bhadantÈcariya-Ènandattherena katÈ paÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ · uú kka cf ~gha p² ÓÔha...

AbhidhammapiÔake

PaÒcapakaraÓa-aÔÔhakathÈya AtthavaÓÓanÈbh|tÈ

BhadantÈcariya-Ènandattherena katÈ

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ ____

TapassÈnuvaÓÓanÈbh|tÈ

BhadantÈcariyadhammapÈlattherena katÈ

PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ ____

Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

Romanized from Myanmar version published in 1960

© BuddhasÈsana Society

®ÊkÈ Series 24

First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

Yangon, Myanmar

THE PŒ£I ALPHABET IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS

____ VOWELS

t a tm È Ä £ i þ Ê O u OD | { e Mo o

CONSONANTS WITH VOWEL “A” u ka c kha * ga C gha i ~a p ca q cha Z ja ps jha Ó Òa # Ôa X Ôha ! Éa ¡ Éha P Óa w ta x tha ' da " dha e na y pa z pha A ba b bha r ma , ya & ra v la 0 va o sa [ ha V Äa H Ñ

VOWELS IN COMBINATION -m -g = È èd = i èD = Ê -k -K = u -l -L = | a- = e a-m a-g = o

u ka um kÈ ud ki uD kÊ uk ku ul k| au ke aum ko c kha cg khÈ cd khi cD khÊ ck khu cl kh| ac khe acg kho ...

CONJUNCT-CONSONANTS uú kka CF ~gha P² ÓÔha "s dhya y’ pla v’ lla u© kkha pö cca @ ÓÉa "G dhva yÁ pba vs lya us kya p ä ccha PÖ ÓÓa EÅ nta AÇ bbha vS lha Bud kri ZÆ jja PS Óha EÉ ntva As bya 0S vha u’ kla Zöß jjha wå tta E¦ ntha jA bra oå sta uG kva n ÒÒa w¬ ttha E nda rÜ mpa ~oå stra cs khya Í§ Òha wG tva `E´ ndra ræ mpha oé sna cG khva Íö Òca ws tya E ndha rÁ mba os sya *¾ gga Íä Òcha Mw tra Eé nna rÇ mbha ó ssa *¢ ggha ÍÆ Òja ' dda Es nya r® mma o® sma *s gya Íöß Òjha ' ddha ES nha rs mya oG sva

j* gra ¥ ÔÔa 's dya yÜ ppa rS mha [® hma uF ~ka | ÔÔha j' dra yæ ppha ,s yya [G hva cF ~kha × ÉÉa 'G dva ys pya ,S yha V§ Äha *F ~ga

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ _____

MÈtikÈ PiÔÔha~ka

DhÈtukathÈpakaraÓam|laÔÊkÈ GandhÈrambhavaÓÓanÈ ... ... 1

1. MÈtikÈvaÓÓanÈ

1. NayamÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 3 2. AbbhantaramÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 3 3. NayamukhamÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 4 4. LakkhaÓamÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 5 5. BÈhiramÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 5

2. NiddesavaÓÓanÈ

1. PaÔhamanayasa~gahÈsa~gahapadavaÓÓanÈ ... ... 8 1. KhandhapadavaÓÓanÈ ... ... 8 ŒyatanapadÈdivaÓÓanÈ ... ... 9 6. PaÔiccasamuppÈdavaÓÓanÈ ... ... 9 2. Dutiyanaya sa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ ... 10 3. Tatiyanaya asa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ ... 14 4. Catutthanaya sa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ ... 15 5. PaÒcamanaya asa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ ... 16 6. ChaÔÔhanaya sampayogavippayogapadavaÓÓanÈ ... 18 7. Sattamanaya sampayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ ... 22 8. AÔÔhamanaya vippayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ ... 23 9. Navamanaya sampayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ ... 23

ii PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 10. Dasamanaya vippayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ ... 24 11. EkÈdasamanaya sa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ 24 12. DvÈdasamanaya sampayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ 25 13. Terasamanaya asa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ 25 14. Cuddasamanaya vippayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ 26

PuggalapaÒÒattipakaraÓam|laÔÊkÈ MÈtikÈ PiÔÔha~ka 1. MÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 27


1. EkakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 31 2. DukaniddesavaÓÓanÈ ... ... 39 3. TikaniddesavaÓÓanÈ ... ... 40 4. CatukkaniddesavaÓÓanÈ ... ... 41 5. PaÒcakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 43 6. ChakkaniddesavaÓÓanÈ ... ... 44 7. SattakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 45 10. DasakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 45

KathÈvatthupakaraÓam|laÔÊkÈ MÈtikÈ PiÔÔha~ka GanthÈrambhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 47 NidÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 47

MahÈvagga

1. PuggalakathÈ

1. SuddhasaccikaÔÔha

1. AnulomapaccanÊkavaÓÓanÈ ... ... 50 2. PaccanÊkÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 53

2. OkÈsasaccikaÔÔha

1. AnulomapaccanÊkavaÓÓanÈ ... ... 54

3. KÈlasaccikaÔÔha


4. AvayavasaccikaÔÔha


OkÈsÈdisaccikaÔÔha

2. PaccanÊkÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 54 5. SuddhikasaÑsandanavaÓÓanÈ ... ... 55 6. OpammasaÑsandanavaÓÓanÈ ... ... 56 7. CatukkanayasaÑsandanavaÓÓanÈ ... ... 57 8. LakkhaÓayuttivaÓÓanÈ ... ... 57 9. VacanasodhanavaÓÓanÈ ... ... 58 10. PaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ ... ... 58

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ v

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 11. Gati-anuyogavaÓÓanÈ ... ... 59 12. UpÈdÈpaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ ... ... 59 13. PurisakÈrÈnuyogavaÓÓanÈ ... ... 60 14. AbhiÒÒÈnuyogavaÓÓanÈ ... ... 61 15-18. ©ÈtakÈnuyogÈdivaÓÓanÈ ... ... 62 19. PaÔivedhÈnuyogÈdivaÓÓanÈ ... ... 62

2. ParihÈnikathÈ

1. VÈdayuttaparihÈnikathÈvaÓÓanÈ ... ... 64 2. AriyapuggalasaÑsandanaparihÈnivaÓÓanÈ ... ... 64 3. SuttasÈdhanaparihÈnivaÓÓanÈ ... ... 65

3. BrahmacariyakathÈ

1. SuddhabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 66 2. SaÑsandanabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 66 3. OdhisokathÈvaÓÓanÈ ... ... 67

4. JÈtikathÈvaÓÓanÈ

1. NasuttÈharaÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 67

5. SabbamatthÊtikathÈ

1. VÈdayuttivaÓÓanÈ ... ... 67 2. KÈlasaÑsandanavaÓÓanÈ ... ... 68 VacanasodhanavaÓÓanÈ ... ... 68 AtÊtaÒÈÓÈdikathÈvaÓÓanÈ ... ... 69 ArahantÈdikathÈvaÓÓanÈ ... ... 70 PadasodhanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 70

vi PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ


7. EkaccaÑatthÊtikathÈ

1. AtÊtÈdi-ekaccakathÈvaÓÓanÈ ... ... 70 8. SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 70 9. HevatthikathÈvaÓÓanÈ ... ... 71

2. Dutiyavagga

1. Par|pahÈravaÓÓanÈ ... ... 71 5. VacÊbhedakathÈvaÓÓanÈ ... ... 71 7. CittaÔÔhitikathÈvaÓÓanÈ ... ... 72 9. AnupubbÈbhisamayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 72 10. VohÈrakathÈvaÓÓanÈ ... ... 73 11. NirodhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 73

3. Tatiyavagga

1. BalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 74 2. AriyantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 74 4. VimuccamanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 75 5. AÔÔhamakakathÈvaÓÓanÈ ... ... 75 6. AÔÔhamakassa indriyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 75 7. DibbacakkhukathÈvaÓÓanÈ ... ... 76 9. YathÈkamm|pagataÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 76 10. SaÑvarakathÈvaÓÓanÈ ... ... 77

4. Catutthavagga

1. Gihissa arahÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 77 2. UpapattikathÈvaÓÓanÈ ... ... 77 4. SamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 78 5. UpekkhÈsamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 78

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ vii

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 6. BodhiyÈbuddhotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 78 7. LakkhaÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 78 8. NiyÈmokkantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 79 10. SabbasaÑyojanappahÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 79

5. PaÒcamavagga

1. VimuttikathÈvaÓÓanÈ ... ... 79 2. AsekhaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 80 3. ViparÊtakathÈvaÓÓanÈ ... ... 80 4. NiyÈmakathÈvaÓÓanÈ ... ... 80 5. PaÔisambhidÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 80 6. SammutiÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 81 7. CittÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 81 8. AnÈgataÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 81 9. PaÔuppannaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 82 10. PhalaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 82

6. ChaÔÔhavagga

1. NiyÈmakathÈvaÓÓanÈ ... ... 82 2. PaÔiccasamuppÈdakathÈvaÓÓanÈ ... ... 82 3. SaccakathÈvaÓÓanÈ ... ... 83 5. NirodhasamÈpattikathÈvaÓÓanÈ ... ... 83

7. Sattamavagga

1. Sa~gahitakathÈvaÓÓanÈ ... ... 83 2. SampayuttakathÈvaÓÓanÈ ... ... 83 3. CetasikakathÈvaÓÓanÈ ... ... 84 4. DÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 84

viii PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 5. ParibhogamayapuÒÒakathÈvaÓÓanÈ ... ... 85 6. ItodinnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 85 7. PathavÊkammavipÈkotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 86 8. JarÈmaraÓaÑvipÈkotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 86 9. AriyadhammavipÈkakathÈvaÓÓanÈ ... ... 87 10. VipÈkovipÈkadhammadhammotikathÈvaÓÓanÈ ... 87

8. AÔÔhamavagga

1. ChagatikathÈvaÓÓanÈ ... ... 87 2. AntarÈbhavakathÈvaÓÓanÈ ... ... 87 3. KÈmaguÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 88 5. R|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ ... ... 88 6. Ar|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ ... ... 89 7. R|padhÈtuyÈ-ÈyatanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 89 8. Ar|per|pakathÈvaÓÓanÈ ... ... 89 9. R|paÑkammantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 89 10. JÊvitindriyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 90 11. KammahetukathÈvaÓÓanÈ ... ... 90

9. Navamavagga

1. ŒnisaÑsadassÈvÊkathÈvaÓÓanÈ ... ... 91 2. AmatÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 91 3. R|paÑsÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 91 4. AnusayÈ-anÈrammaÓÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 92 5. ©ÈÓaÑanÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 92 7. VitakkÈnupatitakathÈvaÓÓanÈ ... ... 92 8. VitakkavipphÈrasaddakathÈvaÓÓanÈ ... ... 92

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ ix

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 9. NayathÈcittassavÈcÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 92 11. AtÊtÈnÈgatasamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 93

10. Dasamavagga

1. NirodhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 93 3. PaÒcaviÒÒÈÓasama~gissamaggakathÈvaÓÓanÈ ... ... 93 5. PaÒcaviÒÒÈÓÈsÈbhogÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 94 6. DvÊhisÊlehÊtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 94 7. SÊlaÑacetasikantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 94 9. SamÈdÈnahetukathÈvaÓÓanÈ ... ... 94 11. AviÒÒattidussÊlyantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 95

11. EkÈdasamavagga

4. ©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 95 6. IdaÑdukkhantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 95 7. IddhibalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 96 8. SamÈdhikathÈvaÓÓanÈ ... ... 96 9. DhammaÔÔhitatÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 96 10. AniccatÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 97

12. DvÈdasamavagga

1. SaÑvarokammantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 97 2. KammakathÈvaÓÓanÈ ... ... 97 3. SaddovipÈkotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 97 4. SaÄÈyatanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 98 5. SattakkhattuparamakathÈvaÓÓanÈ ... ... 98

x PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ


13. Terasamavagga

1. KappaÔÔhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 99 3. AnantarÈpayuttakathÈvaÓÓanÈ ... ... 99 4. NiyatassaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ ... ... 99 8. AsÈtarÈgakathÈvaÓÓanÈ ... ... 100 9. DhammataÓhÈ-abyÈkatÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 100

14. Cuddasamavagga

1. KusalÈkusalapaÔisandahanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 100 2. SaÄÈyatanuppattikathÈvaÓÓanÈ ... ... 101 3. AnantarapaccayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 101 4. Ariyar|pakathÈvaÓÓanÈ ... ... 101 5. AÒÒo-anusayotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 101 6. PariyuÔÔhÈnaÑcittavippayuttantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 102 7. PariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ ... ... 102 8. AbyÈkatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 102 9. ApariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ ... ... 102

15. Pannarasamavagga

1. PaccayatÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 103 2. AÒÒamaÒÒapaccayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 103 9. TatiyasaÒÒÈvedayitakathÈvaÓÓanÈ ... ... 104 10. AsaÒÒasattupikÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 104 11. Kamm|pacayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 104

16. SoÄasamavagga

3. SukhÈnuppadÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 105 4. AdhigayhamanasikÈrakathÈvaÓÓanÈ ... ... 105 9. R|paÑr|pÈvacarÈr|pÈvacarantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 105

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ xi


17. Sattarasamavagga

1. Atthi-arahatopuÒÒ|pacayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 106

2. Natthi-arahato-akÈlamacc|tikathÈvaÓÓanÈ ... ... 106

3. SabbamidaÑkammatotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 107

4. IndriyabaddhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 107

7. NavattabbaÑsaÑghodakkhiÓaÑvisodhetÊtikathÈvaÓÓanÈ 107

11. DakkhiÓÈvisuddhikathÈvaÓÓanÈ ... ... 107

18. AÔÔhÈrasamavagga

1. ManussalokakathÈvaÓÓanÈ ... ... 108

2. DhammadesanÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 108

6. JhÈnasa~kantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 108

7. JhÈnantarikakathÈvaÓÓanÈ ... ... 109

9. CakkhunÈr|paÑpassatÊtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 109

19. Ek|navÊsatimavagga

1. KilesapajahanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 109

2. SuÒÒatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 110

3. SÈmaÒÒaphalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 110

5. TathatÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 110

6. KusalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 110

7. AccantaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ ... ... 111

8. IndriyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 111

xii PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ


20. VÊsatimavagga

2. ©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 111 3. NirayapÈlakathÈvaÓÓanÈ ... ... 112 4. TiracchÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 112 6. ©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 112

21. EkavÊsatimavagga

1. SÈsanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 112 11. IddhikathÈvaÓÓanÈ ... ... 113 14. DhammakathÈvaÓÓanÈ ... ... 113

22. BÈvÊsatimavagga

2. KusalacittakathÈvaÓÓanÈ ... ... 114 3. ŒneÒjakathÈvaÓÓanÈ ... ... 114 5. TissopikathÈvaÓÓanÈ ... ... 114 9. ŒsevanapaccayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 115 10. KhaÓikakathÈvaÓÓanÈ ... ... 115

23. TevÊsatimavagga

1. EkÈdhippÈyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 115 3-7. IssariyakÈmakÈrikÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 115 8. Patir|pakathÈvaÓÓanÈ ... ... 116 9. AparinipphannakathÈvaÓÓanÈ ... ... 116

YamakapakaraÓam|laÔÊkÈ MÈtikÈ PiÔÔha~ka GanthÈrambhavaÓÓanÈ ... ... 117

1. M|layamaka

UddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 117 NiddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 118

2. Khandhayamaka

1. PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 121 1. PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 122 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 124 3. PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ ... ... 126

3. Œyatanayamaka

1. PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 127 1. PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 127

2. PavattivÈra

1. UppÈdavÈravaÓÓanÈ ... ... 128 4. DhÈtuyamakavaÓÓanÈ ... ... 133

5. Saccayamaka

1. PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 134 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 135 3. PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ ... ... 138

6. Sa~khÈrayamaka

1. PaÓÓattivÈravaÓÓanÈ ... ... 138 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 139

xiv PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ


7. Anusayayamaka

ParicchedaparicchinnuddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 141 UppattiÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ ... ... 143

MahÈvÈra

1. AnusayavÈravaÓÓanÈ ... ... 146 2. SÈnusayavÈravaÓÓanÈ ... ... 147 3. PajahanavÈravaÓÓanÈ ... ... 148 5. PahÊnavÈravaÓÓanÈ ... ... 149 7. DhÈtuvÈravaÓÓanÈ ... ... 150

8. Cittayamaka


9. Dhammayamaka

1. PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 154 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 154

10. Indriyayamaka

PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 156 PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 156 PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 157 PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ ... ... 162

PaÔÔhÈnapakaraÓam|laÔÊkÈ MÈtikÈ PiÔÔha~ka GanthÈrambhavaÓÓanÈ ... ... 165 PaccayuddesavaÓÓanÈ ... ... 166

Paccayaniddesa

1. HetupaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 176 2. ŒrammaÓapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 180 3. AdhipatipaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 182 4. AnantarapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 183 6. SahajÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 184 8. NissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 184 9. UpanissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 185 10. PurejÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 188 11. PacchÈjÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 189 12. ŒsevanapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 189 13. KammapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 189 14. VipÈkapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 189 15. ŒhÈrapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 190 16. IndriyapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 190 17. JhÈnapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 191 18. MaggapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 193 20. VippayuttapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 194 21. AtthipaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 194 22-24. Natthi-Vigata-AvigatapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... 194 PaccayaniddesapakiÓÓakavinicchayakathÈvaÓÓanÈ ... 195

xvi PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ


PucchÈvÈra

1. PaccayÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 198

2. PaccayapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 203

3. AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 204

1. Kusalattika 1. PaÔiccavÈravaÓÓanÈ

1. PaccayÈnuloma 1. Vibha~gavÈra ... ... 204

1. PaccayÈnuloma 2. Sa~khyÈvÈra ... ... 210

PaÔiccavÈra paccayapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 212

PaÔiccavÈra paccayÈnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 213

PaÔiccavÈra paccayapaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 214

2. SahajÈtavÈravaÓÓanÈ ... ... 216

3. PaccayavÈravaÓÓanÈ ... ... 216

4. NissayavÈravaÓÓanÈ ... ... 218

5. SaÑsaÔÔhavÈravaÓÓanÈ ... ... 218

6. SampayuttavÈravaÓÓanÈ ... ... 219

7. PaÒhÈvÈravibha~gavaÓÓanÈ ... ... 219

PaÒhÈvÈrassa ghaÔane anulomagaÓanÈ ... ... 223

PaccanÊyuddhÈravaÓÓanÈ ... ... 229

PaccanÊyagaÓanavaÓÓanÈ

Nahetum|lakavaÓÓanÈ ... ... 233

AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 235

PaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 236

2. VedanÈttikavaÓÓanÈ ... ... 238

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ xvii

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 3. VipÈkattikavaÓÓanÈ ... ... 240 4. UpÈdinnattikavaÓÓanÈ ... ... 241 6. VitakkattikavaÓÓanÈ ... ... 243 8. DassanenapahÈtabbattikavaÓÓanÈ ... ... 245 PucchÈgaÓanagÈthÈyo ... ... 245

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ

_____


DhÈtukathÈpakaraÓa-anuÔÊkÈ

GanthÈrambhavaÓÓanÈ ... ... 1


1. NayamÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 3 2. AbbhantaramÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 3 3. NayamukhamÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 4 4. LakkhaÓamÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 5 5. BÈhiramÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 6


1. PaÔhamanaya sa~gahÈsa~gahapadavaÓÓanÈ ... ... 10 1. KhandhapadavaÓÓanÈ ... ... 10 ŒyatanapadÈdivaÓÓanÈ ... ... 10 6. PaÔiccasamuppÈdavaÓÓanÈ ... ... 11 2. Dutiyanaya sa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ ... 12 3. Tatiyanaya asa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ ... 18 4. Catutthanaya sa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ ... 19 5. PaÒcamanaya asa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ ... 20 6. ChaÔÔhanaya sampayogavippayogapadavaÓÓanÈ ... 22 7. Sattamanaya sampayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ ... 28 8. AÔÔhamanaya vippayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ ... 29 9. Navamanaya sampayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ ... 30

xxi PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 10. Dasamanaya vippayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ ... 30 11. EkÈdasamanaya sa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ 31 12. DvÈdasamanaya sampayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ 31 13. Terasamanaya asa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ 32 14. Cuddasamanaya vippayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ 32

PuggalapaÒÒattipakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 1. MÈtikÈvaÓÓanÈ ... ... 35


1. EkakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 43 2. DukaniddesavaÓÓanÈ ... ... 50 3. TikaniddesavaÓÓanÈ ... ... 51 4. CatukkaniddesavaÓÓanÈ ... ... 52 5. PaÒcakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 53 6. ChakkaniddesavaÓÓanÈ ... ... 54 7. SattakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 54 10. DasakaniddesavaÓÓanÈ ... ... 55

KathÈvatthupakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka GanthÈrambhavaÓÓanÈ ... ... 57 NidÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 58

1. PuggalakathÈ 1. SuddhasaccikaÔÔha

1. AnulomapaccanÊkavaÓÓanÈ ... ... 60 2. PaccanÊkÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 72








2. PaccanÊkÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 74 5. SuddhikasaÑsandanavaÓÓanÈ ... ... 74 6. OpammasaÑsandanavaÓÓanÈ ... ... 75 7. CatukkanayasaÑsandanavaÓÓanÈ ... ... 76 8. LakkhaÓayuttivaÓÓanÈ ... ... 77 9. VacanasodhanavaÓÓanÈ ... ... 77 10. PaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ ... ... 78

xxiv PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 11. Gati-anuyogavaÓÓanÈ ... ... 78 12. UpÈdÈpaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ ... ... 80 13. PurisakÈrÈnuyogavaÓÓanÈ ... ... 80 14. AbhiÒÒÈnuyogavaÓÓanÈ ... ... 82 15-18. ©ÈtakÈnuyogÈdivaÓÓanÈ ... ... 82 19. PaÔivedhÈnuyogÈdivaÓÓanÈ ... ... 82

2. ParihÈnikathÈ

1. VÈdayuttiparihÈnikathÈvaÓÓanÈ ... ... 84 2. AriyapuggalasaÑsandanaparihÈnikathÈvaÓÓanÈ ... 85 3. SuttasÈdhanaparihÈnikathÈvaÓÓanÈ ... ... 85


1. SuddhabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 86 2. SaÑsandanabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 86 3. OdhisokathÈvaÓÓanÈ ... ... 87

4. JahatikathÈvaÓÓanÈ

1. NasuttÈharaÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 89

5. SabbamatthÊtikathÈvaÓÓanÈ

1. VÈdayuttivaÓÓanÈ ... ... 89 2. KÈlasaÑsandanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 90 3. VacanasodhanavaÓÓanÈ ... ... 91 4. AtÊtaÒÈÓÈdikathÈvaÓÓanÈ ... ... 94 5. ArahantÈdikathÈvaÓÓanÈ ... ... 94 6. PadasodhanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 94

xxv PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ


6. AtÊtakkhandhÈdikathÈ

1. NasuttasÈdhanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 99 2. SuttasÈdhanakathÈvaÓÓanÈ ... .. 100


1. AtÊtÈdi-ekaccakathÈvaÓÓanÈ ... ... 100 8. SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 101 9. HevatthikathÈvaÓÓanÈ ... ... 101

2. Dutiyavagga

1. Par|pahÈravaÓÓanÈ ... ... 103 5. VacÊbhedakathÈvaÓÓanÈ ... ... 104 7. CittaÔÔhitikathÈvaÓÓanÈ ... ... 104 9. AnupubbÈbhisamayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 105 10. VohÈrakathÈvaÓÓanÈ ... ... 106 11. NirodhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 106

3. Tatiyavagga

1. BalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 107 2. AriyantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 107 4. VimuccamÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 108 5. AÔÔhamakakathÈvaÓÓanÈ ... ... 109 6. AÔÔhamakassa-indriyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 109 7. DibbacakkhukathÈvaÓÓanÈ ... ... 109 9. YathÈkamm|pagaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 110 10. SaÑvarakathÈvaÓÓanÈ ... ... 111

4. Catutthavagga

1. Gihissa-arahÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 112 4. SamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 112

xxvi PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 5. UpekkhÈsamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 112 6. BodhiyÈbuddhotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 112 7. LakkhaÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 113 8. NiyÈmokkantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 113 10. SabbasaÑyojanappahÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 113

5. PaÒcamavagga

1. VimuttikathÈvaÓÓanÈ ... ... 114 2. AsekhaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 114 3. ViparÊtakathÈvaÓÓanÈ ... ... 114 4. NiyÈmakathÈvaÓÓanÈ ... ... 114 5. PaÔisambhidÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 115 7. CittÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 115 8. AnÈgataÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 115 9. PaÔuppannaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 115 10. PhalaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 116

6. ChaÔÔhavagga

1. NiyÈmakathÈvaÓÓanÈ ... ... 116 2. PaÔiccasamuppÈdakathÈvaÓÓanÈ ... ... 116 5. NirodhasamÈpattikathÈvaÓÓanÈ ... ... 116

7. Sattamavagga

1. Sa~gahitakathÈvaÓÓanÈ ... ... 117 2. SampayuttakathÈvaÓÓanÈ ... ... 117 3. CetasikakathÈvaÓÓanÈ ... ... 117 4. DÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 117 5. ParibhogamayapuÒÒakathÈvaÓÓanÈ ... ... 118 6. ItodinnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 118

xxvii PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 7. PathavÊkammavipÈkotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 119 8. JarÈmaraÓaÑvipÈkotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 119 10. VipÈkovipÈkadhammadhammotikathÈvaÓÓanÈ ... 120

8. AÔÔhamavagga

1. ChagatikathÈvaÓÓanÈ ... ... 120 2. AntarÈbhavakathÈvaÓÓanÈ ... ... 120 3. KÈmaguÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 124 5. R|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ ... ... 124 6. Ar|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ ... ... 125 7. R|padhÈtuyÈ-ÈyatanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 125 8. Ar|per|pakathÈvaÓÓanÈ ... ... 125 9. R|paÑkammantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 125 10. JÊvitindriyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 126 11. KammahetukathÈvaÓÓanÈ ... ... 126

9. Navamavagga

1. ŒnisaÑsadassÈvÊkathÈvaÓÓanÈ ... ... 126 2. AmatÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 127 3. R|paÑsÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 127 4. AnusayÈ-anÈrammaÓÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 127 5. ©ÈÓaÑanÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 128 7. VitakkÈnupatitakathÈvaÓÓanÈ ... ... 128 8. VitakkavipphÈrasaddakathÈvaÓÓanÈ ... ... 128 9. NayathÈcittassavÈcÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 129 11. AtÊtÈnÈgatasamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 129

xxviii PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ


10. Dasamavagga

1. NirodhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 129 3. PaÒcaviÒÒÈÓasama~gissamaggakathÈvaÓÓanÈ ... ... 130 5. PaÒcaviÒÒÈÓÈsÈbhogÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 130 6. DvÊhisÊlehÊtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 131 7. SÊlaÑacetasikantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 131 9. SamÈdÈnahetukathÈvaÓÓanÈ ... ... 131 11. AviÒÒattidussÊlyantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 132

11. EkÈdasamavagga

4. ©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 132 7. IddhibalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 133 8. SamÈdhikathÈvaÓÓanÈ ... ... 133 9. DhammaÔÔhitatÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 133 10. AniccatÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 134

12. DvÈdasamavagga

1. SaÑvarokammantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 134 2. KammakathÈvaÓÓanÈ ... ... 135 4. SaÄÈyatanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 135 5. SattakkhattuparamakathÈvaÓÓanÈ ... ... 135

13. Terasamavagga

1. KappaÔÔhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 136 4. NiyatassaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ ... ... 136 8. AsÈtarÈgakathÈvaÓÓanÈ ... ... 136 9. DhammataÓhÈ-abyÈkatÈtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 137

xxix PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ


14. Cuddasamavagga

1. KusalÈkusalapaÔisandahanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 137 2. SaÄÈyatanuppattikathÈvaÓÓanÈ ... ... 137 3. AnantarapaccayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 137 4. Ariyar|pakathÈvaÓÓanÈ ... ... 138 5. AÒÒo-anusayotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 138 6. PariyuÔÔhÈnaÑcittavippayuttantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 138 7. PariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ ... ... 139 8. AbyÈkatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 139 9. ApariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ ... ... 139


1. PaccayatÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 140 2. AÒÒamaÒÒapaccayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 140 9. TatiyasaÒÒÈvedayitakathÈvaÓÓanÈ ... ... 140 10. AsaÒÒasattupikÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 141 11. Kamm|pacayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 141

16. SoÄasamavagga

3. SukhÈnuppadÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 141 4. AdhiggayhamanasikÈrakathÈvaÓÓanÈ ... ... 142


1. Atthi-arahatopuÒÒ|pacayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 142 2. Natthi-arahato-akÈlamacc|tikathÈvaÓÓanÈ ... ... 142 3. SabbamidaÑkammatotikathÈvaÓÓanÈ ... ... 143

xxx PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 4. IndriyabaddhakathÈvaÓÓanÈ ... ... 143 7. NavattabbaÑsaÑghodakkhiÓaÑvisodhetÊtikathÈvaÓÓanÈ 143

11. DakkhiÓÈvisuddhikathÈvaÓÓanÈ ... ... 143


1. ManussalokakathÈvaÓÓanÈ ... ... 144

2. DhammadesanÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 144 6. JhÈnasa~kantikathÈvaÓÓanÈ ... ... 144

7. JhÈnantarikakathÈvaÓÓanÈ ... ... 145 9. CakkhunÈr|paÑpassatÊtikathÈvaÓÓanÈ ... ... 145


1. KilesapajahanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 145 2. SuÒÒatakathÈvaÓÓanÈ ... ... 146

3. SÈmaÒÒaphalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 146 5. TathatÈkathÈvaÓÓanÈ ... ... 146

6. KusalakathÈvaÓÓanÈ ... ... 147 7. AccantaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ ... ... 147

8. IndriyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 148

20. VÊsatimavagga

2. ©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 148

3. NirayapÈlakathÈvaÓÓanÈ ... ... 149 4. TiracchÈnakathÈvaÓÓanÈ ... ... 151

6. ©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ ... ... 151

xxxi PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ



1. SÈsanakathÈvaÓÓanÈ ... ... 152 11. IddhikathÈvaÓÓanÈ ... ... 152 14. DhammakathÈvaÓÓanÈ ... ... 152


2. KusalacittakathÈvaÓÓanÈ ... ... 153 3. ŒneÒjakathÈvaÓÓanÈ ... ... 154 5. TissopikathÈvaÓÓanÈ ... ... 154 9. ŒsevanapaccayakathÈvaÓÓanÈ ... ... 154 10. KhaÓikakathÈvaÓÓanÈ ... ... 155


1. EkÈdhippÈyakathÈvaÓÓanÈ ... ... 155 3-7. IssariyakÈmakÈrikÈkathÈvaÓÓanÈ ... 156 8. Patir|pakathÈvaÓÓanÈ ... ... 156 9. AparinipphannakathÈvaÓÓanÈ ... ... 156

YamakapakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka GanthÈrambhavaÓÓanÈ ... ... 159

1. M|layamaka


2. Khandhayamaka

1. PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 168 1. PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 173 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 174 3. PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ ... ... 177

3. Œyatanayamaka

1. PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 178 1. PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 179 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 179

4. DhÈtuyamakavaÓÓanÈ

5. Saccayamaka

1. PaÓÓattivÈravaÓÓanÈ ... ... 185 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 186 3. PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ ... ... 190

6. Sa~khÈrayamaka

1. PaÓÓattivÈravaÓÓanÈ ... ... 191 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 192

xxxiii PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ


7. Anusayayamaka

ParicchedaparicchinnuddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 195 UppattiÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ ... ... 198

MahÈvÈra

1. AnusayavÈravaÓÓanÈ ... ... 203 2. SÈnusayavÈravaÓÓanÈ ... ... 204 3. PajahanavÈravaÓÓanÈ ... ... 206 5. PahÊnavÈravaÓÓanÈ ... ... 207 7. DhÈtuvÈravaÓÓanÈ ... ... 208

8. Cittayamaka


9. Dhammayamaka

1. PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 212 2. PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 212

10. Indriyayamaka

PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 214 PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ ... ... 214 PavattivÈravaÓÓanÈ ... ... 215 PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ ... ... 220

PaÔÔhÈnapakaraÓa-anuÔÊkÈ

MÈtikÈ PiÔÔha~ka GanthÈrambhavaÓÓanÈ ... ... 223 PaccayuddesavaÓÓanÈ ... ... 224

Paccayaniddesa

1. HetupaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 239 2. ŒrammaÓapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 244 3. AdhipatipaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 247 4. AnantarapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 248 6. SahajÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 250 8. NissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 252 9. UpanissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 252 10. PurejÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 255 11. PacchÈjÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 256 12. ŒsevanapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 257 13. KammapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 257 14. VipÈkapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 257 15. ŒhÈrapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 258 16. IndriyapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 258 17. JhÈnapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 260 18. MaggapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 261 20. VippayuttapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 262 21. AtthipaccayaniddesavaÓÓanÈ ... ... 262 22-24. Natthivigata-avigatapaccayaniddesavaÓÓanÈ ... 263 PaccayaniddesapakiÓÓakavinicchayakathÈvaÓÓanÈ ... 264

xxxv PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ


PucchÈvÈra

1. PaccayÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 267 2. PaccayapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 273 3. AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 274


1. PaccayÈnuloma 1. Vibha~gavÈravaÓÓanÈ ... 274 1. PaccayÈnuloma 2. Sa~khyÈvÈra ... ... 283 PaÔiccavÈra paccayapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 285 PaÔiccavÈra paccayÈnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 286 PaÔiccavÈra paccayapaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 286 2. SahajÈtavÈravaÓÓanÈ ... ... 288 3. PaccayavÈravaÓÓanÈ ... ... 290 4. NissayavÈravaÓÓanÈ ... ... 291 5. SaÑsaÔÔhavÈravaÓÓanÈ ... ... 291 6. SampayuttavÈravaÓÓanÈ ... ... 292 7. PaÒhÈvÈravibha~gavaÓÓanÈ ... ... 293 PaÒhÈvÈrassa ghaÔane anulomagaÓanÈ ... ... 298 PaccanÊyuddhÈravaÓÓanÈ ... ... 305


Nahetum|lakavaÓÓanÈ ... ... 309 AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ ... ... 311 PaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ ... ... 312 2. VedanÈttikavaÓÓanÈ ... ... 313 3. VipÈkattikavaÓÓanÈ ... ... 316 4. UpÈdinnattikavaÓÓanÈ ... ... 316 6. VitakkattikavaÓÓanÈ ... ... 321 8. DassanenapahÈtabbattikavaÓÓanÈ ... ... 322

PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈya mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

AbhidhammapiÔaka

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ _____

Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.

DhÈtukathÈpakaraÓam|laÔÊkÈ

GanthÈrambhavaÓÓanÈ

DhÈtukathÈpakaraÓaÑ desento bhagavÈ yasmiÑ samaye desesi, taÑ samayaÑ dassetuÑ, vibha~ganantaraÑ desitassa pakaraÓassa dhÈtukathÈbhÈvaÑ dassetuÑ vÈ “aÔÔhÈrasahÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha balavidhamanavisayÈtikkamanavasena devaputtamÈrassa, appavattikaraÓavasena kilesÈbhisa~khÈramÈrÈnaÑ, samudayappahÈnapariÒÒÈvasena khandhamÈrassa, maccumÈrassa ca bodhim|le eva bhaÒjitattÈ par|panissayarahitaÑ niratisayaÑ taÑ bhaÒjanaÑ upÈdÈya bhagavÈ eva “mÈrabhaÒjano”ti thomito. Tattha mÈre abhaÒjesi, mÈrabhaÒjanaÑ vÈ etassa na pararÈjÈdibhaÒjananti mÈrabhaÒjano. MahÈvikkanto mahÈvÊriyoti mahÈvÊro.

KhandhÈdayo araÓanto dhammÈ sabhÈvaÔÔhena dhÈtuyo, abhidhammakathÈdhiÔÔhÈnaÔÔhena vÈti katvÈ tesaÑ kathanato imassa pakaraÓassa dhÈtukathÈti adhivacanaÑ. Yadipi aÒÒesu ca pakaraÓesu te sabhÈvÈ kathitÈ, ettha pana tesaÑ sabbesaÑ sa~gahÈsa~gahÈdÊsu cuddasasu nayesu ekekasmiÑ kathitattÈ sÈtisayaÑ kathananti idameva evaÑnÈmakaÑ. Ekadesakathanameva hi aÒÒattha katanti. KhandhÈyatanadhÈt|hi vÈ khandhÈdÊnaÑ araÓantÈnaÑ sa~gahÈsa~gahÈdayo nayÈ vuttÈti tattha mahÈvisayÈnaÑ

AbhidhammapiÔaka 2

dhÈt|naÑ vasena dhÈt|hi kathÈ dhÈtukathÈti evaÑ assa nÈmaÑ vuttanti veditabbaÑ. DvidhÈ tidhÈ chadhÈ aÔÔhÈrasadhÈti anekadhÈ dhÈtubhedaÑ pakÈsesÊti dhÈtubhedappakÈsanoti. Tassatthanti tassÈ dhÈtukathÈya atthaÑ. A-kÈre È-kÈrassa lopo daÔÔhabbo. “YaÑ dhÈtukathan”ti vÈ ettha pakaraÓanti vacanaseso sattannaÑ pakaraÓÈnaÑ kamena vaÓÓanÈya pavattattÈti tena yojanaÑ katvÈ tassa pakaraÓassa atthaÑ tassatthanti akÈralopo vÈ. Tanti taÑ dÊpanaÑ suÓÈtha, taÑ vÈ atthaÑ taÑdÊpanavacanasavanena upadhÈrethÈti attho. SamÈhitÈti nÈnÈkiccehi avikkhittacittÈ, attano citte ÈhitÈti vÈ attho.

GanthÈrambhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


1. NayamÈtikÈvaÓÓanÈ

1. Ko panetassa pakaraÓassa paricchedoti? Na so idha vattabbo, aÔÔhassÈliniyaÑ1 pakaraÓaparicchedo vutto evÈti dassento Èha “cuddasavidhena vibhattanti vuttan”ti. KhandhÈdÊnaÑ desanÈ nÊyati pavattÊyati etehi, khandhÈdayo eva vÈ nÊyanti ÒÈyanti etehi pakÈrehÊti nayÈ, nayÈnaÑ mÈtikÈ uddeso, nayÈ eva vÈ mÈtikÈti nayamÈtikÈ. EtesaÑ padÈnaÑ m|labh|tattÈti “m|lamÈtikÈ”ti vattabbÈnaÑ sa~gahÈsa~gahÈdÊnaÑ cuddasannaÑ padÈnaÑ khandhÈdidhammavibhajanassa imassa pakaraÓassa m|labh|tattÈ nissayabh|tattÈti attho.

2. AbbhantaramÈtikÈvaÓÓanÈ

2. “PaÒcakkhandhÈ”ti-ÈdÊhi r|pakkhandhÈdipadÈni dassitÈni, paÔicca-asamuppÈdavacanena ca yesu dvÈdasasu a~gesu paccekaÑ paÔiccasamuppÈdasaddo vattati, tadatthÈni dvÈdasa padÈni dassitÈnÊti tesaÑ tathÈdassitÈnaÑ sar|peneva dassitÈnaÑ phassÈdÊnaÒca padÈnaÑ vasena Èha “paÒcavÊsÈdhikena padasatenÈ”ti. Tattha kammupapattikÈmabhavÈdÊnaÑ idha vibhattÈnaÑ bhÈvanabhavanabhÈvena bhave viya sokÈdÊnaÑ jarÈmaraÓassa viya aniÔÔhattÈ tannidÈnadukkhabhÈvena ca jarÈmaraÓe antogadhatÈya paÔiccasamuppÈdassa dvÈdasapadatÈ daÔÔhabbÈ. Ettha ca pÈÄiyaÑ bhinditvÈ avissajjitÈnampi satipaÔÔhÈnÈdÊnaÑ bhinditvÈ gahaÓaÑ karonto tesaÑ bhinditvÈpi vissajjitabbataÑ dassetÊti veditabbaÑ.

NayamÈtikÈdikÈ lakkhaÓamÈtikantÈ mÈtikÈ pakaraÓantarÈsÈdhÈraÓatÈya dhÈtukathÈya mÈtikÈ nÈma, tassÈ abbhantare vutto vibhajitabbÈnaÑ uddeso abbhantaramÈtikÈ nÈmÈti imamatthaÑ pakÈsento “ayaÒhÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha evaÑ avatvÈti yathÈ “sabbÈpi -pa- mÈtikÈ”ti ayaÑ dhÈtukathÈmÈtikato bahiddhÈ vuttÈ, evaÑ avatvÈti attho. DhÈtukathÈya abbhantareyevÈti ca dhÈtukathÈmÈtikÈya abbhantareyevÈti attho daÔÔhabbo. TadÈveÓikamÈtikÈ-abbhantare hi ÔhapitÈ tassÈyeva abbhantare ÔhapitÈti ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 1. 8 piÔÔhe.

AbhidhammapiÔaka 4

vuttÈ. Atha vÈ evaÑ avatvÈti yathÈ “sabbÈpi -pa- mÈtikÈ”ti etena vacanena dhÈtukathÈto bahibh|tÈ kusalÈdi-araÓantÈ mÈtikÈ pakaraÓantaragatÈ vuttÈ, evaÑ avatvÈti attho. DhÈtukathÈya abbhantareyevÈti ca imassa pakaraÓassa abbhantare eva sar|pato dassetvÈ ÔhapitattÈti attho. Sabbassa abhidhammassa mÈtikÈya asa~gahitattÈ vikiÓÓabhÈvena pakiÓÓakatÈ veditabbÈ.

3. NayamukhamÈtikÈvaÓÓanÈ

3. NayÈnaÑ pavattidvÈrabh|tÈ sa~gahÈsa~gahaviyogÊsahayogÊdhammÈ nayamukhÈnÊti tesaÑ uddeso nayamukhamÈtikÈ. Cuddasapi hi sa~gahÈsa~gahasampayogavippayogÈnaÑ vomissakatÈvasena pavattÈti yehi te cattÈropi honti, te dhammÈ cuddasannampi nayÈnaÑ mukhÈni hontÊti. Tattha sa~gahitena-asa~gahitapadÈdÊsu saccÈdÊhipi yathÈsambhavaÑ sa~gahÈsa~gaho yadipi vutto, so pana sa~gahakabh|tehi tehi vutto, na sa~gahabh|tehi, sopi “cakkhÈyatanena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ Èyatanasa~gahena asa~gahitÈ”ti-ÈdinÈ pucchitabbavissajjitabbadhammuddhÈre tatthÈpi khandhÈdÊheva sa~gahehi niyametvÈ vutto, tasmÈ “tÊhi sa~gaho. TÊhi asa~gaho”ti vuttaÑ. PucchitabbavissajjitabbadhammuddhÈrepi pana pucchÈvissajjanesu ca r|pakkhandhÈdÊnaÑ araÓantÈnaÑ yathÈsambhavaÑ sampayogavippayogÈ cat|heva khandhehi hontÊti “cat|hi sampayogo. Cat|hi vippayogo”ti vuttaÑ.

Nanu ca vippayogo r|panibbÈnehipi hoti, kasmÈ “cat|hi vippayogo”ti vuttanti? R|panibbÈnehi bhavantassapi cat|heva bhÈvato. Na hi r|paÑ r|pena nibbÈnena vÈ vippayuttaÑ hoti, nibbÈnaÑ vÈ r|pena, cat|heva pana khandhehi hotÊti catunnaÑ khandhÈnaÑ r|panibbÈnehi vippayogopi vippayujjamÈnehi cat|hi khandhehi niyamito tehi vinÈ vippayogÈbhÈvato. So cÈyaÑ vippayogo anÈrammaÓassa anÈrammaÓa-anÈ rammaÓamissakehi missakassa ca na hoti, anÈrammaÓassa pana missakassa ca sÈrammaÓena, sÈrammaÓassa sÈrammaÓena anÈrammaÓena missakena ca hotÊti veditabbo.

DhÈtukathÈpakaraÓam|laÔÊkÈ 5

4. LakkhaÓamÈtikÈvaÓÓanÈ

4. Sa~gahoyeva sa~gahanayo. SabhÈgo. VisabhÈgoti etassa “tÊti

sa~gaho. TÊhi asa~gaho”ti etena, “cat|hi sampayogo. Cat|hi vippayogo”ti

etenapi visuÑ yojanÈ kÈtabbÈ. Tena sa~gaho asa~gaho ca sabhÈgo

visabhÈgo ca bhÈvo, tathÈ sampayogo vippayogo cÈti ayamattho viÒÒÈyati.

Yassa vÈ sa~gaho ca asa~gaho ca, so dhammo sabhÈgo visabhÈgo ca, tathÈ

yassa sampayogo vippayogo ca, sopi sabhÈgo visabhÈgo cÈti. Tattha yena

r|pakkhandho -pa- manoviÒÒÈÓadhÈt|ti dhammÈ gaÓanaÑ gacchanti, so

ruppanÈdiko samÈnabhÈvo sa~gahe sabhÈgatÈ, ekuppÈdÈdiko sampayoge

veditabbo.

5. BÈhiramÈtikÈvaÓÓanÈ

5. EvaÑ dhÈtukathÈya mÈtikato bahi ÔhipitattÈti “sabbÈpi -pa- mÈtikÈ”ti

etena ÔhapanÈkÈrena bahi piÔÔhito ÔhapitattÈti attho. Etena vÈ ÔhapanÈkÈrena

kusalÈdÊnaÑ araÓantÈnaÑ idha aÔÔhapetvÈ dhÈtukathÈya mÈtikato bahi

pakaraÓantaramÈtikÈya imassa pakaraÓassa mÈtikÈbhÈvena ÔhapitattÈ tathÈ

pakÈsitattÈti attho.

Sa~gaho asa~gahoti-ÈdÊsu sa~gaho ekavidhova, so kasmÈ

“catubbidho”ti vuttoti? Sa~gahoti atthaÑ avatvÈ aniddhÈritatthassa

saddasseva vuttattÈ. Sa~gaho asa~gahoti-ÈdÊsu saddesu sa~gahasaddo tÈva

attano atthavasena catubbidhoti ayaÒhetthattho. Atthopi vÈ aniddhÈritaviseso

sÈmaÒÒena gahetabbataÑ patto “sa~gaho asa~gaho”ti-ÈdÊsu “sa~gaho”ti

vuttoti na koci doso. NiddhÈrite hi visese tassa ekavidhatÈ siyÈ, na tato

pubbeti. JÈtisaddassa sÈpekkhasaddattÈ “jÈtiyÈ sa~gaho”ti vutte “attano

jÈtiyÈ”ti viÒÒÈyati sambandhÈrahassa aÒÒassa avuttattÈti jÈtisa~gahoti

r|pakaÓÉe vutto sajÈtisa~gaho vutto hoti.

AbhidhammapiÔaka 6

Ettha nayamÈtikÈya “sa~gaho asa~gaho, sampayogo vippayogo”ti ime dve pucchitabbavissajjitabbadhammavisesaÑ aniddhÈretvÈ sÈmaÒÒena dhammÈnaÑ pucchanavissajjananaya-uddesÈ, avasesÈ niddhÈretvÈ. “Sa~gahitena asa~gahitan”ti hi “sa~gahitena asa~gahitaÑ asa~gahitan”ti vattabbe ekassa asa~gahitasaddassa lopo daÔÔhabbo. Tena sa~gahitavisesavisiÔÔho yo asa~gahito dhammaviseso, tannissito asa~gahitatÈsa~khÈto pucchÈvissajjananayo uddiÔÔho hoti, “sa~gahitenÈ”ti ca visesane karaÓavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. Esa nayo tatiyÈdÊsu dasamÈvasÈnesu nayuddesesu chaÔÔhavajjesu. Tesupi hi vuttanayena dvÊhi dvÊhi padehi pucchitabbavissajjitabbadhammavisesaniddhÈraÓaÑ katvÈ tattha tattha antimapadasadisena tatiyapadena pucchanavissajjananayÈ uddiÔÔhÈti. Tattha catutthapaÒcamesu kattu-atthe karaÓaniddeso, sattamÈdÊsu ca cat|su sahayoge daÔÔhabbo, na dutiyatatiyesu viya samÈnÈdhikaraÓe visesane. Tattha hi sabhÈvantarena sabhÈvantarassa visesanaÑ kataÑ, etesu dhammantarena dhammantarassÈti. EkÈdasamÈdÊsu pana cat|su Èdipadeneva dhammavisesaniddhÈraÓaÑ katvÈ itarehi pucchanavissajjananayÈ uddiÔÔhÈ. Visesane eva cettha karaÓavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. PucchÈvissajjanÈnaÒhi nissayabh|tÈ dhammÈ sa~gahitatÈdivisesena karaÓabh|tena sampayuttavippayuttÈdibhÈvaÑ attano visesentÊti.

Vikappatoti vividhakappanato, vibhÈgatoti attho. SanniÔÔhÈnavasenÈti adhimokkhasampayogavasena. SanniÔÔhÈnavasena vuttÈ ca sabbe ca cittuppÈdÈ sanniÔÔhÈnavasena vuttasabbacittuppÈdÈ, tesaÑ sÈdhÈraÓavasenÈti evamettha attho daÔÔhabbo. Adhimokkho hi sanniÔÔhÈnavasena vuttÈnaÑ cittuppÈdÈnaÑ sÈdhÈraÓavasena vutto, itare sabbesanti. Tattha sÈdhÈraÓÈ pasaÔÈ pÈkaÔÈ cÈti Èdito pariggahetabbÈ, tasmÈ tesaÑ sa~gahÈdipariggahatthaÑ uddeso kato, asÈdhÈraÓÈpi pana pariggahetabbÈvÈti tesu mahÈvisayena aÒÒesampi sa~gahÈdipariggahaÑ dassetuÑ adhimokkho uddiÔÔho. “SanniÔÔhÈnavasena vuttÈ”ti ca dhammasa~gahavaÓÓanÈyaÑ1 paÔiccasamuppÈdavibha~ge2 ca vacanaÑ sandhÈya vuttanti veditabbaÑ. SanniÔÔhÈnavasena ye vuttÈ, tesaÑ sabbesaÑ sÈdhÈraÓatoti pana atthe ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 1. 150 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 2. 143 piÔÔhe.


sati sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓesu vattabbesu yo asÈdhÈraÓesu mahÈvisayo adhimokkho, tassa vasena vuttasabbacittuppÈdasÈdhÈraÓato phassÈdayo sabbasÈdhÈraÓÈti adhimokkho ca asÈdhÈraÓesu mahÈvisayoti katvÈ vutto aÒÒassa tÈdisassa abhÈvÈti ayamadhippÈyo daÔÔhabbo.

JÊvitindriyaÑ panettha r|pamissakattÈ na vuttanti veditabbaÑ, cittekaggatÈ pana asamÈdhisabhÈvÈ sÈmaÒÒasaddeneva sÈmaÒÒavisesasaddehi ca samÈdhisabhÈvÈ visesasaddavacanÊyaÑ aÒÒaÑ byÈpetabbaÑ nivattetabbaÒca natthÊti anaÒÒabyÈpakanivattakasÈmaÒÒavisesadÊpanato tasseva dhammassa bhedadÊpakehi vattabbÈ, na sukhÈdisabhÈvÈ vedanÈ viya vuttalakkhaÓaviparÊtehi sÈmaÒÒavisesasaddeheva, tasmÈ “cittekaggatÈ”ti ayaÑ sÈmaÒÒasaddo samÈdhisabhÈve visesasaddanirapekkho pavattamÈno sayameva visesasasaddamÈpajjitvÈ asamÈdhisabhÈvameva pakÈseyya, itaro ca samÈdhisabhÈvamevÈti dvidhÈ bhinnÈ cittekaggatÈ asÈdhÈraÓÈ ceva appavisayÈ cÈti idha uddesaÑ na arahati. AbhinnÈpi vÈ phassÈdÊnaÑ viya pÈkaÔattÈbhÈvato aÒÒadhammanissayena vattabbato ca sÈ jÊvitaÒca na arahatÊti na uddiÔÔhÈti.

MÈtikÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


1. PaÔhamanaya sa~gahÈsa~gahapadavaÓÓanÈ

1. KhandhapadavaÓÓanÈ

6. KhandhÈyatanadhÈtuyo abhiÒÒeyyadhammabhÈvena vuttÈ, tesaÑ pana sabhÈvato abhiÒÒÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ pariÒÒeyyatÈdivisesadassanatthaÑ saccÈni, adhipatiyÈdikiccavisesadassanatthaÑ indriyÈdÊni ca vuttÈnÊti saccÈdiviseso viya sa~gahÈsa~gahaviseso ca abhiÒÒeyyanissito vuccamÈno suviÒÒeyyo hotÊti “tÊhi sa~gaho. TÊhi asa~gaho”ti nayamukhamÈtikÈ ÔhapitÈti veditabbÈ. EvaÒca katvÈ “cat|hÊ”ti vuttÈ sampayogavippayogÈ ca abhiÒÒeyyanissayena khandhÈdÊheva pucchitvÈ vissajjitÈti. R|pakkhandho ekena khandhenÈti ye dhammÈ “r|pakkhandho”ti vuccanti, tesaÑ paÒcasu khandhesu r|pakkhandhabhÈvena sabhÈgatÈ hotÊti r|pakkhandhabhÈvasa~khÈtena, r|pakkhandhavacanasa~khÈtena vÈ gaÓanena sa~gahaÑ gaÓanaÑ dasseti. TenÈha “yaÒhi kiÒcÊ”ti-Èdi. R|pakkhandhoti hi sa~gahitabbadhammo dassito. Yena sa~gahena sa~gayhati, tassa sa~gahassa dassanaÑ “ekena khandhenÈ”ti vacanaÑ. PaÒcasu khandhagaÓanesu ekena khandhagaÓanena gaÓitoti ayaÒhettha attho. YasmÈ ca khandhÈdivacanehi sa~gaho vuccati, tasmÈ upari “khandhasa~gahena sa~gahitÈ”ti-Èdi vakkhatÊti.

Asa~gahanayaniddeseti idaÑ “sa~gaho asa~gaho”ti etasseva nayassa ekadesanayabhÈvena vuttaÑ, na nayantaratÈyÈti daÔÔhabbaÑ. R|pakkhandham|lakÈyeva cettha dukatikacatukkÈ dassitÈti etena vedanÈkkhandham|kalÈ purimena yojiyamÈne viseso natthÊti pacchimeheva yojetvÈ tayo dukÈ dve tikÈ eko catukko, saÒÒÈkkhandham|lakÈ dve dukÈ eko tiko, sa~khÈrakkhandham|lako eko dukoti ete labbhantÊti dasseti. TesaÑ pana bhedato paÒcakapucchÈvissajjanÈnantaraÑ pucchÈvissajjanaÑ kÈtabbaÑ saÑkhittanti daÔÔhabbaÑ, vuttanayena vÈ sakkÈ ÒÈtunti pÈÄiÑ na Èropitanti.


ŒyatanapadÈdivaÓÓanÈ

40. YasmÈ ca dukatikes|ti yadipi ekakepi sadisaÑ vissajjanaÑ, ekake pana sadisavissajjanÈnaÑ cakkhundriyasotindriyasukhindriyÈdÊnaÑ dukÈdÊsu asadisavissajjanaÑ diÔÔhaÑ. Na hettha cakkhusotacakkhusukhindriyadukÈnaÑ aÒÒamaÒÒasadisavissajjanaÑ, nÈpi dukehi tikassa, idha pana dukkhasamudayadukkhamaggadukÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ tikena ca sadisaÑ vissajjananti dukatikesveva sadisavissajjanataÑ samudayÈnantaraÑ maggasaccassa vacane kÈraÓaÑ vadati.

6. PaÔiccasamuppÈdavaÓÓanÈ

61. “PucchaÑ anÈrabhitvÈ avijjÈ ekena khandhena, avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ ekena khandhenÈ”ti likhitabbepi pamÈdavasena “avijjÈ ekena khandhenÈ”ti idaÑ na likhitanti daÔÔhabbaÑ. Sar|pekasesaÑ vÈ katvÈ avijjÈvacanena avijjÈvissajjanaÑ dassitanti. SabbampivipÈkaviÒÒÈÓanti ettha vipÈkaggahaÓena visesanaÑ na kÈtabbaÑ. KusalÈdÊnampi hi viÒÒÈÓÈnaÑ dhÈtukathÈyaÑ sa~khÈrapaccayÈviÒÒÈÓÈdipadehi sa~gahitatÈ vippayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadaniddese “vipÈkÈ dhammÈ”ti imassa vissajjanÈsadisena tesaÑ vissajjanena dassitÈ, idha ca nÈmar|passa ekÈdasahÈyatanehi sa~gahavacanena akammajÈnampi sa~gahitatÈ viÒÒÈyatÊti. 71. JÈyamÈnaparipaccamÈnabhijjamÈnÈnaÑ jÈyamÈnÈdibhÈvamattattÈ jÈtijarÈmaraÓÈni paramatthato vinibbhujjitvÈ anupalabbhamÈnÈni paramatthÈnaÑ sabhÈvamattabh|tÈni, tÈni r|passa nibbattipÈkabhedabh|tÈni ruppanabhÈvena gayhantÊti r|pakkhandhadhammasabhÈgÈni, ar|pÈnaÑ pana nibbatti-Èdibh|tÈni r|pakalÈpajÈti-ÈdÊni viya sahuppajjamÈnacatukkhandhakalÈpanibbatti-ÈdibhÈvato ekekabh|tÈni vediyanasaÒjÈnanavijÈnanehi ekantaparamatthakiccehi agayhamÈnÈni sa~khatÈbhisa~kharaÓena anekantaparamatthakiccena gayhantÊti sa~khÈrakkhandhadhammasabhÈgÈni, tathÈ duvidhÈnipi tÈni cakkhÈyatanÈdÊhi ekantaparamatthakiccehi agayhamÈnÈni nissattaÔÔhena dhammÈyatanadhammadhÈtudhammehi sabhÈgÈni, tena tehi khandhÈdÊhi sa~gayhantÊti “jÈti dvÊhi khandhehÊ”ti-ÈdimÈha.

PaÔhamanayasa~gahÈsa~gahapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

AbhidhammapiÔaka 10

2. Dutiyanaya sa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ

171. Sa~gahitena-asa~gahitapadaniddese yaÑ taÑ uddese asa~gahitatÈya pucchitabbaÑ vissajjitabbaÒca sa~gahitatÈvisiÔÔhaÑ asa~gahitaÑ dhammajÈtaÑ niddhÈritaÑ, tadeva tÈva dassento “cakkhÈyatanena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ ÈyatanadhÈtusa~gahena asa~gahitÈ”ti Èha. Sabbattha khandhÈdisa~gahasÈmaÒÒÈnaÑ niccaÑ visesÈpekkhattÈ bhedanissitattÈ ca pucchÈvissajjanÈnaÑ savisesÈva khandhÈdigaÓanÈ suddhÈ. Tattha sa~gahitena-asa~gahitavacanamattena dhammavisesassa niddhÈritattÈ tÊsu sa~gahesu ekena dvÊhi vÈ ye sa~gahitÈ hutvÈ aÒÒehi asa~gahitÈ, teyeva dhammÈ “khandhasa~gahena sa~gahitÈ ÈyatanadhÈtusa~gahena asa~gahitÈ”ti ettakeneva dassetabbÈ siyuÑ, tesaÑ pana evaÑvidhÈnaÑ asambhavÈ nayamÈtikÈya ca abbhantarabÈhiramÈtikÈpekkhattÈ uddesepi yaÑ yaÑ r|pakkhandhÈdÊsu araÓantesu sa~gÈhakaÑ, taÑ taÑ apekkhitvÈ sa~gahitena-asa~gahitaÑ niddhÈritanti viÒÒÈyatÊti tena tena sa~gÈhakena yathÈniddhÈritaÑ dhammaÑ niyametvÈ dassetuÑ “cakkhÈyatanenÈ”ti-ÈdimÈha. Yattha hi pucchitabbavissajjitabbadhammavisesaniddhÈraÓaÑ natthi, tasmiÑ paÔhamanaye chaÔÔhanaye ca pucchitabbavissajjitabbabhÈvena, itaresu ca yaÑ yaÑ pucchitabbavissajjitabbaÑ niddhÈritaÑ, tassa tassa niyÈmakabhÈvena r|pakkhandhÈdayo araÓantÈ uddiÔÔhÈti.

Tattha “cakkhÈyatanena -pa- phoÔÔhabbadhÈtuyÈ”ti kattu-atthe karaÓaniddeso daÔÔhabbo, “khandhasa~gahena Èyatanasa~gahena dhÈtusa~gahenÈ”ti karaÓatthe. Ettha ca yena yena sa~gÈhakena khandhÈdisa~gahesu tena tena sa~gahetabbÈsa~gahetabbaÑ aÒÒaÑ atthi, taÑ tadeva sa~gÈhakÈsa~gÈhakabhÈvena uddhaÔaÑ. R|pakkhandhena pana khandhasa~gahena sa~gahetabbo aÒÒo dhammo natthi, tathÈ vedanÈkkhandhÈdÊhi, na ca so eva tassa sa~gÈhako asa~gÈhako vÈ hoti. YaÒca “r|pakkhandho ekena khandhena sa~gahito”ti vuttaÑ, taÒca na tasseva tena sa~gahitataÑ sandhÈya vuttaÑ, r|pakkhandhabhÈvena pana r|pakkhandhavacanena vÈ gahitataÑ sandhÈya vuttanti pakÈsitoyamattho.

Yadi ca so eva tena sa~gayheyya, sa~gahitenasampayuttavippayuttapadaniddese “vedanÈkkhandhena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ


Èyatanasa~gahena sa~gahitÈ dhÈtusa~gahena sa~gahitÈ, te dhammÈ tÊti khandhehi ekenÈyatanena sattahi dhÈt|hi sampayuttÈ”ti-Èdi vattabbaÑ siyÈ, na ca vuttaÑ, tasmÈ yathÈ cittaÑ cittena sampayuttaÑ vippayuttaÒca na hoti, evaÑ r|pakkhandho r|pakkhandhena sa~gahito asa~gahito ca na hoti, tathÈ vedanÈkkhandhÈdayo vedanÈkkhandhÈdÊhi. Na hi so eva tassa sabhÈgo visabhÈgo cÈti. Teneva na ekadesÈ viya samudÈyassa, samudÈyo ekadesÈnaÑ sa~gÈhako asa~gÈhako ca. YathÈ r|pakkhandho cakkhÈyatanÈdÊnaÑ, dhammÈyatanaÑ vedanÈkkhandhÈdÊnaÑ, saraÓÈ dhammÈ catunnaÑ khandhÈnaÑ. SamudÈyantogadhÈnaÒhi ekadesÈnaÑ na vibhÈgo atthi, yena te samudÈyassa samudÈyo ca tesaÑ sabhÈgo visabhÈgo ca siyÈti, tathÈ na samudÈyo ekadesasabhÈgavisabhÈgÈnaÑ sa~gÈhako asa~gÈhako ca. YathÈ dhammÈyatanaÑ sukhumar|pasabhÈgassa vedanÈdivisabhÈgassa ca r|pakkhandhekadesassa khandhasa~gahena, jÊvitindriyaÑ r|pÈr|pajÊvitasabhÈgavisabhÈgassa r|pakkhandhekadesassa sa~khÈrakkhandhekadesassa ca jÊvitavajjassa khandhasa~gaheneva. Na hi ekadesasabhÈgaÑ samudÈyasabhÈgaÑ, nÈpi ekadesavisabhÈgaÑ samudÈyavisabhÈganti, tasmÈ satipi attato attani antogadhato attekadesasabhÈgato ca aÒÒassa asa~gÈhakatte sa~gÈhakattameva etesaÑ natthi, yena sa~gahitassa asa~gÈhakÈ siyunti sa~gÈhakattÈbhÈvato eva evar|pÈnaÑ aggahaÓaÑ veditabbaÑ.

YaÑ pana “dhammÈyatanaÑ asa~khataÑ khandhato ÔhapetvÈ cat|hi khandhehi sa~gahitan”ti1, “cakkhÈyatanaÒca sotÈyatanaÒca ekena khandhena sa~gahitan”ti1 ca vuttaÑ, na tena ekadesÈnaÑ samudÈyasa~gÈhakattaÑ, samudÈyassa ca ekadesasa~gÈhakattaÑ dasseti, catukkhandhagaÓanabhedehi pana dhammÈyatanassa gaÓetabbÈgaÓetabbabhÈvena paÒcadhÈ bhinnataÑ, cakkhÈyatanÈdÊnaÑ ekakkhandhagaÓanena gaÓetabbatÈya ekavidhataÒca dasseti. Sa~gÈhakÈsa~gÈhakanirapekkhÈnaÑ gaÓetabbÈgaÓetabbÈnaÑ taÑtaÑgaÓanehi gaÓanadassanamattameva hi paÔhamanayo kammakaraÓamattasabbhÈvÈ, dutiyÈdayo pana sa~gÈhakÈsa~gÈhakehi sa~gahitÈsa~gahitÈnaÑ agaÓanÈdidassanÈni kattukaraÓakammattayasabbhÈvÈ. TathÈ paÔhamanaye tathÈ tathÈ gaÓetabbÈgaÓetabbabhÈvasa~khÈto taÑtaÑkhandhÈdibhÈvÈbhÈvo ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 6 piÔÔhe.


sabhÈgavisabhÈgatÈ, dutiyÈdÊsu yathÈniddhÈritadhammadassane sa~gÈhakasa~gahetabbÈnaÑ samÈnakkhandhÈdibhÈvo sabhÈgatÈ, tadabhÈvo ca visabhÈgatÈ. PucchÈvissajjanesu taÑtaÑkhandhÈdibhÈvÈbhÈvo evÈti ayametesaÑ visesoti.

SamudayasaccasukhindriyasadisÈni pana tehi sa~gahetabbameva atthi, na sa~gahitaÑ asa~gahetabbanti asa~gÈhakattÈbhÈvato na uddhaÔÈni. DukkhasaccasadisÈni tehi visabhÈgasamudÈyabh|tehi anekakkhandhehi khandhasa~gahena sa~gahetabbaÑ, itarehi asa~gahetabbaÒca natthÊti sa~gÈhakattÈsa~gÈhakattÈbhÈvato. EvaÑ sa~gÈhakattÈbhÈvato asa~gÈhakattÈbhÈvato ubhayÈbhÈvato ca yathÈvuttasadisÈni anuddharitvÈ sa~gÈhakattÈsa~gÈhakattabhÈvato cakkhÈyatanÈdÊneva uddhaÔÈnÊti veditabbÈni. Tattha “cakkhÈyatanena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ”ti cakkhÈyatanavajjÈ r|padhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈti veditabbÈ, na r|pakkhadhoti. Na hi ekadeso samudÈyasa~gÈhakoti dassitametanti.

AÔÔhakathÈyaÑ pana khandhapadenÈti khandhapadasa~gahenÈti attho, na sa~gÈhakenÈti. “Kenaci sa~gÈhakenÈ”ti idaÑ pana ÈnetvÈ vattabbaÑ. TaÑ pana r|pakkhandhÈdÊsu na yujjatÊti taÑ vissajjanaÑ r|pakkhandhÈdÊsu sa~gÈhakesu na yujjatÊti attho. R|pakkhandhena hi -pasa~gahitoti etena nayena cakkhÈyatanena r|pakkhandhova sa~gahito, so ca aÉÉhekÈdasahi ÈyatanadhÈt|hi asa~gahito nÈma natthÊti evaÑ cakkhÈyatanÈdÊnipi na gahetabbÈnÊti ÈpajjatÊti ce? NÈpajjati. Na hi aÒÒamattanivÈraÓaÑ evasaddassa attho, atha kho sa~gÈhakato aÒÒanivÈraÓaÑ. So cÈti-Èdi ca na nirapekkhavacanaÑ, atha kho sa~gÈhakÈpekkhanti. KathaÑ? R|pakkhandhena hi rupakkhandhova sa~gahitoti yathÈ cakkhÈyatanena cakkhÈyatanato aÒÒampi khandhasa~gahena sa~gahitaÑ atthi, yaÑ ÈyatanadhÈtusa~gahehi asa~gahitaÑ hoti, na evaÑ r|pakkhandhena r|pakkhandhato aÒÒaÑ khandhasa~gahena sa~gahitaÑ atthi, yaÑ ÈyatanadhÈtusa~gahehi asa~gahitaÑ siyÈ, r|pakkhandhena pana r|pakkhandhova khandhasa~gahena sa~gahitoti ayaÒhettha adhippÈyo yutto. SiyÈ panetaÑ “so eva r|pakkhandho r|pakkhandhena ÈyatanadhÈtusa~gaheti asa~gahito hot|”ti, taÑ nivÈrento Èha “so ca aÉÉhekÈdasahi ÈyatanadhÈt|hi asa~gahito nÈma


natthÊ”ti. Ettha ca “r|pakkhandhenÈ”ti ÈnetvÈ vattabbaÑ. Tattha r|pakkhandho r|pakkhandhassa vÈ tadekadesÈnaÑ vÈ cakkhÈdÊnaÑ ÈyatanadhÈtusa~gahehi sa~gÈhako asa~gÈhako ca na hotÊti iminÈ pariyÈyena asa~gahitatÈya abhÈvo vuttoti yujjati, na r|pakkhandhena r|pakkhandhassa tadekadesÈnaÑ vÈ aÉÉhekÈdasahi ÈyatanadhÈtusa~gahehi sa~gahitatÈya. Na hi sÈ sa~gahitatÈ atthi. Yadi siyÈ, sa~gahitenasampayuttavippayuttapadaniddese r|pakkhandhopi uddharitabbo siyÈ. Tena hi tÊhipi sa~gahehi r|pakkhandho tadekadeso vÈ sa~gahitÈ siyuÑ, atthi ca tesaÑ vippayuttatÈti.

EvaÑ asa~gahitatÈya abhÈvato etÈni, aÒÒÈni cÈti etthÈpi cakkhÈyatanÈdÊhi viya etehi aÒÒehi ca sa~gahitÈnaÑ asa~gahitatÈya abhÈvato etÈni aÒÒÈni ca yathÈ vÈ tathÈ vÈ etÈni viya ayujjamÈnavissajjanattÈ evar|pÈni padÈni sa~gÈhakabhÈvena na gahitÈnÊti adhippÈyo.

