bezoekersgids buddha expo & mind - mas · 2019-02-19 · de verzameling zwart-witfoto’s van...
TRANSCRIPT
EXPO
BUDDHA & MIND
BEZOEKERSGIDS
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 1 30/09/16 15:04
Daan Roosegaarde (°1979)Rotterdam, 2012Smart foils, lampen, sensoren, elektronica en software
Studio Roosegaarde
1. Lotus Model
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 2 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 3
BUDDHA & MINDIn onze jachtige tijd zoeken we intenser dan ooit naar rust en verstilling. Met steeds meer doen we aan yoga en meditatie tegen stress. In het Oosten gebruiken mensen deze methodes al eeuwen, vooral om tot een hoger bewustzijn van de realiteit te komen. Een unieke reeks boeddhistische miniatuurschilderingen neemt je mee op zo’n meditatie.
Buddha & Mind is opgebouwd rond 54 schilderingen. Samen vormen ze een geheime handleiding bij een Tibetaans boeddhistisch meditatieritueel. Ze tonen stap voor stap wat een mediterende in gedachten opbouwt. Dat wordt in principe nooit afgebeeld. De schilderingen zijn in de 18de eeuw uitzonderlijk gemaakt voor het on-derricht van een Mongoolse prins. Ze getuigen van een unieke uitwisseling tussen culturen: Chinees, Mongools en Indo-Tibetaans.
Het MAS verwierf de schilderingen van Rafaël Verbois, een Belgische missionaris in China. In 2014 wijdde het Rubin Museum in New York een tentoonstelling aan dit topstuk.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 3 30/09/16 15:04
4 B U D D H A & M I N D / M A S
HET VAJRAYANA BOEDDHISME
Het boeddhisme ontstond rond 500 v. Chr. in het Indische
cultuurgebied en verspreidde zich over Azië. Een van de drie
grote stromingen is het Vajrayana. De meditatie afgebeeld in
de 54 schilderingen behoort daartoe.
Centraal in het Vajrayana boeddhisme staan de lama of geestelij-
ke leraar en de overdracht van een ‘geheime’ leer aan ingewijde
leerlingen of monniken. Zij gebruiken symbolisch geladen rituelen
en voorwerpen: mantra’s (spreuken), mudra’s (handgebaren) en
mandala’s (voorstellingen van de kosmos). Zo banen ze zich snel
een weg naar de verlichting en het nirwana.
Mahayana boeddhisten van hun kant streven naar de verlichting
voor álle levende wezens tegelijk. Wijsheid en mededogen leiden
naar het nirwana. Dat bereiken ze dankzij Boddhisattva’s, boeddha’s
in hemelse paradijzen. Theravada boeddhisten streven vooral hun
eigen nirwana na door studie en meditatie.
Door meditatie worden boeddhisten zich bewust van een hogere
realiteit, die de zintuiglijke waarneming overstijgt. Dat inzicht
leidt tot gelukzaligheid en bevrijding uit de kringloop van dood
en wedergeboorten.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 4 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 5
VAN EEN MONGOOLS KLOOSTER NAAR ANTWERPEN
De Vlaamse pater Rafaël Verbois werkte jarenlang in China.
Hij had een grote culturele belangstelling en verzamelde foto’s
en objecten. In 1977 kwamen die naar de collectie van het
Etnografisch Museum Antwerpen, nu opgenomen in het MAS.
Rafaël Verbois (1885-1979) richtte een missiepost op in Wangzi-
miao, in Binnen-Mongolië. Nu is dat het Chinese Hebei en Liaoning.
In dit gebied achter de Grote Muur woonden arme boeren, belaagd
door plunderaars. De eeuwen voordien was het een welvarende
multiculturele regio, geliefd bij Mantsjoekeizers, en een centrum
van Tibetaans boeddhisme met veel tempels en kloosters.
Verbois onderhield goede contacten met monniken. Al in 1923
schonk een monnik van het klooster in Wangzimiao hem de verza-
meling miniatuurschilderingen uit zijn cel. Hij vertrok voor studies
naar Tibet.
Het klooster, in 1707 opgericht door Mongoolse prinsen, diende als
familietempel. Waarschijnlijk gaf een van hen de opdracht voor de
schilderingen. Hoe de monnik ze verwierf, is niet bekend.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 5 30/09/16 15:04
6 B U D D H A & M I N D / M A S
ONGEWONE COLLECTIE VAN EEN MISSIONARIS
Pater Verbois, die van 1910 tot 1939 in China werkte, liet veel notitieboekjes en
schetsen na. Zijn belangstelling voor het Tibetaanse boeddhisme was voor een
missionaris in zijn tijd ongewoon. Hij maakte ook een studie over de positie van
de vrouw en Chinese huwelijks- en begrafenisgebruiken.
De collectie-Verbois telt ongeveer 300 items: traditionele kledij, prenten, foto’s
en rituele voorwerpen. Opvallend zijn de vele blokdrukken en votieftabletten in
klei (tsa tsa’s) uit lokale boeddhistische kloosters. Gelovigen dragen ze als amulet
of leggen ze als off erande op heilige plaatsen.
2. Links:• Twee portretfoto’s van Rafaël
Verbois, uit 1923 en 1979• Notitieboekjes • Foto’s (reproducties) van Jehol,
de streek waar Verbois verbleef. De landschappen en gebouwen lijken sterk op die in de schilderin-genreeks.
• Lotusschoentjes, schoentjes voor ingebonden voeten.
China 1910-1939MAS, Antwerpen (Bibliotheek EVA, AZ/B.351, AZ/B.352, AZ/BA.102A.102; foto’s AE.1977.0027.0036.D, A.1977.0027.0039.D, AE.1977.0036.0007.D, AE.1977.0036.0008.D, AE.1977.0036.0025.D, AE.1977.0027.0048.D, AE.1977.0027.0040.D, AE.1977.0027.0042.D, AE.1977.0029.001, AE.1977.0029.0016, AE.1977.0029.0018, AE.1977.0029.0019)
Rechts:• Votieftabletten in klei. De afb eel-
dingen stellen beschermgoden en leermeesters uit het Vajrayana boeddhisme voor. (foto)
• Amulethouder• Drukplaten• Houtblokafdrukken: Tibetaanse
teksten en leermeesters, wens-paardje dat gebeden meeneemt, monnikenleraar van de geelkapsekte, de god Mahakala
China 1910-1939MAS, Antwerpen (kleitabletten AE.1977.0029.0063, AE.1977.0029.0059, AE.1976.0023.0043, AE.1957.0038.0002, AE.1977.0029.0064, AE.1977.0029.0081, AE.1977.0029.0062, AE.1977.0029.0071, AE.1977.0029.0070, AE.1977.0029.0069, AE.1977.0029.0068, AE.1977.0029.0072, AE.1976.0023.0048, AE.1977.0029.0076, AE.1977.0029.0075, AE.1976.0023.0051, AE.1977.0029.0056, AE.1977.0029.0055, AE.1977.0029.0066, AE.1977.0029.0067, AE.1976.0023.0049; reliekhouder AE.1976.0009.0005; drukplaten AE.5817, AE.5816, AE.1977.0027.0014 en 00018, AE.1977.0027.0018; papier afdrukken AE.1976.0023.0273, AE.1976.0023.0259, AE.1976.0023.0116, AE.1976.0023.0076, AE.1976.0023.0080)
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 6 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 7
BEELDEN UIT CHINA
De verzameling zwart-witfoto’s van Verbois geeft een waardevol beeld van het
dagelijks leven in zijn missiepost.
De meeste foto’s vinden we terug op glasplaatjes van het vroegere school-
museum in Antwerpen. Ze zijn gemaakt door de paters van Scheut (Anderlecht)
en werden gebruikt in schoolvoordrachten over de missies. De beelden uit China
zijn duidelijk uit Verbois’ tijd.
Glasplaatjes zijn afdrukken op glas van een fotonegatief.
Het MAS bezit 58 doosjes met elk tien glasplaten.
