike, atentatet, vendosjen e bombave, kidnapimet, si dhe elementet tjera, dallimi mes tyre është esenciale. Formacioni gueril paraqet grup më të madh të personave ushtarakisht të rreshtuar, ndërsa për qëllim kanë forcat e armatosura të kundërshtarit, dhe që është tejet e rëndësishme ky forma-cion përpiqet të rimer merr kontroll mbi një territor të caktuar. Nga ana tjetër, terroristët nuk funksionojnë si një organizatë klasike ushtarake, ato shmangin marrjen dhe kon-trollin e territoreve, qëllimisht i shmangen konfliktit të drejtpërdrejt me ushtrinë dhe policinë, duke pasur si cak kryesor personat civil. Por meqë përmendëm se terrorizmi përbëhet prej elementeve të përzier, gjatë dhjetë viteve të fundit përjeton gërshetime me anë të së cilëve në mënyrë perfide fshi-het pas emërtimit guerilas. Gjithnjë e më shumë, terroristët veshin uniforma, përdorin flamuj, rreshtohen si forca ushtarake, dhe përpiqen të marrin nën kontroll territore të caktuara. Dhe pothuajse për gjithçka ata ia dalin për t’u maskuar si formacion gueril, për-pos në një rast. Atyre edhe më tutje civilët u shërbejnë si mish për top! Ky është dal-limi mes guerilasve dhe terroristëve. Dallim të cilin aparati i sigurisë duhet t’a ndjek në secilin akt të dhunëshëm, aty ku mbretëron terrorizmi. Aq më interesante është situata nëse hed-him vështrim mbi profilin psikologjik të një terroristi klasik. Ai në esencë është altruist dhe beson se i shërben qëllimit më të lartë të dizajnuar të krijojë një shoqëri më të mirë. Për krahasim, një kriminel i thjeshtë, nuk shërben për asnjë qëllim, përpos për sat-

42

PARTNERËT E ALEANCËS NGA E GJITHË BOTA dhe Pakistanin.Dialogu dhe bashkëpunimi me Republikën e Koresë kanë filluar në vitin 2005 dhe posa-çërisht janë intensifikuar pas nënshkrimit të Programës individuale për partneritet dhe bashkëpunim nga Shtatri i vitit 2012. Kahja kryesore e bashkëpunimit ishte stabilizimi i Afganistanit, e posaçërisht dislokimi i një kontingjenti për mbështetjen e operacionit të udhëhequr/drejtuar nga NATO dhe Re-publika e Koresë.Koncepti strategjik i Aleancës i miratuar në samitin e Lisbonës më 2010-tën, e hapi rrugën për një politikë më fleksibile të aso-ciacionit me të gjithë partnerët të cilët kanë probleme të ngjajshme strategjike dhe vlera kyçe të Aleancës në bazë të bashkëpun-imit dhe dialogut. Është e rëndësishme të theksohet se të gjitha marrëdhëniet e NA-TO-s me shtetet bazohen në nënshkrimin e Programës individuale për partneritet dhe bashkëpunim, veçmas me çdo shtet si-pas karakteristikave dhe mundësive të atij shteti. Në prill të vitit 2011, gjatë mbledhjes së ministrave të punëve të jashmtme të

ë botimin e kaluar të revistës, mbulu-am relacionet e NATO-s me partnerët nga bota si që janë Australia, Japonia

dhe Iraku. Në këtë kontekst vazhdojmë me partnerët e NATO-s nga e gjithë bota apo thënë thjeshtë “partnerë global.“Do të nji-hemi me Mongolinë, Republikën e Koresë, Zelandën e Re dhe Pakistanin.Mongolia si partner i NATO-s nga e gjithë bota, jashtë fushës euroatlantike, në vitin 2005 filloi mme ndërtimin e bashkëpunimit në operacione pë përkrahjen e paqes. Në nëntor të vitit 2010, kryetari i Mongolisë, Tsakhia Elbegdorj mori pjesë në samitin në Lisbonë. Gjatë takimit në mënyrë më të detajuar ishte marrë vesh bashkëpunimi mes NATO-s dhe Mongolisë si dhe kyçja e tanishme dhe e ardhme e saj në menaxh-imin ndërkombëtar të krizave. Në bazë të angazhimit të përbashkët për paqen, de-mokracinë, të drejtat e njeriut, sundimin e së drejtës dhe sigurinë ndërkombëtare, Mongolia dhe NATO në mars të vitit 2012 e sollën Programin individual për partneritet dhe bashkëpunim në të cilën janë të cekura planet për përmirësimin e interoperabilitetit të çështjeve globale të sigurisë dhe zhvil-limin e mekanizmave për parandalimin dhe menaxhimin e krizave. Mongolia ishte pjesmarrëse me ushtarë në misionin e udhëhequr nga NATO për for-cat e sigurisë ndërkombëtare për ndihmë në Afganistan që nga Mars ii vitit 2010. Atëherë shteti për herë të parë shpërndau tog këmbësorie në komandën regjionale VERI të ISAF-it. Ajo gjithashtu e përkrahte misionin për trajnim në Afganistan me men-tor-trajnues të këmbësorisë, artilerisë dhe

ajrit. Mongolia ishte pjesmarrëse edhe në misionin e udhëhequr nga NATO në Kosovë në periudhën dhjetor 2005 deri në mars të vitit 2007. Për përmirësimin e mëtutjeshëm të interop-erabilitetit të forcave të tyre të armatosura me forcat e NATO-s, Mongolia planifikon shkëmbimin e praktikave më të mira, të marrë pjesë në një spektër të gjërë të kur-seve të NATO-s, në aktivitete për trajnime dhe të shqyrtojë mundësinë për selektimin e forcave që marrin pjesë në Konceptin për shkathtësi operative. Qendra mongoliane – “Five Hills” – Qendra e trajnimeve opera-cionale për përkrahjen e paqes (Peace Sup-port Operations Training Centre), është e gatshme për shqyrtim dhe miratim, me qël-lim që të jetë pjesë e rrjetit të qendrave të trajnimit dhe partneritetit arsimor. Bashkë-punimi në fushat e sfidave të reja të sigurisë fokusohet veçanërisht në luftën kundër ter-rorizmit dhe mbrojtjes kibernetike. Propozi-met për bashkëpunim në sferën e shkencës dhe teknologjisë, përfshijnë rehabilitimin e ish- ueb faqeve ushtarake dhe zhvillimin e qëndrueshmërisë dhe besueshmërisë në teknologjinë e komunikimit dhe informa-cionit (informatikës).

Bashkëpunimi i NATO-s me Republikën e KoresëNë numrine kaluar të revistës, i përpunuam marrëdhëniet e NATO-s me partnerët nga bota siç janë Australia, Japonia dhe Iraku. Në këtë kontekst vazhdojmë me partnerët e NATO-s nga e gjithë bota, ose thënë thjesht “partnerët global”. Do të njihemi me Repub-likën e koresë, Mongolinë, Zenlandën e re

NATO

43

Pas përfundimit të misionit në shkurt të vitit 2006, dialogu politik mes NATO -s dhe Paki-stanit filon të intensifikohet. BAshkëpunimi praktitk vazhdoi me hapjen e kurseve për trajnimin e ushtrisë pakistaneze.Fokusi i bashkëpunimit veçanërisht ishte i përqëndruar në lidhje me objektivin e për-bashkët për të sjellë sigurinë dhe stabilite-tin e vendit në misionin e udhëhequr prej NATO-s në Afganistan, nga ana e Forcave ndërkombëtare për ndihmë. Disa bised-ime politike ishin të zhvilluara në një nivel të lartë në mes të NATO-s dhe Pakistanit dhe për disa fusha tjera të interest, përfshirë këtu edhe kontrabandën me narkotikë në Afganistan dhe me refugjatët afgan. NATO dhe Pakistani kanë të zhvilluar një shkëmbim të rregullt në nivele të ndryshme, përfshirë edhe vizitat nga funksionrë të lartë dhe liderë të shoqërisë civile. Shkëmbimi politik në nivel të lartë u bë me vizitën e ish-skretarit general dhe sekretarit general ak-tual të NATO-s. Kryetari Asif Ali Zardari më parë kishte vizituar Shtabin e NATO-s dhe iu drejtua Këshillit euroatlantik me vizionin e tij për bashkëpunim, për shkak se jostabil-iteti, ekstremizmi dhe terrorizmi në Afgani-stan paraqesin kërcënim për Pakistanin dhe për komunitetin më të gjërë ndërkombëtarë.Mbështetja pakistaneze e përpjekjeve të NATO-s dhe komunitetit ndërkombëtar në Afganistan mbetet e një rëndësie të veçantë për suksesin e misionit të Aleancës. Në fil-lim të korrikut të vitit 2012, sekretari gjen-eral i NATO-s e përshëndeti paralajmërimin e Pakistanit për hapjen e sërishme të linjave të terrenit për furnizim në Afganistan (ishin të mbyllura që nga Nëtori i vitit 2011), duke mundësuar vazhdimin e transitimit të nevo-jave për misionin nëpërmjet Pakistanit.

Dragan Pavlovski

vendeve pjesmarrëse të ISAF-it, Republika e Koresë e shpalli planin e saj të kontribuojë me një donacion prej 500 milion dollarësh, gjatë pesë viteve të ardhshme. Paratë ishin të synuara për përkrahjen e zhvillimit të for-cave kombëtare të sigurisë në Afganistan she zhvillimin socio-ekonomik të shtetit. Republika e Koresë është faktor i rëndë-sishëm për stabilizim në Afganistan. Nga viti 2010 deri në vitin 2013, vendi udhëheqte një ekip provincial të integruar civilo-ushtarak për rikonstruim (Provincial Reconstruction Team - PRT), i përbërë nga 470 persona në provincën Parvan. Ekipi ndihmoi në ndër-timin e kapaciteteve të qeverisë provincial në sferën e shëndetësisë, arsimit, zhvillimit rural dhe menaxhimit/udhëheqjes. Si pjesë e procesit të tranzicionit të përgjegjësive për sigurinë në Afganistan programa ishte ndërprerë, ndërsa përgjegjësitë e saja i ishin dorëzuar pushtetit afgan. Një pjesë e madhe e infrastrukturës së kontingjentit Ko-rean në vend se të tërhiqen, ngelën aty dhe u riinvestuan në Bagram. Programa e re për partneritet e miratuar në vitin 2012, përfshin një numër të fushave të përbashkëta prioritare, duke përfshi këtu edhe luftën kundër terrorizmit, operacionet shumëkombëshë për përkrajen e paqes, përmirësim të interoperabilitetit, si dhe bashkëpunim në korniza të programës së NATO-s për paqe dhe siguri. (NATO’s Sci-ence for Peace and Security Programme). Bashkëpunimi praktik veçanërisht u inten-sifikua në prill të vitit 2013, pas vizitës së Sekretarit general të NATO-s, Anders Fogh Rasmunsen dhe bisedat bilateral të bëra me kryetarin e Republikës së Koresë, Park Geun-Hye dhe anëtarëve kyç të qeverisë së saj, me qëllim që t’i hulumtojnë mundësitë për zgjerimin e bashkëpunimit. Gjatë viz-itës, sekretari gjeneral e përsëriti qëndrimin dhe dënimin e tij të fortë për retorikën pro-vocative dhe aktivitetet që i ndërmer Korea e Veriut, e që paraqesin kërcënim serioz për paqen rajonale dhe ndërkombëtare, siguri-në dhe stabilitetin. Vizita përfundoi me një turne të shkurtër të zonës së demilitarizuar. NATO dhe Korea bashkëpunojnë edhe në luftën kundër kërcënimeve për pirateri në pjesën perëndimmore dhe lindore të Af-rikës (Gulf of Aden и Horn of Africa). Forcat detare të Republikës së Koresë, siguruan shoqërim të siguruan shoqërimin e anijeve tregtare që patrullonin përgjatë ujrae të fushave të përmendura.

Bashkëpunimi I NATO-S me Zelandën e ReViteve të fundit, NATO zhvillon marrëd-hënie me me një numër të madh shtetesh jashtë fushës euroatlantike. Me ndërtimin e dialogut dhe bashkëpunimit , të cilat janë të zhvilluara në vitin 2001, Zelanda e re bën pjesë në mesin e këtyre shteteve. Kon-cepti strategjik i miratuar në Lisbonë e hapi rrugën për një politikë më fleksibile të part-neritetit, bashkëpunimit dhe dialogut. Ale-anca i formalizoi marrëdhëniet me NATO-n, me anë të zhvillimit të partneritetit individual dhe programës për bashkëpunim të për-shtatur me interesat e vendit. Partneriteti me Zelandën e re fokusohet në përmirësi-min e bashkëpunimit të mëtutjeshëm në fushat siç janë mbrojtja kibernetike, menax-

himi i krizave dhe proekte të përbashkëta në arsimim dhe edukim. NATO dhe Zelanda e Re kanë sinjalizuar angazhimin e tyre për bashkëpunim me anë Programës individuale për partneritet në Qershor të vitit 2012.Zelanda e Re ka bërë një kontribut të veçantë në përpjekjet e udhëhequra nga NATO në Afganistan, fillimisht si pjesë e For-cave ndërkombëtare të sigurisë për ndihmë. Bashkëpunimi vazhdon në korniza të mision-it të ri i njohur si “Mbështejte e Vendosur”, për trajnim, këshilla dhe ndihmë forcave afgane të sigurisë dhe institucioneve. Zelanda e Re bëri një kontribut të rëndësishëm në misio-nin në Afganistan, e cila përfundoi në Dhje-tor të vitit 2014, e të cilën e udhëhiqte një ekip provincial për rekonstruim në provincën Bamyan. Ai u bë i pari nga shtatë fusha të

tranzicionit të udhëheqjes afgane. Ky nuk ishte kontributi i parë i ushtarëve të vendit. Ata shërbenin në misionet e ud-hëhequra nga Forcat për stabilizim në Bos-nje dhe Hercegovinë (SFOR). Zelanda e Re, gjithashtu dy herë ka kontribuar në opera-cionet detarer për luftë kundër piraterisë në afërsi të brigjeve të Afrikës.