Tattha yaÑ vuttaÑ “r|pakkhandhena hi r|pakkhandhova sa~gahito”ti, taÑ teneva tassa sa~gahitattÈsa~gahitattÈbhÈvadassanena nivÈritaÑ. YaÒhettha aggahaÓe kÈraÓaÑ vuttaÑ, taÒca satipi sa~gahitatte asa~gahitatÈya abhÈvatoti viÒÒÈyamÈnaÑ samudayasaccÈdÊsu yujjeyya sati tehi sa~gahite tadasa~gahitattÈbhÈvato. R|pakkhandhÈdÊhi pana sa~gahitameva natthi, kuto tassa asa~gahitatÈ bhavissati, tasmÈ sa~gÈhakattÈbhÈvo evettha aggahaÓe kÈraÓanti yuttaÑ. Sa~gahitattÈbhÈvena asa~gahitattaÑ yadipi r|pakkhandhÈdinÈ attano attani antogadhassa attekadesasabhÈgassa ca natthi, aÒÒassa pana atthÊti na dukkhasaccÈdÊsu viya ubhayÈbhÈvo cettha aggahaÓe kÈraÓaÑ bhavituÑ yuttoti. DhammÈyatanajÊvitindriyÈdÊnaÒca khandhacatukkadukÈdisa~gÈhakatte sati na tesaÑ sa~gahitÈnaÑ tehi dhammÈyatanajÊvitindriyÈdÊhi ÈyatanadhÈtusa~gahehi asa~gahitatÈ natthÊti asa~gahitatÈya abhÈvo anekantiko, tasmÈ pubbe vuttanayeneva aggahitÈnaÑ aggahaÓe, gahitÈnaÒca gahaÓe kÈraÓaÑ veditabbanti.

AnidassanaÑ punadeva sappaÔighanti ettha anidassananti etena “sanidassanasappaÔighan”ti ettha vuttena sappaÔighasaddena saddhiÑ yojetvÈ


anidassanasappaÔighÈ dassitÈ. PunadevÈti etena tattheva avisiÔÔhaÑ sanidassanapadaÑ nivattetvÈ gaÓhanto sanidassanadukapadaÑ dasseti. “CakkhÈyatanena cakkhÈyatanamevekaÑ sa~gahitan”ti idaÑ na sakkÈ vuttuÑ. Na hi “cakkhÈyatanena cakkhÈyatanaÑ Èyatanasa~gahena sa~gahitan”ti ca “asa~gahitan”ti ca vattabbanti dassitoyaÑ nayoti. EvaÑ sabbattha tasseva samudÈyekadesÈnaÒca sa~gÈhakasa~gahitanti vacanesu asa~gÈhaka-asa~gahitanti vacanesu tadavattabbatÈ yojetabbÈ. Asa~gÈhakattÈbhÈvato eva hi cakkhÈyatanÈdÊni cakkhÈyatanÈdÊhi asa~gahitÈnÊti na vuccanti, na sa~gÈhakattÈbhÈvatoti.

Dutiyanayasa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. Tatiyanaya asa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ

179. Asa~gahitenasa~gahitapadaniddese r|pakkhandhena khandhasa~gahena asa~gahitesu vedanÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ khandhÈnaÑ nibbÈnassa ca sukhumar|pena saha ÈyatanadhÈtusabhÈgatte satipi na sukhumar|pameva r|pakkhandhoti r|pakkhandhena ÈyatanadhÈtusabhÈgattaÑ natthi, tasmÈ na tena tÈni ÈyatanadhÈtusa~gahehi sa~gahitÈni. Na kevalaÑ sa~gahitÈneva, asa~gahitÈnipi tena tÈni tehi sa~gahehi na honteva tadekadesena sukhumar|pena ÈyatanadhÈtusabhÈgattÈ, sa~gahitÈbhÈvo eva pana idhÈdhippeto, viÒÒÈÓakkhandhacakkhÈyatanÈdÊhi pana asa~gahitÈ na te tehi kathaÒci sammissÈti sabbathÈ te tehi na sa~gahitÈ. DukkhasaccÈdÊhi ca paÒcakkhandhasamudÈyabh|tehi khandhasa~gahena asa~gahitaÑ nibbÈnaÑ r|pakkhandhena viya ÈyatanadhÈtusa~gahehi sa~gahitaÑ tehi na hoti, tasmÈ sa~gÈhakattÈbhÈvato eva evar|pÈnaÑ asa~gÈhakabhÈvena aggahaÓaÑ veditabbaÑ, sanibbÈnapaÒcakkhandhasamudÈyabh|tÈnaÑ pana abyÈkatadhammÈdÊnaÑ asa~gÈhakattÈbhÈvatova. Na hi taÑ kaÒci atthi, yassa te khandhasa~gahena asa~gÈhakÈ siyuÑ, na ca attano ekadeso attekadesasabhÈgo ca attanÈ asa~gahito hotÊti attanÈ asa~gahitasa~gÈhakattÈ pana vedanÈkkhandhÈdÊnaÑ gahaÓaÑ katanti.


YaÑ pana aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ “ye dhammÈyatanena sa~gahitÈ”ti, taÑ na sakkÈ vattuÑ. DhammÈyatanena hi na koci dhammo kenaci sa~gahena sa~gahito atthi visabhÈgakkhandhanibbÈnasamudÈyattÈ, khandhasa~gahena sayameva attano sa~gÈhakaÑ na hotÊti ÈyatanadhÈtusa~gahehi ca sa~gÈhakattÈbhÈvatoti dassitoyaÑ nayoti etassa dhammÈyatanagaÓanena gaÓitÈti attho. YÈni -pa- gahitÈnÊti etena viÒÒÈÓasammissaÑ dhammÈyatanekadesaÑ dÊpentÈni iddhipÈdÈdipadÈni, oÄÈrikar|pasammissaÑ dÊpentÈni r|pakkhandhÈdipadÈni, sabbena sabbaÑ dhammÈyatanaÑ adÊpentÈni viÒÒÈÓakkhandhacakkhÈyatanÈdipadÈni, sakaladhammÈyatanadÊpakÈni dhammÈyatanÈdipadÈni ca vajjetvÈ dhammÈyatanekadesaÑ aÒÒÈyatanena asammissaÑ dÊpentÈni gahitÈnÊti dasseti.

Tatiyanaya-asa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. Catutthanaya sa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ

191. Sa~gahitenasa~gahitapadaniddese yasmÈ yathÈ dutiyatatiyanayÈ tiÓÓaÑ sa~gahÈnaÑ sa~gahaÓÈsa~gaÓappavattivisesena “sa~gahitena asa~gahitaÑ. Asa~gahitena sa~gahitan”ti ca uddiÔÔhÈ, nevaÑ catutthapaÒcamÈ. Sa~gahaÓappavattiyÈ eva hi sa~gahitena sa~gahitaÑ uddiÔÔhaÑ, asa~gahaÓappavattiyÈ eva ca asa~gahitena asa~gahitanti, tasmÈ sa~gahaÓappavattivisesavirahe sa~gahitadhammÈsa~gahitadhammavisese nissitÈ ete dve nayÈti ettha kenaci sa~gahitena dhammavisesena puna sa~gahito dhammaviseso sa~gahitena sa~gahito sa~gahitatÈya pucchitabbo vissajjitabbo ca, tameva tÈva yathÈniddhÈritaÑ dassento “samudayasaccena ye dhammÈ khandha -pasa~gahitÈ, tehi dhammehi ye dhammÈ khandha -pasa~gahitÈ”ti Èha. Ettha ca ye tÊhipi sa~gahehi na sa~gÈhakÈ r|pakkhandhaviÒÒÈÓakkhandhadhammÈyatanadukkhasaccÈdÊni viya, ye ca dvÊhÈyatanadhÈtusa~gahehi asa~gÈhakÈ cakkhÈyatanÈdÊni viya, ye ca ekena khandhasa~gaheneva dhÈtusa~gaheneva ca na sa~gÈhakÈ vedanÈdikkhandhanirodhasaccajÊvitindriyÈdÊni viya cakkhuviÒÒÈÓadhÈtÈdayo viya ca, te dhammÈ sa~gÈhakattÈbhÈvasabbhÈvÈ sa~gÈhakabhÈvena na uddhaÔÈ, tÊhipi pana


sa~gahehi ye sa~gÈhakÈ, te sa~gahakattÈbhÈvÈbhÈvato idha uddhaÔÈ. Tehi sa~gahitÈpi hi ekantena attano sa~gÈhakassa sa~gÈhakÈ honti, yassa puna sa~gaho pucchitabbo vissajjitabbo cÈti.

AÔÔhakathÈyaÑ pana sakalena hi khandhÈdipadenÈti sakalavÈcakena r|pakkhandhÈdipadenÈti attho. YaÑ panetaÑ vuttaÑ “yaÑ attano sa~gÈhakaÑ sa~gaÓhitvÈ puna teneva sa~gahaÑ gaccheyyÈ”ti, taÑ tena khandhÈdipadenÈti evaÑ ayojetvÈ taÑ aÒÒaÑ sa~gahitaÑ nÈma natthÊti evaÑ na sakkÈ vattuÑ. Na hi yena yaÑ sa~gahitaÑ, teneva tassa sa~gaho pucchito vissajjito, na ca tasseva, atha kho tena sa~gahitassÈti. YathÈ vedanÈ saddo ca khandho ÈyatanaÒca, na evaÑ sukhumar|paÑ, taÑ pana khandhÈyatanÈnaÑ ekadesova, tasmÈ “sukhumar|pekadesaÑ vÈ”ti avatvÈ “sukhumar|paÑ vÈ”ti vuttaÑ. Sabbattha ca aÒÒena asammissanti yojetabbaÑ. Yampi cetaÑ vuttaÑ “tadeva yehi dhammehi khandhÈdivasena sa~gahitaÑ, te dhamme sandhÈyÈ”ti, tampi tathÈ na sakkÈ vattuÑ. Na hi sa~gahitena sa~gahitassa sa~gahitena sa~gaho ettha pucchito vissajjito ca, atha kho sa~gahova, tasmÈ ekena khandhenÈti ekena khandhagaÓanenÈti ayamevettha attho, na sa~gÈhakenÈti. Na hi eko khandho attano ekadesassa sa~gÈhakoti.

Catutthanayasa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PaÒcamanaya asa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ

193. Asa~gahitena-asa~gahitapadaniddesepi vuttanayeneva yathÈniddhÈritadhammadassanaÑ veditabbaÑ. Ettha ca sasukhumar|paviÒÒÈÓasahitadhammasamudÈyÈ ye te dukkhasacca-anidassana-appaÔigha-acetasikÈnupÈdÈsadisÈ satipi ekena dvÊhi vÈ sa~gahehi kesaÒci asa~gÈhakatte tÊhipi asa~gahetabbassa abhÈvato paripuÓÓasa~gahÈsa~gÈhakÈ na honti, abyÈkatadhammasadisÈ kenaci sa~gahena asa~gahetabbabhÈvato asa~gÈhakÈ eva na honti, tena te asa~gÈhakabhÈvena na uddhaÔÈ, itare pana tabbipariyÈyena uddhaÔÈti.


YaÑ pana aÔÔhakathÈyaÑ “tÈdisena hi padena nibbÈnaÑ khandhasa~gahamattaÑ na gaccheyyÈ”ti vuttaÑ, taÑ dukkhasaccaÑ sandhÈya vuttaÑ. Anidassana-appaÔighesu pana asa~gÈhakesu nibbÈnaÑ antogadhaÑ, na ca tadeva tassa asa~gÈhakanti. SadisavissajjanÈnaÑ vasena samodhÈnetvÈ katehi saddhinti evaÑ katehi dutiyapaÒhÈdÊhi saddhiÑ paÔhamapaÒhanÈmar|papaÒhÈdayo sabbepi catuttiÑsa hontÊti attho. YaÑ pucchÈya uddhaÔaÑ padaÑ, tadevÈti r|pakkhandhÈdivisesakapadaÑ vadati, na niddhÈrite pucchitabbadhamme. Te hi lakkhaÓato dassitÈ, na padena sar|patoti. Tattha tadevÈti eva-saddena na taÑ kadÈci sa~gahitena asa~gahitaÑ na hotÊti uddhaÔasseva asa~gahitena-asa~gahitabhÈve niyatataÑ aÒÒassa ca aniyatataÑ dassetÊti veditabbaÑ. “Tadeva yehi asa~gahitan”ti ettha hi “niyamato”ti sakkÈ vacanaseso yojetunti. Atha vÈ tadevÈti pucchÈya uddhaÔameva evaÑpakÈrameva hutvÈ yehi asa~gahitanti tassa pucchÈya uddhaÔabhÈvena evaÑ asa~gahitena-asa~gahitabhÈvaniyamanattho eva-saddo, na aÒÒassa asa~gahitena-asa~gahitatÈnivÈraÓatthoti daÔÔhabbo. PucchÈya uddhaÔaÒhi aÒÒasahitaÑ asahitaÒca asa~gahitena asa~gahitaÑ hoti. R|pakkhandhÈdÊni hi aÒÒasahitÈni viÒÒÈÓakkhandhÈdÊni asahitÈnÊti.

AvasesÈ sa~gahitÈti idaÑ avasesÈ asa~gahitÈ na hontÊti evaÑ daÔÔhabbaÑ. Tehipi viÒÒÈÓadhammehi te r|padhammÈva tÊhi sa~gahehi asa~gahitÈti pucchÈya uddhaÔÈ tÊhipi sa~gaheti asa~gÈhakÈ hutvÈ asa~gahitÈti adhippÈyo. AnuddhaÔÈ vedanÈdayopi hi asa~gahitÈ evÈti. Ettha ca paÔhame naye vedanÈdayopi viÒÒÈÓena asa~gahitÈti vuttÈ, dutiye r|padhammÈvÈti ayaÑ viseso. VedanÈdayo hi r|paviÒÒÈÓeheva khandhÈdisa~gahena asa~gahitÈti oÄÈrikar|pehi viÒÒÈÓena ca tÊhipi sa~gahehi asa~gahitÈti attho. R|pekadeso hi ettha r|paggahaÓena gahitoti. 196. CatutthapaÒhe cakkhÈyatanaÑ vedanÈdÊhi cat|hÊti ettha cakkhÈyatananti etena pucchÈya uddhaÔaÑ asa~gÈhakaÑ dassetÊti daÔÔhabbaÑ. CakkhÈyatanena pana asa~gahitena asa~gahitÈni dassa oÄÈrikÈyatanÈni na cakkhÈyatanamevÈti. “R|paÒca dhammÈyatanan”ti-ÈdinÈ yehi dhammehi tÊhipi sa~gahehi asa~gahitaÑ taÑ viÒÒÈÓameva hoti, asa~gahitena


tena asa~gahitaÒca viÒÒÈÓavajjaÑ sabbaÑ teva dhamme udÈneti. SadisavissajjanÈ hi ekato udÈnetvÈ dassetabbÈ. Tattha paÔhamena r|pakkhandhena sadisavissajjanesu ekato udÈnetvÈ dassitesu aÒÒe visadisavissajjanÈ nayadÈnena dassitÈ honti. TenÈha “r|paÒca dhammÈyatananti -pa- aÒÒenÈkÈrena sa~khipitvÈ dassitÈ”ti. Tattha dve bhavÈti asaÒÒekavokÈrabhavÈ. Dveti bÈhirupÈdÈdhamme eva sandhÈya vuttaÑ. Yena asa~gÈhakena asa~gahitena asa~gahitaÑ pucchitabbaÑ vissajjitabbaÒca paricchijjati, so r|pakkhandhÈdiko tassa pucchÈvissajjanÈnaÒca nissayabhÈvato “visayo”ti vutto, yathÈdassitassa pana uddÈnassa nayadÈnamattattÈ “nayo”ti vuttaÑ. “DvevÊsanayo cÈ”tipi pÈÔho, dvevÊsapadiko esa nayo cÈti attho.

PaÒcamanaya-asa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. ChaÔÔhanaya sampayogavippayogapadavaÓÓanÈ

228. Sampayogavippayogapade yaÑ labbhati, yaÒca na labbhati, taÑ sabbaÑ pucchÈya gahitanti idaÑ na r|pakkhandhÈdÊni padÈni sandhÈya vuttaÑ, atha kho sampayogapadaÑ vippayogapadaÒcÈti veditabbaÑ. R|pakkhandhÈdÊsu hi yaÑ dhammÈyatanÈdipadaÑ na labbhati, taÑ pucchÈyapi na gahitaÑ. SampayogapadaÑ pana r|pakkhandhÈdÊsu alabbhamÈnampi “r|pakkhandho katihi -pa- sampayutto”ti evaÑ pucchÈya gahitaÑ, vedanÈkkhandhÈdÊsu labbhamÈnaÑ, vippayogapadaÑ pana sabbattha labbhamÈnamevÈti. R|padhammÈnaÑ pana r|pena nibbÈnena vÈ, nibbÈnassa ca r|pena saddhiÑ sampayogo nÈma natthÊti ekuppÈdÈdisabhÈgatÈya abhÈvato sampayogaÑ nivÈrentena sÈ eva ekuppÈdÈditÈ etesaÑ visabhÈgatÈti tadabhÈvato vippayogopi nivÈrito eva hotÊti daÔÔhabbo. Cat|su hi khandhesu vijjamÈnÈ ekuppÈdÈditÈ tesaÑ aÒÒamaÒÒaÑ sabhÈgatÈ hoti r|panibbÈnehi tesaÑ tehi ca r|panibbÈnÈnaÑ visabhÈgatÈ ca, na ca r|pekadesassa nibbÈnassa vÈ sÈ ekuppÈdÈditÈ atthi, yÈ r|pekadesena r|pekadesanibbÈnÈnaÑ nibbÈnena ca r|passa visabhÈgatÈ siyÈ. Teneva “cat|hi vippayogo”ti vuttanti.


Sattasu viÒÒÈÓadhÈt|su ekÈyapi avippayutteti yathÈ r|pabhavo tÊhi viÒÒÈÓadhÈt|hi, nevavipÈkanavipÈkadhammadhammÈ paÒcahi, avitakka-avicÈrÈ ekÈya vippayutte anÈrammaÓamissake dhamme dÊpenti, evaÑ adÊpetvÈ ekÈyapi vippayutte ahonte sattahipi sampayutte sattapi vÈ tÈ dÊpentÊti adhippÈyo. Avippayutteti hi ye vippayuttÈ na honti, te dhammeti vuttaÑ hoti, na sampayutteti. Tena yÈni tÈhi sampayutte dÊpenti dhammÈyatanÈdipadÈni, yÈni ca sampayuttavippayuttabhÈvehi navattabbaÑ dÊpenti acetasikÈdipadÈni, yÈni ca sampayuttanavattabbÈni dÊpenti dukkhasaccÈdipadÈni, tesaÑ sabbesaÑ anÈrammaÓamissakadhammadÊpakÈnaÑ aggahaÓaÑ vuttaÑ hoti. Na hi anÈrammaÓamissakasabbaviÒÒÈÓadhÈtutaÑsampayuttadubhayasamudÈyÈnaÑ khandhÈyatanadhÈt|su kenaci sampayogo vippayogo vÈ atthÊti.

Yadi evaÑ vippayuttenavippayuttapadaniddese “kusalehi dhammehi ye dhammÈ vippayuttÈ, tehi dhammehi ye dhammÈ vippayuttÈ”ti na vattabbaÑ. AkusalÈbyÈkatÈ hi anÈrammaÓamissobhayadhammÈti? Na, yathÈvuttasamudÈyÈnaÑ khandhÈdÊheva sampayogavippayogÈbhÈvavacanato. KhandhÈdayo hi tadekadesÈ tadekadesaÒÒasamudÈyÈ ca, samudÈyekadesÈnaÒca vibhÈgÈbhÈvato na sabhÈgavisabhÈgatÈ atthi, tena tesaÑ khandhÈdÊhi sampayogavippayogÈbhÈvo hoti. KusalÈ pana dhammÈ akusalÈbyÈkatehi vibhattÈ, te ca kusalehi, na tesaÑ samudÈyekadesabhÈvo tadekadesaÒÒasamudÈyabhÈvo vÈ, tasmÈ khandhÈdÊni anÈmasitvÈ vippayuttatÈmattena yathÈniddhÈritadhammadassane kusalehi itaresaÑ, itarehi ca kusalÈnaÑ vippayogo na na hoti visabhÈgatÈsabbhÈvatoti tesaÑ aÒÒamaÒÒavippayuttatÈ vuttÈ. Esa nayo sabbesu evar|pesu.

UddÈne pana aÔÔhÈrassa tato pareti idaÑ “soÄasÈ”ti vattabbaÑ, tevÊsanti idaÒca “ekavÊsan”ti. Sabbattha ca kÈlasantÈnabhedarahitÈrahitabahudhammasamodhÈnÈnaÑ sa~khÈrakkhandhadhammÈyatanadhammadhÈt|naÑ ekadesÈ samudayasaccavedanÈkkhandhÈdayo ekadesasammissÈ ca iddhipÈdÈdayo anÈrammaÓehi asammissÈ r|pakkhandhÈdayo ca sÈrammaÓehi asammissÈ


sampayogÊvippayogÊbhÈvena samÈnakÈlasantÈnehi ca ekadesantarehi vibhattÈ eva gahitÈti tehi te kehici ekadesantarehi vibhattehi yathÈyogaÑ sampayogaÑ vippayogaÒca labhanti. Atthi hi tesaÑ ekuppÈdÈditÈ sabhÈgatÈ visabhÈgatÈ cÈti. Tena tattha tattha “ekena khandhena ekenÈyatanena ekÈya dhÈtuyÈ kehici sampayuttan”ti ca, “ekenÈyatanena ekÈya dhÈtuyÈ kehici vippayuttan”ti ca vuttaÑ. BhinnakÈlasamudÈyÈ eva pana vedanÈsaÒÒÈviÒÒÈÓakkhandhÈ vattamÈnÈ ca ekekadhammÈ eva, tasmÈ tesaÑ samÈnakÈlassa vibhajitabbassa abhÈvato na sukhindriyÈdÊni vedanÈkkhandhassa vibhÈgaÑ karonti, cakkhuviÒÒÈÓadhÈtÈdayo ca viÒÒÈÓakkhandhassa manÈyatanassa ca. Tena “sukhindriyaÑ ekena khandhena kehici vippayuttan”ti, “cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu ekena khandhena ekenÈyatanena kehici vippayuttÈ”ti ca evamÈdi na vuttaÑ, khandhÈyatanavibhÈgavirahitampi pana viÒÒÈÓaÑ dhÈtuvibhÈgena vibhattameva vuttanti “cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu -pa- manoviÒÒÈÓadhÈtu soÄasahi dhÈt|hi vippayuttÈ”ti vuttaÑ, evamevaÑ indriyavibhÈgena vibhattÈnaÑ sukhindriyÈdÊnaÑ “sukhindriyena ye dhammÈ vippayuttÈ”ti-ÈdÊsu yathÈyogaÑ vippayogo daÔÔhabbo, nÈvibhattassa vedanÈkkhandhassÈti. 235. YathÈ taÑsampayogÊbhÈvaÑ sandhÈya “samudayasaccaÑ tÊhi khandhehi sampayuttan”ti vuttaÑ, evaÑ taÑvippayogÊbhÈvaÑ sandhÈya “tÊhi khandhehi vippayuttan”ti kasmÈ na vuttanti ce? AvibhÈgehi tehi vippayogavacanassa ayuttattÈ. VibhÈge hi sati samudayasaccaÑ sukhadukkhadomanassindriyehi manoviÒÒÈÓadhÈtuto aÒÒaviÒÒÈÓadhÈt|hi vippayuttanti yuttaÑ vattuÑ vibhÈgeneva visabhÈgatÈya sa~gahitattÈ, vibhÈgarahitehi pana vedanÈkkhandhÈdÊhi na yuttaÑ tehi vijjamÈnehi vijjamÈnassa samudayassa visabhÈgabhÈvÈbhÈvato. YaÒhi anuppannÈ dhammÈ viya ÈmaÔÔhakÈlabhedaÑ na hoti sa~khataÑ uddharitabbaÑ, taÑ paccuppannabhÈvaÑ nissÈya sampayogÊvippayogÊbhÈvena uddharÊyati, taÒca vibhÈgarahitehi khandhÈdÊhi sa~khatehi paccuppannabhÈvameva nissÈya anÈmaÔÔhakÈlabhede atthitÈya eva nissitabbattÈ. AvijjamÈnassa hi avijjamÈnena, avijjamÈnassa ca vijjamÈnena, vijjamÈnassa ca avijjamÈnena sampayogo natthi, vippayogo pana avijjamÈnatÈdÊpake bhede gahite teneva visabhÈgatÈpi gahitÈ evÈti


hoti. Bhede pana aggahite tena tena gahaÓena visabhÈgatÈya aggahitattÈ sati sabhÈgatte vijjamÈnatÈya eva dhammÈnaÑ sabhÈgassa paricchindanato vijjamÈnatÈ dassitÈti ekuppÈdÈdibhÈvasa~khÈtÈ sabhÈgatÈpi gahitÈ eva hoti. TassÈ ca gahitattÈ sampayogova labbhati, na vippayogo, tasmÈ samudayasaccaÑ vedanÈkkhandhÈdÊhi sampayuttattena vuttaÑ, na vippayuttattenÈti. Esa nayo maggasaccÈdÊsupÊti. 262. “DutiyajjhÈnavicÈraÒhi ÔhapetvÈ sesÈ avitakkavicÈramattÈ”ti aÔÔhakathÈvacanaÑ ye padhÈnÈ vitakko viya koÔÔhÈsantaracittuppÈdesu alÊnÈ, te eva idha avitakkavicÈramattÈti adhippetÈti dasseti. Teneva hi anantaranaye samudayasaccena samÈnagatikÈ na savitakkasavicÈrehÊti te na gahitÈ. DasamosÈnanayesu ca tehi vippayuttehi vippayuttÈnaÑ tehi vippayuttÈnaÒca soÄasati dhÈt|hi vippayogo aÔÔhÈrasasa~gahito ca vutto. Vitakkasahitesupi pana tesu gahitesu sabbepi te vicÈrena sampayuttÈti “ekena khandhena kehici sampayuttÈ”ti sakkÈ vattuÑ. So hi samudÈyo vicÈraÑ vajjetvÈ aÒÒena kenaci sampayutto na hoti. Na hi tadekadesassa vitakkassa vicÈrato aÒÒena sampayogo samudÈyassa hoti. YathÈ nÈnÈcittuppÈdesu uppajjamÈnÈnaÑ iddhipÈdÈnaÑ samudÈyassa iddhipÈdassa ekadesÈnaÑ tÊhi khandhehi sampayogo samudÈyassa na hoti, evamidhÈpi daÔÔhabbaÑ. YathÈ pana tesu ekopi vedanÈsaÒÒÈkkhandhehi sa~khÈrakkhandhekadesena ca asampayutto nÈma natthÊti samudÈyassa tehi sampayuttatÈ vuttÈ, evamidhÈpi vicÈrena asampayuttassa avitakkavicÈramattassa kassaci abhÈvato samudÈyassa tena sampayuttatÈ na na sakkÈ vattuÑ. Na hi avitakkavicÈramattÈnaÑ dassanenapahÈtabbahetukÈdÊnaÑ viya sampayuttatÈ na vattabbÈ. YathÈ hi dassanenapahÈtabbahetukesu keci sa~khÈrakkhandhekadesena mohena sampayuttÈ, keci asampayuttÈti na samudÈyo tena sampayutto, nÈpi aÒÒo koci dhammo atthi, yena so samudÈyo sampayutto siyÈti “dassanenapahÈtabbahetukÈ dhammÈ sampayuttÈti natthÊ”ti vuttaÑ, evaÑ bhÈvanÈyapahÈtabbahetukasahetukÈdayopi. Na panevaÑ yena avitakkavicÈramattasamudÈyo sampayutto siyÈ, taÑ natthi avitakkavicÈramattesu kassaci


vicÈrena asampayuttÈssa abhÈvÈ, tasmÈ te “sampayuttÈ”ti na na vattabbÈti. Sabbattha ca ekadhammepi kehicÊti bahuvacananiddeso sa~khyÈya aniyamitattÈ katoti vaditabbo.

ChaÔÔhanayasampayogavippayogapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. Sattamanaya sampayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ

306. Sampayuttenavippayuttapadaniddese r|pakkhandhÈdayo tehi sampayuttÈbhÈvato na gahitÈ. SamudayasaccÈdÊni satipi tehi sampayutte, sampayuttehi ca vippayutte sampayuttenavippayuttÈnaÑ khandhÈdÊhi vippayogÈbhÈvato. Na hi samudayasaccena sampayuttehi lobhasahagatacittuppÈdehi vippayuttÈnaÑ tato aÒÒadhammÈnaÑ khandhÈdÊsu kenaci vippayogo atthi. Nanu ca te eva vittuppÈdÈ cattÈro khandhÈ aÉÉhadutiyÈni ÈyatanÈni aÉÉhadutiyÈ dhÈtuyo ca hontÊti tehi vippayogo vattabboti? Na, tadaÒÒadhammÈnaÑ khandhÈdibhÈvato. Na hi te eva dhammÈ cattÈro khandhÈ, atha kho te ca tato aÒÒe ca, tathÈ aÉÉhadutiyÈyatanadhÈtuyopi. Na ca tadaÒÒasamudÈyehi aÒÒe vippayuttÈ honti samudÈyekadesÈnaÑ ekadesaÒÒasamudÈyÈnaÒca vippayogÈbhÈvato. Esa nayo maggasaccasukhindriyÈdÊsu. AvitakkavicÈramattesupi niravasesesu adhippetesu tesaÑ savitakkasavicÈrasamÈnagahitattÈ aggahaÓe kÈraÓaÑ na dissati.

AÔÔhakathÈyaÑ pana evar|pÈnÊti yathÈ r|pakkhandhe vissajjanaÑ na yujjati, evaÑ yesu aÒÒesupi na yujjati, tÈni vissajjanassa ayogena “evar|pÈnÊ”ti vuttÈni, na sampayuttÈbhÈvenÈti daÔÔhabbaÑ. YÈni pana padÈni dhammadhÈtuyÈ sampayutte dhamme dÊpentÊti etena vedanÈkkhandhÈdipadÈni dasseti, viÒÒÈÓaÒca aÒÒena asammissanti viÒÒÈÓakkhandhamanÈyatanÈdipadÈni. Tattha aÒÒena asammissanti asampayuttena asammissanti attho. AdukkhamasukhÈyavedanÈyasampayuttapadÈnipi hi sampayuttehi sammissaviÒÒÈÓadÊpakÈni idha gahitÈnÊti. Etena ca lakkhaÓena evar|pÈneva gahitÈnÊti dasseti, na evar|pÈni gahitÈnevÈti


samudayasaccÈdi-iddhipÈdÈdipadÈnaÑ asa~gahitattÈ. “Atha phassasattakaÑ cittaÑ saha yuttapadehi sattÈ”ti purÈÓapÈÔho, ayaÑ pana |noti katvÈ “atha phassasattakaÑ, tike tayo satta mahantare cÈ”ti pÈÔho kato. 309. PucchÈya uddhaÔapadeneva saddhiÑ vippayuttÈnaÑ vasenÈti idaÑ pucchÈya uddhaÔapadena sampayuttehi vippayuttÈ tena saddhiÑ vippayuttÈ hontÊti katvÈ vuttaÑ. PÈÄi-uddÈnagÈthÈyaÑ dve ca manena yuttÈ, vitakkavicÈraÓÈti manodhÈtuyÈ ekantasampayuttÈ dve vitakkavicÈrÈti savitakkapadaÑ savitakkapadaÑ savicÈrapadaÒca dasseti.

SattamanayasampayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AÔÔhamanaya vippayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ

317. Vippayuttenasampayuttapadaniddese r|pakkhandhÈdÊhi vippayuttenasampayuttameva yathÈniddhÈritaÑ natthÊti “r|pakkhandhena ye dhammÈ vippayuttÈ, tehi dhammehi ye dhammÈ sampayuttÈ”ti avatvÈ “r|pakkhandhena ye dhammÈ vippayuttÈ, te dhammÈ katihi khandhehi -pa- sampayuttÈti natthÊ”ti vuttaÑ. Tena r|pakkhandhena vippayuttÈnaÑ kenaci khandhÈdinÈ sampayogÈbhÈvato yathÈniddhÈritaÑ vippayuttenasampayuttameva natthi, kuto tassa puna khandhÈdÊhi sampayuttatÈti dasseti.

AÔÔhamanayavippayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. Navamanaya sampayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ

319. SampayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈyaÑ yaÑkhandhÈdivasenÈti samÈsapadaÑ idaÑ daÔÔhabbaÑ, yassa khandhÈdino vasenÈti attho. TassevÈti ca tasseva khandhÈdinoti attho. IdaÑ vuttaÑ hoti–yaÑ idha sampayuttaÑ vuttaÑ, taÑ r|pakkhandhÈdÊsu araÓantesu yena vedanÈkkhandhÈdinÈ sampayuttaÑ, puna tasseva devanÈkkhandhÈdino khandhÈdÊhi sampayogaÑ pucchitvÈ vissajjanaÑ


kataÑ. TaÒhi attanÈ sampayuttena sampayuttattÈ “sampayuttena sampayuttan”ti niddhÈritanti. R|pena vÈti etena nirodhasacca-appaccaya-asa~khatehipi ayogo vutto hotÊti daÔÔhabbo, tathÈ r|pamissakehi vÈti etena anupÈdinna-anupÈdÈniyÈdÊhi nibbÈnamissakehipi. Vakkhati hi “nibbÈnaÑ pana sukhumar|pagatikamevÈ”ti. SabbÈr|pakkhandhasa~gÈhakehÊti vattamÈnÈnameva sampayogo labbhatÊti vattamÈnesu ekampi dhammaÑ anapanetvÈ avikalacatukkhandhasa~gÈhakehi ar|pabhavÈdÊhÊti attho. AyaÑ panettha sa~khepo–ye sampayogaÑ na labhanti r|pakkhandhÈdayo, te sabbe na gahitÈ, itare ca vedanÈkkhandhÈdayo sabbe gahitÈti.

NavamanayasampayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. Dasamanaya vippayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ

353. Vippayuttenavippayuttapadaniddese aggahitesu dhammÈyatanÈdidhammÈ anÈrammaÓamissakasabbacittuppÈdagatadhammabhÈvato tehi vippayuttassa abhÈvÈ na gahitÈ, dukkhasaccacatumahÈbhava-abyÈkatÈdidhammÈ tehi vippayuttehi vippayuttÈnaÑ khandhÈdÊhi vippayogÈbhÈvatoti ayaÑ viseso veditabboti.

DasamanayavippayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. EkÈdasamanaya sa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ

409. EkÈdasamanayavaÓÓanÈyaÑ “te ca sesehi tÊhi khandhehi ekena manÈyatanena sattahi viÒÒÈÓadhÈt|hÊ”ti etesaÑ padÈnaÑ “sampayuttÈ nÈmÈ”ti etena saha sambandho. “KehicÊ”ti etassa panatthaÑ dassetuÑ “sa~khÈrakkhandhe dhammÈyatanadhammadhÈt|su ca ÔhapetvÈ taÓhan”ti etena “te cÈ”ti vutte samudayasaccena khandhÈdisa~gahena sa~gahitadhamme visesetvÈ tesaÑ eva visesitÈnaÑ attavajjehi sesehi sa~khÈrakkhandhe taÓhÈya dhammÈyatanadhammadhÈt|su ca taÓhÈya vedanÈsaÒÒÈkkhandhehi


sampayogÈrahehi sampayuttataÑ sandhÈyÈha “sesehi sampayuttattÈ kehici sampayuttÈ nÈmÈ”ti.

EkÈdasamanayasa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

12. DvÈdasamanaya sampayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ

417. DvÈdasamanaye ca navamanaye viya sampayogÈrahÈva labbhantÊti Èha “teyeva uddhaÔÈ”ti.

DvÈdasamanayasampayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

13. Terasamanaya asa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ

448. TerasamanayavaÓÓanÈyaÑ yehi tÊhipi sa~gahehi asa~gahitaÑ viÒÒÈÓameva hoti, te pÈÄiyaÑ “r|paÒca dhammÈyatanan”ti-Èdi-uddÈnagÈthÈya dassitÈ bÈvÊsa dhammÈ “r|pakkhandhena sadisapaÒhÈ dhammÈ”ti vuttÈ. Yehi pana tÊhipi sa~gahehi asa~gahitÈni ar|pabhavena viya oÄÈrikÈyatanÈneva honti, te vuttÈvasesÈ sabbe idha uddhaÔÈ “ar|pabhavena sadisÈ”ti vuttÈ. SesÈti sesÈ paÒcamanaye ÈgatÈ vedanÈkkhandhÈdayo satipi asa~gÈhakatte idha vissajjanaÑ na ruhantÊti na uddhaÔÈ. Ye pana asa~gÈhakÈ eva na honti dukkhasaccÈdidhammÈ, tesu vattabbameva natthi. YathÈ pana vedanÈkkhandhÈdayo na ruhanti, taÑ dassetuÑ “vedanÈkkhandhena hÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha tesaÒca sampayogo nÈma natthÊti r|pÈr|padhammÈnaÑ asampayogehi vomissatÈya sampayogo natthÊti attho.

Yadi pana te kadÈci asabbaviÒÒÈÓadhÈtusampayuttÈ ar|padhammÈ r|padhammÈ ca siyuÑ, na tesaÑ vippayogo natthÊti “vippayogo ca natthÊ”ti na vuttaÑ, na vedanÈkkhandhena asa~gahitÈnaÑ vippayogassa atthitÈyÈti veditabbaÑ. UbhayÈbhÈvato hi vedanÈkkhandhÈdayo idha na ruhantÊti. EvaÑ panettha siyÈ “vedanÈkkhandhena hi khandhÈdivasena anÈrammaÓamissakÈ sattaviÒÒÈÓadhÈtudhammÈ asa~gahitÈ honti, tesaÒca


sampayogo vippayogo ca natthÊ”ti. AnÈrammaÓasahitÈnaÒhi sabbaviÒÒÈÓadhÈt|naÑ sabbaviÒÒÈÓadhÈtusampayuttÈnaÑ tadubhayadhammÈnaÒca vedanÈkkhandhÈdi-viÒÒÈÓakkhandhÈdicakkhÈyatanÈdÊhi tÊhipi sa~gahehi asa~gahitÈnaÑ sampayogavippayogÈbhÈvo aruhaÓe kÈraÓaÑ. JÈtivippayogabh|mikÈlasantÈnavippayogato catubbidho vippayogo. Tattha jÈtivippayogo “kusalÈ dhammÈ, akusalÈ dhammÈ”ti-Èdi, bh|mivippayogo “kÈmÈvacarÈ, r|pÈvacarÈ”ti-Èdi, kÈlavippayogo “atÊtÈ dhammÈ, anÈgatÈ dhammÈ”ti-Èdi, santÈnavippayogo “ajjhattÈ dhammÈ, bahiddhÈ dhammÈ”ti-Èdi. EvaÑ vippayogo catudhÈ veditabbo.

Terasamanaya-asa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

14. Cuddasamanaya vippayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ

456. Cuddasamanaye dhammÈyatanÈdÊnaÑ anÈrammaÓamissaka-sabbacittuppÈdagatadhammabhÈvato vippayogassa aruhaÓaÑ daÔÔhabbaÑ. JÈti-Èdittayassa cettha dhammasabhÈvamattattÈ na kathaÒci sampayogo vippayogo ca ruhati ajjhattabahiddhadhammÈnaÑ sabbadhammasamodhÈnattÈ, anidassana-appaÔighÈdÊnaÑ anÈrammaÓamissakasabbacittuppÈdattÈ. DukkhasaccÈdidhammÈva idha tehi vippayuttÈnaÑ sa~gahÈsa~gahasabbhÈvÈ gahitÈti.

PÈÄi-uddÈnagÈthÈyaÑ samucchede na labbhantÊti pariyosÈne naye na labbhantÊti attho. Moghapucchakena cÈti alabbhamÈnÈ ca te moghapucchakena hetunÈ na labbhanti tesaÑ pucchÈya moghattÈti vuttaÑ hoti. Atha vÈ moghapucchako aÔÔhamo nayo, tena ca saha osÈnanaye ete dhammÈ vippayogassapi abhÈvÈ sabbathÈpi na labbhantÊti attho.

Cuddasamanayavippayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DhÈtukathÈpakaraÓam|laÔÊkÈ samattÈ.

PuggalapaÒÒattipakaraÓam|laÔÊkÈ _____



1. Dhammasa~gahe tikadukavasena sa~gahitÈnaÑ dhammÈnaÑ vibha~ge khandhÈdivibhÈgaÑ dassetvÈ tathÈsa~gahitavibhattÈnaÑ dhÈtukathÈya sa~gahÈsa~gahÈdippabhedaÑ vatvÈ yÈya paÒÒattiyÈ tesaÑ sabhÈvato upÈdÈya ca paÒÒÈpanaÑ hoti, taÑ pabhedato dassetuÑ “cha paÒÒattiyo”ti-ÈdinÈ puggalapaÒÒatti ÈraddhÈ. Tattha ye dhamme pubbÈpariyabhÈvena pavattamÈne asabhÈvasam|havasena upÈdÈya “puggalo, itthÊ, puriso, devo, manusso”ti-ÈdikÈ puggalapaÒÒatti hoti, tesaÑ aÒÒesaÒca bÈhirar|panibbÈnÈnaÑ sasabhÈvasam|hasasabhÈvabhedavasena paÒÒÈpanÈ sabhÈvapaÒÒattÊti khandhapaÒÒatti-ÈdikÈ paÒcavidhÈ veditabbÈ. TÈya dhammasa~gahÈdÊsu vibhattÈ sabhÈvapaÒÒatti sabbÈpi sa~gahitÈ hoti. PuggalapaÒÒatti pana asabhÈvapaÒÒatti. TÈya ca samayavimuttÈdippabhedÈya sattasantÈnagate pariÒÒeyyÈdisabhÈvadhamme upÈdÈya pavattito padhÈnÈya “vihÈro maÒco”ti-ÈdikÈ ca sabbÈ asabhÈvapaÒÒatti sa~gahitÈ hoti.

EttÈvatÈ ca paÒÒatti nÈma vijjamÈnapaÒÒatti avijjamÈnapaÒÒatti ca. TÈ eva hi vomissÈ itarÈ catassoti. TasmÈ tÈsaÑ dassanena imasmiÑ pakaraÓe sabbÈ paÒÒattiyo dassitÈti veditabbÈ. KhandhÈdipaÒÒattÊsu pana chasu aÒÒattha adassitappabhedaÑ idheva ca dassitappabhedaÑ puggalapaÒÒattiÑ upÈdÈya imassa pakaraÓassa puggalapaÒÒattÊti nÈmaÑ vuttanti veditabbaÑ. Ye dhamme idha paÒÒapetukÈmoti paÒÒattiyÈ vatthubhÈvena dassetukÈmoti adhippÈyo. Na hi etasmiÑ pakaraÓe paÒÒÈpanaÑ karoti, vatth|hi pana paÒÒattiyo dassetÊti.


KhandhÈti paÒÒÈpanÈti idaÑ khandhÈti r|paÑ pathavÊti-ÈdikÈ sabbÈpi sÈmaÒÒappabhedapaÒÒÈpanÈ nÈma hoti, taÑ sandhÈya vuttanti daÔÔhabbaÑ. PaÒÒÈpanÈti etassa pana dassanÈ ÔhapanÈti ete dve atthÈ, tesaÑ pakÈsanÈ nikkhipanÈti. Tattha “r|pakkhandho -pa- aÒÒÈtÈvindriyaÑ samayavimutto”ti-ÈdinÈ idamevaÑnÈmakaÑ idamevaÑnÈmakanti taÑtaÑkoÔÔhÈsikakaraÓaÑ bodhanameva nikkhipanÈ, na paÒÒapetabbÈnaÑ maÒcÈdÊnaÑ viya ÔhÈnasambandhakaraÓaÑ. Yo panÈyaÑ “nÈmapaÒÒatti hi dasseti ca Ôhapeti cÈ”ti kattuniddeso kato, so bhÈvabh|tÈya karaÓabh|tÈya vÈ nÈmapaÒÒattiyÈ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ diÔÔhatÈya ÔhapitatÈya ca taÑnimittataÑ sandhÈya katoti veditabbo.

VijjamÈnapaÒÒattÊti-ÈdinÈ vacanena pÈÄiyaÑ anÈgatataÑ sandhÈya “pÈÄimuttakenÈ”ti-ÈdimÈha. KusalÈkusalassevÈti kusalÈkusalassa viya. VijjamÈnassÈti etassa attho satoti, tassa attho sambh|tassÈti. VijjamÈnassa satoti vÈ vijjamÈnabh|tassÈti attho. TamevatthaÑ dassento Èha “sambh|tassÈ”ti. Tena avijjamÈnabhÈvaÑ paÔikkhipati. TathÈ avijjamÈnassÈti yathÈ kusalÈdÊni akusalÈdisabhÈvato, phassÈdayo ca vedanÈdisabhÈvato vinivattasabhÈvÈni vijjanti, tathÈ avijjamÈnassa ye dhamme upÈdÈya “itthÊ, puriso”ti upaladdhi hoti, te apanetvÈ tehi vinivattassa itthi-ÈdisabhÈvassa abhÈvato asambh|tassÈti attho. YaÑ panetassa “tenÈkÈrena avijjamÈnassa aÒÒenÈkÈrena vijjamÈnassÈ”ti atthaÑ keci vadanti, tattha yaÑ vattabbaÑ, taÑ paÒÒattiduke vuttameva. AvijjamÈnepi sabhÈve lokaniruttiÑ anugantvÈ anabhinivesena cittena “itthÊ, puriso”ti gahaÓasabbhÈvÈ “lokaniruttimattasiddhassÈ”ti Èha. SÈbhinivesena pana cittena gayhamÈnaÑ paÒcamasaccÈdikaÑ na sabhÈvato, nÈpi sa~ketena siddhanti “sabbÈkÈrenapi anupalabbhaneyyan”ti vuttaÑ. TÈsu imasmiÑ -pa- labbhantÊti imasmiÑ pakaraÓe sar|pato tissannaÑ ÈgatataÑ sandhÈya vuttaÑ.

YathÈvuttassa pana aÔÔhakathÈnayassa avirodhena ÈcariyavÈdÈ yojetabbÈ, tasmÈ paÒÒapetabbaÔÔhena cesÈ paÒÒattÊti etassa sabhÈvato avijjamÈnattÈ paÒÒapetabbamattaÔÔhena paÒÒattÊti attho. PaÒÒapetabbampi hi sasabhÈvaÑ tajjaparamattanÈmalÈbhato na parato

PuggalapaÒÒattipakaraÓam|laÔÊkÈ 29

labhitabbaÑ paÒÒattinÈmaÑ labhati, nisabhÈvaÑ pana sabhÈvÈbhÈvato na attano sabhÈvena nÈmaÑ labhatÊti. Sattoti-Èdikena nÈmena paÒÒapitabbamattaÔÔhena paÒÒattÊti nÈmaÑ labhati, nisabhÈvÈ ca sattÈdayo. Na hi sasabhÈvassa r|pÈdÊhi ekattena aÒÒattena vÈ anupalabbhasabhÈvatÈ atthÊti.

KirÊÔaÑ makuÔaÑ, taÑ assa atthÊti kirÊÔÊ. EtasmiÒca ÈcariyavÈde an|nena lakkhaÓena bhavitabbanti sabbasamorodho kÈtabbo. DutiyaÑ tatiyanti evaÑpakÈrÈ hi upanidhÈpaÒÒatti upanikkhittakapaÒÒatti ca sa~khÈtabbappadhÈnattÈ chapi paÒÒattiyo bhajatÊti yuttaÑ vattuÑ, itarÈ ca yathÈyogaÑ taÑ taÑ paÒÒattinti. DutiyaÑ tatiyaÑ dve tÊÓÊti-Èdi pana sa~khÈ nÈma kÈci natthÊti tÈsaÑ upÈdÈsantatipaÒÒattÊnaÑ avijjamÈnapaÒÒattibhÈvaÑ, itarÈsaÒca upanidhÈpaÒÒattÊnaÑ yathÈnidassitÈnaÑ1 avijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒattibhÈvaÑ maÒÒamÈno Èha “sesÈ avijjamÈnapakkhaÒceva avijjamÈnena-avijjamÈnapakkhaÒca bhajantÊ”ti. DutiyaÑ tatiyaÑ dve tÊÓÊti-ÈdÊnaÑ upanidhÈ-upanikkhittakapaÒÒattÊnaÑ avijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒattibhÈvameva maÒÒati. YaÒhi paÔhamÈdikaÑ apekkhitvÈ yassa cekÈdikassa upanikkhipitvÈ paÒÒÈpÊyati, taÒca sa~khÈnaÑ kiÒci natthÊti. TathÈ santatipaÒÒattiyÈ ca. Na hi asÊti ÈsÊtiko ca vijjamÈnoti.

EkaccÈ bh|mipaÒÒattÊti kÈmÈvacarÈdipaÒÒattiÑ sandhÈyÈha. KÈmÈvacarÈdÊ hi sabhÈvadhammÈti adhippÈyo. KÈmoti pana okÈse gahite avijjamÈnenavijjamÈnapaÒÒatti esÈ bhavituÑ arahati, kammanibbattakkhandhesu gahitesu vijjamÈnenavijjamÈnapaÒÒatti. YathÈ pana vacanasa~khÈtÈya vacanasamuÔÔhÈpakacetanÈsa~khÈtÈya vÈ kiriyÈya bhÈÓakoti puggalassa paÒÒatti vijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒattipakkhaÑ bhajati, evaÑ kiso th|loti r|pÈyatanasa~khÈtena saÓÔhÈnena puggalÈdÊnaÑ paÒÒÈpanÈ vijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒatti bhavituÑ arahati. SaÓÔhÈnanti vÈ r|pÈyatane aggahite avijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒatti. R|paÑ phassoti-ÈdikÈ pana vijjamÈnapaÒÒatti ruppanÈdikiccavasena kiccapaÒÒattiyaÑ, paccattadhammanÈmavasena paccattapaÒÒattiyaÑ vÈ avarodhetabbÈ. VijjamÈnÈvijjamÈnapaÒÒattÊsu ca vuttÈsu tÈsaÑ ______________________________________________________________ 1. YathÈnissitÈnaÑ (Ka)


vomissatÈvasena pavattÈ itarÈpi vuttÈyeva hontÊti ayampi ÈcariyavÈdo sabbasa~gÈhakoti daÔÔhabbo. 2. “YÈvatÈ paÒcakkhandhÈ”ti-Èdikassa atthaÑ dassento “yattakena paÒÒÈpanenÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha yÈvatÈ paÒcakkhandhÈti yÈvatÈ r|pakkhandho -pa- viÒÒÈÓakkhandhoti khandhÈnaÑ khandhapaÒÒatti, ettÈvatÈ khandhÈnaÑ khandhapaÒÒatti, evaÑ pÈÄiyojanaÑ katvÈ sa~khepappabhedavasena ayaÑ attho vuttoti veditabbo. “YÈvatÈ paÒcakkhandhÈ”ti, “khandhÈnaÑ khandhapaÒÒattÊ”ti hi imassa attho “yattakena paÒÒÈpanena sa~khepato paÒcakkhandhÈti vÈ”ti etena dassito, “yÈvatÈ r|pakkhandho”ti-Èdikassa pana “pabhedato r|pakkhandho”ti-ÈdikenÈti. Tattha r|pakkhandho -pa- viÒÒÈÓakkhandhoti pabhedanidassanamattametaÑ. Tena avuttopi sabbo sa~gahito hotÊti “tatrÈpi r|pakkhandho kÈmÈvacaro”ti-Èdi vuttaÑ. AyaÑ vÈ ettha pÈÄiyÈ atthayojanÈ–“yÈvatÈ”ti idaÑ sabbehi padehi yojetvÈ yattakÈ paÒcakkhandhÈ, tattakÈ khandhÈnaÑ khandhapaÒÒatti. Yattako paÒcannaÑ khandhÈnaÑ tappabhedÈnaÒca r|pakkhandhÈdÊnaÑ pabhedo, tattako khandhÈnaÑ khandhapaÒÒattiyÈ pabhedoti pakaraÓantare vuttena vatthubhedena khandhapaÒÒattiyÈ pabhedaÑ dasseti. Esa nayo “yÈvatÈ ÈyatanÈnan”ti-ÈdÊsupi. 7. EkadesenevÈti uddesamattenevÈti attho.



1. EkakaniddesavaÓÓanÈ

1. JhÈna~gÈneva vimokkhoti iminÈ adhippÈyenÈha “vimokkhasahajÈtena nÈmakÈyenÈ”ti. Yena hi saddhinti-ÈdinÈ paÔhamaÑ sama~gibhÈvatthaÑ vivarati. Phassenapi phuÔÔhÈyeva nÈmÈti etena “apicesÈ”ti-ÈdinÈ vuttaÑ dutiyaÑ samphassena phusanatthaÑ, itarehi itare kÈraÓatthe. Sama~gibhÈvaphusanakÈraÓabhÈvÈ hi phusanÈti vuttÈti. Punapi paÔhamatthameva dubbiÒÒeyyattÈ vivaranto “tatrÈssÈ”ti-ÈdimÈha. ®hapetvÈ tÈni a~gÈni sesÈ atirekapaÓÓÈsadhammÈti ettha vedanÈsomanassindriyÈni sa~gahitÈnÊti Èha “cattÈro khandhÈ hontÊ”ti. EvaÑ sati vedanÈsomanassindriyehi sukhassa phusitabbattÈ tiÓÓaÒca tesaÑ anaÒÒattÈ teneva tassa phusanÈ ÈpajjatÊti? NÈpajjati vedayitÈdhipatiyaÔÔhehi upanijjhÈyanabhÈvapaÔilÈbhassa vuttattÈ. Atha vÈ ÔhapetvÈ tÈni a~gÈnÊti a~gÈnaÑ bahuttÈ bahuvacanaÑ. Tesu pana paccekampi yojanÈ kÈtabbÈ “vitakkaÑ ÔhapetvÈ”ti-ÈdinÈ. Tattha “sukhaÑ ÔhapetvÈ”ti imissÈ yojanÈya sesÈ tayo khandhÈ honti, itarÈsu cattÈroti. SabbayojanÈsu ca tayo anto katvÈ “cattÈro khandhÈ hontÊ”ti vuttaÑ. 2. Yo asamayavimokkhena ekaccehi Èsavehi vimutto asamayavimokkh|panissayalÈbhena ca sÈtisayena samayavimokkhena, so eva samayavimutto. So hi tena vimutto jhÈnalÈbhÊ sekkho r|pÈr|pabhavato apunarÈvaÔÔako kÈmarÈgÈdÊhi tathÈvimuttova hotÊti samayavimuttapaÒÒattiÑ laddhuÑ arahati. Puthujjano pana jhÈnalÈbhÊ punarÈvaÔÔakadhammo puna kÈmarÈgÈdisamudÈcÈrabhÈvato vimutto nÈma na hotÊti samayavimuttapaÒÒattiÑ nÈrahati, tena so “samayavimutto”ti na vutto. Arahato pana aparikkhÊÓÈ ÈsavÈ natthi, yato vimucceyya. DiÔÔhadhammasukhavihÈramattÈ hi tassa aÔÔha vimukkhÈti. TasmÈ tassa na aÔÔha vimokkhÈ samayavimuttapaÒÒattibhÈvassa asamayavimuttapaÒÒattibhÈvassa vÈ kÈraÓaÑ. TadakÈraÓabhÈvameva


dassetuÑ “na heva kho -pa- viharatÊ”ti vuttaÑ, na sukkhavipassakasseva asamayavimuttabhÈvaÑ dassetunti daÔÔhabbaÑ. Sabbopi hi arahÈ asamayavimuttoti. BÈhirÈnanti lokuttarato bahibh|tÈnaÑ, lokiyÈnanti attho. 3. Ar|pakkhandhanibbÈnamattavÈcako ar|pasaddo na hotÊti dassanatthaÑ “r|pato aÒÒan”ti-Èdi vuttaÑ. CittamaÒj|santi samÈdhiÑ. AbhiÒÒÈdÊnaÒhi dhammÈnaÑ pÈdakabhÈvena samÈdhi maÒj|sÈsadiso hoti. AddhÈnaÑ pharitunti dÊghakÈlaÑ byÈpetuÑ, pavattetunti attho. “Sammajjitabban”ti cintetvÈ tattha Èdarassa akatattÈ vattabhedoti veditabbo. EvaÑ vattabhedamattena naÔÔhÈ pana samÈpatti kÈmacchandÈdÊhi naÔÔhÈ viya na kicchena paccÈharitabbÈ hoti mandapÈripanthakattÈ1, tasmÈ vattasamitakaraÓamatteneva paccÈharitabbattÈ “appentova nisÊdÊ”ti Èha. 4. Attano anur|pena pamÈdena vÊtinÈmentÈnampi samÈpatti na kuppatÊti parihÊno nÈma na hoti tasmiÑ tasmiÑ byÈsa~ge2 paÔisaÑhaÔamatte samÈpajjituÑ samatthatÈyÈti adhippÈyo. “Kissa pana bhante khÊÓÈsavassa bhikkhuno lÈbhasakkÈrasiloko antarÈyÈyÈti? YÈ hissa sÈ Ènanda akuppÈ cetovimutti, nÈhaÑ tassÈ lÈbhasakkÈrasilokaÑ antarÈyÈya vadÈmi. Ye ca khvassa Ènanda appamattassa ÈtÈpino pahitattassa viharato diÔÔhadhammasukhavihÈrÈ adhigatÈ, tesÈhamassa lÈbhasakkÈrasilokaÑ antarÈyÈya vadÈmÊ”ti sutte3 pana samayena samayaÑ Èpajjanena pariharitabbÈnaÑ samÈpattisukhavihÈrÈnaÑ tasmiÑ tasmiÑ byÈsa~gakÈle anipphattito lÈbhasakkÈrasiloko antarÈyoti vuttoti adhippÈyenassa tena avirodho veditabbo. 5. DhammÈnaÑ -pa- pÊti ettha “dhammehÊ”ti vattabbaÑ. Idha hi tÈhi samÈpattÊhi parihÈyeyyÈti dhammehi puggalassa parihÈnampi aparihÈnampi vuttaÑ. Tattha ca puggalassa pamÈdamÈgamma tÈ samÈpattiyo kuppeyyunti dhammÈnaÑ kuppanaÑ akuppanaÒca vuttaÑ, puggalassa pana parihÈnadhammÈnameva vinÈsoti vacananÈnattamattena vacanatthanÈnattamattena vÈ pariyÈyantaratÈ vuttÈti daÔÔhabbÈ. ______________________________________________________________ 1. MandapÈribandhakattÈ (Ka) 2. ByÈbha~ge (Ka) 3. SaÑ 1. 434 piÔÔhe.


7-8. CetanÈ samÈpatticetanÈ tadÈy|hanÈ ca. AnurakkhaÓÈ samÈpatti-upakÈrÈnupakÈrapariggÈhikÈ paÒÒÈsahitÈ sati. TÈhi cetiyamÈna-anurakkhiyamÈnasamÈpattÊnaÑ bhabbÈ cetanÈbhabbÈ anurakkhaÓÈbhabbÈ. 10. Puthujjanagottanti puthujjanasikkhaÑ, puthujjanagatÈ tisso sikkhÈ atikkantÈti attho. TÈ hi saÑyojanattayÈnupacchedena “puthujjanasikkhÈ”ti vuccantÊti. 11. ArahattamaggaÔÔho ca vaÔÔabhayato paÒÒubbegena ubbijjanto uddhambhÈgiyasaÑyojanehi uparatoti bhay|parato nÈmÈti Èha “satta sekkhÈ bhay|paratÈ”ti. 12. Bhava~gapaÒÒÈvirahitÈ “vipÈkÈvaraÓena samannÈgatÈ”ti iminÈ gahitÈti tihetukapaÔisandhikÈ keci “duppaÒÒÈ”ti iminÈ gayhantÊti dassento Èha “appaÔiladdhamaggaphal|panissayÈ”ti. PaÒÒÈya hi vinÈ na tadupanissayo atthÊti. 14. Yattha niyatÈniyatavomissÈ pavatti atthi, tattheva niyatadhammÈ hontÊti uttarakur|su tadabhÈvÈ niyato nÈma natthÊti dassento “yÈ pana uttarakurukÈnan”ti-ÈdimÈha. 16. Terasasu sÊsesu palibodhasÊsÈdÊni pavattasÊsaÒca pariyÈdiyitabbÈni, adhimokkhasÊsÈdÊni pariyÈdakÈni, pariyÈdakaphalaÑ gocarasÊsaÑ. TaÒhi visayajjhattaphalavimokkhoti. PariyÈdakassa maggassa phalassa ca ÈrammaÓaÑ sa~khÈrasÊsaÑ sa~khÈravivekabh|to nirodhoti pariyÈdiyitabbÈnaÑ pariyÈdakaphalÈrammaÓÈnaÑ saha viya saÑsiddhidassanena samasÊsibhÈvaÑ dassetuÑ paÔisambhidÈyaÑ1 terasa sÊsÈni vuttÈni. Idha pana “apubbaÑ acarimaÑ ÈsavapariyÈdÈnaÒca hoti jÊvitapariyÈdÈnaÒcÈ”ti vacanato tesu kilesapavattasÊsÈnameva vasena yojanaÑ karonto “tattha kilesasÊsan”ti-ÈdimÈha. Tattha pavattasÊsampi vaÔÔato vuÔÔhahanto maggo cutito uddhaÑ appavattikaraÓavasena yadipi pariyÈdiyati, yÈva pana cuti, tÈva pavattisabbhÈvato “pavattasÊsaÑ ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 99 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge.


jÊvitindriyaÑ cuticittaÑ pariyÈdiyatÊ”ti Èha. KilesapariyÈdÈnena pana attano anantaraÑ viya nipphÈdetabbÈ paccavekkhaÓavÈrÈ ca kilesapariyÈdÈnasseva vÈrÈti vattabbataÑ arahanti. “VimuttasmiÑ vimuttamiti ÒÈÓaÑ hotÊ”ti vacanato1hi paccavekkhaÓaparisamÈpanena kilesapariyÈdÈnaÑ samÈpitaÑ nÈma hoti. TaÑ pana parisamÈpanaÑ yadi cuticittena hoti, teneva jÊvitaparisamÈpanaÒca hotÊti imÈya vÈracutisamatÈya kilesapariyÈdÈnajÊvitapariyÈdÈnÈnaÑ apubbÈcarimatÈ hotÊti Èha “vÈrasamatÈyÈ”ti. Bhava~gaÑ otaritvÈ parinibbÈyatÊti ettha parinibbÈnacittameva bhava~gotaraÓabhÈvena vuttanti daÔÔhabbaÑ. 17. MahÈpayogoti mahÈkiriyo vipattikaraÓamahÈmeghuÔÔhÈnÈkÈravinÈso. TiÔÔheyyÈti vinÈso nappavatteyyÈti attho. 18. AraÓÊyattÈti payirupÈsitabbattÈ. 20. YÈya katakiccatÈ hoti, tÈya aggavijjÈya adhigatÈya tevijjatÈbhÈvo nippariyÈyatÈ, sÈ ca Ègamanavasena siddhÈ sÈtisayÈ tevijjatÈti Èha “ÈgamanÊyameva dhuran”ti. 22. Tattha cÈti nimittatthe bhummaÑ, sabbaÒÒutaÒÒÈÓappattiyÈ ÈdhÈrabhÈve vÈ. Tattheva hi sabbaÒÒutaÑ patto nÈma hotÊti. 23. Ananussutesu dhammes|ti ca ananussutesu sacces|ti attho. 24. “R|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-Èdike2 nirodhasamÈpatti-ante3 aÔÔha vimokkhe vatvÈ “yato kho Ènanda bhikkhu ime aÔÔha vimokkhe kÈyena phusitvÈ viharati, paÒÒÈya cassa disvÈ ÈsavÈ parikkhÊÓÈ honti. AyaÑ vuccati Ènanda bhikkhu ubhatobhÈgavimutto”ti yadipi mahÈnidÈnasutte4 vuttaÑ, taÑ pana ubhatobhÈgavimuttaseÔÔhavasena vuttanti idha kÊÔÈgirisuttavasena sabba-ubhatobhÈgavimuttasa~gahatthaÑ “aÔÔha samÈpattiyo sahajÈtanÈmakÈyena paÔilabhitvÈ viharatÊ”ti Èha. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 47; SaÑ 2. 18, 19 piÔÔhesu. 2. Ma 2. 205; Ma 3. 264; Khu 9. 231; Abhi 1. 65 piÔÔhesu. 3. NirodhasamÈpattisutte (Ka) majjhimapaÓÓÈsake kÊÔÈgirisuttaÔÊkÈyaÑ passitabbaÑ. 4. DÊ 2. 60 piÔÔhe.


kÊÔÈgirisutte hi “idha bhikkhave ekacco puggalo ye te santÈ vimokkhÈ atikkamma r|pe ÈruppÈ, te kÈyena phusitvÈ viharati, paÒÒÈya cassa disvÈ ÈsavÈ parikkhÊÓÈ honti. AyaÑ vuccati bhikkhave puggalo ubhatobhÈgavimutto”ti1 ar|pasamÈpattivasena cattÈro ubhatobhÈgavimuttÈ vuttÈ, ubhatobhÈgavimuttaseÔÔho ca vuttalakkhaÓopapattitoti. KÈyasakkhimhipi eseva nayo.

PaÒÒÈya cassa disvÈ ÈsavÈ parikkhÊÓÈ hontÊti na ÈsavÈ paÒÒÈya passanti, dassanakÈraÓÈ pana parikkhÊÓÈ disvÈ parikkhÊÓÈti vuttÈ. DassanÈyattaparikkhayattÈ eva hi dassanaÑ purimakiriyÈ hotÊti. NÈmanissitako esoti eso ubhatobhÈgavimutto r|pato muccitvÈ nÈmaÑ nissÈya Ôhito puna tato muccanato “nÈmanissitako”ti vatvÈ tassa ca sÈdhakaÑ suttaÑ vatvÈ “kÈyadvayato suvimuttattÈ ubhatobhÈgavimutto”ti ÈhÈti attho. Sutte hi ÈkiÒcaÒÒÈyatanalÈbhino upasÊvabrÈhmaÓassa bhagavatÈ nÈmakÈyÈ vimuttoti ubhatobhÈgavimuttoti muni akkhÈtoti.

PaÔhamattheravÈde dvÊhi bhÈgehi vimutto ubhatobhÈgavimutto, dutiyattheravÈde ubhato bhÈgato vimuttoti ubhatobhÈgavimuttoti2, tatiyattheravÈde dvÊhi bhÈgehi dve vÈre vimuttoti ayametesaÑ viseso. Tattha vimuttoti kilesehi vimutto, kilesavikkhambhanasamucchedanehi vÈ kÈyadvayato vimuttoti attho daÔÔhabbo. Ar|pÈvacaraÑ pana nÈmakÈyato ca vimuttanti nÊvaraÓasa~khÈtanÈmakÈyato vimuttanti vuttaÑ hoti. TaÒhi nÊvaraÓad|rÊbhÈvena nÈmakÈyato r|pataÓhÈvikkhambhanena r|pakÈyato ca vimuttattÈ ekadesena ubhatobhÈgavimuttaÑ nÈma hotÊti arahattamaggassa pÈdakabh|taÑ ubhatobhÈgavimuttanÈmalÈbhassa kÈraÓaÑ bhavituÑ yuttanti adhippÈyo. 25. Etesu hi ekopi aÔÔhavimokkhalÈbhÊ naÑ hotÊti ubhatobhÈgavimuttabhÈvassa kÈraÓabh|taÑ r|pakÈyato vimuttaÑ ekampi ______________________________________________________________ 1. Ma 2. 143 piÔÔhe. 2. MajjhimapaÓÓÈsaÔÊkÈyaÑ kÊÔÈgirisuttavaÓÓanÈ passitabbÈ.


vimokkhaÑ anadhigatoti adhippÈyo. Ar|pÈvacaresu hi ekampi adhigato ubhatobhÈgavimuttabhÈvakÈraÓapaÔilÈbhato aÔÔhavimokkhekadesena tena taÑnÈmadÈne samatthena “aÔÔhavimokkhalÈbhÊ”tveva vuccati. TenÈha “ar|pÈvacarajjhÈnesu panÈ”ti-Èdi. 26. PhuÔÔhantaÑ sacchikarotÊti phuÔÔhÈnaÑ anto phuÔÔhanto, phuÔÔhÈnaÑ ar|pÈvacarajjhÈnÈnaÑ anantaro kÈloti adhippÈyo. AccantasaÑyoge cettha upayogavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. PhuÔÔhÈnantarakÈlameva sacchikaroti sacchikÈtabbopÈyenÈti vuttaÑ hoti. “EkamantaÑ nisÊdÊ”ti-ÈdÊsu1 viya bhÈvanapuÑsakaÑ vÈ etaÑ. Yo hi ar|pajjhÈnena r|pakÈyato nÈmakÈyekadesato ca vikkhambhanavimokkhena vimutto, tena nirodhasa~khÈto vimokkho Èlocito pakÈsito viya hoti, na pana kÈyena sacchikato. NirodhaÑ pana ÈrammaÓaÑ katvÈ ekaccesu Èsavesu khepitesu tena so sacchikato hoti, tasmÈ so sacchikÈtabbaÑ nirodhaÑ yathÈ-ÈlocitaÑ nÈmakÈyena sacchikarotÊti kÈyasakkhÊti vuccati, na tu vimuttoti ekaccÈnaÑ ÈsavÈnaÑ aparikkhÊÓattÈ. 27. DiÔÔhattÈ pattoti etena catusaccadassanasa~khÈtÈya diÔÔhiyÈ nirodhassa pattataÑ dÊpeti. “DiÔÔhantaÑ patto”ti vÈ pÈÔho, dassanasÈ~khÈtassa sotÈpattimaggaÒÈÓassa anantaraÑ pattoti vuttaÑ hoti. PaÔhamaphalato paÔÔhÈya hi yÈva aggamaggÈ diÔÔhippattoti. 28. ImaÑ pana nayaÑ “no”ti paÔikkhipitvÈti ettha diÔÔhippattasaddhÈvimuttabhÈvappattÈnaÑ paÒÒÈnÈnattaÑ vuttaÑ, na pana yena visesena so viseso patto, so vuttoti imaÑ dosaÑ disvÈ paÔikkhepo katoti daÔÔhabbo. ŒgamaÔÔhakathÈs|ti ca vacanena ÈgamanÊyanÈnattasanniÔÔhÈnameva thiraÑ karotÊti veditabbaÑ. Saddahanto vimuttoti etena sabbathÈ avimuttassapi saddhÈmattena vimuttabhÈvaÑ dasseti. SaddhÈvimuttoti vÈ saddhÈya adhimuttoti attho. 29. PaÒÒaÑ vÈ hetÊti paÒÒaÑ sÈtisayaÑ pavattetÊti attho. PaÒÒÈ imaÑ puggalaÑ vahatÊti nibbÈnÈbhimukhaÑ gametÊti attho. ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 48 piÔÔhÈdÊsu.