3. Doos met glasplaatjes
AE.1961.0038.1-13
Rafaël Verbois in de woonkamer van een lama, een Tibetaans boeddhistische leermeester Projectie
AE.1961.0044.0004.D
Reproducties van glasplaatjesDe missiepost in Jehol: dorpsleven, landbouw, huwelijk, begrafenis, portretten
China 1910-1939Verworven in 1961 van de 3de directie (onderwijs) van de stad AntwerpenMAS, Antwerpen
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 7 30/09/16 15:04
8 B U D D H A & M I N D / M A S
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 8 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 9
DE 54 SCHILDERINGEN: HET ONZICHTBARE IN BEELD
De reeks van 54 schilderingen is uniek. Ze laat zien wat zich in
de geest afspeelt. Waarschijnlijk hielpen de schilderingen een
Mongoolse prins bij zijn meditatie.
Een titel of tekst is er niet, maar volgens onderzoek zien we
een ritueel uit de Tantratekst: Handboek bij de zuivering van alle
slechte wedergeboortes. Hierdoor kennen we de volgorde en de
zes groepen.
Te zien is een visualisatiepraktijk die zich op de bovenzintuiglijke
boeddha Sarvavid Vairocana richt. Meestal wordt die uitgevoerd
als zuiveringsritueel na een overlijden. Bij zo’n visualisatie geeft
de verbeeldingskracht de onzichtbare realiteit vorm. Deze medita-
tie kan normaal gezien alleen een leraar mondeling aanleren aan
een gevorderde leerling-monnik.
De inhoud is Tibetaans-boeddhistisch, de stijl Chinees, de culturele
achtergrond Mongools. Die diversiteit is uitzonderlijk. Gaf de Mon-
goolse prins de opdracht aan een Chinees atelier, onder toezicht
van een Tibetaanse lama? Vermoedelijk is het werk 18de-eeuws,
maar er zijn verwijzingen naar vroeger. Wellicht is dit een kopie
uit de Qing-periode (1644-1911) van een ouder Ming-origineel
(1368-1644).
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 9 30/09/16 15:04
10 B U D D H A & M I N D / M A S
SARVAVID VAIROCANA, DE UNIVERSELE WAARHEID
Vairocana is de middelste van de Vijf hemelse boeddha’s, maar hij omvat ook de
eigenschappen van de andere vier. Hij stelt de ether voor, het alomvattende licht.
Zijn naam betekent ‘de stralende’, het schitterende zonlicht dat alles doordringt.
Vairocana wordt vaak met vier gezichten voorgesteld. Omdat hij zo alles ziet, heet
hij ook ‘Sarva-vid’, de ‘alwetende’. Hij zit in meditatiehouding en houdt een wiel
vast. Sarvavid Vairocana belichaamt voor boeddhisten de universele waarheid
4. Sarvavid VairocanaVerguld bronsTibet, 15de eeuw
Privéverzameling
5. De Vijf Boeddha’s met Vairocana in het midden (foto)
Rolschildering op doek (thangka)Tibet, 19de eeuw
Musée d’Ethnographie, Genève, ETHAS 034487
6. De Vijf Boeddha’s met Akshobhya in het midden
Rolschildering op doek (thangka)Tibet, 19de eeuw
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel, VER.238
Akshobhya, met drie hoofden en zes armen, omhelst zijn tegenhangster Sparshavajra. Rond hem zitten de andere vier hemelse Boeddha’s. Bovenaan bevinden zich leermeesters.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 10 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 11
LAMA-KROON MET VIJF BOEDDHA’S
Bij belangrijke rituelen draagt een Tibetaanse monnikenleraar (lama) een vijfb la-
dige of vijfpuntige kroon met de Vijf hemelse boeddha’s als mediterende prinsen.
Zij verbeelden de vijf abstracte aspecten van één werkelijkheid. Je kunt ze alleen
mediterend waarnemen.
Elk staat voor een Boeddha-familie met een eigen kleur, windrichting, natuur-
element, symbool, handhouding enz. Van links naar rechts: Ratnasambhava
(geel, zuid, aarde, juweel), Akshobhya (blauw, oost, water, vajra of rituele scepter),
Vairocana (wit, centrum, ether, wiel), Amitabha (rood, west, vuur, lotus) en
Amoghasiddhi (groen, noord, lucht, dubbele vajra).
7. Lamakroon, ChinaTibet, China17de–18de eeuwKarton, geweven zijde
MAS, Antwerpen, AE.1977.0004.000MAS, Antwerpen, AE.1977.0004.000
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 11 30/09/16 15:04
12 B U D D H A & M I N D / M A S
THANGKA’S: HULP BIJ MEDITATIE
Als hulp bij de meditatie maken Tibetaanse monniken soms gebruik van thangka’s,
oprolbare schilderingen in een zijden kader. Ze hangen aan tempelwanden of in
huisaltaren.
Ze stellen een boeddhistische godheid of leraar voor. Of een mandala, het univer-
sum in de vorm van een paleis. Dat wordt bezet door de godheid, een kosmische
boeddha met wie de mediterende zich kan identificeren. Hij bouwt in zijn geest
stapsgewijs de mandala op. De mandala is ook de grondvorm van Tibetaanse
tempels en kloosters.
8. Mandala van Akshobhya (foto)Schildering op doek (thangka)Tibet, midden 19de eeuw
Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, Brussel , VER.344
Het vierkant is verdeeld in vier driehoeken, met een eigen kleur en vier poorten, symbolen van de windrichtingen. Daaromheen vlammencirkels, vajra’s en lotussen. Zij houden niet-ingewijden buiten.
9. Mandala van Sarvavid VairocanaSchildering op doek (thangka)Tibet, 18de eeuw
Privéverzameling
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 12 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 13
I | VOORBEREIDENDE OEFENINGEN
De eerste negen schilderingen tonen hoe de hoofdfiguur,
een jonge monnik, zich klaarmaakt voor de meditatie op
Sarvavid Vairocana.
Eerst brengt hij een eerbetoon aan de ‘drie juwelen’:
de Boeddha, de leer en de boeddhistische gemeenschap.
Hij eert zijn leraar en legt de gelofte af dat hij de oefening
tot een goed einde zal brengen en een verlichte geest
zal worden.
Daarna voert hij voorbereidende handelingen uit: het
hanteren van rituele voorwerpen, het opzeggen van ma-
gische spreuken (mantra’s), het vormen van handgebaren
(mudra’s) en het brengen van symbolische offergaven.
De meditatie begint met oefeningen zoals: zichzelf visuali-
seren als de godheid, zich concentreren op lettergrepen uit
mantra’s, symbolische attributen van de godheid oproepen
en lichtstralen uitzenden en absorberen.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 13 30/09/16 15:04
14 B U D D H A & M I N D / M A S
I.1 | Boeddha eren
De hoofdfiguur staat vooraan. Hij draagt een Indiase monnikspij met de rechter-schouder bloot. Het gedeelte met de leraar (rechts) ontbreekt. Hij eert de zittende Boeddha (midden), een boek (links) en een rolschildering (rechts) met de afbeelding van Vairocana. Het zijn symbolen voor Boeddha’s lichaam, woorden en geest.
De wensbomen, tafeltjes en geelroze wolken zijn typisch voor de Chinese schilderkunst uit de 15de eeuw.
AE.1977.0026.6-54, schildering 1
I.2 | Vraag tot inwijding
De mediterende monnik (links voor-aan) vraagt zijn leraar (met gele muts) ingewijd te worden in de mandala van Sarvavid Vairocana. Het paleis op de achtergrond verwijst naar die kosmische verblijfplaats, de lichtstralen verwijzen naar Vairocana.
De monniksgewaden zijn Indisch, de architectuur is Chinees.
AE.1977.0026.10-54, schildering 2
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 14 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 15
I.3 | Verering
De mediterende zit op een troon voor een tafeltje met rituele voorwerpen. Hij hanteert ze en maakt magische handgebaren. Zo vereert hij de god Vajrasattva, de Boeddha en de leraar, alle drie zichtbaar in de lucht bovenaan. Zij zuiveren hem van negatieve invloeden.
Het blauwgroene landschap en de drijvende wolkjes zijn typisch voor de hofschilderkunst van de vroege Ming- dynastie (1368-1644).