Bashkëpunimi i NATO-s me PakistaninMarrëdhëniet e NATO-s me vendin pro-gresivisht zhvillohen që kur aleanca i ndih-moi Pakistanit në tërmetin katastrofal të vitit 2005. NATO krijoi ura ajrore të materialve të nevojshme dhe shpërndau inxhinierë, njësi mjeksore dhe specialstë për pajisje të ndry-shme për vendin. Me qëllim të lehtësimit të aktiviteteve humanitare, NATO krijoi një urë masovike ajrore, duke përdorur burimet e Forcave për përgjigje (Response force) të NATO-s.

hvillimi i doktrinës ushtarake paraqet proces kompleks i cili kërkon qasje se-rioze për faktin se merret me analizë së mësimeve të mara nga e kaluara, lidhjen

e tyre me mjedisin operativ si dhe parashikimin e luftës vijuese. Ajo duhet t’i parashikojë ndry-shimet e mjedisit dhe ndikimin e arritjeve të reja teknologjike, armëve dhe pajisjeve. Efek-tet e trendeve dhe shpikjeve të reja, janë aq të shpeshta dhe të mëdha sa që në momentin kur do të absolvohen tashmë fillojnë të vjetërsohen. Për këtë shkak doktrina ushtarake duhet të zh-villohet në vazhdimësi. Këtu kemi një problem real të pritjeve tejet ambicioze në mënyrë që të vendosen taktika, teknika dhe procedura që zg-jasin më shumë. Është e natyrshme që njerëzit të kërkojnë zgjidhje afatgjate për problemet e tyre. Por shkencat ushtarake janë të lidhura dre-jtpërsëdrejti më ndryshimet shoqërore me eko-nominë, informatat dhe teknologjinë, ndërsa këto të fundit pësojnë ndryshime të vazhdueshme. Jo vetëm që është e pamundur të vendosjen zgjidhje afatgjate, por kjo paraqet një sfidë për

ZHVILLIMI I DOKTRINËS USHTARAKE

ndaj vendeve, aleancat me vendet e treta, si dhe shumë faktorë të tjerë nga e cila varet se si duhet të zhvillohet ushtria konkrete. Nuk duhet të krahasojmë portokallët dhe mollat, ose të mer-ren shembuj krahasues pa asnjë bazë. Është tejet interesante që kemi shumë shembuj, kur bëjmë krahasime në disa parametra të papër-shtatshëm. Në logjikën e shëndoshë, kjo bën pjesë në kategorinë e paragjykimeve kongitive, të cilat janë shumë të rrezikshme gjatë zhvillimit të doktrinës ushtarake për faktin se shpenzohem shuma të majme parash për punë të panevo-jshme. E dimë që punët në realitet nuk janë gjithmonë ashtu si duken. Nga ana tjetër, ushtarët kanë mëndje prgamatike dhe jo të gjithë dinë të kup-tojnë atë që thuhet mes rreshtave. Disa doktri-na konvencionale, nga ushtarët nuk presin një gjë të tillë, por presin që ata të bëjnë pikërisht atë që u është dhënë në doktrinë. Megjithatë, ushtari i ardhshëm hibrid do të duhet të fillojë të mendojë në mënyrë kritike dhe në mënyrë më kreative. Doktrina atë, duhet t’a përgaditë për më të keqen, ndërsa ushtari të insistojë në atë që mendon se ka nevojë në mënyrë që të fitojëm, në rast se dokumentet kombëtare i ngarkojnë një detyrë të tillë. Nëse ushtria është institucion e cila duhet t’i mbrojë interesat kom-bëtare, lirinë, pavarësinë, suverenitetin dhe in-tegritetin territorial, është logjike që ushtarët të gjithçka që është e mundur për të përmbushur misionin. Gjërat që kanë të bëjnë me ushtrinë duhet t’u kthehen si një mënyrë jetese, gjë që do të thotë se ngjarjet rreth tyre t’i shohin në aspektin ushtarak, në prizmën e mbrojtjes dhe siguisë së shtetit.Zhvillimi i doktrinës është i lidhur ngushtë me shkathtësinë operative, e mund të thuhet se kjo është edhe njëra ndër detyrat e saj. Shkathtësia operative bazohet në shumë parime, ndëras si të dobishme për realizimin e doktrinës janë çësht-jet e efikasitetit dhe realizimit të masave, aktiv-iteteve dhe procedurave dhe proceseve. Efikasi-

të qenë në rrjedha me ndryshimet. Edhe ushtritë e mëdha edhe ato të vogla mund të jenë interne rreth zhvillimit të doktrinës ushtarake. Të parat për shkak të volumit të tyre vështirë pësojnë ndryshime, ndërsa të dytat, këtë nuk e bëjnë për shkak mjeteve të kufizuara financiare.Për këtë shkak, profesionistët ushtarak nevojitet që në vazhdimsi të interesohen, të informohen dhe të mësojnë doktrinat e ushtrive tjera. Kjo është në dobi për më së paku dy arsye, ku njëkohësisht mund të orientojnë në gabimet si në diçka që nuk duheet bërë, ose të na referojë në veti pozitive si në diçka që duhet bërë patjetër. Këtu ekzsiton tendenca për një sqarim logjik dhe për thjeshtëzimin e termeve dhe fenomeneve, gjëra që njerëzit nxisin të gjejnë shumë ngjajsh-mëri dhe aty ku ato nuk mund të gjinden. Shpesh herë bëhen krahasime, për shembull, mes dy ushtrive me madhësi të ngjajshme, ose mes dy shteteve me poashtu madhësi të përafërt duke mos pasur parasysh mjedisi operativ ose fqin-jësia, kërcënimet e rajonit, gjendja ekonomike, numri i banorëve, pozita gjeografike, politikat

SFIDAT KRYESORE

44

Logjika deduktive paraqet një fillim të mirë për vendosjen e një sistemi për zhvillim të vazh-dueshëm të doktrinës ushtarake. Secili diskutim rreth ushtrisë duhet të fillojë me pyetjen, pse val-lë ajo nuk ekziston dhe nuk funksionin si institu-cion? Më pas, cili është roli i saj në përputhje me kushtetutën dhe ligjet e shtetit? Si përputhet ajo në fotografinë e madhe të politikës kombëtare dhe si duhet t’i mbrojë interesat kombëtare? Cilat janë kërcënimet për të cilat ajo duhet të jetë e gatshmë? Ku është vendi i saj në krahasim me sturkturat dhe institucionet tjera të sigurisë? Si të përgaditet për luftën e rradhës, duke i pasur para-sysh të gjithë, miqtë, aleatët, armiqtë? Si duhet të jetë e pajisur, e armatosur dhe e veshur? Cilat vlera morale duhet t’i imponojë si vlera të punës? Si të stërvitet dhe të trajnohet, cilat standard do t’i pranojë e cilat do t’i zhvilloi? Cilat janë prioritetet

në kohën e caktuar me një buxhet të caktuar dhe çfarë është më e mirë dhe a thua vallë humbet kohë e tepërt në punë joesenciale?Gjatë zhvillimit të doktrinës ushtarake, duhet parashtruar pyetjet e duhura. Parashtrimi i py-etjeve paraqet dëshmi për atë se njeriu është duke menduar dhe shihet s ii aftë për të para-shtruar pyetje me vend. Në qoftë se organizata ushtarake ndikon në mënyrë që të mos parash-trohen pyetje, në atë rast ushtari nuk do të më-sojë të mendojë, ndërsa një mendje e cila nuk parashtron pyetje, nuk mund të jetë dinamik në aspektin intelektual. Parashtrimi i pyetjeve është një shkathtësi e cila trajnohet me kohë. Pyetje sipërfaqësore shpien në mendime sipër-faqësore, apo pyetje të paqarta kanë të bëjnë me pyetje të pakuptimta. Parashtrimi i pyetjeve stimulon të menduarit, ndërsa të menduarit për-mirsohet me anë të analizaës dhe evaluimit të mendimeve. Se çfarë doctrine do të zhvilloi një organizatë ushtarake, varet nga kapaciteti i ush-tarëve të cilët janë pjesë e asaj organizate.

Gjorgji Veljovski

teeti vlerësohet me pyetjen “se a jemi duke i bërë punët e duhura?Kjo do të thotë se a jemi duke i ndëramrur ma-sat e duhura, aktivitetet dhe proceset për t’ju përgjigjur kërcënimeve, në mënyrë që të për-shtatim ushtrinë ndaj ndryshimeve, e me këtë ajo të jetë e gatshme për betjeën vijuese. Real-izimi si parametri i dytë i suksesit, vlerësohet me pyetjen “vallë a jemi duke i bërë punet në mënyrë të duhur? Kjo do të thotë se a ndërmarim ma-sat, aktivitetet dhe porceset në mënyrë që t’u përgjigjemi kërcënimve, të përshtatim ushtrinë ndaj ndryshimeve dhe me këtë t’a përgadisim të njejtën për betejën apo luftën e rradhës. Re-alizimi si parametër i dytë i suksesit, vlerëso-het me pyetjen “vallë a jemi duke i bërë punët e duhura sipas rregullit?” Kjo do të thotë që, a thua vallë që aksionet e paracaktuar jemi duke i zbatuar në mënyrën e duhur që të njejtat të jenë të dobishme. Ekziston mundësia që të vërtetohet se çfarë saktësisht duhet bërë, por ajo që duhet bërë mos të realizohet deri në fund, ose të real-izohet dicka e shkëlqyer që nuk korespodon me realitetin. Vlen të përmendet se shpejtësia e ndjekjes së trendeve gjatë zhvillimit të doktrinës paraqet një faktor të rëdësishëm që shpesh herë anashkalo-het. Në qoftë se doltrina nuk pëson ndryshime me tempon e njejtë me ndryshimet më të reja në aspektin ushtarak, ushtria gjithnjë do të ngecë të paktën një hap me punët tjera. Arsya e vonesës nuk janë vetëm implikaconet financiare, por në të shumtën e rasteve kemi të bëjmë edhe me bar-rier kulturore si që janë suetat, rezistenca ndaj ndryshimeve, disa komplote të ndryshme të cilat i stëzgjasin proceset në mënyrë që të mos dilet nga zona komode, etj. Pasiviteti për t’u bërë disa ndryshime nga aspekti historik gjithjë ka pasu kosto të majme. Shoqëria në përgjithësi është e ndëshruar ndaj ndryshimeve të mëdha, ndërsa ushtria si institucion është veçanërtisht delikate sepse të njejtës i nevojitet për t’u përgaditur. Shumë herë gjatë zhvillimit të doktrinës humbet kohë gjatë semantikës, një terminologji e cila nuk është esenciale, në formën dhe pamjen e dokumenteve. Dizajnerët përzihen në punët të cilët nuk kanë rëndësi esenciale në botën reale. Duhet theksuar se doktrina ushtarake nuk është një dogmë, por paraqet një përmbledhje parimesh të cilat japing drejtime të përgjitshme dhe të ndryshyeshme. Secila përpjekje që në mënyrë pragmatike të vendosen parime të forta në mënyrë që të nejtat të zgjasin gjithnjë, vetëm se e barikadojnë sistemin sepse kjo asnjëherë nuk mund të realziohet mirëfilli. Ashtu si që thuhet se më mirë është të kemi ndonjë plan se sa të mos kemi asgjsë, ose është më mirë që të vendosim doktrinë të çfarëdoshme, e cila më tutje, kuptohet se do të ndryshojë dhe do të revi-dohet, se ushtria të mos ketë të qartë një kufij të majtë ose të djathtë për të pasur një orientim se si duhet të punohet. Të mos harrojmë edhe atë se doktrina mund të jetë edhe përcjellëse dhe se jo gjithmonë duhet të vendoset vetëm në letër. Disa procedura të caktuara, sidomos taktikat dhe teknikat vendosen si të zakonshme dhe të njejtat mësohet gjatë procesit të trajinimit. Doktrina nevojitet që gjithnjë të jetë në mbështetje të politikës kombëtare të sigurisë. Ushtarët, jo gjithmonë duhet të presin instrukisone të detaji-zuara nga ana e lidershipit civil. Dokumentet ba-zike në lidhje me atë se si zhvillohet ushtria, janë kushtetuta dhe ligjet e vendit. Ushtarët profe-sional duhet të punojnë me ato elemente të cilat momentalisht i posedojnë, për faktin se në këtë

fshihet edhe esenca e ushtrisë, nismës dhe pro-aktivitetit. Duhet lexuar dokumentet kombëtare dhe të njejtat të përdoren si bazë për përpunimin e planeve ushtarake. Doktrina nuk paraqet një set rregullash të cilat do të mund të ndiqen kot. Rregullat e ushtrisë janë pjesë e doktinës, por e njejta përbëhet nga dokumentet eksplicite të cilat duhet të përdoren në kuadër të asaj që do të zhvillohet taktika, armatimi, zbatimi i forcave ush-tarake dhe e njejta të jep kahjet se në ç’drejtim duhet menduar dhe vepruar në betejat vijuese. Në qoftë se u hedhim një vështrimi udhëzuesve dhe rregullave ushtarake të vendeve të NATO-s do të vërejmë se aspak nuk lidhen procedurat konkrete dhe që të njejtat janë shkruar në mënyrë të përgjithshme duke thënë të ashtuquajturat dre-jtime të përgjithshme.Sfidë tjetër gjatë zhvillimit të doktrinës ushtarake është ajo kur nuk dallojmë disiciplinën ushtarake me intelektin. Ushtarët e sotëm janë të detyruar të mendojnë, pork a edhe të tillë që nuk pajto-hen me këtë. Hutia më e madhe është thënia se në ushtri mos kërko logjikë, ose thënia tjetër që thotë se ushtari ka helmet në kokë në mënyrë që mos të rri shumë duke u menduar. Këto thënie në fakt kanë të bëjnë me një doktrinë përcjel-lëse ushtarake, vetëm se kjo ka të bëjë me dok-trinë të një kohe tjetër dhe nuk korespodon me të luftuarit modern. Ata të cilët e mbështesin këtë, bëjë dëm në shumë nivele, nga niveli më i lartë, aty ku ushtari dekurajohet për të menduar, deri te niveli më i lartë, ku gabimet ngelin ose të pa sanksionuara, ose fare nuk flitet për të njejtat. Heshtja ndaj gjërave alogjike, në atë moment kur nuk bëhen punët e duhura, gjegjësisht kur këto punë nuk bëhen ashtu si duhet, shpie në një dëm afatgjat për faktin se kjo zë vendin e një kulturë organizative të ushtrisë. Njerëzit mësohen për të mos parashtruar pyetje duke pranuar zgjidhje të gabuara dhe alogjike. Problemi është aty se në praktikën ushtarake këto gabime kanë koston e jetëve njerëzore. Ushtria është një institucion tejet logjik, duke u nisur nga fakti se pse në përgjithësi ekziston roli i saj si kapacitet kombëtar i fuqisë dhe mbrojtjes së vendit. Ajo që Sun Cu e ka shkruar shumë kohë më parë, vazhdon të jetë relevante: “arti të luftuarit është i një rëndësie vitale për vendin, kjo është çështje për jetë a vdekje, ose çështje e sigurisë apo shkatërrimit”. Sot, pa marë para-sysh se a kemi të bëjme me shtet të mad hose të vogël, shtet të pasur apo të varfër, ose ku shteti si rregullim të tij ka ushtrinë e cila njëherit vlen edhe për elementin më të organizuar të shoqërisë. Sh-embull: kur u shpërbë RFSJ, ushtria ishte institu-cioni i fundit i cili poashtu u shpërbë..