31. EvaÑ maggakkhaÓepÊti ayaÑ api-saddo kasmÈ vutto, nanu ariyena aÔÔha~gikena maggena samannÈgato maggakkhaÓe eva hotÊti tadÈ eva sotÈpanno nÈmÈti Èpannanti? NÈpannaÑ. Maggena hi attanÈ sadisassa aÔÔha~gikassa vÈ satta~gikassa vÈ phalassa sototi nÈmaÑ dinnanti tenapi samannÈgatassa sotÈpannabhÈvato, sotena vÈ maggena pavattetuÑ aparihÊnena phalaÔÔhopi samannÈgato eva nÈma, na ca tena paÔhamamaggakkhaÓe viya soto samÈpajjiyamÈno, tasmÈ samÈpannasotattÈ paÔhamaphalato paÔÔhÈya “sotÈpanno”ti vattuÑ yutto. VuttaÒhi “ye keci bhikkhave mayi aveccappasannÈ, sabbe te sotÈpannÈ. TesaÑ sotÈpannÈnaÑ paÒcannaÑ idha niÔÔhÈ, paÒcannaÑ idha vihÈya niÔÔhÈ”ti1. Tattha dutiyaphalaÔÔhÈdÊnaÑ visuÑ nÈmaÑ atthÊti paÔhamaphalaÔÔho eva itarehi visesiyamÈno “sotÈpanno”ti vattuÑ yuttoti so eva idhÈdhippeto. PaÔiladdhamaggena bujjhatÊti etena paÔiladdhamaggassa catusaccapaccavekkhaÓÈdÊnaÑ upanissayabhÈvaÑ dasseti. Sambodhi paraÑ ayanaÑ nissayo etassÈti hi sambodhiparÈyaÓoti. Dutiyenatthena sambodhi paraÑ ayanaÑ gati etassÈti sambodhiparÈyaÓo. 32. Kevalena kulasaddena mahÈkulameva vuccatÊti Èha “mahÈbhogakulesuyeva nibbattatÊti attho”ti. 33. KhandhabÊjaÑ nÈma paÔisandhiviÒÒÈÓaÑ. IhaÔÔhakanijjhÈnikavaseneva imasmiÑ ÔhÈne kathitÈti sajjhÈnako ajjhattasaÑyojanasamucchede akatepi anÈgÈmisabhÈgo anÈvattidhammo idha gaÓan|pago na hoti, heÔÔhÈ upari ca saÑsaraÓako kÈmabhavagato hÊnajjhÈnako idha gaÓan|pagoti adhippÈyo. 34. YaÑ vattabbanti “dvÊhi kÈraÓehi tanubhÈvo veditabbo”ti-Èdi yaÑ vattabbaÑ siyÈti attho. 36. UpapannaÑ vÈ samanantarÈti upapannaÑ vÈ etena puggalena hoti, atha samanantarÈ ariyamaggaÑ saÒjaneti. AppattaÑ vÈ vemajjhaÑ ÈyuppamÈÓanti ÈyuppamÈÓaÑ tassa puggalassa vemajjhaÑ appattaÑ hoti, etthantare ______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 351 piÔÔhe.


ariyamaggaÑ saÒjanetÊti ayamettha pÈÄi-attho. AÔÔhakathÈyaÑ pana “appatvÈ pabbataÑ nadÊ”ti viya ÈyuppamÈÓaÑ vemajjhaÑ appattaÑ vÈ hutvÈti parasaddayoge parato bh|to hutvÈ saddo vacanasesabh|to payuttoti veditabbo. 37. UpahaccÈti etassa upagantvÈti attho, tena vemajjhÈtikkamo kÈlakiriyopagamanaÒca sa~gahitaÑ hoti. Tena vuttaÑ “atikkamitvÈ vemajjhan”ti-Èdi. 40. UddhaÑvÈhibhÈvenÈti uddhaÑ vahatÊti uddhaÑvÈhÊ, taÓhÈsotaÑ vaÔÔasotaÑ vÈ, tassa bhÈvo, tena uddhaÑvÈhibhÈvenÈti vuttaÑ hoti. Avihesu uddhaÑsoto yadipi tattha parinibbÈyÊ na hoti, yattha vÈ tattha vÈ gantvÈ parinibbÈyatu, parinibbÈyino pana tassa asa~khÈraparinibbÈyitÈ sasa~khÈraparinibbÈyitÈ ca atthÊti tattha dasa anÈgÈmino vuttÈ, evaÑ atappÈdÊsupi. AnupahaccatalÈti appattatalÈ. Asa~khÈrasasa~khÈraparinibbÈyÊnaÑ lahusÈlahusagatikÈ eva parittavipulatiÓakaÔÔhajhÈpakapappaÔikÈsadisatÈ veditabbÈ, na uppajjitvÈva nibbÈyanakÈdÊhi adhimattatÈ viya samuddaÑ patvÈ nibbÈyanakato anadhimattatÈ viya ca antarÈ upahaccaparinibbÈyÊhi uddhaÑsotato ca adhimattÈnadhimattatÈ. Te eva hi asa~khÈrasasa~khÈraparinibbÈyinoti. Tato mahantatareti vacanaÑ tiÓakaÔÔhajhÈpanasamatthapappaÔikÈdassanatthaÑ, na adhimattanÈdhimattadassanatthanti.

No cassa no ca me siyÈti avijjÈsa~khÈrÈdikaÑ hetupaÒcakaÑ no ca assa, viÒÒÈÓÈdikaÑ idaÑ phalapaÒcakaÑ vattamÈnaÑ no ca me siyÈti attho. Tena atÊtabhavasaÑsiddhito dukkhasamudayato imassa dukkhassa pavattidassanato paccayasamudayaÔÔhena khandhÈnaÑ udayadassanapaÔipatti vuttÈ hoti. Na bhavissati, na me bhavissatÊti yadi etarahi hetupaÒcakaÑ na bhavissati, anÈgate phalapaÒcakaÑ na me bhavissatÊti attho. Etena paccayanirodhaÔÔhena vayadassanapaÔipatti vuttÈ hoti, etarahi anÈgate ca attattaniyanivÈraÓavasena suÒÒatÈpaÔipatti vÈ cat|hipi vuttÈ. YadatthÊti yaÑ atthi. Bh|tanti sasabhÈvaÑ nibbattaÑ vÈ yathÈdiÔÔha-udayabbayaÑ yathÈdiÔÔhasuÒÒataÑ vÈ khandhapaÒcakaÑ parikappita-itthipurisasattÈdibhÈvarahitaÑ nÈmar|pamattanti attho. VivaÔÔÈnupassanÈya vivaÔÔamÈnaso taÑ bh|taÑ


pajahÈmÊti upekkhaÑ paÔilabhati, sa~khÈrupekkhÈÒÈÓena upekkhako hotÊti vuttaÑ hoti.

Bhave na rajjati, sambhave na rajjatÊti avisiÔÔhe visiÔÔhe ca bhave na rajjatÊti keci vadanti. Paccuppanno pana bhavo bhavo, anÈgato jÈtiyÈ gahaÓena gahito sambhavoti veditabbo. Atha vÈ bhavoti bh|tameva vuccati, sambhavo tadÈhÈro, tasmiÑ dvaye na rajjatÊti sekkhapaÔipattiÑ dasseti. Bh|te hi sasambhave ca virÈgo sekkhapaÔipatti. YathÈha “bh|tamidanti bhante yathÈbh|taÑ sammappaÒÒÈya passati, bh|tamidanti yathÈbh|taÑ sammappaÒÒÈya disvÈ bh|tassa nibbidÈya virÈgÈya nirodhÈya paÔipanno hoti. TadÈhÈrasambhavanti yathÈbh|taÑ -pa- disvÈ tadÈhÈrasambhavassa nibbidÈya -pa- paÔipanno hoti. TadÈhÈranirodhÈya yaÑ bh|taÑ, taÑ nirodhadhammanti yathÈbh|taÑ -pa- disvÈ nirodhadhammassa nibbidÈya virÈgÈya nirodhÈya paÔipanno hoti. EvaÑ kho bhante sekkho hotÊ”ti1. AthuttarÊti atha evaÑ arajjamÈno uttari santaÑ padaÑ nibbÈnaÑ anukkamena maggapaÒÒÈya sammÈ passati, taÒca khvassa padaÑ na sabbena sabbaÑ sacchikataÑ catutthamaggeneva sacchikÈtabbassa tassa tena asacchikatattÈ.

EkakaniddesavasaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. DukaniddesavaÓÓanÈ

63. Kassaci kilesassa avikkhambhitattÈ kassaci kathaÒca avimutto kÈmabhavo ajjhattaggahaÓassa visesapaccayoti ajjhattaÑ nÈma. Tattha bandhanaÑ ajjhattasaÑyojanaÑ, tena sampayutto ajjhattasaÑyojano. 83. KÈraÓena vinÈ pavattahitacitto akÈraÓavacchalo. AnÈgatampi payojanaÑ apekkhamÈno purimaggahitaÑ taÑ kataÑ upÈdÈya kataÒÒ| eva nÈma hoti, na pubbakÈrÊti Èha “karissati me”ti-Èdi. TamojotiparÈyaÓo puÒÒaphalaÑ anupajÊvanto eva puÒÒÈni karotÊti “pubbakÈrÊ”ti vutto. “IÓaÑ demÊ”ti saÒÒaÑ karotÊti evaÑsaÒÒaÑ akarontopi karonto viya hotÊti attho. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 281 piÔÔhe.


86. AcchamaÑsaÑ labhitvÈ s|karamaÑsanti na kukkuccÈyatÊti acchamaÑsanti jÈnantopi s|karamaÑsanti na kukkuccÈyati, madditvÈ vÊtikkamatÊti vuttaÑ hoti. 90. Titthoti niÔÔhitakiccatÈya nirussukko.

DukaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. TikaniddesavaÓÓanÈ

91. SesasaÑvarabhedenÈti manosaÑvarabhedena, satisaÑvarÈdibhedena vÈ. AkusalasÊlasamannÈgamenÈti “katame ca thapati akusalÈ sÊlÈ? AkusalaÑ kÈyakammaÑ akusalaÑ vacÊkammaÑ pÈpako ÈjÊvo”ti1 vuttehi samannÈgamena. Tassa hi -pa- evaÑ sÈsa~kasamÈcÈro hotÊti evaÑ sÈsa~ko samÈcÈro hotÊti attho. 94. SamÈnavisayÈnaÑ puggalÈnaÑ visesadassanavasena “kÈyasakkhÊ”ti-ÈdikaÑ vuttaÑ. 107. SamÈdhi vÈ ÈdÊti lokuttaradhammÈ hi paramatthato sÈsananti tadattho pÈdakasamÈdhi tassa Èdi vutto, tadÈsannattÈ vipassanÈ, tassa m|lekadesattÈ maggo. 108. Uccha~go viya uccha~gapaÒÒo puggalo daÔÔhabboti uccha~gasadisapaÒÒatÈya eva paÒÒÈ viya puggalopi uccha~go viya hoti, tasmiÑ dhammÈnaÑ aciraÔÔhÈnatoti adhippÈyena vuttaÑ. Vakkhati hi “uccha~gasadisapaÒÒoti-attho”ti. 109. YathÈ ca uccha~gasadisÈ paÒÒÈ, evaÑ nikkujjakumbhasadisÈ paÒÒÈ evÈti daÔÔhabbo tattha dhammÈnaÑ anavaÔÔhÈnato. 113. CiraÔÔhÈnato thiraÔÔhÈnato ca pÈsÈÓalekhasadisÈ parÈparÈdhanibbattÈ kodhalekhÈ yassa so pÈsÈÓalekh|pamasamannÈgato pÈsÈÓalekh|pamoti vutto, evaÑ itarepi. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 217 piÔÔhe.


118. SutÈdivatthurahito tucchamÈno naÄo viyÈti “naÄo”ti vuccati, so uggato naÄo etassÈti unnaÄo. 122. “SÊlakathÈ ca no bhavissatÊ”ti ettha vuttaÑ sÊlakathÈbhavanaÑ paÔhamÈrambhopi dussÊlena saha na hotÊti dassento Èha “neva sÊlakathÈ hotÊ”ti. 123. Tattha tatthÈti tasmiÑ tasmiÑ anuggahetabbe paÒÒÈya sodhetabbe ca vaÉÉhetabbe ca adhikasÊlaÑ nissÈya uppannapaÒÒÈya anuggaÓhÈti nÈmÈti attho. 124. G|thak|po viya dussÊlyanti etena dussÊlyassa g|thasadisattameva dasseti. 130. No ca sammÈ paÒÒapetuÑ sakkontÊti yebhuyyena na sakkontÊti imamatthaÑ sandhÈya vuttaÑ, uppanne tathÈgate tasmiÑ anÈdariyaÑ katvÈ samÈpattiÑ uppÈdetuÑ vÈyamantassa asamatthabhÈvaÑ vÈ. TitthiyÈ vÈ p|raÓÈdayo adhippetÈ.

TikaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. CatukkaniddesavaÓÓanÈ

133. Parena kataÑ dussÊlyaÑ ÈÓattiyÈ attanÈ ca payogena katanti ÈÓattiyÈ pÈpassa dÈyÈdo “tato upaÉÉhassa dÈyÈdo”ti vutto. 145. Ayanti “tesu paÔhamo”ti-ÈdikaÑ nayaÑ vadati. 148. DesanÈya dhammÈnaÑ ÒÈÓassa ÈpÈthabhÈvasampÈdanaÑ ÒÈÓugghÈÔanaÑ. Saha udÈhaÔavelÈyÈti udÈhaÔavelÈya saddhiÑ tasmiÑ kÈle anatikkante evÈti attho. 152. Tanti anantaravacanaÑ vadati. “Katamo loko”ti vutte “paÒcupÈdÈnakkhandhÈ”ti mahantaÑ atthaÑ sa~gahitvÈ ÔhitavacanaÑ atthayuttaÑ. LujjatÊti lokoti kÈraÓayuttaÑ.


156. SahitÈsahitassÈti sahitÈsahiteti attho, sahitÈsahitassa paricchindaneti vÈ. DveyevÈti dutiyacatutthÈyeva. DesakasÈvakasampattiyÈ bodhetuÑ samatthatÈya sabhÈvadhammakathikÈ, saccadhammakathikÈti attho. 157. Kusaladhammehi cittassa vÈsanÈbhÈvanÈ vÈsadhuraÑ. AyaÑ pÈpapuggaloti catuttho vutto, na paÔhamo. PaÔhamo hi avisaÑvÈdetukÈmo veraÒjabrÈhmaÓasadiso adhippetoti. 159. Puggalepi ariyÈnaÑ abhikkamanÈdisadisatÈti puggale abhikkamanÈdÊnaÑ ariyÈnaÑ abhikkamanÈdisadisatÈti attho, ariyÈnaÑ abhikkamanÈdinÈ puggalassa sadisatÈti vÈ sadisÈbhikkamanÈditÈti attho. 166. DussÊlaÑ “dussÊlo”ti vadanto bh|taÑ bhÈsati nÈma. PÈÓÈtipÈtena dussÊlaÑ adinnÈdÈnena dussÊloti avatvÈ pÈÓÈtipÈtenevÈti vadanto tacchaÑ bhÈsati nÈma. YamidaÑ “kÈlenÈ”ti vuttaÑ, tatra tasmiÑ vacane, yo “kÈlena bhaÓatÊ”ti vutto, so kÊdisoti dassanatthaÑ “kÈlaÒÒ| hotÊ”ti-Èdi vuttanti dassento “yamidaÑ kÈlenÈti vuttaÑ, tatra yo puggalo”ti-ÈdimÈha. 168. Œgamanavipatti nÈma kammaÑ, pubbuppannapaccayavipatti sukkasoÓitaÑ. Pavatte, pavattassa vÈ paccayÈ pavattapaccayÈ, ÈhÈrÈdayo. JotetÊti joti, Èloko. KulasampattiyÈdÊhi1 jotamÈno ca joti viyÈti joti. 173. PahÊnÈvasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓÈpi yehi kilesehi vimutto avimutto ca, tesaÑ dassanavasena vimuttidassanameva hotÊti Èha “vimuttiÒÈÓadassanaÑ ek|navÊsatividhaÑ paccavekkhaÓaÒÈÓan”ti. 174. YÈni kÈnici tantÈvutÈnanti2 tantÈvutÈnaÑ vatthÈnaÑ yÈni kÈnici vatthÈnÊti vuttaÑ hoti. SÈyaÑ tatiyaÑ assÈti sÈyatatiyo. AnuyuÒjanaÑ anuyogo. TaÑ anuyuttoti upayogavacanaÑ daÔÔhabbaÑ, bhÈvanapuÑsakaÑ vÈ. ______________________________________________________________ 1. KusalappavattiyÈdÊhi (Ka) 2. TantÈvutÈnÊti (Ka)


178. Tattha sikkhanabhÈvenÈti sikkhÈya sÈjÊve ca sikkhanabhÈvena. SikkhaÑ parip|rentoti sÊlasaÑvaraÑ parip|rento. SÈjÊvaÒca avÊtikkamantoti “nÈmakÈyo padakÈyo niruttikÈyo byaÒjanakÈyo”ti1 vuttaÑ sikkhÈpadaÑ bhagavato vacanaÑ avÊtikkamanto hutvÈti attho. Idameva ca dvayaÑ “sikkhanan”ti vuttaÑ. Tattha sÈjÊvÈnatikkamo sikkhÈpÈrip|riyÈ paccayo. Tato hi yÈva maggÈ saÑvarapÈrip|rÊ hotÊti. VinÈsanabhÈvatoti hiÑsanabhÈvato. HaliddirÈgo viya na thirakatho hotÊti ettha kathÈya aÔÔhitabhÈvena haliddirÈgasadisatÈ veditabbÈ, na puggalassa. 179. DÈrumÈsakoti ye vohÈraÑ gacchantÊti iti-saddena evaÑpakÈre dasseti. AÒÒaÑ dassetvÈ aÒÒassa parivattananti dasagghanakaÑ vatthayugaÑ dassetvÈ tassa ajÈnantassa paÒcagghanakassa dÈnaÑ. 181. AvikiÓÓasukhanti r|pÈdÊsu subhÈdiparikappanavasena avisaÔasukhaÑ. 187. Khandhadhammesu aniccÈdivasena pavattÈ vipassanÈ maggaphalalÈbhena paÔiladdhÈ nÈma hoti tadalÈbhena anavaÔÔhÈnatoti maggaphalalÈbhÊ eva “adhipaÒÒÈdhammavipassanÈlÈbhÊ”ti vutto, maggaphalaÒÈÓameva ca adhikapaÒÒÈbhÈvato catusaccadhamme sabbadhammassa vare nibbÈne eva vÈ visiÔÔhadassanabhÈvato ca adhipaÒÒÈdhammavipassanÈti daÔÔhabbÈ. 189. Sutena anupapannoti yathÈsutena vÈ atthena vÈ na samannÈgatoti attho.

CatukkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PaÒcakaniddesavaÓÓanÈ

191. PaÔhamapaÒcake uddeseneva puggalavibhÈgo viÒÒÈyatÊti yathÈ tesu paÔipajjitabbaÑ, tÈya paÔipattiyÈ te vibhajanto “tatra yvÈyan”ti-ÈdimÈha. Œrambhasaddoti ÈrambhakiriyÈvÈcako saddoti attho. ______________________________________________________________ 1. Vi-®Ôha 1. 187 piÔÔhe.


PhaluppattiyÈ maggakiccaÑ niÔÔhitaÑ hotÊti “maggakiccavasena phalameva vuttan”ti Èha. ŒyÈcanasÈdh|ti na pasaÑsanÈdisÈdh|ti attho. 192. Œdito dheyyaÑ ÔhapetabbaÑ ÈdheyyaÑ, dassanasavanapaÔivacanadÈnavasena mukhena viya pavattaÑ gahaÓaÑ mukhanti daÔÔhabbaÑ. TaÑ mukhaÑ ÈdheyyaÑ, gahaÓatthaÑ pakatimukhameva vÈ ÈdheyyaÑ yassa so Èdheyyamukho, avicÈretvÈ ÈdikathÈya eva ÔhapitagahaÓoti vuttaÑ hoti. 194. Rajaggasminti rajaggabhÈve. 199. GavÈ khÊraÑ aggamakkhÈyatÊti na evaÑ sambandho, uppattito pana paÒca gorase dassetvÈ tesu sappimaÓÉassa aggabhÈvadassanatthaÑ “gavÈkhÊran”ti-Èdi vuttaÑ. TenÈha “gÈvito khÊraÑ nÈma hotÊ”ti-Èdi.

PaÒcakaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. ChakkaniddesavaÓÓanÈ

202. Chakke ekantato pÈkaÔÈ sammÈsambuddhÈdayo te yathÈvuttaguÓÈ puggalÈti dassento “sammÈsambuddho tena daÔÔhabbo”ti-ÈdimÈha. Tattha tenÈti sÈmaÑ saccÈbhisamayo tattha ca sabbaÒÒutappattibalesu ca vasibhÈvappattÊti etena sabbena samuditena. “SabbaÒÒutaÒÒÈÓenÈ”ti pana vutte sabbamidaÑ sa~gahitaÑ hoti sÈmaÑ saccÈbhisamayena balesu ca vasibhÈvappattiyÈ ca vinÈ sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa abhÈvÈ, tasmÈ aÔÔhakathÈyaÑ “sabbaÒÒutaÒÒÈÓenÈ”ti ettakameva vuttaÑ. Tattha anÈcariyakena attanÈ uppÈditenÈti vacanena sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa sÈcariyakattaÑ parato uppattiÒca paÔisedheti, na sÈcariyakaÑ parehi uppÈditaÒca sabbaÒÒutaÒÒÈÓaÑ. Na hi taÑ tÈdisaÑ nivÈretabbaÑ atthÊti.

ChakkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. SattakaniddesavaÓÓanÈ

203. SaddhÈ nÈma sÈdhuladdhikÈti ummujjatÊti etena kusalesu dhammesu antogadhÈ, bodhipakkhiyadhammesu vÈ adhimokkhabh|tÈ saddhÈ sÈdh|ti ummujjamÈnaÑ kusalaÑ dasseti, evaÑ hirÊyÈdÊsu ca. Kusalesu dhammes|ti ettha bhummaniddeso tadantogadhatÈya tadupakÈratÈya vÈ veditabbo. Ettha ca ummujjati sÈhu saddhÈ kusalesu dhammes|ti-ÈdinÈ saddhÈdÊnaÑ ummujjanapaÒÒÈya saddhÈdÊnaÑ uppattiÑ dasseti. Teneva “tassa sÈ saddhÈ neva tiÔÔhatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. “SÈhu saddhÈ kusalesu dhammes|”ti vÈ ummujjanassa upakÈrakaÑ ÈnisaÑsadassanaÑ vatvÈ “ummujjatÊ”ti etena saddhÈsa~khÈtameva ummujjanaÑ dassitanti veditabbaÑ. Ca~kavÈreti rajakÈnaÑ khÈraparisÈvane. EkakammanibbattÈ paÔisandhibhava~gacutisantati eko cittavÈroti cutito anantaro yathÈgahito dutiyo hotÊti-Èha “dutiyacittavÈrenÈ”ti. UmmujjitvÈ ÔhitÈdayo cattÈro tÈya tÈya jÈtiyÈ arahattaÑ asacchikarontÈ aneke puggalÈ veditabbÈ, sacchikaronto pana ekopi pubbabhÈge tatiyapuggalÈdibhÈvaÑ ÈpajjitvÈ ante sattamapuggalo hotÊti.

SattakaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. DasakaniddesavaÓÓanÈ

209. PaÒcannaÑ idha niÔÔhÈ, paÒcannaÑ idha vihÈya niÔÔhÈti ettha ye sotÈpannÈdayo r|pÈr|pabhave upapajjitvÈ parinibbÈyissanti, te idha vihÈya niÔÔhÈpakkhaÑ bhajamÈnÈpi ajjhattasaÑyojanÈnaÑ asamucchinnattÈ puthujjanasÈdhÈraÓe ca ÔhÈne upapattiyÈ na gahitÈ. AsÈdhÈraÓaÔÔhÈnuppattivasena pana antarÈparinibbÈyÊ-Èdayo eva “idha vihÈya niÔÔhÈ”ti vuttÈti veditabbÈti.

DasakaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PuggalapaÒÒattipakaraÓam|laÔÊkÈ samattÈ.

KathÈvatthupakaraÓam|laÔÊkÈ _____


GanthÈrambhakathÈvaÓÓanÈ

KathÈnaÑ vatthubhÈvatoti kathÈsamudÈyassa pakaraÓassa attano ekadesÈnaÑ okÈsabhÈvaÑ vadati. SamudÈye hi ekadesÈ antogadhÈti. Yena pakÈrena sa~khepena adesayi, taÑ dassento “mÈtikÈÔhapaneneva ÔhapitassÈ”ti Èha.

NidÈnakathÈvaÓÓanÈ

AnupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyÊti parinibbÈnameva parinibbÈnassa parinibbÈnantarato visesanatthaÑ karaÓabhÈvena vuttaÑ. YÈya vÈ nibbÈnadhÈtuyÈ adhigatÈya pacchimacittaÑ appaÔisandhikaÑ jÈtaÑ, sÈ tassa appaÔisandhiv|pasamassa karaÓabhÈvena vuttÈti. Dubbalapakkhanti na kÈÄÈsokaÑ viya balavantaÑ, atha kho ekamaÓÉalikanti vadanti. DhammavÈdÊ-adhammavÈdÊvisesajananasamatthÈya pana paÒÒÈya abhÈvato dubbalatÈ vuttÈ. TesaÑyevÈti bÈhuliyÈnameva, bahussutikÈtipi nÈmaÑ. BhinnakÈti m|lasa~gÊtito m|lanikÈyato vÈ bhinnÈ, laddhiyÈ suttantehi li~gÈkappehi ca visadisabhÈvaÑ gatÈti attho.

M|lasa~gahanti paÒcasatikasa~gÊtiÑ. AÒÒatra sa~gahitÈti-ÈdÊsu dÊghÈdÊsu aÒÒatra sa~gahitato suttantarÈsito taÑ taÑ suttaÑ nikkaÉÉhitvÈ aÒÒatra akariÑs|ti vuttaÑ hoti. Sa~gahitato vÈ aÒÒatra asa~gahitaÑ suttaÑ aÒÒatra katthaci akariÑsu, aÒÒaÑ vÈ akariÑs|ti attho. AtthaÑ dhammaÒcÈti pÈÄiyÈ atthaÑ pÈÄiÒca. Vinaye nikÈyesu ca paÒcas|ti vinaye ca avasesapaÒcanikÈyesu ca.


“DvepÈnanda vedanÈ vuttÈ mayÈ pariyÈyenÈ”ti1 Èdi pariyÈyadesitaÑ. UpekkhÈvedanÈ hi santasmiÑ paÓÊte sukhe vuttÈ bhagavatÈti ayaÒhettha pariyÈyo. “Tisso imÈ bhikkhave vedanÈ sukhÈ dukkhÈ upekkhÈ vedanÈ”ti2

Èdi nippariyÈyadesitaÑ. VedanÈsabhÈvo hi tividhoti ayamettha nippariyÈyatÈ. “SukhÈpi vedanÈ aniccÈ sa~khatÈ”ti3 Èdi nÊtatthaÑ. “YaÑ kiÒci vedayitaÑ, sabbaÑ taÑ dukkhan”ti4Èdi neyyatthaÑ. “TÊhi bhikkhave ÔhÈnehi jambudÊpakÈ manussÈ uttarakuruke ca manusse adhiggaÓhanti deve ca tÈvatiÑse”ti5ÈdikaÑ aÒÒaÑ sandhÈya bhaÓitaÑ gahetvÈ aÒÒaÑ atthaÑ ÔhapayiÑsu. “Natthi devesu brahmacariyavÈso”ti6 ÈdikaÑ suttaÒca aÒÒaÑ sandhÈya bhaÓitaÑ atthaÒca aÒÒaÑ ÔhapayiÑs|ti evamettha attho daÔÔhabbo. “Atthekacco puggalo attahitÈya paÔipanno”ti7ÈdibyaÒjanacchÈyÈya saÓhasukhumaÑ suÒÒatÈdi-atthaÑ bahuÑ vinÈsayuÑ.

VinayagambhÊranti vinaye gambhÊraÒca ekadesaÑ chaÉÉetvÈti attho. Kilesavinayena vÈ gambhÊraÑ ekadesaÑ suttaÑ chaÉÉetvÈti attho. Patir|panti attano adhippÈyÈnur|paÑ suttaÑ, suttapatir|pakaÑ vÈ asuttaÑ. Ekacce aÔÔhakathÈkaÓÉameva vissajjiÑsu, ekacce sakalaÑ abhidhammapiÔakanti Èha “atthuddhÈraÑ abhidhammaÑ chappakaraÓan”ti. KathÈvatthussa savivÈdattepi avivÈdÈni chappakaraÓÈni paÔhitabbÈni siyuÑ, tÈni nappavattantÊti hi dassanatthaÑ “chappakaraÓan”ti vuttanti. Tatiyasa~gÊtito vÈ pubbe pavattamÈnÈnaÑ vasena “chappakaraÓan”ti vuttaÑ. AÒÒÈnÊti aÒÒÈni abhidhammapakaraÓÈdÊni. NÈmanti yaÑ buddhÈdipaÔisaÑyuttaÑ na hoti maÒjusirÊti-ÈdikaÑ, taÑ nikÈyanÈmaÑ. Li~ganti nivÈsanapÈrupanÈdivisesakataÑ saÓÔhÈnavisesaÑ. SikkÈdikaÑ parikkhÈraÑ. Œkappo ÔhÈnÈdÊsu a~gaÔÔhapanaviseso daÔÔhabbo. KaraÓanti cÊvarasibbanÈdikiccaviseso.

Sa~kantikassapikena nikÈyena vÈdena vÈ bhinnÈ sa~kantikÈti attho. Sa~kantikÈnaÑ bhedÈ suttavÈdÊ anupubbena bhijjatha bhijjiÑs|ti attho. BhinnavÈdenÈti bhinnÈ vÈdÈ etasminti bhinnavÈdo, tena ______________________________________________________________ 1. Ma 2. 60 piÔÔhe. 2. SaÑ 2. 407 piÔÔhe. 3. DÊ 2. 57 piÔÔhe. 4. SaÑ 1. 285 piÔÔhe. 5. AÑ 3. 198 piÔÔhe. 6. Abhi 4. 81 piÔÔhe. 7. Abhi 3. 109 piÔÔhe.

KathÈvatthupakaraÓam|laÔÊkÈ 49

abhinnena theravÈdena saha aÔÔhÈrasa hontÊti vuttaÑ hoti. BhinnavÈdenÈti vÈ bhinnÈya laddhiyÈ aÔÔhÈrasa honti, te sabbepi sahÈti attho. Thera vÈdÈnamuttamoti ettha thera-iti avibhattiko niddeso. TherÈnaÑ ayanti thero. Ko so? VÈdo. Thero vÈdÈnamuttamoti ayamettha attho.

Uppanne vÈde sandhÈya “parappavÈdamathanan”ti Èha. ŒyatiÑ uppajjanakavÈdÈnaÑ paÔisedhanalakkhaÓabhÈvato “ÈyatilakkhaÓan”ti vuttaÑ.

NidÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

MahÈvagga

1. PuggalakathÈ


1. AnulomapaccanÊkavaÓÓanÈ

1. MÈyÈya amaÓi-Èdayo maÓi-Èdi-ÈkÈrena dissamÈnÈ “mÈyÈ”ti vuttÈ. Abh|tena maÓi-udakÈdi-ÈkÈrena gayhamÈnÈ mÈyÈmarÊci-Èdayo abh|taÒÒeyyÈkÈrattÈ asaccikaÔÔhÈ. Yo tathÈ na hoti, so saccikaÔÔhoti dassento Èha “mÈyÈ -pabh|tattho”ti. AnussavÈdivasena gayhamÈno tathÈpi hoti aÒÒathÈpÊti tÈdiso Òeyyo na paramattho, attapaccakkho pana paramatthoti dassento Èha “anussavÈ -pa- uttamattho”ti.

ChalavÈdassÈti atthÊti vacanasÈmaÒÒena atthÊti vuttehi r|pÈdÊhi sÈmaÒÒavacanassÈti adhippÈyo. “So sacci -pa- laddhiÑ gahetvÈ ÈmantÈti paÔijÈnÈtÊ”ti vacanato pana “chalavÈdassÈ”ti na sakkÈ vattuÑ. Na hi laddhi chalanti. OkÈsaÑ adadamÈnoti patiÔÔhaÑ pacchindanto. Yadi saccikaÔÔhena upalabbhati, r|pÈdayo viya upalabbheyya, tathÈ anupalabbhanÊyato na tava vÈdo tiÔÔhatÊti nivattentoti adhippÈyo. TaÑ sandhÈyÈti “yo saccikaÔÔho”ti ettha vutto yo saccikaÔÔho, sosappaccayÈdibhÈvena dÊpito “r|paÒca-upalabbhatÊ”ti-ÈdÊsu Ègato dhammappabhedoti dasseti.

“Tena saccikaÔÔhaparamatthenÈ”ti vatvÈ “tenÈkÈrenÈ”ti vadato ayamadhippÈyo–saccikaÔÔhaparamatthÈkÈrena upalabbhamÈnaÑ saccikaÔÔhaparamatthena upalabbhamÈnaÑ nÈma hotÊti. AÒÒathÈ tatoti tassa tenÈkÈrenÈti vattabbaÑ siyÈ. Ko panetissÈ purimapucchÈya ca visesoti? PurimapucchÈya sattapaÒÒÈsavidho dhammappabhedo yathÈ bh|tena sabhÈvatthena upalabbhati, evaÑ puggalo upalabbhatÊti vuttaÑ. Idha pana bh|tasabhÈvatthena upalabbhamÈno so dhammappabhedo yena ruppanÈdisappaccayÈdi-ÈkÈrena upalabbhati, kiÑ tenÈkÈrena


puggalopi upalabbhatÊti esa viseso. YathÈ pana r|paÑ viya bh|tasabhÈvatthena upalabbhamÈnÈ vedanÈ na ruppanÈkÈrena upalabbhati, evaÑ dhammappabhedo viya bh|tasabhÈvatthena upalabbhamÈno puggalo na ruppanÈdisappaccayÈdi-ÈkÈrena upalabbhatÊti sakkÈ paravÈdinÈ vattunti acodanÊyaÑ etaÑ siyÈ. AvajÈnanaÒca tassa yuttanti niggaho ca na kÈtabbo. Dhammappabhedato pana aÒÒassa saccikaÔÔhassa asiddhattÈ dhammappabhedÈkÈreneva codeti. AvajÈnaneneva niggahaÑ dasseti. AnujÈnanÈvajÈnanapakkhÈ sÈmaÒÒavisesehi paÔiÒÒÈpaÔikkhepapakkhÈ anulomapaÔilomapakkhÈ paÔhamadutiyanayÈti ayametesaÑ viseso veditabbo.

“Tena vata re vattabbe”ti vadanto vattabbassa avacane dosaÑ pÈpetÊti iminÈ adhippÈyena “niggahassa pÈpitattÈ”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ. “EvametaÑ niggahassa ca anulomapaÔilomato catunnaÑ pÈpanÈropanaÒca vuttattÈ upalabbhatÊti-ÈdikaÑ anulomapaÒcakaÑ nÈmÈ”ti vuttaÑ, anulomapaÔilomato pana dvÊhi ÔhapanÈhi saha sattakena bhavitabbaÑ, taÑvajjane vÈ kÈraÓaÑ vattabbaÑ. YaÑ pana vakkhati “ÔhapanÈ nÈma paravÈdÊpakkhassa Ôhapanato ‘ayaÑ tava doso’ti dassetuÑ Ôhapanamattameva hoti, na niggahassa vÈ paÔikammassa vÈ pÈkaÔabhÈvakaraÓan”ti1. TenÈdhippÈyena idhÈpi ÔhapanÈdvayaÑ vajjeti. YathÈ pana tattha paÔikammapaÒcakabhÈvaÑ avatvÈ paÔikammacatukkabhÈvaÑ vakkhati, evamidhÈpi niggahacatukkabhÈvo vattabbo siyÈ. Suddhikaniggahassa pana niggahappadhÈnattÈ uddesabhÈvena vutto niggahova visuÑ vuttoti daÔÔhabbo. Ye pana “ayathÈbh|taniggahattÈ tattha paÔikammaÑ visuÑ na vuttan”ti vadanti, tesaÑ dutiye vÈdamukhe niggahacatukkabhÈvo paÔikammapaÒcakabhÈvo ca Èpajjati. 2. AttanÈ adhippetaÑ saccikaÔÔhamevÈti sammutisaccaÑ sandhÈyÈti adhippÈyo. Vakkhati hi “suddhasammutisaccaÑ vÈ paramatthamissakaÑ vÈ sammutisaccaÑ sandhÈya ‘yo saccikaÔÔho’ti puna anuyogo paravÈdissÈ”ti2. Tattha yadi paravÈdinÈ attanÈ adhippetasaccikaÔÔho sammutisaccaÑ, sammutisaccÈkÈrena puggalo upalabbhatÊti vadantena samÈnaladdhiko nappaÔisedhitabbo, kathÈ evÈyaÑ nÈrabhitabbÈ. Atha sakavÈdinÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 115 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 3. 117 piÔÔhe.


attanÈ ca adhippetasaccikaÔÔhaÑyeva sandhÈya paravÈdÊ “yo saccikaÔÔho”ti-ÈdimÈhÈti ayamattho. SakavÈdinÈ sammutisaccaÑyeva saccikaÔÔhoti adhippetanti Èpajjati. Yadi ubhayaÑ adhippetaÑ, puna “sammutisaccaparamatthasaccÈni vÈ ekato katvÈpi evamÈhÈ”ti na vattabbaÑ siyÈti. Yadi ca dvepi saccÈni saccikaÔÔhaparamatthÈ, saccikaÔÔhekadesena upaladdhiÑ icchantena “puggalo upalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈ”ti-Èdi anuyogo na kÈtabbo, na ca saccikaÔÔhekadesena anuyogo yutto. Na hi vedayitÈkÈrena upalabbhamÈnÈ vedanÈ ruppanÈkÈrena upalabbhatÊti anuyuÒjitabbÈ, na ca paravÈdÊ ruppanÈdisabhÈvaÑ puggalaÑ icchati, atha kho saccikaÔÔhaparamatthamevÈti. Paramatthasaccato aÒÒasmiÑ saccikaÔÔhe vijjamÈne nÈssa paramatthasaccatÈ anuyuÒjitabbÈ. AsaccikaÔÔhe saccikaÔÔhavohÈraÑ ÈropetvÈ taÑ sandhÈya pucchatÊti vadantÈnaÑ voharitasaccikaÔÔhassa attanÈ adhippetasaccikaÔÔhatÈ na yuttÈ. VoharitaparamatthasaccikaÔÔhÈnaÒca dvinnaÑ saccikaÔÔhabhÈve vuttanayova doso. SammutisaccÈkÈrena upalabbhamÈnaÒca bh|tasabhÈvatthena upalabbheyya vÈ na vÈ. Yadi bh|tasabhÈvatthena upalabbhati, puggalopi upalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈti anujÈnanto nÈnuyuÒjitabbo. Atha na bh|tasabhÈvatthena, taÑvinimutto sammutisaccassa saccikaÔÔhaparamatthÈkÈro na vattabbo asiddhattÈ. Vakkhati ca “yathÈ r|pÈdayo paccattalakkhaÓasÈmaÒÒalakkhaÓavasena atthi, na evaÑ puggalo”ti tasmÈ maggitabbo ettha adhippÈyo.

DvinnaÑ saccÈnanti ettha saccadvayÈkÈrena anupalabbhanÊyato anuÒÒeyyametaÑ siyÈ, na vÈ kiÒci vattabbaÑ. YathÈ hi ekadesena paramatthÈkÈrena anupalabbhanÊyatÈ anujÈnanassa na kÈraÓaÑ, evaÑ ekadesena sammutiyÈkÈrena upalabbhanÊyatÈ paÔikkhepassa cÈti maggitabbo etthÈpi adhippÈyo. NupalabbhatÊti vacanasÈmaÒÒamattanti nupalabbhatÊti idameva vacanaÑ anuÒÒÈtaÑ paÔikkhittaÒcÈti etaÑ chalavÈdaÑ nissÈyÈti adhippÈyo. YathÈ upalabbhatÊti etasseva anujÈnanapaÔikkhepehi ahaÑ niggahetabbo, evaÑ nupalabbhatÊti etasseva anujÈnanapaÔikkhepehi tvanti evaÑ sambhavantassa sÈmaÒÒena asambhavantassa kappanaÑ panettha chalavÈdo bhavituÑ arahati. Tena nupalabbhatÊti vacanasÈmaÒÒamattaÑ chalavÈdassa kÈraÓattÈ “chalavÈdo”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ. VacanasÈmaÒÒamattaÒca


chalavÈdaÒca nissÈyÈti vÈ attho. ®hapanÈ niggahappaÔikammÈnaÑ pÈkaÔabhÈvakaraÓaÑ na hotÊti idaÑ vicÈretabbaÑ. Na hi pakkhaÔÔhapenena vinÈ purimaÑ anujÈnitvÈ pacchimassa avajÈnanaÑ, pacchimaÑ vÈ avajÈnantassa purimÈnujÈnanaÑ micchÈti sakkÈ Èropetunti. 3. TavÈti, paÔijÈnantanti ca paccatte sÈmi-upayogavacanÈnÊti adhippÈyena “tvaÑyeva paÔijÈnanto”ti Èha. 4-5. Cat|hi pÈpanÈropanÈhi niggahassa upanÊtattÈti “dunniggahitÈ ca homa, haÒcÊ”ti-ÈdinÈ tayÈ mama kato niggaho, mayÈ tava kato niggaho viya micchÈti evaÑ tena anulomapaÒcake cat|hi pÈpanÈropanÈhi katassa niggahassa tena niyÈmena dukkaÔabhÈvassa attanÈ kataniggahena saha upanÊtattÈ aniggahabhÈvassa vÈ upagamitattÈti attho daÔÔhabbo. Evameva tena hi yaÑ niggaÓhÈsi haÒci -pa- idaÑ te micchÈti etassa aniggahabhÈvanigamanasseva niggamanacatukkatÈ1 veditabbÈ.

AnulomapaccanÊkavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. PaccanÊkÈnulomavaÓÓanÈ

7-10. “Attano laddhiÑ nissÈya paÔiÒÒÈ paravÈdissÈ”ti vatvÈ puna “paramatthavasena puggalassa abhÈvato paÔikkhepo paravÈdissÈ”ti vuttaÑ. TatrÈyaÑ paÔikkhepo attano laddhiyÈ yadi kato, paramatthato aÒÒena saccikaÔÔhaparamatthena puggalo upalabbhatÊti ayamassa laddhÊti Èpajjati. TathÈ ca sati nÈyaÑ sammutisaccavasena upaladdhiÑ icchantena niggahetabbo. Atha attano laddhiÑ nigg|hitvÈ parassa laddhivasena paÔikkhipati, purimapaÔiÒÒÈya avirodhitattÈ na niggahetabbo. Na hi attano ca parassa ca laddhiÑ vadantassa doso ÈpajjatÊti. Attano pana laddhiyÈ paÔijÈnitvÈ paraladdhiyÈ paÔikkhipantena attano laddhiÑ chaÉÉetvÈ paraladdhi gahitÈ hotÊti niggahetabboti ayamettha adhippÈyo siyÈ.

PaccanÊkÈnulomavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SuddhasaccikaÔÔhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. NigamanacatukkatÈ (Ka)




11. SabbatthÈti sabbasmiÑ sarÊreti ayamatthoti dassento Èha “sarÊraÑ sandhÈyÈ”ti. TatthÈti tasmiÑ saÑkhittapÈÔhe. YasmÈ sarÊraÑ sandhÈya “sabbattha na upalabbhatÊ”ti vutte sarÊrato bahi upalabbhatÊti Èpajjati. TasmÈ paccanÊke paÔikkhepo sakavÈdissÈti etena na kenaci sabhÈvena puggalo upalabbhatÊti ayamattho vutto hoti. Na hi kenaci sabhÈvena upalabbhamÈnassa sarÊratadaÒÒÈvimutto upaladdhi-okÈso atthÊti.



12. PurimapacchimajÈtikÈlaÒcÈti majjhimajÈtikÈle upalabbhamÈnassa tasseva purimapacchimajÈtikÈlesu upaladdhiÑ sandhÈyÈti adhippÈyo. SesaÑ paÔhamanaye vuttasadisamevÈti imesu tÊsu paÔhame “sabbatthÈ”ti etasmiÑ naye vuttasadisameva, kiÑ taÑ? PÈÔhassa saÑkhittatÈti attho. IdhÈpi hi yasmÈ “sabbadÈ na upalabbhatÊ”ti vutte ekadÈ upalabbhatÊti Èpajjati, tasmÈ paccanÊke paÔikkhepo sakavÈdissÈti yojetabbanti.



13. Tatiyanaye ca yasmÈ “sabbesu na upalabbhatÊ”ti vutte ekasmiÑ upalabbhatÊti Èpajjati, tasmÈ paccanÊke paÔikkhepo sakavÈdissÈti yojetabbaÑ. TenÈha “tÈdisamevÈ”ti.



14. Tattha anulomapaÒcakassÈti-Èdimhi anulomapaÒcakanti niggahapaÒcakaÑ, paccanÊkanti ca paÔikammaÑ vuttanti daÔÔhabbaÑ. Tattha anulomapaÒcakassa


“sabbattha puggalo nupalabbhatÊ”ti-Èdikassa attho “sabbattha puggalo nupalabbhatÊ”ti-ÈdipÈÄiÑ saÑkhipitvÈ Ègate sar|pena avutte “yasmÈ sarÊraÑ sandhÈyÈ”ti-ÈdinÈ1 vuttanayena veditabbo, paccanÊkassa ca “sabbattha puggalo upalabbhatÊ”ti-Èdikassa paÔikammakaraÓavasena vuttassa attho paÔikammÈdipÈÄiÑ saÑkhipitvÈ Èdimattadassanena Ègate “puggalo upalabbhatÊ”ti-Èdimhi anulome “sabbatthÈti sarÊraÑ sandhÈya anuyogo sakavÈdissÈ”ti-ÈdinÈ2 vuttanayena veditabboti evamattho daÔÔhabbo. Atha vÈ tatthÈti yaÑ ÈraddhaÑ, tasminti evaÑ atthaÑ aggahetvÈ tattha tesu tÊsu mukhes|ti attho gahetabbo. AnulomapaÒcakam|lakÈ cettha sabbÈnulomapaccanÊkapaÒcakapÈÄi anulomapaÒcakassa pÈÄÊti vuttÈ, tathÈ paccanÊkÈnulomapaÒcakapÈÄi ca paccanÊkassa pÈÄÊti. TaÑ saÑkhipitvÈ paÔikammavasena Ègate sar|pena avutte “puggalo nupalabbhatÊ”ti-Èdike paccanÊke “upalabbhatÊ”ti-Èdike anulome ca attho heÔÔhÈ suddhikasaccikaÔÔhe vuttanayeneva veditabboti vuttaÑ hoti.

SaccikaÔÔhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SuddhikasaÑsandanavaÓÓanÈ

17-27. R|pÈdÊhi saddhiÑ saccikaÔÔhasaÑsandananti saccikaÔÔhassa puggalassa r|pÈdÊhi saddhiÑ saÑsandanaÑ, saccikaÔÔhe vÈ r|pÈdÊhi saddhiÑ puggalassa saÑsandananti adhippÈyo. Puggalo r|paÒcÈti ca-kÈrassa samuccayatthattÈ yathÈ r|panti evaÑ nidassanavasena vutto attho vicÈretabbo. R|pÈdÊhi aÒÒo anaÒÒo ca puggalo na vattabboti laddhi samayo. “AÒÒaÑ jÊvaÑ aÒÒaÑ sarÊranti abyÈkatametaÑ bhagavatÈ”ti-ÈdikaÑ3 suttaÑ. AnuÒÒÈyamÈne tadubhayavirodho ÈpajjatÊti imamatthaÑ sandhÈyÈha “samayasuttavirodhaÑ disvÈ”ti.

Dhammatoti pÈÄito. “PaÔikammacatukkÈdÊni saÑkhittÈni. ParavÈdÊ -pa- dassitÈnÊ”ti vadantehi puggalo nupalabbhati -pa- ÈjÈnÈhi ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 119 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 3. 119 piÔÔhe. 3. SaÑ 2. 558 piÔÔhe.


paÔikammanti ettha ÈjÈnÈhi niggahanti pÈÔho diÔÔho bhavissati. AÒÒattaÑ paÔijÈnÈpanatthanti yathÈ mayÈ aÒÒattaÑ vattabbaÑ, tathÈ ca tayÈpi taÑ vattabbanti aÒÒattapaÔiÒÒÈya codanatthanti attho. SammutiparamatthÈnaÑ ekattanÈnattapaÒhassa ÔhapanÊyattÈti abyÈkatattÈti attho. Yadi ÔhapanÊyattÈ paÔikkhipitabbaÑ, parenapi ÔhapanÊyattÈ laddhimeva nissÈya paÔikkhepo katoti sopi na niggahetabbo siyÈ. Paro pana puggaloti kaÒci sabhÈvaÑ gahetvÈ tassa ÔhapanÊyattaÑ icchati, sati ca sabhÈve ÔhapanÊyatÈ na yuttÈti niggahetabbo. Sammuti pana koci sabhÈvo natthi. Tenevassa ekattanÈnattapaÒhassa ÔhapanÊyataÑ vadanto na niggahetabboti sakavÈdinÈ paÔikkhepo katoti ayamettha adhippÈyo yutto.

SuddhikasaÑsandanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. OpammasaÑsandanavaÓÓanÈ

28-36. UpaladdhisÈmaÒÒena aÒÒattapucchÈ cÈti idaÒca dvinnaÑ samÈnatÈ no aÒÒattassa kÈraÓaÑ yuttaÑ, atha kho visuÑ attano sabhÈvena saccikaÔÔhaparamatthena upalabbhanÊyatÈti vicÈretabbaÑ. “EkavÊsÈdhikÈnÊ”ti purimapÈÔho, vÊsÈdhikÈnÊti pana paÔhitabbaÑ. 3745. “Atthi puggalo”ti suttaÑ anujÈnÈpentena upaladdhi anujÈnitÈ hotÊti maÒÒamÈno Èha “upaladdhisÈmaÒÒaÑ ÈropetvÈ”ti. VÊsÈdhikÈni nava paÔikammapaÒcakasatÈni dassitÈnÊti etena suddhikasaÑsandanepi “ÈjÈnÈhi paÔikammam”icceva pÈthoti viÒÒÈyati. YaÒca vÈdamukhesu suddhikasaccikaÔÔhe “paÔikammacatukkan”ti vuttaÑ, tampi “paÔikammapaÒcakan”ti.

OpammasaÑsandanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. CatukkanayasaÑsandanavaÓÓanÈ

46-52. Ekadhammatopi aÒÒattaÑ anicchanto r|pÈdi-ekekadhammavasena nÈnuyuÒjitabbo. SamudÈyato hi ayaÑ aÒÒattaÑ anicchanto ekadesato anaÒÒattaÑ paÔikkhipanto na niggahÈraho siyÈti etaÑ vacanokÈsaÑ nivattetuÑ “ayaÒca anuyogo”ti-ÈdimÈha. Sakalanti sattapaÒÒÈsavidho dhammappabhedo puggaloti vÈ paramatthasaccaÑ puggaloti vÈ evaÑ sakalaÑ sandhÈyÈti attho. EvaÑ sakalaÑ paramatthaÑ cintetvÈ tantivasena anuyogalakkhaÓassa ÔhapitattÈ sakalaparamatthato ca aÒÒassa saccikaÔÔhassa abhÈvÈ saccikaÔÔhena puggalena tato aÒÒena na bhavitabbanti “r|paÑ puggalo”ti imaÑ paÒhaÑ paÔikkhipantassa niggahÈropanaÑ yuttanti attho.

SabhÈgavinibbhogatoti r|pato aÒÒasabhÈgattÈti vuttaÑ hoti. SabbadhammÈti r|pavajje sabbadhamme vadati. “R|pasmiÑ puggalo”ti ettha nissayavinÈse vinÈsÈpattibhayena paÔikkhipatÊti adhippÈyenÈha “ucchedadiÔÔhibhayena cevÈ”ti. TÊsu pana samayavirodhena paÔikkhepo adhippeto. Na hi so sakkÈyadiÔÔhiÑ icchati, apica sassatadiÔÔhibhayena paÔikkhipatÊti yuttaÑ vattuÑ. SakkÈyadiÔÔhÊsu hi paÒceva ucchedadiÔÔhiyo, sesÈsassatadiÔÔhiyoti. AÒÒatra r|pÈti ettha ca r|pavÈ puggaloti ayamattho sa~gahitoti veditabbo.

CatukkanayasaÑsandanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

NiÔÔhitÈ ca saÑsandanakathÈvaÓÓanÈ. _____

8. LakkhaÓayuttivaÓÓanÈ

54. PaccanÊkÈnulometi idaÑ yaÑ vakkhati “chalavasena pana vattabbaÑ ‘ÈjÈnÈhi paÔikamman’ti-ÈdÊ”ti1, tena pana na sameti. PaccanÊkÈnulome hi paccanÊke “ÈjÈnÈhi niggahan”ti vattabbaÑ, na pana “paÔikamman”ti.

LakkhaÓayuttivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 124 piÔÔhe.


9. VacanasodhanavaÓÓanÈ

55-59. Puggalo upalabbhatÊti padadvayassa atthato ekatteti ettha tadeva ekattaÑ parena sampaÔicchitaÑ asampaÔicchitanti vicÈretabbametaÑ. Puggalassa hi avibhajitabbataÑ, upalabbhatÊti etassa vibhajitabbataÑ vadanto vibhajitabbÈvibhajitabbatthÈnaÑ upalabbhatipuggalasaddÈnaÑ kathaÑ atthato ekattaÑ sampaÔiccheyyÈti. YathÈ ca vibhajitabbÈvibhajitabbatthÈnaÑ upalabbhatir|pasaddÈnaÑ taÑ vibhÈgaÑ vadato r|paÑ kiÒci upalabbhati, kiÒci na upalabbhatÊti ayaÑ pasa~go nÈpajjati, evaÑ etassapi yathÈvuttavibhÈgaÑ vadato yathÈ-ÈpÈditena pasa~gena na bhavitabbanti maggitabbo ettha adhippÈyo. 60. “SuÒÒato lokaÑ avekkhass|”ti1 etena atthato puggalo natthÊti vuttaÑ hotÊti Èha “natthÊtipi vuttan”ti.

VacanasodhanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. PaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ

61-66. R|pakÈyÈvirahaÑ sandhÈya “r|pakÈyasabbhÈvato”ti Èha. “R|pino vÈ ar|pino vÈ”ti sutte2 ÈgatapaÒÒattiÑ sandhÈya “tathÈr|pÈya ca paÒÒattiyÈ atthitÈyÈ”ti. VÊtarÈgasabbhÈvatoti kÈmÊbhÈvassa anekantikattÈ kÈmadhÈtuyÈ ÈyattattÈbhÈvato ca “kÈmÊ”ti na vattabboti paÔikkhipatÊti adhippÈyo. 67. KÈyÈnupassanÈyÈti kÈraÓavacanametaÑ, kÈyÈnupassanÈya kÈraÓabh|tÈya evaÑladdhikattÈti attho. Œhacca bhÈsitanti “aÒÒaÑ jÊvaÑ aÒÒaÑ sarÊranti abyÈkatametaÑ mayÈ”ti3 Èhacca bhÈsitaÑ.

PaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. Khu 1. 448 piÔÔhe SuttanipÈte. 2. Khu 1. 254 piÔÔhe. 3. Ma 2. 94 piÔÔhe.


11. Gati-anuyogavaÓÓanÈ

69-72. “Dassento ‘tena hi puggalo sandhÈvatÊ’ti-ÈdimÈhÈ”ti vuttaÑ, “dassento ‘na vattabbaÑ puggalo sandhÈvatÊ’ti-ÈdimÈhÈ”ti pana bhavitabbaÑ, dassetvÈti vÈ vattabbaÑ. 91. Yena r|pasa~khÈtena sarÊrena saddhiÑ gacchatÊti ettha “r|pena saddhiÑ gacchatÊ”ti vadantena “r|paÑ puggalo”ti ananuÒÒÈtattÈ yenÈkÈrena taÑ jÊvaÑ taÑ sarÊranti idaÑ Èpajjati, so vattabbo. AsaÒÒ|papattiÑ sandhÈyÈti niray|pagassa puggalassa asaÒÒ|pagassa ar|p|pagassa ca antarÈbhavaÑ na icchatÊti cutito anantaraÑ upapattiÑ sandhÈyÈti attho daÔÔhabbo. Ye pana cutikÈle upapattikÈle ca asaÒÒ|papattikÈle ca asaÒÒasattesu saÒÒÈ atthÊti gahetvÈ asaÒÒ|pagassa ca antarÈbhavaÑ iccheyyuÑ, tesaÑ antarÈbhavabhÈvato “asaÒÒ|papatti avedanÈ”ti na sakkÈ vattunti. 92. Avedanoti-ÈdÊsu tadaÒÒanti saÒÒabhavato aÒÒaÑ asaÒÒÈnevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanupapattiÑ. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanepi hi na vattabbaÑ saÒÒÈ atthÊti icchanti. 93. YasmÈ r|pÈdidhamme vinÈ puggalo natthÊti indhanupÈdÈno aggi viya indhanena r|pÈdi-upÈdÈno puggalo r|pÈdinÈ vinÈ natthÊti laddhivasena vadati.

Gati-anuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

12. UpÈdÈpaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ

97. NÊlaÑ r|paÑ upÈdÈya nÊloti-ÈdÊs|ti “nÊlaÑ r|paÑ upÈdÈya nÊlakassa puggalassa paÒÒattÊ”ti ettha yo puÔÔho nÊlaÑ upÈdÈya nÊloti, tadÈdÊs|ti attho. 98. ChekaÔÔhaÑ sandhÈyÈti chekaÔÔhaÑ sandhÈya vuttaÑ, na kusalapaÒÒattiÑ. “KusalaÑ vedanaÑ upÈdÈyÈ”ti maÒÒamÈno paÔijÈnÈtÊti attho daÔÔhabbo.


112. IdÈni -pa- dassetuÑ “yathÈ rukkhan”ti-ÈdimÈhÈti pubbapakkhaÑ dassetvÈ uttaramÈhÈti vuttaÑ hoti. 115. “Yassa r|paÑ so r|pavÈ”ti uttarapakkhe vuttaÑ vacanaÑ uddharitvÈ “yasmÈ”ti-ÈdimÈha. 116. CittÈnupassanÈvasenÈti cittÈnupassanÈvasena paridÊpitassa sarÈgÈdicittayogassa vasenÈti adhippÈyo. 118. YenÈti cakkhunti “yenÈ”ti vuttaÑ karaÓaÑ cakkhunti attho. Cakkhumeva r|paÑ passatÊti viÒÒÈÓanissayabhÈv|pagamanameva cakkhussa dassanaÑ nÈma hotÊti sandhÈya vadati.

UpÈdÈpaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

13. PurisakÈrÈnuyogavaÓÓanÈ

123. KaraÓamattanti kammÈnaÑ nipphÈdakappayojakabhÈvena pavattÈ khandhÈ. 124. Purimakammena vinÈ puggalassa jÈti, jÈtassa ca vijjaÔÔhÈnÈdÊsu sammÈ micchÈ vÈ pavatti natthÊti sandhÈya “purimakammameva tassÈ”ti-ÈdimÈha. 125. KammavaÔÔassÈti ettha kammakÈrakassa yo kÈrako, tenapi aÒÒaÑ kammaÑ kÈtabbaÑ, tassa kÈrakenapi aÒÒanti evaÑ kammavaÔÔassa anupacchedaÑ vadanti. Puggalassa kÈrako kammassa kÈrako ÈpajjatÊti vicÈretabbametaÑ. MÈtÈpit|hi janitatÈdinÈ tassa kÈrakaÑ icchantassa kammakÈrakÈnaÑ kÈrakaparamparÈ ÈpajjatÊti idaÒca vicÈretabbaÑ. 170. SuttavirodhabhayenÈti “so karoti so paÔisaÑvedayatÊti kho brÈhmaÓa, ayameko anto”ti-ÈdÊhi1 virodhabhayÈ. 171. “Idha nandati pecca nandatÊ”ti2 vacanato kammakaraÓakÈle vipÈkapaÔisaÑvedanakÈle ca soyevÈti paÔijÈnÈtÊti adhippÈyo. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 303 piÔÔhe. 2. Khu 1. 15 piÔÔhe.


SayaÑkataÑ sukhadukkhanti ca puÔÔho “kiÑ nu kho bho gotama sayaÑkataÑ sukhaÑ dukkhanti? MÈ hevaÑ kassapÈ”ti1 Èdisuttavirodho paÔikkhipati. 176. Laddhimattamevetanti soyeveko neva so hoti na aÒÒoti idaÑ pana nattheva, tasmÈ evaÑvÈdino asayaÑkÈranti-Èdi ÈpajjatÊti adhippÈyo. ApicÈti-ÈdinÈ idaÑ dasseti–na parassa icchÈvaseneva “so karotÊ”ti-Èdi anuyogo vutto, atha kho “so karotÊ”ti-ÈdÊsu ekaÑ anicchantassa itaraÑ, taÒca anicchantassa aÒÒaÑ Èpannanti evaÑ kÈrakavedakicchÈya ÔhatvÈ “so karotÊ”ti-ÈdÊsu taÑ taÑ anicchÈya ÈpannavasenÈpÊti. Atha vÈ na kevalaÑ “so karotÊ”ti-ÈdÊnaÑ sabbesaÑ ÈpannattÈ, atha kho ekekasseva ca ÈpannattÈ ayaÑ anuyogo katoti dasseti. PurimanayenevÈti etena “idha nandatÊ”ti-Èdi sabbaÑ paÔijÈnanÈdikÈraÓaÑ ekato yojetabbanti dasseti.

PurisakÈrÈnuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

KalyÈÓavaggo niÔÔhito. _____

14. AbhiÒÒÈnuyogavaÓÓanÈ

193. AbhiÒÒÈnuyogÈdivasena arahattasÈdhanÈti ettha “nanu atthi koci iddhiÑ vikubbatÊ”ti abhiÒÒÈ-anuyogo ca “haÒci atthi koci iddhiÑ vikubbatÊ”ti ÔhapanÈ ca “tena vata re”ti-Èdi pÈpanÈ ca Èdisaddasa~gahito atthova daÔÔhabbo. ŒsavakkhayaÒÈÓaÑ panettha abhiÒÒÈ vuttÈti tadabhiÒÒÈvato arahato sÈdhanaÑ “arahattasÈdhanÈ”ti Èha. Arahato hi sÈdhanÈ tabbhÈvassa ca sÈdhanÈ hotiyevÈti.

AbhiÒÒÈnuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 261 piÔÔhe.


15-18. ©ÈtakÈnuyogÈdivaÓÓanÈ

209. TathÈr|passÈti tatiyakoÔibh|tassa saccikaÔÔhassa abhÈvÈti adhippÈyo. EvaÑ pana paÔikkhipanto asaccikaÔÔhaÑ tatiyakoÔibh|taÑ puggalaÑ vadeyyÈti tÈdisaÑ puggalaÑ icchanto hi suttena niggahetabbo siyÈ. KasmÈ? TathÈr|passa saccikaÔÔhassa abhÈvatoti, tathÈr|passa kassaci sabhÈvassa abhÈvato paÔikkhepÈrahattÈ attano laddhiÑ nig|hitvÈ paÔikkhepo paravÈdissÈti ayamattho daÔÔhabbo.

©ÈtakÈnuyogÈdivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

19. PaÔivedhÈnuyogÈdivaÓÓanÈ

218. Pariggahitavedanoti vacanena apariggahitavedanassa “sukhitosmi, dukkhitosmÊ”ti jÈnanaÑ pajÈnanaÑ nÈma na hotÊti dasseti yogÈvacarassa sukhumÈnampi vedanÈnaÑ paricchedanasamatthataÒca. 228. LakkhaÓavacananti r|pabbhantaragamanaÑ sahar|pabhÈvo, bahiddhÈ nikkhamanaÑ vinÈr|pabhÈvoti adhippÈyo. 237. ImÈ khoti oÄÈriko attapaÔilÈbho manomayo attapaÔilÈbho ar|po attapaÔilÈbhoti imÈ lokassa samaÒÒÈ, yÈhi tathÈgato voharati aparÈmasaÑ, yo sacco mogho vÈ siyÈ, tasmiÑ anupalabbhamÈnepi attani tadanupalabbhatoyeva parÈmÈsaÑ attadiÔÔhiÑ anuppÈdento loke attapaÔilÈbhoti pavattavohÈravaseneva voharatÊti ayamettha attho. Ettha ca paccattasÈmaÒÒalakkhaÓavasena puggalassa atthitaÑ paÔikkhipitvÈ lokavohÈrena atthitaÑ vadentena puggaloti koci sabhÈvo natthÊti vuttaÑ hoti. Sati hi tasmiÑ attano sabhÈveneva atthitÈ vattabbÈ siyÈ, na lokavohÈrenÈti. IminÈ pana yathÈ sameti, yathÈ


ca parÈmÈso na hoti, evaÑ ito purimÈ ca atthavaÓÓanÈ yojetabbÈ.

LokasammutikÈraÓanti yasmÈ lokasammutivasena pavattaÑ, tasmÈ saccanti vuttaÑ hoti. TathalakkhaÓanti tathakÈraÓaÑ. YasmÈ dhammÈnaÑ tathatÈya pavattaÑ, tasmÈ saccanti dasseti.

PaÔivedhÈnuyogÈdivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PuggalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

2. ParihÈnikathÈ

1. VÈdayuttiparihÈnikathÈvaÓÓanÈ

239. “Dveme bhikkhave dhammÈ sekkhassa bhikkhuno parihÈnÈya saÑvattantÊ”ti1 idaÑ suttaÑ arahato parihÈniladdhiyÈ na nissayo, atha kho anÈgÈmi-ÈdÊnaÑ parihÈniladdhiyÈ, tasmÈ arahatopi parihÈniÑ icchantÊti ettha pi-saddena anÈgÈmissapi sakadÈgÈmissapÊti yojetabbaÑ.

“Tatiyasmimpi mudindriyÈva adhippetÈ. TesaÒhi sabbesampi parihÈni na hotÊti tassa laddhÊ”ti purimapÈÔho, mudindriyesveva pana adhippetesu parikkhepo na kÈtabbo siyÈ, kato ca, tasmÈ “tatiyasmimpi tikkhindriyÈva adhippetÈ. TesaÒhi sabbesampi parihÈni na hotÊti tassa laddhÊ”ti paÔhanti.

Ayoniso atthaÑ gahetvÈti sotÈpannoyeva niyatoti vuttoti soyeva na parihÈyati, na itareti atthaÑ gahetvÈ. “UparimaggatthÈyÈ”ti vuttaÑ atthaÑ aggahetvÈ niyatoti sotÈpattiphalÈ na parihÈyatÊti etamatthaÑ gaÓhÊti pana vadanti.

VÈdayuttiparihÈnikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AriyapuggalasaÑsandanaparihÈnivaÓÓanÈ

241. YaÑ panetthÈti-Èdimhi dassanamaggaphale Ôhitassa anantaraÑ arahattappattiÑ, tato parihÈyitvÈ tattha ca ÔhÈnaÑ icchanto puna vÈyÈmena tadanantaraÑ arahattappattiÑ na icchatÊti vicÈretabbametaÑ. 262. Avasippatto jhÈnalÈbhÊti sekkho vuttoti daÔÔhabbo. Puthujjano pana vasippatto avasippatto ca samayavimutta-asamayavimuttatantiyÈ aggahito, bhajÈpiyamÈno pana samÈpattivikkhambhitÈnaÑ kilesÈnaÑ vasena samayavimuttabhÈvaÑ bhajeyyÈti vuttoti.

AriyapuggalasaÑsandanaparihÈnivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 95 piÔÔhe.


3. SuttasÈdhanaparihÈnivaÓÓanÈ

265. UttamahÊnabhedo “tatra yÈyaÑ paÔipadÈ sukhÈ khippÈbhiÒÒÈ, sÈ ubhayeneva paÓÊtÈ akkhÈyatÊ”ti1 Èdisuttavasena vutto. “DiÔÔhaÑ sutaÑ mutan”ti ettha viya mutasaddo pattabbaÑ vadatÊti Èha “phusanÈrahan”ti. 267. AppattaparihÈnÈya ceva saÑvattanti yathÈkatasanniÔÔhÈnassa samayavimuttassÈti adhippÈyo.

SuttasÈdhanaparihÈnivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

ParihÈnikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 88 piÔÔhe thokaÑ visadisaÑ.

3. BrahmÈcariyakathÈ

1. Suddhabrahma-ariyakathÈvaÓÓanÈ

269. “Paranimmitavasavattideve upÈdÈya taduparÊ”ti vuttaÑ, “tÊhi bhikkhave ÔhÈnehÊ”ti1 pana suttassa vacanena heÔÔhÈpi maggabhÈvanampi na icchantÊti viÒÒÈyati. 270. “GihÊnaÒceva ekaccÈnaÒca devÈnaÑ maggapaÔilÈtaÑ sandhÈya paÔikkhepo tassevÈ”ti vuttaÑ, “yattha natthÊ”ti pana okÈsavasena puÔÔho puggalavasena tassa paÔikkhepo na yutto. Yadi ca tassÈyaÑ adhippÈyo, sakavÈdinÈ samÈnÈdhippÈyattÈ na niggahetabbo. 271. EkantarikapaÒhÈti paravÈdÊsakavÈdÊnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ uÒhantarikÈpaÒhÈ.

SuddhabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SaÑsandanabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ

273. R|pÈvacaramaggena hi so idhavihÈyaniÔÔho nÈma jÈtoti idaÑ “idha bhÈvitamaggo hi anÈgÈmÊ idhavihÈyaniÔÔho nÈma hotÊ”ti-Èdikena laddhikittanena kathaÑ sametÊti vicÈretabbaÑ. Pubbe pana anÈgÈmÊ eva anÈgÈmÊti vutto. Idha jhÈnÈnÈgÈmissotÈpannÈdikoti adhippÈyo. Idha arahattamaggaÑ bhÈvetvÈ idheva phalaÑ sacchikarontaÑ “idhaparinibbÈyÊ”ti vadati, idha pana maggaÑ bhÈvetvÈ tattha phalaÑ sacchikarontaÑ “tatthaparinibbÈyÊ arahÈ”ti.

BrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 198 piÔÔhe.


3. OdhisokathÈvaÓÓanÈ

274. Odhiso odhisoti etassa atthaÑ dassento “ekadesena ekadesanÈ”ti Èha.

OdhisokathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. NasuttÈharaÓakathÈvaÓÓanÈ

280. KiccasabbhÈvanti tÊhi pahÈtabbassa pahÊnataÑ. TaÑ pana kiccaÑ yadi teneva maggena sijjhatÊti laddhi, puthujjanakÈle eva kÈmarÈgabyÈpÈdÈ pahÊnÈti laddhÊti evaÑ na sameti, tasmÈ puthujjanakÈle pahÊnÈnampi dassanamagge uppanne puna kadÈci anuppattito tiÓÓaÑ maggÈnaÑ kiccaÑ sambhavatÊti adhippÈyo.

JahatikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SabbamatthÊtikathÈ

1. VÈdayuttivaÓÓanÈ

282. SabbasmiÑ sarÊre sabbanti sirasi pÈdÈ pacchato cakkh|nÊti evaÑ sabbaÑ sabbattha atthÊti attho. SabbasmiÑ kÈleti bÈlakÈle yuvatÈ, vuÉÉhakÈle bÈlatÈ, evaÑ sabbasmiÑ kÈle sabbaÑ. SabbenÈkÈrenÈti nÊlÈkÈrena pÊtaÑ, pÊtÈkÈrena lohitanti evaÑ. Sabbesu dhammes|ti cakkhusmiÑ sotaÑ, sotasmiÑ ghÈnanti evaÑ. Ayuttanti yogarahitaÑ vadati, taÑ pana ekasabhÈvaÑ. KathaÑ pana ekasabhÈvassa yogarahitatÈti taÑ dassento “nÈnÈsabhÈvÈnaÒhÊ”ti-ÈdimÈha. DvinnaÒhi nÈnÈsabhÈvÈnaÑ a~gulÊnaÑ meÓÉakÈnaÑ vÈ aÒÒamaÒÒayogo hoti, na ekasseva sato, tasmÈ yo nÈnÈsabhÈvesu hoti yogo, tena rahitaÑ ekasabhÈvaÑ ayoganti vuttaÑ. IdaÑ pucchatÊti


paravÈdÊdiÔÔhiyÈ micchÈdiÔÔhibhÈvaÑ gahetvÈ uppannÈya attano diÔÔhiyÈ sammÈdiÔÔhibhÈvo atthÊti vuttaÑ hoti.

VÈdayuttivaÓÓÈnÈ niÔÔhitÈ. _____

2. KÈlasaÑsandanavaÓÓanÈ

285. AtÊtÈnÈgataÑ pahÈya paccuppannar|pameva appiyaÑ avibhajitabbaÑ karitvÈti paccuppannadassena r|pasaddena cÈti ubhohipi paccuppannar|pameva vattabbaÑ katvÈti vuttaÑ hoti. PaÒÒattiyÈ avigatattÈti etena idaÑ viÒÒÈyati “na r|papaÒÒatti viya vatthapaÒÒatti sabhÈvaparicchinne pavattÈ vijjamÈnapaÒÒatti, atha kho pubbÈpariyavasena pavattamÈnaÑ r|pasaÑhaÑ upÈdÈya pavattÈ avijjÈmÈnapaÒÒatti, tasmÈ vatthabhÈvassa odÈtabhÈvavigame vigamÈvattabbatÈ yuttÈ, na pana r|pabhÈvassa paccuppannabhÈvavigame”ti.

KÈlasaÑsandanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

VacanasodhanavaÓÓanÈ

288. AnÈgataÑ vÈ paccuppannaÑ vÈ hutvÈ hotÊti vuttanti ettha anÈgataÑ anÈgataÑ hutvÈ puna paccuppannaÑ hontaÑ hutvÈ hotÊti, tathÈ paccuppannaÑ paccuppannaÑ hontaÑ pubbe anÈgataÑ hutvÈ paccuppannaÑ hotÊti hutvÈ hotÊti vuttanti daÔÔhabbaÑ. KiÑ te tampi hutvÈ hotÊti tabbhÈvÈvigamato hutvÈhotibhÈvÈnuparamaÑ anupacchedaÑ pucchatÊti adhippÈyo yutto. HutvÈ bh|tassa puna hutvÈ abhÈvatoti anÈgataÑ hutvÈ paccuppannabh|tassa puna anÈgataÑ hutvÈ paccuppannÈbhÈvato.

YasmÈ tanti taÑ hutvÈ bh|taÑ paccuppannaÑ yasmÈ anÈgataÑ hutvÈ paccuppannaÑ hontaÑ “hutvÈ hotÊ”ti sa~khyaÑ gataÑ, tasmÈ dutiyampi “hutvÈ hotÊ”ti vacanaÑ arahatÊti paÔijÈnÈtÊti adhippÈyo. EvaÑ pana dhamme hutvÈhotibhÈvÈnuparamaÑ vadantassa adhamme sasavisÈÓe nahutvÈna hotibhÈvÈnuparamo ÈpajjatÊti adhippÈyena “atha nan”ti-ÈdimÈha.


PaÔikkhittanayenÈti kÈlanÈnattena. PaÔiÒÒÈtanayenÈti atthÈnÈnattena. AtthÈnÈnattaÑ icchantopi pana anÈgatassa paccuppanne vuttaÑ hotibhÈvaÑ, paccuppannassa ca anÈgate vuttaÑ hutvÈbhÈvaÑ kathaÑ paÔijÈnÈtÊti vicÈretabbaÑ. AtthÈnÈnattameva hi tena anuÒÒÈyati, na anÈgate paccuppannabhÈvo, paccuppanne vÈ anÈgatabhÈvoti. PurimaÑ paÔikhittapaÒhaÑ parivattitvÈti anuÒÒÈtapaÒhassa hutvÈ hoti hutvÈ hotÊti doso vuttoti avuttadosaÑ atikkamma paÔikkhittapaÒhaÑ puna gahetvÈ tena cedetÊti attho. Ettha ca atthÈnÈnattena hutvÈ hotÊti anujÈnantassa doso kÈlanÈnatthÈyeva anÈgataÑ paccuppannanti paÔikkhepena kathaÑ hotÊti? Tasseva anujÈnanapaÔikhepatoti adhippÈyo.

Ekekanti anÈgatampi na hutvÈ na hoti paccuppannampÊti tadubhayaÑ gahetvÈ “ekekaÑ na hutvÈ na hoti na hutvÈ na hotÊ”ti vuttaÑ, na ekekameva na hutvÈ na hoti na hutvÈ na hotÊti. Esa nayo purimasmiÑ “ekekaÑ hutvÈ hoti hutvÈ hotÊ”ti vacanepi. AnÈgatassa hi “hutvÈ hotÊ”ti nÈmaÑ paccuppannassa cÈti dvepi nÈmÈni sa~gahetvÈ “hutvÈ hoti hutvÈ hotÊ”ti coditaÑ, tathÈ “na hutvÈ na hoti na hutvÈ na hotÊ”ti cÈti adhippÈyo. Sabbato andhakÈrena pariyonaddho viyÈti etena apariyonaddhena paÔijÈnitabbaÑ siyÈti dasseti. Ettha ca purimanaye hutvÈ bh|tassa puna hutvÈhotibhÈvo codito, dutiyanaye anÈgatÈdÊsu ekekassa hutvÈhotinÈmatÈti ayaÑ viseso.

VacanasodhanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

AtÊtaÒÈÓÈdikathÈvaÓÓanÈ

290. Puna puÔÔho -pa- atthÊtÈya paÔijÈnÈtÊti ettha paccuppannaÑ ÒÈÓaÑ tenÈti etena anuvattamÈnÈpekkhanavacanena kathaÑ vuccatÊti vicÈretabbaÑ.

AtÊtaÒÈÓÈdikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


ArahantÈdikathÈvaÓÓanÈ

291. Yuttivirodho arahato sarÈgÈdibhÈve puthujjanena anÈnattaÑ brahmacariyavÈsassa aphalatÈti evamÈdiko daÔÔhabbÈ.

ArahantÈdikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PadasodhanakathÈvaÓÓanÈ

295. Tena kÈraÓenÈti atÊta-atthisaddÈnaÑ ekatthattÈ atthisaddatthassa ca nvÈtÊtabhÈvato “atÊtaÑ nvÈtÊtaÑ, dvÈtÊtaÒca atÊtaÑ hotÊ”ti vuttaÑ hoti. Ettha pana atÊtÈdÊnaÑ atthitaÑ vadantassa paravÈdissevÈyaÑ doso yathÈ Èpajjati, na pana “nibbÈnaÑ atthÊ”ti vadantassa sakavÈdissa, tathÈ paÔipÈdetabbaÑ.

PadasodhanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SabbamatthÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. AtÊtÈdi-ekaccakathÈvaÓÓanÈ

299. TiÓÓÈ rÈsÊnanti avipakkavipÈkavipakkavipÈka-avipÈkÈnaÑ. VohÈravasena avipakkavipÈkÈnaÑ atthitaÑ vadanto kathaÑ codetabboti vicÈreti “kammupacayaÑ cittavippayuttaÑ sa~khÈraÑ icchantÊ”ti.

EkaccaÑatthÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ

301. LokuttarabhÈvaÑ pucchanatthÈyÈti lokiyalokuttarÈya sammÈsatiyÈ satipaÔÔhÈnattÈ, lokuttarÈyayeva vÈ paramatthasatipaÔÔhÈnattÈ tassÈ vasena lokuttarabhÈvaÑ pucchanatthÈyÈti attho.


PabhedapucchÈvasenÈti lokiyalokuttarasatipaÔÔhÈnasamudÈyabh|tassa satipaÔÔhÈnassa pabhedÈnaÑ pucchÈvasena.

SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. HevatthikathÈvaÓÓanÈ

304. Ayoniso patiÔÔhÈpitattÈti avattabbuttarena upekkhitabbena patiÔÔhÈpitattÈti attho daÔÔhabbo.

HevatthikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

MahÈvaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. Dutiyavagga

1. Par|pahÈravaÓÓanÈ

307. AdhimÈnikÈnaÑ sukkavissaÔÔhidassanaÑ vicÈretabbaÑ. Te hi samÈdhivipassanÈhi vikkhambhitarÈgÈva, bÈhirakÈnampi ca kÈmesu vÊtarÈgÈnaÑ sukkavissaÔÔhiyÈ abhÈvo vuttoti. AdhimÈnikapubbÈ pana adhippetÈ siyuÑ. 308. VacasÈyattheti nicchayatthe, “kiÑ kÈraÓÈ”ti pana kÈraÓassa pucchitattÈ brahmacariyakathÈyaÑ viya kÈraÓattheti yuttaÑ.

Par|pahÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. VacÊbhedakathÈvaÓÓanÈ

326. VacÊbhedakathÈyaÑ lokuttaraÑ paÔhamajjhÈnaÑ samÈpannoti paÔhamamaggaÑ sandhÈya vadati, yasmÈ so dukkhanti vipassati, tasmÈ dukkhamicceva vÈcaÑ bhÈsati, na samudayoti-ÈdÊnÊti adhippÈyo.


328. Yena taÑ saddaÑ suÓÈtÊti idaÑ vacÊsamuÔÔhÈpanakkhaÓe eva etaÑ saddaÑ suÓÈtÊti icchite Èropite vÈ yujjati. 332. LokuttaramaggakkhaÓe vacÊbhedaÑ icchato parassa abhibh|suttÈharaÓe adhippÈyo vattabbo.

VacÊbhedakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. CittaÔÔhitikathÈvaÓÓanÈ

335. CittaÔÔhitikathÈyaÑ cullÈsÊti -pa- ÈdivacanavasenÈti Èruppeyeva evaÑ yÈvatÈyukaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ, na aÒÒatthÈti katvÈ paÔikkhipatÊti adhippÈyo. Etena “na tveva tepi tiÔÔhanti, dvÊhi cittasamohitÈ”ti1 dutiyÈpi aÉÉhakathÈ passitabbÈ. PurimÈya ca vassasatÈdiÔÔhÈnÈnuÒÒÈya avirodho vibhÈvetabbo. MuhuttaÑ muhuttanti paÒho sakvÈdinÈ pucchito viya vutto, paravÈdinÈ pana pucchitoti daÔÔhabbo.

CittaÔÔhitikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. AnupubbÈbhisamayakathÈvaÓÓanÈ

339. AnupubbÈbhisamayakathÈyaÑ athavÈti-ÈdinÈ idaÑ dasseticatunnaÑ ÒÈÓÈnaÑ ekamaggabhÈvato na ekamaggassa bahubhÈvÈpatti, anupubbena ca sotÈpattimaggaÑ bhÈvetÊti upapannanti paÔijÈnÈtÊti. 344. TadÈti dassene pariniÔÔhite. 345. AÔÔhahi ÒÈÓehÊti ettha paÔisambhidÈÒÈÓehi saha aÔÔhasugahitesu niruttipaÔibhÈnapaÔisambhidÈhi sotÈpattiphalasacchikiriyÈ kathaÑ hotÊti vicÈretabbaÑ.

AnupubbÈbhisamayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Khu 7. 32 piÔÔhe MahÈniddesepi passitabbaÑ.


10. VohÈrakathÈvaÓÓanÈ

347. VohÈrakathÈyaÑ udÈhu sotÈdÊnipÊti ekantalokiyesu visayavisayÊsu visayasseva lokuttarabhÈvo, na visayÊnanti natthettha kÈraÓaÑ. YathÈ ca visayÊnaÑ lokuttarabhÈvo asiddho, tathÈ visayassa saddÈyatanassa. Tattha yathÈ asiddhalokuttarabhÈvassa tassa lokuttaratÈ, evaÑ sotÈdÊnaÑ Èpannati kinti tÈnipi lokuttarÈnÊti attho daÔÔhabbo.

Yadi lokuttare paÔihaÒÒeyya, lokuttaro siyÈti attho na gahetabbo. Na hi lokuttare paÔihaÒÒatÊti parikappitepi saddassa lokuttarabhÈvo atthÊti adhippÈyo. “Lokiyena ÒÈÓenÈ”ti uddhaÔaÑ “viÒÒÈÓenÈ”ti pana pÈÄi, taÒca viÒÈÓaÑ sotasambandhena sotaviÒÈÓanti viÒÒÈyatÊti. AnekantatÈti lokiyena ÒÈÓena jÈnitabbato lokiyoti etassa hetussa lokiye lokuttare ca sambhavato anekantabhÈvo siyÈti adhippÈyo.

VohÈrakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. NirodhakathÈvaÓÓanÈ

353. Dve dukkhasaccÈni na icchatÊti yesaÑ dvinnaÑ dvÊhi nirodhehi bhavitabbaÑ, tÈni dve dukkhasaccÈni na icchatÊti vuttaÑ hoti. Ye paÔisa~khÈya lokuttarena ÒÈÓena aniruddhÈti-ÈdinÈ paÔisa~khÈya vinÈ niruddhÈ asamudÈcaraÓasa~khÈrÈ appaÔisa~khÈniruddhÈti dasseti, na uppajjitvÈ bha~gÈti. Tena appaÔisa~khÈnirodho ca asamudÈcaraÓanirodhoti dassitaÑ hoti.

NirodhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DutiyavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


3. Tatiyavagga

1. BalakathÈvaÓÓanÈ

354. IndriyaparopariyattaÑ asÈdhÈraÓanti yathÈ niddesato vitthÈrato sabbaÑ sabbÈkÈraÑ ÔhÈnÈÔÔhÈnÈdiÑ ajÈnantÈpi “aÔÔhÈnametaÑ anavakÈso, yaÑ diÔÔhisampanno puggalo kaÒci sa~khÈraÑ niccato upagaccheyyÈ”ti-ÈdinÈ1 ÔhÈnÈÔÔhÈnÈni uddesato sa~khepato sÈvakÈ jÈnanti, na evaÑ “ÈsyaÑ jÈnÈti anusayaÑ jÈnÈtÊ”ti-ÈdinÈ2 uddesamattenapi indriyaparopariyattaÑ jÈnantÊti “asÈdhÈraÓan”ti Èha. Therena pana saddhÈdÊnaÑ indriyÈnaÑ tikkhamudubhÈvajÈnanamatthaÑ sandhÈya “sattÈnaÑ indriyaparopariyattaÑ yathÈbh|taÑ pajÈnÈmÊ”ti3 vuttaÑ, na yathÈvuttaÑ indriyaparopariyattaÒÈÓaÑ tathÈgatabalanti ayamettha adhippÈyo daÔÔhabbo. “Uddesato ÔhÈnÈÔÔhÈnÈdimattajÈnanavasena paÔijÈnÈtÊ”ti vuttaÑ, evaÑ pana paÔijÈnantena “tathÈgatabalaÑ sÈvakasÈdhÈraÓan”ti idampi evameva paÔiÒÒÈtaÑ siyÈti kathamayaÑ codetanno siyÈ. 356. Sesesu paÔikkhepo sakavÈdissa ÔhÈnÈÔÔhÈnaÒÈÓÈdÊnaÑ sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓattÈ tattha sÈdhÈraÓapakkhaÑ sandhÈyÈti adhippÈyo.

BalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AriyantikathÈvaÓÓanÈ

357. Sa~khÈre sandhÈya paÔijÈnantassa dvinnaÑ phassÈnaÑ samodhÈnaÑ kathaÑ Èpajjati yathÈvuttanayenÈti vicÈretabbaÑ. Parikappanavasena ÈropetvÈ ÔhapetabbatÈya satto “paÓidhÊ”ti vutto. So pana ekasmiÑmpi ÈropetvÈ na Ôhapetabboti ekasmimpi ÈropetvÈ Ôhapetabbena tena rahitatÈ vuttÈ.

AriyantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 28 piÔÔhe. 2. Khu 9. 117 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge. 3. Khu 9. 357 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge.


4. VimuccamÈnakathÈvaÓÓanÈ

366. JhÈnena1 vikkhambhanavimuttiyÈ vimuttaÑ (cittaÑ)2 maggakkhaÓe samucchedavimuttiyÈ vimuccamÈnaÑ nÈma hotÊti etissÈ laddhiyÈ ko dosoti vicÈretabbaÑ. Yadi vippakataniddese doso, tatrÈpi tena vimuccamÈnatÈya “vimuttaÑ vimuccamÈnan”ti vuttaÑ. Sati ca dose uppÈdakkhaÓe vimuttaÑ, vayakkhaÓe vimuccamÈnanti vimuttavimuccamÈnavacanassa na codetabbaÑ siyÈ, atha kho vimuccamÈnavacanamevÈti. Ekadesena, ekadese vÈ vimuccamÈnassa ca vimuttakiriyÈya ekadeso visesanaÑ hotÊti “bhÈvanapuÑsakan”ti. KaÔÈdayoti kaÔapaÔÈdayo. Ekeneva cittenÈti ekeneva phalacittenÈti adhippÈyo.

VimuccamÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. AÔÔhamakakathÈvaÓÓanÈ

368. AnulomagotrabhukkhaÓepi asamudÈcarantÈ maggakkhaÓepi pahÊnÈ eva nÈma bhaveyyunti laddhi uppannÈti adhippÈyena anulomagotrabhuggahaÓaÑ karoti.

AÔÔhamakakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. AÔÔhamakassa indriya kathÈvaÓÓanÈ

317. IndriyÈni paÔilabhati appaÔiladdhindriyattÈ anindriyabh|tÈni saddhÈdÊni niyyÈnikÈni bhÈvento indriyÈni paÔilabhati, na pana indriyÈni bhÈventoti adhippÈyo.

AÔÔhamakassa indriyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. JhÈne (?) 2. ( ) AÔÔhakathÈyaÑ na dissati.


7. DibbacakkhukathÈvaÓÓanÈ

373. Upatthaddhanti yathÈ visayÈnubhÈvagocarehi visiÔÔhaÑ hoti, tathÈ paccayabh|tena katabalÈdhÈnanti attho. TaÑmattamevÈti purimaÑ maÑsacakkhmattameva dhammupatthaddhaÑ hotÊti attho. AnÈpÈthagatanti maÑsacakkhunÈ gahetabbaÔÔhÈnaÑ ÈpÈthaÑ nÈgataÑ. Ettha ca visayassa dÊpakaÑ ÈnubhÈvagocarÈnameva asadisataÑ vadanto yÈdiso maÑsacakkhussa visayoti visayaggahaÓaÑ na visayavisesadassanatthaÑ, atha kho yÈdise visaye ÈnubhÈvagocaravisesÈ honti, tÈdisassa r|pavisayassa dassanatthanti dÊpeti, sadisassa vÈ visayassa ÈnubhÈvagocaravisesova visesaÑ.

Na ca maÑsacakkhumeva dibbacakkh|ti icchatÊti dhammupatthaddhakÈle purimaÑ maÑsacakkhumevÈti na icchatÊti adhippÈyo. MaÑsacakkhussa uppÈdo maggoti maÑsacakkhupaccayatÈdassanatthameva vuttaÑ, na tena anupÈdinnatÈsÈdhanatthaÑ. R|pÈvacarikÈnanti r|pÈvacarajjhÈnapaccayena uppannÈni mahÈbh|tÈni r|pÈvacarikÈnÊti so icchatÊti adhippÈyo. Esa nayo “ar|pÈvacarikÈnan”ti etthÈpi. Ar|pÈvacarakkhaÓe r|pÈvacaracittassa abhÈvÈ paÔikkhipatÊti tasmiÑyeva khaÓe r|pÈvacaraÑ hutvÈ ar|pÈvacaraÑ na jÈtanti paÔikkhipatÊti adhippÈyo. 374. KiÒcÈpi dibbacakkhuno dhammupatthaddhassa paÒÒÈcakkhubhÈvaÑ na icchati, yena tÊÓi cakkh|ni dhammupatthambhena cakkhuntarabhÈvaÑ vadato bhaveyyunti adhippÈyo.

DibbacakkhukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. YathÈkammupagataÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

377. Dibbena cakkhunÈ yathÈkammupage satte pajÈnÈtÊti yathÈkammupagaÒÈÓassa upanissaye dibbacakkhumhi karaÓaniddeso kato, na yathÈkammupagajÈnanakiccake. TaÑkiccakeyeva pana paro karaÓaniddesaÑ maÒÒatÊti Èha “ayoniso gahetvÈ”ti. YathÈkamm|pagaÒÈÓameva dibbacakkhunti laddhÊti iminÈ vacanena dibbacakkhumeva yathÈkammupagaÒÈÓanti


evaÑ bhavitabbaÑ. Eva-saddo ca aÔÔhÈne Ôhito dibbacakkhusaddassa parato yojetabbo. YathÈkamm|pagaÒÈÓassa hi so dibbacakkhuto atthantarabhÈvaÑ nivÈreti. Na hi dibbacakkhussa yathÈkamm|pagaÒÈÓatoti.

YathÈkamm|pagataÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. SaÑvarakathÈvaÓÓanÈ

379. CÈtumahÈrÈjikÈnaÑ saÑvarÈsaÑvarasambhÈvo ÈÔÈnÈÔiyasuttena pakÈsitoti “tÈvatiÑse deve upÈdÈyÈ”ti Èha. EvaÑ sati sugatikathÈyaÑ “tÈvatiÑse sa~gahitÈnaÑ pubbadevÈnaÑ surÈpÈnaÑ, sakkadevÈnaÑ surÈpÈnanivÈraÓaÑ suyyati, taÑ tesaÑ surÈpÈnaÑ asaÑvaro na hotÊ”ti vattabbaÑ hoti.

SaÑvarakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

TatiyavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. Catutthavagga

1. Gihissa arahÈtikathÈvaÓÓanÈ

387. GihisaÑyojanasampayuttatÈyÈti etena gihichandarÈgasampayuttÈya eva “gihÊ”ti vuccati, na byaÒjanamattenÈti imamatthaÑ dasseti.

Gihissa arahÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. UpapattikathÈvaÓÓanÈ

388. Ayonisoti opapÈtiko hoti, tattha tassÈyev|papattiyÈ parinibbÈyÊti atthaÑ gahetvÈti adhippÈyo.

UpapattikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


4. SamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ

393. SamannÈgatakathÈyaÑ pattiÑ sandhÈya paÔijÈnanto cat|hi khandhehi viya samannÈgamaÑ na vadatÊti tassa cat|hi phassÈdÊhi samannÈgamappasa~go yathÈ hoti, taÑ vattabbaÑ.

SamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. UpekkhÈsamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ

397. IminÈva nayenÈti “tattha dve samannÈgamÈ”ti-Èdi sabbaÑ yojetabbaÑ. Tattha pattidhammo nÈma r|pÈvacarÈdÊsu aÒÒatarabh|miÑ paÔhamajjhÈnÈdivasena pÈpuÓÈntassa paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ paÔilÈbho. Niruddhesupi paÔhamajjhÈnadÊsu anirujjhanato vittavippayutto sa~khÈro, yena supanto sajjhÈyÈdipasuto ca tehi samannÈgatoti vuccatÊti vadanti.

UpekkhÈsamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. BodhiyÈbuddhotikathÈvaÓÓanÈ

398. TasmÈti yathÈvuttassa nÈÓadvayassa bodhibhÈvato. TaÑ aggahetvÈ pattidhammavasena natthitÈya1 bodhiyÈ samannÈgato buddhoti yesaÑ laddhi, te sandhÈya pucchÈ ca anuyogo ca sakavÈdissÈti yojanÈ daÔÔhabbÈ.

BodhiyÈbuddhotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. LakkhaÓakathÈvaÓÓanÈ

402. Bodhisattameva sandhÈya vuttanti lakkhaÓasamannÈgatesu abodhisatte chaÉÉhetvÈ bodhisattameva gahetvÈ idaÑ suttaÑ vuttaÑ, ______________________________________________________________ 1. AtthitÈya (?)


na bodhisattato aÒÒo lakkhaÓasamannÈgato natthÊti. NÈpi sabbesaÑ lakkhaÓasamannÈgatÈnaÑ bodhisattatÈ, tasmÈ asÈdhakanti adhippÈyo.

LakkhaÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. NiyÈmokkantikathÈvaÓÓanÈ

403. ®hapetvÈ pÈramÊp|raÓanti pÈramÊp|raÓeneva te “bodhiyÈ niyatÈ narÈ”ti vuccantÊti dasseti. KevalaÒhi nanti-ÈdinÈ ca na niyÈmakassa nÈma kassaci uppannattÈ byÈkarontÊti dasseti.

NiyÈmokkantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. SabbasaÑyojanappahÈnakathÈvaÓÓanÈ

413. NippariyÈ yenevÈti avasiÔÔhassa pahÈtabbassa abhÈvÈ “sabbasaÑyojanappahÈnan”ti imaÑ pariyÈyaÑ aggahetvÈ arahattamaggena pajahanato evÈti gaÓhÈtÊti vuttaÑ hoti. AppahÊnassa abhÈvÈti avasiÔÔhassa pahÈtabbassa abhÈvÈ paÔijÈnÈtÊti vadanti, tathÈ “anevasesappahÈnan”ti etthÈpi. EvaÑ sati tena attano laddhiÑ chaÉÉhetvÈ sakavÈdissa laddhiyÈ paÔiÒÒÈtanti Èpajjati.

SabbasaÑyojanappahÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

CatutthavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PaÒcamavagga

1. VimuttikathÈvaÓÓanÈ

418. PhalaÒÈÓaÑ na hotÊti “vimuttÈnÊ”ti vÈ tada~gavimuttiyÈdibhÈvato maggena pahÊnÈnaÑ puna anuppattito ca “avimuttÈnÊ”ti vÈ


na vattabbÈnÊti adhippÈyo. GotrabhuÒÈÓaÒcettha vipassanÈggahaÓena gahitanti daÔÔhabbaÑ.

VimuttikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AsekhaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

421. Na panetaÑ asekhanti etena asekhavissayattÈ asekhameva ÒÈÓanti parassaladdhi, na pana asekhassÈti imamatthaÑ dasseti.

AsekhaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. ViparÊtakathÈvaÓÓanÈ

424. Na pathavÊyevÈti lakkhaÓapathavÊyeva, sasambhÈrapathavÊyeva vÈ na hotÊti attho. Anicce niccanti-Èdivipariyeso pana viparÊtaÒÈÓaÑ nÈmati aÒÈÓepi ÒÈÓavohÈraÑ ÈropetvÈ vadatÊti daÔÔhabbaÑ.

ViparÊtakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. NiyÈmakathÈvaÓÓanÈ

428-431. ©ÈÓaÑ atthi, yaÑ saccÈnulomaÑ maggaÒÈÓÈnugatikaÑ passanto bhagavÈ “bhabbo”ti jÈnÈtÊti laddhi. PaÔhamapaÒhameva catutthaÑ katvÈti ettha “niyatassa aniyÈmagamanÈyÈ”ti viparÊtÈnuyogato pabhuti gaÓetvÈ “catutthan”ti Èha.

NiyÈmakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PaÔisambhidÈkathÈvaÓÓanÈ

432-433. YaÑkiÒci ariyÈnaÑ ÒÈÓaÑ, sabbaÑ lokuttaramevÈti gaÓhantenapi sabbaÑ paÔisambhidÈti na sakkÈ vattuÑ. AnariyÈnampi hi ÒÈÓaÑ


ÒÈÓamevÈti. Tassa vÈ ÒÈÓataÑ na icchatÊti vattabbaÑ. PathavÊkasiÓasammutiyaÑ samÈpattiÒÈÓaÑ sandhÈyÈti anariyassa etaÑ ÒÈÓaÑ sandhÈyÈti adhippÈyo siyÈ.

PaÔisambhidÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. SammutiÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

434-435. Saccanti vacanasÈmaÒÒena ubhayassapi saccasÈmaÒÒattaÑ gahetvÈ vadatÊti dassento “tattho”ti-ÈdimÈha.

SammutiÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. CittÈramaÓakathÈvaÓÓanÈ

436-438. Phassassa phusanalakkhaÓaÑ manasikarototi etena purimÈ vattabbapaÔiÒÒÈ anupadadhammamanasikÈrato aÒÒaÑ samudÈyamanasikÈraÑ sandhÈya katÈti dasseti.

CittÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AnÈgataÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

439-440. SabbasmimpÊti “pÈÔaliputtassa kho”ti-ÈdinÈ anÈgate ÒÈÓanti vuttanti anÈgatabhÈvasÈmaÒÒena anantarÈgatepi ÒÈÓaÑ icchantÊti vuttaÑ hoti.

AnÈgataÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


9. PaÔuppannaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

441-442. VacanaÑ nissÈyÈti atthato ÈpannaÑ vacanaÑ, anujÈnanavacanaÑ vÈ nissÈya. SantatiÑ sandhÈyÈti bha~gÈnupassanÈnaÑ bha~gato anupasanÈsantatiÑ sandhÈyÈti adhippÈyo.

PaÔuppannaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. PhalaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

443-444. BuddhÈnaÑ viyÈti yathÈ buddhÈ sabbappakÈraphalaparopariyattajÈnanavasena attano eva ca balena phalaÑ jÈnanti, evanti vuttaÑ hoti.

PhalaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PaÒcamavaggavaÓÓanÈ.

MahÈpaÓÓÈsako samatto. _____

6. ChaÔÔhavagga


445-447. Aniyato nÈma na hotÊti yathÈ micchattaniyatassa bhavantare aniyataÑ nÈma hoti, evaÑ etassa kadÈcipi aniyatatÈ na hotÊti yoniyÈmo, so asa~khatoti adhippÈyo.


2. PaÔiccasamuppÈdakathÈvaÓÓanÈ

451. KÈraÓaÔÔhena ÔhitatÈti kÈraÓabhÈvoyeva. Etena ca dhammÈnaÑ kÈraÓabhÈvo dhammaÔÔhitatÈti etamatthaÑ dasseti. TathÈ “dhammaniyÈmatÈ”ti etthÈpi.

PaÔiccasamuppÈdakathÈvaÓÓÈnÈ niÔÔhitÈ.


3. SaccakathÈvaÓÓanÈ

452-454. Vatthusaccanti jÈtiyÈdi kÈmataÓhÈdi sammÈdiÔÔhi-Èdi ca. BÈdhanapabhavaniyyÈnikalakkhaÓehi lakkhaÓasaccaÑ bÈdhanÈdi.

SaccakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. NirodhasamÈpattikathÈvaÓÓanÈ

457-459. KariyamÈnÈ karÊyatÊti ar|pakkhandhÈnaÑ pavattamÈnÈnaÑ samathavipassanÈnukkamena appavatti sÈdhÊyatÊti attho. Sa~khatÈsa~khatalakkhaÓÈnaÑ pana abhÈvenÈti vadanto sabhÈvadhammataÑ paÔisedheti. VodÈnaÒca vuÔÔhÈnapariyÈyova. Asa~khatabhÈve kÈraÓaÑ na hoti sabhÈvadhammattÈsÈdhakattÈti adhippÈyo.

NirodhasamÈpattikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

ChaÔÔhavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. Sattamavagga

1. Sa~gahitakathÈvaÓÓanÈ

471-472. Sa~gahitÈti sambandhÈ.

Sa~gahitakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SampayuttakathÈvaÓÓanÈ

473-474. NÈnattavavatthÈnaÑ natthÊti vadanto “tilamhi telaÑ anupaviÔÔhan”ti vacanameva na yujjatÊti “na hevan”ti paÔikkhittanti dasseti.

SampayuttakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


3. CetasikakathÈvaÓÓanÈ

475-477. PhassÈdÊnaÑ ekuppÈdatÈdivirahitÈ sahajÈtatÈ natthÊti Èha “sampayuttasahajÈtataÑ sandhÈyÈ”ti.

CetasikakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. DÈnakathÈvaÓÓanÈ

478. Deyyadhammavasena codetunti yadi cetasikova dhammo dÈnaÑ, “diyyatÊti dÈnan”ti iminÈpi atthena cetasikasseva dÈnabhÈvo ÈpajjatÊti codetunti attho. 479. AniÔÔhaphalanti-Èdi acetasikassa dhammassa dÈnabhÈvadÊpanatthaÑ vuttanti phaladÈnabhÈvadÊpanatthaÑ na vuttanti attho daÔÔhabbo. AniÔÔhaphalanti-ÈdinÈ acetasikassa dhammassa phaladÈnaÑ vuttaÑ viya hoti, na dÈnabhÈvo, tannivÈraÓatthaÒcetamÈhÈti. EvaÒca katvÈ anantaramevÈha “na hi acetasiko annÈdidhammo ÈyatiÑ vipÈkaÑ detÊ”ti. IÔÔhaphalabhÈvaniyamanatthanti deyyadhammo viya kenaci pariyÈyena aniÔÔhaphalatÈ dÈnassa natthi, ekantaÑ pana iÔÔhapalamevÈti niyamanatthanti attho.

ItarenÈti “diyyatÊti dÈnan”ti iminÈ pariyÈyena. Na pana ekenatthenÈti “deyyadhammova dÈnan”ti imaÑ sakavÈdÊvÈdaÑ1 nivattetuÑ “saddhÈ hiriyan”ti-ÈdikaÑ suttasÈdhanaÑ paravÈdÊvÈde2 yujjati, “idhekacco annaÑ detÊ”ti-ÈdikaÒca, “cetasikova dhammo dÈnan”ti imaÑ nivattetuÑ “cetasiko dhammo dÈnan”ti imaÑ pana sÈdhetuÑ “saddho hiriyan”ti-ÈdikaÑ sakavÈdÊvÈde3 yujjati, “idhekacco annaÑ detÊ”ti-ÈdikaÑ vÈ “deyyadhammo dÈnan”ti sÈdhetunti evaÑ nivattanasÈdhanatthanÈnattaÑ sandhÈya “na pana ekenatthenÈ”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ. Tattha yathÈ paravÈdÊvÈde ca suttasÈdhanatthaÑ “na vattabbaÑ cetasiko dhammo dÈnan”ti pucchÈyaÑ cetasikovÈti attho daÔÔhabbo, tathÈ “na vattabbaÑ deyyadhammo dÈnan”ti pucchÈya ca deyyadhammovÈti. Deyyadhammo iÔÔhaphaloti iÔÔhaphalÈbhÈvamattameva paÔikkhittanti ettha “iÔÔhaphalabhÈvamattameva paÔikkhittan”ti vÈÔhena ______________________________________________________________ 1. ParavÈdÊvÈdaÑ (Ka) 2. SakavÈdÊvÈde (Ka) 3. ParavÈdÊ vÈde (Ka)


bhavitabbanti. “IÔÔhaphalÈbhÈvamattameva disvÈ paÔikkhittan”ti vÈ vattabbaÑ. Sa~karabhÈvamocanatthanti cetasikassa dÈtabbaÔÔhena deyyadhammassa ca iÔÔhaphalaÔÔhena dÈnabhÈvamocanatthanti vuttaÑ hoti.

DÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. ParibhogamayapuÒÒakathÈvaÓÓanÈ

483. ParibhogamayaÑ nÈma cittavippayuttaÑ puÒÒaÑ atthÊti laddhi. TaÒhi te sandhÈya paribhogamayaÑ puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti vadantÊti adhippÈyo. 485. TassÈpi vasenÈti tassÈpi laddhiyÈ vasena. PaÒcaviÒÒÈÓÈnaÑ viya etesampi samodhÈnaÑ siyÈti paÔijÈnÈtÊti vadanti. PaÒcaviÒÒÈÓaphassÈdÊnameva pana samodhÈnaÑ sandhÈya paÔijÈnÈtÊti adhippÈyo. 486. AparibhuttepÊti iminÈ “paÔiggÈhako paÔiggahetvÈ na paribhuÒjati chaÉÉhetÊ”ti-ÈdikaÑ dasseti. Aparibhutte deyyadhamme puÒÒabhÈvato paribhogamayaÑ puÒÒaÑ pavaÉÉhatÊti ayaÑ vÈdo hÊyati. TasmiÒca hÊne sakavÈdÊvÈdo balavÈ. CÈgacetanÈya eva hi puÒÒabhÈvo evaÑ siddho hotÊti adhippÈyo. Aparibhuttepi deyyadhamme puÒÒabhÈve cÈgacetanÈya eva puÒÒabhÈvoti Èha “sakavÈdÊvÈdova balavÈ”ti.

ParibhogamayapuÒÒakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. ItodinnakathÈvaÓÓanÈ

488-491. Teneva yÈpentÊti teneva cÊvarÈdinÈ yÈpenti, teneva vÈ cÊvarÈdidÈnena yÈpenti, sayaÑkatena kammunÈ vinÈpÊti adhippÈyo. IminÈ kÈraÓenÈti yadi yaÑ ito cÊvarÈdi dinnaÑ, na tena yÈpeyyuÑ, kathaÑ anumodeyyuÑ -pa- somanassaÑ paÔilabheyyunti laddhiÑ patiÔÔhapentassapÊti vuttaÑ hoti.

ItodinnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. PathavÊkammavipÈ kotikathÈvaÓÓanÈ

492. Phasso sukhavedanÊyÈdibhedo hotÊti phassena sabbampi kammavipÈkaÑ dassetvÈ puna attavajjehi sampayogadassanatthaÑ “so ca saÒÒÈdayo cÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Atthi ca nesanti sÈvajjane cakkhuviÓÈdisahajÈtadhamme sandhÈya vuttaÑ. Yo tattha iÔÔhavipÈko, tassa patthanÈti iÔÔhavipÈke eva patthanaÑ katvÈ kammaÑ karontÊti kamm|panissayabh|tameva patthanaÑ dasseti, paccuppannavedanÈpaccayaÑ vÈ taÓhÈ upÈdÈnÈdinibbattanavasena dukkhassa pabhÈvitaÑ. M|lataÓhÈti paccuppannavipÈkavaÔÔanibbattakakammassa upanissayabh|taÑ purimataÓhaÑ, kammasahÈyaÑ vÈ vipÈkassa upanissayabh|taÑ. 493. Sakasamayavasena ca codanÈya payujjamÈnataÑ dassetuÑ “tesaÒca laddhiyÈ”ti-ÈdimÈha. 494. PaÔilÈbhavasenÈti kamme sati pathaviyÈdÊnaÑ paÔilÈbho hotÊti kammaÑ taÑsaÑvattanikaÑ nÈma hotÊti dasseti.

PathavÊkammavipÈkotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. JarÈmaraÓaÑvipÈkotikathÈvaÓÓanÈ

495. SampayogalakkhaÓÈbhÈvÈti “ekÈrammaÓÈ”ti imassa sampayogalakkhaÓassa abhÈvÈti adhippÈyo. 496. PariyÈyo natthÊti sakavÈdinÈ attanÈ vattabbatÈya pariyÈyo natthÊti abyÈkatÈnaÑ jarÈmaraÓassa vipÈkanivÈraÓatthaÑ abyÈkatavasena pucchÈ na katÈti dasseti. 497. AparisuddhavaÓÓatÈ jarÈyevÈti keci, taÑ akusalakammaÑ kammasamuÔÔhÈnassÈti-ÈdinÈ r|passeva dubbaÓÓatÈdassanena samamevÈti.

JarÈmaraÓaÑvipÈkotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


9. AriyadhammavipÈkakathÈvaÓÓanÈ

500. VaÔÔanti kammÈdivaÔÔaÑ.

AriyadhammavipÈkakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. VipÈkovipÈkadhammadhammotikathÈvaÓÓanÈ

501. TappaccayÈpÊti yassa vipÈkassa vipÈko aÒÒamaÒÒapaccayo hoti tappaccayÈpi aÒÒamaÒÒapaccayabh|tatopÊti adhippÈyo. So hÊti-ÈdinÈ purimapaÔiÒÒÈya imassa codanassa kÈraÓabhÈvaÑ dasseti. AÒÒamaÒÒapaccayÈdÊsu paccayaÔÔhenÈti Èdi-saddena sahajÈtÈdipaccayesa~gaÓhitvÈ tesu tena tena paccayabhÈvenÈti dasseti.

VipÈkovipÈkadhammadhammotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SattamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AÔÔhamavagga

1. ChagatikathÈvaÓÓanÈ

503-504. VaÓÓoti vaÓÓanibhÈ saÓÔhÈnaÒca vuccatÊti Èha “sadisar|pasaÓÔhÈnÈ”ti.

ChagatikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AntarÈbhavakathÈvaÓÓanÈ

505. Atid|rassa antaritassa pattabbassa desassa dassanato dibbacakkhuko viya. ŒkÈsena pathavantaraÔÔhÈnÈni bhinditvÈ gamanato iddhimÈ viya. Na sahadhammenÈti yadi so bhavÈnaÑ antarÈ na siyÈ, na nÈma antarÈbhavoti paÔikkhepe karaÓaÑ natthÊti adhippÈyo.


506. Tattha jÈtijarÈmaraÓÈni ceva cutipaÔisandhiparamparaÒca anicchantoti etena cuti-anantaraÑ antarÈbhavaÑ khandhÈti1, vattamÈnÈ jÈtÊti, mÈtukucchimeva paviÔÔhÈ antaradhÈyamÈnÈ maraÓanti na icchati. 507. YathÈ kÈmabhavÈdÊsu tattha tattheva punappunaÑ cavitvÈ upapattivasena cutipaÔisandhiparamparÈ hoti, evaÑ taÑ tattha na icchatÊti dasseti.

AntarÈbhavakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. KÈmaguÓakathÈvaÓÓanÈ

510. KÈmabhavassa kamanaÔÔhena kÈmabhavabhÈvo sabbepi kÈmÈvacarÈ khandhÈdayo kÈmabhavoti iminÈ adhippÈyena daÔÔhabbo. UpÈdinnakkhandhÈnameva pana kÈmabhavabhÈvo dhÈtukathÈyaÑ dassito, na kamanaÔÔhena kÈmabhavabhÈvo. “PaÒcime bhikkhave kÈmaguÓÈ”ti vacanamattaÑ nissÈyÈti paÒceva kÈmakoÔÔhÈsÈ “kÈmo”ti vuttÈti kÈmadhÈt|ti vacanaÑ2 na aÒÒassa nÈmanti iminÈ adhippÈyenevaÑ vacanamattaÑ nissÈyÈti attho.

KÈmaguÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. R|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ

515-516. R|padhÈtukathÈyaÑ r|padhÈt|ti vacanato r|pÊdhammeheva r|padhÈtuyÈ bhavitabbanti laddhi daÔÔhabbÈ. Suttesu “tayome bhavÈ”ti-ÈdinÈ3 paricchinnabh|miyova bh|miparicchedo, “heÔÔhato avÊcinirayaÑ pariyantaÑ karitvÈ”ti4 Èdikammaparicchindanampi vadanti.

R|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. AntarÈbhavakhandhÈ (?) 2. KÈmadhÈt|tivacanamattaÑ (Ka) 3. DÊ 3. 181 piÔÔhe. 4. Abhi 2. 88 piÔÔhe.


6. Ar|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ

517-518. IminÈvupÈyenÈti yathÈ hi purimakathÈyaÑ r|pino dhammÈ avisesena “r|padhÈt|”ti vuttÈ, evamidhÈpi ar|pino dhammÈ avisesena “ar|padhÈt|”ti vuttÈti tattha vuttanayo idhÈpi samÈnoti adhippÈyo.

Ar|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. R|padhÈtuyÈ-ÈyatanakathÈvaÓÓanÈ

519. GhÈnanimittÈnipÊti idaÑ ghÈnÈdinimittÈnipÊti vattabbaÑ. Nimittanti ghÈnÈdÊnaÑ okÈsabhÈvena upalakkhitaÑ tathÈvidhasaÓÔhÈnaÑ r|pasamudÈyamÈha.

R|padhÈtuyÈ-ÈyatanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. Ar|per|pakathÈvaÓÓanÈ

524-526. Sukhumar|paÑ atthi, yato nissaraÓaÑ taÑ Èruppanti adhippÈyo.

Ar|per|pakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. R|paÑkammantikathÈvaÓÓanÈ

527. 537. PakappayamÈnÈti Èy|hamÈnÈ, sampayuttesu adhikaÑ byÈpÈraÑ kurumÈnÈti attho. PurimavÈreti “yaÑkiÒci akusalena cittena samuÔÔhitaÑ r|paÑ, sabbaÑ taÑ akusalan”ti imaÑ paÒhaÑ vadati.

R|paÑkammantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. JÊvitindriyakathÈvaÓÓanÈ

540. Ar|pajÊvitindriyantipaÒhe “atthi ar|pÊnaÑ dhammÈnaÑ Èy|”ti-ÈdikaÑ paÒhaÑ antaÑ gahetvÈ vadati. Ar|padhammÈnaÑ cittavippayuttaÑ jÊvitindriyasantÈnaÑ nÈma atthÊti icchatÊti ettha r|pÈr|padhÈmmÈnaÑ taÑ icchanto ar|padhammÈnaÑ icchatÊti vattuÑ yuttoti “ar|padhammÈnan”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ. 514. SattasantÈne r|pino vÈ dhammÈ hont|ti-ÈdinÈpi tameva jÊvitindriyasantÈnaÑ vadatÊti veditabbaÑ. 542. PubbÈparabhÈgaÑ sandhÈyÈti samÈpattiyÈ ÈsannabhÈvato tadÈpi samÈpannoyevÈti adhippÈyo. 544-545. Dve jÊvitindriyÈnÊti “pucchÈ sakavÈdissa, paÔiÒÒÈ itarassÈ”ti purimapÈÔho. “PucchÈ paravÈdissa, paÔiÒÒÈ sakavÈdissÈ”ti pacchimapÈÔho, so yutto.

JÊvatindriyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. KammahetukathÈvaÓÓanÈ

546. Sesanti pÈÓÈtipÈtÈdikammassa het|ti ito purimaÑ sotÈpannÈdi-anuyogaÑ vadati. Handa hÊti paravÈdissevetaÑ sampaÔicchanavacananti sampaÔicchÈpetunti na sakkÈ vattuÑ, “katamassa kammassa het|”ti pana sakavÈdÊ taÑ sampaÔicchÈpetuÑ vadatÊti yujjeyya, sampaÔicchÈpetunti pana pakkhaÑ paÔijÈnnÈpetunti atthaÑ aggahetvÈ paravÈdÊ attano laddhiÑ sakavÈdiÑ gÈhÈpetunti attho daÔÔhabbo.

KammahetukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

AÔÔhamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


9. Navamavagga

1. ŒnisaÑsadassÈvÊkathÈvaÓÓanÈ

547. VibhÈgadassanatthanti visabhÈgadassanatthanti vuttaÑ hoti. NènÈcittavasena paÔijÈnantassa adhippÈyamaddanaÑ kathaÑ yuttanti vicÈretabbaÑ. ŒrammaÓavasena hi dassanadvayaÑ saha vadantassa tadabhÈvadassanatthaÑ idaÑ Èraddhanti yuttanti. AnusÈva vasÈnÈti-ÈdinÈ na kevalaÑ aniccÈdi-ÈrammaÓameva ÒÈÓaÑ vipassanÈ, atha kho “anuppÈdo kheman”ti-ÈdikaÑ nibbÈne ÈnisaÑsadassanaÒcÈti dÊpeti.

ŒnisaÑsadassÈvÊkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AmatÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ

549. SuttabhayenÈti1 “pÈrimaÑ tÊraÑ khemaÑ appaÔibhayanti kho bhikkhave nibbÈnassesaÑ adhivacanan”ti2 asaÑyojaniyÈdibhÈvaÑ sandhÈya khemÈdibhÈvo vuttoti evamÈdinÈ suttabhayenÈti daÔÔhabbaÑ.

AmatÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. R|paÑsÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ

552-553. ŒrammaÓatthassa vibhÈgadassanatthanti paccayaÔÔho okubbhaÔÔhoti evaÑ vibhÈge vijjamÈne paccayolubbhÈnaÑ visesÈbhÈvaÑ kappetvÈ akappetvÈ vÈ sappaccayattÈ olubbhÈrammaÓenapi sÈrammaÓamevÈti na gahetabbanti dassanatthanti vuttaÑ hoti.

R|paÑsÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. SuttavirodhabhayenÈti (AÔÔhakathÈyaÑ) 2. SaÑ 2. 383 piÔÔhe.


4. AnusayÈ-anÈrammaÓÈtikathÈvaÓÓanÈ

554-556. AppahÊnattÈva atthÊti vuccati, na pana vijjamÈnattÈti adhippÈyo.

AnusayÈ-anÈrammaÓÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. ©ÈÓaÑanÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ

557-8. Tassa ÒÈÓassÈti maggaÒÈÓassÈti vadanti.

©ÈÓaÑanÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. VitakkÈnupatitakathÈvaÓÓanÈ

562. AvisesenevÈti ÈrammaÓasampayogehi dvÊhipÊti attho.

VitakkÈnupatitakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. VitakkavipphÈrasaddakathÈvaÓÓanÈ

563. Sabbasoti savitakkacittesu sabbattha sabbadÈ vÈti imamatthaÑ dassento Èha “antamaso manodhÈtupavattikÈlepÊ”ti. VitakkavipphÈramattanti vitakkassa pavattimattanti adhippÈyo.

VitakkavipphÈrasaddakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. NayathÈcittassavÈcÈtikathÈvaÓÓanÈ

565. AnÈpattÊti visaÑvÈdanÈdhÊppÈyassa abhÈvÈ musÈvÈdo na hotÊti vuttaÑ.

NayathÈcittassavÈcÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


11. AtÊtÈnÈgatasamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ

568-570. TÈs|ti tÈsu paÒÒattÊsu. SamannÈgamapaÒÒattiyÈ samannÈgatoti vuccati, paÔilÈbhapaÒÒattiyÈ lÈbhÊti vuccati. SamannÈgatoti vuccati ayaÑ samannÈgamapaÒÒatti nÈma. LÈbhÊti vuccati ayaÑ paÔilÈbhapaÒÒatti nÈmÈti vÈ adhippÈyo yojetabbo.

AtÊtÈnÈgatasamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

NavamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. Dasamavagga


571-2. Bhava~gacittassa bha~gakkhaÓena sahevÈti-ÈdiÑ vadantena kiriyakhandhÈnaÑ bha~gakkhaÓena saha upapattesiyÈ khandhÈ uppajjantÊti ca vattabbaÑ, tathÈ upapattesiyÈnaÑ bha~gakkhaÓena saha upapattesiyÈ, kiriyÈnaÑ bha~gakkhaÓena saha kiriyÈti. CakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ kiriyÈcatukkhandhaggahaÓena gahaÓaÑ. ©ÈÓanti maggaÒÈÓaÑ yuttaÑ.

NirodhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. PaÒcaviÒÒÈÓasama~gissamaggakathÈvaÓÓanÈ

576. TaÑ lakkhaÓanti “cha viÒÒÈÓÈ”ti avatvÈ “paÒcaviÒÒÈÓÈ uppannavatthukÈ”ti-ÈdinÈ vuttaÑ lakkhaÓaÑ. “Cha viÒÒÈÓÈ”ti avacanaÑ panettha “no ca vata re vattabbe”ti-Èdivacanassa kÈraÓanti adhippetaÑ. 577. Lokiyoti vipassanÈmaggamÈha. YaÑ tattha-animittanti cakkhuviÒÒÈÓasama~gikkhaÓe yaÑ animittaÑ gaÓhanto na nimittaggÈhÊti vutto, tadeva suÒÒatanti adhippÈyo.

PaÒcaviÒÒÈÓasama~gissamaggakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


5. PaÒcaviÒÒÈÓÈsÈbhogÈtikathÈvaÓÓanÈ

584-586. KusalÈkusalavasena namÊti1 kusalÈkusalabhÈvena namitvÈ pavattÊti vuttaÑ hoti. SÈ pana ÈrammaÓappakÈraggahaÓaÑ yena alobhÈdÊhi lobhÈdÊhi ca sampayogo hotÊti daÔÔhabbo “sukhamiti cetaso abhÈgo”ti-ÈdÊsu viya.

PaÒcaviÒÒÈÓÈsÈbhogÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. DvÊhisÊlehÊtikathÈvaÓÓanÈ

587-589. KhaÓabha~ganirodhaÑ, na appavattinirodhaÑ2, sÊlavÊtikkamanirodhaÑ vÈ. VÊtikkamaÑviyÈti yathÈ vÊtikkame kate dussÊlo, evaÑ niruddhepÊti evaÑ vÊtikkamena ninnÈnaÑ sallakkhentoti attho.

DvÊhisÊlehÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. SÊlaÑacetasikantikathÈvaÓÓanÈ

590-594. Yena so sÊlavÈyeva nÈma hotÊti yena cittavippayuttena Ôhitena upacayena akusalÈbyÈkatacittasama~gÊ sÊlavÈyeva nÈma hotÊti adhippÈyo. Sesamettha “dÈnaÑ acetasikan”ti kathÈyaÑ vuttanayeneva veditabbanti vuttaÑ, sÈ pana kathÈ maggitabbÈ.

SÊlaÑacetasikantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. SamÈdÈnahetukathÈvaÓÓanÈ

598-600. SamÈdÈnahetukathÈyaÑ purimakathÈsadisamevÈti paribhogakathekadesasadisatÈ daÔÔhabbÈ.

SamÈdÈnahetukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. KusalÈkusalavasena namanamiti (?), kusalÈkusalavasena hoti (AÔÔhakathÈyaÑ) 2. KhaÓabha~ganirodhanti appavattinirodhaÑ (Ka)


11. AviÒÒattidussÊlyantikathÈvaÓÓanÈ

603-604. ŒÓattiyÈ ca pÈÓÈtipÈtÈdÊsu a~gapÈrip|rinti ekasmiÑ divase ÈÓattassa aparasmiÑ divase pÈÓÈtipÈtaÑ karontassa tadÈ sÈ ÈÓatti viÒÒattiÑ vinÈyeva a~gaÑ hotÊti aviÒÒatti dussÊlyanti adhippÈyo.

AviÒÒattidussÊlyantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Dutiyo paÓÓÈsako samatto. _____

11. EkÈdasamavagga

4. ©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ

614-615. ©ÈÓakathÈyaÑ seyyathÈpi mahÈsaÑghikÈnanti pubbe ÒÈÓaÑanÈrammaÓantikathÈyaÑ1 vuttehi andha kehi aÒÒe idha mahÈsaÑghikÈ bhaveyyuÑ. Yadi aÒÒÈÓe vigateti-ÈdinÈ rÈgavigamo viya vÊtarÈgapaÒÒattiyÈ aÒÒÈÓavigamo ÒÈÓÊpaÒÒattiyÈ kÈraÓanti dasseti. Na hi ÒÈÓaÑ assa atthÊti ÒÈÓÊ, atha kho aÒÒÈÓÊpaÔipakkhato ÒÈÓÊti. YasmÈ ÒÈÓapaÔilÈbhenÈti ettha ca ÒÈÓapaÔilÈbhena aÒÒÈÓassa vigatattÈ so ÒÈÓÊti vattabbataÑ ÈpajjatÊti attho daÔÔhabbo.

©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. IdaÑdukkhantikathÈvaÓÓanÈ

618-620. Itaro pana sakasamayeti paravÈdÊ attano samayeti attho.

IdaÑdukkhantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 4. 300 piÔÔhe.


7. IddhibalakathÈvaÓÓanÈ

621-624. Kammassa vipÈkavasena vÈti nirayaÑva sandhÈya vuttaÑ. Tattha hi abbudÈdiparicchedo tÈdisassa kammavipÈkassa vasena vutto. VassagaÓanÈya vÈti manusse cÈtumahÈrÈjikÈdideve ca sandhÈya. TesaÒhi asa~kheyampi kÈlaÑ vipÈkadÈnasamatthaÑ kammaÑ vassagaÓanÈya paricchijjatÊti.

IddhibalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. SamÈdhikathÈvaÓÓanÈ

625-626. SamÈdhÈnaÔÔhenÈti samaÑ ÔhapanaÔÔhena samÈdhi nÈma cetasikantaraÑ atthÊti aggahetvÈti attho. ChalenÈti ekacittakkhaÓikatte cakkhuviÒÒÈÓassa ca jhÈnacittassa ca na koci visesoti etena sÈmaÒÒamattenÈti adhippÈyo.

SamÈdhikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. DhammaÔÔhitatÈkathÈvaÓÓanÈ

627. AnantarapaccayataÒcevÈti avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ anantarapaccayo avijjÈya yÈ ÔhitatÈ tato hoti, tÈya ÔhitatÈya anantarapaccayabhÈvasa~khÈtÈ ÔhitatÈ hotÊti adhippÈyo. AnantarapaccayaggahaÓaÒcettha aÒÒamaÒÒapaccayabhÈvarahitassa ekassa paccayassa dassanatthanti daÔÔhabbaÑ. Tena hi sabbo tÈdiso paccayo dassito hotÊti. AÒÒamaÒÒapaccayataÒcÈti avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ paccayo, sa~khÈrÈ ca avijjÈya. Tattha avijjÈya sa~khÈrÈnaÑ paccayabhÈvasa~khÈtÈya ÔhitatÈya sa~khÈrÈnaÑ avijjÈya paccayabhÈvasa~khÈtÈ ÔhitatÈ hoti, tassÈ ca itarÈti adhippÈyo.

DhammaÔÔhitatÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. AniccatÈkathÈvaÓÓanÈ

628. R|pÈdayo viya parinipphannÈti r|pÈdÊhi saha uppajjitvÈ nirujjhanato parinipphannÈti attho. AniccatÈvibhÈgÈnuyuÒjanavasenÈti tÊsu daÓÉesu daÓÉavohÈro viya tÊsu lakkhaÓesu aniccatÈvohÈro hotÊti tassÈ vibhÈgÈnuyuÒjanavasenÈti vadanti.

AniccatÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

EkÈdasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

12. DvÈdasamavagga

1. SaÑvarokammantikathÈvaÓÓanÈ

630-632. VipÈkadvÈranti bhava~gamanaÑ vadati. KammadvÈranti kusalÈkusalamanaÑ.

SaÑvarokammantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. KammakathÈvaÓÓanÈ

633-635. AbyÈkataÑ sandhÈya paÔikkhepoti sakasamayalakkhaÓena paÔikkhepo katoti vadanti. AvipÈkacetanÈya sar|pena dassitÈya savipÈkÈpi dassitÈyeva nÈma hotÊti maÒÒamÈno Èha “savipÈkÈvipÈkacetanaÑ sar|pena dassetun”ti.

KammakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. SaddovipÈkotikathÈvaÓÓanÈ

636-637. KammasamuÔÔhÈnÈ ar|padhammÈvÈti-ÈdinÈ kammasamuÔÔhÈnesu cakkhÈdÊsupi vipÈkavohÈro natthi, ko pana vÈdo akammasamuÔÔhÈne saddeti dasseti.

SaddovipÈkotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


4. SaÄÈyatanakathÈvaÓÓanÈ

638-640. tasmÈ vipÈkoti avisesena saÄÈyatanaÑ vipÈkoti yesaÑ laddhÊti vuttaÑ hoti.

SaÄÈyatanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SattakkhattuparamakathÈvaÓÓanÈ

641-645. SattakkhattuparamatÈniyatoti sattakkhattuparamatÈya niyato. ImaÑ vibhÈganti imaÑ visesaÑ. TvaÑ panassa niyÈmaÑ icchasÊti avinipÈtadhammatÈphalappattÊhi aÒÒasmiÑ sattakkhattuparamabhÈve ca niyÈmaÑ icchasÊti attho.

ŒnantariyÈbhÈvanti yena so dhammÈbhisamayena bhabbo nÈma hoti, tassa Ènantariyakammassa abhÈvanti attho, puggalassa vÈ ÈnantariyabhÈvassa abhÈvanti. KiÑ pana so antarÈdhammaÑ abhisamissatÊti? Keci vadanti “sattakkhattuparamo sattamaÑ bhavaÑ nÈtikkamati, orato pana natthi paÔisedho”ti. Apare “yo bhagavatÈ ÒÈÓabalena byÈkato, tassa antarÈ abhisamayo nÈma natthi, tathÈpi bhavaniyÈmassa kassaci abhÈvÈ bhabboti vuccati. YathÈ kusalÈ abhiÒÒÈ cetanÈ kadÈci vipÈkaÑ adadamÈnÈpi sati kÈraÓe dÈtuÑ bhabbatÈya vipÈkadhammadhammÈ nÈma, tathÈ indriyÈnaÑ mudutÈya sattakkhattuparamo, na niyÈmasabbhÈvÈ nÈpi bhagavatÈ byÈkatattÈ, na ca indriyamudutÈ abhabbatÈkaro dhammoti na so abhabbo nÈma. AbhabbatÈkaradhammÈ bhÈvato cettha abhabbatÈ paÔisedhitÈ, na pana antarÈ abhisametuÑ bhabbatÈ vuttÈ. Yadi ca sattakkhattuparamo antarÈ abhisameyya, kolaÑkolo siyÈ”ti. VisesaÑ pana akatvÈ bhabbasabhÈvatÈya bhabboti vattuÑ yuttaÑ. Na bhavaniyÈmakaÑ kiÒcÊti passitvÈti vacanaseso, byÈkarotÊti vÈ sambandho.

SattakkhattuparamakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DvÈdasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


13. Terasamavagga

1. KappaÔÔhakathÈvaÓÓanÈ

654-657. KappaÔÔhakathÈyaÑ heÔÔhÈti iddhibalakathÈyaÑ.

KappaÔÔhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. AnantarÈpayuttakathÈvaÓÓanÈ

660-662. AnantarÈpayuttakathÈyaÑ ÈnantariyaÑ payuttaÑ etenÈti anantarÈpayuttoti Ènantariye anantarÈsaddaÑ ÈropetvÈ aÔÔhakathÈyaÑ attho vuttoti daÔÔhabbo. “Anantarapayutto”tipi pÈÄi dissati.

AnantarÈpayuttakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. NiyatassaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ

663-664. SesÈ te bh|makadhammÈ aniyatÈ nÈmÈti ettha appattaniyÈmÈnaÑ dhamme sandhÈya “tebh|makadhammÈ”ti Èha. Eteva hi sandhÈya “tehi samannÈgatopi aniyatoyevÈ”ti vuttanti. Iti imaÑ vohÈramattaÑ gahetvÈ “niyato bodhisatto pacchimabhaviko bhabbo dhammaÑ abhisametuÑ okkamitun”ti adhippÈyena “niyÈmaÑ okkamatÊ”ti yesaÑ laddhÊti atthayojanÈ. EvaÑ pana vohÈramatthasabbhÈvo “niyato”ti vacanassa, dhammaÑ abhisametuÑ bhabbatÈ ca “niyÈmaÑ okkamatÊ”ti vacanassa kÈraÓabhÈvena vuttÈ hoti, bhabbatÈyeva pana ubhayassapi kÈraÓanti yuttaÑ. AÒÒenÈti yadi niyato niyÈmaÑ okkameyya, micchattaniyato sammattaniyÈmaÑ, sammattaniyato vÈ micchattaniyÈmaÑ okkameyya, na ca taÑ atthÊti dassanatthanti attho.

NiyatassaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


8. AsÈtarÈgakathÈvaÓÓanÈ

674. AsÈtarÈgakathÈyaÑ “aho vata me etadeva bhaveyyÈ”ti rajjanÈti iminÈ evaÑ pavattamÈnoyeva lobho idha “rÈgo”ti adhippeto, na aÒÒathÈti dasseti. 675. Sutte panÈti etassa “adhippÈyo”ti etena sambandho.

AsÈtarÈgakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. DhammataÓhÈ-abyÈkatÈtikathÈvaÓÓanÈ

676-680. YasmÈ dhammataÓhÈti vuttÈ, tasmÈ abyÈkatÈti kusalesu dhammesu lokuttaresu vÈ sabbesu taÓhÈ “dhammataÓhÈ”ti gahetvÈ yasmÈ sÈ taÓhÈ, tasmÈ kusalÈ na hoti, yasmÈ pana dhamme pavattÈ, tasmÈ akusalÈ na hotÊti abyÈkatÈti laddhÊti dasseti. TÊhi koÔÔhÈsehi chapi taÓhÈ saÑkhipitvÈ dassitÈ, tasmÈ dhammataÓhÈpi kÈmataÓhÈdibhÈvato na abyÈkatÈti adhippÈyo.

DhammataÓhÈ-abyÈkatÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

TerasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

14. Cuddasamavagga

1. KusalÈkusalapaÔisandahanakathÈvaÓÓanÈ

686-690. Tanti kusalaÑ akusalaÒcÈti visuÑ sambandho daÔÔhabbo. TaÑ ubhayanti vÈ vacanaseso. PaÔisandahatÊti ghaÔeti, anantaraÑ uppÈdetÊti vuttaÑ hoti.

KusalÈkusalapaÔisandahanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


2. SaÄÈyatanuppattikathÈvaÓÓanÈ

691-692. Keci vÈdino “a~kure sÈkhÈviÔapÈdisampannÈnaÑ rukkhÈdÊnaÑ bÊjamattaÑ ÈvibhÈvaÑ gacchatÊ”ti vadantÊti tesaÑ vÈdaÑ nidassanaÑ karonto Èha “sampannasÈkhÈviÔapÈnan”ti-Èdi.

SaÄÈyatanuppattikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. AnantarapaccayakathÈvaÓÓanÈ

693-697. CakkhuÒca paÔicca r|pe ca uppajjati sotaviÒÒÈÓanti ettha “laddhivasena paÔijÈnÈtÊ”ti anantaruppattiÑ sallakkhentopi na so cakkhumhi r|pÈrammaÓaÑ sotaviÒÒÈÓaÑ icchati, atha kho sotamhiyeva saddÈrammaÓanti anantar|paladdhivasena ÈpannattÈ “paÔijÈnÈtÊ”ti yuttaÑ vattuÑ.

AnantarapaccayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. Ariyar|pakathÈvaÓÓanÈ

698-699. SammÈvÈcÈdi r|paÑ maggo cÈti icchanto “ariyar|pan”tipi vadati.

Ariyar|pakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. AÒÒo-anusayotikathÈvaÓÓanÈ

700-701. “SarÈgoti-Èdi pana tasmiÑ samaye rÈgassa appahÊnattÈ sarÈgoti vattabbatan”ti purimapÈÔho, “sÈnusayoti-Èdi pana tasmiÑ samaye anusayassa appahÊnattÈ sÈnusayoti vattabbatan”ti pacchimapÈÔho, so yutto. So hi na anusayapariyuÔÔhÈnÈnaÑ aÒÒattaÑ, tasmÈ taÑ asÈdhakanti etena sametÊti.

AÒÒo-anusayotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


6. PariyuÔÔhÈnaÑcittavippayuttantikathÈvaÓÓanÈ

702. YasmÈ aniccÈdito manasikarotopi rÈgÈdayo uppajjanti, na ca te vipassanÈya sampayuttÈ, tasmÈ ariyuÔÔhÈnaÑ cittavippayuttanti laddhÊti adhippÈyo.

PariyuÔÔhÈnaÑcittavippayuttantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. PariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ

703-705. TividhÈyÈti kilesavatthu-okÈsavasena, kÈmarÈgakÈmavitakkakÈmÈvacaradhammavasena vÈ tividhÈya. KilesakÈmavasenÈti kilesakÈmabh|takÈmadhÈtubhÈvenÈti vuttaÑ hoti. AdhippÈyaÑ asallakkhentoti r|padhÈtusahagatavasena anusetÊti, r|padhÈtudhammesu aÒÒatarabhÈvena r|padhÈtupariyÈpannoti ca pucchitabhÈvaÑ asallakkhentoti attho.

PariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AbyÈkatakathÈvaÓÓanÈ

706-708. DiÔÔhigataÑ “sassato lokoti kho vaccha abyÈkatametan”ti sassatÈdibhÈvena akathitattÈ “abyÈkatan”ti vuttanti sambandho. Ettha pana na diÔÔhigataÑ “abyÈkatan”ti vuttaÑ, atha kho “ÔhapanÊyo eso paÒho”ti dassitaÑ, tasmÈ sabbathÈpi diÔÔhigataÑ “abyÈkatan”ti na vattabbanti yuttaÑ.

AbyÈkatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. ApariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ

709-710. TasmÈti yasmÈ diÔÔhirÈgÈnaÑ samÈne vikkhambhanabhÈvepi “vÊtarÈgo”ti vuccati, na pana “vigatadiÔÔhiko”ti, tasmÈ diÔÔhi lokiyapariyÈpannÈ na hotÊti atthaÑ vadanti. R|padiÔÔhiyÈ abhÈvÈ pana kÈmadhÈtupariyÈpannÈya diÔÔhiyÈ bhavitabbaÑ. Yadi ca pariyÈpannÈ siyÈ, tathÈ


ca sati kÈmarÈgo viya jhÈnalÈbhino diÔÔhipi vigaccheyyÈti “vigatadiÔÔhiko”ti vattabbo siyÈ, na ca vuccati, tasmÈ apariyÈpannÈ diÔÔhi. Na hi sÈ tassÈ avigatÈ diÔÔhi kÈmarÈgo viya kÈmadiÔÔhi yena kÈmadhÈtuyÈ pariyÈpannÈ siyÈti vadatÊti veditabbaÑ.

ApariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

CuddasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. PaccayatÈkathÈvaÓÓanÈ

711-717. TasmÈ paccayatÈ vavatthitÈti hetupaccayabh|tassa dhammassa ÈrammaÓapaccayabhÈvÈdinÈ viya adhipatipaccayatÈdinÈ ca na bhavitabbanti hetupaccayabhÈvoyevetassa vavatthito hotÊti attho.

PaccayatÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AÒÒamaÒÒapaccayakathÈvaÓÓanÈ

718-719. ApuÒÒÈbhisa~khÈrova gahito “nanu avijjÈ sa~khÈrena sahajÈtÈ”ti vuttattÈti adhippÈyo. SahajÈta-aÒÒamaÒÒa-atthi-avigatasampayuttavasenÈti ettha nissayo kamabhedena atthiggahaÓena gahito hotÊti na vutto, kammÈhÈrÈ asÈdhÈraÓatÈyÈti veditabbÈ. Vakkhati hi “tÊÓi upÈdÈnÈni avijjÈya sa~khÈrÈ viya taÓhÈya paccayÈ hontÊ”ti1, tasmÈ upÈdÈnehi samÈnÈ evettha sa~khÈrÈnaÑ paccayato dassitÈti.

AÒÒamaÒÒapaccayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 245 piÔÔhe.


9. TatiyasaÒÒÈvedayitakathÈvaÓÓanÈ

732. TatiyasaÒÒÈvedayitakathÈyaÑ sesasatte sandhÈyÈti nirodhasamÈpannato aÒÒe yesaÑ nirodhasamÈpattiyÈ bhavitabbaÑ, te paÒcavokÈrasatte sandhÈyÈti adhippÈyo, asaÒÒasattÈnampi ca saÒÒuppÈdÈ cutiÑ icchantÊti sesasabbasatte sandhÈyÈti vÈ. SarÊrapakatinti tathÈr|po ayaÑ kÈyo, yathÈr|pe kÈye pÈÓisamphassÈpi kamantÊti-ÈdikaÑ. 733-734. Suttavirodho siyÈti idaÑ paravÈdiÑ sampaÔicchÈpetvÈ vattabbaÑ.

TatiyasaÒÒÈvedayitakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. AsaÒÒasattupikÈkathÈvaÓÓanÈ

735. SaÒÒÈvirÈgavasena pavattabhÈvanÈ asaÒÒasamÈpattipÊti laddhikittane saÒÒÈvirÈgavasena pavattabhÈvanaÑ catutthajjhÈnasamÈpattiÑ “asaÒÒasamÈpattiÑ”ti aggahetvÈ sÈpi asaÒÒitÈ1 saÒÒÈvedayitanirodhasamÈpattiyeva nÈmÈti parassa laddhÊti dasseti. YasmÈ asaÒÒasamÈpattiÑ samÈpannassa alobhÈdayo atthÊti ettha sakasamayasiddhÈ catutthajjhÈnasamÈpatti “asaÒÒasamÈpattÊ”ti vuttÈ. 736. SaÒÒÈvirÈgavasena samÈpannattÈ asaÒÒitÈ, na saÒÒÈya abhÈvatoti catutthajjhÈnasamÈpattimeva sandhÈya vadati.

AsaÒÒasattupikÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. Kamm|pacayakathÈvaÓÓanÈ

738-739. Kammena sahajÈtoti paÒhesu “kamm|pacayaÑ sandhÈya paÔikkhipati, cittavippayuttaÑ sandhÈya paÔijÈnÈtÊ”ti katthaci pÈÔho, ______________________________________________________________ 1. AsaÒÒattÈ (Ka)


“cittasampayuttaÑ sandhÈya paÔikkhipati, cittavippayuttaÑ sandhÈya paÔijÈnÈtÊ”ti aÒÒattha. Ubhayampi vicÈretabbaÑ. 841. TasmÈti tiÓÓampi ekakkhaÓe sabbhÈvato tiÓÓaÑ phassÈnaÒca samodhÈnÈ ca ekattaÑ pucchatÊti adhippÈyo daÔÔhabbo.

Kamm|pacayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PannarasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Tatiyo paÓÓasako samatto. _____

16. SoÄasamavagga

3. SukhÈnuppadÈnakathÈvaÓÓanÈ

747-748. SukhÈnuppadÈnakathÈyaÑ yaÑ evar|panti yaÑ nevattano, na paresaÑ na tassa, evar|paÑ nÈma anuppadinnaÑ bhavituÑ na arahati aÒÒassa asakkuÓeyyattÈti laddhimattena paÔijÈnÈti, na yuttiyÈti adhippÈyo.

SukhÈnuppadÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. AdhigayhamanasikÈrakathÈvaÓÓanÈ

749-753. TaÑcittatÈyÈti1 tadeva ÈrammaÓabh|taÑ cittaÑ etassÈti taÑcitto, tassa bhÈvo taÑcittatÈ, tÈya taÑcittatÈya. TaÑ vÈ ÈlambakaÑ ÈlambitabbaÒca cittaÑ taÑcittaÑ, tassa bhÈvo tasseva Èlambaka-ÈlambitabbatÈ taÑcittatÈ, tÈya codetunti attho.

AdhigayhamanasikÈrakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. R|paÑr|pÈvacarÈr|pÈvacarantikathÈvaÓÓanÈ

768-770. R|paÑr|pÈvacarÈr|pÈvacarantikathÈyaÑ heÔÔhÈti cuddasamavagge ÈgatapariyÈpannakathÈyaÑ2. “SamÈpattesiyan”ti-Èdi vuttanayameva. ______________________________________________________________ 1. TaccittatÈyÈti (Ka) 2. Abhi-®Ôha 3. 243 piÔÔhe.


YaÒcettha “atthi r|paÑ ar|pÈvacaran”ti ar|pÈva-arakammassa katattÈ r|paÑ vuttaÑ, tattha ca yaÑ vattabbaÑ, taÑ aÔÔhamavagge ar|per|pakathÈyaÑ1 vuttanayamevÈti.

R|paÑr|pÈvacarÈr|pÈvacarantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SoÄasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. Atthi-arahatopuÒÒ|pacayakathÈvaÓÓanÈ

776-779. CittaÑ anÈdiyitvÈti “kiriyacittena dÈnÈdipavattisabbhÈvato”ti vuttaÑ kiriyacittaÑ abyÈkataÑ anÈdiyitvÈti attho.

Atthi-arahatopuÒÒ|pacayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. Natthi-arahato-akÈlamacc|tikathÈvaÓÓanÈ

780. Ayoniso gahetvÈti aladdhavipÈkavÈrÈnampi kammÈnaÑ byantÊbhÈvaÑ na vadÈmÊti atthaÑ gahetvÈti adhippÈyo. Keci pana “kammÈnaÑ vipÈkaÑ appaÔisaÑviditvÈ puggalassa byantÊbhÈvaÑ na vadÈmÊti evaÑ ayoniso atthaÑ gahetvÈ”ti vadanti. 781. TÈva na kamatÊti laddhiyÈ paÔikkhipatÊti tÈva na kamati, tato paraÑ kamatÊti laddhiyÈ paÔikkhipatÊti adhippÈyo. Ettha kira “sati jÊvite jÊvitÈvasese jÊvitÈ voropetÊ”ti vacanato attano dhammatÈya marantaÑ koÔÔentassa vÈ sÊsaÑ vÈ cindantassa natthi pÈÓatipÈtoti ÈcariyÈ vadanti. PÈÓo pÈÓasaÒÒitÈ vadhakacitta-upakkamamaraÓesu vijjamÈnesupi na tena upakkamena matoti natthi pÈÓÈtipÈtiti adhippÈyo. EvaÑ pana marantena tena ekacittavÈrampi dhammatÈmaraÓato orato na matoti dubbiÒÒeyyametaÑ.

Natthi-arahato-akÈlamacc|tikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 210 piÔÔhe.


3. SabbamidaÑkammatotikathÈvaÓÓanÈ

784. BÊjato a~kurassevÈti yathÈ a~kurassa abÊjato nibbatti natthi, tathÈ paccuppannapavattassapi akammato kammavipÈkato nibbatti natthi, taÑ sandhÈya paÔikkhipatÊti adhippÈyo. Deyyadhammavasena dÈnaphalaÑ pucchatÊti deyyadhammavasena yÈya cetanÈya taÑ deti, tassa dÈnassa phalaÑ pucchati, na deyyadhammassÈti vuttaÑ hoti.

SabbamidaÑkammatotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. IndriyabaddhakathÈvaÓÓanÈ

788. VinÈpi aniccattenÈti1 “yÈva dukkhÈ nirayÈ”ti2 ÈdÊsu viya dukkhÈrammaÓattenapi dukkhaÑ vattabbanti adhippÈyo.

IndriyabaddhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. NavattabbaÑsaÑghodakkhiÓaÑvisodhetÊtikathÈvaÓÓanÈ

793-794. NavattabbaÑsaÑghodakkhiÓaÑvisodhetÊtikathÈyaÑ na ca tÈni dakkhiÓaÑ visodhetuÑ sakkontÊti yathÈ puggalo sÊlaparisodhanÈdÊni katvÈ nirodhampi samÈpajjitvÈ visodhetuÑ sakkoti, na evaÑ maggaphalÈnÊti adhippÈyo, appaÔiggahaÓatoti vÈ.

NavattabbaÑsaÑghodakkhiÓaÑvisodhetÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. DakkhiÓÈvisuddhikathÈvaÓÓanÈ

800-801. DakkhiÓÈvisuddhikathÈyaÑ visujjheyyÈti etassa atthaÑ dassento “mahapphalÈ bhaveyyÈ”ti Èha. DÈyakasseva cittavisuddhi vipÈkadÈyikÈ hotÊti paÔiggÈhakanirapekkhÈ paÔiggÈhakena paccayabh|tena vinÈ dÈyakeneva mahÈvipÈkacetanattaÑ ÈpÈdikÈ, paÔiggÈhakanirapekkhÈ vipÈkadÈyikÈ hotÊti adhippÈyo. AÒÒo aÒÒassa ______________________________________________________________ 1. AniccaÔÔhena (AÔÔhakathÈyaÑ) 2. Ma 3. 205 piÔÔhe.


kÈrakoti yadi dÈyakassa dÈnacetanÈ nÈma paÔiggÈhakena katÈ bhaveyya, yuttar|paÑ siyÈti kasmÈ vuttaÑ, nanu laddhikittane “dÈyakena dÈnaÑ dinnaÑ, paÔiggÈhakena vipÈko nibbattitoti aÒÒo aÒÒassa kÈrako bhaveyyÈ”ti vuttanti? SaccemetaÑ, paÔiggÈhakena vipÈko nibbattitoti aÒÒo aÒÒassa kÈrako bhaveyyÈ”ti vuttanti? SaccametaÑ, paÔiggÈhakena vipÈkanibbattanampi pana dÈnacetanÈnibbattanena yadi bhaveyya, evaÑ sati aÒÒo aÒÒassa kÈrakoti yuttar|paÑ siyÈti adhippÈyo.

DakkhiÓÈvisuddhikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SattarasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. ManussalokakathÈvaÓÓanÈ

802-803. Ayonisoti “tusitapuraÑ sandhÈyÈ”ti-ÈdikaÑ gahaÓaÑ sandhÈyÈha.

ManussalokakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. DhammadesanÈkathÈvaÓÓanÈ

804-806. Tassa ca desanaÑ sampaÔicchitvÈ sayameva ca ÈyasmatÈ Œnandattherena desitoti vadati.

DhammadesanÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. JhÈnasa~kantikathÈvaÓÓanÈ

813-816. JhÈnasa~kantikathÈyaÑ uppaÔipÈÔiyÈti paÔhamajjhÈnato vuÔÔhÈya vitakkavicÈrÈ ÈdÊnavato manasikÈtabbÈ, tato dutiyajjhÈnena bhavitabbanti evaÑ yo upacÈrÈnaÑ jhÈnÈnaÒca anukkamo, tena vinÈti attho.

JhÈnasa~kantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. JhÈnantarikakathÈvaÓÓanÈ

817-819. JhÈnantarikÈ nÈma esÈti paÔhamajjhÈnÈdÊsu aÒÒatarabhÈvÈbhÈvato na jhÈnaÑ, atha kho dakkhiÓapubbÈdidisantarikÈ viya jhÈnantarikÈ nÈma esÈti. KatarÈ? YoyaÑ avitakkavicÈramatto samÈdhÊti yojetabbaÑ.

JhÈnantarikakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. CakkhunÈr|paÑpassatÊtikathÈvaÓÓanÈ

826-827. PaÔijÈnanaÑ sandhÈyÈti “cakkhunÈ r|paÑ disvÈ nimittaggÈhÊ hotÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena vuttaÑ manoviÒÒÈÓapaÔijÈnanaÑ kira sandhÈyÈti adhippÈyo, tasmÈ “evaÑ sante r|paÑ manoviÒÒÈÓaÑ ÈpajjatÊti manoviÒÒÈÓapaÔijÈnanaÑ pana r|padassanaÑ kathaÑ hotÊ”ti vicÈretabbaÑ.

CakkhunÈr|paÑpassatÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

AÔÔhÈrasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. KilesapajahanakathÈvaÓÓanÈ

828-831. AnuppannÈyeva nuppajjantÊti pahÊnÈ nÈma honti, tasmÈ natthi kilesapajahanÈti paÔikkhipati. Te pana neva uppajjitvÈ vigatÈ, nÈpi bhavissanti, na ca uppannÈti atÊte kilese pajahatÊti-Èdi na vattabbanti dasseti.

KilesapajahanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 261 piÔÔhe.


2. SuÒÒatakathÈvaÓÓanÈ

832. AnattalakkhaÓaÑ tÈva ekaccanti ar|pakkhandhÈnaÑ anattalakkhaÓaÑ vadati. Ekena pariyÈyenÈti anattalakkhaÓassa jarÈmaraÓabhÈvapariyÈyenÈti vadanti. R|pakkhandhÈdÊnaÒhi mÈ jÊratu mÈ marat|ti alabbhaneyyo avasavattanÈkÈro anattatÈ, sÈ atthato jarÈmaraÓameva, taÒca “jarÈmaraÓaÑ dvÊhi khandhehi sa~gahitan”ti1 vuttattÈ ar|pakkhandhÈnaÑ jarÈmaraÓaÑ sa~khÈrakkhandhapariyÈpannanti ayametesaÑ adhippÈyo.

SuÒÒatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. SÈmaÒÒaphalakathÈvaÓÓanÈ

835-836. Phaluppatti cÈti pattidhammaÑ vadati.

SÈmaÒÒaphalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. TathatÈkathÈvaÓÓanÈ

841-843. R|pÈdisabhÈvatÈsa~khÈtÈti ettha r|pÈdÊnaÑ sabhÈvatÈti r|pÈdisabhÈvatÈti evamattho daÔÔhabbo. BhÈvaÑ hesa tathatÈti vadati, na bhÈvayoganti.

TathatÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. KusalakathÈvaÓÓanÈ

844-846. AnavajjabhÈvamatteneva nibbÈnaÑ kusalanti yaÑkiÒci kusalaÑ, sabbaÑ taÑ anavajjabhÈvamatteneva, tasmÈ nibbÈnaÑ kusalanti vuttaÑ hoti.

KusalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 13 piÔÔhe.


7. AccantaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ

847. “SakiÑ nimuggo nimuggova hotÊ”ti suttaÑ nissÈyÈti tÈya jÈtiyÈ lokuttarasaddhÈdÊnaÑ anuppattiÑ sandhÈya kataÑ avadhÈraÓaÑ saÑsÈrakhÈÓukabhÈvaÑ sandhÈya katanti maÒÒamÈno puthujjanassÈyaÑ accantaniyÈmatÈ, yÈyaÑ niyatamicchÈdiÔÔhÊti “atthi puthujjanassa accantaniyÈmatÈ”ti vadati. Vicikicchuppatti niyÈmantaruppatti ca accantaniyÈmanivattakÈ vicÈretvÈ gahetabbÈ.

AccantaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. IndriyakathÈvaÓÓanÈ

853-856. LokiyÈnampÊti lokuttarÈnaÑ viya lokiyÈ nampi saddhÈdÊnaÑyeva saddhindriyÈdibhÈvadassanena lokiyasaddhindriyÈdibhÈvaÑ sÈdhetuÑ saddhÈdÊnaÑ yeva saddhindriyÈdibhÈvadassanatthaÑ vuttanti attho daÔÔhabbo.

IndriyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Ek|navÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

20. VÊsatimavagga


863-865. ©ÈÓakathÈyaÑ dukkhaÑ parijÈnÈtÊti lokuttaramaggaÒÈÓameva dÊpetÊti “dukkhaÑ parijÈnÈtÊ”ti vadanto1 idaÑ tava vacanaÑ lokuttaramaggaÒÈÓameva dÊpeti, na tasseva ÒÈÓabhÈvaÑ. KasmÈ? YasmÈ na lokuttarameva ÒÈÓaÑ, tasmÈ na idaÑ sÈdhakanti vuttaÑ hoti.

©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Vadanta (?)


3. NirayapÈlakathÈvaÓÓanÈ

867-868. PaÓunnanti paÓuditaÑ, anavasesakhittanti attho.

NirayapÈlakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. TiracchÈnakathÈvaÓÓanÈ

869-871. tassa atthitÈya paÔiÒÒÈti tassa hatthinÈgassa ca dibbayÈnassa ca atthitÈyÈti visuÑ yojetabbaÑ.

TiracchÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


876-877. ©ÈÓakathÈyaÑ sace taÑ dvÈdasavatthukanti ettha ca “lokuttaran”ti vacanaseso, taÑ vÈ lokuttaraÒÈÓaÑ sace dvÈdasavatthukanti attho. PariÒÒeyyanti pubbabhÈgo, pariÒÒÈtanti aparabhÈgo, saccaÒÒÈÓaÑ pana maggakkhaÓepi parijÈnanÈdikiccasÈdhanavasena hotÊti Èha “saddhiÑ pubbabhÈgaparabhÈgehÊ”ti.

©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

VisatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Catuttho paÓÓÈsako samatto. _____


1. SÈsanakathÈvaÓÓanÈ

878. TÊsupi pucchÈsu codanatthaÑ vuttanti tÊsupi pucchÈsu “sÈsanan”ti-ÈdivacanaÑ vuttanti samudÈyÈ ekadesÈnaÑ adhikaraÓÈbhÈvena vuttÈti daÔÔhabbÈ.

SÈsanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


11. IddhikathÈvaÓÓanÈ

883-884. IddhikathÈyaÑ atthi adhippÈya-iddhÊti adhippÈyavasena ijjhanato adhippÈyoti evaÑnÈmikÈ iddhi atthÊti attho.

IddhikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

14. DhammakathÈvaÓÓanÈ

887-888. DhammakathÈyaÑ r|paÔÔhato aÒÒassa r|passa abhÈvÈti yo r|passa niyÈmo vucceyya, so r|paÔÔho nÈma koci r|pato aÒÒo natthÊti r|paÔÔhato aÒÒaÑ r|paÒca na hoti, tasmÈ r|paÑ r|pameva, na vedanÈdisabhÈvanti adhippÈyena “r|paÑ r|paÔÔhena niyatan”ti vattabbaÑ, na aÒÒathÈ r|paÔÔhena niyÈmenÈti adhippÈyo. Tattha r|pato aÒÒassa r|paÔÔhassa abhÈve dassite r|paÔÔhato aÒÒassa r|passa abhÈvo dasitoyeva nÈma hotÊti tameva r|pato aÒÒassa r|paÔÔhassa abhÈvaÑ dassento “r|pasabhÈvo hÊ”ti-ÈdimÈha. Esa vohÈroti r|passa sabhÈvo r|pasabhÈvo, r|passa attho r|paÔÔhoti evaÑ aÒÒattaÑ gahetvÈ viya pavatto r|pasabhÈvavohÈro r|paÔÔhavohÈro vÈ vedanÈdÊhi nÈnattameva so sabhÈvoti nÈnattasaÒÒÈpanatthaÑ hotÊti attho. TasmÈti r|passa r|paÔÔhena anaÒÒattÈ. “R|paÑ r|pameva, na vedanÈdisabhÈvan”ti avatvÈ “r|paÑ r|paÔÔhena niyatan”ti vadato1 taÒca vacanaÑ vuttappakÈrena sadosaÑ, atha kasmÈ “r|paÒhi r|paÔÔhena niyatanti r|paÑ r|pameva, na vedanÈdisabhÈvanti adhippÈyena vattabban”ti vadanto “r|paÑ r|paÔÔhena niyatan”ti paÔijÈnÈtÊti attho daÔÔhabbo. Nanu cetaÑ attanÈva vuttaÑ, na parenÈti paÔijÈnÈtÊti na vattabbanti? Na, attÈnampi paraÑ viya vacanato. Vattabbanti vÈ sakavÈdinÈ vattabbanti vuttaÑ hoti. Yadi ca tena vattabbaÑ paÔijÈnÈti ca so etamatthanti, atha kasmÈ paÔijÈnÈti sakavÈdÊti ayamettha attho. AtthantaravasenÈti tattha vuttameva kÈraÓaÑ nig|hitvÈ parena coditanti tameva kÈraÓaÑ dassetvÈ codanaÑ nivattati. Ito aÒÒathÈti r|pÈdisabhÈvamattaÑ muÒcitvÈ tena parikappitaÑ niyataÑ natthÊti ______________________________________________________________ 1. Vadantena (Ka)


tassa parikappitassa nivattanatthaÑ puna teneva codetuÑ “micchattaniyatan”ti-ÈdimÈhÈti attho.

DhammakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

EkavÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


2. KusalacittakathÈvaÓÓanÈ

894-895. KusalacittakathÈyaÑ javanakkhaÓeti parinibbÈnacittato purimajavanakkhaÓe.

KusalacittakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. ŒneÒjakathÈvaÓÓanÈ

896. Bhava~gacitteti bhava~gapariyosÈnattÈ cuticittaÑ “bhava~gacittan”ti Èha.

ŒneÒjakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. TissopikathÈvaÓÓanÈ

898-900. SattavassikaÑ gabbhaÑ disvÈ “gabbheyeva arahattappattihetubh|to indriyaparipÈko atthÊ”ti “arahattapattipi atthÊ”ti maÒÒati, ÈkÈsasupinaÑ disvÈ “ÈkÈsagamanÈdi-abhiÒÒÈ viya dhammÈbhisamayo arahattappatti ca atthÊ”ti maÒÒatÊti adhippÈyo.

TissopikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


9. ŒsevanapaccayakathÈvaÓÓanÈ

903-905. Na koci ÈsevanapaccayaÑ Èsevati nÈmÈti yathÈ bÊjaÑ catumadhurabhÈvaÑ na gaÓhÈti, evaÑ bhÈvanÈsa~khÈtaÑ ÈsevanapaccayaÑ gaÓunto Èsevanto nÈma koci natthÊti attho.

ŒsevanapaccayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. KhaÓikakathÈvaÓÓanÈ

906-907. PathaviyÈdir|pesu kesaÒci uppÈdo kesaÒci nirodhoti evaÑ patiÔÔhÈnaÑ r|pasantatiyÈ hoti. Na hi r|pÈnaÑ anantarÈdipaccayÈ santi, yehi ar|pasantatiyÈ viya r|pasantatiyÈ pavatti siyÈti citte “citte mahÈpathavÊ saÓÔhÈtÊ”ti-Èdi coditaÑ.

KhaÓikakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

BÈvÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. EkÈdhippÈyakathÈvaÓÓanÈ

908. KaruÓÈdhippÈyena ekÈdhippÈyoti1 rÈgÈdhippÈyato aÒÒÈdhippÈyovÈti vuttaÑ hoti. EkÈ adhippÈyoti ettha ekatobhÈve ekasaddo daÔÔhabbo. SamÈnatthe hi sati rÈgÈdhippÈyepi ekÈdhippÈyenÈti ekÈdhippÈyatÈ atthÊti.

EkÈdhippÈyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3-7. IssariyakÈmakÈrikÈkathÈvaÓÓanÈ

910-914. Issariyena yathÈdhippetassa karaÓaÑ issariyakÈmakÈrikÈ. GaccheyyÈti gabbhaseyyokkamanaÑ gaccheyya. ______________________________________________________________ 1. KÈruÒÒena vÈ ekena adhippÈyena ekÈdhippÈyo (AÔÔhakathÈyaÑ)


IssariyakÈmakÈrikÈhetu nÈma dukkarakÈrikÈ micchÈdiÔÔhiyÈ karÊyatÊti ettha dukkarakÈrikÈ nÈma issariyakÈmakÈrikÈhetu kariyamÈnÈ micchÈdiÔÔhiyÈ karÊyatÊti attho daÔÔhabbo, issariyakÈmakÈrikÈhetu nÈma vinÈ micchÈdiÔÔhiyÈ kariyamÈnÈ natthÊti vÈ.

IssariyakÈmakÈrikÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. Patir|pakathÈvaÓÓanÈ

915-916. MettÈdayo sandhÈya “mettÈdayo viya na rÈgo rÈgapatir|pako koci atthÊti rÈgameva gaÓhÈti, evaÑ dosepÊ”ti vadanti.

Patir|pakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. AparinipphannakathÈvaÓÓanÈ

917-918. Na aniccÈdibhÈvanti1 ettha aniccÈdiko bhÈvo etassÈti aniccÈdibhÈvanti r|paÑ vuttaÑ. “Na kevalaÒhi paÔhamasaccameva dukkhan”ti vadantena “dukkhaÒÒeva parinipphannan”ti dukkhasaccaÑ sandhÈya pucchÈ katÈti dassitaÑ hoti. EvaÑ sati tena “cakkhÈyatanaÑ aparinipphannan”ti-Èdi na vattabbaÑ siyÈ. Na hi cakkhÈyatanÈdÊni anupÈdinnÈnaÑ lokuttarÈni vÈ. Tanti “dukkhaÒÒeva parinipphannaÑ, na pana r|pan”ti etaÑ r|passa ca dukkhattÈ no vata re vattabbeti attho.

AparinipphakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

TevÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

KathÈvatthupakaraÓam|laÔÊkÈ samattÈ. ______________________________________________________________ 1. Na aniccÈdisabhÈvanti (AÔÔhakathÈyaÑ)

YamakapakaraÓam|laÔÊkÈ _____



KathÈvatthupakaraÓena sa~khepeneva desitena dhammesu viparÊtaggahaÓaÑ nivÈretvÈ tesveva dhammesu dhammasa~gahÈdÊsu pakÈsitesu dhammapuggalokÈsÈdinissayÈnaÑ sanniÔÔhÈnasaÑsayÈnaÑ vasena nÈnappakÈrakosallatthaÑ yamakapakaraÓaÑ ÈraddhaÑ, taÑ samayadesadesakavaseneva dassetvÈ saÑvaÓÓanÈkkamaÒcassa anuppattaÑ “Ègato bhÈro avassaÑ vahitabbo”ti saÑvaÓÓanamassa paÔijÈnanto Èha “sa~khepenevÈ”ti-Èdi.

Tattha yamassa visayÈtÊtoti jÈtiyÈ sati maraÓaÑ hotÊti jÈti, paÒca vÈ upÈdÈnakkhandhÈ yamassa visayo, taÑ samudayappahÈnena atÊtoti attho. Yamassa vÈ raÒÒo visayaÑ maraÓaÑ, tassa ÈÓÈpavattiÔÔhÈnaÑ desaÑ vÈ atÊto. “ChaccÈbhiÔhÈnÈni abhabba kÈtun”ti1 vuttÈnaÑ channaÑ abhabbaÔÔhÈnÈnaÑ desakoti chaÔÔhÈnadesako. AyamÈ ekekÈ hutvÈ ÈvattÈ nÊlÈ amalÈ ca tanuruhÈ assÈti ayamÈvattanÊlÈmalatanuruho.

GanthÈrambhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

1. M|layamaka uddesavÈravaÓÓanÈ

1. YamakÈnaÑ vasena desitattÈti iminÈ dasasu ekekassa yamakasam|hassa taÑsam|hassa ca sakalassa pakaraÓassa yamakÈnaÑ vasena laddhavohÈrataÑ dasseti. ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 6, 314 piÔÔhesu.


Kusalakusalam|lasa~khÈtÈnaÑ dvinnaÑ atthÈnaÑ vasena atthayamakanti etena “ye keci kusalÈ dhammÈ, sabbe te kusalam|lÈ”ti etasseva yamakabhÈvo ÈpajjatÊti ce? NÈpajjati ÒÈtuÑ icchitÈnaÑ dutiyapaÔhamapucchÈsu vuttÈnaÑ kusalakusalam|lavisesÈnaÑ, kusalam|lakusalavisesehi vÈ ÒÈtuÑ icchitÈnaÑ paÔhamadutiyapucchÈsu sanniÔÔhÈnapadasa~gahitÈnaÑ kusalakusalam|lÈnaÑ vasena atthayamakabhÈvassa vuttattÈ. ©ÈtuÑ icchitÈnaÒhi visesÈnaÑ visesavantÈpekkhÈnaÑ, taÑvisesavataÑ vÈ dhammÈnaÒca visesÈpekkhÈnaÑ ettha padhÈnabhÈvoti ekekÈya pucchÈya ekeko eva attho sa~gahito hotÊti. Atthasaddo cettha na dhammavÈcako hetuphalÈdivÈcako vÈ, atha kho pÈÄi-atthavÈcako. TenevÈha “tesaÒÒeva atthÈnan”ti-Èdi.

TÊÓipi padÈni ekato katvÈti idaÑ nÈmapadassa kusalÈdÊnaÑ sa~gÈhakattamattameva sandhÈya vuttaÑ, na niravasesasa~gÈhakattaÑ. SabbakusalÈdisa~gaÓhanatthameva ca nÈmapadassa vuttattÈ “kusalattikamÈtikÈya cat|su pades|”ti vuttaÑ.

UddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

1. M|layamaka niddesavÈravaÓÓanÈ

52. AÒÒamaÒÒayamake ye keci kusalÈti apucchitvÈti ettha yathÈ dutiyayamake “ye keci kusalam|lÈ”ti apucchitvÈ “ye keci kusalÈ”ti pucchÈ katÈ, evamidhÈpi “ye keci kusalÈ”ti pucchÈ kÈtabbÈ siyÈ purimayamakavisiÔÔhaÑ apubbaÑ gahetvÈ pacchimayamakassa appavattattÈti adhippÈyo. “PaÔilomapucchÈnur|pabhÈvato”ti keci. PurimapucchÈya pana atthavasena katÈya tadanur|pÈya pacchimapucchÈya bhavitabbaÑ anuloma vigatasaÑsayassa paÔilome saÑsayuppattito. Tena na ca pacchimapucchÈnur|pÈya purimapucchÈya bhavitabbanti purimovettha adhippÈyo yutto. IminÈpi byaÒjanena tassevatthassa sambhavatoti idamevaÑ na sakkÈ vuttuÑ. Na hi kusalabyaÒjanattho eva kusalam|lena ekam|labyaÒjanattho, teneva vissajjanampi eva kusalam|lena ekam|labyaÒjanattho, teneva vissajjanampi asamÈnaÑ hoti. KusalabyaÒjanena


ekam|lattena aÒÒamaÒÒam|lattaÑ atthÊti m|layogasÈmaÒÒaÑ ekam|lattaÑ nicchitameva hoti, tasmÈ “ekam|lÈ”ti pucchaÑ akatvÈ yathÈ kusalam|lavacanaÑ ekam|lavacanaÒca kusalabhÈvadÊpakaÑ na hotÊti kusalabhÈve saÑsayasabbhÈvÈ paÔhamadutiyayamakesu “sabbe te dhammÈ kusalÈ”ti paÔilomapucchÈ katÈ, evaÑ aÒÒamaÒÒam|lavacanaÑ kusalabhÈvadÊpakaÑ na hotÊti kusalabhÈve saÑsayasabbhÈvÈ kusalÈdhikÈrassa ca anuvattamÈnattÈ “sabbe te dhammÈ kusalÈ”ti paÔilomapucchÈ katÈti. 53-61. M|lanaye vutte eva atthe kusalam|labhÈvena m|lassa visesanena samÈnena m|lena aÒÒamaÒÒassa ca m|lena m|layogadÊpanena cÈti iminÈ pariyÈyantarena pakÈsetuÑ m|lam|lanayo vutto. AÒÒapadatthasamÈsantena ka-kÈrena tÊsupi yamakesu m|layogameva dÊpetuÑ m|lakanayo vutto. M|lam|lakanayavacanapariyÈyo vuttappakÈrova. 74-85. AbbohÈrikaÑ katvÈti na ekam|labhÈvaÑ labhamÈnehi ekato labbhamÈnattÈ sahetukavohÈrarahitaÑ1 katvÈ. Na vÈ sahetukaduke viya ettha hetupaccayayogÈyogavasena abbohÈrikaÑ kataÑ, atha kho sahetukavohÈrameva labhati, na ahetukavohÈranti abbohÈrikaÑ kataÑ. Ekato labbhamÈnakavasenÈti ahetukacittuppÈdanibbÈnehi hetupaccayarahitehi saha labbhamÈnakar|pavasenÈti attho. 86-97. YassaÑ pÈÄiyaÑ “ahetukaÑ nÈmam|lena na ekam|laÑ sahetukaÑ nÈmam|lena ekam|lan”ti2 pÈÔho Ègato, tattha “ye keci nÈmÈ dhammÈ”ti nÈmÈnaÑ niddhÈritattÈ “ahetukaÑ sahetukan”ti ca vutte “nÈman”ti ca idaÑ viÒÒÈyamÈnamevÈti na vuttanti veditabbaÑ. Yattha pana “ahetukaÑ nÈmaÑ, sahetukaÑ nÈman”ti2 ca pÈÔho, tattha supÈkaÔabhÈvatthaÑ “nÈman”ti vuttanti.

NiddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

M|layamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. AlabbhamÈnattÈ ahetukavohÈrarahitaÑ (Ka) 2. Abhi 5. 13 piÔÔhe.


2. Khandhayamaka

1. PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ

2-3. Khandhayamake chasu kÈlabhedesu puggala-okÈsapuggalokÈsavasena khandhÈnaÑ uppÈdanirodhÈ tesaÑ pariÒÒÈ ca vattabbÈ. Te pana khandhÈ “r|pakkhandho”ti-ÈdÊhi paÒcahi padehi vuccanti, tesaÑ dasa avayavapadÈni. Tattha yo r|pÈdi-avayavapadÈbhihito dhammo, kiÑ so eva samudÈyapadassa attho. Yo ca samudÈyapadena vutto, so eva avayavapadassÈti etasmiÑ saÑsayaÔÔhÈne r|pÈdi-avayavapadehi vutto ekadeso sakalo vÈ samudÈyapadÈnaÑ attho, samudÈyapadehi pana vutto ekantena r|pÈdi-avayavapadÈnaÑ atthoti imamatthaÑ dassetuÑ “r|paÑ r|pakkhandho, r|pakkhandho r|pan”ti-ÈdinÈ1 padasodhanavÈro vutto.

Puna “r|pakkhandho”ti-ÈdÊnaÑ samÈsapadÈnaÑ uttarapadatthappadhÈnattÈ padhÈnabh|tassa khandhapadassa vedanÈdi-upapadatthassa ca sambhavato yathÈ “r|pakkhandho”ti etasmiÑ pade r|pÈvayavapadena vuttassa r|pakkhandhabhÈvo hoti r|pa-saddassa khandha-saddassa ca samÈnÈdhikaraÓabhÈvatoti, evaÑ tattha padhÈnabh|tena khandhÈvayavapadena vuttassa vedanÈkkhandhÈdibhÈvo hoti khandhapadena vedanÈdipadÈnaÑ samÈnÈdhikaraÓattÈti etasmiÑ saÑsayaÔÔhÈne khandhÈvayavapadena vutto dhammo koci kenaci samudÈyapadena vuccati, na sabbo sabbenÈti imamatthaÑ dassetuÑ “r|paÑ r|pakkhandho, khandhÈ vedanÈkkhandho”ti-ÈdinÈ padasodhanam|lacakkavÈrovutto. EvaÒca dassentena r|padisaddassa visesanabhÈvo, khandhasaddassa visesitabbabhÈvo, visesanavisesitabbÈnaÑ samÈnÈdhikaraÓabhÈvo ca dassito hoti.

Tenettha saÑsayo hoti–kiÑ khandhato aÒÒampi r|paÑ atthi, yato vinivattaÑ r|paÑ khandhavisesanaÑ hoti, sabbeva khandhÈ kiÑ khandhavisesanabh|tena r|pena visesitabbÈti, kiÑ pana taÑ khandhavisesanabh|taÑ r|panti? Bh|tupÈdÈyar|paÑ tasseva gahitattÈ. Niddese “khandhÈ r|pakkhandho”ti padaÑ uddharitvÈ vissajjanaÑ katanti. EvaÑ etasmiÑ saÑsayaÔÔhÈne na khandhato aÒnaÑ r|paÑ atthi, teneva cetena r|pasaddena vuccamÈnaÑ suddhena khandhasaddena vuccate, ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 17 piÔÔhe.


na ca sabbe khandhÈ khandhavisesanabh|tena r|pena visesitabbÈ, teneva te vibhajitabbÈ, esa nayo vedanÈkkhandhÈdÊsupÊti imamatthaÑ dassetuÑ “r|paÑ khandho, khandhÈ r|pan”ti-ÈdinÈ suddhakhandhavÈro vutto.

Tato “r|paÑ khandho”ti etasmiÑ anuÒÒÈyamÈne “na kevalaÑ ayaÑ khandhasaddo r|pavisesanova, atha kho vedanÈdivisesano cÈ”ti r|passa khandhabhÈvanicchayÈnantaraÑ khandhÈnaÑ r|pavisesanayoge ca saÑsayo hoti. Tattha na sabbe khandhÈ vedanÈdivisesanayuttÈ, atha kho keci kenaci visesanena yuÒjantÊti dassetuÑ suddhakhandham|lacakkavÈro vuttoti. EvaÑ yesaÑ uppÈdÈdayo vattabbÈ, tesaÑ khandhÈnaÑ paÓÓattisodhanavasena tannicchayatthaÑ paÓÓattivÈro vuttoti veditabbo.

CattÈri cattÈri cakkÈni bandhitvÈti ettha cakkÈvayavabhÈvato cakkÈnÊti yamakÈni vuttÈni ekekakhandham|lÈni cattÈri cattÈri yamakÈni bandhitvÈti. IminÈ hi ettha atthena bhavitabbanti. CattÈri cattÈri yamakÈni yathÈ ekekakhandham|lakÈni honti, evaÑ bandhitvÈti vÈ attho daÔÔhabbo. Tattha “r|paÑ r|pakkhandho”ti evamÈdikaÑ m|lapadaÑ nÈbhiÑ katvÈ “khandhÈ”ti idaÑ nemiÑ, “vedanÈkkhandho”ti-ÈdÊni are katvÈ cakkabhÈvo vuttoti veditabbo, na maÓÉalabhÈvena sambajjhanato. VedanÈkkhandham|lakÈdÊsupi hi heÔÔhimaÑ sodhetvÈva pÈÔho gato, na maÓÉalasambandhenÈti. Teneva ca kÈraÓenÈti suddhakhandhalÈbhamattameva gahetvÈ khandhavisesane r|pÈdimhi suddhar|pÈdimattatÈya aÔÔhatvÈ khandhavisesanabhÈvasa~khÈtaÑ r|pÈdi-atthaÑ dassetuÑ khandhasaddena saha yojetvÈ “khandhÈ r|pakkhandho”ti-ÈdinÈ nayena padaÑ uddharitvÈ atthassa vibhattattÈti attho.

PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

1. PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ

26. Piyar|paÑ sÈtar|panti “cakkhuÑ loke piyar|paÑ -pa-. R|pÈ loke -pa-. CakkhuviÒÒÈÓaÑ -pa-. Cakkhusamphasso -pa-. CakkhusamphassajÈ vedanÈ -pa-. R|pasaÒÒÈ -pa-. R|pasaÒcetanÈ -pa-. R|pataÓhÈ -pa-. R|pavitakko -pa-. R|pavicÈro”ti1 evÈ vutthaÑ ______________________________________________________________ 1. DÊ 2. 246; Ma 1. 85; Abhi 2. 106 piÔÔhesu.


taÓhÈvatthubh|taÑ tebh|makaÑ veditabbaÑ, tasmÈ yaÑ paÒcakkhandhasamudÈyabh|taÑ piyar|pasÈtar|paÑ, taÑ ekadesena r|pakkhandho hotÊti Èha “piyar|paÑ sÈtar|paÑ r|paÑ na r|pakkhandho”ti. PiyasabhÈvatÈya vÈ r|pakkhandho piyar|pe pavisati, na r|ppanasabhÈvenÈti “piyar|paÑ sÈtar|paÑ r|paÑ na r|pakkhandho”ti vuttaÑ. SaÒÒÈyamake tÈva diÔÔhisaÒÒÈti “viseso”ti vacanaseso. Tattha diÔÔhi eva saÒÒÈ diÔÔhisaÒÒÈ. “SayaÑ samÈdÈya vatÈni jantu, uccÈvacaÑ gacchati saÒÒÈsatto”ti1, “saÒÒÈvirattassa na santi ganthÈ”ti2 ca evamÈdÊsu hi diÔÔhi ca “saÒÒÈ”ti vutÈti. 28. “Na khandhÈ na vedanÈkkhandhoti? ŒmantÈ”ti evaÑ khandhassappavattiyÈ abhÈve vedanÈkkhandhasaddappavattiyÈ ca abhÈvoti paÓÓattisodhanamattameva karotÊti daÔÔhabbaÑ, na aÒÒadhammasabbhÈvo evettha pamÈÓaÑ. EvaÒca katvÈ “nÈyatanÈ na sotÈyatananti? ŒmantÈ”ti-ÈdiÑ vakkhatÊti. 39. R|pato aÒÒe vedanÈdayoti ettha lokuttarÈ vedanÈdayo daÔÔhabbÈ. Te hi piyar|pÈ ca sÈtar|pÈ ca na honti taÓhÈya anÈrammaÓattÈti r|pato aÒÒe hontÊti. R|paÒca khandhe ca ÔhapetvÈ avasesÈti idampi etehi saddhiÑ na-saddÈnaÑ appavattimattameva sandhÈya vuttanti daÔÔhabbaÑ. EvaÒca katvÈ “cakkhuÒca Èyatane ca ÔhapetvÈ avasesÈ na ceva cakkhu na ca ÈyatanÈ”ti-ÈdiÑ3 vakkhati. Na hi tattha avasesaggahaÓena gayhamÈnaÑ kaÒci atthi. Yadi siyÈ, dhammÈyatanaÑ siyÈ. Vakkhati hi “dhammo Èyatananti? ŒmantÈ”ti4. TaÓhÈvatthu ca na taÑ siyÈ. Yadi siyÈ, iyar|pasÈtar|pabhÈvato r|paÑ siyÈ “r|paÑ khandhoti? ŒmantÈ”ti5 vacanato khandho cÈti. AÔÔhakathÈyaÑ pana avijjamÈnepi vijjamÈnaÑ upÈdÈya itthi purisÈdiggahaÓasabbhÈvaÑ sandhÈya avasesÈti ettha paÒÒattiyÈ gahaÓaÑkatanti veditabbaÑ.

PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 403 piÔÔhe. 2. Khu 1. 411 piÔÔhe. 3. Abhi 5. 79 piÔÔhe. 4. Abhi 5. 80 piÔÔhe. 5. Abhi 5. 27 piÔÔhe.


2. PavattivÈravaÓÓanÈ

50-205. PavattivÈre vedanÈkkhandhÈdim|lakÈni pacchimeneva saha yojetvÈ tÊÓi dve ekaÒca yamakÈni vuttÈni, na purimena. KasmÈ? AmissakakÈlabhedesu vÈresu atthavisesÈbhÈvato. Purimassa hi pacchimena yojitayamakameva pacchimassa purimena yojanÈya pucchÈnaÑ uppaÔipÈÔiyÈ vucceyya, atthe pana na koci visesoti. PucchÈvissajjanesupi visesÈ natthi, tena tathÈ yojanÈ na kathÈti. KÈlabhedÈ panettha cha eva vuttÈ. AtÊtena paccuppanno, anÈgatena paccuppanno, anÈgatenÈtÊtoti ete pana tayo yathÈdassitÈ missakakÈlabhedÈ eva tayo, na visuÑ vijjantÊti na gahitÈ. Tattha tattha hi paÔilomapucchÈhi atÊtena paccuppannÈdayo kÈlabhedÈ dassitÈ, teneva ca nayena “yassa r|pakkhandho uppajjittha, tassa vedanÈkkhandho uppajjatÊ”ti-Èdi sakkÈ yojetuÑ. Teneva hi missakalÈkabhedesu ca na pacchimapacchimassa khandhassa purimapurimena yojanaÑ katvÈ yamakÈni vuttÈni. AmissakakÈlabhedesu gahitaniyÈmena sukhaggahaÓatthampi pacchimapacchimeneva yojetvÈ vuttÈnÊti.

IminÈyeva ca lakkhaÓenÈti-ÈdinÈ yena kÈraÓena “purepaÒho”ti ca “pacchÈpaÒho”ti ca nÈmaÑ vuttaÑ, taÑ dasseti. Yassa hi sar|padassanena vissajjanaÑ hoti, so parip|retvÈ visajjetabbatthasa~gaÓhanato paripuÓÓapaÒho nÈma. TaÑvissajjanassa pana purimakoÔÔhÈsena sadisatthatÈya purepaÒho, pacchimakoÔÔhÈsasadisatthatÈya “pacchÈpaÒho”ti ca nÈmaÑ vuttaÑ. SadisatthatÈ ca sanniÔÔhinasaÑsayapadavisesaÑ avicÈretvÈ ekena padena sa~gahitassa khandhassa uppÈdanirodhalÈbhasÈmaÒÒamattena purepaÒhe daÔÔhabbÈ. SanniÔÔhÈnapadasa~gahitassa vÈ khandhassa anuÒÒÈtavasena purepaÒho vuttoti yuttaÑ.

SanniÔÔhÈnatthasseva paÔikkhipanaÑ paÔikkhepo, saÑsayattanivÈraÓaÑ paÔisedhoti ayaÑ paÔikkhepapaÔisedhÈnaÑ viseso. PÈÄipadameva hutvÈti pucchÈpÈÄiyÈ “nuppajjatÊ”ti yaÑ padaÑ vuttaÑ, na-kÈravirahitaÑ vadeva padaÑ hutvÈti attho. Tattha uppattinirodhapaÔisedhassa paÔisedhanatthaÑ pÈÄigatiyÈ vissajjanaÑ uppattinirodhÈnameva paÔisedhanatthaÑ paÔisedhena vissajjanaÑ katanti veditabbaÑ.


CatunnaÑ paÒhÈnaÑ paÒcannaÒca vissajjanÈnaÑ sattavÊsatiyÈ ÔhÈnesu pakkhepo tadekadesapakkhepavasena vuttoti veditabbo. ParipuÓÓapaÒho eva hi sar|padassanena ca vissajjanaÑ sattavÊsatiyÈ ÔhÈnesu pakkhipitabbanti.

KiÑ nu sakkÈ ito paranti ito pÈÄivavatthÈnadassanÈdito aÒÒo kiÑ nu sakkÈ kÈtunti aÒÒassa sakkuÓeyyassa abhÈvaÑ dasseti.

“SuddhÈvÈsÈnaÑ tesaÑ tattha r|pakkhandho ca nuppajjittha vedanÈkkhandho ca nuppajjitthÈ”ti etena suddhÈvÈsabh|mÊsu ekabh|miyampi dutiyÈ upapatti natthÊti ÒÈpitaÑ hoti. PaÔisandhito pabhuti hi yÈva cuti, tÈva pavattakammajasantÈnaÑ ekattena gahetvÈ tassa uppÈdanirodhavasena ayaÑ desanÈ pavattÈ. TasmiÒhi abbhocchinne kusalÈdÊnaÒca pavatti hoti, vocchinne ca appavattÊti teneva ca uppÈdanirodhÈ dassitÈ, tasmÈ tassa ekasattassa paÔisandhi-uppÈdato yÈva cutinirodho, tÈva atÊtatÈ natthi, na ca tato pubbe tattha paÔisandhivasena kammajasantÈnaÑ uppannapubbanti khandhadvayampi “nuppajjitthÈ”ti vuttaÑ. KasmÈ pana etÈya pÈÄiyÈ sakalepi suddhÈvÈse dutiyÈ paÔisandhi natthÊti na viÒÒÈyatÊti? UddhaÑsotapÈÄisabbhÈvÈ. Dve hi pÈÄiyo saÑsandetabbÈti.

“AsaÒÒasattÈnaÑ tesaÑ tattha r|pakkhandho uppajjissatÊ”ti ettha “yassa yattha r|pakkhandho uppajjissatÊ”ti etena sanniÔÔhÈnena visesitÈ asaÒÒasattÈpi santÊti te eva gahetvÈ “asaÒÒasattÈnan”ti vuttaÑ. Tena ye sanniÔÔhÈnena vjjitÈ, te tato paÒcavokÈraÑ gantvÈ parinibbÈyissanti, na tesaÑ puna asaÒÒe upapattippasa~go atthÊti te sandhÈyÈha “pacchimabhavikÈnaÑ tesaÑ tattha r|pakkhandho ca nuppajjissati vedanÈkkhandho ca nuppajjissatÊ”ti1. Ettha kiÑ paÒcavokÈrÈdibhÈvo viya pacchimabhavopi koci atthi, yattha tesamanuppatti bhavissatÊti? Natthi paÒcavokÈrÈdibhavesveva yattha vÈ tattha vÈ ÔhitÈnaÑ pacchimabhavikÈnaÑ “yassa yattha r|pakkhandho nuppajjissatÊ”ti etena sanniÔÔhÈnena sa~gahitattÈ. TesaÑ tattha itarÈnupattibhÈvaÒca anujÈnanto “vedanÈkkhandho ca nuppajjissatÊ”ti ÈhÈti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 35 piÔÔhe.


“SuddhÈvÈse parinibbantÈnan”ti idaÑ sappaÔisandhikÈnaÑ appaÔisandhikÈnaÒca suddhÈvÈsÈnaÑ taÑtaÑbh|miyaÑ khandhaparinibbÈnavasena vuttanti veditabbaÑ. SabbesaÒhi tesaÑ tattha vedanÈkkhandho nuppajjitthÈti. YathÈ pana “nirujjhissatÊ”ti vacanaÑ paccuppannepi uppÈdakkhaÓasama~gimhi pavattati, na evaÑ “uppajitthÈ”ti vacanaÑ paccuppanne pavattati, atha kho uppajjitvÈ vigate atÊte eva, tasmÈ “parinibbantÈnaÑ nuppajjitthÈ”ti vuttaÑ uppannasantÈnassa avigatattÈ. AnantÈ lokadhÈtuyoti okÈsassa aparicchinnattÈ okÈsavasena vuccamÈnaÑnaÑ uppÈdanirodhÈnampi paricchedÈbhÈvato saÑkiÓÓatÈ hotÊti “yattha vedanÈkkhandho uppajjati, tattha saÒÒÈkkhandho nirujjhatÊti? ŒmantÈ”ti vuttaÑ.

PavattivÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ

206-208. PuggalokÈsavÈro labbhamÈnopÊti kasmÈ vuttaÑ, nanu okÈsavÈrassa alÈbhe tassapi alÈbhena bhavitabbanti? Na, tattha puggalasseva pariÒÒÈvacanato. PuggalokÈsavÈrepi hi okÈse puggalasseva pariÒÒÈ vuccati, na okÈsassa. OkÈsavÈropi ca yadi vucceyya, “tattha r|pakkhandhaÑ parijÈnÈtÊ”ti okÈse puggalasseva parijÈnanavasena vucceyya, tasmÈ puggalokÈsavÈrasseva labbhamÈnatÈ vuttÈ, na okÈsavÈrassÈti. TenÈha “ÈmantÈ -pa- siyÈ”ti.

TenevÈti pavatte cittakkhaÓavasena tiÓÓaÑ addhÈnaÑ lÈbhato eva, aÒÒathÈ cutipaÔisandhikkhaÓe r|pakkhandhapari-Ènanassa abhÈvÈ “yo r|pakkhandhaÑ parijÈnÈti, so vedanÈkkhandhaÑ parijÈnÈtÊ”ti ettha “natthÊ”ti vissajjanena bhavitabbaÑ siyÈ, “ÈmantÈ”ti ca katanti. SanniÔÔhÈnasaÑsayapadasa~gahitÈnaÑ pariÒÒÈnaÑ pavatte cittakkhaÓe eva lÈbhaÑ dassento “lokuttaramaggakkhaÓasmiÒhÊ”ti-ÈdimÈha. Na parijÈnÈtÊti paÒhe puthujjanaÑ sandhÈya ÈmantÈti vuttanti idaÑ puthujjanassa sabbathÈ pariÒÒÈkiccassa abhÈvato vuttaÑ. “ArahÈ r|pakkhandhaÑ na parijÈnÈti no ca vedanÈkkhandhaÑ na parijÈnittha, aggamaggasama~giÒca arahantaÒca ÔhapetvÈ avasesÈ puggalÈ r|pakkhandhaÒca na


parijÈnanti vedanÈkkhandhaÒca na parijÈnitthÈ”ti pana vacanena “aggamaggasama~giÑ ÔhapetvÈ aÒÒo koci parijÈnÈtÊ”ti vattabbo natthÊti dassitaÑ hoti, tena tadavasesapuggale sandhÈya “ÈmantÈ”ti vuttanti viÒÒÈyatÊti.

PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

KhandhÈyamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. Œyatanayamaka


1-9. ŒyatanayamakÈdÊsu ca paÓÓattivÈre padasodhanavÈrÈdÊnaÑ vacane kÈraÓaÑ khandhayamake vuttanayeneva veditabbaÑ. “EkÈdasa ekÈdasa katvÈ tettiÑsasataÑ yamakÈnÊ”ti-ÈdinÈ kesuci potthakesu gaÓanÈ likhitÈ, sÈ tathÈ na hoti. “DvattiÑsasatan”ti-ÈdinÈ aÒÒattha likhitÈ.



10.17. VÈyanaÔÔhenÈti pasÈraÓaÔÔhena, pÈkaÔabhÈvaÔÔhena vÈ. “KÈyo dhammo”ti ca vuccamÈnaÑ sabbaÑ sasabhÈvaÑ ÈyatanamevÈti “kÈyo-Èyatanan”ti, “dhammo Èyatanan”ti ca ettha “ÈmantÈ”ti vuttaÑ. KÈyavacanena pana dhamavacanena ca avuccamÈnaÑ kaÒci sasabhÈvaÑ natthÊti “na kÈyo nÈyatanaÑ, na dhammo nÈyatanan”ti ettha “ÈmantÈ”icceva vuttaÑ.

PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


2. PavattivÈra

1. UppÈdavÈravaÓÓanÈ

18-21. PavattivÈre cakkhÈyatanam|lakÈni ekÈdasÈti paÔisandhicutivasena upÈdinnapavattassa uppÈdanirodhavacane etasmiÑ alabbhamÈnavissajjanampi saddÈyatanena saddhiÑ yamakaÑ pucchÈmattalÈbhena sa~gaÓhitvÈ vadatÊti daÔÔhabbaÑ. ChasaÔÔhi yamakÈnÊti ettha cakkhu sotaghÈnajivhÈkÈyar|pÈyatanam|lakesu ekekaÑ saddÈyatanam|lakÈni paÒcÈti ekÈdasa yamakÈni vissajjanavasena hÈpetabbÈni. Vakkhati hi “saddÈyatanassa paÔisandhikkhaÓe anuppattito tena saddhiÑ yamakassa vissajjanameva natthÊ”ti.

DutiyaÑ kiÒcÈpi paÔhamena sadisavissajjananti-Èdi puggalavÈrameva sandhÈya vuttanti daÔÔhabbaÑ. OkÈsavÈre pana asadisavissajjanattÈ vuttaÑ, na taÑ sabbattha sadisavissajjanti ÒÈpetuÑ puggalavÈrepi vissajjitanti. GandharasaphoÔÔhabbÈyatanehi saddhiÑ tÊÓiyamakÈni sadisavissajjanÈnÊti r|pÈvacarasatte sandhÈya “sacakkhukÈnaÑ agandhakÈnan”ti-ÈdinÈ vissajjitabbattÈ vuttaÑ. TesaÒhi virattakÈmakammanibbattassa paÔisandhibÊjassa evaÑsabhÈvattÈ ghÈnÈdÊni gandhÈdayo ca na santÊti. GhÈnÈyatanayamakena sadisavissajjanattÈti cakkhÈyatanam|lakesu ghÈnÈyatanayamakena saddhiÑ sadisavissajjanattÈti attho. Nanu tattha “sacakkhukÈnaÑ aghÈnakÈnaÑ upapajjantÈnan”ti-ÈdinÈ vissajjanaÑ pavattaÑ, idha pana ghÈnÈyatanam|lakesu “yassa ghÈnÈyatanaÑ uppajjati, tassa jivhÈyatanaÑ uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti vissajjanena bhavitabbanti natthi sadisavissajjanatÈti? SaccaÑ, yathÈ pana tattha ghÈnÈyatanayamakena jivhÈkÈyÈyatanayamakÈni sadisavissajjanÈni, evamidhÈpi jivvhÈkÈyÈyatanayamakÈni sadisavissajjanÈni, tasmÈ tattha tattheva sadisavissajjanatÈ pÈÄiyaÑ anÈruÄhatÈya kÈraÓanti. NidassanabhÈvena pana gahitaÑ cakkhÈyatanam|lakÈnaÑ sadisavissajjanakkÈnaÑ sadisavissajjanaÑ nidassanabhÈveneva kÈraÓanti dassento “ghÈnÈyatanayamakena sadisavissajjanattÈ”ti Èha. SadisavissajjanatÈ cettha ghÈnÈyatanam|lakesu yebhuyyatÈya daÔÔhabbÈ. Tesu hi jivhÈkÈyÈyatanayamakesu tiÓÓaÑ pucchÈnaÑ “ÈmantÈ”ti vissajjanena ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 307 piÔÔhe.


bhavitabbaÑ, pacchimapucchÈya “sakÈyakÈnaÑ aghÈnakÈnaÑ upapajjantÈnan”ti-ÈdinÈti.

Atha vÈ yathÈ vedanÈkkhandhÈdim|lakÈnaÑ saÒÒÈkkhandhÈdiyamakÈnaÑ amissakakÈlabhedesu tÊsu “ÈmantÈ”ti paÔivacanavissajjanena yathÈvuttavacanassa vissajjanabhÈvÈnujÈnanaÑ kattabbanti apubbassa vattabbassa abhÈvÈ vissajjanaÑ na kataÑ, evamidhÈpi ghÈnÈyatanam|lakaÑ jivhÈyatanayamakaÑ apubbassa vattabbassa abhÈvÈ pÈÄiÑ anÈruÄhanti pÈkaÔoyamattho. KÈyÈyatanayamakaÑ pana dutiyapucchÈya vasena vissajjitabbaÑ siyÈ, sÈ ca cakkhÈyatanam|lakesu ghÈnÈyatanayamakena sadisavissajjanÈ, tasmÈ yassÈ pucchÈya vissajjanÈ kÈtabbÈ, tassÈ ghÈnÈyatanayamakena sadisavissajjanattÈ taÑsesÈni pÈÄiÑ anÈruÄhÈnÊti evamettha attho daÔÔhabbo. TathÈti idaÑ pÈÄi-anÈruÄhatÈsÈmaÒÒeneva vuttaÑ, na kÈraÓasÈmaÒÒena. GhÈnajivhÈkÈyÈyatanÈnaÑ pana agabbhaseyyakesu pavattamÈnÈnaÑ gabbhaseyyakesu ca ÈyatanapÈrip|rikÈle sahacÈritÈya avisesattÈ ca appavisesattÈ ca ekasmiÑ ghÈnÈyatanayamake vissajjite itarÈni dve, ghÈnÈyatanam|lakesu ca vissajjitesu itaradvayam|lakÈni na vissajjÊyantÊti veditabbÈni. R|pÈyatanamanÈyatanehi saddhinti “yassa r|pÈyatanaÑ uppajjati, tassa manÈyatanaÑ uppajjatÊ”ti etissÈ pucchÈya vuttehi r|pÈyatanamanÈyatanehi saddhinti adhipÈyo. R|pÈyatanam|lakesu hi manÈyatanayameke ÈdipucchÈya gandharasaphoÔÔhabbayamakesu ÈdipucchÈnaÑ sadisvissajjanatÈ yamakÈnaÑ avissajjane kÈraÓabhÈvena vuttÈ. DutiyapucchÈnaÒhi paÔivacanavissajjanena bhavitabbanti pubbe vuttanayena vissajjanaÑ na kÈtabbaÑ, ÈdipucchÈnaÒca na kÈtabbanti.

HeÔÔhimehi sadisavissajjanattÈti ettha gandhÈyatanam|lakÈnaÑ rasaphoÔÔhabbayamakÈnaÑ rasÈyatanam|lakassa ca phoÔÔhabbayamakassa paÔivacanavissajjaneneva bhavitabbanti pubbe vuttanayeneva vissajjanaÑ na kÈtabbanti yesaÑ kÈtabbaÑ, tesaÑ gandharasaphoÔÔhabbam|lakÈnaÑ manÈyatanadhammayÈtanayamakÈnaÑ cakkhÈdipaÒcÈyatanam|lakehi manÈyatanadhammÈyatanayamakehi sadisavissajjanattÈti attho. CakkhÈyatanÈdim|lakÈni saddÈyatanayamakÈni saddÈyatanam|lakÈni sabbÈni avissajjaneneva


alabbhamÈnavissajjanatÈdassanena vissajjitÈni nÈma hontÊti Èha “chasaÔÔhi yamakÈni vissajjitÈni nÈma hontÊ”ti.

Jaccandhampi jaccabadhirampÊti ettha ca jaccabadhiraggahaÓena1 jaccandhabadhiro gahitoti veditabbo. SaghÈnakÈnaÑ sacakkhukÈnanti paripuÓÓÈyatanameva opapÈtikaÑ sandhÈya vuttanti ettha eva-saddaÑ vuttanti-etassa parato yojetvÈ yathÈ “saghÈnakÈnaÑ acakkhukÈnan”ti idaÑ aparipuÓÓÈyatanaÑ sandhÈya vuttaÑ, na evaÑ “saghÈnakÈnaÑ sacakkhukÈnan”ti etaÑ. EtaÑ pana paripuÓÓÈyatanaÑ sandhÈya vuttamevÈti attho daÔÔhabbo. Tena jaccabadhirampi sandhÈya vuttatÈ na vÈritÈ hotÊti. 22-254. Yattha cakkhÈyatananti r|pÊbrahmalokaÑ pucchatÊti niyamato tattha cakkhusotÈnaÑ sahuppattimattaÑ passanto vadati, okÈsavÈre pana tasmiÑ puggalassa anÈmaÔÔhattÈ yattha kÈmadhÈtuyaÑ r|padhÈtuyaÒca cakkhÈyatanaÑ uppajjati, tattha sotÈyatanampi ekantena uppajjatÊti “ÈmantÈ”ti2 vuttaÑ.

“Yassa vÈ pana r|pÈyatanaÑ uppajjissati, tassa cakkhÈyatanaÑ uppajjissatÊti? ŒmantÈ”ti kasmÈ paÔiÒÒÈtaÑ, nanu yo gabbhaseyyakabhÈvaÑ gantvÈ parinibbÈyissati, tassa r|pÈyatanaÑ paÔisandhiyaÑ uppajjissati, na pana cakkhÈyatananti? Yassa r|pÈyatanaÑ uppajjissati, tassa tadavatthassa puggalassa r|pÈyatanuppÈdato uddhaÑ cakkhÈyatanasantÈnuppÈdassa pavattiyampi bhÈvissantassa paÔiÒÒÈtabbattÈ. Atha kasmÈ “yassa vÈ pana r|pÈyatanaÑ nuppajjissati, tassa cakkhÈyatanaÑ nuppajjissatÊti? ŒmantÈ”ti paÔiÒÒÈtaÑ, nanu gabbhaseyyakassa pacchimabhavikassa upapajjantassa ekÈdasamasattÈhÈ orato Ôhitassa r|pÈyatanaÑ nuppajjissati no ca cakkhÈyatanaÑ nuppajjissatÊti? TasmiÑ bhave bhavissantassa uppÈdassa anÈgatabhÈvena avacanato. Bhavantare hi tassa tassa ÈyatanasantÈnassa yo Èdi-uppÈdo paÔisandhiyaÑ pavatte ca bhavissati, so anÈgatuppÈdo tabbhÈvena vuccati addhÈpaccuppannÈnantogadhattÈ. Na pana yo tasmiÑ yeva bhave pavatte bhavissati, so anÈgatuppÈdabhÈvena vuccati addhÈpaccuppannantogadhattÈ. AddhÈvasena hettha kammajapavattassa paccuppannÈdikÈlabhedo adhippeto. EvaÒca katvÈ indriyayamake3 “yassa itthindriyaÑ ______________________________________________________________ 1. JaccandhajaccabadhiraggahaÓeneva (Ka) 2. Abhi 5. 84 piÔÔhe. 3. Abhi 7. 244 piÔÔhe.


uppajjati, tassa purisindriyaÑ uppajjissatÊti? PacchimabhavikÈnaÑ itthÊnaÑ upapajjantÊnaÑ, yÈ ca itthiyo r|pÈvacaraÑ ar|pÈvacaraÑ upapajjitvÈ parinibbÈyissanti, yÈ ca itthiyo eteneva bhÈvena katici bhave dassetvÈ parinibbÈyissanti, tÈsaÑ upapajjantÊnaÑ tÈsaÑ itthindriyaÑ uppajjati, no ca tÈsaÑ purisindriyaÑ uppajjissatÊ”ti vuttaÑ. Na hi tÈsaÑ sabbÈsaÑ tasmiÑ bhave pavatte purisindriyaÑ na uppajjissati li~gaparivattanasabbhÈvÈ, bhavantare pana Èdi-uppÈdassa abhÈvaÑ andhÈya “no ca tÈsaÑ purisindriyaÑ uppajjissatÊ”ti vuttaÑ. Bhavantare hi Èdi-uppÈdassa anÈgatattaÑ adhippetanti. EvaÒca katvÈ “katici bhave dassetvÈ”ti bhavaggahaÓaÑ katanti.

“ŒyatanÈnaÑ paÔilÈbho jÈtÊ”ti1 vacanato taÑtaÑÈyatananibbattakakammena gahitapaÔisandhikassa avassaÑbhÈvÊ-Èyatanassa yÈva ÈyatanapÈrip|ri, tÈva uppajjatÊti pana atthe gayhamÈne pucchÈdvayavissajjanaÑ s|papannaÑ hoti. EvaÒca sati “yassa vÈ pana sotÈyatanaÑ nuppajjissati, tassa cakkhÈyatanaÑ nuppajjatÊti? PacchimabhavikÈnaÑ paÒcavokÈraÑ upapajjantÈnaÑ, ye ca ar|paÑ upapajjitvÈ parinibbÈyissanti, tesaÑ upapajjantÈnaÑ tesaÑ sotÈyatanaÑ nuppajjissati no ca tesaÑ cakkhÈyatanaÑ nuppajjatÊ”ti evamÈdÊsu2 gabbhaseyyakÈpi pacchimabhavikÈdayo upapajjantÈ gahitÈ honti. EvaÒca katvÈ indriyayamake3 “yassa vÈ pana somanassindriyaÑ uppajjati, tassa cakkhundriyaÑ uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti idampi upapannaÑ hoti. SomanassindriyuppÈdakassa kammassa ekantena cakkhundriyuppÈdanato gabbhepi yÈva cakkhundriyuppatti, tÈva uppajjamÈnatÈya tassÈ abhinanditabbattÈ.

YaÑ pana “yassa vÈ pana yattha r|pÈyatanaÑ uppajjittha, tassa tattha ghÈnÈyatanaÑ uppajjatÊti? KÈmÈvacarÈ cavantÈnaÑ, aghÈnakÈnaÑ kÈmÈvacaraÑ upapajjantÈnaÑ, r|pÈvacarÈnaÑ tesaÑ tattha r|pÈyatanaÑ uppajittha no ca tesaÑ tattha ghÈnÈyatanaÑ uppajjatÊ”ti4 ettha “aghÈnakÈnaÑ kÈmÈvacaraÑ upapajjantÈnan”ti4 vuttaÑ, taÑ ye ekÈdasamasattÈhÈ orato kÈlaÑ karissanti, tesaÑ ghÈnÈyatanÈnibbattakakammena gahitapaÔisandhikÈnaÑ vasena vuttanti veditabbaÑ. “Yassa yattha ghÈnÈyatanaÑ na nirujjhati, ______________________________________________________________ 1. DÊ 2. 243; Abhi 2. 144 piÔÔhesu. 2. Abhi 5. 117 piÔÔhe. 3. Abhi 7. 114 piÔÔhe. 4. Abhi 5. 105 piÔÔhe.


tassa tattha r|pÈyatanaÑ na nirujjhissatÊti? KÈmavacaraÑ upapajjantÈnaÑ, aghÈnakÈnaÑ kÈmÈvacarÈ cavantÈnaÑ, r|pÈvacarÈnaÑ tesaÑ tattha ghÈnÈyatanaÑ na nirujjhati no ca tesaÑ tattha r|pÈyatanaÑ na nirujjhissatÊ”ti1 hi ettha “aghÈnakÈnaÑ kÈmÈvacarÈ cavantÈnan”ti1 vacanaÑ anuppanneyeva ghÈnÈyatane gabbhaseyyakÈnaÑ cuti atthÊti dÊpeti. Na hi kÈmÈvacare gabbhaseyyakato aÒÒo aghÈnako atthi dhammahadayavibha~ge2 “kÈmadhÈtuyÈ upapattikkhaÓe kassaci aÔÔhÈyatanÈni pÈtubhavantÊ”avuttattÈti. Atha kasmÈ opapÈtike eva sandhÈya idha, indriyayamake ca yathÈdassitÈsu pucchÈsu ÈmantÈ”ti vuttanti na viÒÒÈyatÊti? Yamake sanniÔÔhÈnena gahitatthassa ekadese saÑsayatthasambavena paÔivacanassa akaraÓato. Bhinditabbe hi na paÔivacanavissajjanaÑ hoti. Yadi siyÈ, paripuÓÓavissajjanameva na siyÈti. Atha kasmÈ “yassa vÈ pana somanassindriyaÑ uppajjati, tassa cakkhundriyaÑ uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti3 iminÈ “gabbhaseyyakÈnaÑ somanassapaÔisandhi natthÊ”ti na viÒÒÈyatÊti? “KÈmadhÈtuyÈ upapattikkhaÓe kassa dasindriyÈni pÈtubhavanti? GabbhaseyyakÈnaÑ sattÈnaÑ sahetukÈnaÑ ÒÈÓasampayuttÈnaÑ upapattikkhaÓe dasindriyÈni pÈtubhavanti kÈyindriyaÑ manindriyaÑ vÈ purisindriyaÑ vÈ jÊvitindriyaÑ somanassindriyaÑ vÈ upekkhindriyaÑ vÈ sandhindriyan”ti4 Èdivacanato.