AE.1977.0026.53-54, schildering 3
I.4 | Maanschijf
De monnik zit in meditatie voor een tafeltje met rituele voorwerpen. Hij visualiseert een maanschijf waaruit een lichtstraal komt. Daarin verschijnt een blauwe lotus en een gouden vajra, een rituele scepter met in het midden de mystieke lettergreep hum. De lichtbun-del die daaruit komt heeft alle kleuren van de regenboog.
AE.1977.0026.12-54, schildering 4
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 15 30/09/16 15:04
16 B U D D H A & M I N D / M A S
I.5 | Vier concepten
De monnik mediteert over vier concep-ten: de leegte, de oerboeddha Vajra-sattva, Vairocana en zijn mandala of voorstelling van de kosmos. Ze krijgen respectievelijk vorm als een maanschijf (boven midden), een mantra (rechtsbo-ven), regenbooglicht (midden) en witte paleistrappen (linksboven).
De mantra is door een kenner in Tibe-taans kalligrafisch schrift geschreven.
AE.1977.0026.38-54, schildering 5
I.6 | Gedachtewereld
De mediterende probeert Sarvavid Vairocana te visualiseren. Een rivier scheidt hem nog van de wereld die hij in gedachten oproept. Het Boeddhabeeld en de gouden stralen verwijzen naar de allesdoordringende Vairocana.
Het weelderige blauwgroene landschap contrasteert met de eenvoudige witte brug in de stijl van 19de-eeuwse Chinese houtblokdrukken.
AE.1977.0026.8-54, schildering 6
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 16 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 17
I.7 | Vijf Boeddha’s
De mediterende stelt zich de Vijf Boeddha’s voor: de witte Vairocana, de blauwe Aksobhya, de gele (hier witte) Ratnasambhava, de rode Amitabha en de groene Amoghasiddhi. Met hun vrouwelijke tegenhangers vormen zij een eenheid, omhuld door het licht van een maanschijf.
De boom rechts verwijst naar de paleis-tuin die naar Vairocana’s mandala leidt. Hij is realistisch en verfijnd weergegeven.
AE.1977.0026.24-54, schildering 7
I.8 | Zonlicht
De mediterende haalt zich de vierhoofdige Sarvavid Vairocana voor de geest en ziet hem in zijn mandala-verblijf zitten. De stralenkrans boven de paleisdaken stelt het allesdoordringende zonlicht voor, dat als een aureool van de godheid de realiteit zichtbaar maakt.
De ragfijne juwelen en de bijna doorzich-tige kroon van Sarvavid Vairocana zijn Chinees van stijl, niet Tibetaans. Dat is ook zo voor de massa krullende wolken bij het opdoemende paleis.
AE.1977.0026.34-54, schildering 8
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 17 30/09/16 15:04
18 B U D D H A & M I N D / M A S
I.9 | Offergaven
De monnik brengt offergaven die verwijzen naar de vijf zintuigen en de acht gelukssymbolen. Hij vraagt zijn Tibetaanse leraar (rechts, met puntmuts en in geel onderkleed) hem voort te begeleiden in de meditatie. Het ritueel moet ervoor zorgen dat alle levende wezens de verlichting bereiken.
AE.1977.0026.33-54, schildering 9
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 18 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 19
II | DE VISUALISATIEOEFENING
De tweede groep, zeven schilderingen, toont hoe de
mediterende de mandala, de kosmische verblijfplaats van
Sarvavid Vairocana, geleidelijk aan in gedachten opbouwt,
als een paleis. En hoe hijzelf de centrale plaats van deze
godheid gaat innemen.
De meditatie begint met het in gedachten oproepen van de
god Trailokyavijaya. Het zien van zijn wapens en attributen
neemt alle fysieke en mentale obstakels weg die de visualisatie
hinderen. Hij brengt symbolische offergaven, vormt magische
handgebaren en spreekt mystieke lettergrepen uit. Daaruit
verschijnen godheden die de mandala bewonen, onder wie
Vairocana. Zij zegenen hem en verdwijnen weer naar hun
verblijf. Dat symboliseert de ultieme werkelijkheid.
De mediterende zit op een houten troon. Zijn gelaat, in de
eerste reeks schilderingen in driekwartprofiel, is nu naar voren
gericht. Hij heeft de eigenschappen van de frontaal kijkende
godheid overgenomen.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 19 30/09/16 15:04
20 B U D D H A & M I N D / M A S
II.1 | Transformatie
De mediterende denkt aan een lotus met daarop de lettergreep hum. Die dringt door tot in zijn hart, waarna hij zichzelf transformeert in de boze blauwe godheid Trailokyavijaya. Hij verzoekt hem buitengewone krachten te schenken.
De meerarmige god bezit een hele reeks wapens. Die zijn hier uitzonderlijk uitver-groot. Dat wijst erop dat de schildering gemaakt is voor iemand die de Tibetaanse traditie niet goed kende.
AE.1977.0026.13-54, schildering 10
II.2 | Lettergrepen
De mediterende zit op een troon voor een tafeltje met rituele voorwerpen. Hij maakt magische handgebaren en zegt mantra’s op. In elke hand verschijnt een lettergreep (links hum, rechts ah) en een cirkel met zestien lettertekens die licht uitstralen. Door het uitspreken van de lettergrepen komt het paleis van Vairocana in beeld.
De paleistuin is bezaaid met juwelen en de bomen zijn met linten versierd.
AE.1977.0026.21-54, schildering 11
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 20 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 21
II.3 | Handgebaren
De mediterende vormt speciale handge-baren (mudra’s) die achtereenvolgens een beeld van Aksobhya (blauw), Vairo-cana (wit) en Amitabha (rood) doen verschijnen. De uitvergroting van de handgebaren is ongewoon en dient als een visuele hulp bij de opleiding.
AE.1977.0026.46-54, schildering 12
II.4 | Paleis
De mediterende heeft de Vijf bovenzin-tuiglijke Boeddha’s in zijn geest zicht-baar gemaakt. V.l.n.r.: Ratnasambhava (geelwit), Aksobhya (blauw), Vairocana (wit), Amitabha (rood), Amoghasiddhi (groen). Het paleis symboliseert de man-dala, waar ze verblijven. Dat is nu bijna opgebouwd.
De poort vooraan en de daken zijn in een typisch Chinese stijl geschilderd. De tuin is vrij realistisch weergegeven.
AE.1977.0026.47-54, schildering 13
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 21 30/09/16 15:04
22 B U D D H A & M I N D / M A S
II.5 | Bijzondere kracht
De mediterende haalde zich de Vijf Boeddha’s voor de geest en laat hun respectievelijke symbolen verschijnen: een drievoudig juweel, een vajra of rituele scepter, een wiel, een lotus, een dubbele vajra. Door ze te aanschouwen eigent hij zich hun bijzondere kracht toe. Daarna bouwt hij in gedachten de uit vajra’s bestaande omheining van de mandala op.
Opvallend zijn de gelakte troon en de blauwe Chinese schoentjes.
AE.1977.0026.48-54, schildering 14
II.6 | Acht godinnen
De mediterende houdt de vajra en bel vast, twee symbolische rituele voorwer-pen. In gedachten laat hij acht godinnen offergaven brengen. Aan de figuren en voorwerpen boven zijn hoofd zien kenners dat de kunstenaar de Tibetaans boeddhis-tische iconografie niet zo goed kende.
De schilderstijl, zoals het platte hoofd van de centrale figuur, is kenmerkend voor de Qing-periode (1644-1911). Opvallend zijn de olifant, Vairocana’s rijdier, en de leeuw, die wordt ver-bonden met de historische Boeddha Shakyamuni. De godinnen op hun lotussokkel zijn geïnspireerd door de beeldhouwkunst.
AE.1977.0026.49-54, schildering 15
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 22 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 23
II.7 | Toewijding
Na de uitgevoerde visualisaties en rituele praktijken roept de mediterende nogmaals de Vijf Boeddha’s op en ver-zoekt hen naar hun verblijfplaats terug te keren. De afbeelding van de godheid Vajrasattva, een voorstelling van de oerboeddha, en de leraar aan de zijkan-ten symboliseren zijn toewijding aan de boeddhistische leer en de praktijken.
De blote schouder kenmerkt de leraar als Indisch.