45

ardhmja e Maqedonisë në kuadër të Konferencës Paqësore të Parisit në Versajë në vitin 1919, ka qenë çështje

me të cilën janë marë shumë maqedonas dhe shoqata maqedonase në emigracion. Një veprimtari të rëndësishme dhe do-methënëse kanë zhvilluar shoqatat maqe-donase në Zvicër. Shtabi qëndroor i shoqat-ave maqedonase në Zvicër ka vënë qëllimet maqedonase në bazë të parimit të vetëven-dosjes kombëtare në frymën e 14 pikave të presidentit të SHBA-së, Udruo Uillson. Në këtë kuptim ka qenë i formuar edhe qëllimi i shtabit qënror qysh në aktin e themelimit: „...të respektohen parimet e presidentit Uill-son dhe forcat e Antantës t’i japin popullatës maqedonase të drejtën e vetëvendosjes, ashtu siç iu dha e drejta edhe popujve tjerë“. Ndaj kërkesave të këtilla të maqedonasve, në Zvicër, kanë reaguar ashpër diplomacia greke, bullgare dhe ajo serbe edhe atë jo vetëm që këto të fundit i kanë informuar qe-veritë e tyre përkatëse, por të njejtit kanë ndërrmarë edhe askione konkrete për të parandaluar veprimtarinë e maqedonasve. Por, shtabi qëndror që nga mbledhja e parë i ka dërguar telegram presidentit Uillson, si dhe krerëve të qeverive franceze, angleze dhe asaj italiane. Përveç kësaj, shtabi qën-dror me kohë ka reaguar me anë të letrave, telegrameve, memorandumeve dhe buleti-nëve, duke dërguar kështu edhe delegatë në kongreset e internacionales së dytë në Bern dhe Lucern, në konferencën ndërkom-bëtare të Lidhjes së Kombeve në Bern duke bërë kështu më shumë përpjekje të dërgojë edhe një delegacion tre anëtarësh edhe në Konferencën paqësore në Paris. Në këtë

nisë në kuadër të shtetit dhe mbretërisë së sllovenëve, kroatëve dhe serbëve (SKS), gjegjësisht bashkimin me Jugosllavinë. Kjo ide ka lindur pas publikimit të Deklaratës së Kretës në vitin 1917 për një shtet fed-erativ jugosllav, me kufij të zgjeruar në tërë terrritorin etnik të Maqedonisë. Kjo ide ka qenë e pjesëtarëve të klubit maqedonas në Beograd, e më pas ka qenë e pranuar dhe e mbështetur nga maqedonasit e Maqedo-nisë së Jugut që kanë pasur si synim para-prak që Maqedonia të ngel jashtë kufijve të mbretërisë së sllovenëve kroatëve dhe ser-bëve, gjegjësisht t’i bashkohej Greqisë. Kjo ide në fakt, rrjedh nga „lëvizja autonome“ e Maqedonisë, lëvizje kjo e cila ka pasur histori më të gjatë dhe e cila tashmë është forcuar në praktikat dhe mendjet liridashëse kombëtare maqedonase. Kjo ide autonome maqedonase me përfundimin e Luftës së Parë Botërore, ka gjallëruar gjithnjë e më shumë.Kjo është vërejtur nga disa oficerë serb, protagonistë të idesë për krijimin e Jugosllavisë, e me qëllim që t’u kundërvi-hen aspiratave bullgare ndaj Maqedonisë, kanë përgaditur deklaratë deri te qeveria e Serbisë për plotësimin e Deklaratës së Kretës edhe me Maqedoninë. Kjo deklaratë, e njohur në histori si Deklarata e Vodenit është shkruar nga ana e kolonelit të ush-trisë serbe Çedomir Gjurgjeviq dhe nga ana e revolucionarit maqedonas Gligor Haxhi Tashkoviq kah fundi i vitit 1918. Në pream-bulë thuhet se në këtë deklaratë shprehet dëshira e tërë Maqedonisë të jetë e përf-shirë në Deklaratën e Kretës dhe këshilli jugosllav t’i pranojë si anëtarë të vet edhe përfaqësuesit e maqedonasve jashtë ku-

NË KONFERENCËN PAQËSORE TË PARISIT NË VITIN 1919

ÇËSHTJA E MAQEDONISË

kontekst, tejet i rëndësishëm është edhe memorandumi që u është dërguar krerëve qeveritar të Anglisë, SHBA-së, Francës, Italisë dhe Belgjikës, si dhe internacionales socialiste dhe të tjerëve që „kanë qenë të in-teresuar për kauzën maqedonase“. Në këtë dokument janë paraparë bazat vijuese për zgjidhjen e çështjes maqedonase: 1. Oku-pim ushtarak i Maqedonisë, nga ushtritë an-gleze, franceze, ameriakne dhe italiane ; 2. Përkohësisht administrimi i vendit të kalojë tek popullata maqedonse nën kontrollin e trupave okupatore të përbëra nga ush-tritë e lartëcekura; 3. Kthimi në Maqedoni i të gjithë refugjatëve maqedonas pa dallim feje, partie, duke qenë pjesë në riparimin e vendit.Kur është në pyetje lufta për identitetin maqedonas vend të veçantë zënë aktivitetet e maqedonasve në mendjen e të cilëve ka ekzistuar idea për bashkimin e Maqedo-

46

47

fijve të Serbisë. Në emër të maqedonasve (sllavëve maqedonas) – si dhe në emër të atyre brenda kufijeve të Serbisë, ashtu edhe në emër të atyre jashtë saj – japim deklaratën vijuese: 1. Askush nuk e kon-teston atë se maqedonaseit (maqedonasit sllav) janë fis jugosllav dhe kjo është men-dimi dhe ndjenja e të gjithë maqedonasve; 2. Si fis jugosllav ne solidarizohemi me të gjitha synimet e Jugosllavisë duke e mi-ratuar Deklaratën e Kretës nga viti 1917. Lutemi dhe duam që Deklarata e Kretës të plotësohet, me atë që do të përfshijë tërë Maqedoninë dhe të gjithë maqedonasit; 3. Miratojmë bashkimin me të gjithë popujt tjerë të Jugosllavisë mbi bazat e rregullimit demokratik në krye me dinastinë Karag-jorgjeviq; 4. Sipas kësaj edhe ne maqedo-nasit duam që të kemi përfaqësuesit tanë në këshillin juogsllav, duke iu lutur të njejtit që të zgjerojë që të pranojë edhe përfaqësuesit e maqedonasve jashtë kufijve të Serbisë, ashtu siç kanë hyrë edhe përfaqësuesit e popujve tjerë të krahinave jugosllave të cilat janë jashtë kufijve të Jugosllavisë. Autori i kësaj deklarate, Gjurgjeviq, gjatë një bi-sede me gjeneralin Vasiq dhe me majorin Millosh Popoviq ka thënë se në konfronti-met serbo-bullgare në lidhje me çështjen e karakterit etnik të maqedonasve, si më i saktë merret mendimi i dr. Cvijiqit. I tillë

është edhe mendimi i Haxhi Tashkoviqit, i cili ka bindjen se është edhe shkenctarisht e vërtetuar se simboli etnik në Maqedoni nuk është as bullgar, as serb, por është sllav. Pas miratimit të Deklaratës së Vodenit, min-istri i jashtëm serb dr. Gavriloviq e ka thirrur Tashkoviqin në Kretë për të sqaruar dhe të reviduar aktin. Gjatë bisedës dy orëshe dhe daljes së promemorjes për mënyrën e zgjedhjes së statusit të Maqedonisë në shtetin e paraparë më 01.09.1918 nga Hax-hi Tashkoviqi është kërkuar edhe raport me shkrim nga dalja publike. Dy promemorjet që i ka shkruar ai, sqarojnë dhe e zgjerojnë Deklaratën e Vodenit. Përmbajtja e kësaj deklarate tejkalon koncepcionin e këshillit jugosllav, e aq më tepër edhe idenë unitar-iste të qeverisë së Pashiqit në programin e së cilës emri Maqedoni nuk ka guxuar as të përmendet. Kjo do të thotë se Deklarata

donisë, përgjatë kufijve të fiksuara nga ana e aleatëve kryesorë, të organizohet në një formë të njësisë autonome duke ju dhënë njëkohësisht edhe një nivel më të lartë të vetëqeverisjes. Më tutje, përcaktohet që Maqedonia të ketë kuvendin e saj autonom, kompetencat e të cilit do të përcaktoheshin me anë të ligjeve të SKS-së. Guvernatorin e Maqedonisë do t’a emërnte qeveria ju-gosllave dhe i njejti do të jetë përgjegjës edhe për Kuvendin e Maqedonisë Auto-nome. Propozimi parashihte që Jugosllavia të dakordohet që zyrtarët të zgjidhen nga popullata e cila jeton në territorin e Maqe-donisë. Në atë kuvend, Maqedonia të dër-gojë deputet të zgjedhur në përputhje me kushtetutën e shtetit jugosllav. Por, gjatë seancës së rradhës së komitetit, delega-cioni italian ka parashtruar një propozim të ri të modifikuar, në përputhje me për-caktimin e statusit juridik të Maqedonisë si krahinë autonome në kuadër të shtetit jugosllav. Në propozimin e ri të delegacion-it, Maqedonisë duhet t’i pranohen disa të drejta të caktuara të së ashtuquajturës au-tonomi lokale. Shenjat bazë dhe pikpamja juridike e kësaj autonomie në mënyrë më të detajizuar kanë qenë të përcaktuara dhe të shqyrtuara gjatë seancës së rrad-hës. Sipas propozimit në fjalë, kërkesa e mëparshme e Maqedonisë, për t’u konsti-tuar si krahinë vetëqeverisëse me autor-izime të zgjeruara, duke iu hequr madje edhe autonomia fetare dhe ajo kulturore, në dobi të autonomisë së vetëqeverisjes lokale. Përderisa propozimi i parë përm-bante elemente autonomisë politike me një nivel më të lartë të autorizimit, propozimi i ri nisë nga vendosja e vetqeverisjes ad-ministrative në kuadër të territorit të Maqe-donisë. Kjo autonomi administrative do të konstituohej në këtë mënyrë: e para, tërë territori i Maqedonisë do të ishte i ndarë në njësi administrative – krahina në krye të së cilave do të ishte këshilli administrativ; e dyta, do të formohej këshilli i përgjithshëm qëndror me seli në Manastir, të drejtat dhe kompetencat e të cilit do të përcatohen në bazë të dispozitave ligjore të Mbretërisë së SKS-së. E treta, secila krahinë administra-tive do të ketë nga një drejtues të cilin do t’a emërojë qeveria e SKS-së. Në kuadër të këtij propozimi delegacioni italian është përcaktuar vetëm për pjesën e Maqedo-nisë së Vardarit, gjegjësisht për atë pjesë e cila ka qenë brenda kufijve të Serbisë dhe Mbretërisë së SKS-së.Çështja maqedonase tërë kohën ka qenë e pranishme në kuadër të punës së komitetit për shtetet e reja, por rreth asaj kryesisht është debatuar në kuadër të së drejtave dhe lirive të pakicave. Kjo ide ka qenë dominante në të gjitha dokumentet e mi-ratuara të komitetit për shtetet e reja, që në fund të shërbej edhe si bazë për përcakti-min e statusit juridik të Moaqedonisë edhe atë si pjesë e aneksuar e Serbisë dhe si pjesë e aneksuar e Greqisë me disa mo-dalitete të caktuara. Duke u nisur nga ky këndvështrim, konferenca paqësore, aprio-ri ka refuzuar të debatojë rreth çështjes për bashkimin e Maqedonisë dhe për pozitën e saj si tërësi gjeopolitike dhe ekonomike. Në fakt, konfereca paqësore në përcak-

e Vodenit nuk është vullnet i disa oficerëve serb, por thjesht, ajo ka shfaqur synimet e popullit maqedonas i cili ka qenë i mendimit se si fisi i vetëm jugosllav dhe sllav do të mund të hyjë në shtetin e posa formuar të popujve jugosllav dhe në këtë mënyrë do të arrijë t’a ruan tërësinë e tij si popull maqedo-nas. Haxhi Tashkoviqi si autor i deklaratës dhe i dy promemorjeve ka dashur që ato të nënshkruhen nga më shumë mbështetës të kësa ideje në Maqedoni, ndërsa më pas një përfaqësues maqedonas të dërgohet si anëtar i këshillit jugosllav duke u plotë-suar kështu Deklarata e Kretës në frymën e kuptimeve në fjalë. Kjo ide, ka thënë Haxhi Tashkoviq, paraqet vetëm një konkluzë logjike e mendimit të tyre ndaj etnografisë së sllavëve maqedonas, ashtu siç thuhet edhe publikisht, ndërsa politikisht me anë të ksaj, maqedonasit do të ishin edhe më të lidhur me Serbinë. Kjo do të ishte e pran-ueshme edhe nga ana e aleatëve dhe do të ishte në frymën e 14 pikëve të presidentit Uillson.Çështja e Maqedonisë në Konferencën paqësore të Parisit është shqyrtuar në kuadër të komitetit të shteteve të reja. Gjatë mbledhjeve të tij, janë shqyrtuar çështjet në lidhje me përcaktimin e statusit juridik shtetëror të Maqedonisë dhe janë vendo-sur qëndrimet të cilat më vonë u janë thënë edhe organeve kompetente të konferencës paqësore për miratim përfundimtar. Gjatë seancave të komitetit, rreth çështjes së përcaktimit të statusit juridiko shtetëror të Maqedonisë, kryesisht janë shprehur dy qëndrime. Qëndrimi i parë është bazuar në nevojën e Maqedonisë për t’i dhënë sta-tusin e autonomisë në kuadër të Mbretërisë së SKS-së. Qëndrimi i dytë është bazuar në ku çështja maqedonase do të shqyrto-hej së bashku me çështjen e mbrojtjes së pakicave dhe se klauzulat e përgjithshme rreth kësaj çëëhtjeje janë garancë e mjaf-tueshme se popullata e Maqedonisë mund të gëzojë mbrojtje dhe liri. Në mbledhjen e komitetit është paraqitur edhe qëndrim i tretë i cili është nisur nga fakti se në Maqe-doni nga ana e përfaqësuesve të Lidhjes së Kombeve, duhet të vendoset kontroll i veçantë, në mënyrë që të kemi “garancë kundër okupimit...“Çështja rreth statusit juridik të Maqedonisë së pari është shqyrtuar në mbledhjen e Komitetit për shtete të reja më 10 qershor të vitit 1919. Në këtë mbledhje delegacioni Italian ka sugjeruar se duhet parashtruar kërkesë për vendosjen e një sistemi special administrativ në Maqedoni. Ndaj këtij pro-pozimi në mënyrë energjike janë kundër-shtuar anëtarët e delegacionit francez. Për këtë shkak është sjellur konkluzë – ku nëse delegacioni Italian insiston në propozimin e saj në mbledhjen e rradhës, atëherë ajo duhet të del me një qëndrim më preciz. Komiteti në njërën ndër seancat e rradhës ka diskutuar më tepër rreth propozimit të delegacionit Italian për Maqedoninë në mënyrë që asaj t’i jepet statusi i autonomisë në kuadër të Mbretërisë së SKS-së, gjegjë-sisht Maqedonia të jetë një formë e vetëqe-verisjes brenda qeverisë serbe. Në kuadër të propozimit, shquhet kërkesa që Mbretëria e SKS-së të dakordohet që territori i Maqe-

donisë nuk iu lejua të gjallërojë si një shtet i pavarur dhe sovran. Interesat e fuqive të mëdha dhe interesat e vendeve ballakanike ishin para dëshirave të popullit maqedonisë.Çështja maqedonase në kuadër të kon-ferencës së paqes në Paris më 1919 jo vetëm që nuk u zgjodh, por ajo edhe më tepër u komplikua edhe më tepër në të gjitha dimanzionet e mundshme: në ato historike, etnike, juridike shtetërore si dhe në pësuan ndryshime edhe në aspektin e të drejtës ndërkombëtare. Duke u pajtuar, disa pjesë të territorit etnik të Maqedonisë të inkorporohen dhe të përfshihen në kufi-jtë e vendeve fqinje, konferenca paqësore la çështjen maqedonase të hapur dhe si e tillë kjo në të ardhmen ka nxitur dhe ka qenë bazë e shumë mosmarrëveshjeve dhe