NirodhavÈre anÈgatakÈlabhede yathÈ tasseva cittassa nirodho anÈgatabhÈvena tassa uppattikkhaÓe vutto, evaÑ tasseva kammajasantÈnassa nirodho anÈgatabhÈvena tassa uppÈde vattabboti sabbattha upapajjantÈnaÑ eva so tathÈ vutto, na uppannÈnaÑ. UppannÈnaÑ pana aÒÒassa anÈgatassa santÈnassa nirodho anÈgatabhÈvena vattabbo, na tasseva. Tassa hi uppÈdÈnantaraÑ nirodho Èraddho nÈma hotÊti. TasmÈ arahataÑ pavatte sotassa cakkhussa ca bhede satipi anÈgatakÈlÈmasanavaseneva “yassa cakkhÈyatanaÑ nirujjhissati, tassa sotÈyatanaÑ nirujjhissatÊti? ŒmantÈ. Yassa vÈ pana sotÈyatanaÑ nirujjhissati, tassa cakkhÈyatanaÑ nirujjhissatÊti? ŒmantÈ”ti vissajjanadvayaÑ upapannameva hotÊti. YasmÈ ca upapatti-anantaraÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 159 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 415 piÔÔhe. 3. Abhi 7. 114 piÔÔhe. 4. Abhi 2. 430 piÔÔhe.


nirodho Èraddho nÈma hoti, taÑniÔÔhÈnabhÈvato pana cutiyÈ nirodhavacanaÑ, tasmÈ pavatte niruddhepi santÈnekadese aniruddhaÑ upÈdÈya aniÔÔhitanirodhoti cutiyÈva tasa nirodhoti vuccati. Vakkhati hi “yassa vÈ pana somanassindriyaÑ nirujjhati, tassa cakkhundriyaÑ nirujjhatÊti? ŒmantÈ”ti, tenetthÈpi cutinirodhe eva ca adhippete yaÒca pavatte nirujjhissati, taÒca niÔÔhÈnavasena cutiyÈ eva nirujjhissatÊti vuttanti “ÈmantÈ”ti yuttaÑ paÔivacanaÑ. “SacakkhukÈnan”ti-ÈdÊsu ca “paÔiladdhacakkhukÈnan”ti-ÈdinÈ attho viÒÒÈyatÊti.

“Yassa cakkhÈyatanaÑ na nirujjhati, tassa sotÈyatanaÑ na nirujjhissatÊti? SabbesaÑ upapajjantÈnaÑ, acakkhukÈnaÑ cavantÈnaÑ tesaÑ akkhÈyatanaÑ na nirujjhati no ca tesaÑ sotÈyatanaÑ na nirujjhissatÊ”ti ettha Èruppe pacchimabhavike ÔhapetvÈ sabbe upapajjantÈ, acakkhukÈ cavantÈ ca gahitÈti daÔÔhabbÈ. Te hi dutiyakoÔÔhÈsena sa~gayhantÊti tadapekkhattÈ sÈvasesamidaÑ sabbavacanaÑ acakkhukavacanaÒÈti. “Œruppe pacchimabhavikÈnan”ti ettha ca ar|pato paÒcavokÈraÑ agacchantÈ anaÒÒ|papattikÈpi “ar|pe pacchimabhavikÈ”icceva sa~gayhantÊti veditabbÈ. Esa nayo aÒÒesupi evar|pes|ti.

PavattivÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

ŒyatanayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

_____


1-19. LabbhamÈnÈnanti idaÑ pa-attivÈre saddadhÈtusambandhÈnaÑ yamakÈnaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtÈdisambandhÈnaÒca cutipaÔisandhivasena alabbhamÈnataÑ sandhÈya vuttaÑ.

DhÈtuyamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


5. Saccayamaka


10-26. “DukkhaÑ dukkhasaccanti? ŒmantÈ”ti ettha kiÒcÈpi dukkhadukkhaÑ sa~khÈradukkhaÑ vipariÓÈmadukkhanti tÊsupi dukkhasaddo pavattati, “jÈtipi dukkhÈ”ti1 ÈdinÈ jÈti-ÈdÊsu ca, so pana dukkhadukkhato aÒÒattha pavattamÈno aÒÒanirapekkho nappavattati. SuddhaÒcettha dukkhapadaÑ aÒÒanirapekkhaÑ gahetvÈ paÓÓattisodhanaÑ karoti, tena nippariyÈyato dukkhasabhÈvattÈ eva yaÑ dukkhadukkhaÑ, tasmiÑ dukkhadukkhe esa dukkhasaddo, taÒca ekantena dukkhasaccamevÈti “ÈmantÈ”ti vuttaÑ. SuddhasaccavÈre sacavibha~ge vuttesu samudayesu koci phaladhammesu natthi, na ca phaladhammesu koci nirodhoti vuccamÈno atthi, maggasaddo ca phalaphala~gesu maggaphalattÈ pavattati, na maggakiccasabbhÈvÈ. pariniÔÔhitaniyyÈnakiccÈni hi tÈni. NiyyÈnavÈcako cettha maggasaddo, na niyyÈnaphalavÈcako, tasmÈ samudayo saccaÑ nirodho saccaÑ, maggo saccanti etesupi “ÈmantÈ”icceva vissajjanaÑ kataÑ.

Atha vÈ padasodhanena padesu sodhitesu saccavisesanabh|tÈ eva dukkhÈdisaddÈ idha gahitÈti viÒÒÈyanti. TesaÑ pana ekantena saccavisesanabhÈvaÑ, saccÈnaÒca tabbisesanayogavisesaÑ dÊpetuÑ suddhasaccavÈro vuttoti saccavisesanÈnaÑ dukkhÈdÊnaÑ ekantasaccattÈ “dukkhaÑ saccaÑ -pa- maggo saccanti? ŒmantÈ”ti vuttanti. YathÈ cettha, evaÑ khandhayamakÈdÊsupi suddhakhandhÈdivÈresu khandhÈdivisesanabh|tÈnameva r|pÈdÊnaÑ gahaÓaÑ yuttaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ2 pana “yasmÈ piyar|pasÈtar|pasa~khÈtaÑ vÈ r|paÑ hotu bh|tupÈdÈr|paÑ vÈ, sabbaÑ paÒcasu khandhesu sa~gahaÑ gaccheteva, tasmÈ ÈmantÈti paÔijÈnÈtÊ”ti vacanena r|pÈdivakkhÈdidukkhÈdiggahaÓehi suddhakhandhÈdivÈresupi khandhÈdivisesanato aÒÒepi gahitÈti ayamattho dÊpito hoti, tena tadanur|patÈvasena itaro attho vutto.

PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Vi 3. 14; Abhi 2. 104 piÔÔhesu. 2. Abhi-®Ôha 3. 295 piÔÔhe.



27-164. Antamaso suddhÈvÈsÈnampÊti idaÑ tesaÑ ariyattÈ dukkhasaccena upapajjane Èsa~kÈ siyÈti katvÈ vuttaÑ. TaÓhÈvippayuttacittassÈti idaÑ paÒcavokÈravaseneva gahetabbanti vuttaÑ. Yassa dukkhasaccaÑ uppajjatÊti etena pana sanniÔÔhÈnena sabbe upapajjantÈ pavattiyaÑ catuvokÈre maggaphalato aÒÒacittÈnaÑ uppÈdakkhaÓasama~gino paÒcavokÈre ca sabbacittÈnaÑ uppÈdakkhaÓasama~gino sa~gahitÈti tesveva sanniÔÔhÈnena nicchitesu keci “pavatte taÓhÈvippayuttacittassa uppÈdakkhaÓe”ti etena dukkhasamudayesu ekakoÔÔhÈsappavattisama~gino dassÊyanti sanniÔÔhÈnena gahitasseva vibhÈgadassanato, tena catuvokÈrÈnampi gahaÓaÑ upapannameva. Na hi tesu maggaphaluppÈdasama~gÊsu pasa~gatÈ atthi taÑsama~gÊnaÑ tesaÑ sanniÔÔhÈnena aggahitattÈti. IdaÑ idha na gahetabbanti idaÑ catuvokÈre phalasamÈpatticittaÑ idha saccÈnaÑ uppÈdavacane na gahetabbanti vuttaÑ hoti.

Ettha ca sabbesaÑ upapajjantÈnanti idaÑ kammajapavattassa paÔhamuppÈdadassanena vuttaÑ, asaÒÒasattÈpettha sa~gahitÈ. Pavatte taÓhÈvippayuttacittassa uppÈdakkhaÓeti idaÑ pana samudayasaccuppÈdavomissassa dukkhasaccuppÈdassa taÑrahitassa dassanavasena vuttaÑ. TaÓhÈya uppÈdakkhaÓeti taÑsahitassa samudayasaccupÈdavomissassa. TesaÑ pana asaÒÒasattÈnaÑ pavattiyaÑ dukkhasaccassa uppÈdo sabbattha na gahito, tathÈ nirodho cÈti. Maggasaccayamakepi eseva nayo. TesaÑ tasmiÑ upapattikkhaÓe ca taÓhÈvippayuttacittuppattikkhaÓe cÈti evamettha khaÓavasena okÈso veditabboti vuttaÑ, evaÒca sati “yassa yattha dukkhasaccaÑ uppajjati, tassa tattha samudayasaccaÑ uppajjissatÊ”ti1 etassa vissajjane pacchimakoÔÔhÈse “itaresaÑ catuvokÈraÑ paÒcavokÈraÑ upapajjantÈnaÑ, pavatte cittassa uppÈdakkhaÓe tesaÑ tattha dukkhasaccaÒca uppajjati samudayasaccaÒca uppajjissatÊ”ti1 idaÑ na yujjeyya. Na hi upapattikkhaÓe cittuppattikkhaÓe ca samudayasaccaÑ uppajjissatÊti. TasmÈ upapattikkhaÓataÓhÈvippayuttacittuppattikkhaÓasama~gÊnaÑ puggalÈnaÑ yasmiÑ kÈmÈvacarÈdi-okÈse sÈ upapatti cittuppatti ca pavattamÈnÈ, tattha tesanti ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 227 piÔÔhe.


okÈsavasenevettha tattha-saddassa attho yujjati. PuggalokÈsavÈro hesa. Tattha puggalavisesadassanatthaÑ “sabbesaÑ upapajjantÈnan”ti-Èdi vuttaÑ, okÈso pana yattha te, so evÈti.

“SabbesaÑ cavantÈnaÑ pavatte cittassa bha~gakkhaÓe Èruppe maggassa ca phalassa ca uppÈdakkhaÓe tesaÑ samudayasaccaÒca nuppajjati dukkhasaccaÒca nuppajjatÊ”ti etthapana “pavatte cittassa bha~gakkhaÓe dukkhasaccaÑ nuppajjatÊ”ti cittapaÔibaddhavuttittÈ cittajar|pameva idhÈdhippetaÑ, na kammajÈdir|paÑ cittaÑ anapekkhitvÈva uppajjanatoti keci vadanti. “Yassa vÈ panasamudayasaccaÑ nuppajjatÊ”ti etena panasanniÔÔhÈnena gahito puggalo na cittaÑ apekkhitvÈva gahito, atha kho yo koci evaÑpakÈro, tasmÈ “tassa dukkhasaccaÑ nuppajjatÊ”ti etena ca na cittÈpekkhameva dukkhasaccaÑ vuttaÑ, atha kho yaÑ kiÒcÊti cittassa bha~gakkhaÓe yaÑ kiÒci dukkhasaccaÑ nuppajjatÊti ayamattho viÒÒÈyatÊti. Na hi yamake vibhajitabbe avibhattÈ nÈma pucchÈ atthÊti.

“SuddhÈvÈsÈnaÑ dutiye citte vattamÈne”ti idaÑ sabbanti mena paricche dena yassa yattha dukkhasaccaÑ uppajjittha no ca samudayasaccaÑ, taÑdassanavasena vuttaÑ. TasmiÑ pana dassite tena samÈnagatikattÈ dutiyÈkusalacittato purimasabbacittasama~gino teneva dassitÈ honti. Tesampi hi tattha dukkhasaccaÑ uppajjitthi no ca tesaÑ tattha samudayasaccaÑ uppajjatthÈti. EvaÒca katvÈ “itaresaÑ catuvokÈrapaÒcavokÈrÈnan”ti ettha yathÈvuttÈ suddhÈvÈsÈ aggahitÈ honti. YathÈ “yassa yattha dukkhasaccaÑ uppajjati, tassa tattha samudayasaccaÑ uppajjitthÈ”ti1 etassa vissajjane “suddhÈvÈsÈnaÑ upapatticittassa uppÈdakkhaÓe”ti1 eteneva upapatticittuppÈdakkhaÓasama~gisamÈnagatikÈ dutiyÈkusalato purimasabbacittuppadakkhaÓasama~gino dassitÈ hontÊti na te “itaresan”ti etena gayhanti, evamidhÈpi daÔÔhabbanti. “Itaresan”ti vacanaÑ paÒcavokÈrÈnaÑ visesanatthaÑ, na catuvokÈrÈnaÑ. Na hi te pubbe vuttÈ vajjetabbÈ santi paÒcavokÈrÈ viya yathÈvuttÈ suddhÈvÈsÈti. “AbhisametÈvÊnaÑtesaÑ tattha dukkhasaccaÒca uppajjittha maggasaccaÒca uppajjitthÈ”ti2 etena3 sanniÔÔhÈnena puggalokÈsÈ aÒÒamaÒÒaparicchinnÈ gahitÈti yasmiÑ okÈse abhisametÈvino, te evaÑ “abhisametÈvÊnan”ti etena gahitÈti ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 222 piÔÔhe. 2. Abhi 5. 217 piÔÔhe. 3. Ettha (?)


daÔÔhabbÈ. Tena ye kÈmÈvacare r|pÈvacare ar|pÈvacare vÈ abhisametÈvino r|pÈvacaraÑ ar|pÈvacaraÑ vÈ upapannÈ, yÈva atthÈbhisamayo uppanno bhavissati, tÈva te ettha na gayhanti, te pana purimakoÔÔhÈse “suddhÈvÈsÈnaÑ dutiye citte vattamÈne”ti1 evaÑ dassitehi suddhÈvÈse anuppannÈbhisamayehi samÈnagatikÈti visuÑ na dassitÈ. “AnabhisametÈvÊnan”ti gahitÈ ye sabbattha tattha ca anabhisametÈvino, tesu suddhÈvÈsÈnaÑ gahaÓakÈlavisesanatthaÑ “suddhÈ vÈsÈnaÑ dutiye citte vattamÈne”ti1 vuttanti.

Yassa cittassa anantarÈ aggamaggaÑ paÔilabhissantÊti etena vodÈnacittasama~ginÈ samÈnagatikÈ tato purimataracittasama~ginopi yÈva sabbantimataÓhÈsampayuttacittasama~gÊ, tÈva dassitÈti veditabbÈ. Esa nayo aÒÒesu evar|pes|ti.

Pavatte cittassa bha~gakkhaÓeti ÈgataÔÔhÈne paÔisandhicittassapi bha~gakkhaÓaggahaÓaÑ daÔÔhabbaÑ, tathÈ “pavatte cittassa uppÈdakkhaÓe”ti ÈgataÔÔhÈne ca cuticittassapi uppÈdakkhaÓassÈti. “Yassa dukkhasaccaÑ na nirujjhati, tassa samudayasaccaÑ na nirujjhissatÊ”ti2 etassa vissajane dvÊsupi koÔÔhÈsesu “ar|pe maggassa ca phalassa ca bha~gakkhaÓe”icceva2 vuttaÑ, na visesitaÑ. KasmÈ? Ekassapi maggassa ca phalassa ca bha~gakkhaÓasama~gino ubhayakoÔÔhÈsabhajanato. Yassa dukkhasaccaÑ na nitujjhatÊti etena sanniÔÔhÈnena gahitesu hi ar|pe maggaphalabha~gakkhaÓasama~gÊsu kesaÒci tiÓÓaÑ phÈlÈnaÑ dvinnaÒca maggÈnaÑ bha~gakkhaÓasama~gÊnaÑ nirantaraÑ anuppÈdetvÈ antarantarÈ vipassanÈnikantiÑ bhavanikantiÑ uppÈdetvÈ ye uparimagge uppÈdessanti, tesaÑ samudayasaccaÑ nirujjhissatÊti tesaÑyeva pana kesaÒci antarÈ taÓhaÑ anuppÈdetvÈ uparimagga-uppÈdentÈnaÑ maggaphalabha~gakkhaÓasama~gÊnaÑ samudayasaccaÑ na nirujjhisatÊti. SÈmaÒÒavacanenapi ca purimakoÔÔhÈse vuccamÈnena pacchimakoÔÔhÈse vakkhamÈne vajjetvÈva gahaÓaÑ hotÊti dassitoyaÑ nayoti.

PavattivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 217 piÔÔhe. 2. Abhi 5. 244 piÔÔhe.



165. 170. PariÒÒÈvÈre -pa- tissopettha pariÒÒÈ labbhantÊti ettheva visesanaÑ khandhayamakÈdÊsu sabbakhandhÈdÊnaÑ viya sabbasaccÈnaÑ apariÒÒeyyatÈdassanatthaÑ sacchikaraÓabhÈvanÈvasena imassa vÈrassa appavattidassanatthaÒca. Dukkhassa pariÒÒatthaÑ samudayassa ca pahÈnatthaÑ bhagavati brahmacariyaÑ vussatÊti pariÒÒÈpahÈnaÑ saccesu dassetuÑ dukkhe tÊraÓapariÒÒÈ vuttÈ, na pahÈnapariÒÒÈ. Samudaye ca pahÈnapariÒÒÈ, na tÊraÓapariÒÒÈ. ©ÈtapariÒÒÈ pana sÈdhÈraÓÈti ubhayattha vuttÈ. MaggaÒÈÓaÒhi dukkhasamudayÈni vibhÈvetÊti ÒÈtapariÒÒÈ ca hoti, dukkhatÊraÓakiccÈnaÑ nipphÈdanato tÊraÓapariÒÒÈ ca, samudayassa appavatthikaraÓatova pahÈnapariÒÒÈ cÈti tissopi pariÒÒÈ maggakkhaÓe eva yojetabbÈti.


SaccayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. Sa~khÈrayamaka

1. PaÓÓattivÈravaÓÓanÈ

1. KhandhÈdayo viya pubbe avibhattÈ kÈyasa~khÈrÈdayoti tesaÑ aviÒÒÈtattÈ “assÈsapassÈsÈ kÈyasa~khÈro”ti-ÈdinÈ1 tayo sa~khÈre vibhajati. KÈyassa sa~khÈroti paÔhame atthe sÈmi-atthe eva sÈmivacanaÑ, dutiye atthe kattu-atthe. VaciyÈ sa~khÈroti kammatthe sÈmivacanaÑ. Cittassa sa~khÈroti ca kattu-attheyeva. So pana karaÓavacanassa atthoti katvÈ “karaÓatthe sÈmivacanaÑ katvÈ”ti vuttaÑ. 2-7. Suddhika-ekekapadavasena atthÈbhÈvatoti padasonetaÑ m|lakacakkavÈrehi yopi attho dassito dvÊhi padehi labbhamÈno eko assÈsapassÈsÈdiko, tassa suddhikehi kÈyÈdipadehi ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 483 piÔÔhe.


suddhikena ca sa~khÈrapadena avacanÊyattÈ yathÈ r|papadassa khandhekadeso khandhapadassa khandhasamudÈyopadasodhane dassito yathÈdhippeto attho atthi, evaÑ ekekapadassa yathÈdhippetatthÈbhÈvatoti adhippÈyo. KÈyo kÈyasa~khÈroti-Èdi pana vattabbaÑ siyÈti yadi visuÑ adÊpetvÈ samudito kÈyasa~khÈrasaddo ekatthaÑ dÊpeti, kÈyasa~khÈrasaddo kÈyasa~khÈratthe vattamÈno khandhasaddo viya r|pasaddena kÈyasaddena visesitabboti adhippÈyena vadati. Suddhasa~khÈravÈro hesÈti etena imassa vÈrassa padasodhanena dassitÈnaÑ yathÈdhippetÈnameva gahaÓato tesaÒca kÈyÈdipadehi aggahitattÈ “kÈyo kÈyasa~khÈro”ti-Èdivacanassa ayuttiÑ dasseti. Idha pana sa~khÈrayamake kÈyÈdipadÈnaÑ sa~khÈrapadassa ca asamÈnÈdhikaraÓattÈ “kÈyo sa~khÈro, sa~khÈrÈ kÈyo”ti-Èdimhi vuccamÈne adhippetatthapariccÈgo anadhippetatthapariggaho ca kato siyÈti suddhasa~khÈrataÑ m|lacakkavÈrÈ na vuttÈ. PadasodhanavÈrataÑm|lacakkavÈrehi pana asamÈnÈdhikaraÓehi kÈyÈdipadehi sa~khÈrasaddassa visesanÊyatÈya dassitÈya saÑsayo hoti “yo atthantarappavattinÈ kÈyasaddena visesito kÈyasa~khÈro, eso atthantarappavattÊhi vacÊcittehi visesito udÈhu aÒÒo”ti. EvaÑ sesesupi. Ettha tesaÑ aÒÒattha dassanatthaÑ “kÈyasa~khÈro vacÊsa~khÈro”ti-ÈdinÈ anulomapaÔilomavasena cha yamakÈni vuttÈnÊti daÔÔhabbaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ pana suddhasa~khÈravÈraÔÔhÈne vuttattÈ ayaÑ nayo suddhasa~khÈravÈroti vutto.

PaÓÓattivÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


19. PavattivÈre sa~khÈrÈnaÑ puggalÈnaÒca okÈsattÈ jhÈnaÑ bh|mi ca visuÑ okÈsabhÈvena gahitÈti puggalavÈre ca okÈsavasena puggalaggahaÓena tesaÑ dvinnaÑ okÈsÈnaÑ vasena gahaÓaÑ hoti, tasmÈ “vinÈvitakkavicÈrehi assÈsapassÈsÈnaÑ uppÈdakkhaÓe”ti dutiyatatiyajjhÈnokÈsavasena gahitÈ puggalÈ visesetvÈ dassitÈti


daÔÔhabbÈ. Puna paÔhamajjhÈnaÑ samÈpannÈnanti jhÈnokÈsavasena puggalaÑ dasseti, kÈmÈvacarÈnanti bh|mokÈsavasena. DvippakÈrÈnampi pana tesaÑ visesanatthamÈha “assÈsapassÈsÈnaÑ uppÈdakkhaÓe”ti. Tena r|pÈr|pÈvacaresu paÔhamajjhÈnasamÈpannake kÈmÈvacare gabbhagatÈdike ca nivatteti. KÈmÈvacarÈnampi hi gabbhagatÈdÊnaÑ vinÈ assÈsapassÈsehi vitakkavicÈrÈnaÑ uppatti atthi. AÔÔhakathÈyaÑ pana ekantikattÈ r|pÈr|pÈvacarÈ nidassitÈ. VinÈ assÈsapassÈ sehi vitakkavicÈrÈnaÑ uppÈdakkhaÓeti etena pana dassitÈ puggalÈ paÔhamajjhÈnokÈsÈ kÈmÈvacarÈdi-okÈsÈ ca assÈsapassÈsavirahavisiÔÔhÈ daÔÔhabbÈ. IminÈ nayena sabbattha puggalavibhÈgo veditabbo. 21. “PaÔhamajjhÈne kÈmÈvacareti kÈmÈvacarabh|miyaÑ uppanne paÔhamajjhÈne”ti aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ, etasmiÑ pana atthe sati “catutthajjhÈne r|pÈvacare ar|pÈvacare tattha cittasa~khÈro uppajjati no ca tattha kÈyasa~khÈro uppajjatÊ”ti etthÈpi r|pÈr|pÈvacarabh|mÊsu uppanne catutthajjhÈneti attho bhaveyya, so ca aniÔÔho bh|mÊnaÑ okÈsabhÈvassova aggahitatÈpattito, sabbacatutthajjhÈnassa okÈsavasena aggahitathÈpattito ca, tasmÈ jhÈnabh|mokÈsÈnaÑ sa~karaÑ akatvÈ visuÑ eva okÈsabhÈvo yojetabbo. PaÔhamajjhÈnokÈsepi hi kÈyasa~khÈro ca uppajjati vacÊsa~khÈro ca uppajjati kÈmÈvacarokÈse ca. Yadipi na sabbamhi paÔhamajjhÈne sabbamhi ca kÈmÈvacare dvayaÑ uppajjati, tatthÈ pana taÑdvayuppatti atthÊti katvÈ evaÑ vuttanti daÔÔhabbaÑ. VisuÑ okÈsattÈ ca “a~gamattavasena cetthÈ”ti-ÈdivacanaÑ na vattabbaÑ hotÊti. Imamhi ca yamake avitakkavicÈramattaÑ dutiyajjhÈnaÑ vicÈravasena paÔhamajjhÈne sa~gahaÑ gacchatÊti daÔÔhabbaÑ. Muddhabh|taÑ dutiyajjhÈnaÑ gahetvÈ itaraÑ asa~gahitanti vÈ yassayatthake “nirodhasamÈpannÈnan”ti labbhati. Na hi te asaÒÒasattÈ viya okÈse1 hontÊti. 37. SuddhÈvÈsÈnaÑ dutiye citte vattamÈneti tesaÑ paÔhamato avitakka-avicÈrato dutiye savitakkasavicÈrepi bhavanikanti Èvajjane vattamÈne ubhayaÑ nuppajjitthÈti dassentena tato purimacittakkhaÓesupi ______________________________________________________________ 1. OkÈso (Ka)


nuppajjitthÈti dassitameva hoti. YathÈ pana cittasa~khÈrassa ÈdidassanatthaÑ “suddhÈvÈsaÑ upapajjantÈnan”ti vuttaÑ, evaÑ vacÊ sa~khÈrassa ÈdidassanatthaÑ “dutiye citte vattamÈne”ti vuttantidaÔÔhabbaÑ.


Sa~khÈrayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. Anusayayamaka

ParicchedaparicchinnuddesavÈravaÓÓanÈ

1. PaccayapariggahapariyosÈnÈ ÒÈtapariÒÒÈti paccayadÊpakenam|layamakena ÒÈtapariÒÒaÑ, khandhÈdÊsu tÊraÓabÈhullato khandhÈdiyamakehi tÊraÓapariÒÒaÒca vibhÈvetvÈ anusayapahÈnantÈ pahÈnapariÒÒÈti pahÈtabbamuddhabh|tehi anusayehi pahÈnapariÒÒaÑ vibhÈvetuÑ anusayamakaÑ ÈraddhiÑ. LabbhamÈnavasenÈti anusayabhÈvena labbhamÈnÈnaÑ vasenÈti attho. TÊhÈkÈrehi anusayÈnaÑ gÈhÈpanaÑ tesu tathÈ aggahitesu anusayavÈrÈdipÈÄiyÈ duravabodhattÈ.

AyaÑ panettha purimes|ti etesu sÈnusayavÈrÈdÊsu purimes|ti attho. AtthavisesÈbhÈvato “kÈmadhÈtuÑ vÈ pana upapajjantassa kÈmadhÈtuyÈ cutassa, r|padhÈtuÑ vÈ pana upapajjantassa kÈmadhÈtuyÈ cutassÈ”ti evamÈdÊhi avuccamÈne kathamayaÑ yamakadesanÈ siyÈti? NÈyaÑ yamakadesanÈ, purimavÈrehi pana yamakavasena desitÈnaÑ anusayÈnaÑ cuti-upapattivasena anusayaÔÔhÈnaparicchedadassanaÑ. YamakadesanÈbÈhullato pana sabbavÈrasamudÈyassa anusayayamakanti nÈmaÑ daÔÔhabbaÑ. Atha vÈ paÔilomapucchÈpi atthavasena labbhanti, atthavisesÈbhÈvato pana na vuttÈti labbhamÈnatÈvasena etissÈpi desanÈya yamakadesanatÈ veditabbÈ.

Anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈ uppajjantÊti etena kÈraÓalÈbhe uppatti-arahataÑ dasseti. AppahÊnÈ hi anusayÈ kÈraÓalÈbhe sati uppajjanti. YÈva ca maggena tesaÑ anuppatti-arahatÈ na katÈ hoti,


tÈva te evaÑpakÈrÈ evÈti “anusayÈ”ti vuccanti. So evaÑpakÈro uppajjati saddena gahito, na khandhayamakÈdÊsu viya uppajjamÈnatÈ. Teneva “yassa kÈmarÈgÈnusayo uppajjati, tassa paÔighÈnusayo uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti-ÈdinÈ uppajjanavÈro anusayavÈrena ninnÈnÈkaraÓo vibhatto. Anur|paÑ kÈraÓaÑ pana labhitvÈ ye uppajjiÑsu uppajjamÈnÈ ca, tepi appahÊnaÔÔhena thÈmagatÈ ahesuÑ bhavanti ca. Uppatti-arahatÈya eva ca te uppajjiÑsu uppajjanti ca, na ca atÊtÈnÈgatapaccuppannato aÒÒe uppatti-arahÈ nÈma atthi, tasmÈ sabbe atÊtÈnÈgatapaccuppannÈ kÈmarÈgÈdayo “anusayÈ”ti vuccanti. AppahÊnaÔÔheneva hi anusayÈ, appahÊnÈ ca atÊtÈdayo eva, maggassa pana tÈdisÈnaÑ anuppatti-arahatÈpÈdanena anusayappahÈnaÑ hotÊti. AppahÊnÈkÈro nÈma dhammÈkÈro, na dhammo, dhammo eva ca uppajjatÊti iminÈ adhippÈyenÈha “appahÊnÈkÈro ca uppajjatÊti vuttuÑ na yujjatÊ”ti. SattÈnusayÈti ettha yadi appahÊnaÔÔhena santÈne anusentÊti-anusayÈ, atha kasmÈ satteva vuttÈ, nanu sattÈnusayato aÒÒesampi kilesÈnaÑ appahÊnattÈ anusayabhÈvo ÈpajjatÊti ce? NÈpajjati, appahÊnamattasseva anusayabhÈvassa avuttattÈ. VuttaÒhi “anusayoti pana appahÊnaÔÔhena thÈmagatakileso vuccatÊ”ti1, tasmÈ appahÊnaÔÔhena thÈmagato kilesoyeva anusayo nÈmÈti yuttaÑ. ThÈmagatanti ca aÒÒehi asÈdhÈraÓo sabhÈvo daÔÔhabbo. TathÈ hi dhammasabhÈvabodhinÈ tathÈgatena imeyeva “anusayÈ”ti vuttÈ. ThÈmagatoti anusayasama~gÊti attho.

Anusaya-uppajjanavÈrÈnaÑ samÈnagatikattÈ yathÈ “anusetÊ”ti vacanaÑ appahÊnÈkadÊpakaÑ, evaÑ “uppajjatÊ”ti vacanaÑ siyÈti uppajjanavÈrena “uppajjatÊ”ti vacanassa avuttatÈ sakkÈ vattunti ce? TaÑ na, vacanatthavisesena taÑdvayassa vuttattÈ. “Anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈ uppajjatÊ”ti hi etasmiÑ atthe avisiÔÔhepi “anusetÊ”ti vacanaÑ santÈne anusayitataÑ thÈmagatabhÈvaÑ dÊpeti. Yadi tameva “uppajjatÊ”ti vacanaÑ dÊpeyya, kassaci visesassa abhÈvÈ uppajjanavÈro na vattabbo siyÈ, “uppajjatÊ”ti vacanaÑ pana uppattiyoggaÑ dÊpeti. KasmÈ? UppajjanevÈrena ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 319 piÔÔhe.


uppattiyoggassa dassitattÈ, anusayasaddassa sabbadÈ vijjamÈnÈnaÑ aparinipphannasayanatthatÈya nivÈraÓatthaÑ uppatti-arahatÈya thÈmagatabhÈvasa~khÈtassa yathÈdhippetasayanatthassa dassanatthaÑ “anusentÊti anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈ uppajjantÊ”ti yaÑ uppattiyoggavacanaÑ vuttaÑ, taÑ suvuttamevÈti adhippÈyo. Tampi suvuttameva iminÈ tantippamÈÓenÈti sampandho. Tantittayenapi hi cittasampayuttatÈ dÊpitÈ hoti.

ParicchedaparicchinnuddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

UppattiÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ

2. KÈmadhÈtuyÈ dvÊsu vedanÈs|ti kÈmÈvacarabh|miyaÑ sukhÈya ca upekkhÈya cÈti aÔÔhakathÈyaÑ kÈmadhÈtuggahaÓaÑ dvinnaÑ vedanÈnaÑ visesanabhÈvena vuttaÑ, evaÑ sati kÈmadhÈtuyÈ kÈmarÈgÈnusayassa anusayaÔÔhÈnatÈ na vuttÈ hoti. DvÊsu pana rÈgesu bhavarÈgassa tÊsu dhÈt|su r|pÈr|padhÈt|naÑ anusayaÔÔhÈnatÈ vuttÈti kÈmadhÈtuyÈ kÈmarÈgassa anusayaÔÔhÈnatÈ vattabbÈ. DhÈtuvedanÈsabbasakkÈyapariyÈpannavasena hi tippakÈraÑ anusayÈnaÑ anusayaÔÔhÈnaÑ vuttanti. TasmÈ tÊsu dhÈt|su kÈmadhÈtuyÈ tÊsu vedanÈsu dvÊsu vedanÈsu ettha kÈmarÈgÈnusayo anusetÊti visuÑ anusayaÔÔhÈnatÈ dhÈtuyÈ vedanÈnaÒca yojetabbÈ. DvÊsu vedanÈs|ti idaÒca vedanÈsu anusayamÈno kÈmarÈgÈnusayo dvÊsveva anuseti, na tÊs|ti tiÓÓampi ÔhÈnatÈnivÈraÓatthameva vuttanti na sabbÈsu dvÊsu anusayanappatto atthi, tena vedanÈvisesanatthaÑ na kÈmadhÈtuggahaÓena koci attho. BhavarÈgÈnusayanaÔÔhÈnaÒhi aÔÔhÈnaÒca anusayÈnaÑ apariyÈpannaÑ sakkÈye kÈmarÈgÈnusayassa anusayaÔÔhÈnaÑ na hotÊti pÈkaÔametaÑ. YathÈ ca “dvÊsu vedanÈs|”ti vutte paÔighÈnusayÈnusayaÔÔhÈnato aÒÒÈ dve vedanÈ gayhanti, evaÑ bhavarÈgÈnusayÈnusayanaÔÔhÈnato ca aÒÒÈ tÈ gayhantÊti.

Ettha ca dvÊhi vedanÈti sampayuttesu aÒÒesu ca piyar|pasÈtar|pesu iÔÔhar|pÈdÊsu uppajjamÈno kÈmarÈgÈnusayo sÈtasantasukhagiddhiyÈ pavattatÊti dvÊsu vedanÈsu tassa anusayanaÑ vuttaÑ. AÒÒattha


uppajjamÈnopi hi so imÈsu dvÊsu vedanÈsu anugato hutvÈ seti sukhamicceva abhilabhatÊti. EvaÑ paÔighÈnusayo ca dukkhavedanÈsampayuttesu aÒÒesu ca appiyar|pÈsÈtar|pesu aniÔÔhar|pÈdÊsu uppajjamÈno dukkhapaÔik|lato dukkhamicceva paÔihaÒÒatÊti dukkhavedanameva anugato hutvÈ seti, tena pana tasmiÑ anusayanaÑ vuttaÑ. EvaÑ kÈma rÈgapaÔighÈnaÑ tÊsu vedanÈsu anusayavacanena iÔÔha-iÔÔhamajjhatta-aniÔÔhesu ÈrammaÓapakatiyÈ vÊparÊtasaÒÒÈya ca vasena iÔÔhÈdibhÈvena gahite su kÈmarÈgapaÔighÈnaÑ uppatti dassitÈ hoti. Tattha uppajjamÈnÈ hi te tÊsu vedanÈsu anusenti nÈma. VedanÈttayamukhena vÈ ettha iÔÔhÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈnaÑ gahaÓaÑ veditabbaÑ, kÈmadhÈtu-ÈdiggahaÓena kÈmassÈdÈdivatthubh|tÈnaÑ kÈmabhavÈdÊnaÑ. Tattha kÈmarÈgÈnusayo bhavassadavasena anusayamÈno kÈmadhÈtuyÈ anuseti, kÈmasukhassÈdavasena anusayamÈno sukhopekkhÈvedanÈsu. PaÔigho dukkhapaÔighÈtavaseneva pavattatÊti yattha tattha paÔihaÒÒamÈnopi dukkhavedanÈya eva anuseti. R|pÈr|pabhavesu pana r|pÈr|pÈvacaradhammesu ca kÈmassÈdassa pavatti natthÊti tattha anusayamÈno rÈgo bhavarÈgo-icceva veditabbo. DhÈtuttayavedanÈttayaggahaÓena ca sabbasakkÈyapariyÈpannÈnaÑ gahitattÈ “yattha kÈmarÈgÈnusayo nÈnuseti, tattha diÔÔhÈnusayo nÈnusetÊ”ti1 evamÈdÊnaÑ vissajjanesu dhÈtuttayavedanÈttayavinimuttaÑ diÔÔhÈnusayÈdÊnaÑ anusayaÔÔhÈnaÑ na vuttanti daÔÔhabbaÑ. Nanu ca anuttaresu vimokkhesu pihaÑ upaÔÔhÈpayato pihapaccayÈ uppannadomanasse paÔighÈnusayo nÈnuseti, tathÈ nekkhammassitasomanassupekkhÈsu kÈmarÈgena nÈnusayitabbanti tadanusayanaÔÔhÈnato aÒÒÈpi diÔÔhÈnusayÈnusayanaÔÔhÈnabh|tÈ kÈmÈvacaravedanÈ santÊti? Hontu, na pana dhÈtuttayavedanÈttayato aÒÒaÑ tadanusayanaÔÔhÈnaÑ atthi, tasmÈ taÑ na vuttaÑ. YasmÈ pana “yattha kÈmarÈgÈnusayo ca paÔighÈnusayo ca mÈnÈnusayo ca nÈnusenti, tattha diÔÔhÈnusayo vicikicchÈnusayo nÈnusetÊti? ŒmantÈ”ti2 vuttaÑ, tasmÈ avisesena dukkhaÑ paÔighÈnusayassa anusayanaÔÔhÈnanti samudÈyavasena gahetvÈ vuttanti veditabbaÑ. TathÈ lokiyasukhopekkhÈ kÈmarÈgamÈnÈnusayanaÔÔhÈnanti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 6. 83 piÔÔhe. 2. Abhi 6. 87 piÔÔhe.


Apica sutte “idhÈvuso visÈkha bhikkhu iti paÔisaÒci kkhati ‘kudÈssu nÈmÈhaÑ domanassaÑ pajaheyyan’ti, so iti paÔisaÒcikkhitvÈ paÔighaÑ tena pajahati, na tattha paÔighÈnusayo anusetÊ”ti1 nekkhammassitaÑ domanassaÑ uppÈdetvÈ taÑ vikkhambhetvÈ vÊriyaÑ katvÈ anÈgÈmimaggena paÔighassa samugghÈtanaÑ sandhÈya vuttaÑ. Na hi paÔigheneva paÔighappahÈnaÑ, domanassena vÈ domanassappahÈnaÑ atthÊti. PaÔighuppattirahaÔÔhÈnatÈya pana idha sabbaÑ dukkhaÑ “paÔighÈnusayassa anusayanaÔÔhÈnan”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ. NippariyÈyadesanÈ hesÈ, sÈ pana pariyÈyadesanÈ. EvaÒca katvÈ paÔhamajjhÈnavikkhambhitaÑ kÈmarÈgÈnusayaÑ tathÈ vikkhambhi tameva katvÈ anÈgÈmimaggena samugghÈtanaÑ sandhÈya “vivicceva -pa- paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati, rÈgaÑ tena pajahati, na tattha rÈgÈnusayo anusetÊ”ti1 vuttaÑ. EvaÑ catutthajjhÈnavikkhambhitaÑ avijjÈnusayaÑ tathÈ vikkhambhitameva katvÈ arahattamaggena samugghÈtanaÑ sandhÈya “sukhassa ca pahÈnÈ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati, avijjaÑ tena pajahati, na tattha avijjÈnusayo anusetÊ”ti1 vuttaÑ. Na hi lokiyacatutthajjhÈnupekkhÈya avijjÈnusayo sabbathÈ nÈnusetÊti sakkÈ vattuÑ “sabbasakkÈyapariyÈpannesu dhammesu ettha avijjÈnusayo anusetÊ”ti2 vuttattÈ, tasmÈ avijjÈnusayasseva vatthu catutthajjhÈnupekkhÈ, nekkhammassitadomanassaÒca paÔighÈnusayassa vatthu na na hotÊti tatthÈpi tassa anusayanaÑ veditabbaÑ. AvatthubhÈvato hi idha anusayanaÑ na vuccati, na suttantesu viya vuttanayena taÑpaÔipakkhabhÈvato taÑsamugghÈtakamaggassa balav|panissayabhÈvato cÈti.

Ettha ca ÈrammaÓe anusayaÔÔhÈne sati bhavarÈgavajjo sabbo lobho kÈmarÈgÈnusayoti na sakkÈ vattuÑ. DukkhÈya hi vedanÈya r|pÈr|padhÈt|su ca anusayamÈnena diÔÔhÈnusayena sampayuttopi lobho lobho eva, na kÈmarÈgÈnusayo. Yadi siyÈ, diÔÔhÈnusayassa viya etassapi ÔhÈnaÑ vattabbaÑ siyÈti. Atha pana ajjhÈsayavasena tanninnatÈya anusayanaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ. YathÈ iÔÔhÈnaÑ r|pÈdÊnaÑ sukhÈya ca vedanÈya appaÔiladdhaÑ vÈ appaÔilÈbhato samanupassato, paÔiladdhapubbaÑ vÈ atÊtaÑ niruddhaÑ vigataÑ pariÓataÑ samanupassato uppajjamÈno paÔigho dukkhe paÔihaÒÒanavaseneva pavattatÊti dukkhameva tassa anusayanaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ, nÈlambitaÑ, evaÑ dukkhÈdÊsu ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 378 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 3. 321 piÔÔhe.


abhinivesanavasena uppajjamÈnena diÔÔhÈnusayena sampayuttopi lobho sukhÈbhisa~gavaseneva pavattatÊti sÈtasantasukhadvayamevassa anusayaÔÔhÈnaÑ vuttanti bhavarÈgavajjassa sabbalobhassa kÈmarÈgÈnusayatÈ na virujjhati, ekasmiÑyeva ca ÈrammaÓe rajjanti dussanti ca. Tattha rÈgo sukhajjhÈsayo paÔigho dukkhajjhÈsayoti tesaÑ nÈnÈnusayaÔÔhÈnatÈ hoti.

EvaÒca katvÈ “yattha kÈmarÈgÈnusayo anuseti, tattha paÔighÈnusayo anusetÊti? No”ti1 vuttanti. AÔÔhakathÈyaÑ pana dvÊsu vedanÈsu iÔÔhÈrammaÓe ca domanassuppattiÑ vatvÈ “dimanassamattameva pana taÑ hoti, na paÔighÈnusayo”ti2 vuttattÈ yathÈ yathÈ tattha aÔigho paÔighonusayo na hoti, evaÑ dukkhÈdÊsu uppajjamÈnena diÔÔhÈnusayena sahajÈto lobho kÈmarÈgÈnusayo na hoticceva viÒÒÈyatÊti. YaÑ panetaÑ vuttaÑ “domanassamattameva pana taÑ hoti, na paÔighÈnusayo”ti, ettha na paÔighÈnusayoti natthi paÔighÈnusayoti attho daÔÔhabbo. Na hi domanassassa paÔighÈnusayabhÈvÈsa~kÈ atthÊti.

DesanÈ saÑkiÓÓÈ viya bhaveyyÈti bhavarÈgassapi kÈmadhÈtuyÈ dvÊsu vedanÈsu ÈrammaÓakaraÓavaseneva uppatti vuttÈ viya bhaveyya, tasmÈ ÈrammaÓavisesena visesadassanatthaÑ evaÑ desanÈ katÈ sahajÈtavedanÈvisesÈbhÈvatoti adhippÈyo.

UppattiÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

MahÈvÈra 1. AnusayavÈravaÓÓanÈ

3. Anuseti uppajjatÊti paccuppannavohÈrÈ pavattÈvirÈmavasena veditabbÈ. Maggeneva hi anusayÈnaÑ virÈmo vicchedo hoti, na tato pubbeti. 20. NÈpi ekasmiÑ ÔhÈne uppajjanti, na ekaÑ dhammaÑ ÈrammaÓaÑ karontÊti ettha purimena ekasmiÑ cittuppÈde uppatti nivÈritÈ, pacchimena ekasmiÑ ÈrammaÓeti ayaÑ viseso. PuggalokÈsavÈrassa paÔilome tesaÑ tesaÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 6. 61 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 3. 323 piÔÔhe.


puggalÈnaÑ tassa tassa anusayassa ananusayanaÔÔhÈnaÑ pakatiyÈ pahÈnena ca veditabbaÑ, “tiÓÓaÑ puggalÈnaÑ dukkhÈya vedanÈya tesaÑ tattha kÈmarÈgÈnusayo nÈnuseti no ca tesaÑ tattha paÔighÈnusayo nÈnuseti, tesaÒÒeva puggalÈnaÑ r|padhÈtuyÈ ar|padhÈtuyÈ apariyÈpanne tesaÑ tattha kÈmarÈgÈnusayo ca nÈnuseti paÔighÈnusayo ca nÈnusetÊ”ti pakatiyÈ dukkhÈdÊnaÑ kÈmarÈgÈdÊnaÑ ananusayaÔÔhÈnataÑ sandhÈya vuttaÑ, “dvinnaÑ puggalÈnaÑ sabbattha kÈmarÈgÈnusayo ca nÈnuseti paÔighÈnusayo a nÈnusetÊ”ti1 anusayappahÈnena. Ettha purimanayena okÈsaÑ avekkhitvÈ puggalassa vijjamÈnÈnaÑ anusayÈnaÑ ananusayanaÑ vuttaÑ, pacchimanayena puggalaÑ avekkhitvÈ okÈsassa kÈmadhÈtu-Èdikassa anokÈsatÈti.

AnusayavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SÈnusayavÈravaÓÓanÈ

66-131. SÈnusayapajahanapariÒÒÈvÈresu “sÈnusayo, pajahati, parijÈnÈtÊ”ti puggalo vutto. Puggalassa ca imasmiÑ bhave sÈnusayoti evaÑ bhavavisesena vÈ, imasmiÑ kÈmarÈgÈnusayena sÈnusayo imasmiÑ itaresu kenacÊti evaÑ bhavÈnusayavisesena vÈ sÈnusayatÈniranusayatÈdikÈ natthi. TathÈ dvÊsu vedanÈsu kÈmarÈgÈnusayena sÈnusayo, dukkhÈya vedanÈya niranusayoti idampi natthi. Na hi puggalassa vedanÈ okÈso, atha kho anusayÈnanti. Anusayassa pana tassa tassa so so anusayanokÈso puggalassa tena tena anusayena sÈnusayatÈya, tassa tassa pajahanaparijÈnanÈnaÒca nimittaÑ hoti, ananusayanokÈso ca niranusayatÈdÊnaÑ, tasmÈ okÈsavÈresu bhummaniddesaÑ akatvÈ “yato tato”ti nimittatthe nissakkavacanaÑ kataÑ, pajahanapariÒÒÈvÈresu apÈdÈnatthe eva vÈ. Tato tato hi okÈsato apahamakaraÓaÑ vinÈsanaÑ pajahanaÑ parijÈnanaÒcÈti.

Tattha yatoti yato anusayaÔÔhÈnato anulome, paÔikÈme ananusayaÔÔhÈnatoti attho. AnusayÈnÈnusayasseva hi ______________________________________________________________ 1. Abhi 6. 89 piÔÔhe.


nimittÈpÈdÈnabhÈvadassanatthaÑ “r|padhÈtuyÈ ar|padhÈtuyÈ tato mÈnÈnusayena sÈnusayoti1, pajahatÊ”ti2 ca “dukkhÈya vedanÈya tato kÈmarÈgÈnusayena niranusayoti3, na pajahatÊ”ti4 ca evamÈdÊsu r|padhÈtu-Èdayo eva bhummaniddeseneva niddiÔÔhÈti. AÔÔhakathÈyaÑ pana catutthapaÒhavissajjanena sar|pato anusayanaÔÔhÈnassa dassitattÈ tadatthe ÈdipaÒhepi “yato”ti anusayanaÔÔhÈnaÑ vuttanti imamatthaÑ vibhÈvetvÈ puna “yato”ti etassa vacanatthaÑ dassetuÑ “uppannena kÈmarÈgÈnusayena sÈnusayo”ti vuttaÑ, taÑ pamÈdalikhitaÑ viya dissati. Na hi uppanneneva anusayena sÈnusayo, uppattirahaÔÔhÈnataÒca sandhÈyeva nissakkavacanaÑ na sakkÈ vattuÑ. Na hi apariyÈpannÈnaÑ anusayuppattirahaÔÔhÈnatÈti taÑ tatheva dissati. EvaÑ panettha attho daÔÔhabbo–yato uppannenÈti yato uppannena bhavitabbaÑ, tenÈti uppattirahaÔÔhÈne nissakkavacanaÑ katanti. TathÈ sabbadhammesu uppajjanakenÈti. UppattipaÔisedhe akate anuppattiyÈ anicchitattÈ sabbadhammesu uppajjanakabhÈvaÑ Èpannena anuppajjanabhÈvaÑ apaneti nÈma. SabbatthÈti etassa pana sabbaÔÔhÈnatoti ayamattho na na sambhavati. Ttha-kÈraÒhi bhummato aÒÒatthÈpi saddavid| icchantÊti.

SÈnusayavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. PajahanavÈravaÓÓanÈ

132-197. PajahanavÈre yena kÈmarÈgÈnusayÈdayo sÈvasesÈ pahÊyanti, so te pajahatÊti sanniÔÔhÈnaÑ katvÈ vattabbo hoti apajahanasabbhÈvÈ, tasmÈ sanniÔÔhÈne niravasesappajahanakoyeva pajahatÊti vutto, tasmÈ “yo vÈ pana mÈnÈnusayaÑ pajahati, so kÈmarÈgÈnusayaÑ pajahatÊti? No”ti5 vuttaÑ. YasmÈ pana saÑsayapadena pahÈnakaraÓamattameva pucchati, na sanniÔÔhÈnaÑ karoti, tasmÈ yathÈvijjamÈnaÑ pahÈnaÑ sandhÈya “yo kÈmarÈgÈnusayaÑ pajahati, so mÈnÈnusayaÑ pajahatÊti? TadekaÔÔhaÑ pajahatÊ”ti5 vuttaÑ. PaÔilome pana “nappajahatÊ”ti pajahanÈbhÈvo eva sanniÔÔhÈnapadena saÑsayapadena ca ______________________________________________________________ 1. Abhi 6. 106 piÔÔhe. 2. Abhi 6. 151 piÔÔhe. 3. Abhi 6. 127 piÔÔhe. 4. Abhi 6. 167 piÔÔhe. 5. Abhi 6. 148 piÔÔhe.


vinicchito pucchito ca, tasmÈ yesaÑ pajahanaÑ natthi niravasesavasena pajahanakÈnaÑ, te ÔhapetvÈ avasesÈ appajahanasabbhÈveneva nappajahantÊti vuttÈ, na ca yathÈvijjamÈnena pahÈneneva vajjitÈti daÔÔhabbÈti. “AnÈgÈmimaggasama~giÒca aÔÔhamakaÒca ÔhapetvÈ avasesÈ puggalÈ kÈmarÈgÈnusayaÒca nappajahanti vicikicchÈnusayaÒca nappajahanti”ti1 ettha aÔÔhakathÈyaÑ2 “puthujjano pahÈnapariÒÒÈya abhÈvena nappajahati, sesÈ tesaÑ anusayÈnaÑ pahÊnattÈ”ti vuttaÑ.

Tattha kiÒcÈpi kesaÒci vicikicchÈnusayo kesaÒci ubhayanti sesÈnaÑ tesaÑ pahÊnatÈ atthi, tathÈpi sotÈpannÈdÊnaÑ vicikicchÈnusayassa pahÊnatÈ ubhayÈpajahanassa kÈraÓaÑ na hotÊti tesaÑ pahÊnattÈ “nappajahantÊ”ti na sakkÈ vattuÑ, atha pana kÈmarÈgÈnusayaÒca nappajahantÊti imaÑ sanniÔÔhÈnena tesaÑ puggalÈnaÑ sa~gahitatÈdassanatthaÑ vuttanti na tattha kÈraÓaÑ vattabbaÑ, pucchitassa pana saÑsayatthassa kÈraÓaÑ vattabbaÑ. EvaÑ sati “sesÈ tassa anusayassa pahÊnattÈ”ti vattabbanti? Na vattabbaÑ “yo kÈmarÈgÈnusayaÑ nappajahati, so diÔÔhÈnusayaÑ vicikicchÈnusayaÑ nappajahatÊ”ti paÔikkhipitvÈ pucchite sadisavissajjanake diÔÔhivicikicchÈnusaye sandhÈya kÈraÓassa vattabbattÈ, tasmÈ tesaÑ anusayÈnaÑ pahÊnattÈti tesaÑ diÔÔhivicikicchÈnusayÈnaÑ pahÊnattÈ te saÑsayatthasa~gahite anusaye nappajahantÊti attho daÔÔhabbo.

PajahanavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PahÊnavÈravaÓÓanÈ

264-274. PahÊnavÈre phalaÔÔhavaseneva desanÈ ÈraddhÈti anulomaÑ sandhÈya vuttaÑ. PaÔilome hi puthujjanavasenapi desanÈ gahitÈti. “PhalaÔÔhavasenevÈ”ti ca sÈdhÈraÓavacanena maggasama~gÊnaÑ aggahitataÑ dÊpeti. AnusayaccantapaÔipakkhekacittakkhaÓikÈnaÒhi maggasama~gÊnaÑ na koci anusayo uppattiraho, nÈpi anuppattirahataÑ ÈpÈdito, tasmÈ te na anusayasÈnusayapahÊna-uppajjanavÈresu gahitÈti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 6. 162 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 3. 328 piÔÔhe.


275-296. OkÈsavÈre so so anusayo attano attano okÈse eva anuppattidhammataÑ ÈpÈdito pahÊno, anÈpÈdito ca appahÊnoti pahÊnÈppahÊnavacanÈni tadokÈsameva dÊpenti tasmÈ anokÈse tadubhayÈvattabbatÈ vuttÈti. SÈdhÈraÓaÔÔhÈne tena saddhiÑ pahÊno nÈma hotÊti tena saddhiÑ samÈnokÈse pahÊno nÈmÈti attho, na samÈnakÈle pahÊnoti.

PahÊnavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ _____

7. DhÈtuvÈravaÓÓanÈ

332-340. DhÈtuvÈre santÈnaÑ anugatÈ hutvÈ sayantÊti yasmiÑ santÈne appahÊnÈ, taÑsantÈne appahÊnabhÈvena anugantvÈ uppatti-arahabhÈvena sayantÊti attho. UppattirahatÈ eva hi anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈ uppajjantÊti idhÈpi yuttÈti. Ettha ca na kÈmadhÈtu-ÈdÊni cha paÔinisedhavacanÈni dhÈtuvisesaniddhÈraÓÈni na hontÊti “na kÈmadhÈtuyÈ cutassa na kÈmadhÈtuÑ upapajjantassÈ”ti-Èdimhi vuccamÈne imaÑ nÈma upapajjantassÈti na viÒÒÈyeyya, tasmÈ taÑm|likÈsu yojanÈsu “na kÈmadhÈtuyÈ cutassa kÈmadhÈtuÑ r|padhÈtuÑ ar|padhÈtuÑ upapajjantassÈ”ti paÔhamaÑ yojetvÈ puna anukkamena “na kÈmadhÈtuÑ upapajjantassÈ”ti-ÈdikÈ yojanÈ katÈ. EvaÒhi na kÈmadhÈtu-Èdipadehi yathÈvuttadhÈtuyoyeva gahitÈ, na kaÒcÊti viÒÒÈyati. YathÈ anusayavÈre “anusentÊti padassa uppajjantÊti attho gahito”ti vuttaÑ, tatthÈpi uppajjamÈnameva sandhÈya uppajjantÊti gahetuÑ na sakkÈ “yassa kÈmarÈgÈnusayo anuseti, tassa paÔighÈnusayo anusetÊti? ŒmantÈ”ti-Èdivacanato. AthÈpi appahÊnataÑ sandhÈya uppajjantÊti attho tattha gahito, idhÈpi so na na yujjatÊti. Bha~gÈti bhaÒjitabbÈ, dvidhÈ kÈtabbÈti attho. Nanu na koci anusayo yattha uppajjantassa anuseti nÈnuseti cÈti dvidhÈ kÈtabbÈ tattheva kasmÈ “kati anusayÈ bha~gÈ? AnusayÈ bha~gÈ natthÊ”ti pucchÈvissajjanÈni katÈni. Na hi pakÈrantarÈbhÈve saÑsayo


yuttoti? Na na yutto “anusayÈ bha~gÈ natthÊ”ti avutte bha~gÈbhÈvassa aviÒÒÈtattÈti.

DhÈtuvÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

AnusayayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. Cittayamaka

UddesavÈravaÓÓanÈ

1-62. CittayamakavaÓÓanÈyaÑ Èditova tayo suddhikamahÈvÈrÈ hontÊti ime tayo mahÈvÈrÈ sarÈgÈdikusalÈdÊhi missakÈ suddhikÈ ca, tesu Èdito suddhikÈ hontÊti attho. Missakesu ca ekekasmiÑ sarÈgÈdimissakacitte tayo tayo mahÈvÈrÈ, te tattha tattha pana vutte sampiÓÉetvÈ “soÄasa puggalavÈrÈ”ti-Èdi vuttaÑ, na nirantaraÑ vutteti. “Yassa cittaÑ uppajjati na nirujjhati, tassa cittaÑ nirujjhissati nuppajjissatÊ”ti-ÈdinÈ uppÈdanirodhÈnaÑ paccuppannÈnÈgatakÈlÈnaÒca saÑsaggavasena ekekÈya pucchÈya pavattattÈ “uppÈdanirodhakÈlassambhedavÈro”ti vutto. EvaÑ sesÈnampi vÈrÈnaÑ taÑtaÑnÈmatÈ pÈÄi-anusÈrena veditabbÈ.


NiddesavÈravaÓÓanÈ

63. TathÈr|passeva khÊÓÈsavassa cittaÑ sandhÈyÈti idaÑ uppÈdakkhaÓasama~gipacchimacittasama~gimhi puggale adhippete taÒca cittaÑ adhippetameva hotÊti katvÈ vuttanti daÔÔhabbaÑ. Arahato pacchimacittampÊti nuppajjati nirujjhatÊti evaÑpakÈraÑ bha~gakkhaÓasama~gimeva sandhÈya vuttaÑ. 65-82. UppÈdavÈrassa dutiyapucchÈvissajjane cittassa bha~gakkhaÓe, nirodhasamÈpannÈnaÑ, asaÒÒasattÈnaÑ tesaÑ cittaÑ uppajjittha no ca tesaÑ cittaÑ


uppajjatÊti ettha “cittassa bha~gakkhaÓe tesaÑ cittaÑ uppajjitthÈ”ti etassa “sabbesaÑ cittaÑ khaÓapaccuppannameva hutvÈ uppÈdakkhaÓaÑ atÊtattÈ uppajjittha nÈmÈ”ti attho vutto. Cittassa uppÈdakkhaÓe tesaÑ cittaÑ uppajjittha ceva uppajjati cÈti etassapi uppÈdaÑ pattattÈ uppajjittha, anatÊtattÈ uppajjati nÈmÈti dvayametaÑ evaÑ na sakkÈ vattuÑ. Na hi khaÓapaccuppanne “uppajjitthÈ”ti atÊtavohÈro atthi. Yadi siyÈ, yaÑ vÈ pana cittaÑ uppajjittha, taÑ cittaÑ uppajjatÊti ettha “no”ti avatvÈ vibhajitabbaÑ siyÈ. TathÈ “yaÑ cittaÑ uppajjati, taÑ cittaÑ uppajjitthÈ”ti etthaca “no”ti-avatvÈ “ÈmantÈ”ti vattabbaÑ siyÈ. “Cittassa bha~gakkhaÓe”ti pana bhijjamÈnacittasama~gÊ puggalo vutto, tassa atÊtaÑ cittaÑ uppajjittha, na ca kiÒci cittaÑ uppajjati. Cittassa uppÈdakkhaÓeti ca uppajjamÈnacittasama~gÊ puggalo vutto, tassapi atÊtaÑ cittaÑ uppajjittha, taÑ pana cittaÑ uppajjatÊti evamettha attho daÔÔhabbo. Cittanti hi sÈmaÒÒavacanaÑ ekasmiÑ anekasmiÒca yathÈgahitavisese tiÔÔhatÊti. “Yassa vÈ pana cittaÑ uppajjissati, tassa cittaÑ uppajjatÊti? Cittassa bha~gakkhaÓe”ti ettha yassa vÈ pana cittaÑ uppajjissatÊti etena sanniÔÔhÈnena gahitapuggalasseva cittassa bha~gakkhaÓeti evaÑ sabbattha sanniÔÔhanavasena niyamo veditabbo. UppannuppajjamÈnavÈro niruddhanirujjhamÈnavÈro ca puggalavÈrÈdÊsu tÊsupi ninnÈnÈkaraÓÈ uddiÔÔhÈ niddiÔÔhÈ ca. Tattha puggalavÈre avisesena yaÑkaÒci tÈdisaÑ puggalaÑ sandhÈya “uppannaÑ uppajjamÈnan”ti-Èdi vuttaÑ, dhammavÈre cittameva, puggaladhammavÈre puggalaÑ cittaÒcÈti ayamettha viseso daÔÔhabbo. 83. AtikkantakÈlavÈre imassa puggalavÈrattÈ puggalo pucchitoti puggalasseva vissajjanena bhavitabbaÑ. YathÈ yassa cittaÑ uppajjitthÈti etena na koci puggalo na gahito, evaÑ yassa cittaÑ uppajjamÈnaÑ khaÓaÑ khaÓaÑ vÊtikkantaÑ atikkantakÈlanti etena sanniÔÔhÈnena na koci na gahito. Na hi so puggalo atthi, yassa cittaÑ uppÈdakkhaÓaÑ atÊtaÑ natthi, te ca pana nirujjhamÈnakkhaÓÈtÊtacittÈ na na hontÊti paÔhamo paÒho “ÈmantÈ”ti vissajjitabbo siyÈ, tathÈ dutiyatatiyÈ. Catuttho pana “pacchimacittassa bha~gakkhaÓe tesaÑ cittaÑ bha~gakkhaÓaÑ avÊtikkantaÑ, no ca tesaÑ cittaÑ uppÈdakkhaÓaÑ avÊtikkantaÑ, itaresaÑ cittaÑ bha~gakkhaÓaÒca avÊtikkantaÑ uppÈdakkhaÓaÒca avÊtikkantan”ti vissajjitabbo bhaveyya, tathÈ avissajjetvÈ kasmÈ sabbattha cittameva


vibhattanti? Cittavasena puggalavavatthÈnato. KhaÓassa hi vÊtikkantatÈya atikkantakÈlatÈvacanena vattamÈnassa ca cittassa vasena puggalo uppÈdakkhaÓÈtÊtacitto vutto atÊtassa ca, tattha purimassa cittaÑ na bha~gakkhaÓaÑ vÊtikkantaÑ pacchimassa vÊtikkantanti evamÈdiko puggalavibhÈgo yassa cittassa vasena puggalavavatthÈnaÑ hoti, tassa cittassa taÑtaÑkhaÓavÊtikkamÈvÊtikkamadassanavasena dassito hotÊti sabbavissajjanesu cittameva vibhattaÑ. Atha vÈ nayidha dhamma-amattavisiÔÔho puggalo pucchito, atha kho puggalavisiÔÔhaÑ cittaÑ, tasmÈ cittameva vissajjitanti veditabbaÑ. Yadipi puggalappadhÈnÈ pucchÈ, athÈpi cittappadhÈnÈ, ubhayathÈpi dutiyapucchÈya “ÈmantÈ”ti vattabbaÑ siyÈ, tathÈ pana avatvÈ nirodhakkhaÓavÊtikkamena atikkantakÈlatÈ na uppÈdakkhaÓavÊtikkamena atikkantakÈlatÈ viya vattamÈnassa atthÊti dassanatthaÑ “atÊtaÑ cittan”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ. Yassa cittaÑ na uppajjamÈnanti ettha uppajjamÈnaÑ khaÓaÑ khaÓaÑ vÊtikkantaÑ atikkantakÈlaÑ yassa cittaÑ na hotÊti attho. Ese nayo “na nirujjhamÈnan”ti etthÈpi. 114-116. MissakavÈresu yassa sarÈgaÑ cittaÑ uppajjati na nirujjhati, tassa cittaÑ nirujjhissati nuppajjissatÊti pucchÈ, noti vissajjanaÒca aÔÔhakathÈyaÑ dassitaÑ. PÈÄiyaÑ pana “yassa sarÈgaÑ cittaÑ uppajjati na nirujjhati, tassa sarÈgaÑ cittaÑ nirujjhissati nuppajjissatÊ”ti mÈtikÈÔhapanÈyaÑ vuttattÈ vissajjanepi tatheva sanniÔÔhÈnasaÑsayatthesu sarÈgÈdimissakacittavaseneva pucchÈ uddharitvÈ “sarÈgapacchimacittassa uppÈdakkhaÓe tesaÑ sarÈgaÑ cittaÑ uppajjati na nirujjhati nirujjhissati nuppajjissati, itaresaÑ sarÈgacittassa uppÈdakkhaÓe tesaÑ sarÈgaÑ cittaÑ uppajjati na nirujjhati nirujjhissati ceva uppajjissati cÈ”ti-evamÈdinÈ nayena yebhuyyena suddhikavÈrasadisameva vissajjanaÑ kÈtabbanti katvÈ sa~khittanti viÒÒÈyati.


CittayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


9. Dhammayamaka


1-16. DhammayamakavaÓÓanÈyaÑ kusalÈdidhammÈnaÑ mÈtikaÑ ÔhapetvÈti yathÈ m|layamake kusalÈdidhammÈ desitÈ, yathÈ ca khandhayamakÈdÊsu “paÒcakkhandhÈ”ti-ÈdinÈ aÒÒathÈ sa~gahetvÈ desitÈ, tathÈ adesetvÈ yÈ kusalÈdÊnaÑ dhammÈnaÑ “kusalÈkusalÈ dhammÈ”ti-ÈdikÈ mÈtikÈ, taÑ idha Èdimhi ÔhapetvÈ desitassÈti attho.



33-34. “Yassa kusalÈ dhammÈ uppajjanti, tassa abyÈkatÈ dhammÈ uppajjantÊ”ti etassa vissajjane “abyÈkatÈcÈti cittasamuÔÔhÈnar|pavasena vuttan”ti aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ, imasmiÑ pana paÒhe kammasamuÔÔhÈnÈdir|paÒca labbhati, taÑ pana paÔilomavÈrassa vissajjane sabbesaÑ cavantÈnaÑ, pavatte cittassa bha~gakkhaÓe, Èruppe akusalÈnaÑ uppÈdakkhaÓe tesaÑ kusalÈ ca dhammÈ na uppajjanti abyÈkatÈ ca dhammÈ na uppajjantÊti ettha pavatte cittassa bha~gakkhaÓe uppajjamÈnampi kammasamuÔÔhÈnÈdir|paÑ1 aggahetvÈ “abyÈkatÈ ca dhammÈ na uppajjantÊ”ti vuttattÈ cittasamuÔÔhÈnar|pameva idhÈdhippetaÑ. KammasamuÔÔhÈnÈdir|pe na vidhÈnaÑ, nÈpi paÔisedhoti keci vadanti, tathÈ cittasamuÔÔhÈnar|pameva sandhÈya “yassa kusalÈ dhammÈ uppajjanti, tassa abyÈkathÈ dhammÈ nirujjhantÊti? No”ti2 vuttanti. TaÑ panetaÑ evaÑ na sakkÈ vattuÑ cittassa bha~gakkhaÓe kammasamuÔÔhÈnar|pÈdÊnampi uppÈdassa uppÈdakkhaÓe ca nirodhassa evamÈdÊhi eva pÈÄÊhi paÔisedhasiddhito.