AE.1977.0026.45-54, schildering 16
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 23 30/09/16 15:04
24 B U D D H A & M I N D / M A S
10. Rituele voorwerpen:• vajra: rituele scepter, donderkeil of bliksemschicht. Letterlijk ‘diamant’,
de hoogste, onverwoestbare, allesdoordringende kracht van het universum (foto)• ghanta: handbel • phurbu: rituele dolk • shanka: schelphoorn• kapala: schedelbeker• damaru: handtrommel gemaakt van twee halve schedels, met dierenhuid bespannen• kangling: trompet van menselijk dijbeen• akshamala: gebedssnoer met 108 kralen in mensenbeen • vishvavajra: gekruiste vajra cimbaaltjes
China, Tibet, 19de-20ste eeuwMAS, Antwerpen (AE.1957.0027.0016, AE.1957.0027.0015, AE.1960.0013.0001, AE.1973.0016.0007, AE.1960.0013.0002, AE.1993.0017.0015, AE.1976.0044, MAS.0089.004, MAS.0089.005)
• Ritueel tafeltjeBhoetan, 20e eeuwTibetaans Instituut Karma Sonam Gyamtso Ling, Schoten
INSTRUMENTEN MET KRACHT
Bij hun meditatie gebruiken Tibetaanse monniken symbolische, met kracht bela-
den instrumenten. De belangrijkste zijn de vajra en de bel. De vajra, een metalen
scepter, staat voor het mannelijke, actieve aspect dat hindernissen wegneemt.
Het is het middel en de weg om tot verlichting te komen. De handbel is het
vrouwelijke, het doel dat de wijsheid is. Samen leiden ze tot mededogen, inzicht,
verlichting: weg en doel zijn één.
Voorwerpen van mensenbeen of schedels verwijzen naar vergankelijkheid en dood.
Die biedt een kans op een nieuw en beter spiritueel leven.
Bhoetan, 20e eeuwTibetaans Instituut Karma Sonam Gyamtso Ling, Schoten
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 24 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 25
III | ZICHZELF ALS DE GODHEID VOORSTELLEN
De derde groep, dertien schilderingen, toont de visualisatie
en het ritueel waarbij de mediterende zichzelf transfor-
meert in de godheid Sarvavid Vairocana om diens goede
eigenschappen te verwerven.
De mediterende zit op een blauwe lotus, midden in een
oceaan. Dat is een metafoor voor samsara, de oceaan van
het bestaan: de eindeloze kringloop van lijden, sterven en
geboren worden. Hij richt zijn gedachten op Vairocana en
identificeert zich met hem bij het opzeggen van mantra’s.
In die vorm zuivert hij geestelijk alle dimensies van het
bestaan.
De mediterende brengt dan de Vijf Boeddha’s tevoorschijn
en bouwt om de mandala een omheining van vajra’s, rituele
scepters. Hij mediteert op de leegte – de ultieme aard van
de realiteit – voorgesteld als maanschijf. Hij ziet binnen- en
buitenkant van het paleis en plaatst zichtzelf er middenin,
zoals Sarvavid Vairocana.
Regenboogkleurige lichtbundels stralen uit zijn hoofd en
doordringen alle werelden. De klank van zijn mantra moet
alle levende wezens bevrijden van een ongelukkige weder-
geboorte.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 25 30/09/16 15:04
26 B U D D H A & M I N D / M A S
III.1 | Mantra-klanken
De mediterende eert in gedachten de vierhoofdige Sarvavid Vairocana boven hem door de aan hem gewijde mantra op te zeggen. Chinese en Tibetaanse instrumenten in de lucht verklanken hem. V.l.n.r.: mondorgel, klokkenspel, cimbaaltjes, handtrommeltjes, ratel, dwarsfluit en schelphoorn.
In de oceaan zien we Chinese waterdieren zoals de wolhandkrab. Het pareloffer en de schildpad met een koraaltak zijn taoïsti-sche symbolen. Tijger en draak staan voor het Chinese yin-en-yangprincipe.
AE.1977.0026.35-54, schildering 17
III.2 | Lichtpaleizen
De klank van de mantra voor Sarvavid Vairocana doordringt de hele wereld. De woorden zijn in Tibetaans kalligrafisch schrift weergegeven, in cirkels met één middelpunt. De recitatie brengt onder-delen van zijn verblijf tevoorschijn, in de vorm van paleizen die licht uitstralen.
Onderaan betoont de taoïstische draken-koning de mediterende respect. Twee dienaars, een schildpad met koraaltak en een schelp met parel, staan naast hem. De watergolven zijn gestileerd weergegeven met wit afgeboorde krullen.
AE.1977.0026.39-54, schildering 18
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 26 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 27
III.3 | Transformatie
De mediterende verandert zichzelf in Vairo-cana, versierd met juwelen en zittend op een blauwe lotus. Hij overschouwt de aard van ons bestaan en de leer die Boeddha Shakyamuni (boven zijn hoofd) verkondigde. Hij haalt ook Boeddha’s eerste leerlingen voor de geest en denkt aan al wie de verlossing heeft bereikt.
De stijl is uitgesproken Chinees, 18de/19de eeuw: het afgeplatte hoofd, de gele, roze en zelfs groene krullende wolken, de taoïstische figuren.
AE.1977.0026.51-54, schildering 19
III.4 | Ondeugden
Om de verlichting te bereiken moet de mediterende drie ondeugden wegwerken die leiden tot de eindeloze cyclus van wedergeboorten. Drie dieren symboliseren ze: varken (onwetend-heid), slang (haat) en haan (begeerte). Ook de insecten belemmeren sym-bolisch het hogere inzicht. De volle maanschijf uit het hart van de medite-rende wijst op het vatten van de ultieme werkelijkheid, na alle hindernissen.
Een paleisdak (rechtsboven) en een grot (links) liggen verscholen in het blauwgroene landschap. Ze suggereren een geheime toegang tot een verborgen wereld.
AE.1977.0026.18-54, schildering 20
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 27 30/09/16 15:04
28 B U D D H A & M I N D / M A S
III.5 | Gezuiverd karma
Het negatieve karma dat de verlichting belemmert, wordt gezuiverd door te mediteren over de boze god Trailokya-vijaya. De mantra’s die de mediterende opzegt, zijn in cirkels met een gemeen-schappelijk middelpunt afgebeeld, in Tibetaans kalligrafisch schrift.
De gekruiste vajra’s en stralende paleizen maken duidelijk dat de basis en de buitenkant van Vairocana’s verblijf (mandala) gevormd zijn.
AE.1977.0026.14-54, schildering 21
III.6 | Demonen
De witte maanschijf op de blauwe lotus staat symbool voor de beschouwing van de ultieme werkelijkheid. Hieruit verschijnt de boze godheid Vajrapani, die alle demonen en storende elemen-ten naar de buitenrand van de mandala stuurt.
De stijl van de lotussen lijkt op die van houtblokdrukken. De geesten met vlam-mend haar zijn een klassieke voorstel-ling van gekwelde zielen in het Chinese hellerijk.
AE.1977.0026.19-54, schildering 22
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 28 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 29
III.7 | Verenigd
De mediterende visualiseert de Vijf Boeddha’s en hun tegenhangsters. Hij vormt welbepaalde mudra’s (handgebaren) en stelt zich de paren voor als één ge-heel. Hij mediteert over hun zijnswijze en het zuivere licht, hier een volle maan-schijf die de twee groepen van goden samen omvat.
De bloemen en planten zijn opvallend gestileerd, typisch voor de schilderstijl van de Ming-periode (1368-1644).
AE.1977.0026.23-54, schildering 23
III.8 | Regenbooglicht
De mediterende straalt in alle rich-tingen regenbooglicht uit, als in een caleidoscoop. In zijn geest bouwt hij de omheining op van de mandala van Sarvavid Vairocana. De buitenste ring van het hek bestaat uit gekruiste vajra’s, de binnenste uit gewone.
AE.1977.0026.36-54, schildering 24
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 29 30/09/16 15:04
30 B U D D H A & M I N D / M A S
III.9 | Kennis van de werkelijkheid
De mediterende stelt geestelijk de vajra-tent samen, een paviljoen van vajra’s, rituele scepters. Uit zijn handen vertrekken twee stralen die boven zijn hoofd samenkomen in een wolk van licht. Het zijn twee wegen die leiden tot kennis van de werkelijkheid. De bodem is bezaaid met kostbaarheden, symbool voor de basis van de mandala.