Botërore, gjithashtu si që bënë edhe këshilli jugosllav i Kretës dhe këshilli popullor i Za-grebit gjatë konstituimit të Mbretërisë së SKS-së në vitin 1918, më vonë më 1929, Mbretëria e Jugosllavisë, poashtu har-roi maqedonasit dhe nuk u përpoq që në mënyrë komplekse të hulumtojë çështjen dhe pjesëmarrjen e Maqedonisë në Luftën e Parë Botërore. Nën ndikimet e këtilla ide-ologjike, sot kemi një numër tejet modest të punimeve shkencore të autorëve maqedo-nas të cilët në atë kohë nuk e kanë trajtuar mjaftueshëm çështjen në fjalë dhe nuk kanë ngritur asnjë përmendore të pjesëtarëve të rënë të popullit maqedonas, për pjesëmar-rjen në luftë të të cilëve autori britanik Krou-fud Prajs, një autor i shumë veprave dhe botimeve për popullin maqedonas do të

timin e pozitës së Maqedonisë ka pranuar ndarjen e territorit të saj që nga konferenca e Bukureshtit më 1913, mes vendeve ball-kanike, si një fakt historik, e me këtë i ka refuzuar të gjitha kërkesat e organizatave dhe shoqatave maqedonase për bashkimin e Maqedonisë dhe në bazë të kësaj, ndërti-min e statusit juridiko shtetëror në kushte të volitshme pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore.Objektivisht, situatën rreth çështjes maqe-donase e ka shqyrtuar komisari i autorizuar amerikan në Versajë më 1919 Eduard Haus me fjalët: “Çështja maqedonase, dikur prob-lem kryesor politik në Ballkanin Lindor, ka kaluar në një fazë të re. Nuk pritet as nga Serbia e as nga Greqia që të heqin dorë nga territori i Maqedonisë në dobi të një territori të lirë të Maqedonisë. Maqedona-sit pa liderë, pa mundësi të duhura, duke ia sjellur këtë situatë popullata me karakter heterogjen për të shprehur mendimin publik të përbashkët. Maqedonia është një vend i varfër, pa male, e lënë shkret, që gjithnjë do të jetë obliguese komerciale ndaj bash-kësive ose shteteve të cilat kanë një pasuri dhe balanc më të përshtatshëm ekonomik.Për këtë shkak është e pamundur që çësht-ja maqedonase të shtrohet përsëri, përveç përmes trajtimit jonjerëzor të maqedonasve nga ana e grekëve dhe serbëve.“Fuqitë e mëdha në kuadër të konferencës në Paris nuk kanë gjetur ndonjë interes për t’i mbështetur dhe për t’i marë parasysh memorandumet e 24 marsit dhe 10 prillit në të cilat Pop Hristov si delegat i përfaqësisë së përkohëshme të VMRO-së, në kuadër të kësaj konference i ka lutur fuqitë e mëdha të interesohen për të ardhmen e popullit maqe-donas duke shfaqur historikun e luftrave revolucionare me propozim për formimin e Maqedonisë autonome me Selanikun kryeqytet dhe me një liman të lirë për të lëvizur. Gjatë leximit të marrëveshjes paqë-sore në Austri, sidomos gjatë leximit të dis-pozitave për të drejtat dhe liritë e pakicave, është ngritur edhe çështja maqedonase, si një problem i veçantë i një pakiceje. Atëbotë është propozuar që Marrëveshja e Buku-reshtit nga viti 1913 të pasurohet duhe iu shtuar dispozitë e veçantë që do të kishte të bëjë me mbrojtjen e pakicave të Maqe-donisë. Në mbledhjen e komitetit për çësht-jet e pakicave, e mbajtur më 10 qershor të vitit 1919, delagacioni Italian ka parashtruar projekt rezolutë ndaj Mbretërisë së SKS-së ku kërkohet që kjo e fundit në Maqedoni të vendosë rregullim të posaçëm administra-tive, sistem të vetëqeverisjes lokale, që do të nënkuptonte edhe të drejtën e përdorimit të gjuhës amtare dhe të fesë. Sipas pro-pozimit në fjalë, në Maqedoni është dashur që të vendoset një guvernator i posaçëm i cili për punën e tij do të përgjigjej para Lid-hjes së Kombeve.Konferenca paqësore në Paris në vitin 1919 me disa përjashtime të vogla, ka veri-fikuar Marrëveshjen e Bukureshtit. Edhe përkundër një numri të madh memoran-dumesh të dërguara nga ana e organi-zatave, shoqatave, partive dhe personal-iteteve maqedonase në dobi të zgjidhjes së çështjes për maqedonasit, ka mbizotëruar porpozimi britanik për një status quo. Maqe-

48

situatave konfliktuoze në Ballkan. Gabimet më të mëdha të diplomacisë evropiane në mënyrë më objektive i ka ilustruar gjenerali Kristofer Tomson, një përfaqësues ushtarak britanik pranë Konferencës së Versajës, në veprën e tij “Vetëvrasja e Evropës së vjetër ose ndërtimi i piramidës së gabimeve – bi-lanc i disa ngjarjeve të caktuara të Evropës gjatë viteve 1912-1919”, vepër kjo e publi-kuar në Nju Jork në vitin 1922. Në këtë ve-për, Maqedonia dhe marrëveshjet ndërkom-bëtare zënë vendin qëndror. Do të kishim dashur që Evropa e sotme t’i merr parasysh të gjitha faktet historike, njohuritë e reja, një pjesë e të cilave janë paraqitur edhe në këtë vepër dhe kështu të gjithë së bashku të vendosim tullën e parë të ndërtimit të një realiteti të ri, të ndërtojmë piramidën e suk-sesit. Me të vërtetë ka qenë shumë vështirë në kushte të mosekzistimit të ushtrisë dhe shtetit të Maqedonisë, dhe duke pasur një vakum kadrovik, të arrihen qëllimet e luftës së armatosur. Sidomos në kushtet kur forcat e Antatntës dhe Forcave Qëndrore në për-bërjet e të cilave ka pasur edhe popullatë maqedonase, praktikisht janë bashkangjitur aspiratave të vendeve fqinje për ndarjen e Maqedonisë. Fuqitë e mëdha kanë lejuar që populli maqedonas të gjendet në një pozitë të palakmueshme, për faktin se historia nuk njeh një shembull të tillë, që pjestarë të një populli me traditë, gjuhë, fe dhe kulturë, i ndarë në tre ushtri nën komanda të huaja, të luftojnë dhe të asgjësohen mes vete për interesat e vendeve fqinje.Historiografia jugosllave pas Luftës së Dytë

thotë se ka qenë dëshmitar se si maqedo-nasit me një heroizëm të madh kanë luftuar krah për krah me vëllezërit e tyre.Por, nga ana tjetër, sot në territorin e Re-publikës së Maqedonisë kemi një numër të konsiderueshëm të përmendoreve të luftëtarëve të rënë. Lavdi të gjithë ushtarëve të huaj, eshtrat e të cilëve u pushojnë në territorin e Republikës së Maqedonisë. Теrritori i Republikës së Maqedonisë dhe populli i Maqedonisë pa dallim të përkatë-sisë fetare dhe etnike, u përfshinë në kon-fliktin luftarak botëror që nga fillimi i luftës në shtator të vitit 1914, e deri në përfundi-min e saj në nëntor të vitit 1918. Historia na mëson se në momentet kyçe në zgjidhjen e konflikteve luftarake, territori dhe njerëz-it e vendit tonë dhanë shumë viktima dhe patën dëme të konsiderueshme materiale, por ata njëkohësisht dhanë edhe kontribut të pashoq në përfundimin e Luftës së Parë Botërore duke kontribuar kështu për paqen botërore. Ditët bashkëkohore na mësojnë dhe na integrojnë në një botë më ndry-she nga a ii periudhës së Luftës së Parë Botërore, në një botë në të cilën popujt dhe shtetet bashkohen rreth idesë së progresit në fushën e demokracisë, në fushën e res-pektimit të ligjeve dhe të drejtave të njeriut, në respektimin e dallimeve kulturore, në idetë dhe bashkëpunimin për rritje eko-nomike dhe për avancimin e marrëdhënieve të përgjithshme që kanë të bëjnë me një jetë më të mirë për të gjithë popujt dhe ven-det e botës.

Dr. Aleksandar Stojçev

qenë kryeshef në njësinë e qarkut ushta-rak të 19, në 8 njësi këmbësorie e breg-detare 11. Tog të këmbësorisë sw Sliv-enit, 26. njësia e këmbësorisë Perniçki dhe 33. njësia e këmbsorisë svishtonike.Në pajtim me transformimet nga armata e atëhershme bullgare, ai në vazhdi-mësi udhëheq me disa njësi ushtarake në armatën bullgare, mes të cilave dhe në njësinë ushtarake bregdetare të tetë, shpërndarë në qytete si në Pllovdiv dhe Harmanli.Në fillesat e Luftës së Parë Botërore, gjatë vitit 1915 është emëruar për komandant të 21. toga e këmbësorisë malore të mesme, në të cilat paraprakisht nw Luftërat Ball-kanike e ka liruar qytetin Smolajn.Si kolonel dhe komandat i kësaj njësie, Xherov ka marrë pjew në Luftën e Parë Botërore të Frontit tw Maqedonisë dhe kanë luftuar në beteja në Straçincë Ku-

Gjeneral Kliment Ivanov Xherov ( Ohër 8 gusht 1867 - dhjetor 1916) ka qenë ofi-cer bullgar, gjeneral-major (pas vdekjes). Kliment Xherov ka qenë nip i Spiridon Xherov, vëlla i Spiro Xherov dhe kushëri i Lluka Xherov.Klment Xherov ka lindur në Ohër ku së bashku me prindërit tij janë shpërngulur në Sofje dhe atje u vendosën përgjithmo-në. Në Sofje ka mbaruar shkollën ushta-rake dhe më 27. 12. 1885 ka marë gradën toger. Ka qenë komandat në luftërat Ballkanike ku më 1.11.1913 merr gradën kolonel. Ka

UDHËHEQËS USHTARAK DHE KOMANDANTË MAQEDONAS

49

Gjatë luftës së parë botërore në Armatën Bullgare ka pasur më shumë oficer

komandant nga Maqedonia, si për shembull: Gjeneral Kliment Xherov nga Ohri,

kolonel Boris Drangov nga Shkupi, Petar Drvinov nga

Kukush dhe tjerë

KOMANDANTËT MAQEDONAS NË

ARMATËN BULLGARE

50

Më 2 shtator 1915 është formuar divizioni i njëmbëdhjetë i këmbësorisë - trashëgim-tar i Rekrutimit Odrin-Maqedonas që është përbërë thuajse plotësisht nga maqedona-sit që ishin pak apo në përgjithësi aspak të trajnuar. Në përbërjen e divioniz janë hyrë një regjiment i artilerisë dhe gjashtë regjimente të këmbësorisë. Aty, Drangovi është emëruar epror në regjimentin e pestë të Maqedonisë dhe si i tillë ka marrë pjesë në Luftën e Parë Botërore në frontin e Maqedonisë. Ka marrë pjesë në luftërat te Kaliminci, Koçani dhe Shtip. Më 25 nën-tor 1915 me sulm të natës nën udhëheqë-sin e tij është pushtuar Gradeci. Në shkurt - mars 1916 regjimenti nën komandën e tij është gjendur në lindje të Petriqit. Aty me idenë e Drangovit në fshatin e sotëm Drangovë - rrethina e Petriqit në atë peri-udhë është ndërtuar përmendore - shatër-vani i ushtarëve dhe oficerëve të vrarë nga regjimenti i pestë i këmbësorisë së Maqedonisë, në të cilën është shkruar ky mbishkrim: „1916 të heronjve të rënë nga regjimenti i pestë i Maqedonisë“.Si komandant me përvojë dhe i dëshmuar, strateg dhe pedagog i luftës, më 15 maj 1916 ai bëhet epror i Shkollës për oficerët rezervë në Shkup. Ai i ka lëshuar radhët e regjimentit të pestë të Maqedonisë dhe ka shkuar në vendlindjen e tij. Më 17 maj, shkolla është hapur solemnisht dhe në të aderojnë 1053 të rinj. Aty Drangovi e ka shfrytëzuar autoritetin e tij, mjeshtërinë e oratorisë, transparencën, afërsinë me ushtarët e tij dhe shembullin personal, që t’i trajnojë oficerët. Nxënësit i kanë marrë gradat e tyre më 17 shtator, pasi me suk-ses kanë mbaruar 876 persona. Më 14 gusht 1916 është mbajtur parada e kry-engritësve të Shkollës për oficerë rezervë në Shkup. Pastaj së shpejti, më 21 shtator 1916, shkolla zyrtarisht është mbyllur. Pas kësaj, Drangovi e ka marrë detyrën epror i shtabit të divizionit të parë të këm-bësorisë dhe afër 6 muaj ka qenë në fushat e luftës në Dobruxha në luftërat kundër Rumanisë. Më 18 mars 1917 e ka marrë komandën e regjimentit të nëntë të lundrimit dhe këmbësorisë nga divizioni i dytë i këmbësorisë dhe lufton në frontin e Maqedonisë.Në luftërat e ashpra të Visovëve të Çiçevës afër Gradskos dhe Cërna Rekës, më 26 maj 1917 në sulmin e artilerisë, nënkoloneli Drangov është lënduar rëndë dhe në atë mbrëmje vdes. Si komandant i merituar i Shkupit, ai së pari ka qenë i varrosur në oborrin e kishës „Shën Dimitrija“ në Shkup, por më vonë pushtetet serbe i kanë zhvendosur eshtrat e tij në varrezat e qytetit. Sot varri i tij gjen-det në Butel, pas alesë së heronjve.Më 20 korrik 1917 pas vdekjes është avancuar në gradën e kolonelit.Në Llom, Drangovi është njohur me Ra-jna Denkova - Popova - e bija e Denko Nikollov Popovit nga fshati Mllado Nago-riçane – çetniku i Gjyshit Iljo Maleshevski. Rajna dhe Borisi kanë pasur 5 fëmijë, prej të cilëve – Kiril Drangovi është aktivist i theksuar i VMRO-së.

manovë dhe Krivollak. Pas operacionit në Fellërinë, komandanti Kliment Xherov dhe njësia e tij janë transferuar në f. Grunishte në rajonin e Crna Rekës.Përkatësisht gjatë kohës së Luftës së Parë Botërore, në afërsi të fshatit Grush-inë janë zhvilluar betejat për lartësisë së Grushinës. Kjo është njohur nga ushtria bullgare si vend strategjik, ku nga guri kanë ndërtuar bunkerë të shumtë, strou-full mitralozash, kurse kanë gropuar edhe llogore në gjatësi prej disa kilometrave. Nga ana tjetër, kundërshtarw tw tij kanë qenë serbët, të cilët kanë përparuar nga jugu me qëllim qw t’a transferojnë fron-tin në vendin e rëndësishëm strategjik. Në betejën e ashpër në kthesën e Crna Rekës te f. Grunishtë, më 3 dhjetor 1916 vdes koloneli Kliment Xherovi. Vendi i varrimit në f. Grunishtë i gjeneral Xherovit me siguri gjatë Luftës së Dytë Botërore në mënyrën mw tw mirw wshtw rigropuar dhe formuar plotësisht. Por, një e dhënë interesante është se ky varr deri në ditët e sotme i ruajtur prej graniti në formë të piramidës me mbishkrim dhe fotografi e gjeneralit Xherov, gjendet në mesin e varrezave serbe ushtarake në f. Grunishtë. Sot varri është i dëmtuar dhe i lënë.Kolonel Kliment Xherov pas vdekjes është nderuar me gradën gjeneral-major.