Ye ca vadanti “yathÈ paÔisambhidÈmagge3 nirodhakathÈyaÑ ‘sotÈpattimaggakkhaÓe jÈtÈ dhammÈ ÔhapetvÈ cittasamuÔÔhÈnar|paÑ sabbepi virÈgÈ ceva honti virÈgÈrammaÓÈ virÈgagocarÈ virÈgasamudÈgatÈ virÈgapatiÔÔhÈ’ti-ÈdÊsu ‘ÔhapetvÈ r|pan’ti avatvÈ cittapaÔibaddhattÈ ______________________________________________________________ 1. KammasamuÔÔhÈnar|paÑ (Ka) 2. Abhi 7. 51 piÔÔhe. 3. Khu 9. 324 piÔÔhe. (Atthato samÈnaÑ.)


cittajar|pÈnaÑ ‘ÔhapetvÈ cittasamuÔÔhÈnar|pan’ti vuttaÑ, evamidhÈpi cittapaÔibaddhattÈ cittajar|pameva kathitan”ti, taÒca tathÈ na hoti. YesaÒhi sotÈpattimaggo sahajÈtapaccayo hoti, yesu ca virÈgÈdi-Èsa~kÈ hoti, te sotÈpattimaggasahajÈtÈ dhammÈ sotÈpattimaggakkhaÓe jÈtÈ dhammÈti tattha vuttÈ. SotÈpattimaggakkhaÓe jÈtÈti hi vacanaÑ magge jÈtataÑ dÊpeti, na ca kammajÈdÊni amagge jÈyamÈnÈni maggakkhaÓe jÈtavohÈraÑ arahanti tesaÑ tassa sotÈpattimaggakkhaÓe sahajÈtapaccayattÈbhÈvato, tasmÈ maggakkhaÓe taÑsahajÈtadhammesu ÔhapetabbaÑ ÔhapetuÑ “ÔhapetvÈ cittasamuÔÔhÈnar|pan”ti vuttaÑ, idha pana kusalÈdidhammÈ yassa yattha uppajjanti nirujjhanti ca, tassa puggalassa tasmiÒca okÈse abyÈkatadhammÈnaÑ uppÈdanirodhÈnaÑ kusalÈdipaÔibaddhatÈ appaÔibaddhatÈ ca ÈmaÔÔhÈ, na ca kammajÈdir|paÑ abyÈkataÑ na hoti, tasmÈ sanniÔÔhÈnena gahitassa puggalassa okÈse vÈ uppÈdanirodhesu vijjamÈnesu abyÈkatÈnaÑ te veditabbÈ, avijjamÈnesu ca paÔisedhetabbÈ, na ca acittapaÔibaddhÈ abyÈkatÈti ettha na gahitÈti sakkÈ vattuÑ nirodhasamÈpannÈnaÑ asaÒÒasattÈnaÒca uppÈdanirodhavacanatoti.

CatutthapaÒhe pavatte akusalÈbyÈkatacittassa1 uppÈdakkhaÓeti idaÑ “yassa vÈ pana abyÈkatÈ dhammÈ uppajjantÊ”ti etena sanniÔÔhÈnena gahitesu paÒcavokÈre akusalÈbyÈkatacittÈnaÑ catuvokÈre ca abyÈkatacittasseva uppÈdakkhaÓasama~gino sandhÈya vuttaÑ. EvaÑ sabbattha sanniÔÔhÈnavasena viseso veditabbo. 79. “EkÈvajjanena uppannassÈ”ti vuttaÑ, nÈnÈvajjanenapi pana tato purimatarajavanavÊthÊsu uppannassa “uppÈdakkhaÓe tesaÑ akusalÈ dhammÈ nuppajjissanti, no ca tesaÑ kusalÈ dhammÈ nuppajjantÊ”ti idaÑ lakkhaÓaÑ labbhateva, tasmÈ etena lakkhaÓena samÈnalakkhaÓaÑ sabbaÑ yassa cittassa anantarÈ aggamaggaÑ paÔilabhissanti, tassa cittassa uppÈdakkhaÓeti eteneva kusalÈnÈgatabhÈvapariyosÈnena tÈya eva samÈnalakkhaÓatÈya dÊpitaÑ hotÊti daÔÔhabbaÑ. Esa nayo akusalÈtÊtabhÈvassa abyÈkatÈtÊtabhÈvassa ca Èdimhi “dutiye akusale”ti, “dutiye citte”ti ca vuttaÔÔhÈne. YathÈ hi bhÈvanÈvÈre bhÈvanÈpahÈnÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. Kusalavippayuttacittassa (PÈÄiyaÑ)


pariyosÈnena aggamaggena tato purimatarÈnipi bhÈvanÈpahÈnÈni dassitÈni honti, evamidhÈpi taÑ taÑ tena tena ÈdinÈ antena ca dassitanti. 100. PaÒcavokÈre akusalÈnaÑ bha~gakkhaÓe tesaÑ akusalÈ ca dhammÈ nirujjhanti abyÈkatÈ ca dhammÈ nirujjhantÊti vacanena paÔisandhicittato soÄasamaÑ, tato parampi vÈ bhavanikanticittaÑ hoti, na tato oranti viÒÒÈyatÊti.


DhammayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. Indriyayamaka

PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ

1. Indriyayamake vibha~ge viya jÊvitindriyaÑ manindriyÈnantaraÑ aniddisitvÈ purisindriyÈnantaraÑ uddiÔÔhaÑ “tÊÓimÈni bhikkhave indriyÈni, katamÈni tÊÓi? ItthindriyaÑ purisindriyaÑ jÊvitindriyan”ti sutte1 desitakkamena. PavattivÈre hi ekantaÑ pavattiyaÑ eva uppajjamÈnÈnaÑ sukhindriyÈdÊnaÑ kammajÈnaÑ akammajÈnaÒca anupÈlakaÑ jÊvitindriyaÑ cutipaÔisandhÊsu ca pavattamÈnÈnaÑ kammajÈnanti taÑm|lakÈni yamakÈni cutipaÔisandhipavattivasena vattabbÈnÊti veditabbÈni. CakkhundriyÈdÊsu pana purisindriyÈvasÈnesu yaÑm|lakameva na hoti manindriyaÑ, taÑ ÔhapetvÈ avasesam|lakÈni cuti-upapattivaseneva vattabbÈni Èyatanayamake viya, tasmÈ jÊvitindriyaÑ tesaÑ majjhe anuddisitvÈ ante uddiÔÔhanti.


PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ

94. ItthÊ itthindriyanti ettha yasmÈ itthÊti koci sabhÈvo natthi, na ca r|pÈdidhamme upÈdÈya itthiggahaÓaÑ na hoti, tasmÈ itthiggahaÓassa ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 179 piÔÔhe jÊvitindriyasutte.


avijjamÈnampi vijjamÈnamiva gahetvÈ pavattito tathÈgahitassa vasena “natthÊ”ti avatvÈ “no”ti vuttaÑ. Sukhassa ca bhedaÑ katvÈ “sukhaÑ somanassan”ti, dukkhassa ca “dukkhaÑ domanassan”ti vacaneneva somanassato aÒÒÈ sukhÈ vedanÈ sukhaÑ, domanassato ca aÒÒÈ dukkhÈ vedanÈ dukkhanti ayaÑ viseso gahitoyevÈti “sukhaÑ sukhindriyaÑ dukkhaÑ dukkhindriyan”ti ettha “ÈmantÈ”ti vuttaÑ. 140. SuddhindriyavÈre cakkhu indriyanti ettha dibbacakkhupaÒÒÈcakkh|ni paÒÒindriyÈni hontÊti “ÈmantÈ”ti vuttaÑ. AvasesaÑ sotanti taÓhÈsotamevÈha.

PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PavattivÈravaÓÓanÈ

186. PavattivÈre “chayimÈni bhikkhave indriyÈni. KatamÈni cha? CakkhundriyaÑ -pa- kÈyindriyaÑ manindriyan”ti1 sutte vuttanayena idha uddiÔÔhaÑ manindriyaÑ cutipaÔisandhipavattÊsu pavattamÈnehi kammajÈkammajehi sabbehipi yogaÑ gacchati, na ca jÊvitindriyaÑ viya aÒÒadhammanissayena gahetabbaÑ, pubba~gamattÈva padhÈnaÑ, tasmÈ k|ÔaÑ viya gopÈnasÊnaÑ sabbindriyÈnaÑ samosaraÓaÔÔhÈnaÑ ante ÔhapetvÈ yojitaÑ. JÊvitindriyÈdim|lakesu pavattiÒca gahetvÈ gatesu “yassa jÊvitindriyaÑ uppajjati, tassa sukhindriyaÑ uppajjatÊti? SabbesaÑ upapajjantÈnaÑ, pavatte sukhindriyavippayuttacittassa uppÈdakkhaÓe tesaÑ jÊvitindriyaÑ uppajjati, no ca tesaÑ sukhindriyaÑ uppajjati, sukhindriyasampayuttacittassa uppÈdakkhaÓe tesaÑ jÊvitindriyaÒca uppajjati sukhindriyaÒca uppajjatÊ”ti-ÈdinÈ sukhadukkhadomanassindriyehi lokuttarindriyehi ca yojanÈ labbhati, tathÈ “yassa sukhindriyaÑ uppajjati, tassa dukkhindriyaÑ uppajjatÊti? No”ti-ÈdinÈ taÑm|lakÈ ca nayÈ. Tehi pana pavattiyaÑyeva uppajjamÈnehi yojanÈ taÑm|lakÈ ca cutipaÔisandhipavattÊsu pavattamÈnehi somanassindriyÈdÊhi yojanÈya jÊvitindriyam|lakehi ca nayehi pÈkaÔÈyevÈti katvÈ na vuttÈti daÔÔhabbÈ. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 180 piÔÔhe suddhakasutte.


“SacakkhukÈnaÑ vinÈ somanassenÈti upekkhÈsahagatÈnaÑ catunnaÑ mahÈvipÈkapaÔisandhÊnaÑ vasena vuttan”ti aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ, taÑ somanassavirahitasacakkhukapaÔisandhinidassanavasena vuttanti daÔÔhabbaÑ. Na hi “catunnaÑye vÈ”ti niyamo kato, tena taÑsamÈnalakkhaÓÈ parittavipÈkar|pÈvacarapaÔisandhiyopi dassitÈ honti. Tattha kÈmÈvacaresu somanassapaÔisandhisamÈnatÈya mahÈvipÈkehi cat|hi nidassanaÑ kataÑ, tena yathÈ sasomanassapaÔisandhikÈ acakkhukÈ na honti, evaÑ itaramahÈvipÈka paÔisandhikÈpÊti ayamattho dassitohoti. GabbhaseyakÈnaÒca anuppannesu cakkhÈdÊsu cavantÈnaÑ ahetukapaÔisandhikatÈ sahetukapaÔisandhikÈnaÑ kÈmÈvacarÈnaÑ niyamato sacakkhukÈdibhÈvadassanena dassitÈ hoti. Gabbhaseyyakepi hi sandhÈya “yassa vÈ pana somanassindriyaÑ uppajjati, tassa cakkhundriyaÑ uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti idaÑ vacanaÑ yathÈ yujjati, tathÈ Èyatanayamake dassitaÑ. Na hi sanniÔÔhÈnena sa~gahitÈnaÑ gabbhaseyyakÈnaÑ vajjane kÈraÓaÑ atthi, “itthÊnaÑ aghÈnakÈnaÑ upapajjantÊnan”tÊ-ÈdÊsu1 ca te eva vuttÈti.

UpekkhÈya acakkhukÈnanti ahetukapaÔisandhivasena vuttanti ettha ca kÈmÈvacare sopekkha-acakkhukapaÔisandhiyÈ taÑsamÈnalakkhaÓaÑ ar|papaÔisandhiÒca nidassetÊti daÔÔhabbaÑ. Kesuci pana potthakesu “ahetukÈr|papaÔisandhivasenÈ”ti pÈÔho dissati, so eva seyyo.

“Tattha hi ekanteneva saddhÈsatipaÒÒÈyo natthi, samÈdhivÊriyÈni pana indriyappattÈni na hontÊ”ti vuttaÑ, yadi pana samÈdhivÊriyÈni santi, “indriyappattÈni na hontÊ”ti na sakkÈ vattuÑ “samÈdhi samÈdhindriyanti? ŒmantÈ”ti2 “vÊriyaÑ vÊriyindriyanti? ŒmantÈ”ti2 vacanato. AhetukapaÔisandhicitte ca yathÈ samÈdhileso ekaggatÈ atthi, na evaÑ vÊriyaleso atthi, tasmÈ evamettha vattabbaÑ siyÈ “tattha hi ekanteneva saddhÈvÊriyasatipaÒÒÈyo natthi, ekaggatÈ pana samÈdhileso eva hotÊ”ti. AyaÑ panettha adhippÈyo siyÈ–yathÈ aÒÒesu kesuci ahetukacittesu samÈdhivÊriyÈni honti indriyappattÈni ca, evamidha samÈdhivÊriyÈni indriyappattÈni na hontÊti, samÈdhivÊriyindriyÈnameva abhÈvaÑ dassento ahetukantarato ______________________________________________________________ 1. Abhi 7. 115 piÔÔhe. 2. Abhi 7. 93 piÔÔhe.


viseseti. Tattha “samÈdhivÊriyÈnipana na hontÊ”ti vattabbe “indriyappattÈnÊ”ti samÈdhilesassa samÈdhindriyabhÈvaÑ appattassa sabbhÈvato vuttaÑ, na vÊriyalesassa. VisesanaÒhi visesitabbe pavattati. Yesu pana potthakesu “tattha ekanteneva saddhÈvÊriyasatipaÒÒÈyo natthÊ”ti pÈÔho, so eva sundarataro.

YÈva cakkhundriyaÑ nuppajjati, tÈva gabbhagatÈnaÑ acakkhukÈnaÑ bhÈvo atthÊti iminÈ adhippÈyenÈha “sahetukÈnaÑ acakkhukÈnanti gabbhaseyyakavasena ceva ar|pÊvasena ca vuttan”ti. GabbhaseyyakÈpi pana avassaÑ uppajjanakacakkhukÈ na labbhantÊti daÔÔhabbÈ. SacakkhukÈnaÑ ÒÈÓavippayuttÈnanti kÈmadhÈtuyaÑ duhetukapaÔisandhikÈnaÑ vasena vuttanti idhÈpi ahetukapaÔisandhikÈ ca acakkhukÈ labbhanteva. ItthipurisindriyasantÈnÈnampi1 upapattivasena uppÈdo, cutivasena nirodho bÈhullavasena dassito. KadÈci hi tesaÑ paÔhamakappikÈdÊnaÑ viya pavattiyampi uppÈdanirodhÈ hontÊti. Ettha purisindriyÈvasÈnesu indriyam|layamakesu paÔhamapucchÈsu sanniÔÔhÈnehi gahitehi upapatticutivasena gacchantehi cakkhundriyÈdÊhi niyamitattÈ jÊvitindriyÈdÊnaÑ pavattivasenapi labbhamÈnÈnaÑ upapatticutivaseneva dutiyapucchÈsu sanniÔÔhÈnehi gahaÓaÑ veditabbaÑ. 190. R|pajÊvitindriyaÑ cakkhundriyÈdisamÈnagatikaÑ cutipaÔisandhivaseneva gacchati santÈnuppattinirodhadassanatoti Èha “pavatte somanassavippayuttacittassa uppÈdakkhaÓeti ar|pajÊvitindriyaÑ sandhÈya vuttan”ti. EtesaÒceva aÒÒesaÒca paÒcindriyÈnaÑ2 yathÈlÈbhavasenÈti ettha etesaÑ jÊvitindriyÈdÊnaÑ cutipaÔisandhipavattesu, aÒÒesaÒca cakkhundriyÈdÊnaÑ cutipaÔisandhÊs|ti evaÑ yathÈlÈbho daÔÔhabbo. AyaÑ pana chedeyevÈti3 ettha tassa tassa paripuÓÓapaÒhassa tasmiÑ tasmiÑ sar|padassanena vissajjane vissajjite pacchimakoÔÔhÈsassa chedoti nÈmaÑ daÔÔhabbaÑ.

Yassa vÈ pana somanassindriyaÑ na uppajjati, tassa jÊvitindriyaÑ na uppajjatÊti? VinÈ somanassena upapajjantÈnaÑ, pavatte somanassavippayuttacittassa uppÈdakkhaÓe tesaÑ somanassindriyaÑ na uppajjati no ca ______________________________________________________________ 1. ItthipurisindriyasaddhÈdÊnampi (Ka) 2. DhammÈnaÑ (AÔÔhakathÈyaÑ) 3. YaÑ padacchadoyevÈti (mudditapotthake), yaÑ panacchedeyevÈti

(likhitatÈlÊpattapotthake), yaÑ padacchedeyevÈti (madhuÔÊkÈyaÑ)


tesaÑ jÊvitindriyaÑ na uppajjatÊti ettha “nirodhasamÈpannÈnaÑ asaÒÒasattÈnan”ti avacanaÑ r|pajÊvitindriyassa cakkhundriyÈdisamÈnagatikataÑ dÊpeti. Tassa hi upapattiyaÑyeva uppÈdo vattabboti. “VinÈ somanassena upapajjantÈnan”ti ettha asaÒÒa-atte sa~gahetvÈ pavattivasena te ca nirodhasamÈpannÈ ca na vuttÈ, anuppÈdopi panetassa cuti-upapattÊsveva vattabbo, na pavatteti. PacchimakoÔÔhÈsepi “sabbesaÑ cavantÈnaÑ, pavatte cittassa bha~gakkhaÓe tesaÑ somanassindriyaÒca na uppajjati jÊvitindriyaÒca na uppajjatÊ”ti evaÑ “sabbesaÑ cavantÈnan”ti ettheva asaÒÒasatte sa~gaÓhitvÈ pavattivasena te ca nirodhasamÈpannÈ na ca vuttÈ. Yassayatthake ca nirodhasamÈpannÈ na dassetabbÈ na gahetabbÈti attho. Na hi “nirodhasamÈpannÈnan”ti vacanaÑ “asaÒÒasattÈnan”ti vacanaÑ viya okÈsadÊpakaÑ, nÈpi “upekkhÈsampayuttacittassa uppÈdakkhaÓe, sabbesaÑ cittassa bha~gakkhaÓe”ti-ÈdivacanaÑ viya somanassindriyÈdÊnaÑ anuppÈdakkhaÓadÊpakaÑ, atha kho puggaladÊpakamevÈti.

AtÊtakÈlabhede suddhÈvÈsÈnaÑ upapatticittassa uppÈdakkhaÓe tesaÑ tattha somanassindriyaÒca na uppajjittha jÊvitindriyaÒca na uppajjitthÈti ettha “upapatticittassa uppÈdakkhaÓe”ti kasmÈ vuttaÑ, nanu “suddhÈvÈsaÑ upapajjantÈnaÑ, asaÒÒasattÈnaÑ tesaÑ tattha somanassindriyaÒca na uppajjittha manindriyaÒca na uppajjitthÈ”ti1 ettha viya “upapajjantÈnan”ti vattabbanti? Na vattabbaÑ. YathÈ hi somanassamanindriyÈnaÑ vasena upapajjantÈ puggalÈ upapatticittasama~gino honti, na evaÑ somanassajÊvitindriyÈnaÑ vasena uppattisama~ginoyeva honti. JÊvitindriyassa hi vasena yÈva paÔhamar|pajÊvitindriyaÑ dharati, tÈva upapajjantÈ nÈma honti. TadÈ ca dutiyacittato paÔÔhÈya “jÊvitindriyaÒca na uppajjitthÈ”ti na sakkÈ vattuÑ ar|pajÊvitindriyassa uppajjitvÈ niruddhattÈ, tasmÈ ubhayaÑ uppÈdakkhaÓena nidassitaÑ. YathÈ hi “na nirujjhattÈ, tasmÈ ubhayaÑ uppÈdakkhaÓena nidassitaÑ. YathÈ hi “na nirujjhitthÈ”ti idaÑ lakkhaÓaÑ upapatticittassa dvÊsu khaÓesu labbhamÈnaÑ sabbapaÔhamena upapatticittassa bha~gakkhaÓena nidassitaÑ, evamidhÈpi daÔÔhabbaÑ.

AnÈgatakÈlabhede uppajjissamÈne sanniÔÔhÈnaÑ katvÈ aÒÒassa ca uppajjissamÈnatÈva pucchitÈ. Tattha yathÈ paccuppannakÈlabhede sanniÔÔhÈnasaÑsayabhedehi uppajjamÈnasseva gahitattÈ “yassa cakkhundriyÈdÊni ______________________________________________________________ 1. Abhi 7. 182 piÔÔhe.


uppajjanti, upapajjantassa tassa jÊvitindriyÈdÊni uppajjantÊ”ti upapajjantasseva pucchitÈnaÑ upapattiyaÑyeva tesaÑ uppÈdo sambhavati, na aÒÒattha, na evamidha “yassa cakkhundriyÈdÊni uppajjissanti, upapajjantassa tassa jÊvitindriyÈdÊni uppajjissantÊ”ti upapajjantasseva pucchitÈnaÑ tesaÑ upapattito aÒÒattha uppÈdo na sambhavati, tasmÈ “yassa cakkhundriyaÑ uppajjissati, tassa somanassindriyaÑ uppajjissatÊti? ŒmantÈ”ti vuttaÑ. EvaÒca katvÈ nirodhavÈrepi “yassa cakkhundriyaÑ nirujjhissati, tassa somanassindriyaÑ nirujjhissatÊti? ŒmantÈ”ti vuttaÑ. Na hi yassa cakkhundriyaÑ nirujjhissati, tassa somanassindriyaÑ na nirujjhissati, api1 pacchimabhavikassa upekkhÈsahagatapaÔisandhikassa2. Na hi upapajjantassa tassa cutito pubbeva somanassindriyanirodho na sambhavatÊti. Ettha hi paÔhamapucchÈsu sanniÔÔhÈnattho pucchitabbatthanissayo mÈdisova upapatti-uppÈdindriyavÈ ubhayuppÈdindriyavÈ attho paÔinivattitvÈpi pucchitabbatthassa nissayoti evaÑ viya dutiyapucchÈsu sanniÔÔhÈnatthameva niyameti, na tattheva pucchitabbaÑ anÈgatabhÈvamattena sar|pato gahitaÑ uppÈdaÑ vÈ nirodhaÑ vÈ saÑsayatthanti. YasmÈ cevaÑ sanniÔÔhÈnatthassa niyamo hoti, tasmÈ “yassa vÈ pana somanassindriyaÑ uppajjissati, tassa cakkhundriyaÑ uppajjissatÊti? ŒmantÈ”ti3 vuttaÑ. Esa nayo nirodhavÈrepi.

PaÔilome pana yathÈ anulome “uppajjissati nirujjhissatÊ”ti uppÈdanirodhÈ anÈgatÈ sar|pavasena vuttÈ, evaÑ avuttattÈ yathÈ tattha saÑsayapadena gahitassa indriyassa pavattiyampi uppÈdanirodhÈ cakkhundriyÈdim|lakesu yojitÈ, na evaÑ yojetabbÈ. YathÈ hi uppÈdanirodhe atikkamitvÈ appatvÈ ca uppÈdanirodhÈ sambhavanti yojetuÑ, na evaÑ anuppÈdÈnirodhe atikkamitvÈ appatvÈ ca anuppÈdÈnirodhÈ sambhavanti abh|tÈbhÈvassa abh|tÈbhÈvassa abh|tÈbhÈvaÑ atikkamitvÈ appatvÈ ca sambhavÈnuppattito, abh|tuppÈdanirodhÈbhÈvo ca paÔilome pucchito, tasmÈssa visesarahitassa abh|tÈbhÈvassa vattamÈnÈnaÑ uppÈdassa viya kÈlantarayogÈbhÈvato yÈdisÈnaÑ cakkhÈdÊnaÑ uppÈdanirodhÈbhÈvena pucchitabbassa nissayo sanniÔÔhÈnena sannicchito, tannissayÈ tÈdisÈnaÑyeva upapatticuti-uppÈdanirodhÈnaÑ jÊvitÈdÊnampi anuppÈdÈnirodhÈ ______________________________________________________________ 1. Apica (Ka) 2. UpekkhÈsahagatapaÔisandhikassÈpi (Ka) 3. Abhi 7. 184 piÔÔhe.


saÑsayapadena pucchitÈ hontÊti “yassa cakkhundriyaÑ nuppajjissati, tassa somanassindriyaÑ nuppajjissatÊti? ŒmantÈ”ti1 ca, “yassa cakkhundriyaÑ na nirujjhissati, tassa somanassindriyaÑ na nirujjhissatÊti? ŒmantÈ”ti ca vuttaÑ, na vuttaÑ “ye ar|paÑ upapajjitvÈ parinibbÈyissantÊ”ti-ÈdinÈ jÊvitindriya-upekkhindriyÈdÊsu viya vissajjananti.

Ye r|pÈvacaraÑ upapajjitvÈ parinibbÈyissanti, tesaÑ ghÈnindriyaÑ na uppajjissati no ca tesaÑ somanassindriyaÑ na uppajjissatÊ”ti ettha ye sopekkhapaÔisandhikÈ bhavissanti, te “ye ca ar|paÑ upapajjitvÈ parinibbÈyissantÊ”ti etena pacchimakoÔÔhasavacanena taÑsamÈnalakkhaÓÈtÈya sa~gahitÈti ye somanassapaÔisandhikÈ bhavissanti, te eva vuttÈti daÔÔhabbÈ.

AÔÔhakathÈyaÑ yesu Èdimapotthakesu “atÊtÈnÈgatavÈre suddhÈvÈsÈnaÑ upapatticittassa bha~gakkhaÓe manindriyaÒca nuppajjitthÈti dhammayamake viya uppÈdakkhaÓÈtikkamavasena atthaÑ aggahetvÈ”ti likhitaÑ, taÑ pamÈdalikhitaÑ. Yesu pana potthakesu “paccuppannÈtÊtavÈre suddhÈvÈsÈnaÑ upapatticittassa bha~gakkhaÓe manindriyaÒca nuppajjitthÈti -pa- tasmiÑ bhave anuppannapubbavasena attho gahetabbo”ti pÈÔho dissati, so eva sundarataroti.


PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ

435-482. PariÒÒÈvÈre lokiya-abyÈkatamissakÈni cÈti dukkhasaccapariyÈpannehi ekantapariÒÒeyyehi lokiya-abyÈkatehi missakattÈ tÈni upÈdÈya manindriyÈdÊnaÑ vedanÈkkhandhÈdÊnaÑ viya pariÒÒeyyatÈ ca vuttÈ. Yadi pariÒÒeyyamissakattÈ pariÒÒeyyatÈ hoti, kasmÈ dhammayamake “yo kusalaÑ dhammaÑ bhÈveti, so abyÈkataÑ dhammaÑ parijÈnÈtÊ”ti-ÈdinÈ2 abyÈkatapadena yojetvÈ yamakÈni na vattÈnÊti? YathÈ “kusalaÑ bhÈvemi, akusalaÑ pajahÈmÊ”ti ______________________________________________________________ 1. Abhi 7. 201 piÔÔhe. 2. Abhi 7. 73 piÔÔhe.


kusalÈkusalesu bhÈvanÈpahÈnÈbhiniveso hoti, tathÈ “vedanÈkkhandho anicco, dhammÈyatanaÑ aniccan”ti-ÈdinÈ1 khandhÈdÊsu parijÈnÈbhiniveso hoti, tattha vedanÈkkhandhÈdayo “aniccan”ti-ÈdinÈ parijÈnitabbÈ, te ca vedanÈkkhandhÈdibhÈvaÑ gahetvÈ parijÈnitabbÈ, na abyÈkatabhÈvanti.

KasmÈ panettha dukkhasaccabhÈjanÊye Ègatassa domanassassa pahÈtabbatÈva vuttÈ, na pariÒÒeyyatÈ, nanu dukkhasaccapariyÈpannÈ vedanÈkkhandhÈdayo kusalÈkusalabhÈvena aggahitÈ kusalÈkusalÈpi pariÒÒeyyÈti? SaccaÑ, yathÈ pana vedanÈkkhandhÈdibhÈvo bhÈvetabbapahÈtabbabhÈvehi vinÈpi hoti, na evaÑ domanassindriyabhÈvo pahÈtabbabhÈvena vinÈ hotÊti imaÑ visesaÑ dassetuÑ domanassindriyassa pahÈtabbatÈva idha vuttÈ, na pariÒÒeyyabhÈvassa abhÈvatoti daÔÔhabbo. AkusalaÑ ekantato pahÈtabbamevÈti etena pahÈtabbameva, na appahÈtabbanti appahÈtabbameva nivÈreti, na pariÒÒeyyabhÈvanti daÔÔhabbaÑ. AÒÒindriyaÑ bhÈvetabbaniÔÔhaÑ na pana sacchikÈtabbaniÔÔhanti bhÈvetabbabhÈvo eva tassa gahitoti. “Dve puggalÈ”ti-Èdi “cakkhundriyaÑ na parijÈnÈtÊ”ti-Èdikassa parato likhitabbaÑ uppaÔipÈÔiyÈ likhitanti daÔÔhabbaÑ. Cakkhundriyam|lakaÒhi atikkamitvÈ domanassindriyam|lake idaÑ vuttaÑ “dve puggalÈ domanassindriyaÑ na pajahanti no ca aÒÒindriyaÑ na bhÈventÊ”ti2.

Ettha caputhujjano, aÔÔha ca ariyÈti nava puggalÈ. Tesu puthujjano bhabbÈbhabbavasena duvidho, so “puthujjano”ti ÈgataÔÔhÈnesu “cha puggalÈ cakkhundriyaÒca na parijÈnittha domanassindriyaÒca na pajahitthÈ”ti-ÈdÊsu ca abhinditvÈ gahito. “Ye puthujanÈ maggaÑ paÔilabhissantÊ”ti3 ÈgataÔÔhÈnesu “paÒca puggalÈ cakkhundriyaÒca parijÈnissanti domanassindriyaÒca pajahissantÊ”ti-ÈdÊsu4 ca bhabbo eva bhinditvÈ gahito. “Ye ca puthujjanÈ maggaÑ na paÔilabhissantÊ”ti5 ÈgataÔÔhÈnesu “tayo puggalo domanassindriyaÒca nappajahissanti cakkhundriyaÒca na parijÈnissantÊ”ti-ÈdÊsu6 ca abhabbo eva. Aggaphalasama~gÊ ca paÔhamaphalasama~gÊ arahÈ cÈti duvidho. Sopi “arahÈ”ti ÈgataÔÔhÈnesu “tayo puggalÈ anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÒca ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 290 piÔÔhe. 2. Abhi 7. 310 piÔÔhe. 3. Abhi 5. 219 piÔÔhe. 4. Abhi 7. 315 piÔÔhe. 5. Abhi 5. 218 piÔÔhe. 6. Abhi 7. 317 piÔÔhe.


bhÈvittha domanassindriyaÒca pajahitthÈ”ti-ÈdÊsu1 ca abhinditvÈ gahito. “Yo aggaphalaÑ sacchikarotÊ”ti2 ÈgataÔÔhÈnesu “tayo puggalÈ domanassindriyaÑ pajahittha no ca aÒÒÈtÈvindriyaÑ sacchikaritthÈ”ti-ÈdÊsu1 ca paÔhamaphalasama~gÊ ca bhinditvÈ gahito. “Yo aggaphalaÑ sacchÈkÈsÊ”ti3 ÈgataÔÔhÈnesu itarovÈti evaÑ puggalabhedaÑ ÒatvÈ tattha tattha sanniÔÔhÈnena gahitapuggale niddhÈretvÈ vissajjanaÑ yojetabbanti.


IndriyayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

YamakapakaraÓam|laÔÊkÈ samattÈ.

______________________________________________________________ 1. Abhi 7. 312 piÔÔhe. 2. Abhi 7. 313 piÔÔhe. 3. Abhi 7. 312, 313 piÔÔhesu.

PaÔÔhÈnapakaraÓam|laÔÊkÈ _____



Dibbanti kÈmaguÓÈdÊhi kÊÄanti laÄanti, tesu vÈ viharanti, vijayasamatthatÈyogena paccatthike vijetuÑ icchanti, issariyaÔÔhÈnÈdisakkÈradÈnaggahaÓaÑ taÑtaÑatthÈnusÈsanaÒca karontÈ voharanti, puÒÒayogÈnubhÈvappattÈya jutiyÈ jotanti, yathÈbhilÈsitaÒca visayaÑ appaÔighÈtena gacchanti, yathicchitanipphÈdane sakkontÊti vÈ devÈ, devanÊyÈ vÈ taÑtaÑbyasananittharaÓatthikehi saraÓaÑ parÈyaÓanti gamanÊyÈ, abhitthavanÊyÈ vÈ. SobhÈvisesayogena kamanÊyÈti vÈ devÈ. Te tividhÈ sammutidevÈ upapattidevÈ visuddhidevÈti. BhagavÈ pana niratisayÈya abhiÒÒÈÓÊÄÈya, uttamehi dibbabrahma-ariyavihÈrehi, saparasantÈnasiddhÈya paÒcavidhamÈravijayicchÈnipphattiyÈ, cittissariyasattadhanÈdisammÈpaÔipatti-aveccappasÈdasakkÈradÈnaggahaÓasa~khÈtena dhammasabhÈvapuggalajjhasayÈnur|pÈnusÈsanÊsa~khÈtena ca vohÈrÈtisayena, paramÈya paÒÒasarÊrappabhÈsa~khÈtÈya jutiyÈ, anopamÈya ca ÒÈÓasarÊragatiyÈ, mÈravijayasabbaÒÒuguÓaparahitanipphÈdanesu appaÔihatÈya sattiyÈ ca samannÈgatattÈ sadevakena lokena saraÓanti gamanÊyato, abhitthavanÊyato, bhattivasena kamanÊyato ca sabbe te deve tehi guÓehi atikkanto atisayo vÈ devoti devÈtidevo. Sabbadevehi p|janÊyataro devoti vÈ devÈtidevo, visuddhidevabhÈvaÑ vÈ sabbaÒÒuguÓÈla~kÈraÑ pattattÈ aÒÒadevehi atirekataro vÈ devo devÈtidevo. DevÈnanti upapattidevÈnaÑ tadÈ dhammapaÔiggÈhakÈnaÑ. SakkÈdÊhi devehi pahÈrÈda-asurindÈdÊhi dÈnavehi ca p|jito. KÈyavacÊsaÑyamassa sÊlassa indriyasaÑvarassa cittasaÑyamassa samÈdhissa ca paÔipakkhÈnaÑ accantapaÔippassaddhiyÈ suddhasaÑyamo.


Isisattamoti catusaccÈvabodhagatiyÈ isayoti sa~khyaÑ gatÈnaÑ sataÑ pasatthÈnaÑ isÊnaÑ atisayena santo pasatthoti attho. VipassÊ-Èdayo ca upÈdÈya bhagavÈ “sattamo”ti vutto. Yato viÒÒÈÓaÑ paccudÈvattati, taÑ nÈmar|paÑ samudayanirodhanena nirodhesÊti nÈmar|panirodhano. AtigambhÊranayamaÓÉitadesanaÑ paÔÔhÈnaÑ nÈma desesi pakaraÓanti sambandho.

GandhÈrambhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PaccayuddesavaÓÓanÈ

“Ke pana te nayo, kiÒca taÑ paÔÔhÈnaÑ nÈmÈ”ti nayidaÑ pucchitabbaÑ. KasmÈ? NidÈnakathÈyaÑ paÔhanasamÈnane anulomÈdÊnaÑ nayÈnaÑ paÔÔhÈnassa ca dassitatthÈti imamatthaÑ vibhÈvento “sammÈsambuddhena hi -pa- nÈmÈti hi vuttan”ti tattha vuttaÑ aÔÔhakathÈpÈÄiÑ Èhari. Tattha gÈthÈtthaÑ aÔÔhakathÈdhippÈyaÒca parato vaÓÓayissamÈti.

PaÔÔhÈnanÈmattho pana tikapaÔÔhÈnÈdÊnaÑ tikapaÔÔhÈnÈdinÈmattho, imassa pakaraÓassa catuvÊsatisamantapaÔÔhÈnasamodhÈnatÈ cettha vattabbÈ. EvaÒhi sa~khepato paÔÔhÈne ÒÈte vitthÈro sukhaviÒÒeyyo hotÊti. Tattha ca nÈmattho paÔhamaÑ vattabboti “tattha yesaÑ -pa- nÈmattho tÈva evaÑ veditabbo”ti vatvÈ sabbasÈdhÈraÓassa paÔÔhÈnanÈmasseva tÈva atthaÑ dassento “kenaÔÔhena paÔÔhÈnan”ti-ÈdimÈha. PakÈro hÊti upasaggapadaÑ dasseti. So “pavibhattesu dhammesu, yaÑ seÔÔhaÑ tadupÈgamunti1 ÈdÊsu viya nÈnappakÈratthaÑ dÊpeti. Nanu pakÈrehi vibhattÈ pavibhattÈti pa-iti upasaggo pakÈratthameva dÊpeti, na nÈnappakÈratthanti? Na, tesaÑ pakÈrÈnaÑ nÈnÈvidhabhÈvato. Atthato hi ÈpannaÑ nÈnÈvidhabhÈvaÑ dassetuÑ nÈnÈ-saddo vuttoti. Tattha ekassapi dhammassa hetu-ÈdÊhi anekapaccayabhÈvato ca ekekassa paccayassa anekadhammabhÈvato ca nÈnappakÈrapaccayatÈ veditabbÈ.

HetupaccayÈdivasena vibhattattÈti etena dhammasa~gahÈdÊsu vuttato kusalÈdivibhÈgato sÈtisayavibhÈgataÑ paÔÔhananÈmalÈbhassa ______________________________________________________________ 1. SaÑvisattesu dhammesu, yaÑ seÔÔhaÑ tad|pÈgamiÑ (Khu 2. 221; Ma 2. 308 piÔÔhesu)

PaÔÔhÈnapakaraÓam|laÔÊkÈ 167

kÈraÓaÑ dasseti. GoÔÔhÈti vajÈ. PaÔÔhitagÈvoti gatagÈvo. ŒgataÔÔhanasminti mahÈsÊhanÈdasuttaÑ vadati. PavattagamanattÈ etthÈti vacanaseso. Atha vÈ gacchati etthÈti gamanaÑ, sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa nissa~gavasena pavattassa gamanattÈ gamanadesabhÈvato ekekaÑ paÔÔhÈnaÑ nÈmÈti attho. Tattha aÒÒehi gatimantehi atisayayuttassa gatimato gamanaÔÔhÈnabhÈvadassanatthaÑ “sabbaÒÒutaÒÒÈÓassÈ”ti vuttaÑ. Tassa mahÈvegassa purisassa papÈtaÔÔhÈnaÑ viya dhammasa~gaÓÊ-ÈdÊnaÑ sÈsa~gagamanaÔÔhÈnabhÈvaÑ imassa ca mahÈpatho viya nirÈsa~gagamanaÔÔhÈnabhÈvaÑ dassento atisayayuttagamanaÔÔhÈnabhÈvo paÔÔhÈnanÈmalÈbhassa kÈraÓanti dasseti.

TikÈnanti tikavasena vuttadhammÈnaÑ. SamantÈti anulomÈdÊhi sabbÈlÈrehipi gatÈni catuvÊsati hontÊti attho. EtasmiÑ atthe catuvÊsatisamantapaÔÔhÈnÈnÊti “samantacatuvÊsatipaÔÔhÈnÈnÊ”ti vattabbe sama ntasaddassa parayogaÑ katvÈ vuttanti daÔÔhabbaÑ. Atha vÈ samantÈ cha cha hutvÈti etena anulomÈdisabbakoÔÔhÈsato tikÈdichachabhÈvaÑ dasseti. Tena samantasaddo tikÈdichachapaÔÔhÈnavisesanaÑ hoti, na catuvÊsativisesanaÑ, tasmÈ samantato paÔÔhÈnÈni tÈni catuvÊsatÊti katvÈ “catuvÊsatisamantapaÔÔhÈnÈnÊ”ti vuttaÑ. Samantato vÈ dhammÈnulomÈditikÈdipaÔiccavÈrÈdipaccayÈnulomÈdihetum|lakÈdippakÈrehi pavattÈni paÔÔhÈnÈni samantapaÔÔhÈnÈni, an|nehi nayehi pavattÈnÊti vuttaÑ hoti. TÈni pana catuvÊsati honti. TenevÈha “imesaÑ catuvÊsatiyÈ khuddakapaÔÔhÈnasa~khÈtÈnaÑ samantapaÔÔhÈnÈnaÑ samodhÈnavasenÈ”ti.

Hetu ca so paccayo cÈti iminÈ vacanena hetuno adhipatipaccayÈdibh|tassa ca gahaÓaÑ siyÈti taÑ nivÈrento Èha “hetu hutvÈ paccayo”ti. Etenapi so eva doso ÈpajjatÊti punÈha “hetubhÈvena paccayoti vuttaÑ hotÊ”ti. Tena idha hetu-saddena dhammaggahaÓaÑ na kataÑ, atha kho dhammasattiviseso gahitoti dasseti. Tassa hi paccayasaddassa ca samÈnÈdhikaraÓataÑ sandhÈya “hetu ca so paccayo cÈ”ti, “hetu hutvÈ paccayo”ti ca vuttaÑ. EvaÒca katvÈ parato pÈÄiyaÑ “het| hetusampayutta -pa- hetupaccayena paccayo”ti1 ÈdinÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 1 piÔÔhe.


tena tena hetubhÈvÈdi-upakÈrena tassa tassa dhammassa upakÈrattaÑ vuttaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ pana “yo hi dhammo yaÑ dhammaÑ appaccakkhÈya tiÔÔhati vÈ uppajjati vÈ, so tassa paccayo”ti “m|laÔÔhena upakÈrako dhammo hetupaccayo”ticcevamÈdinÈ dhammappadhÈnaniddesena dhammato aÒÒÈ dhammasatti nÈma natthÊti dhammeheva dhammasattivibhÈvanaÑ katanti daÔÔhabbaÑ. IdhÈpi vÈ hetu ca so paccayo cÈti dhammeneva dhammasattiÑ dasseti. Na hi hetupaccayoti-Èdiko uddeso kusalÈdi-uddeso viya dhammappadhÈno, atha kho dhammÈnaÑ upakÈrappadhÈnoti. EtÊti etassa attho vattatÊti, taÒca uppattiÔÔhitÊnaÑ sÈdhÈraÓavacanaÑ. TenevÈha “tiÔÔhati vÈ uppajjati vÈ”ti. Koci hi paccayo ÔhitiyÈ eva hoti yathÈ pacchÈjÈtapaccayo, koci uppattiyÈyeva yathÈ anantarÈdayo, koci ubhayassa yathÈ hetu-Èdayoti.

UpakÈrakalakkhaÓoti ca dhammena dhammasatti-upakÈraÑ dassetÊti daÔÔhabbaÑ. Hinoti patiÔÔhÈti etthÈti hetu. AnekatthattÈ dhÈtusaddÈnaÑ hi-saddo m|la-saddo viya patiÔÔhatthoti daÔÔhabboti. Hinoti vÈ etena kammanidÈnabh|tena uddhaÑ ojaÑ abhiharantena m|lena viya pÈdapo tappaccayaÑ phalaÑ pacchati pavattati vuÉÉhiÑ vir|ÄhiÑ ÈpajjatÊti hetu. ŒcariyÈnanti revatattheraÑ vadati.

“Yoniso bhikkhave manasikaroto anuppannÈ ceva kusalÈ dhammÈ uppajjanti, uppannÈ ca kusalÈ dhammÈ abhivaÉÉhantÊ”ti-ÈdÊhi1 kusalabhÈvassa yonisomanasikÈrapaÔibaddhatÈ siddhÈ hotÊti Èha “yonisomanasikÈ-apaÔibaddho kusalabhÈvo”ti. Eteneva akusalÈbyÈkatabhÈvÈ kusalabhÈvo viya na hetupaÔibaddhÈti dassitaÑ hoti. YaÑ paneke maÒÒeyyuÑ “ahetukahetussa akusalabhÈvo viya sahetukahet|naÑ sabhÈvatova kusalÈdibhÈvo aÒÒesaÑ taÑsampayuttÈnaÑ hetupaÔibaddho”ti, tassa uttaraÑ vattuÑ “yadi cÈ”ti-ÈdimÈha. ALobho kusalo vÈ siyÈ abyÈkato vÈ, yadi alobho sabhÈvato kusalo, kusalattÈ abyÈkato na siyÈ. Atha abyÈkato, taÑsabhÈvattÈ kusalo na siyÈ alobhasabhÈvassa adosattÈbhÈvo viya. YasmÈ pana ubhayathÈpi ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 11, 12 piÔÔhesu.


so hoti, tasmÈ yathÈ ubhayathÈ hontesu phassÈdÊsu sampayuttesu hetupaÔibaddhakusalÈdibhÈvaÑ pariyesatha, na sabhÈvato, evaÑ het|supi kusalÈditÈ aÒÒapaÔibaddhÈ pariyesitabbÈ, na sabhÈvatoti. YaÑ vuttaÑ “sampayuttahet|su sabhÈvatova kusalÈdibhÈvo”ti, taÑ na yujjati, sÈ pana pariyesiyamÈnÈ yonisomanasikÈrÈdipaÔibaddhÈ hotÊti het|su viya sampayuttesupi yonisomanasikÈrÈdipaÔibaddho kusalÈdibhÈvo, na hetupaÔibaddhoti siddhaÑ hotÊti adhippÈyo.

ŒrabhitvÈpÊti ettha pi-saddena imamatthaÑ dasseti–r|pÈyatanÈdimatte yasmiÑ kismiÑÒci ekasmiÑ aÔÔhatvÈ “yaÑ yaÑ dhammaÑ ÈrabbhÈ”ti aniyamena sabbar|pÈyatana -pa- dhammÈyatanÈnaÒca ÈrammaÓapaccayabhÈvassa vuttattÈ na koci dhammo na hotÊti.

“Chandavato kiÑ nÈma na sijjhatÊ”ti-ÈdikaÑ purimÈbhisa~khÈr|panissayaÑ labhitvÈ uppajjamÈne citte chandadayo dhurabh|tÈ jeÔÔhakabh|tÈ sayaÑ sampayuttadhamme sÈdhayamÈnÈ hutvÈ pavattanti, taÑsampayuttadhammÈ ca tesaÑ vase vattanti hÊnÈdibhÈvena tadanuvattanato, tena te adhipatipaccayÈ honti. GarukÈtabbampi ÈrammaÓaÑ tanninnapoÓapabbhÈrÈnaÑ pacavekkhaÓa-assÈdamaggaphalÈnaÑ attano vase vattayamÈnaÑ viya paccayo hoti, tasmÈyaÑ attÈdhÊnÈnaÑ patibhÈvena upakÈrakatÈ adhipatipaccayatÈti daÔÔhabbÈ.

ManoviÒÒÈÓadhÈt|ti-Èdi cittaniyamoti ettha Èdi-saddena santÊraÓÈnantaraÑ voÔÔhabbanaÑ, cuti-anantarÈ paÔisandhÊti yassa yassa cittassa anantarÈ yaÑ yaÑ cittaÑ uppajjati, tassa tassa tadanantaruppÈdaniyamo taÑtaÑsahakÈrÊpaccayavisiÔÔhassa purimapurimacittasseva vasena ijjhatÊti dasseti. BhÈvanÈbalena pana vÈritattÈti ettha yathÈ rukkhassa vekhe dinne pupphituÑ samatthasseva pupphanaÑ na hoti, agadavekhe pana apanÊte tÈyayeva samatthatÈya pupphanaÑ hoti, evamidhÈpi bhÈvanÈbalena vÈritattÈ samuÔÔhÈpanasamatthasseva asamuÔÔhÈpanaÑ, tasmiÒca apagate tÈyayeva samatthatÈya samuÔÔhÈpanaÑ hotÊti adhippÈyo.

ByaÒjanamattatovettha nÈnÈkaraÓaÑ paccetabbaÑ, na atthatoti upacayasantati-adhivacananiruttipadÈnaÑ viya saddatthamattato nÈnÈkaraÓaÑ, na


vacanÊyatthatoti adhippÈyo. Teneva saddatthavisesaÑ dassetuÑ “kathan”ti-ÈdimÈha. Tattha purimapacchimÈnaÑ nirodhuppÈdantarÈbhÈvato nirantaruppÈdanasamatthatÈ anantarapaccayabhÈvo. R|padhammÈnaÑ viya saÓÔhÈnÈbhÈvato paccayapaccayuppannÈnaÑ sahÈvaÔÔhÈnÈbhÈvato ca “idamito heÔÔhÈ uddhaÑ tiriyan”ti vibhÈgÈbhÈvÈ attanÈ ekattamiva upanetvÈ suÔÔhÈ anantarabhÈvena uppÈdanasamatthatÈ samanantarapaccayatÈ.

UppÈdanasamatthatÈti ca abyÈpÈrattÈ dhammÈnaÑ yasmiÑ yadÈkÈre niruddhe vattamÈne vÈ sati taÑtaÑvisesavantÈ dhammÈ honti, tassa sova ÈkÈro vuccatÊti daÔÔhabbo. DhammÈnaÑ pavattimeva ca upÈdÈya kÈlavohÈroti nirodhÈ vuÔÔhantassa nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaphalasamÈpattÊnaÑ asaÒÒasattÈ cavantassa purimacutipacchimapaÔisandhÊnaÒca nirodhuppÈdanirantaratÈya kÈlantaratÈ natthÊti daÔÔhabbÈ. Na hi tesaÑ antarÈ ar|padhammÈnaÑ pavatti atthi, yaÑ upÈdÈya kÈlantaratÈ vucceyya, na ca r|padhammappavatti ar|padhammappavattiyÈ antaraÑ karoti aÒÒasantÈnattÈ. R|pÈr|padhammasantatiyo hi dve aÒÒamaÒÒaÑ visadisasabhÈvattÈ aÒÒamaÒÒopakÈrabhÈvena vattamÈnÈpi vusuÑyeva honti. EkasantatiyaÒca purimapacchimÈnaÑ majjhe vattamÈnaÑ taÑsantatipariyÈpannatÈya antarakÈrakaÑ hoti. TÈdisaÒca kaÒci nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaphalasamÈpattÊnaÑ majjhe natthi, na ca abhÈvo antarakÈrako hoti abhÈvattÈyeva, tasmÈ javanÈnantarassa javanassa viya, bhava~gÈnantarassa bhava~gassa viya ca nirantaratÈ suÔÔhu ca anantaratÈ hotÊti tathÈ uppÈdanasamatthatÈ nevasaÒÒÈ nÈsaÒÒÈyatanacutÊnampi daÔÔhabbÈ. UppattiyÈ paccayabhÈvo cettha anantarapaccayÈdÊnaÑ pÈkaÔoti uppÈdanasamatthatÈva vuttÈ. PaccuppannÈnaÑ pana dhammÈnaÑ pubbantÈparantaparicchedena gahitÈnaÑ “uppajjatÊ”ti vacanaÑ alabhantÈnaÑ “atÊto dhammo paccuppannassa dhammassa anantarapaccayena paccayo”ti-ÈdinÈ1 anantarÈdipaccayabhÈvo vuttoti na so uppattiyaÑyevÈti viÒÒÈyati. na hi kusalÈdiggahaÓaÑ viya paccuppanaggahaÓaÑ aparicchedaÑ, yato uppattimattasama~ginoyeva ca gahaÓaÑ siyÈ, teneva ca atÊtattike paÔiccavÈrÈdayo na santÊti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 9. 413 piÔÔhe.


UppajjamÈnova sahuppÈdabhÈvenÈti1 etthÈpi uppattiyÈ paccayabhÈvena pÈkaÔena ÔhitiyÈpi paccayabhÈvaÑ nidassetÊti daÔÔhabbaÑ, paccayuppannÈnaÑ pana sahajÈtabhÈvena upakÈrakatÈ sahajÈtapaccayathÈti.

Attano upakÈrakassa upakÈratatÈ aÒÒamaÒÒapaccayatÈ, upakÈrakatÈ ca aÒÒamaÒÒatÈvaseneva daÔÔhabbÈ, na sahajÈtÈdivasena. SahajÈtÈdipaccayo hontoyeva hi koci aÒÒamaÒÒapaccayo na hoti, na ca purejÈtapacchÈjÈtabhÈvehi upakÈrakassa upakÈrakÈ vatthukhandhÈ aÒÒamaÒÒapaccayÈ hontÊti.

Taru-ÈdÊnaÑ pathavÊ viya adhiÔÔhÈnÈkÈrena pathavÊdhÈtu sesadhÈt|naÑ, cakkhÈdayo ca cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ upakÈrakÈ cittakammassa paÔÈdayo viya nissayÈkÈrena khandhÈdayo taÑtaÑnissayÈnaÑ khandhÈdÊnaÑ.

TadadhÊna vuttitÈya attano phalena nissitoti yaÑ kiÒci kÈraÓaÑ nissayoti vadati. Tattha yo bhuso, taÑ upanissayoti niddhÈreti.

Pakatoti ettha pa-kÈro upasaggo, so attano phalassa uppÈdane samatthabhÈvena suÔÔhakatataÑ dÊpeti. TathÈ ca kataÑ attano santÈne kataÑ hotÊti Èha “attano santÈne”ti. KaraÓaÒca duvidhaÑ nipphÈdanaÑ upasevanaÒcÈti dassetuÑ “nipphÈdito vÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha upasevito vÈti etena kÈya-allÊyÈpanavasena upabhog|pasevanaÑ vijÈnanÈdivasena ÈrammaÓ|pasevanaÒca dassetÊti daÔÔhabbaÑ. Tena anÈgatÈnampi cakkhusampadÈdÊnaÑ ÈrammaÓ|pasevanena yathÈpaÔisevitÈnaÑ pakat|panissayatÈ vuttÈ hoti.

YathÈ pacchÈjÈtena vinÈ santÈnÈvicchedahetubhÈvaÑ agacchantÈnaÑ dhammÈnaÑ ye pacchÈjÈtÈkÈrena upakÈrakÈ, tesaÑ sÈ vippayuttÈkÈrÈdÊhi visiÔÔhÈ upakÈrakatÈ pacchÈjÈtapaccayatÈ, tathÈ nissayÈ rammaÓakÈrÈdÊhi visiÔÔhÈ purejÈtabhÈvena vinÈ upakÈrakabhÈvaÑ agacchantÈnaÑ vatthÈrammaÓÈnaÑ purejÈtakÈrena upakÈrakatÈ purejÈtapaccayatÈ, evaÑ sabbattha paccayÈnaÑ paccayantarÈkÈ-avisiÔÔhÈ upakÈrakatÈ yojetabbÈ. ______________________________________________________________ 1. UppajjamÈno saha-uppajjamÈnabhÈvenÈti (AÔÔhakathÈyaÑ)


GijjhapotakasarÊrÈnaÑ ÈhÈrÈsÈcetanÈ viyÈti etena manosaÒcetanÈhÈravasena pavattamÈnehi ar|padhammehi r|pakÈyassa upatthambhitabhÈvaÑ dasseti. Teneva “ÈhÈrÈsÈ viyÈ”ti avatvÈ cetanÈgahaÓaÑ karoti.

KusalÈdibhÈvena attanÈ sadisassa payogena karaÓÊyassa punappunaÑ karaÓaÑ pavattanaÑ ÈsevanaÔÔho, attasadisa-abhÈvatÈ pÈdanaÑ vÈsanaÑ. GanthÈdÊsu purimÈpurimÈbhiyogo viyÈti purimÈ purimÈ ÈsevanÈ viyÈti adhippÈyo.

Cittappayogo cittakiriyÈ, Èy|hananti attho. YatthÈ hi kÈyavacÊpayogo viÒÒatti, evaÑ cittappayogo cetanÈ. SÈ tÈya uppannakiriyatÈvisiÔÔhe santÈne sesapaccayasamÈgame pavattamÈnÈnaÑ vipÈkakaÔattÈr|pÈnampi teneva kiriyabhÈvena upakÈrikÈ hoti. Tassa hi kiriyabhÈvassa pavattattÈ tesaÑ pavatti, na aÒÒathÈti. SahajÈtÈnaÑ pana tena upakÈrikÈti kiÑ vattabbanti.

NirussÈhasantabhÈvenÈti etena sa-ussÈhehi vipÈkadhammadhammehi kusalÈkusalehi sÈrammaÓÈdibhÈvena sadisavipÈkabhÈvaÑ dasseti. So hi vipÈkÈnaÑ payogena asÈdhetabbatÈya payogena aÒÒathÈ vÈ sesapaccayesu siddhesu kammassa kaÔattÈyeva siddhito nirussÈho santabhÈvo siddhesu kammassa kaÔattÈyeva siddhito nirussÈho santabhÈvo hoti, na kilesav|pasamasantabhÈvo, tathÈsantasabhÈvatoyeva bhava~gadayo duviÒÒeyyÈ. PaÒcadvÈrepi hi javanappavattiyÈ r|pÈdÊnaÑ gahitatÈ viÒÒayati, abhinipÈtasampaÔicchanasantÊraÓamattÈ pana vipÈkÈ duviÒÒeyyÈyeva. NirussÈhasantabhÈvÈyÈti nirussÈhasantabhÈvatthÈya. Etena tappaccayavataÑ avipÈkÈnampi vipÈkÈnukulaÑ pavattiÑ dasseti.

Satipi janakatte upatthambhakattaÑ ÈhÈrÈnaÑ padhÈnakicanti Èha “r|pÈr|pÈnaÑ upatthambhakattenÈ”ti. UpatthambhakattaÒhi satipi janakatte ar|pÊnaÑ ÈhÈrÈnaÑ ÈhÈrajar|pasamuÔÔhÈpakar|pÈhÈrassa ca hoti, asatipi catusamuÔÔhÈnikar|p|patthambhakar|pÈhÈrassa, asati pana upatthambhakatthe ÈhÈrÈnaÑ janakattaÑ natthÊti upatthamabhakattaÑ padhÈnaÑ. JanayamÈnopi


hi ÈhÈro avicchedavasena upatthambhayamÈnoyeva janetÊti upatthambhanabhÈvo ÈhÈrabhÈvoti.

AdhipatiyaÔÔhenÈti ettha na adhipatipaccayadhammÈnaÑ viya pavattinivÈrake abhibhavitvÈ pavattanena garubhÈvo adhipatiyaÔÔho, atha kho dassanÈdikiccesu cakkhuviÒÒÈÓÈdÊhi jÊvane jÊvantehi sukhitÈdibhÈve sukhitÈdÊhi adhimokkhapaggahupaÔÔhÈnÈvikkhepajÈnanesu anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊti pavattiyaÑ ÈjÈnane aÒÒÈtÈvÊbhÈve ca saddhÈdisahajÈtehÊti evaÑ taÑtaÑkiccesu cakkhÈdipaccayehi cakkhÈdÊnaÑ anuvattanÊyatÈ. Tesu tesu1 hi kiccesu cakkhÈdÊnaÑ issariyaÑ tappaccayanaÒca tadanuvattanena tattha pavattÊti. ItthipurisindriyÈnaÑ pana yadipi li~gÈdÊhi anuvattanÊyatÈ atthi, sÈ pana na paccayabhÈvato. YathÈ hi jÊvitÈhÈrÈ yesaÑ paccayÈ honti, te tesaÑ anupÈlaka-upatthambhakÈ atthi, avigatapaccayabh|tÈ ca honti, na evaÑ itthipurisabhÈvÈ li~gÈdÊnaÑ kenaci pakÈrena upakÈrakÈ honti, kevalaÑ pana yathÈsakeheva paccayehi pavattamÈnÈnaÑ li~gÈdÊnaÑ yathÈ itthÈdiggahaÓassa paccayabhÈvo hoti, tato aÒÒenÈkÈrena taÑsahitasantÈne appavattito li~gÈdÊhi anuvattanÊyatÈ indriyatÈ ca tesaÑ vuccati, tasmÈ tesaÑ indriyapaccayabhÈvo vutto. CakkhÈdayo ar|padhammÈnaÑyevÈti ettha sukhadukkhindriyÈnipi cakkhÈdiggahaÓena gahitÈnÊti daÔÔhabbÈni.

LakkhaÓÈrammaÓ|panikkhinabh|tÈnaÑ vitakkÈdÊnaÑ vitakkanÈdivasena ÈrammaÓaÑ upagantvÈ nijjhÈnaÑ pekkhanaÑ, cintanaÑ vÈ vitakkÈdÊnaÑyeva sÈdhÈraÓo byÈpÈro upanijjhÈyanaÔÔho. ®hapetvÈ sukhadukkhavedanÈdvayanti sukhindriyadukkhindriyadvayaÑ ÔhapetvÈti adhippÈyo. “SabbÈnipÊ”ti atvÈ “sattajhÈna~gÈnÊ”ti vacanena ajhÈna~gÈnaÑ upekkhÈcittekaggatÈnaÑ nivattanaÑ katanti daÔÔhabbaÑ. Yadi evaÑ “satta jhÈna~ganÊ”ti eteneva siddhe “ÔhapetvÈ sukhadukkhavedanÈdvayan”ti kasmÈ vuttaÑ? VedanÈbhedesu paÒcasu sukhadukkhadvayassa ekantena ajhÈna~gattadassanatthaÑ jhÈna~gaÔÔhÈne niddiÔÔhattÈ. Satipi vÈ jhÈna~gavohÈre vedanÈbhedadvayassa ekantena jhÈnapaccayattÈbhÈvadassanatthaÑ. UpekkhÈcittekaggatÈnaÑ pana yadipi jhÈnapaccayattÈbhÈvo atthi, jhÈnapaccayabhÈvo pana na natthÊti “sabbÈnipi satta jhÈna~gÈnÊ”ti ettha ______________________________________________________________ 1. Tesu (Ka)


gahaÓaÑ kataÑ. Tattha “sabbÈnipÊ”ti vacanaÑ sabbakusalÈdibhedasa~gaÓhanatthaÑ, na pana sabbacittuppÈdagatasa~gaÓhanatthanti daÔÔhabbaÑ.

Yato tato vÈti sammÈ vÈ micchÈ vÈti attho. Ete pana dvepi jhÈnamaggapaccayÈ ahetukacittesu na labbhantÊti idaÑ ahetukacittesu na labbhanti, na sahetukacittes|ti sahetukacittesu alÈbhÈbhÈvadassanatthaÑ vuttaÑ, na ahetukacittesu lÈbhÈbhÈvadassanatthanti. EvaÑ atthe gayhamÈne ahetukacittesu katthaci kassaci lÈbho na vÈritoti ettakameva viÒÒÈyeyya, na savitakkÈhetukacittesu jhÈnapaccayasseva alÈbhÈbhÈvadassanatthaÑ katanti. Ahetukacittesu vÈ lÈbhÈbhÈvadassanatthe pana imasmiÑ vacane savitakkÈhetukacittesu jhÈnapaccayassa lÈbhÈbhÈvo Èpajjati, tasmÈ yena alÈbhena dhammasa~gaÓiyaÑ manodhÈtu-ÈdÊnaÑ sa~gahasuÒÒatavÈresu jhÈnaÑ na uddhaÔaÑ, taÑ alÈbhaÑ sandhÈya esa jhÈnapaccayassapi ahetukacittesu alÈbho vuttoti veditabbo. YathÈ hi sahetukesu vitakkÈdÊnaÑ sahajÈte saÑkaÉÉhitvÈ ekattagatabhÈvakaraÓaÑ upanijjhÈyanabyÈpÈro balavÈ, na tathÈ ahetukacittesu hoti, imasmiÑ pana pakaraÓe dubbalampi upanijjhÈyanaÑ yadipi kiÒcimattampi-atthi, tena upakÈrakatÈ hotÊti savitakkÈhetukacittesupi jhÈnamaggapaccayÈ vuttova, tasmÈ ye evaÑ paÔhanti “na ete pana dvepi jhÈnamaggapaccayo vuttova, tasmÈ ye evaÑ paÔhanti “na ete pana dvepi jhÈnamaggapaccayÈ yathÈsa~khyaÑ dvipaÒcaviÒÒÈÓa-ahetukacittesu labbhantÊ”ti, tesaÑ so pÈÔho sundarataro, imassa pakaraÓassÈyaÑ atthavaÓÓanÈ, na dhammasa~gaÓiyÈti.

SamaÑ pakÈrehi yuttatÈya ekÊbhÈvopagamena viya upakÈrakatÈ sampayuttapaccayatÈ.

YuttÈnampi sataÑ vippayuttabhÈvena nÈnatt|pagamena upakÈrakatÈ vippayuttapaccayatÈ. Na hi vatthusahajÈtapacchÈjÈtavasena ayuttÈnaÑ r|pÈdÊnaÑ ÈrammaÓÈdibhÈvena upakÈrakÈnaÑ vippayuttÈnaÑ vippayuttapaccayato atthÊti. R|pÈnaÑ pana r|pehi satipi avinibbhoge vippayogoyeva natthÊti na tesaÑ vippayuttapaccayatÈ. VuttaÒhi “cat|hi sampayogo cat|hi vippayogo”ti1.


PaccuppannalakkhaÓenÈti paccuppannasabhÈvena. Tena “atthi me pÈpakammaÑ katan”ti1, “atthekacco puggalo attahitÈya paÔipanno”ti ca2 evamÈdÊsu vuttaÑ nibbatta-upalabbhamÈnatÈlakkhaÓaÑ atthibhÈvaÑ nivÈreti. Satipi janakatte upatthambhakappadhÈnÈ atthibhÈvena upakÈrakatÈti Èha “upatthambhakattenÈ”ti3. IdaÒca upatthambhakattaÑ vatthÈrammaÓasahajÈtÈdÊnaÑ sÈdhÈraÓaÑ atthibhÈvena upakÈrakattaÑ daÔÔhabbaÑ.

ŒrammaÓe phusanÈdivasena vattamÈnÈnaÑ phassÈdÊnaÑ anekesaÑ sahabhÈvo natthÊti ekasmiÑ phassÈdisamudÈye sati dutiyo na hoti, asati pana hoti, tena natthibhÈvena upakÈrakatÈ natthipaccayatÈ. Satipi purimataracittÈnaÑ natthibhÈve na tÈni natthibhÈvena upakÈrakÈni, anantarameva pana attano atthibhÈvena pavatti-okÈsaÑ alabhamÈnÈnaÑ natthibhÈvena pavatti-okÈsaÑ dadamÈnaÑ viya upakÈrakaÑ hotÊti “pavatti-okÈsadÈnena upakÈrakatÈ”ti Èha.

Ettha ca abhÈvamattena upakÈrakatÈ okÈsadÈnaÑ natthipacayatÈ, sabhÈvÈvigamena appavattamÈnÈnaÑ sabhÈvavigamena upakÈrakatÈ vigatapaccayatÈ, natthitÈ ca nirodhÈnantarasuÒÒatÈ, vigatatÈ nirodhappattatÈ, ayametesaÑ viseso, tathÈ atthitÈya sasabhÈvato upakÈrakatÈ atthipaccayatÈ, sabhÈvÈvigamena nirodhassa appattiyÈ upakÈrakatÈ avigatapaccayatÈti paccayabhÈvaviseso dhammÈvisesepi veditabbo. DhammÈnaÒhi sattivisesaÑ sabbaÑ yÈthÈvato abhisambujjhitvÈ tathÈgatena catuvÊsatipaccayavisesÈ vuttÈti bhagavati saddhÈya “evaÑvisesÈ ete dhammÈ”ti sutamayaÒÈÓaÑ uppÈdetvÈ cintÈbhÈvanÈmayehi tadabhisamayÈya yogo kÈtabbo.

Cat|su khandhesu ekassapi asa~gahitattÈbhÈvato nÈmadhammekadesatÈ anantarÈdÊnaÑ natthÊti “nÈmadhammÈvÈ”ti vatvÈ na kevalaÑ paccayapaccayuppannabhÈve bhajantÈnaÑ catunnaÑ yeva khandhÈnaÑ nÈmatÈ, atha kho nibbÈnaÒca nÈmamevÈti dassento “nibbÈnassa asa~gahitattÈ”ti-ÈdimÈha. PurejÈtapaccayo r|pekadesoti ettha ekadesavacanena ______________________________________________________________ 1. Vi 1. 22 piÔÔhe. 2. Abhi 3. 109 piÔÔhe. 3. UpatthambhakaÔÔhenÈti (AÔÔhakathÈyaÑ)


r|par|pato aÒÒaÑ vajjeti, r|par|paÑ pana kusalattike anÈgatampi purejÈtapaccayabhÈvena aÒÒattha Ègatameva. VuttaÒhi “anidassana-appaÔigho dhammo anidassana-appaÔighassa dhammassa purejÈtapaccaye paccayo. ŒrammaÓapurejÈtaÑ, vatthupurejÈtaÑ. ŒrammaÓapurejÈtaÑ vatthuÑ itthindriyaÑ purisindriyaÑ ÈpodhÈtuÑ kabaÄÊkÈraÑ ÈhÈraÑ aniccato -pa- domanassaÑ uppajjatÊ”ti1.

PaccayuddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

Paccayaniddesa 1. HetupaccayaniddesavaÓÓanÈ

1. Yo hetupaccayoti uddiÔÔho, so evaÑ veditabboti etena hetusa~khÈtassa paccayadhammassa hetusampayuttakataÑsamuÔÔhÈnar|pasa~khÈtÈnaÑ paccayuppannÈnaÑ hetupaccayena paccayabhÈvo hetupaccayoti uddiÔÔhoti. Yo pana hetubhÈvena yathÈvutto paccayadhammo yathÈvuttÈnaÑ paccayuppannÈnaÑ paccayo hoti, so hetupaccayoti uddiÔÔhoti veditabboti dasseti. UbhayathÈpi hetubhÈvena upakÈrakatÈ hetupaccayoti uddiÔÔhoti dassitaÑ hoti. Esa nayo ssapaccayesupi. UpakÈrakatÈ pana dhammasabhÈvo eva, na dhammato aÒÒÈ atthÊti. TathÈ tathÈ upakÈrakaÑ taÑ taÑ dhammaÑ dassento hi bhagavÈ taÑ taÑ upakÈrakataÑ dassetÊti.