AE.1977.0026.11-54, schildering 25
III.10 | Maanschijf
De mandala is volledig opgebouwd in de vorm van lichtgevende paleizen. Het middelste, met de maanschijf, stelt het binnenste van de mandala voor, de plaats waar Sarvavid Vairocana verblijft.
De architectuur is vrij schematisch, zonder decoratieve elementen.
AE.1977.0026.30-54, schildering 26
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 30 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 31
III.11 | Sarvavid Vairocana
De vierhoofdige Sarvavid Vairocana troont in meditatiehouding op een blauwe lotus. Naast hem zitten Vajrasat-tva en zijn vrouwelijke tegenhanger. De mediterende is de centrale godheid zelf, met wie hij zich vereenzelvigd heeft. De paleizen met uitstralend licht verwijzen naar onderdelen van de mandala. De witte maanschijf stelt de ultieme werke-lijkheid voor.
Sarvavid Vairocana is voorgesteld in Indo-Tibetaanse stijl: met een witte huidskleur en juwelen ingelegd met edelstenen. Onderaan maken zes Chinese hemelse ambtenaren hun opwachting.
AE.1977.0026.31-54, schildering 27
III.12 | De werkelijkheid belicht
Sarvavid Vairocana, omringd door goden en wachters, verspreidt stralen in verschillende richtingen buiten zijn paleis. Die bereiken en belichten alle aspecten van de realiteit.
De schilderingen zijn zichtbaar van ver-schillende kunstenaars. Het hoofd en de juwelen zijn helemaal anders dan in de vorige schildering. De figuren onderaan zijn taoïstisch, en de leeuw en draak stellen het yin-en-yangprincipe voor.
AE.1977.0026.32-54, schildering 28
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 31 30/09/16 15:04
32 B U D D H A & M I N D / M A S
III.13 | Hel
Samen met de klank van de mantra van Sarvavid Vairocana bereiken de lichtstralen de hellewereld en bevrijden alle wezens uit een ongelukkige bestaansvorm.
Onderaan bewaken twee wachters de hellepoort, een met een buff elkop en een met een paardenkop. Dat komt overeen met populaire Chinese voorstel-lingen van de hel.
AE.1977.0026.40-54, schildering 29
11. VairocanaTibet14de eeuwBrons, zilver, koper, turkoois (gegoten, koud verguld)
Wereldmuseum, Rotterdam, 74428
12. Boeddha Shakyamuni, de historische Boeddha (foto)
TibetTweede helft 18de eeuwKoperlegering
MAS, Antwerpen, AE.2002.0002.0009
13. De vier hoofden van Sarvavid VairocanaNepal20ste eeuwMessing
MAS, Antwerpen, AE.1979.0031
13. De vier hoofden van Sarvavid Vairocana
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 32 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 33
14. Sadaksari Lokeshvara India, Bengalen
1911Gedreven koperplaat
MAS, Antwerpen, AE.1957.0025.0006
15. Vajrasattva Tibet, Newari-stijl
15de eeuwBrons
Privéverzameling
De oerboeddha waaruit de Vijf hemelse boeddha’s zijn ontstaan. Hij houdt een vajra en bel vast, symbolische instrumenten die leiden tot de verlichting.
16. Krodha Vajrapani, bewaker van de geheime tantrische leer (foto)
Nepal20ste eeuwMessing
MAS, Antwerpen, AE.2002.0002.0014
Schrikwekkende godheden zijn van oorsprong vijandige demonen uit de voor-boeddhistische Bon-religie in Tibet. In het boeddhisme bewaken ze de leer en helpen om het hoogste inzicht te verwerven.
Schrikwekkende godheden zijn van oorsprong vijandige
Tibet. In het boeddhisme bewaken ze de leer en helpen
SADAKSARI LOKESHVARA
Dit is een voorstelling van de bodhisattva of boeddha-in-wording Avalokiteshvara.
Hij is de beschermheilige van Tibetaanse lama’s (leermeesters). De Dalai lama is
zijn incarnatie.
De bekendste mantra van Tibet is aan hem gewijd en heeft zes (sad) lettergrepen
(aksari): om-ma-ni-pad-me-hum, ‘Om, het juweel in de lotus, hum’. Gelovigen
prevelen deze spreuk voor goed karma, monniken reciteren hem bij meditaties om
diepere bewustzijnslagen te bereiken.
In één hand houdt hij een gebedssnoer, in de andere een lotus, symbool van
reinheid. Het cintamani-juweel voor zijn borst vervult alle wensen.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 33 30/09/16 15:04
34 B U D D H A & M I N D / M A S
17. De pasgeboren Boeddha ShakyamuniChina20ste eeuwBrons
MAS, Antwerpen, AE.1957.0011.0003
18. Yidam in extatische omhelzingTibetKoperlegering19de eeuw
MAS, Antwerpn, AE.2002.0002.0026
Yidams helpen monniken om hun gebreken te overwinnen en tot wijsheid om te buigen. Ze worden vaak voorgesteld in seksuele vereniging (yab-yum), symbool van de opheffi ng van alle tegenstellingen.
19. Namasangiti, Heer van de WijsheidNepalMessing 20ste eeuw
MAS, Antwerpen, AE.2002.0002.0022
Met zijn duizend armen helpt Namasangiti alle mensen om de verlichting te bereiken. De boven het hoofd bijeengebrachte handen maken het gebaar van de hoogste verlichting.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 34 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 35
IV | HET LEVEN VAN DE BOEDDHA BESCHOUWEN
Als hij zich eenmaal met Vairocana heeft vereenzelvigd,
beschouwt de mediterende het leven van Boeddha
Shakyamuni, de Boeddha van onze wereldperiode.
Deze vierde groep, negen schilderingen, toont bekende
episodes uit het leven van de Boeddha. Ze wijken af van
de Indo-Tibetaanse traditie. Zo is de omkadering volledig
Chinees. Het moment van de ‘verlichting’, het bereiken
van het hoogste bewustzijn, wordt ook op twee manieren
voorgesteld: eerst zoals in de Indiaas boeddhistische tradi-
tie, en daarna volgens de tantristische overlevering.
Na zijn verlichting wordt de Boeddha of ‘ontwaakte’ voor-
gesteld met tachtig kenmerken. In het Vajrayana boeddhisme
berust de verlichting op het intuïtieve besef dat al het waar-
neembare voortdurend in verandering is, en dus slechts een
illusie is. Alleen de ‘leegte’ bestaat eeuwig. Dat is de ware
aard van de realiteit. De ‘leegte’ wordt voorgesteld
als een lege, witte maanschijf.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 35 30/09/16 15:04
36 B U D D H A & M I N D / M A S
IV.1 | De droom van de moeder
Siddharta Gautama, de latere Boeddha, daalt af naar de mensenwereld en ver-schijnt op de rug van een witte olifant. Dat gebeurt in een droom van koningin Maya, zijn toekomstige moeder.
Het kader van deze voorstelling is Chinees. Het perspectief van de trappen en ook de lijntjes op de paleisdaken zijn erg schematisch. Volgens de Tibetaanse overlevering zit er niemand op de witte olifant.
AE.1977.0026.1-54, schildering 30
IV.2 | Een bovenmenselijke baby
Siddharta Gautama wordt geboren uit de zijde van zijn moeder, koningin Maya, die zich vasthoudt aan de tak van een boom in een park. Hij wordt afgebeeld als een baby die omhoog wijst, een teken dat hij bovenmenselijk is. Waar hij loopt, ontspringt op elke pas een lotus.
Maya is gekleed als een Chinese konin-gin. De jonge prins draagt een lenden-doek en wordt door Chinese draken gebaad. Dit is anders dan in de Indo- Tibetaanse traditie.
AE.1977.0026.2-54, schildering 31
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 36 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 37
IV.3 | De opvoeding van de prins
De jonge Siddharta, hier voorgesteld als een Chinese prins, groeit op in het paleis en leert lezen en schrijven, paard-rijden en boogschieten. Zijn ouders zijn afgebeeld in het paviljoen links.