Koloneli Boris Drangovi (Shkup-Çair, 3 mars 1872 – zona Çiçevski - Gradsko te Crna Reka, 26 мај 1917г.), pjesëmarrës në Kryengritjen e Ilindenit, kolonel në ush-trinë e Bullgarisë.

Boris Drangov u lind më 3 mars (15 mars stili i ri) 1872 në Shkup, në familjen e Sto-jan dhe Gjurgja Drangovit. Babai i tij ka qenë tregtar i pasur që merrej me dru. Ka mbaruar klasën e pestë në shkollën pedagogjike të ekzarkisë në vendlindje me sukses të shkëlqyeshëm. Ka mësu-ar në Shkollën Pedagogjike në Shkup, pastaj në vitin 1891 është pranuar në Shkollën Ushtarake në Sofje. Prej 11 kor-rikut është sistematizuar në çetën e parë të junkerit.Më 1 janar 1895 e ka marrë gradën e parë të oficerit - nëntoger dhe është emëruar oficer i ri në regjimentin e tretë të kalorësisë në Pllovdiv. Më 21 janar 1893 është emëruar oficer i ri në eskadronin e katërt të regjimentit të dytë të kalorësisë në Llom. Më 1 janar 1899 është promovuar në gradën e to-gerit.Gjatë kohës së Kryengritjes së Ilindenit, Drangovi e ka lëshuar shërbimin ushtarak dhe është nisur për Maqedoni së bashku me oficerët tjerë, ku ka grumbulluar një çetë prej 120 personash me të cilën e ka rrethuar malin e Pllavicës, Kratovë.E ka mbaruar Akademinë e Shtatmad-horisë në Sankt Petersburg. Pra, në vi-tin 1904 si toger në regjimentin e dytë të kalorësisë është dërguar në përsosje në Akademinë e Shtatmadhorisë së Nikol-laevit në Sankt Petersburg në Rusi. Në ndërkohë, më 3 janar 1905 është avanc-uar në gradën toger. Në vitin 1907 e mba-roi akademinë dhe me çmim dhe kthehet në Bulgari që ta vazhdojë shërbimin në armatën e këmbësorisë së gjashtë, e pastaj në regjimentin e artilerisë. Është emëruar profesor në Shkollën e nëntogerëve rezervë në Knjazhevë. Prej këtu bëhet komandant i eskadronit në regjimentin e dhjetë të kalorësisë në qyte-tin e Shumenit. Më 4 shtator 1910 është promovuar në gradën e majorit dhe është emëruar profesor i taktikës në Shkollën Ushtarake në Sofje. Kjo është periudha kur Drangovi filloi të shkruajë për botimet ushtarake, kryesisht në revistën „Populli dhe ushtria“.Ka qenë profesor në Shkollën Ushta-rake në Sofje. Në luftërat ballkanike ka marrë pjesë si oficer i ushtrisë bullgare. Aty ka qenë i emëruar epror i Shtabit të brigadës së parë në divizionin e parë të këmbësorisë. Si komandant i shquar ky ka arritur më tepër fitore, si për shembull, te Geëkinli më 22 tetor 1912, pastaj te Çatalxha më 17 nëntor 1912, te Edrene më 13 mars 1913 dhe në vendet tjera. Për heroizmin e tij është shpërblyer me dekoratën „Për trimërinë“ shkalla IV. Ky, gjithashtu, është komandant edhe në Luftën e Dytë ballkanike të vitit 1913. Mirëpo, për shkak të sjelljes së mendimit të lirë të tij, Drangovi bie në pamëshirë te pushtet bullgare dhe ky është dërguar të shërbejë në një numër të madh qytetesh në krahinë.Më 19 shkurt 1915 me urdhër, që hyri në fuqi prej 15 shkurtit është promovuar në gradën nënkolonel.

51

Autor është i punimeve me tematikë ushtarake. Shkenca moderne e luftës e përkufizon si teoricienin e parë ushtarak të taktikës së luftërave të Maqedonisë.

Koloneli Petar Georgiev Drvingov (Ku-kush - pjesa e Egjeut e Maqedonisë 25 maj 1875 - Sofje, 7 mars 1958), udhëheqës i luftës, historian i luftës, pjesëmarrës në Kryengritjen e Xhumajlisë së Sipërme dhe Kryengritjen e Ilindenit, Luftën e Parë Botërore dhe Luftërat Ballkanike.Arsimin fillor e mbaroi në vendlindje, kurse arsimin e mesëm në Selanik në Gjimnazin e Meshkujve në Selanik „Cirili dhe Metodi“. Pastaj në Sofje e mbaroi Shkollën Ushta-rake në vitin 1896, kurse në vitin 1909, e mbaroi Akademinë e Shtatmadhorisë në Torino, Itali.Pastaj hyri në shërbimin në kalorësi. Më 1 janar 1900 avancohet në gradat: to-ger, toger i parë, kurse gjatë vitit 1906 në kapedan. Më 18 maj 1911, Drvingovi është avancuar në gradën e majorit.Prej vitit 1900 shërben në Regjimentin e parë të kalorësisë, kurse në vitin 1909 në Regjimentin e tretë të kalorësisë.Pjesëmarrës është në Kryengritjen e Xhumajlisë së Sipërme të organizuar nga Komiteti i Brendshëm Odrin-Maqedonas

(KBOM) nga viti 1902 dhe në Kryengritjen e Ilindenit të VMRO-së nga viti 1903. Gjatë kohës së Luftërave Ballkanike 1912/13, ka qenë epror i Shtabit të Kor-pusit Vullnetar Odrin-Maqedonas. Më 17 shtator 1912, qeveria bullgare shpalli mo-bilizim të plotë. Në të gjitha vendet e mobi-lizuara kanë arritur maqedonas nga vende të ndryshme që të formojnë çeta dhe njësi maqedonase. Për shkak të numrit të tyre të madh, eprori i Shtabit të armatës bull-gare gjeneral-major Ivan Fiçev, urdhëroi të formohen çetat dhe njësitet (vullne-tare) partizane për veprim pas shpine të armikut. Detyrën ia besoi nënkolonelit Aleksandar Protogerov dhe major Petar Drvingov. Për krijimin e këtyre çetave dhe njësiteve, Shtabi i armatës bullgare ka ndarë 600 pushka dhe 60.000 leva. Me propozim të Protogerovit dhe Drvingovit, në organizimin e njësiteve partizane janë bashkëngjitur nënkoloneli Stefan Nikollov,

persona. Në një batalion ka pasur katër çeta nga 215, një çetë jo e luftës dhe organet për shërbim. Çetat e luftës janë përbërë nga katër udhëheqës nga 49 per-sona dhe organet për shërbim. Kryesia është përbërë nga gjashtë seksione me nga tetë persona. Deri në fund të shtato-rit të viti 1912, nga emigrimi maqedonas janë formuar pesë batalione: i Dibrës, i Shkupit, i Manastirit, i Ohrit dhe i Selani-kut. Nga numri i përgjithshëm i çetave të formuara në Bullgari në fund të shtatorit të vitit 1912, në Maqedoni janë bartur 52 çeta partizane. Prej tyre gjysma e parë në forcën e 17 çetave në Rrethin e Manastirit në krye me kolonelin Stefan Nikollov, kurse komandant i grupit të dytë ka qenë nënkoloneli Anton Pçellarov dhe i grupit të tretë ka qenë nënkoloneli Aleksandar Protogerovi. Në tërësi, Rekrutimi Ordin-Maqedonas është përbërë prej shtabit, prej tri brigadave me nga katër batalione, muzikë, spital ushtarak, çeta intenden-te, parku i gjuajtjes me zjarr, transporti i furnizimit dhe pjesa teknike e inxhinierisë.Në Luftën e Parë Botërore është emëruar epror i Shtabit të Divizionit të Njëmbëdh-jetë të Këmbësorisë së Maqedonisë nga viti 1915. Më 15 maj 1915 është avancuar në nënkolonel, kurse në maj 1916 është bërë komandant i regjimentit të parë të këmbësorisë së Maqedonisë. Më 15 maj 1917, Drvingovi është avancuar në gradën kolonel. Në vitin 1917 në maj është bërë epror i Shtabit në sferën e Inspektimit ush-tarak të Moravisë. Pas luftërave më 4 maj 1918, ky është vënë në rezervë dhe filloi të merret me punën publicistike shkencore. Si histo-rian shkruan kryesisht hulumtimet e his-torisë së luftës dhe psikologjinë nacio-nale, sikurse ato për Korpusin Vullnetar Odrin-Maqedonas, sulmin e Odrinit në vitin 1913, Divizionin e Njëmbëdhjetë të Këmbësorisë së Maqedonisë dhe moralin e personalitetit të ushtarit bullgar. Njëra ndër veprat e para ushtarake të Petar Drvingovit është: „Historia e Rekrutimit Odrin-Maqedonas“, që konsiderohet se është punimi më i mirë i shkruar për rek-rutimin bullgar. Punimet e tij më të rëndë-sishme historike ushtarake janë: „Prej Pllovdivit dhe Sofjes deri në Carigrad dhe Shkup“ (1903), „Pirini dhe luftërat“ (1904), „Bullgaria ushtarake. Studimi sociologjik i realitetit bullgar“ (1911), Historia e Rek-rutimit Odrin-Maqedonas“ (vëllimi 1, 1919, vëllimi 2, 1925), „Luftërat e divizionit të këmbësorisë së Maqedonisë prej Krivolla-kut deri në Bogdanci në vitin 1915“ (1920), „Veprat e përmbledhura“ (1988) etj.Ai ka qenë anëtar i Shoqatës së Publi-cistëve Bullgarë dhe Shoqatës së Rek-rutimit Odrin-Maqedonas. Pushteti komu-nist në Bulgari ka filluar një proces kundër Petar Drvingovit gjatë vitit 1953, por ky vdiq më 8 mars 1958 në Sofje.Është fitues i çmimeve ushtarake: Deko-rata „Për trimëri“, Dekorata „Shën Alek-sandri“ dhe Dekorata „Për meritën“.

Prof. Dr. Marjan DimitrijovskiGjeneral Boris Stojanoski

kapedani Dimitar Atanasov dhe kapedani Stojan Veliçkov. Prej kësaj përbërjeje është formuar Shtabi i njësiteve partizane (SHNJP). Drvingovi hartoi „Rregullore për çetat vullnetare“ që veprojnë në Maqedoni dhe Odrin në luftërat çlirimtare. Në Rregul-lore, mes tjerash, është paraparë çetat të japin betim për besueshmëri para llogarid-hënies bullgare dhe para mbretit bullgar. Betimi kishte rëndësi të dyfishtë për çet-nikët maqedonas. Nga njëra anë, i beto-hen mbretit, se nuk janë ushtri e rregullt. Nga ana tjetër, kanë qenë të obliguar si ushtarë të plotë të armatës bullgare, për shkeljet eventuale të përgjigjen para gjykatave ushtarake bullgare.Sipas Rregullores së Drvingovit, detyrë themelore e çetave dhe njësiteve parti-zane ka qenë të rrënojnë ura, vija heku-rudhore, linja telegrafike dhe telefonike dhe objekte tjera me rëndësi jetike prapa ushtrisë turke. Është paraparë krijimi i 52 çetave partizane, secila nga 20 deri më 30 persona, përkatësisht gjithsej afër 1.250 persona. Vojvodët kanë pasur obligim ta organizojnë furnizimin e burimeve ven-dore dhe të formojnë çeta vendore. Në këtë mënyrë, të krijojnë rrjete të çetave të fshatit sipas shembullit të VMRO-së së

Ilindenit. Nga shpallja e mobilizimit më 17 shtator, dhe deri më 26 shtator 1912, janë krijuar 59 çeta partizane. Secila prej tyre kishte numrin e saj të rregullt. Paralelisht me ta, është formuar edhe një batalion par-tizan (i përbërë prej dy çetave) dhe katër çeta partizane speciale. Shtabi i njësiteve partizane është riemëruar në Shtabin e shoqatave e Opollçenit, përkatësisht në Shtabin e batalioneve vullnetare. Kom-andant kryesor i Shtabit është vendosur gjeneral-major Nikolla Genev. Ndihmësi i tij është nënkoloneli Aleksandar Proto-gerovi, kurse majori Petar Drvingovi është vendosur epror i Shtabit. Deri më 26 shta-tor të vitit 1912, Shtabi i batalioneve vull-netare ka disponuar me 6.500 vullnetarë dhe vetëm me gjashtë oficerë.Formacionin e batalioneve vullnetare e hartoi Drvingovi. Gjendja e shumtë e batalioneve është dashur të arrijë 1.079

52

ë fjalën përshëndetëse deri te pjesëmarrësit e takimit shkencor, prof. Dr Dragi Georgiev, drejtor

i Institutit për Histori Nacionale (IHN), dha shfaqje kronologjike të shkurtë të aktiviteteve të organizuara të qytetarëve maqedonas për luftë kundër fashizmit, pa marrë parasysh përkatësisë fetare dhe nacionale. Ai gjatë secilës, rikujtoi se Komiteti Vendor në Prilep, që në 7 dhe 8 prill mbajti takim në të cilin është konkluduar se rezistenca duhet të fillojë menjëherë, respektivisht të zbatohen më shumë masa, mes tjerash: Mbledhjen e armëve, municion, eksploziv, organiz-imin e aksioneve për lirimin e të burgo-surve politik nga burgu i Prilepit, prani-min e ushtarëve maqedonas dhe oficer nga ushtria jugosllave mbretërore, si dhe formimin e komandës Ushtarake që do të udhëheqë me përgatitjet e më tejshme.Me vendim të udhëheqësisë maqe-donase politike dhe ushtarake, më 11 tetor 1941, ka filluar organizimi i luftës së armatosur në Maqedoni, të cilët në të njëjtën kohë ka qenë edhe nacionale çlirimtare dhe antifashiste. Për fillimin kryengritjes kundër fashizmit në Maqe-donisë konsiderohen sulmet në Njësinë partizane në Prilep „Goce Dellçev“, në stacionin policor bullgar dhe në burg, si dhe ndërprerjen e lidhjeve telefonike. Më pas, vijojnë aktivitete në rajonin e Kumanovës, kur më 12 tetor në rajo-nin Studena Voda është formuar Njësiti partizan Kumanovë-Kozjak, kurse në rajonin Menkova Koliba- Njësiti i Kara-dakut. Duke folur për luftën maqedonase antifashiste, ai theksoi se ajo ka një kon-tunitet të thellë dhe të pandashëm me luftën për krijimin e shtetit maqedonas. Lufta antifashiste në Maqedonisë, në es-encë, e paraqet periudhën vendimtare nga historia më e re maqedonase kur u

MAQEDONIA NË LUFTËN E DYTË BOTËRORE DHE MË PAS - 70 VJETORI I FITIMIN MBI FASHIZMIT

TAKIM SHKENCOR

dhe në të atëhershmen Jugosllavi, ush-tria maqedonase ka qenë e organizuar në formacione në tre korpuse (15, 16 dhe Bregallnicës- Strumicën), në përbër-je të secilës kanë hyrë: Shtatë divizione me njëzet e dy brigade sulmuese, katër brigade artilerie, tre brigada pioniere dhe një brigadë kalorëse. Në luftërat për mposhtjen e fashizmit, e cila ka zgjatur deri më 15 maj 1945, vetëm në territorin e Maqedonisë së Vardarit kanë vdekur 33.000 persona, duke i përfshirë këtu edhe më shumë se 7.000 Çifut, të cilët okupatori bullgar, në vitin 1943, i kanë depërtuar në llogorin e koncentracionit në Treblinka. Gjithashtu edhe dëme materiale që i pësoi Maqedonisë gjatë Luftës së Dytë Botërore, kanë qenë të mëdha.„Me ardhjen e misioneve të para ush-tarake pranë SHP të LNÇ dhe POM në Maqedoni, së pari në territorin e liruar britanik në Maqedoninë perëndimore ( Crvena Voda -Ohër), në vitin 1943, kurse më pas dhe në atë amerikane dhe sovje-tike në 1944, në esencë, është shënuar edhe njohja ndërkombëtare e parë e LNÇ në Maqedoni që nga Lufta e Dytë Botërore. Përfaqësuesit e këtyre mis-ioneve, përmes këtyre raporteve, tërë-sisht dhe në mënyrë objektive i informon eprorët në vendet e tyre për gjendjen në Maqedoni, mes tjerash, edhe për atë nëse partizanët maqedonas kanë luftuar kundër okupatorëve të shumëfishtë fash-ist. Shefat e misioneve ushtarake të Bri-tanisë së Madhe dhe SHBA, Sriçka dhe Dikenson, kanë marrë pjesë dhe e kanë ndjekur Asamblenë e parë të AVNOJ, në 2 gusht të 1944. Ato kanë qenë dëshmi-tarë të lindjes së shtetit të ri- Maqedo-nia Federale. Rezultatet nga lufta anti fashiste i obligon këtë edhe gjeneratat e ardhshme të dinë ta vlerësojnë dhe ta

krijua shteti bashkëkohor i Maqedonisë dhe të shteteve më të rëndësishme, shkencore dhe kulturore në RPM në sua-za të federatës jugosllovene, pa ekzisti-min e secilës, mëvetësimi dhe pavarësi-mi i R. Maqedonisë do të ishte shumë më rëndë.

Gjeneratat e tanishme dhe të ar-dhshme duhet ta vlerësojnë dhe ta mbrojnë lirinë e paguar shtrejtë Në referatin hyrës „Maqedonia në Luftën e Dytë Botërore- aleat i pranuar i shteteve nga koalicioni anti hitlerian dhe kontributi i tyre në fitim përfundimtar mbi fashizmin“, të prof. Dr Gjorgji Malkovski, kryetar i Këshillit Organizativ për Orga-nizimin e takimit shkencor dhe kryetar i Organizatës së oficerëve rezervë në Maqedonisë, u prezantua analiza e tërë-sishme e arsyeve për ndodhjen e Luftës së Dytë Botërore si konflikt i armatosur në historinë e deritanishme të njerëzimit. Ajo është pasojë e kundërthënieve të shumta dhe kundërshtimet mes palëve fitimtare dhe humbëse gjatë Luftës së Parë Botërore. Arsyet themelore janë synimet për ndarje të re të botës dhe krizë më të madhe ekonomike, respe-ktivisht, lufta për realizimin e burimeve të reja ekonomike. Do të thotë, arsyet themelore janë ekonomike, por njëkohë-sisht dhe ideologjike. Kryengritja e armatosur prej 11 tetorit 1941 ka pasur rritje konstante, deri në lirimin përfundim-tar të Maqedonisë. Nëse në vitin 1941 ka pasur tre aradhe partizane, ai numër në vitin 1942 është rritur në nëntë. Në vitin 1943 janë formuar njësitë parë ushtarake më të mëdha (nëntë batalion), Brigada e parë sulmuese Maqedonase-Kosovare si dhe Brigada e dytë Maqedonase. Në vitin e ardhshëm 1944, në operacionet përfundimtare për lirimin e Maqedonisë

ME RASTIN E 70-VJETORIT NGA MBARIMI I LUFTËS SË DYTË BOTËRORE DHE FITIMIN E FASHIZMIT- E KEQJA MË E

MADHE E NJERËZIMIT NË SHEKULLIN 20, NË SHTËPINË E ARM-SË NË SHKUP

U MBAJT MBLEDHIM SHKENCOR QË E ORGANIZOI INSTITUTI PËR HISTORI

NACIONALE DHE ORGANIZATA E OFICERËVE REZERVË E REPUBLIKËS SË

MAQEDONISË. NË MBLEDHJE U PREZANTUAR 12 PUNIME SHKENCORE NGA AUTOR

KOMPETENT, NË TË CILËN U SHFAQËN NDODHI HISTORIKE NË MAQEDONISË NË LUFTËN E DYTË BOTËRORE DHE

REFLEKTIMI I TYRE MBI GJENDJET NË 70 VITET E KALUAR

53

ose grupe me ndikim të margjinalizuar të cilat nuk kanë përkrahje serioze të vazhdueshme dhe masive, por të cilat, gjithsesi, nuk kalojnë pa u vërejtur.Prof. Dr. Borçe Ilievski nga Fakulteti Filozofik në Shkup, prezantoi punim shkencor me temë „Çështja maqe-donase nacionale dhe kishtare në fund të luftës së dytë botërore» Me këtë rast, ai rikujtoi kronologjinë e aktiviteteve për zgjidhjen e çështjes kishtare maqe-donase. Hapi më i rëndësishëm në këtë kuptim, është formuar në Këshillin Inici-ues për organizimin e Këshill Ortodokse në Maqedoni në tetor 1944 në territo-rin e lirë në f. Vranovci i epërm, rajoni i Veles. Këshilli Iniciues, veç më në vitin e ardhshëm 1945 e ka organizuar mbledhimin e parë kishtaro- popullor në Shkup në të cilën kanë marrë pjesë edhe kryetari i Presidiumit të AVNOJ, Metodija Andonov Çento. Në Rezo-lutën e mbledhimit kishtaro popullor është theksuar kërkesa për ripërtëritjen e Arkipeshkopinë e Ohrit si kishë e mëvetësishme Maqedonase e cila nuk do t’i nënshtrohet asnjë kishte tjetër ortodokse nacionale.Në punën shkencore „Tradita historike në Arqipeshkopinë e lashtë të Ohrit, si trashëgimtare e saj KOM-AO“, e prof. Dr Dragan Zajko (IHN), është shfaqur kronologji në zgjerimin e krishterim-it në territorin e Maqedonisë që nga mesi i shekullit të 1 deri në vitin 1767 kur sulltani Mustafa i Tretë e hoqi Arq-ipeshkopinë e Ohrit, kurse peshkopatat maqedonase janë vënë në juridiksion të Peshkopatës të Carigradit. Në pjesën e dytë nga punimi shkencor, profesori Zajkovski i prezanton rrethanat histor-ike lidhur me ripërtëritjen e Peshkopatë së Ohrit në KOM dhe shpalljen e auto-qefalitetit të mbledhimit të tretë kishtaro popullore, më 17 korrik të vitit 1967.„Aktivitetet e Ministrisë së Shëndetit Po-pullor dhe zhvillimi i shërbimit epidemi-ologjik në Maqedoni (1945-1947)“ është titulli i punimit shkencor i docent dr Ga-briella Topuzovska (IHN), në të cilën i prezanton përgatitjet dhe fillesat e or-ganizimit të shëndetësisë të cilat kanë filluar që nga viti 1944 në mbledhjen e tretë të Presidencës së AVNOJ kur janë dorëzuar vendimet e para për organiza-tën e shëndetësisë dhe shërbimi shën-detësor në Maqedoninë e lirë. Prof Dr Stefan Vllahoiv Micov (IHN), në punën e tij shkencore „Maqedonia para dhe pas vitit 1991- politike pozi-tive dhe negative“, i analizonte gjendjet në R. Maqedonisë, drejtpërdrejt para mëvetësimit, me kthesë të veçantë të gjendjeve të lidhura me procesin e pra-nimit të shtetit në kontekst të shpër-bërjes së ish RSFJ dhe problemet me të cilat ballafaqoheshe Maqedonia pas mëvetësimit- embargo greke, ndryshimi i flamurit, lufta e Kosovës dhe tjera.

Zhviko Trajanovski

mbrojnë lirinë të paguar shtrenjtë dhe krijimin e shtetit maqedonas», theksoi në fjalët përfundimtare prof. Dr Gjorgji Malkovski.Në punimin shkencor „Maqedonia në interesat e fuqive të Mëdha gjatë ko-hës dhe pas Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore“ të profesorit dr Andrej Iliev nga Akademia Ushtarake „Gjeneral Mihaillo Apostolski“, është prezantuar shfaqje historike të tërësishme të proceseve shoqërore më të rëndësishme nga fundi i shekullit 19. dhe gjysmën e parë të shek 20.Docent dr. Aleksandar Simonovski (IHN), në punimin e tij „Shpëtimi i pilotëve të aleancës në Poreçe në vitin 1944“, u ndal në disa segmente nga veprimi i ash-tuquajtur Lëvizja Ravnogorsko në disa rajone në Maqedoni, mes tjera ka qenë edhe Poreçe. Në kontekst të kësaj, ajo u fokusua në aksionin për shpëtimin e shtatë pilotëve nga SHBA në muaj korrik 1944, në afërsi të f. Ramne në Poreçe. Sipas autorit, referati paraqet kontribut

për hulumtime të më tejshme për këtë çështje për të cilën histografika maqe-donase deri tani nuk ka shkruar.Në punën shkencore „Mihaillo Apos-tollski- strateg ushtarak dhe historian“, prof. dr Violeta Açkovska nga Fakulteti Filozofik- Shkup, u ndan në personalite-tin dhe veprën e gjeneral kolonel, kom-andant i SHP të LNÇ-së dhe POM, aka-demiku Mihaillo Apostollski i cili, si per-sonazh i rëndësishëm historik, ka pasur rol të madh në rezultatin e suksesshëm të luftës maqedonase për liri, duke e potencuar se historia e asaj lufte do të ishte më e varfër nga aspekti ushtarako gjeografik dhe historik, nëse ky koman-dant dhe strateg ushtarak nuk i shkru-ante veprat e tija si kronist i asaj kohe, ekspert ushtarak dhe hulumtues rezis-tence. Profesoresha Açkovska theksoi se ekzistojnë paqartësi të caktuara në lidhje me interpretimin dhe rolin e Apos-tolski dhe e shprehu përshtypjen e vet se ai në momente të caktuar është gjendur i ngushtuar mes bindjeve personale dhe urdhrat nga instanca më të larta të cilat

kanë kërkuar edhe disiplinë ushtarake mes kohës ushtarake të luftës popullore dhe kohës pos luftarake të matricave të vendosura për interpretimin e të njëjtës.Prof.dr Lubica Jançeva dhe prof dr Kat-erina Mirçevski (IHN), ka prezantuar punim shkencor me temë „Republika e Maqedonisë- subjekti i skenës politike ndërkombëtare“. Në këtë punim, në es-encë e prezanton kronologjinë të fakteve konkrete, dokumente dhe aktivitete në lidhje me subjektivitetin e R. Maqedonisë në periudhën 1944-1992, respektivisht të atëhershmet DFM, NRM, RSM dhe RM. Mes tjerash ato sugjeruan në faktin se në periudhën 1944-1991, pozita e saj në skenën politike ndërkombëtare ishte lim-ituar për shkak të faktit se ajo një kohë ka pasur statusin e njësisë federale në Federatën Jugosllovene. Presidenti i R. Maqedonisë, Kiro Gligorov, duke e res-pektuar vullnetin e qytetarëve, qartë u shpreh në referendum dhe Deklaratës për Mëvetësi dhe Pavarësi paraprakisht e miratuar, e promovoi dëshirën e R.