Ook de paleisarchitectuur en de hofhouding zijn Chinees.
AE.1977.0026.3-54, schildering 32
IV.4 | De vier ontmoetingen
Siddharta Gautama waagt zich buiten het paleis en wordt geconfronteerd met een oude man, een zieke, een dode en een asceet (een persoon die sober leeft). Dat zijn de bekende vier ontmoetingen.
Siddhartha verlaat de stadspoort (rechtsboven) en verplaatst zich op een wit paard. Zijn entourage is volledig Chinees. Zelfs de asceet (linksboven) is afgebeeld als een Chinese monnik in een gewaad met brede mouwen.
AE.1977.0026.4-54, schildering 33
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 37 30/09/16 15:04
38 B U D D H A & M I N D / M A S
IV.5 | De verlichting
De Boeddha volgt het voorbeeld van de asceet en verlaat het paleis. Goden dragen zijn paard om de slapende hofhouding niet te wekken. Buiten de paleismuur knipt hij zijn haar af (linksboven), het teken dat hij afstand neemt van al het wereldse. Na jaren van afzondering en meditatie bereikt hij de verlichting (linksonder).
De Boeddha wordt voorgesteld in een krans van licht, nog als een monnik en niet als een boeddha met zijn typische kenmer-ken: lange oorlellen, wijsheidsbuil...
AE.1977.0026.5-54, schildering 34
IV.6 | Mirakels
De Boeddha verrichtte drie mirakels: het bedwingen van een dolle olifant, het bekeren van vijf ongelovigen en het voorspellen van de nakende dood van een aap die hem honing schenkt.
De haartooi van de Boeddha is typisch Chinees en de ongelovigen worden voor- gesteld als twee taoïstische onsterfelijken en drie confucianistische wijzen.
AE.1977.0026.50-54, schildering 35
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 38 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 39
IV.7 | De ultieme werkelijkheid
Dit is de volledige verlichting volgens de tantristische traditie. De ultieme werkelijkheid of waarheid wordt gesym-boliseerd door een volle maanschijf. Die ligt op een blauwe lotus op een troon. Samen met het regenbooglicht dat eruit straalt, stelt dit Vairocana voor. In de wolken erboven zitten de Boeddha’s van de Drie Tijden en Tien Windrichtingen.
De zeshoekige troon en de twee wachters zijn typisch voor de Ming- en Qing-tijd.
AE.1977.0026.52-54, schildering 36
IV.8 | De verlichte Boeddha
Dit is de verlichte Boeddha, met lange oorlellen en wijsheidsbuil. Hij predikt voor discipelen, goden, boddhisattva’s en wijzen. Uit zijn hart vertrekken twee lichtstralen met een boek, symbool voor de leer. Ook uit zijn hoofd vertrekken twee stralen, met de leraar en een maanschijf die de ultieme waarheid voorstelt. Beide zijn essentieel voor zijn meditatie.
Tibetaanse, Indische en Chinese conven-ties zijn hier vermengd.
AE.1977.0026.7-54, schildering 37
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 39 30/09/16 15:04
40 B U D D H A & M I N D / M A S
IV.9 | Boeddha’s dood en bevrijding
Centraal staat een grafmonument (stoepa), een symbool voor Boeddha’s dood en parinirvana, de bevrijding uit de kringloop van wedergeboorten. In de lichtstralen verschijnen de vijf meditatie-Boeddha’s. Zij staan voor alle aspecten van de oerboeddha of de ultieme werkelijkheid/waarheid.
Deze stoepa is typisch voor het Himalaya-gebied. De drie monniken ervoor zijn van de Tibetaanse Gelug of Geelkap-orde maar hun rode kleed met blauwe gordel is Mongools en de gele mutsen hebben een foute vorm. De anderen dragen Chinese monnikskleren met brede mouwen.
AE.1977.0026.9-54, schildering 38
20. Reliekhouder in de vorm van een stoepaTibet19de eeuwMessing, paarlemoer, turkoois
MAS, Antwerpen, AE.2002.0002.0027
Een stoepa is een grafmonument en symboliseert de dood en het nirwana van de Boeddha. De vorm verwijst naar de opbouw van de kosmos.
21. Tsongkhapa, de grote hervormerTibet18de eeuwKoperlegering
MAS, Antwerpen, AE.2002.0002.0010
Stichter van een nieuwe boeddhistische orde in Tibet in de 14de eeuw: de Gelug-pa of Geelmutsensekte.
Een stoepa is een grafmonument en symboliseert de dood en het nirwana van de Boeddha. De vorm verwijst
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 40 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 41
22. Muts van een lama Nepal of Tibet
20ste eeuwRibfl uweel
MAS, Antwerpen, AE.1973.0015.0001
23. Hemd van een monnikOost-MongoliëCa. 1920Katoen
MAS, Antwerpen, AE.1976.0023.0059
24. Etui met vajra en belNepal of Tibet19de eeuwBrons, hout, textiel
MAS, Antwerpen, AE.1993.0017.0016
Tijdens tantristische rituelen houden monniken de vajra in de rechterhand en de bel in de linkerhand.
25. Mandala van Sarvavid VairocanaLama’s van Tibetaans Instituut in Parijs en in HoeiAntwerpen, 2016
Film timelapse Animatiefi lm
zandmandala in het MAS Visualisatie van Vairocana Rubin Museum of Art, New York
Tijdens tantristische rituelen houden monniken de vajra
SCHILDEREN MET ZAND
Een zandmandala maken is een vorm van meditatie. Dagenlang werken monniken
samen aan het ‘schilderen’ met gekleurde zandkorrels. Ze beginnen de dag met
speciale gebeden en werken zeer geconcentreerd. De energie die van hen uitgaat,
beïnvloedt de omgeving positief.
Wanneer de mandala klaar is, wordt hij vernietigd en het zand wordt in een rivier
gegooid. Dit is een oefening in het besef dat alles vergankelijk is. In het MAS zal
dat gebeuren aan het eind van de tentoonstelling.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 41 30/09/16 15:04
42 B U D D H A & M I N D / M A S
V | DE GODHEID LATEN VERSCHIJNEN TEGENOVER ZICHZELF
Ook deze vijfde groep, zeven schilderingen, toont een visuali-
satie. Nu vereenzelvigt de mediterende zich met Vajrasattva.
Hij laat Vairocana voor zijn ogen verschijnen.
De oerboeddha Vajrasattva oefent een zuiverende werking
uit op geesten die beneveld zijn door onwetendheid en
negatief karma. Hij neemt alle hindernissen weg op het
pad naar de verlichting.
De goden uit Vairocana’s entourage verschijnen opnieuw.
Sarvavid Vairocana zegent de mediterende en stuurt
lichtstralen door alle werelden van het bestaan. Dat heeft
een reinigend effect en behoedt mensen voor een slechte
wedergeboorte.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 42 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 43
V.1 | Magische lettergreep
De mediterende voert op een rieten mat een zuiveringsritueel uit. Hij zegt de mantra van Vajrasattva op en uit de magische lettergreep hum verschijnt in een lichtstraal deze godheid.
Het Chinees bootje linksonder is waarschijnlijk een metafoor voor de weg naar een gewenste plaats of doel, hier het volbrengen van de meditatie-oefening. De witte stoepa naast een Chinees paviljoen verwijst naar het be-devaartsoord Wutaishan in de Chinese Shanxi-provincie.
AE.1977.0026.26-54, schildering 39
V.2 | De emblemen van de Vijf Boeddha’s
De mediterende heeft zich vereenzelvigd met Vajrasattva. Hij hanteert de vajra en bel en haalt zich hiermee de emblemen van de Vijf Boeddha’s voor de geest: een wiel representeert Vairocana, een vajra Aksobhya, een juweel Ratnasambhava, een lotus Amitabha en een gekruiste vajra Amoghasiddhi.
Linksboven prijkt in het blauwgroene gestileerde landschap opnieuw de witte stoepa. De hongerige geesten (linksonder) zijn een voorbeeld van een slechte wedergeboorte.