Maqedonisë të pranohet si shtet i pa-varur, por siç rikujtuan autorët në këtë punim, në mbledhjen në Gimaraesh (1-2 maj 1992), u miratua Deklarata për Ish Republikën Jugosllave (IRJM), kurse më vonë u vërtetua edhe me Deklaratën e Lisbonës. «Por, edhe krahas sjelljes të dyfytyrësisë nga ana e KE, respe-ktivisht BE, R. Maqedonia u bë subjekt ndërkombëtar sepse e pranoi me emrin kushtetues më shumë se 130 shtete të botës, rikujtuan në pjesën përfundimtare të punimit autorët e përmendur.Tema „Reinterpretimi i ideologjisë së fashizmit në Republikën e Maqedonisë pas vitit 1991“, ishte në fokus të vë-mendjes së docentit dr Neven Radiçeski nga IHN. Në punën e tyre ai vlerësuar se mbivlerësimi i ideologjisë fashiste në R. Maqedonisë, nuk ka dimensione kërcënuese, alarmante sepse ende nuk ekziston lëvizje serioze politike e cila ha-pur do kishte vepruar nga pozicionet të cilat mund t’i karakterizojmë si fashiste. Më shpesh bëhet fjalë për sulme neo naciste të tifozëve sportiv, të individëve

54

AKTIVITETE TË REALIZUARA ME SUKSES

ë kuadër të programit të saj vjetor Orga-nizata e Oficerëve Rezervë të Repub-likës së Maqedonisë edhe me ndihmën

e ARM-së nga garnizoni i Shtipit, më 17 tetor të këtij viti realizoi marsh kondicionues në rrethi-nën e Zletovës, nga vend i quajtur Peshka e deri në manastirin e Lesnovës, në një distancë prej 9 kilometrash.Në kuadër të marshit kondicionues morën pjesë mbi njëqind oficerë, nënoficerë anëtarë të OORRM-së nga Maqedonia lindore si dhe ushtarak të penzionuar të ARM-së gjithashtu ish anëtarë të OORRM-së.Pas marshit kondicionues pjesëmarrësit arritën në rrethinën e manastirit të Lesnovës, organi-zata e oficerëve rezervë në bashkëveprim me përfaqësues të ARM-së së garnizonit të Shtipit për anëtarët e pranishëm zhvilloi disa aktiv-itete stërvitore. Aktiviteti i parë ishte vendosja e tendave në natyrë, e më pas edhe stërvitje praktike të ekipit mjeksor në raste të ndryshme urgjente apo në fatkeqësi natyrore duke dhënë ndihmën e parë.Marshi kondicionues përfundoi me vizitën në manastirin e Lesnovës dhe me njohjen e his-torisë së tij të pasur që nga shekujt e kaluar e deri më sot.Si që deklaroi për revistën “Mburoja”, prof. dr. Gjorgji Mallkovski, kryetari i OORRM-së, qëllimi i marshit kondicionues është që të avancohet kondicioni i nënoficerëve dhe oficerëve rezervë dhe njëkohësisht të mundësohet shkëmbimi i përvojave për realizimin e aktivitetetit në fjalë, si dhe këtu bën pjesë edhe njohja e anëtarëve të organizatave komunale të OORRM-së me njëri tjetrin. “Njëherit disa nga anatërët tanë për herë të parë vizituan këtë terren të pasur dhe intere-sant me natyrë të bukur dhe me monumente kulturore e historike”, potencoi Mallkovski.

Drejt rrethinës së ZletovësE shtunë, 17 tetor. Në Veles mëngjesi duket i mjegullt. Pikërisht kur duhej të nisemi fillon të rigojë, por tashmë jemi marr vesh dhe na duhet të shkojmë dhe të nisemi me furgon nga Velesi. Disa nga anëtarët hoqën dorë dhe nuk u nisën për shkk të shiut, por prap se prap kishte mjaft të tjerë dhe si thonë, aq sa jemi, qofshim për të mirë.U nisëm nga Velesi në drejtim të Zletovës, e ashtu si që jemi duke kaluar rrugën, shiu po ndalet dhe para nesh tashmë kemi një kohë të thatë dhe më të mirë deri në destinacionin përfundimtar. Vendtakimi ynë është në vendin e quajtur Peshka, aty ku dalngadalë fillojnë të mbërrijnë anëtarë nga të gjitha organiza-tat komunale të OORRM-së së Maqedonisë lindore. Disa nga ata kishin mbërritur para nesh dhe tashmë janë duke ngrënë mëngjes, ndërsa me të arritur nga Velesi, gjithashtu u bashkangjitëm edhe ne për të ngrënë në ajër të pastër. Ka edhe të tillë që vinë pas nesh. Hedh një vështrim përreth, natyra është e bu-kur, gjithnjë ka pak gjelbërim, me një shteg të rregulluar prej guri dhe me një pamje drunjësh menjëherë mbi lumen e Zletovës.Pushojmë rreth ujërave të lumit të Zletovës dhe kënaqëmi me pamjen e tij. Eh sa e bu-kur është Maqedonia, pëshpëris me vete duke marë frymë dhe duke u fascinuar nga pamja e llahtarshme e anës së Zletovës.Nikoqiri i marshit kondicionues, Zllate Ançev, kryetar i organizatës komunale të OORRM-së së Probishtipit, mbodhi të gjithë të pranishmit që shkurtimisht t’i njoftojë me pasuritë e shum-ta natyrore e kulturore dhe me karakteristikat e rrethinës së Zletovës.Vendi i quajtur Peshka për banorët lokal, është vend i rëndësishëm parë në aspektin historik,

ndërsa është interesant edhe fakti se pikërisht në këtë vend, në ujërat e lumit të Zletovës për çdo vit lahen shumë çifte të posa martuara. Kjo traditë ndiqet me shekuj dhe llogaritet si tradita më e vjetër në Maqedoni, ku më pas e kanë pranuar edhe vendet tjera të republikës sonë. Zletova është një vend i vogël, dhe sipas regjistrimit të fundit të popullisisë ajo numëron diku rreth 2700 banorë të nacionalitetit maqe-donas. Në të kaluarën ka pasur një numër të madh të zejtarëve me mbi 80 dyqane nga të cilët 12 mishtorë, ka pasur edhe poçarë, sa-marxhinjë, kovaçë, nallbanë, bojaxhinjë, e të tjerë, nga të cilët sot kanë mbetur vetëm dy poçarë. Zletova është e njohur edhe me xehe të shumta dhe me industri të zhvilluar, ndërsa

NË MARSH ME PJESËTARËT E

OORRM-SË

sur që këtë kishë t’a ruaj dhe t’a vë nën mbro-jtjen e tij. Begu osman, në rrethojën qëndrore, afër kryqit ka vendosur gjysëm hënën, gjë që ka simbolizuar se kisha gjendet nën mbrojtjen e tij dhe se të njejtën askush nuk guxon t’a rënojë…dhe ajo gjysëm hënë në atë vend ka qëndruar deri në vitet e 90’-ta të shekullit të kaluar.Mitrofani rikujtoi edhe çudirat e shumta të shenjtorit i cili pushon në kishën e Lesnovës si dhe për fëmijët e shumtë që janë shëruar duke e vizituar këtë kishë së bashku me prindërit dhe me të afërmit e tyre. Ai foli edhe për shumë storie interesante si dhe për biblotekën e pasur kishtare dhe për shkollën e shkrimit që gjendet në kuadër të manastirit, librat e të cilës sot fatkeqësisht, nuk janë më. Shumica e tyre janë dërguar në muzetë ose në kishat e vendeve fqinje.Në rrethinën e manastirit “Shën Gavril Les-novski”, kisha kryesore i kushtohet shën. Ar-hangjel Mihajlit duke paraqitur këshu njërën ndër përmendoret më të bukura dhe më të rëndësishme sakrale të kulturës, jo vetëm në Republikën e Maqedonisë, por edhe më gjerë.Kisha në fjalë jo vetëm që me pasurinë e saj dhe me ikonostasin dhe fotografitë e saj paraqet një pasuri të madhe kulurore, por nga ana tjetër ajo është e njohur edhe për nga fuqia e saj shëruese. Fshatarët besojnë se shënjtori Gavril Lesnovski i mbron ata, e mbron dhe e ruan fshatin dhe kishën dhe se gjindi i tij është i pranishëm. Ata gjithashtu, be-

sojnë se jo rastësisht në këtë vend gjenden edhe fshati edhe kisha dhe me krenari shpre-hen se kjo hapësirë është hapësirë biblike dhe e bekuar. Vizita më masive e manastirit është gjatë kohës së festave në datat 21 shtator dhe 28 janar.Por është kot të shkruhet gjithçka, nëse nuk vizitohet manastiri në fjalë dhe nëse person-alisht nuk i shijojmë dhe i shohim bukuritë e tij në mënyrë që të mësojmë më tepër rreth historisë së tij. Besoni, ia vlen të vizitohet të paktën një herë, e më pas edhe një herë, e më shumë herë rradhazi, të kënaqeni në veçanti-në e tij dhe në natyrën e bukur përreth.Tradicionalisht marshi kondicionues përfundoi me një drake të përbashkët të të gjithë pjesë-marrësve të OORRM-së me fasule tradicio-nale dhe të pazavendësueshme ushtarake, të cilën për të gjithë të pranishit, edhe kësa rradhe e përgaditën pjesëtarët e ARM-së së garnizonit të Shtipit.

Аntoanella Dimitrievska

55

viteve të fundit edhe me biznese të shumta pri-vate, na tregon Ançev.Ai të pranishmive u tha se në lindje të Pesh-kës gjendet komuna e Koçanit, në veri shihen malet e Osogovës, ndërsa në perëndim është qyteti i Probishtipit e më pas Shtipi.Ligjërata përfundoi dhe tashmë me njohuri të reja anëtarët e pranishëm të OORRM-së nga më shumë qytete të vendit grumbullohen në kolonë duke u rreshtuar nga dy, ndalen në fil-lim të Peshkës dhe marshi deri në manasti-rin e Lesnovës mund të fillojë. Të gjithë diçka bisedojnë dhe merren vesh, merren edhe in-struksionet e fundit dhe hapërimi në kuadër të këti marshi kondicionues mund të fillojë.Disa nga anëtarët më të ri kalojnë kilometrin e parë të lartësisë së rrugës së asfaltuar mirë, në hap me ta janë edhe disa nga anëtarët më të vjetër të OORRM-së, dhe kështu disa janë më pas e disa më përpara – të gjithë në kuadër të mundësive fizike, por e rëndë-sishme është pjesëmarrja dhe arritja deri tek caku. Koha nuk matet. Ngjitja në lartësi është e lodhëshme, sidomos për ata që janë me kondicion fizik më të dobët dhe për ata të cilët nuk kanë ecur një kohë të gjatë. Por për këtë qëllim organizohet marshi, që përsëri t’u kthehet kondicioni fizik dhe njëherit anëtarët të njihen dhe të shoqërohen mes vete në ajrin e pastër dhe në natyrën e bukur.Dhe kështu, pas një ore e disa minutash, anëtarët e buzëqeshur, njëri pas tjetrit i af-rohen cakut, të lumtur dhe krenar për pjesë-marrjen në këtë marsh kondicionues.

Boris Allaçev krytari i organizatës komunale të OORRM-së së Velesit është njëri ndër të parët qe arriti në cak, lartë në manistirin e Lesnovës, ai i cili në bisedën për revistën “Mburoja” vlerë-son se kushtet dhe koha për ecje e hapërim kanë qenë idelae duke u ndalur shiu dhe në këtë mënyrë duke dhënë hapësirë për të shi-juar natyrën e bukur në mes të vjeshtës.„Të gjithë anëtarët tanë që morën pjesë në marsh janë për çdo lavdratë. Ashtu sit hemi, me qejf e me marak ata ecën, pa pasur ndonjë arsye për të shpejtuar për të arritur sa më parë në caktun e planifikuar përfundimtar, sepse fundja, kjo nuk ishte qëllimi i këtij marshi kondicionues”, potencoi Allaçev.

Stërvitje praktike për ngritjen e tendave dhe për dhënien e ndihmës së parë Pas përfundimit të marshit kondicionues dhe pas ngjitjes deri në cakun e paramenduar tek manastiri i Lesnovës përgjatë, në një fushë të gjelbër, me pajisjet e tyre ndihmëse gjenden

pjesëtarët e ARM-së së garnizonit të Shtipit. Në fakt, me anë të bashkëpunimit të ndërsjellë mes përfaqësuesve të ARM-së dhe OORRM-së, për anëtarët e pranishëm të OORRM-së, u realizuan edhe dy aktivitete stërvitore terreni.Në kuadër të stërvitjes së parë praktike – ngri-jen e tendave M-70 për dy persona, morën pjesë pjesëtarët e ARM-së në bashkëvep-rim me anëtarët e OORRM-së, ndërsa qël-limi ishte ngritja e një tende në afat sa më të shkurtër kohor.Më pas, u realizua edhe stërvitja e dytë, dhënie a ndihmës së parë në natyrë, gjatë ak-tiviteteve të ndryshme në natyrë të anëtarëve të OORRM-së. Në kuadër të stërvitjes me materialet e ARM-së, morën pjesë pjesëtare të njësisë orgnizative të OORRM-së së Vele-sit. Stërvitjen bashkarisht e realizuan motrat medicinale Ollgica Pepellasheva e cila i dha të gjitha instruksionet mjeksore për dhënien e ndihmës së parë të lënduarve dhe koleget e saj Violeta dhe Snezhana. Ata në vend ngjar-je, njërit prej pjesëtarëve të OORRM-së i cili u përfshi në stërvitje i demonstruan se sin ë ter-ren duhet dhënë ndihma e parë në fatkeqësi të ndryshme në hapësirë: gjatë alivanosjes, gjatë marjes së plagëve nga armët e zjarrit, dhe demonstruan parandalimin e gjakderdhjes, duke përfshirë këtu edhe sanimin e frakturave të ndryshme, fraktura në pjesën e qafës, duke e imobilizuar të lënduarin. Kjo stërvitje dhe ky demonstrim u ndoq me një interes të jashtëza-konshëm ku nga ana e anëtarëve të OORRM-së, u parashtruan një numër i madh pyetjesh.

Vizitë manastirit të LesnovësNë fund të gjithë të pranishmit u drejtuan kah manastiri i bukur i Lesnovës, i ndërtuar në gjysmën e dytë të shekullit XI. Ekziston mundësia që manastiri në fjalë të ketë qenë i ndërtuar kur shën. Gavrili Lesnovski, atij të cilit edhe i është kushtuar manastiri, ka vendosur të qëndrojë si murg, ndërsa të tjerë zëra thonë se kjo ka ndodhur pas vdekjes së tij.Për kishën dhe për historinë e saj të pasur anëtarët e pranishëm të OORRM-së i njoftoi murgu Mitrofan. Ai foli edhe për çudirat e shumta të kishës, për drurin e vjetër 600 vjeçar i cili rritet në formë kryqi dhe i cili një kohë të gjatë nuk ka dhënë fryte, por në momëntin që janë kthyer murgët, druri ka lulëzuar përsëri dhe si i tillë qëndron edhe sot e kësaj dite.Ai foli edhe për Murat begun i cili ka dashur që t’a rrënojë kishën dhe t’i vrasë murgët, por atij dhe familjes së tij u kanë ndodur shumë fat-keqësi, e për këtë shkak më në fund ka vendo-

56

istoria dhe lufta, shpesh herë krijojnë një kontekst të pandërë. Të flitet për luftë, në mënyrë të pashmangshme

kërkon gjurmimin e fakteve historike dhe evo-kimin e kujtimeve të ngjarjeve dhe personal-iteteve markante. Në këtë numër të revistës, përsëri do t’i kthehemi periudhës së Luftës së Parë Botërore, përmes një ndalese të shkurtër te një film i cili ia del të interpretojë një pjesë të hapësirës dhe të kohës po nga Lufta e Parë Botërore. Lokacioni i ngjarjes është Belgjika në vitin 1916. Ky fragment nga e ashtuquajtura “Luftë e madhe” është filmuar në bazë të ngjarjes së vërtetë për një korpus të ushtrisë australiane dhe është veçanërisht interesant sepse përmes tij shohim një as-pekt të ri të teknikave të luftimit, gjegjësisht, shohim një qasje strategjike i cili deri më atëherë ka qenë specifik dhe jo shumë i njo-hur, ndërsa pa dyshim se edhe sot është tejet intrigant – si stretegji e të luftuarit nëntokë. I bazuar në ngjarje të vërtetë, “Nën kodrat 60”, i regjisorit Xheremi Sims, përmes një fokusi të ngushtë tematik, zbulon një fushë relativisht të panjohur të frontit perëndimor.

Çeta e parë auastraliane e minatorëve

LUFTA E QETË E NËNTOKËS

„NËN KODËR 60“

E quajnë Çeta e parë australiane e mina-torëve, operon në kuadër të forcave britanike dhe atë e përbëjnë disa burra të cilët i lidh profesioni dhe fati i njejtë. Të gjithë janë në një nivel dhe kanë rolin e njejtë – të ruajn sistemin e korridorit të minierave xehet e të cilave do të shfrytëzoheshin si armë strat-egjike në luftën kundër okupatorit gjerman. Minatorë të shnëdrruar në ushtarë. Mes tyre edhe Oliver Udvard, një minator asutralian – gërmues i thëngjillit, njëherit edhe komandant i çetës, njeri i qetë dhe jo imponues për nga natyra, krejtësisht i kundërt nga ajo që pritet nga një njeri që është emëruar për të dhë-në urdhëra dhe për të qenë një udhëheqës. Megjithatë, profesionalizmi dh inovativiteti i tij dëshmohen si kruciale, sidomos në situatën kur çeta dërgohet në një mision të ri në rajo-nin e njohur belg i njohur si Kodra e 60, një vend i larë me gjak njriu. Objektivisht si një vatër e shkëmbimit të vazhdueshëm të zjarrit mes forcave britanike dhe gjermane, në këtë vend nuk do të dëshironte të shkojë asnjë ushtar. Breshëria e vazhdueshme e plumbve ka bërë që hapësira mes dy anëve të shër-bej si një sipërfaqe kufomash, mes të cilëve në atë “tokë asnjëanëse” janë lënë edhe disa

të gjallë, të plagosur, në mënyrë që me anë të ofkamave të tyre, me zërin e agonisë gatë frymave të fundit, ku arrijnë të mbajnë vazhdi-misht drojën e ushtarëve. Kjo copë toke ka të bëjë me me ferrin dhe hororin më të madh ku këta ushtarë mund të shërbejnë. Kodra, pari-misht e okupuar nga gjermanët, është marë pa ndonjë vështirsi të madhe dhe çuditërisht pa shumë viktima nga ana e Antantës. Por, armiku nuk tërhiqet nga ky vend vetëm me një disfatë, duke vazhduar rezistencën dhe njëherit duke bërë plane të reja për riokupim dhe ofenzivë të rej. Antanta në qoftë se do që t’i ruaj pozicionet, duhet të veprojë shumë shpejtë dhe pikërisht Udvardi ka zgjidhje, tejet të rrezikshme, por si e vetme që jep gjasa të suksesit – pritje që të grumbullohet ushtri sa më e numërt gjermane dhe me një vlerësim saktë, të sulmohet para ofenzivës mu aty ku askush nuk e pret – nga nëntoka. Sulmi dhe shpërthimi përgaditet të ndodhë në njërin nga korridoret i cili gjendet pikërisht nën pozicio-net e armikut, dhjetë metra nën tokë. A do t’ia dalin të bëjnë një shpërthim aq të madh që do të mund të çante 10 metrat dhe e gilnë? Nëse ia dalin, ajo do të jetë shpërthimi më i madh i përdorur deri në atë kohë ndaj faktorit njëri.

Paradokset e luftësSi kontrapunkt i acarreve të korridor-eve të nëntokës si dhe depersonal-izimi dhe defokusimi emociaonal i cili në mënyrë të pashkamgshme paraq-itet në ambientin e luftë, përskaj kësaj vjen në shprehje edhe ngrohtësia e një shpirti femëror. Secili nga mina-torët, si një gjë më të shtrenjtë, ka me vete fotografinë e femrës së jetës së tij, pa marë parasysh se a bëhet fjalë për bashkëshorten, nënën ose dash-noren… Mendimi për ato paraqet “kriptonitin” nga i cili marrin forcën për të qëndruar, e kjo paraqet enët e gjakut, paraqet një lloj lidhje me jetën për të cilën kanë shumë mallë që të kthehen dhe njëherit paraqet edhe ngushëllim kundër kluastrofobisë së pashmangshme. Megjithatë, njërëzia te ata është shumë e theksuar dhe përmes një sjelljeje mbrojtëse dhe brengës të cilën ata kanë për njëri tjetrin. Secili prej tyre plotëson tjetrin dhe vëllazërisht i ruan shpinën, mbu-lon boshllëqet në karakterin e bash-këluftëtarit, përdreisa dikush tjetër mbulon boshllqëet e po atij ushtari së bashku, duke krijuar një masë të fuq-ishme e aftë për t’u ballafaquar me të keqen. Lufta ka bërë që edhe familjet në front, baballarë të cilët kanë ardhur pas bijëve të tyre në mënyrë që këta të fundit t’i kthejnë në shtëpi tek nënat e tyre. Por, lufta nuk jep zgjedhje. Mes tyre ka edhe fëmijë që sa kanë filluar të shijojnë bukuritë e të gjen-urit fëmijë i mitur, por që fatkeqësisht ky udhëtim rinor është i kufizuar, për disa nga ata edhe përgjithmonë. Njëri ndër ta është edhe Tifini, fyryrë e cila paraqet simbolikë të idesë se vendi i

met e tij, idetë dhe motivimet ngelin të pakompletuara si informacion për publikun, gjë që vështirson e njejta të krijon një fotografi për qëndrimin e tij. Kjo deri në një masë ka të bëjë edhe me përzgjedhjen e aktorit për rolin kryesor, gjë që mund të merret edhe si e papërshtetshme, sidomos për faktin e asaj që pamja fizike e Bren-dan Kauellit asocon në një moshë më të shtyrë nga ajo që atij i është ndarë në film, që në momente lë përshtypje të sjelljes së tij ndaj Marxhorit, e cila ende është në moshë të mitur. Nga

ana tjetër, skenari i bazuar në dita-ret e Udvardit, të shkraura nga Dejvit Rouç kanë fituar shumë çmime, si dhe dizajni i zërit, gjëra të cilat u treguan si adute kryesore të filmit për arritjen e sukseseve të festivale asutraliane të filmit. Ajo që ne do t’a kishim veçuar, gjithsesi që është tregimi – lufta e heshtur nën hijë të nëntokës së frontit perëndimor.

Elena Gjorgjievska

57

fëmijëve është diku tjetër. Duke qenë i paaftë për t’u përfshirë, Tifini tërhiqet kur ndjenjë zjarrin e luftë, gjë që atë e bën nga një ushtarë në vijën e parë të frontit, në një anëtar të ekipit ndi-hmës mjekësor. Në një situatë, atij i jepet mundësia që t’i ndihmojë edhe Udvardit kur ai lëndohet dhe në këtë mënyrë ai e fiton besimin e tij si të një vëllau më të madh. Por, ashtu si edhe në çdo luftë, vjen koha e matjes të së keqes më të vogël dhe të ven-dimeve të rënda. Oliver Udvardi, me aq sa brengoset e kujdeset për njerëzit e tij, poashtu ka përgjegjësi të madhe edhe ndaj misionit dhe rolit të tij. Pikërisht kjo përgjegjësi, e vë atë para dilemës – se a do t’a shëptojë Tifinin ose do të arrijë që me sukses të përfundojë misionin ndaj luftës së madhe, në momentin kur atij i është dhënë vetëm një gjasë e vetme për t’a bërë atë? Me cilën të keqë ai do të vazhdojë të jetojë më lehtë? Fitues i shumë çmimeve Filmi në fjalë përpunon një aspekt specifik dhe tejet interesant të luftës, i cili fatkeqësisht ka një përpunim të pamjaftueshëm. Fabula ka relativisht një zhvillim njëvijor, pa pasur kujdes në elementet e dinamikës me të cilat tregimi në fjalë do të ishte “i përsosur». Mes gërshetimit dhe kulminacionit kemi disa skena të përpunuara në mënyrë sipërfaqësore, role të pazhvil-luara, duke përfshirë këtu edhe rolin kryesor, edhe pse te ai është bërë përpjekje për një thellim përmes im-ponimit të flash back-ëve të jetës së tij para luftës dhe lidhjes romantike me Marxhorin e bukur. Megjithatë, foto-grafia për personalitetin e tij, qëndri-

Regjia: Jeremy Hartley SimsSkenari: David RoachRolet: Brendan Cowell, Gyton Grantley, Aden Young, Bella Heathcote, Jacqueline McKenzie, Anthony Hayes, Steve Le MarquandМuzika: Cezary SkubiszeëskiKinematografia: Toby OliverMontazhi: Dany CooperVendi: АвстралијаKohëzgjatja: 122 minutaViti: 2010Çmimet: Australian Directors Guild çmimi për regjinë më të mirë, çmimi FFCA për skenar dhe montazh më të mirë, ASSG dhe IF çmim për montazhin e zërit, Australian Screen Editors çmim për montazhin më të mirë si dhe mbi 15 nominime tjera

Këtë rubrikë ja përkushtojme USHTARIT – NJERIU është i pari i cili sulmohet nga stuhija e quajtur luftë – NJERIU është ai i cili është tejet i motivuar për ta mbrojtur atdheun dhe idetë – NJERIU është ai i cili është fizikisht dhe psikikisht i përgatitur në nivel më te lartë – NJERIU është ai i cili la pjesë të shpirtit të tij në shtëpi te familja e vet – NJERIU i cili në fund, është vetem NJERI.Edhe për këtë ai është inspirim për shumë filma dhe vepra artistike të cilat lanë përshtypje të fortë në publikun e gjërë neutral, na bënë ta kuptojme ashpërsinë tonë emocionuse dhe na treguan se sa e dëmshme dhe se si ajo ndikon tek njerëzit.Në numrat vijuese të Shtitit do të veshtrojmë disa prej atyre filmave pa ndonjë ambicie te veçantë për tu bëre kritik filmi. Duam vetem të ju përcjellim pjesë të ndjenjave tona, të ju tregojmë se një ushtare, fati njerëzor mund t’i ndryshojë qëndrimet tona për vlerat në jetë,në veçanti ta theksojmë se sa ajo jetë e rëndë e ushtarit me mund, me baltë, me djersë meriton RESPEKT.

ellovishti është një një fshat i bukur me një natyrë piktoreske që ia vlen ta vizitoni më së paku

një herë. Ky fshat gjendet 21 kilometra larg qytetit të Tetovës. Deri atje arrihet rrugës e cila shpien për në pikën kufitare të Jazhincës. Gjendet në një lartësi mbidetare rreth 900 metrash dhe për këtë arsye në fshat mbretëron klimë ideale. Emri i fshatit Bellovishtë rrjedh nga ngjyra e bardhë e glinës e cila gjendet në një nga rrafshet e fshatit. Mbi këtë fshat gjendet edhe vendi i quajtur Gradishte me mbetje të murreve për të cilët besohet se janë që nga periudha romake. Në këtë fshat gjendet edhe kisha përskaj të së cilës rrjedh ujë shërues për sytë e njeriut, ka edhe një kishë më të madhe dhe shumë ujëvare,

restorante, pishina dhe natyrë shumë e bukur. Nëse doni t’i shmangeni rrëmujës dhe zhurmës së qytetit, ky fshat do të ishte vend ideal për të pushuar. Do të kënaqeni në natyrën e bukur, ajrin e pastër, zhurmën e lumit dhe në këngën e shpendëve. Fshatin Bellovishtë atraksion dhe destinacion tërheqës turistik para se gjithash e bën natyra piktoreske dhe ujëvarat e Bellovishka Rekës (krenarisë së Bellovishtit), vendi i quajtur Petoçko Vodiçe në të cilin gjenden shumë objekte hotelerike dhe pishina, kishat “Shën Petka”, “Shën Jovan Kryqëzuesi”, etj. Siç e cekëm këtu gjendet edhe Bellovishka Reka i cili buron nga nën majat e Pribegut në malin Sharr. Uji i këtij lumi është mjaft i pastër, kështu që edhe banorët e këtij fshati atë e përdorin edhe për konsum pa e pastruar dhe filtruar fare.

Edhe pse i njejti nuk thahet gjatë tërë vitin, më shumë ujë ka gjatë stinës së pranverës, më saktësisht në prill dhe në muajin maj, atëherë kur shkrihen edhe mbetjet e fundit të borës. Më e vogla nga tre ujëvarat, e njohur me emrin Vrazhivir, gjendet në Ujin e Pestë. Deri te dy ujëvarat e mbetura (Ckalla e Sipërme dhe e Poshtme) arrihet për disa orë rrugë në këmbë nëpër shtigjet e shënuara malore. Këto ujëvara sipas lartësisë së rrëzëve malore janë njërat ndër ujëvarat më të larta të Maqedonisë,


menjëherë pas ujëvarave të Bitushës (rreth 50 metra lartësi) si dhe pas ujëvarës së Dllabokra Rekës (mbi 130 metra). Vendi Uji i Pestë emrin e tij e merr sipas burimit shërues i cili njëherit njihet edhe si burimi më i pastër në Maqedoni. Njerëzit, si më parë, ashtu edhe në ditët e sotme, vizitojnë këtë burim me shpresë që uji shërues i tij do t’i shërojë dhe do t’u sjellë shëndet. Këto të dhëna paraqesin arsye të mjaftueshme për të vizituar Bellovishten, në momentet kur do të ndjeni nevojë të largoheni prej zhurmës së qytetit dhe të kaloni caste të bukura në natyrë. Në vendin pikturesk Ujin e Pestë janë të vendosura edhe banikanat për piknik. Ka edhe vende të hapura për të bërë zgarë, ku ju vetë mund të përgaditni vaktin për të ngrënë dhe njëkohësisht të kënaqeni duke i shijuar bukuritë natyrore. E në qoftë se doni vetëm të shijoni kënaqsi, pa u munduar të përgadisni ose të gatuani ndonjë gjë, në afërsi do të hasni në disa restorante në të cilat shërbimi dhe ushqimi janë në nivelin më të lartë. Në fund të kësaj shëtitje do të ndiheni të freskët, të pushuar dhe të mbushur me energji për të vijuar ditën që vjen. Gjithashtu, do të keni impresione të shumta të cilat do t’i rrëfeni për një kohë të gjatë me të afërmit tuaj. Shpersoj se do ta vizitoni këtë fshat të bukru dhe se do të kënaqeni duke kaluar dhe duke shijuar ajrin e tij të pastër, të paktën vetëm një ditë.

Kristina Ilievska


BU

KU

RIT

Ë

E

MA

QE

DO

NIS

Ë

betimi solemn i brezit tË 27 tË shËrbimit vullnetar...

Documents