AE.1977.0026.27-54, schildering 40
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 43 30/09/16 15:04
44 B U D D H A & M I N D / M A S
V.3 | Licht
Uit het hart van de mediterende komt een lichtstraal waarin de kernletter-grepen hum ah pam ontstaan. Hieruit komt een gouden vajra tevoorschijn. Die brengt het licht voort dat de godheid uitnodigt.
In het typisch Chinese landschap zijn vooral de berkenbast en de dennen- naalden erg verfijnd weergegeven.
AE.1977.0026.43-54, schildering 41
V.4 | Alwetend
De mediterende laat de godheid voor zich verschijnen. De alwetende Vairocana, in het wit en met vier hoofden, zit in meditatie op een troon. Hij is ontstaan uit de lettergrepen in het midden van de vajra.
Hoewel de compositie anders is, kennen we intussen alle elementen in het land-schap: de geheime ingang tussen de blauwgroene bergen, de rivier van het bestaan met een brug, de wensboom en de witte stoepa.
AE.1977.0026.37-54, schildering 42
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 44 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 45
V.5 | Goden uit mandala
De mediterende voert speciale handhou-dingen uit en zegt mantra’s op, waardoor goden verschijnen die een plaats in de mandala hebben. Hier wordt de ruimte belicht van Amoghasiddhi, in het groen. Naast hem verschijnt in het blauw Akso-bhya, in het wit Vajrasattva en rechts Vairocana met het wiel.
In het landschap vallen de kleine witte puntjes op. Zij geven de textuur van de rotsen weer en zijn typisch voor de Qing-periode.
AE.1977.0026.16-54, schildering 43
V.6 | Lichtbundels
Uit de vingertoppen van de mediterende lopen lichtbundels met de lettergre-pen om, hum, tram, hrih en ah. Ze transformeren tot de Vijf Boeddha’s en hun tegenhangers. Dat zijn hier geen vrouwelijke wederhelften, zoals dat in Tibetaanse tradities gebruikelijk is.
De gouden bloemenregen komt vaak voor in boeddhistische schilderingen uit de Ming-periode (1368-1644).
AE.1977.0026.22-54, schildering 44
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 45 30/09/16 15:04
46 B U D D H A & M I N D / M A S
V.7 | Bevrijding
De mediterende beschouwt Sarvavid Vairocana en ziet hoe uit zijn vier hoof-den lichtstralen komen die alle dimen-sies doordringen. Ze verlichten, zuiveren en bevrijden levende wezens van een slechte wedergeboorte.
De tijger (links) en de draak (rechts) staan symbool voor het yin-en-yang-principe. Ook taoïstische goden, een Chinese wijze met zwart hoedje en een Indiase monnik in rood gewaad brengen een eerbetoon.
AE.1977.0026.29-54, schildering 45
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 46 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 47
VI | RITUEEL VOOR DE OVERLEDENEN EN AFSLUITENDE RITEN
In de zesde en laatste groep, negen schilderingen, zit de
mediterende voor de zuidelijke poort van het mandala-
paleis van Sarvavid Vairocana. Bij een dodenritueel worden
het lichaam van de overledene, zijn kledij of een plankje
met zijn naam op een platform bij deze poort geplaatst.
De mediterende doet visualisatie- en meditatieoefeningen
gericht op de zuiverende godheid Vajrasattva. Hij zegt
verzen op, brengt symbolische offergaven, hanteert rituele
voorwerpen en haalt zich de symbolen van de Vijf Boeddha’s
voor de geest. Hiermee worden afschrikwekkende goden
opgeroepen en de vier poortwachters die hen beteugelen.
Door het opzeggen van de mantra’s gericht aan Vairocana
en Vajrasattva ziet de mediterende hoe hijzelf de overledene
van negatief karma zuivert. Uit de handen van Vairocana
stromen lichtstralen die het hellerijk reinigen. Dit bevrijdt
alle levende wezens van ongelukkige wedergeboorten. Een
dankfeest sluit het ritueel af.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 47 30/09/16 15:04
48 B U D D H A & M I N D / M A S
VI.1 | Ingang van de mandala
De mediterende zit op een rieten mat aan de zuidelijke ingang van de man-dala, hier voorgesteld als een paviljoen met een aparte poort. Hij visualiseert een lotus waaruit een gouden vajra oprijst. Uit de lettergreep hum verschij-nen licht en de god Vajrasattva.
Een tweede lichtstraal roept ook de andere goden van de mandala op. Zij zenden de mediterende zegeningen en alles zuiverend licht.
AE.1977.0026.25-54, schildering 46
VI.2 | Offergaven
De mediterende zit op een rots in een lotusvijver. Hij houdt de vajra en de bel vast, en zegt mantra’s op waardoor Vajrasattva en rituele offergaven verschijnen, zoals een vaas, een juweel en een banier. Zij worden gebruikt om het negatieve karma van de overledene te zuiveren.
AE.1977.0026.28-54, schildering 47
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 48 30/09/16 15:04
B U D D H A & M I N D / M A S 49
VI.3 | Zuiverende rituelen
De mediterende houdt de vajra en bel vast en roept met verzen en handge-baren een aantal attributen van de Vijf Boeddha’s op. In naam van de overle-dene voert hij zuiverende rituelen uit die hem behoeden voor een ongunstige wedergeboorte.
AE.1977.0026.20-54, schildering 48
VI.4 | Toornige godheden
De mediterende roept boze godheden op en spoort ze aan de laatste onzuiver-heden weg te nemen die een gunstige wedergeboorte voor de overledene in de weg staan. Het grote aantal wapens en rituele voorwerpen komt overeen met het aantal handen van de twee zes- armige goden.
Tussen hen in staat Hayagriva, herken-baar aan het groene paardenhoofd in zijn haar. Onderaan kronkelt een rode draak om de troon van rotsgesteente.
AE.1977.0026.17-54, schildering 49
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 49 30/09/16 15:04
50 B U D D H A & M I N D / M A S
VI.5 | Rust
De mediterende prijst alle goden van de mandala, vooral de vier poortwachters. Hij brengt de boze godheden tot rust en werkt de oorzaken van een slechte weder-geboorte weg.
Onderaan zijn de golven van het water van de oeroceaan verfijnd afgeboord met een wit schuimrandje.
AE.1977.0026.15-54, schildering 50
VI.6 | Zuivering
Door het veelvuldige opzeggen van de mantra gewijd aan Sarvavid Vairocana en aan Vajrasattva zuivert de medite-rende de overledene van alle negatieve karma dat zich tijdens zijn leven heeft opgehoopt. Dit verzekert hem van een beter bestaan in het volgende leven.
De mantra’s zijn geschreven in Tibetaans kalligrafisch schrift, in cirkels met een gemeenschappelijk middelpunt. Dit is het werk van een specialist uit een van de kloosters in het noordoosten van Tibet, waar Mongolië goede relaties mee onderhield.
AE.1977.0026.42-54, schildering 51
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 50 30/09/16 15:05
B U D D H A & M I N D / M A S 51
VI.7 | Mantra’s voor een zuivere geest
Door het opzeggen van mantra’s voor de godheid Vajrasattva zuivert de medi-terende de geest van de overledene. Ook fouten die hij mogelijk maakte tijdens de uitvoering van het ritueel worden zo goedgemaakt.
De groene sjaal van Vajrasattva is niet op de gebruikelijke Tibetaanse, maar op Chinese wijze gedrapeerd.
AE.1977.0026.44-54, schildering 52
VI.8 | Verlossing
De mediterende visualiseert hoe de overledene, en ook alle levende wezens, verlost worden van de hellewereld en slechte wedergeboorten. Dat gebeurt dankzij het ritueel dat hij uitvoerde.
Een lichtstraal uit Boeddha’s hand stroomt dwars door de hellepoort en bevrijdt alle aanwezigen. De god Yama prijkt boven de poort, bewaakt door twee wachters. Rechts voert een meisje met lange mouwen een dans uit op fluitmuziek.
AE.1977.0026.41-54, schildering 53
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 51 30/09/16 15:05
52 B U D D H A & M I N D / M A S
VI.9 | Dankfeest
Een dankfeest sluit het ritueel af. De acht taoïstische onsterfelijken brengen offergaven, muziekinstrumenten zweven door de lucht.
In een vlammend aureool staan drie godheden: Mahakala, Vairocana en Vajra-sattva. Zij zijn erg populair in Mongolië.
AE.1977.0026.54-54, schildering 54
Sarvavid Vairocana mandalaWangzimiao, Binnen-Mongolië18de-19de eeuw
Gouache op papier
MAS, Antwerpen, AE.1977.0026.1-54
26. VairocanaBihar, India10de-11de eeuw, Pala-stijlGraniet
Privéverzameling
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 52 30/09/16 15:05
B U D D H A & M I N D / M A S 53
27. Midden
• Het paradijs van Amitabha (thangka) Tibet, 20ste eeuw AE.1959.0026
• Amitayus, hemelse Boeddha Nepal, 20ste eeuw AE.1957.0029.0012
• Boeddha Shakyamuni, de historische Boeddha Mongolië, 20ste eeuw AE.1957.0026.0001
• Sitatara, vrouwelijke boddhisattva Tibet, 20ste eeuw AE.1960.0048.0008
Dit huisaltaar werd door monniken van het Tibetaans Instituut in Schoten vervaardigd ter gelegenheid van de opening van het Etnografisch Museum Antwerpen in 1988.
MAS, Antwerpen, AE.1988.0011.0024, AE.1988.0011.0001 tot 0023, AE.2009.0129.0001 tot 0002, AE.2009.0130.0001 tot 0011
TEMPELALTAAR
In elke Tibetaanse tempel staat vooraan een altaar zoals dit model.
De grootte varieert.
In het midden hangt een thangka. Op de trap ervoor: bronzen beelden,
deegfiguren (torma), kaarsjes en schaaltjes met offergaven. In de vakjes aan
de zijkanten passen de heilige teksten van de Kanjur en de Tanjur, de Tibetaanse
vertaling van de boeddhistische Leer. De langwerpige, bedrukte vellen papier
zijn per hoofdstuk in textiel gewikkeld.
De plint is beschilderd met symbolen van de vijf zintuigen: fruit (smaak),
wierookpot (geur), spiegel (zicht), fluit (gehoor), textiel (tastzin).
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 53 30/09/16 15:05
54 B U D D H A & M I N D / M A S
CHINESE BEGRAFENISRITUELEN
Het oude China kende drie grote denkwijzen: confucianisme, taoïsme,
boeddhisme. Ze komen vaak samen voor, vooral bij begrafenisritu-
elen. Dat toont ook de reeks schilderingen. Het afgebeelde zuive-
ringsritueel voor doden is boeddhistisch, maar in de achtergrond
zien we taoïstische onsterfelijken en confucianistische ambtenaren.
Sommige stijlkenmerken verwijzen naar de Ming-dynastie (1368-1644).
Toen waren begrafenisrituelen zeer uitgebreid en kregen doden
grote hoeveelheden grafgiften mee om in het hiernamaals te kunnen
leven zoals op aarde. Ook de verering van voorouders was een plicht.
Daarom lieten rijke Chinezen grote portretten maken van het gestor-
ven familielid.
Pater Verbois maakte begin 20ste eeuw een studie van Chinese
begrafenisrituelen, die nog grotendeels dezelfde zijn. De familie
komt van overal naar het huis van de overledene. Het mooi geklede
lichaam wordt opgebaard op een tafel op de binnenkoer. Daarna
wordt de kist in stoet weggedragen en begraven met alles wat hem
/haar dierbaar was. Nu zijn die grafgiften, vooral geld, in papier
nagemaakt en worden ze in een tempel ritueel verbrand.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 54 30/09/16 15:05
B U D D H A & M I N D / M A S 55
29. Grafgiften
in de vorm van:
• gebouwen van de binnenplaats waar de begrafenisrituelen plaatsvinden• een lege stoel voor de overledene• een altaar met voedseloff ers• meubilair om in het hiernamaals te gebruiken• een wierookbrander op de plaats waar de lijkkist zou staan• muzikanten en dansers• ambtenaren en bedienden die de lijkkist naar de begraafplaats brengen
ChinaMing-stijl (1368-1644)
MAS, Antwerpen, AE.2002.0012.0001 tot .0053
28. VoorouderportretChinaMing-stijl (1368-1644)
MAS, Antwerpen, AE.1953.0003.0002
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 55 30/09/16 15:05
56 B U D D H A & M I N D / M A S
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 56 30/09/16 15:05
B U D D H A & M I N D / M A S 57
STILTEPLEKKEN
De behoefte aan innerlijke rust of een mystieke beleving is universeel
en van altijd. In onze westerse samenleving maakt vooral mindfulness
opgang als methode om de stress van het leven te beheren.
Mindfulness ontstond in boeddhistische meditatietechnieken. Je leert
aanwezig te zijn bij wat nu is, niet in het verleden vast te zitten of verre
toekomstdoelen na te jagen.
In je hoofd tot stilte komen kan overal, ook in een stedelijke omgeving
zoals Antwerpen. Ga zitten en laat je onderdompelen door beeld en
geluid van Antwerpse publieke plaatsen.
Je kan een oefening van Edel Maex beluisteren via de hoofdtelefoons
of via je smartphone via www.mas.be/meditatieoefening. Edel Maex is
grondlegger in ons land van mindfulness, psychiater in het Ziekenhuis
Netwerk Antwerpen en zenleraar.
Projectie foto’s Antwerpse stilteplekken Fotografie en geluidsopnames Joris Casaer
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 57 30/09/16 15:05
58 B U D D H A & M I N D / M A S
ONTDEK DE ANTWERPSE STILTEPLEKKEN MET JE SMARTPHONE
Via de Antwerp Museum App kan je de Antwerpse stilteplekken ontdekken. Je kan
per plaats kiezen voor een meditatie in Tibetaans-boeddhistische stijl, ingesproken
door Lea Vanrompay (Tibetaans Centrum Schoten). Of je kiest voor een sessie
mindfulness met de stem van Edel Maex.
Ga met je smartphone of tablet naar de app store van Android of iOS. Zoek
op Antwerp Museum App. Klik daarna op download. Via musea en vervolgens
MAS | Museum aan de Stroom kan je de tour Antwerpse
stilteplekken vinden.
EEN GELUKSBRENGER ALS SOUVENIR
Veel kloosters hebben huisdrukkerijen waar op bestelling teksten, tekeningen van
goden en speciale amuletten worden gedrukt voor de gelovigen. Ze vormen een
belangrijke bron van inkomsten. Wie op pelgrimage gaat of zo’n tempelklooster
bezoekt neemt er zeker een mee.
De voorbeelden aan deze muur zijn reproducties uit de collectie van Rafaël Verbois.
Neem er één mee als geluksbrenger of souvenir.
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 58 30/09/16 15:05
B U D D H A & M I N D / M A S 59
COLOFON
BUDDHA & MIND
Concept en realisatieHoofdcurator Chris De Lauwer in samenwerking met het MASteam olv Marieke van Bommel, het Rubin Museum of Art, New York en medewerkers stad Antwerpen.
BruikleengeversBibliotheek Etnografische Verzamelingen AntwerpenKoninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, BrusselMusée d’Ėthnographie de GenèveStudio Roosegaarde, RotterdamTibetaans Instituut Karma Sonan Gyamtso Ling, SchotenWereldmuseum Rotterdamen verschillende privécollecties
Ontwerp & UitvoeringJulia Rossow in samenwerking met het MASteam / scenografieVolta / grafisch ontwerpTwin Design / aannemingTempora, Digipolis / multimedia
Catalogus ‘The All-Knowing Buddha A Secret Guide’Jan Van Alphen (editor), BAI MAS Books - Rubin Museum of Art, New York, 2013
Dank aan het Kabinet Cultuur Philip Heylen, Edel Maex, Lea Vanrompay, Joris Casaer, het lokaal cultuurbeleid van de Antwerpse districten, de vrijwilligers en stagiaires van Antwerpen Kunstenstad en alle betrokken collega’s van de stad Antwerpen.
D/2016/0306/106
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 59 30/09/16 15:05
www.mas.be
Na je bezoek bezorg je ons deze bezoekersgids terug.
Wil je de teksten nog eens nalezen? Je kunt ze downloaden op www.mas.be
12341566_BuddhaMind_stramien_bezoekersgids_v6_NL.indd 60 30/09/16 15:03