Het| hetusampayuttakÈnanti ettha paÔhamo hetu-saddo paccattaniddiÔÔho paccayaniddeso2. Tena etassa hetubhÈvena upakÈrakatÈ hetupaccayatÈti dasseti. Dutiyo paccayuppannavisesanaÑ. Tena na yesaÑ kesaÒci sampayuttakÈnaÑ hetupaccayabhÈvena paccayo hoti, atha kho hetunÈ sampayuttÈnamevÈti dasseti. Nanu ca sampayuttasaddassa sÈpekkhattÈ dutiye hetusadde avijjamÈnepi aÒÒassa apekkhitabbassa aniddiÔÔhattÈ attanÈva sampayuttakÈnaÑ hetupaccayena paccayoti ayamattho viÒÒÈyatÊti? NÈyaÑ ekanto. Hetusaddo hi paccattaniddiÔÔho “hetupaccayena paccayo”ti ettheva byÈvaÔo yadÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 9. 481 piÔÔhe. 2. PaccayatÈniddeso (Ka)


gayhati, tadÈ sampayuttavisesanaÑ na hotÊti sampayuttÈ avisiÔÔhÈ ye keci gahitÈ bhaveyyunti evaÑ sampayuttasaddena attani eva byÈvaÔena hetusaddena visesanena vinÈ yesaÑ kesaÒci sampayuttÈnaÑ gahaÓaÑ hotÊti taÑ sandhÈya “athÈpi -pa- attho bhaveyyÈ”ti Èha. Nanu yathÈ “ar|pino ÈhÈrÈ sampayuttakÈnaÑ dhammÈnan”ti1, “ar|pino indriyÈ sampayuttakÈnan”ti2 ca vutte dutiyena ÈhÈraggahaÓena indriyaggahaÓena ca vinÈpi ÈhÈrindriyasampayuttakÈva gayhanti, evamidhÈpi siyÈti? Na, ÈhÈrindriyÈsampayuttassa abhÈvato. VajjetabbÈbhÈvato hi tattha dutiya-ÈhÈrindriyaggahaÓe asatipi taÑsampayuttakÈva gayhantÊti taÑ na kataÑ, idha pana vajjetabbaÑ atthÊti vattabbaÑ dutiyaÑ hetuggahaÓanti.

Evampi het| hetusampayuttakÈnanti ettha hetusampayuttakÈnaÑ so eva sampayuttakahet|ti visesanassa akatattÈ yo koci hetu yassa kassaci hetusampayuttakassa hetupaccayena paccayoti ÈpajjatÊti? NÈpajjati paccattaniddiÔÔhasseva hetussa puna sampayuttavisesanabhÈvena vuttattÈ, etadatthameva ca vinÈpi dutiyena hetusaddena hetusampayuttabhÈve siddhepi tassa gahaÓaÑ kataÑ. Atha vÈ asati dutiye hetusadde hetusampayuttakÈnaÑ hetupaccayena paccayo, na pana het|nanti evampi gahaÓaÑ siyÈti tannivÈraÓatthaÑ so vutto, tena ahesampayuttabhÈvaÑ ye labhanti, tesaÑ sabbesaÑ het|naÑ aÒÒesampi hetupaccayena paccayoti dassitaÑ hoti. YasmÈ pana hetujhÈnamaggÈ patiÔÔhÈmattÈdibhÈvena nirapekkhÈ, na ÈhÈrindriyÈ viya sÈpekkhÈ eva, tasmÈ etesve dutiyaÑ hetÈdiggahaÓaÑ kataÑ. ŒhÈrindriyÈ pana Èharitabba-isitabbÈpekkhÈ eva, tasmÈ te vinÈpi dutiyena ÈhÈrindriyaggahaÓena attanÈ eva Èharitabbe ca isitabbe ca ÈhÈrindriyabh|te aÒÒe ca sampayuttake paricchindantÊti taÑ tattha na kataÑ, idha ca dutiyena hetuggahaÓena paccayuppannÈnaÑ hetunÈ paccayabh|teneva sampayuttÈnaÑ het|naÑ aÒÒesaÒca paricchinnattÈ puna visesanakiccaÑ natthÊti paÒhÈvÈre “kusalÈ het| sampayuttakÈnaÑ khandhÈnan”ti-ÈdÊsu3 dutiyaÑ hetuggahaÓaÑ na katanti daÔÔhabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 7 piÔÔhe. 2. Abhi 8. 8 piÔÔhe. 3. Abhi 8. 132 piÔÔhe.


Niddi sitabbassa apÈkaÔattÈti taÑ-saddo purimava canÈpekkho vuttasseva niddeso “r|pÈyatanaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnan”ti-ÈdÊsu1 purimavacanena niddisitabbe pÈkaÔÊbh|te eva pavattati. Ettha ca paccattaniddiÔÔho hetusaddo “hetupaccayena paccayo”ti ettha byÈvaÔo sampayuttasaddena viya taÑ-saddenapi anapekkhanÊyo aÒÒo ca koci niddisitabbappakÈsako vutto natthi, tasmÈ “taÑsampayuttakÈnan”ti ca na vuttanti adhippÈyo.

“HetusampayuttakÈnan”ti iminÈ pana paccayuppannavacanena asamattena paccayuppannavacanantarÈpekkhena pubbe vuttena taÑ-saddena niddisitabbaÑ pÈkaÔÊkataÑ, tena “taÑsamuÔÔhÈnÈnan”ti ettha taÑgahaÓaÑ katanti. KiÑ pana tasmiÑ hetusampayuttakasadde taÑ-saddena niddisitabbaÑ pÈkaÔÊbh|tanti? Yehi het|hi sampayuttÈ “hetusampayuttakÈ”ti vuttÈ, te het| ceva sampayuttakavisesanabh|tÈ tabbisesitÈ ca hetusampayuttakÈ. TenÈha “te het| cevÈ”ti-Èdi. AÒÒathÈ “te het| cevÈ”ti etassa paccattaniddiÔÔhena hetusaddena sambandhe sati yathÈ idha teneva taÑ-saddena niddisitabbÈ pÈkaÔÈ, evaÑ pubbepi bhavituÑ arahantÊti “niddisitabbassa apÈkaÔattÈ ‘taÑsampayuttakÈnan’ti na vuttan”ti idaÑ na yujjeyyÈti. Duvidhampi vÈ hetuggahaÓaÑ apanetvÈ taÑsaddavacanÊyataÑ codeti pariharati ca. TaÑsamuÔÔhÈnÈnanti ca hetusamuÔÔhÈnÈnanti yuttaÑ. Het| hi paccayÈti.

Cittajar|paÑ ajanayamÈnÈpÊti pi-saddena janayamÈnÈpi. Yadi “cittasamuÔÔhÈnÈnan”ti vacanena paÔisaddhikkhaÓe kaÔattÈr|passa aggahaÓato taÑ na vuttaÑ, sahajÈtapaccayavibha~ge cittacetasikÈnaÑ tassa kaÔattÈr|passa paccayabhÈvo na vutto bhaveyya. Yadi ca tattha cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ paccayabhÈvena taÑsamÈnalakkhaÓÈnaÑ kaÔattÈr|pÈnampi paccayabhÈvo nidasito evamidhÈpi bhavitabbaÑ. “CittasamuÔÔhÈnÈnan”ti pana avatvÈ “taÑsamuÔÔhÈnÈnan”ti vacanaÑ cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ sabbacittacetasikasamuÔÔhÈnatÈdassanatthaÑ. EvaÑpakÈrena hi taÑsamuÔÔhÈnavacanena tattha tattha vuttaÑ samuÔÔhÈnavacanaÑ visesitaÑ hoti. Nanu “cittacetasikÈ dhammÈ cittasamuÔÔhÈnÈnan”ti acanena cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ cittacetasikasamuÔÔhÈnatÈ vuttÈti? Na vuttÈ. CittacetasikÈnaÑ paccayabhÈvo eva hi tattha vuttoti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 1 piÔÔhe.


CittapaÔi baddhavuttitÈyÈti eteneva hetu-ÈdipaÔihaddhataÒca dasseti. “YaÒca bhikkhave ceteti, yaÒca pakappeti, yaÒca anuseti, ÈrammaÓametaÑ hoti, viÒÒÈÓassa ÔhitiyÈ ÈrammaÓe sati patiÔÔhÈ viÒÒÈÓassa hoti, tasmiÑ patiÔÔhite viÒÒÈÓe viruÄhe nÈmar|passa avakkanti hoti, nÈmar|papaccayÈ saÄÈyatanan”ti1 imasmimpi sutte paÔisandhinÈmar|passa viÒÒÈÓapaccayatÈ vuttÈti Èha “tasmiÑ patiÔÔhite”ti-Èdi.

PurimatarasiddhÈya pathaviyÈ bÊjapatiÔÔhÈnaÑ viya purimatarasiddhe kamme tannibbattasseva viÒÒÈÓabÊjassa patiÔÔhÈnaÑ kammassa kaÔattÈ uppattÊti vuttaÑ hoti. TenÈha “kammaÑ khettaÑ, viÒÒÈÓaÑ bÊjan”ti. Kassa pana taÑ khettaÑ bÊjaÒcÈti? NÈmar|pa~kurassa.

AyaÒca panatthoti paÔisandhiyaÑ kammajar|pÈnaÑ cittapaÔibaddhavuttiyÈ. OkÈsavasenevÈti nÈmar|pokÈsavaseneva. So hi tassa atthassa okÈsoti. Vatthur|pamattampÊti vadanto vatthur|passa upatthambhakÈnaÑ sesar|panampi tadupatthambhakabhÈveneva ar|padhammÈnaÑ paccayabhÈvaÑ dasseti, sahabhavanamattaÑ vÈ. Tattha kÈyabhÈvÈdikalÈpÈnaÑ katthaci abhÈvato katthaci abhÈvÈbhÈvato “vatthur|pamattampi vinÈ”ti Èha. SassÈmiketi etasseva visesanatthaÑ “sarÈjake”ti vuttaÑ.

PavattiyaÑ kaÔattÈr|pÈdÊnaÑ paccayabhÈvapaÔibÈhanatoti idaÑ kasmÈ vuttaÑ, nanu tesaÑ paccayabhÈvappasa~goyeva natthi “het| sahajÈtÈnan”ti vacanato2. Na hi yesaÑ het| sahajÈtapaccayo na honti, tÈni hetusahajÈtÈni nÈma honti. Yadi siyuÑ, “kusalaÑ dhammaÑ sahajÈto abyÈkato dhammo uppajjati na hetupaccayÈ”ti-Èdi ca labbheyya, na pana labbhati, tasmÈ na tÈni hetusahajÈtÈnÊti? SaccametaÑ, yo pana het|hi smÈnalÈluppattimattaÑ gahetvÈ hetusahajÈtabhÈvaÑ maÒÒeyya, tassÈyaÑ pasa~go atthÊti idaÑ vuttanti daÔÔhabbaÑ, bhagavÈ pana vacanÈnaÑ lahugarubhÈvaÑ na gaÓeti, bodhaneyyÈnaÑ pana ajjhÈsayÈnur|pato dhammasabhÈvaÑ avilomento tathÈ tathÈ desanaÑ niyÈmetÊti na katthaci akkharÈnaÑ bahutÈ vÈ appatÈ vÈ codetabbÈti.

HetupaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 296 piÔÔhe dutiyacetanÈsutte. 2. Abhi-®Ôha 3. 356 piÔÔhe.


2. ŒrammaÓapaccayaniddesavaÓÓanÈ

2. UppajjanakkhaÓeyevÈti etena vattamÈnakkhaÓekadesena sabbaÑ vattamÈnakkhaÓaÑ gayhatÊti daÔÔhabbaÑ. Na hi uppajjanakkhaÓeyeva cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ r|pÈdÊni ÈrammaÓapaccayo, atha kho sabbasmiÑ vattamÈnakkhaÓeti. Tena ÈlambiyamÈnÈnampi r|pÈdÊnaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdivattamÈnatÈya pure pacchÈ ca vijjamÈnÈnaÑ ÈrammaÓapaccayattÈbhÈvaÑ dasseti, ko pana vÈdo anÈlampiyamÈnÈnaÑ. Na ekato hontÊti nÊlÈdini sabbar|pÈni aha nahonti, tathÈ saddÈdayopÊti attho. “YaÑ yan”ti hi vacanaÑ r|pÈdÊni bhindatÊti. Tattha purimenatthena “uppajjantÊ”ti vacanena ÈrammaÓapaccayabhÈvalakkhaÓadÊpanatthaÑ “yaÑ yaÑ dhamman”ti-Èdi vuttanti dasseti, pacchimena “yaÑ yan”ti vacanena r|pÈdibhedadÊpanatthanti. “YaÑ yaÑ vÈ panÈrabbhÈ”ti etassa vaÓÓanÈyaÑ dassitasabbÈrammaÓÈdivasena vÈ idhÈpi attho gahetabboti.

EvaÑ vuttanti yathÈ nadÊpabbatÈnaÑ sandanaÑ ÔhanaÒca pavattaÑ avirataÑ avicchinnanti sandanti tiÔÔhantÊti vattamÈnavacanaÑ vuttaÑ, evaÑ “ye ye dhammÈ”ti atÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ sabbasa~gahasamudÈyavasena gahitattÈ tesaÑ uppajjanaÑ pavattanaÑ aviratanti uppajjantÊti vattamÈnavacanaÑ vuttanti adhippÈyo. Ime pana na hetÈdipaccayÈ sabbepi atÊtÈnÈgatÈnaÑ honti. Na hi atÊto ca anÈgato ca atthi, yassete paccayÈ siyuÑ. EvaÒca katvÈ atÊtattike atÊtÈnÈgatÈnaÑ na koci paccayo vutto, tasmÈ idhÈpi “uppajjantÊ”ti vacanena yesaÑ r|pÈdayo ÈrammaÓadhammo ÈrammaÓapaccayÈ honti, te paccuppannÈva dassitÈti daÔÔhabbÈ. Tesu hi dassitesu atÊtÈnÈgatesu taÑtaÑpaccayÈ ahesuÑ bhavissanti cÈti ayamattho dassito hoti, na pana taÑtaÑ paccayavantatÈ. Paccayavanto hi paccuppannÈyevÈti.

Ettha ca “yaÑ yaÑ dhammaÑ ÈrabbhÈ”ti ekavacananiddesaÑ katvÈ puna “te te dhammÈ”ti bahuvacananiddeso “yaÑ yan”ti vuttassa ÈrammaÓadhammassa anekabhÈvopi atthÊti dassanattho. CattÈro hi khandhÈ saheva ÈrammaÓapaccayÈ honti, te sabbepi Èrabbha uppannamÈnampi tesu ekekaÑ Èrabbha uppajjamÈnaÑ na na hoti, tasmÈ vedanÈdÊsu phassÈdÊsu ca ekekassapi ÈrammaÓapaccayabhÈvadassanatthaÑ “yaÑ yan”ti vuttaÑ, sabbesaÑ


ekacittuppÈdapariyÈpannÈnaÑ ÈrammaÓapaccayabhÈvadassanatthaÑ “te te”ti. Tattha yo ca r|pÈdiko ekekova yaÑyaÑ-saddena vutto, ye ca aneke phassÈdayo ekekevasena yaÑyaÑ-saddena vuttÈ, te sabbe gahetvÈ “te te”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ. Atha vÈ yasmiÑ kÈle Èrabbha uppajjanti, tasmiÑ kÈle nÊlÈdisu cittuppÈdesu ca ekekameva Èrabbha uppajjantÊti dassanatthaÑ “yaÑ yan”ti vuttaÑ, te pana ÈlambiyamÈnÈ r|pÈrammaÓadhammÈ ca aneke, tathÈ saddÈdi-ÈrammaÓadhammÈ cÈti dassanatthaÑ “te te”ti.

NibbÈnÈrammaÓaÑ kÈmÈvacarar|pÈvacarakusalassa apariyÈpannato kusalavipÈkassa kÈmÈvacarar|pÈvacarakiriyassa cÈti imesaÑ channaÑ rÈsÊnaÑ ÈrammaÓapaccayo hotÊti idaÑ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓena khandhapaÔibaddhÈnussaraÓakÈle nibbÈnampi r|pÈvacarakusalakiriyÈnaÑ ÈrammaÓaÑ hotÊti iminÈ adhippÈyena vuttaÑ. EvaÑ sati yathÈ “appamÈÓÈ khandhÈ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓassa ÈrammaÓapaccayena paccayo”ti1 vuttaÑ, evaÑ “nibbÈnan”ti ca vattabbaÑ siyÈ, na ca taÑ vuttaÑ. Na hi nibbÈnaÑ pubbe nivuÔÔhaÑ asa~khatattÈ, na ca pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓena pubbe nivuÔÔhesu appamÈÓakkhandhesu ÒÈtesu nibbÈnajÈnane na tena payojanaÑ atthi. YathÈ hi cetopariyaÒÈÓaÑ cittaÑ vibhÈventameva cittÈramaÓajÈnanassa kÈmÈvacarassa paccayo hoti, evamidampi appamÈÓakkhandhe vibhÈventameva tadÈramaÓajÈnanassa kÈmÈvacarassa paccayo hotÊti. DiÔÔhanibbÈnoyeva ca pubbe nivuÔÔhe appamÈÓakkhandhe anussarati, tena yathÈdiÔÔhameva nibbÈnaÑ tesaÑ khandhÈnaÑ ÈrammaÓanti daÔÔhabbaÑ, na pana pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓena tadÈrammaÓavibhÈvanaÑ kÈtabbaÑ. Vibh|tameva hi taÑ tassÈti. EvaÑ anÈgataÑsaÒÈÓepi yathÈrahaÑ yojetabbaÑ, tasmÈ nibbÈnaÑ na kassaci r|pÈvacarassa ÈrammaÓanti “catunnaÑ rÈsÊnan”ti vattuÑ yuttaÑ.

ŒrammaÓapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. Abhi 9. 324 piÔÔhe.


3. AdhipatipaccayaniddesavaÓÓanÈ

3. Dhuranti dhuraggÈhaÑ. JeÔÔhakanti seÔÔhaÑ. ChandÈdhipati chandasampayuttakÈnanti ettha purimachandassa samÈnar|pena tadanantaraÑ niddiÔÔhena taÑsambandhena chandasaddeneva paccayabh|tassa chandassa sampayuttakavisesanabhÈvo dassito hotÊti “chandÈdhipati sampayuttakÈnan”ti avatvÈ “chandasampayuttakÈnan”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ. Esa nayo itaresupi.

GarukÈracittÊkÈravasena vÈti kusalÈbyÈkatÈnaÑ pavattiÑ dasseti. AladdhaÑ laddhabbaÑ, laddhaÑ avijahitabbaÑ. Yena vÈ vinÈ na bhavitabbaÑ, taÑ laddhabbaÑ. Tassevattho avijahitabbanti. AnavaÒÒÈtanti avaÒÒÈtampi adosadassitÈya assÈdanena anavaÒÒÈtaÑ katvÈ.

MicchattaniyatÈ appanÈsadisÈ mahÈbalÈ vinÈ adhipatinÈ nuppajjantÊti “ekantenevÈ”ti Èha. KammakilesÈvaraÓabh|tÈ ca te saggÈvaraÓÈ ca maggÈvaraÓÈ ca paccakkhasaggÈnaÑ kÈmÈvacaradevÈnampi uppajjituÑ na arahanti, ko pana vÈdo r|pÈr|pÊnanti.

KÈmÈvacarÈdibhedato pana tividho kiriyÈrammaÓÈdhipati lobhasahagatÈkusalasseva ÈrammaÓÈdhipatipaccayo hotÊti idaÑ parasantÈnagatÈnaÑ sÈrammaÓadhammÈnaÑ “ajjhattÈrammaÓo dhammo bahiddhÈrammaÓassa dhammÈssa adhipatipaccayena paccayo”ti etassa abhÈvato “bahiddhÈrammaÓo dhammo bahiddhÈrammaÓassÈ”ti ettha ca ÈrammaÓÈdhipatino anuddhaÔattÈ adhipatipaccayatÈ natthÊti viÒÒÈyamÈnepi “bahiddhÈ khandhe garuÑ katvÈ assÈdetÊ”ti-ÈdivacanaÑ1 nissÈya arahato kiriyadhammÈ puthujjanÈdÊhi garuÑ katvÈ assÈdiyantÊti iminÈ adhippÈyena vuttanti daÔÔhabbaÑ. “SanidassanasappaÔighÈ khandhÈ”ti-ÈdÊsu2 viya khandhasaddo r|pe eva bhavituÑ arahatÊti vicÈritametaÑ. PuthujjanÈdikÈle vÈ anÈgate kiriyadhamme garuÑ katvÈ assÈdanaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ. “NevavipÈkanavipÈkadhammadhamme khandhe garuÑ katvÈ assÈdeti abhinandatÊ”ti-Èdivacanato3 kiriyadhammÈ rÈgadiÔÔhÊnaÑ adhipatipaccayo henteva, te ca “atÊtÈrammaÓe anÈgate khandhe garuÑ katvÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 9. 444 piÔÔhe. 2. Abhi 9. 478 piÔÔhe. 3. Abhi 8. 368 piÔÔhe.


assÈdetÊ”ti-Èdivacanato1 anÈgatÈ tebh|makÈpi adhipatipaccayo hontÊti. ŒvajjanakiriyasabbhÈvato pana idampi vicÈretabbaÑ.

AdhipatipaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. AnantarapacayaniddesavaÓÓanÈ

4. YathÈ okÈsadÈnavisesabhÈvena natthivigatÈ vuttÈ, na evaÑ anantarasamanantarÈ, ete pana cittaniyÈmahetuvisesabhÈvena vuttÈ, tasmÈ taÑ cittaniyÈmahetuvisesabhÈvaÑ dassento “cakkhuviÒÒÈÓadhÈt|”ti-ÈdinÈ dhÈtuvasena kusalÈdivasena ca niddesamÈha. Tattha “manoviÒÒÈÓadhÈtu manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ”ti vutte paccayapaccayuppannaviseso na viÒÒÈyatÊti “purimÈ purimÈ pacchimÈya pacchimÈyÈ”ti vattabbaÑ siyÈ. TathÈ ca sati dhatuvisesena cittavisese dassanaÑ yaÑ kÈtuÑ Èraddho, taÑ vocchijjeyya. “ManoviÒÒÈÓadhÈtu manodhÈtuyÈ”ti idampi na sakkÈ vattuÑ niyÈmÈbhÈvato “manodhÈtu cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ”ti ca tatheva nasakkÈ. Na hi manodhÈtu cakkhuviÒÒÈdhÈtuyÈyeva anantarapaccayoti niyÈmo atthi, tasmÈ pÈkaÔÈ paÒcaviÒÒÈÓadhÈtuyo ÈdiÑ katvÈ yÈva dhÈtuvisesaniyÈmo atthi, tÈva nidassanena nayaÑ dassetvÈ puna niravasesadassanatthaÑ “purimÈ purimÈ kusalÈ”ti-ÈdimÈha. SadisakusalÈnanti vedanÈya vÈhet|hi vÈ sadisakusalÈnaÑ anur|pakusalÈnanti vÈ attho. Tena bh|mibhinnÈnampi paccayabhÈvo vutto hoti. Bhava~gaggahaÓena kusalÈkusalam|lakesu cutipi gahitÈti daÔÔhabbaÑ, abyÈkatam|lake tadÈrammaÓampi.

KÈmÈvacarakiriyÈvajjanassÈti kÈmÈvacarakiriyÈya ÈvajjanassÈti ÈvajjanaggahaÓena kÈmÈvacarakiriyaÑ visesetÊti daÔÔhabbaÑ. KÈmÈvacaravipÈko kÈmÈvacarakiriyarÈsissa ca anantarapaccayo hoti, honto ca ÈvajjanassevÈti ayaÒhettha adhippÈyo. ŒvajjanaggahaÓeneva cettha voÔÔhabbanampi gahitanti daÔÔhabbaÑ.

AnantarapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 9. 426 piÔÔhe.


6. SahajÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ

6. “AÒÒamaÒÒassÈti aÒÒo aÒÒassÈ”ti porÈÓapÈÔho. PÈÄiyaÑ pana “aÒÒamaÒÒaÑ sahajÈtapaccayena paccayo”ti ettha vuttassa “aÒÒamaÒÒan”ti imassa attho vattabbo, na avuttassa “aÒÒamaÒÒassÈ”ti imassa, na ca samÈnatthassapi saddantarassa atthe vutte saddantarassa attho vutto hoti, tasmÈ “aÒÒamaÒÒanti aÒÒo aÒÒassÈ”ti paÔhanti. OkkantÊti paÒcavokÈrapaÔisandhiyeva vuccati, na itarÈti iminÈ adhippÈyenÈha “paÒcavokÈrabhave paÔisandhikkhaÓe”ti. R|pino dhammÈ ar|pÊnaÑ dhammÈnanti idaÑ yadipi pubbe “okkantikkhaÓe nÈmar|pan”ti vuttaÑ tathÈpi na tena khaÓantare paccayabhÈvo r|pÊnaÑ nivÈritoti tannivÈraÓatthaÑ vuttaÑ. KaÒci kÈleti keci kismiÒci kÈleti vÈ attho. Tena r|pino dhammÈ keci vatthubh|tÈ kismiÒci paÔisandhikÈleti r|pantarÈnaÑ vatthussa ca kÈlantare ar|pÊnaÑ sahajÈtapaccayaÑ pubbe anivÈritaÑ nivÈreti. EvaÒca katvÈ “kaÒci kÈlan”ti vÈ “kismiÒci kÈle”ti vÈ vattabbe vibhattivipallÈso kato. Tena hi “kaÒcÊ”ti upayogekavacanaÑ “r|pino dhammÈ”ti etena saha sambandhena paccattabahuvacanassa Èdeso, “kÈle”ti iminÈ sambandhena bhummekavacanassÈti viÒÒÈyati. Purimena ca “eko khandho vatthu ca tiÓÓannaÑ khandhÈnan”ti-ÈdinÈ nÈmasahitasseva vatthussa “nÈmassa paccayo”ti vattabbatte Èpanne etena kevalasseva tathÈ vattabbataÑ dasseti.

Tayo na aÒÒamaÒÒavasenÈti labbhamÈnepi katthaci aÒÒamaÒÒasahajÈtapaccayabhÈve vacanena asa~gahitattÈ tassa evaÑ vuttanti daÔÔhabbaÑ. CatusamuÔÔhÈnikassa r|passa ekadesabh|te kammasamuÔÔhÈnar|pe samudÈyekadesavasena sÈmivacanaÑ daÔÔhabbaÑ, niddhÈraÓe vÈ.

SahajÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. NissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ

8. Nissayapaccayaniddese “r|pino dhammÈ ar|pÊnaÑ dhammÈnaÑ kismiÒci kÈle”ti idaÑ na labbhati. YaÑ panettha labbhati “r|pino dhammÈ kecÊ”ti,


tattha te eva dhamme dassetuÑ “cakkhÈyatanan”ti-Èdi vuttanti. “Vatthur|paÑ paÒcavokÈrabhave”ti vuttattÈ “ÔhapetvÈ ÈruppavipÈkan”ti idaÑ na vattabbanti ce? Na, “tebh|makavipÈkassÈ”ti vutte paÒcavokÈrabhave anuppajjanakaÑ ÔhapetabbaÑ ajÈnantassa tassa pakÈsetabbattÈ.

NissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. UpanissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ

9. Te tayopi rÈsayoti upanissaye tayo anekasa~gÈhakatÈya rÈsayoti vadati. EtasmiÑ pana upanissayaniddese ye purimÈ yesaÑ pacchimÈnaÑ anantar|panissayÈ honti, te tesaÑ sabbesaÑ ekanteneva honti, na kesaÒci kadÈci, tasmÈ yesu padesu anantar|panissayo sa~gahito, tesu “kesaÒcÊ”ti na sakkÈ vattunti na vuttaÑ. Ye pana purimÈ yesaÑ pacchimÈnaÑ ÈrammaÓa-akat|panissayÈ honti, te tesaÑ na sabbesaÑ ekantena honti, yesaÑ uppattipaÔibÈhikÈ paccayÈ balavanto honti, tesaÑ na honti, itaresaÑ honti. TasmÈ yesu padesu anantar|panissayo na labbhati, tesu “kesaÒcÊ”ti vuttaÑ. SiddhÈnaÑ paccayadhammÈnaÑ yehi paccayuppannehi akusalÈdÊhi bhavitabbaÑ, tesaÑ kesaÒcÊti ayaÒcettha attho, na pana avisesena akusalÈdÊsu kesaÒcÊti.

PurimÈ purimÈ kusalÈ -pa- abyÈkatÈnaÑ dhammÈnanti yesaÑ upanissayapaccayena bhavitabbaÑ, tesaÑ abyÈkatÈnaÑ pacchimÈnanti daÔÔhabbaÑ. Na hi r|pÈbyÈkataÑ upanissayaÑ labhatÊti. KathaÑ? ŒrammaÓÈnantar|panissaye tÈva na labhati anÈrammaÓattÈ pubbÈparaniyamena appavattito ca, pakat|panissayaÒca na labhati acetanena r|pasantÈnena pakatassa abhÈvato. YathÈ hi ar|pasantÈnena saddhÈdayo nipphÈditÈ utubhojanÈdayo ca upasevitÈ, na evaÑ r|pasantÈnena. YasmiÒca utubÊjÈdike kammÈdike ca sati r|paÑ pavattati, na taÑ tena pakataÑ hoti. Sacetanasseva hi uppÈdanupatthambhanupayogÈdivasena cetanaÑ pakappanaÑ pakaraÓaÑ, r|paÒca acetananti. yathÈ ca nirÊhakesu paccayÈyattesu dhammesu kesaÒci sÈrammaÓasabhÈvatÈ hoti, kesaÒci na,


evaÑ sappakaraÓasabhÈvatÈ nippakaraÓasabhÈvatÈ ca daÔÔhabbÈ. UtubÊjÈdayo pana a~kurÈdÊnaÑ tesu asantesu abhÈvato eva paccayÈ, na pana upanissayÈdibhÈvatoti. PurimapurimÈnaÑyeva panettha upanissayapaccayabhÈvo bÈhullavasena pÈkaÔavasena ca vutto. “AnÈgate khandhe patthayamÈno dÈnaÑ detÊ”ti-Èdivacanato1 pana anÈgatÈpi upanissayapaccayÈ honti, te purimehi ÈrammaÓapakat|panissayehi taÑsamÈnalakkhaÓatÈya idha sa~gayhantÊti daÔÔhabbÈ.

Puggalopi senÈsanampÊti puggalasenÈsanaggahaÓavasena upanissayabhÈvaÑ bhajante dhamme dasseti, pi-saddena cÊvarÈraÒÒarukkhapabbatÈdiggahaÓavasena upanissayabhÈvaÑ bhajante sabbe sa~gaÓhÈti. “AbyÈkato dhammo abyÈkatassa dhammassa upanissayapaccayena paccayo”ti-ÈdÊsu hi “senÈsanaÑ kÈyikassa sukhassÈ”ti-Èdivacanena senÈsanaggahaÓena upanissayabhÈvaÑ bhajantÈva dhammÈ upanissayapaccayena paccayoti imamatthaÑ dassentena puggalÈdÊsupi ayaÑ nayo dassito hotÊti. PaccuppannÈpi ÈrammaÓapakat|panissayÈ paccuppannatÈya senÈsanasamÈnalakkhaÓattÈ ettheva sa~gahitÈti daÔÔhabbÈ. Vakkhati hi “paccuppannaÑ utuÑ bhojanaÑ senÈsanaÑ upanissÈya jhÈnaÑ uppÈdetÊ”ti-ÈdinÈ2 senÈsanassa paccuppannabhÈvaÑ viya paccuppannÈnaÑ utu-ÈdÊnaÑ pakat|panissayabhÈvaÑ, “paccuppannaÑ cakkhuÑ -pa- vatthuÑ paccuppanne khandhe garuÑ katvÈ assÈdetÊ”ti-ÈdinÈ3 cakkhÈdÊnaÑ ÈrammaÓ|panissayabhÈvaÒcÈti. PaccuppannÈnampi ca tÈdisÈnaÑ pubbe pakatattÈ pakat|panissayatÈ daÔÔhabbÈ.

KasiÓÈrammaÓÈdÊni ÈrammaÓameva honti, na upanissayoti iminÈ adhippÈyena “ekaccÈyÈ”ti Èha.

Ar|pÈvacarakusalampi yasmiÑ kasiÓÈdimhi jhÈnaÑ anuppÈditaÑ, tasmiÑ anuppannajhÈnuppÈdane sabbassa ca uppannajhÈnassa samÈpajjane iddhividhÈdÊnaÑ abhiÒÒÈnaÒca upanissayoti imamatthaÑ sandhÈyÈha “tebh|mamakusalo catubh|makassapi kusalassÈ”ti. VuttampicetaÑ “ar|pÈvacaraÑ saddhaÑ upanissÈya r|pÈvacaraÑ jhÈnaÑ vipassanaÑ maggaÑ abhiÒÒaÑ samÈpattiÑ uppÈdetÊ”ti4. KÈmÈvacarakusalaÑ r|pÈvacarÈr|pÈvacaravipÈkÈnampi taduppÈdakakusalÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 9. 414 piÔÔhe. 2. Abhi 9. 415 piÔÔhe. 3. Abhi 9. 413 piÔÔhe. 4. Abhi 11. 165 piÔÔhe.


upanissayabhÈvavasena, paÔisandhiniyÈmakassa cutito purimajavanassa ca vasena upanissayo, r|pÈvacarakusalaÑ ar|pÈvacaravipÈkassa, ar|pÈvacarakusalaÒca r|pÈvacaravipÈkassa taduppÈdakakusal|panissayabhÈvenÈti evaÑ paccekaÑ tebh|makakusalÈnaÑ catubh|makavipÈkassa tebh|makakiriyassa ca yathÈyogaÑ paccayabhÈvo veditabbo. PÈliyampi hi pakat|panissayo nayadassanamatteneva paÒhÈvÈresu vissajjitoti.

IminÈ pana nayenÈti lokuttaranibbattanaÑ upanissÈya sinehuppÈdanalesenÈti attho. LokuttarÈ pana dhammÈ akusalÈnaÑ na kenaci paccayena paccayo hontÊti na idaÑ sÈrato daÔÔhabbanti adhippÈyo. KÈmÈvacarÈditihetukabhava~gaÑ kÈyikasukhÈdi ca r|pÈvacarÈdikusalÈnaÑ upanissayo, ar|pÈvacaravipÈko r|pÈvacarakusalassa taÑ patthetvÈ tannibbattakakusaluppÈdanatthaÑ uppÈdiyamÈnassa, r|pÈvacarakiriyassa ca pubbe nivuÔÔhÈdÊsu ar|pÈvacaravipÈkajÈnanatthaÑ jhÈnÈbhiÒÒÈyo uppÈdentassa arahato, catubh|makavipÈkÈnaÑ pana taduppÈdakakusal|panissayabhÈvavasena so so vipÈko upanissayo. TenÈha “tathÈ tebh|makavipÈko”ti. Yadipi arahattaphalattaÑ jhÈnavipassanÈ uppÈdeti anÈgÈmÊ, na pana tena taÑ kadÈci diÔÔhapubbaÑ puthujjanÈdÊhi sotÈpattiphalÈdÊni viya, tasmÈ tÈni viya tesaÑ jhÈnÈdÊnaÑ imassa ca aggaphalaÑ na jhÈnÈdÊnaÑ upanissayo. Upaladdhapubbasadisameva hi anÈgatampi upanissayoti. TenÈha “upariÔÔhimaÑ kusalassapÊ”ti.

Kiriya-atthapaÔisambhidÈdimpi patthetvÈ dÈnÈdikusalaÑ karontassa tebh|makakiriyÈpi catubh|makassapi kusalassa upanissayapaccayena paccayo. YonisomanasikÈre vattabbameva natthi, taÑ upanissÈya rÈgÈdi-uppÈdane akusalassa, kusalÈkusal|panissayabhÈvamukhena catubh|makavipÈkassa. EvaÑ kiriyassapi yojetabbaÑ. TenÈha “kiriyasa~khÈtopi pakat|panissayo catubh|makÈnaÑ kusalÈdikhandhÈnaÑ1 hotiyevÈ”ti. NevavipÈkanavipÈkadhammadhammesu pana utubhojanasenÈsanÈnameva tiÓÓaÑ rÈsÊnaÑ pakat|panissayabhÈvadassanaÑ nayadassanamevÈti. ImasmiÑ paÔÔhÈnamahÈpakaraÓe ÈgatanayenÈti idaÑ “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca abyÈkato dhammo uppajjati na upanissayapaccayÈ, kusale khandhe paÔicca cittasamuÔÔhÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. AkusalÈdikhandhÈnaÑ (AÔÔhakathÈyaÑ)


r|pan”ti1 evamÈdikaÑ upanissayapaÔikkhepaÑ, anulome ca anÈgamanaÑ sandhÈya vuttaÑ. SuttantikapariyÈyenÈti “viÒÒÈÓ|panisaÑ nÈmar|paÑ, nÈmar|panisaÑ saÄÈyatanan”ti-Èdikena2,

“YathÈpi pabbato selo, araÒÒasmiÑ brahÈvane. TaÑ rukkhÈ upanissÈya, vaÉÉhantete vanappatÊ”ti3–

Èdikena ca.

UpanissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. PurejÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ

10. Nayadassanavasena yÈni vinÈ ÈrammaÓapurejÈtena na vattanti, tesaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ ÈrammaÓapurejÈtadassanena manodvÈrepi yaÑ yadÈrammaÓapurejÈtena vattati, tassa tadÈlambitaÑ sabbampi r|par|paÑ ÈrammaÓapurejÈtanti dassitameva hoti, sar|pena pana adassitattÈ “sÈvasesavasena desanÈ katÈ”ti Èha. Cittavasena kÈyaÑ pariÓÈmayato iddhividhÈbhiÒÒÈya ca aÔÔhÈrasasu yaÑkiÒci ÈrammaÓapurejÈtaÑ hotÊti daÔÔhabbaÑ.

TadÈrammaÓabhÈvinoti ettha paÔisandhibhÈvino vatthupurejÈtÈbhÈvena itarassapi abhÈvÈ aggahaÓaÑ. Bhava~gabhÈvino pana gahaÓaÑ kÈtabbaÑ na vÈ kÈtabbaÑ paÔisandhiyÈ viya aparibyattassa ÈrammaÓassa ÈrammaÓamattabhÈvato, “manodhÈt|naÒcÈ”ti ettha santÊraÓabhÈvino manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈpi.

PurejÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 35 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 269 piÔÔhe. 3. AÑ 1. 151 piÔÔhe.


11. PacchÈjÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ

11. TassevÈti idaÑ kÈmÈvacarar|pÈvacaravipÈkÈnaÑ niravasesadassitapurejÈtadassanavasena vuttaÑ, r|pÈvacaravipÈko pana ÈhÈrasamuÔÔhÈnassa na hotÊti.

PacchÈjÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

12. ŒsevanapaccayaniddesavaÓÓanÈ

12. PaguÓatarabalavatarabhÈvavisiÔÔhanti etena vipÈkÈbyÈkatato viseseti.

ŒsevanapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

13. KammapaccayaniddesavaÓÓanÈ

13. CetanÈsampayuttakammaÑ abhijjhÈdi kammapaccayo na hotÊti “cetanÈkammamevÈ”ti Èha. Satipi hi vipÈkadhammadhammatte na cetanÈvajjÈ evaÑsabhÈvÈti. Attano phalaÑ uppÈdetuÑ samatthenÈti kammassa samatthatÈ tassa kammapaccayabhÈvo vuttÈti vuÔÔhabbÈ.

PaÒcavokÈreyeva, na aÒÒatthÈti etena kÈmÈvacaracetanÈ ekavokÈre r|pampi na janetÊti dasseti.

KammapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

14. VipÈkapaccayaniddesavaÓÓanÈ

14. VipÈkapaccayaniddese yesaÑ ekantena vipÈko vipÈkapaccayo hoti, tesaÑ vasena nayadassanaÑ kataÑ. Na hi Èruppe bh|midvayavipÈko r|passa paccayo hoti.

VipÈkapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


15. ŒhÈrapaccayaniddesavaÓÓanÈ

15. KabaÄaÑ karitvÈ ajjhoharitovÈti asitapÊtÈdivatth|hi saha ajjhoharitovÈti vuttaÑ hoti. PÈtabbasÈyitabbÈnipi hi sabhÈvavasena kabaÄÈyeva hontÊti.

SesatisantatisamuÔÔhÈnassa anupÈlakova hutvÈti ettha cittasamuÔÔhÈnassa ÈhÈrapaccayabhÈvo vicÈretvÈ gahetabbo. Na hi cittasamuÔÔhÈno kabaÄÊkÈro ÈhÈro no cittasamuÔÔhÈno tadubhayaÒca cittasamuÔÔhÈnakÈyassa ÈhÈrapaccayo vutto, tividhopi pana so nocittasamuÔÔhÈnakÈyassa vuttoti.

ŒhÈrapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

16. IndriyapaccayaniddesavaÓÓanÈ

16. Ar|pajÊvitindriyampi sa~gahitanti missakattÈ jÊvitindriyaÑ na sabbena sabbaÑ vajjitabbanti adhippÈyo.

AvinibbhuttadhammÈnanti ettha ayaÑ adhippÈyo–r|pÈr|pÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ avinibbhuttavohÈro natthÊti ar|pÈnaÑ indriyapaccayabh|tÈni paccayantarÈpekkhÈni cakkhÈdÊni attano vijjamÈnakkhaÓe avinibbhuttadhammÈnaÑ indriyapaccayataÑ apharantÈnipi indriyapaccayÈ siyuÑ. Yo pana nirapekkho indriyapaccayo avinibbhuttadhammÈnaÑ hoti, so attano vijjamÈnakkhaÓe tesaÑ indriyapaccayataÑ apharanto nÈma natthi. Yadi ca itthindriyapurisindriyÈni indriyapaccayo li~gÈdÊnaÑ siyuÑ, avinibbhuttÈnaÑ tesampi siyuÑ. Na hi r|paÑ r|passa, ar|paÑ vÈ ar|passa vinibbhuttassa indriyapaccayo atthÊti. Sati cevaÑ itthipurisindriyehi avinibbhuttattÈ kalalÈdikÈle ca li~gÈdÊni siyuÑ, yesaÑ tÈni indriyapaccayataÑ phareyyuÑ, na ca pharanti. TasmÈ na tehi tÈni avinibbhuttakÈni, avinibbhuttattÈbhÈvato ca tesaÑ indriyapaccayataÑ na pharanti. AÒÒesaÑ pana yehi tÈni sahajÈtÈni, tesaÑ abÊjabhÈvatoyeva na pharanti, tasmÈ ÈpannavinibbhuttabhÈvÈnaÑ tesaÑ li~gÈdÊnaÑ avinibbhuttÈnaÑ aÒÒesaÒca samÈnakalÈpadhammÈnaÑ


indriyapaccayatÈya apharaÓato1 tÈni indriyapaccayo na hontÊti. YesaÑ bÊjabh|tÈni itthipurisindriyÈni, tesaÑ li~gÈdÊnaÑ aparamatthabhÈvatoti keci, te pana kalalÈdikÈlepi li~gÈdÊnaÑ tadanur|pÈnaÑ atthitaÑ icchanti.

JÈtibh|mivasena vuttesu bhedesu kusalajÈtiyaÑ r|pÈvacarakusalameva Èruppe Ôhapetabbanti “ÔhapetvÈ pana r|pÈvacarakusalaÑ avasesÈ kusalÈkusalÈ”ti vuttaÑ. PaÔhamalokuttaraÑ pana domanassayuttaÒca visuÑ ekÈ jÈti bh|mi vÈ na hotÊti Èruppe alabbhamÈnampi ÔhapitaÑ. Hetu-ÈdÊsupi “tathÈ apariyÈpannakusalahetu, tathÈ akusalahet|”ti-ÈdÊsu2 esa nayo yojetabbo.

®hitikkhaÓeti idaÑ r|pajÊvitindriyassa sahajÈtapaccayattÈbhÈvaÑ sandhÈya vuttaÑ. UppÈdakkhaÓepi pana tassa indriyapaccayatÈ na sakkÈ nivÈretuÑ. Vakkhati hi “abyÈkataÑ dhammaÑ paÔicca -pa-. AsaÒÒasattÈnaÑ ekaÑ mahÈbh|taÑ paÔicca -pa-. IndriyapaccayaÑ kammapaccayasadisan”ti3. Na hi asaÒÒasattÈnaÑ indriyapaccayÈ uppajjamÈnassa r|passa r|pajÊvitindriyato aÒÒo indriyapaccayo atthi, paÒcavokÈre pavatte ca kaÔattÈr|passa. PaÔiccavÈrÈdayo ca cha uppÈdakkhaÓameva gahetvÈ pavattÈ, evaÒca katvÈ pacchÈjÈtapaccayo etesu anulomato na tiÔÔhatÊti.

IndriyapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

17. JhÈnapaccayaniddesavaÓÓanÈ

17. VitakkavicÈrapÊti somanassa domanassu pekkhÈ cittekaggatÈsa~khÈtÈnÊti ettha yadipi somanassadomanassasa~khÈtÈni jhÈna~gÈni natthi, sukhadukkhasa~khÈtÈni pana somanassadomanassabh|tÈneva jhÈna~gÈni, na kÈyikasukhadukkhabh|tÈnÊti imassa dassanatthaÑ somanassadomanassaggahaÓaÑ kataÑ. Nanu ca “dvipaÒcaviÒÒÈÓavajjes|”ti vacaneneva kÈyikasukhadukkhÈni vajjitÈnÊti sukhadukkhaggahaÓameva kattabbanti? Na, jhÈna~gasukhadukkhÈnaÑ jhÈna~gabhÈvaviyesanato. “DvipaÒcaviÒÒÈÓavajjesu sukhadukkhupekkhÈcitte kaggatÈsa~khÈtÈnÊ”ti hi vutte dvipaÒcaviÒÒÈÓesu upekkhÈcittekaggatÈhi saddhiÑ ______________________________________________________________ 1. IndriyapaccayatÈ-apharaÓato (Ka) 2. Abhi-®Ôha 3. 357 piÔÔhe. 3. Abhi 8. 26 piÔÔhe.


kÈyikasukhadukkhÈnipi vajjitÈnÊti ettakameva viÒÒÈyati, na pana yÈni sukhadukkhÈni jhÈna~gÈni honti, tesaÑ jhÈna~gabh|to sukhabhÈvo dukkhabhÈvo ca visesito, tasmÈ somanassadomanassabhÈvavisiÔÔhoyeva sukhadukkhabhÈvo sukhadukkhÈnaÑ jhÈna~gabhÈvoti dassanatthaÑ somanassadomanassaggahaÓaÑ karoti. Tena “dvipaÒcaviÒÒÈÓavajjes|”ti vacanena vajjiyamÈnÈnampi sukhadukkhÈnaÑ somanassadomanassabhÈvÈbhÈvato jhÈna~gabhÈvÈbhÈvoti dassitaÑ hoti. YathÈvajjitÈ pana cittuppÈdakaÓÉe, tattha ca jhÈna~ganti anuddhaÔattÈ. KasmÈ pana na uddhaÔÈti taÑ dassetuÑ “paÒcannaÑ pana viÒÒÈÓakÈyÈnan”ti-ÈdimÈha.

AbhinipÈtamattattÈti etena ÈvajjanasampaÔicchanamattÈyapi cintanÈpavattiyÈ abhÈvaÑ dasseti. “Tesu vijjamÈnÈnipi upekkhÈsukhadukkhÈnÊ”ti porÈÓapÈÔho. Tattha upekkhÈsukhadukkheheva taÑsamÈnalakkhaÓÈya cittekaggatÈyapi yathÈvutteneva kÈraÓena anuddhaÔabhÈvo dassitoti daÔÔhabbo. Pubbe pana satta a~gÈni dassentena cattÈri a~gÈni vajjitÈnÊti tesaÑ vajjane kÈraÓaÑ dassentena na samÈnalakkhaÓena lesena dassetabbaÑ. AÔÔhakathÈ hesÈti. Yadi ca lesena dassetabbaÑ, yathÈvuttesupi tÊsu ekameva vattabbaÑ siyÈ, tiÓÓaÑ pana vacanena tato aÒÒassa jhÈna~ganti uddhaÔabhÈvo Èpajjati, yathÈvuttakÈraÓato aÒÒena kÈraÓena anuddhaÔabhÈvo vÈ, tasmÈ taÑdosapariharaÓatthaÑ “upekkhÈcittekaggatÈsukhadukkhÈnÊ”ti paÔhanti. Ye pana “jhÈna~gabh|tehi somanassÈdÊhi sukhadukkhena avibh|tabhÈvena pÈkaÔatÈya indriyakiccayuttatÈya ca samÈnÈnaÑ sukhÈdÊnaÑ jhÈna~ganti anuddhaÔabhÈve kÈraÓaÑ vattabbaÑ, na cittekaggatÈyÈti sÈ ettha na gahitÈ”ti vadanti, tesaÑ taÑ rucimattaÑ. Yadi jhÈna~gasamÈnÈnaÑ jhÈna~ganti anuddhaÔabhÈve kÈraÓaÑ vattabbaÑ, cittekaggatÈ cettha jhÈna~gabh|tÈya vicikicchÈyuttamanodhÈtu-ÈdÊsu cittekaggatÈya samÈnÈti tassÈ anuddhaÔabhÈve kÈraÓaÑ vattabbamevÈti. SesÈhetukesupi jhÈna~gaÑ uddhaÔameva uddharaÓaÔÔhÈne cittuppÈdakaÓÉeti1 adhippÈyo.

JhÈnapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 108 piÔÔhÈdÊsu passitabbaÑ.


18. MaggapaccayaniddesavaÓÓanÈ

18. PaÒÒÈ vitakko sammÈvÈcÈkammantÈjÊvÈ vÊriyaÑ sati samÈdhi micchÈdiÔÔhi micchÈvÈcÈkammantÈjÊvÈti imÈni dvÈdasa~gÈnÊti ettha duvidhampi sa~kappaÑ vÊriyaÑ samÈdhiÒca vitakavÊriyasamÈdhivacanehi sa~gaÓhitvÈ “ayameva kho Èvuso aÔÔha~giko micchÈmaggo abrahmacariyaÑ. SeyyathidaÑ? MicchÈdiÔÔhi -pa- micchÈsamÈdhÊ”ti-ÈdÊhi1 suttavacanehi micchÈvÈcÈkammantÈjÊvesupi magga~gavohÈrasuddhito tehi saha dvÈdasa~gÈni idha labbhamÈnÈni ca alabbhamÈnÈni ca magga~gavacanasÈmaÒÒena sa~gaÓhitvÈ vuttÈni. EvaÒhi suttantavohÈropi dassito hoti, evaÑ pana dassentena “maggapaccayaniddese magga~gÈnÊ”ti evaÑ uddharitvÈ tassa pÈÔhagatassa magga~gasaddassa atthabhÈvena imÈni dvÈdasa~gÈni na dassetabbÈni. Na hi pÈÄiyaÑ magga~gasaddassa micchÈvÈcÈkammantÈjÊvoti attho vattabbo. Tehi sammÈvÈcÈdÊhi paÔipakkhÈ cetanÈdhammÈ tappaÔipakkhabhÈvatoyeva “michÈmagga~gÈnÊ”ti sutte vuttÈni, na pana maggapaccayabhÈvena. Magga~gÈni maggapaccayabh|tÈni ca idha pÈÄiyaÑ “magga~gÈnÊ”ti vuttÈni, na ca aÒÒaÑ uddharitvÈ aÒÒassa attho vattabbo. PariyÈyanippariyÈyamagga~gadassanatthaÑ pana icchantena pÈÄigatamagga~gasaddapatir|pako aÒÒo magga~gasaddo ubhayapadattho uddharitabbo yathÈ “adhikaraÓaÑ nÈma cattÈri adhikaraÓÈnÊ”ti2. Idha pana “maggapaccayaniddese magga~gÈnÊ”ti pÈÄigatoyeva magga~gasaddo uddhaÔo, na ca atthuddharaÓavasena dassetvÈ adhippetatthaniyamanaÑ kataÑ, tasmÈ pÈÄiyaÑ magga~gasaddassa micchÈvÈcÈdÊnaÑ atthabhÈvo mÈ hot|ti “sammÈdiÔÔhisa~kappavÈcÈkammantÈjÊvavÈyÈmasatisamÈdhimicchÈdiÔÔhisa~kappavÈyÈmasamÈdhayoti imÈni dvÈdasa~gÈnÊ”ti paÔhanti. Nanu evaÑ “ahetukacittuppÈdavajjes|”ti na vattabbaÑ. Na hi tesu sammÈdiÔÔhi-Èdayo yathÈvuttÈ santi, ye vajjetabbÈ siyunti? Na, uppattiÔÔhÈnaniyamanatthattÈ. AhetukacittuppÈdavajjesveva etÈni uppajjanti, nÈhetukacittuppÈdesu. TatthuppannÈni dvÈdasa~gÈnÊti ayaÒhettha attho.

MaggapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 13 piÔÔhe paÔhamakukkuÔÈrÈmasutte. 2. Vi 1. 250, 260 piÔÔhesu.


20. VippayuttapaccayaniddesavaÓÓanÈ

20. SampayogÈsa~kÈya abhÈvatoti etena sampayogÈsa~kÈvatthubh|to upakÈrakabhÈvo vippayuttapaccayatÈti dasseti.

VippayuttapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

21. AtthipaccayaniddesavaÓÓanÈ

21. KusalÈdivasena paÒcavidho atthipaccayo vutto, na nibbÈnaÑ. Yo hi atthibhÈvÈbhÈvena anupakÈrako atthibhÈvaÑ labhitvÈ upakÈrako hoti, so atthipaccayo hoti. NibbÈnaÒca nibbÈnÈrammaÓÈnaÑ na attano atthibhÈvÈbhÈvena anupakÈrakaÑ hutvÈ atthibhÈvalÈbhena upakÈrakaÑ hoti. UppÈdÈdiyuttÈnaÑ vÈ natthibhÈvopakÈrakatÈviruddho upakÈrakabhÈvo atthipaccayatÈti na nibbÈnaÑ atthipaccayo.

Sati ca yesaÑ paccayÈ honti, tehi ekato puretaraÑ pacchÈ ca uppannatte sahajÈtÈdipaccayattÈbhÈvato Èha “ÈhÈro indriyaÒca sahajÈtÈdibhedaÑ na labhatÊ”ti. TadabhÈvo ca etesaÑ dhammaÑ sabhÈvavasena daÔÔhabbo.

AtthipaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

22-24. Natthivigata-avigatapaccayaniddesavaÓÓanÈ

22-24. PaccayalakkhaÓameva hettha nÈnanti etena natthivigatapaccayesu atthi-avigata-accayesu ca byaÒjanamatteyeva nÈnattaÑ, na attheti idaÑ yo paccayoti attho, tasmiÑ nÈnattaÑ natthi, byaÒjanasa~gahito paccayalakkhaÓamatteyeva nÈnattanti imamatthaÑ sandhÈya vuttanti viÒÒÈyati.

Natthivigata-avigatapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


PaccayaniddesapakiÓÓakavinicchayakathÈvaÓÓanÈ

“LobhadosamohÈ vipÈkapaccayÈpi na honti, sesÈnaÑ sattarasannaÑ paccayÈnaÑ vasena paccayÈ hontÊ”ti-ÈdimapÈÔho. Ettha ca lobhadosamohÈnaÑ paccekaÑ sattarasahi paccayehi paccayabhÈvo vutto, sabbe het| saha aggahetvÈ ekadhammassa anekapaccayabhÈvadassanatthaÑ amohÈdÊnaÑ visuÑ gahitattÈti dosassapi sattarasahi paccayabhÈvo Èpajjati, tathÈ ca sati dosassapi garukaraÓaÑ pÈÄiyaÑ vattabbaÑ siyÈ. “Akusalo pana ÈrammaÓÈdhipati nÈma lobhasahagatacittuppÈdo vuccatÊ”ti1 etthÈpi lobhadosasahagatacittuppÈdÈti vattabbaÑ siyÈ, na pana vuttaÑ, tasmÈ dosassa adhipatipaccayatÈpi nivÈretabbÈ. Na ca “sesÈnan”ti vacanena adhipatipaccayo nivÈrito, atha kho sa~gahito purejÈtÈdÊhi yathÈvuttehi sesattÈti tannivÈraÓatthaÑ dosaÑ lobhamohehi saha aggahetvÈ visuÒca aggahetvÈ “doso adhipatipaccayopi na hoti, sesÈnaÑ paccayÈnaÑ vasena paccayo hotÊ”ti paÔhanti. IminÈ nayenÈti etena phoÔÔhabbÈyatanassa sahajÈtÈdipaccayabhÈvaÑ, sabbadhammÈnaÑ yathÈyogaÑ hetÈdipaccayabhÈvaÒca dasseti. Na hi etaÑ ekapaccayassa anekapaccayabhÈvadassananti r|pÈdÊnaÑ pakat|panissayabhÈvo ca etena dassitoti daÔÔhabbo.

CatunnaÑ khandhÈnaÑ bhedÈ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu-Èdayoti bhedaÑ anÈmasitvÈ te eva gahetvÈ Èha “cat|su khandhes|”ti. MicchÈvÈcÈkammantÈjÊvÈ tehi ceva kammÈhÈrapaccayehi cÈti ek|navÊsatidhÈti idamevaÑ na sakkÈ vattuÑ. Na hi micchÈvÈcÈdayo micchÈdiÔÔhi viya maggapaccayÈ honti cetanÈya maggapaccayattÈbhÈvato. Yadi ca bhaveyya, paÒhÈvÈre “kammapaccayÈ magge tÊÓÊ”ti vattabbaÑ siyÈ, tasmÈ micchÈvÈcÈdÊnaÑ maggapaccayabhÈvo na vattabbo. paÔÔhÈnasaÑvaÓÓanÈ hesÈ. SesapaccayabhÈvo ca cetanÈya anekapaccayabhÈvavacanena vuttoyevÈti na idaÑ paÔhitabbanti na paÔhanti. “AhirikaÑ -pa- middhaÑ uddhaccaÑ vicikicchÈ”ti-ÈdimapÈÔho, vicikicchÈ pana adhipatipaccayo na hotÊti taÑ tattha apaÔhitvÈ “vicikicchÈ-issÈmacchariyakukkuccÈni tato adhipatipaccayaÑ apanetvÈ”ti evamettha paÔhanti. ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 362 piÔÔhe adhipatipaccayaniddese.


“CattÈri mahÈbh|tÈni ÈrammaÓa -pa- purejÈtavippayutta-atthi-avigatavasena dasadhÈ paccayÈ honti, puna tathÈ hadayavatth|”ti purimapÈÔho, mahÈbh|tÈni pana vippayuttapaccayÈ na hontÊti “purejÈta-atthi-avigatavasena navadhÈ paccayÈ honti, vippayuttapaccayaÑ pakkhipitvÈ dasadhÈ vatthun”ti paÔhanti. Ettakamevettha apubbanti etasmiÑ purejÈtapaccaye sahajÈtanissayehi apubbaÑ r|pasaddagandharasÈyatanamattamevÈti attho, ÈrammaÓÈni panetÈni ÈrammaÓapaccayadhammÈnaÑ anekapaccayabhÈve vuttÈnÊti sabbÈtikkantapaccayÈpekkhÈ etesaÑ apubbatÈ natthÊti. IndriyÈdÊsu apubbaÑ natthÊti r|pajÊvitindriyassapi ar|pajÊvitindriyato apubbassa paccayabhÈvassa abhÈvaÑ maÒÒamÈnena apubbatÈ na vuttÈ. Tassa pana purejÈtapaccayabhÈvato apubbatÈ. KabaÄÊkÈrÈhÈrassa ca purejÈtena saddhiÑ sattadhÈ paccayabhÈvo yojetabbo.

ŒkÈroti m|lÈdi-ÈkÈro. Atthoti tenÈkÈrena upakÈrakatÈ. “YenÈkÈrenÈ”ti etassa vÈ atthavacanaÑ “yenatthenÈ”ti. VipÈkahet|suyeva labbhatÊti ettha amohavipÈkahetussa adhipatipaccayabhÈvo ca lokuttaravipÈkeyeva labbhatÊti. EvaÑ sabbattha labbhamÈnÈlabbhamÈnaÑ sallakkhetabbaÑ. VippayuttaÑ apaÔhitvÈ “chahÈkÈrehÊ”ti purimapÈÔho, taÑ pana paÔhitvÈ “sattahÈkÈrehÊ”ti paÔhanti. UkkaÔÔhaparicchedo hettha vuccati, na ca yaÑ ÈrammaÓaÑ nissayo hoti, taÑ vippayuttaÑ na hotÊti.

Anantarasamanantaresu yaÑ kammapaccayo hoti, taÑ na Èsevanapaccayo. YaÒca Èsevanapaccayo hoti, na taÑ kammapaccayoti daÔÔhabbaÑ, “pakat|panissayo pakat|panissayovÈ”ti vuttaÑ, kammapaccayopi pana so hoti, tasmÈ “kammapaccayo cÈ”ti paÔhanti. AyaÑ panettha attho–pakat|panissayo yebhuyyena pakat|panissayova hoti, koci panettha kammapaccayo ca hotÊti. “ŒrammaÓamurejÈte panettha indriyavippayuttapaccayatÈ na labbhatÊ”ti vuttaÑ. Tattha ÈrammaÓapurejÈtanti yadi kaÒci1 ÈrammaÓabh|taÑ purejÈtaÑ vuttaÑ, ÈrammaÓabh|tassa vatthussa vippayuttapaccayatÈ labbhatÊti sÈ na labbhatÊti na vattabbÈ. Atha ______________________________________________________________ 1. YaÑkiÒci (Ka)


pana vatthupurejÈtato aÒÒaÑ vatthubhÈvarahitÈrammaÓameva “ÈrammaÓapurejÈtan”ti vuttaÑ, tassa nissayapaccayatÈ na labbhatÊti “nissayindriyavippayuttapaccayatÈ na labbhatÊ”ti vattabbaÑ. Ito uttaripÊti purejÈtato paratopÊti attho, ito vÈ indriyavippayuttato nissayindriyavippayuttato vÈ uttari ÈrammaÓÈdhipati-Èdi ca labbhamÈnÈlabbhamÈnaÑ veditabbanti attho vattabbo. KammÈdÊsu pana labbhamÈnÈlabbhamÈnaÑ na vakkhatÊti purimoyevettha attho adhippeto.

“KabaÄÊkÈro ÈhÈro ÈhÈrapaccayovÈ”ti purimapÈÔho, atthi-avigatapaccayopi pana so hoti, tena “kabaÄÊkÈro ÈhÈro ÈhÈrapaccayattaÑ avijahantova atthi-avigatÈnaÑ vasena aparehipi dvÊhÈkÈrehi anekapaccayabhÈvaÑ gacchatÊ”ti paÔhanti.

“YathÈnur|paÑ jhÈnapaccaye vuttÈnaÑ dasannaÑ hetu-adhipatÊnaÒcÈti imesaÑ vasenÈ”ti purimapÈÔho, “yathÈnur|paÑ jhÈnapaccaye vuttÈnaÑ maggavajjÈnaÑ navannaÑ hetu-adhipatijhÈnÈnaÒcÈti imesaÑ vasenÈ”ti pacchimapÈÔho, tesu vicÈretvÈ yutto gahetabbo.

SamanantaraniruddhatÈya ÈrammaÓabhÈvena ca sadiso paccayabhÈvo paccayasabhÈgatÈ, viruddhapaccayatÈ paccayavisabhÈgatÈ. “IminÈ upÈyenÈ”ti vacanato hetu-ÈdÊnaÑ sahajÈtÈnaÑ sahajÈtabhÈvena sabhÈgatÈ, sahajÈtÈsahajÈtÈnaÑ hetu-ÈrammaÓÈdÊnaÑ aÒÒamaÒÒavisabhÈgatÈti evamÈdinÈ upÈyena sabhÈgatÈ visabhÈgatÈ yojetabbÈ.

JanakÈyeva, na ajanakÈti janakabhÈvappadhÈnÈyeva hutvÈ paccayÈ honti, na upatthambhakabhÈvappadhÈnÈti attho daÔÔhabbo. YesaÑ hetu-Èdayo paccayÈ honti, te tehi vinÈ neva uppajjanti, na ca pavattantÊti tesaÑ ubhayappadhÈnatÈ vuttÈ. Na hi te anantarÈdayo viya jananeneva1 pavattiÑ karontÊti.

SabbesaÑ ÔhÈnaÑ kÈraÓabhÈvo sabbaÔÔhÈnaÑ, taÑ etesaÑ atthÊti sabbaÔÔhÈnikÈ. UpanissayaÑ bhindantena tayopi upanissayÈ vattabbÈ, ______________________________________________________________ 1. Janenteva (Ka)


abhinditvÈ vÈ upanissayaggahaÓameva kÈtabbaÑ. Tattha bhindanaÑ pakat|panissayassa r|pÈnaÑ paccayattÈbhÈvadassanatthaÑ, ÈrammaÓÈnantar|panissayÈnaÑ pana pubbe ÈrammaÓÈdhipati-anantaraggahaÓehi gahitattÈ tesu ekadesena anantar|panissayena itarampi dassetÊti daÔÔhabbaÑ. PurejÈtapacchÈjÈtÈpi asabbaÔÔhÈnikÈ ar|par|pÈnaÒÒeva yathÈkkamena paccayabhÈvatoti1 ettha purejÈtapaccayo anantarÈdÊsu eva vattabbo taÑsamÈnagatikattÈ, na ca yugaÄabhÈvo pacchÈjÈtena saha kathane kÈraÓaÑ asabbaÔÔhÈnikadassanamattassa adhippetattÈti taÑ tattha paÔhitvÈ “pacchÈjÈtopi asabbaÔÔhÈniko r|pÈnaÑyeva paccayabhÈvato”ti paÔhanti.

PaccayaniddesapakiÓÓakavinicchayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PucchÈvÈra 1. PaccayÈnulomavaÓÓanÈ

EkekaÑ tikadukanti ekekaÑ tikaÑ dukaÒcÈti attho, na tikadukanti.

PaccayÈ cevÈti ye kusalÈdidhamme paÔiccÈti vuttÈ, te paÔiccatthaÑ pharantÈ kusalÈdipaccayÈ cevÈti attho. TenevÈha “te ca kho sahajatÈvÈ”ti. Yehi pana hetÈdipaccayehi uppatti vuttÈ, te sahajÈtÈpi honti asahajÈtÈpÊti. Ettha paÔiccasahajÈtavÈrehi samÈnatthehi paÔiccasahajÈtÈbhidhÈnehi samÈnatthaÑ bodhentena bhagavatÈ pacchimavÈrena purimavÈro, purimavÈrena ca pacchimavÈro ca bodhitoti veditabbo. Esa nayo paccayanissayavÈresu saÑsaÔÔhasampayuttavÈresu ca, evaÒca niruttikosallaÑ janitaÑ hotÊti.

“Te te pana paÒhe uddharitvÈ puna kusalo hetu hetusampayuttakÈnaÑ dhammÈnan”ti likhitaÑ. “KusalÈ het| sampayuttakÈnaÑ khandhÈnan”ti2 paÒhÈvÈrapÈÔhoti pamÈdalekhÈ esÈti pÈÄiyaÑ ÈgatapÈÔhameva paÔhanti. PurimavÈresu sahajÈtanissayasampayuttapaccayabhÈvehi kusalÈdidhamme niyametvÈ tasmiÑ niyame kusalÈdÊnaÑ hetupaccayÈdÊhi uppattiÑ pucchitvÈ vissajjanaÑ kataÑ, na tattha “ime nÈma te dhammÈ hetÈdipaccayabh|tÈ”ti viÒÒÈyanti, tasmÈ tattha “siyÈ kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo ______________________________________________________________ 1. Paccayatoti (Ka) 2. Abhi 8. 132 piÔÔhe.


uppajjeyya hetupaccayÈ”ti1 evamÈdÊhi sa~gahite paÔiccatthÈdipharaÓakabhÈve hetÈdipaccayapaccayuppannesu hetÈdipaccayÈnaÑ nicchÈyÈbhÈvato paÒhÈ nijjaÔÈ niggumbÈ ca katvÈ na vibhattÈ, idha pana “siyÈ kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo”ti evamÈdÊhi sa~gahitÈ hetÈdipaccayabh|tÈ kusalÈdayo paccayuppannÈ ca nicchitÈ, na koci pucchÈsa~gahito attho anicchito nÈma atthÊti Èha “sabbepi te paÒhÈ nijjaÔÈ niggumbÈ ca katvÈ vibhattÈ”ti. PaÒhÈ pana uddharitvÈ vissajjanaÑ sabbattha samÈnanti na taÑ sandhÈya nijjaÔatÈ vuttÈti daÔÔhabbÈ.

UppattiyÈ paÒÒÈpitattÈti pucchÈmatteneva uppattiyÈ ÔhapitattÈ pakÈsitattÈ, nÈnappakÈrehi vÈ ÒÈpitattÈti attho. 25-34. ParikappapucchÈti vidhipucchÈ. KiÑ siyÈti eso vidhikiÑ atthÊti attho. KiÑ siyÈ, atha na siyÈti sampucchanaÑ vÈ parikappapucchÈti vadati. KimidaÑ sampucchanaÑ nÈma? Samecca pucchanaÑ, “kiÑ suttantaÑ pariyÈpuÓeyya, atha abhidhamman”ti aÒÒena saha sampadhÈraÓanti attho. Yo kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayÈ, so kusalaÑ dhammaÑ paÔicca siyÈti etasmiÑ atthe sati pacchÈjÈtavipÈkapaccayesupi sabbapucchÈnaÑ pavattito “yo kusalo dhammo uppajjeyya pacchÈjÈtapaccayÈ vipÈkapaccayÈ, so kusalaÑ dhammaÑ paÔicca siyÈ”ti ayamattho viÒÒÈyeyya, tathÈ ca sati pacchÈjÈtapaccayÈ vipÈkapaccayÈti uppajjamÈnaÑ niddhÈretvÈ tassa kusalaÑ dhammaÑ paÔicca bhavanassa pucchanato kusalÈnaÑ tehi paccayehi uppatti anuÒÒÈtÈti Èpajjati, na ca taÑtaÑpaccayÈ uppajjamÈnÈnaÑ kusalÈdÊnaÑ kusalÈdidhamme paÔicca bhavanamatthitÈ ettha pucchitÈ, atha kho uppatti, evaÒca katvÈ vissajjane “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjatÊ”ti uppattiyeva vissajjitÈti, tasmÈ ayamattho sadosoti “atha vÈ”ti atthantaravacanaÑ vuttaÑ.

Tattha “kusalo dhammo uppajjeyyÈ”ti uppattiÑ anujÈnitvÈ “hetupaccayÈ siyÈ etan”ti tassÈ hetupaccayÈ bhavanapucchanaÑ, “uppajjeyya hetupaccayÈ”ti hetupaccayÈ uppattiÑ anujÈnitvÈ tassÈ “siyÈ etan”ti bhavanapucchanaÒca na yuttaÑ. ANuÒÒÈtaÒhi nicchitamevÈti. TasmÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 10 piÔÔhe.


ananujÈnitvÈ “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayÈ”ti evaÑ yathÈvuttaÑ uppajjanaÑ kiÑ siyÈti pucchatÊti daÔÔhabbaÑ. UppajjeyyÈti vÈ idampi sampucchanameva, kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo kiÑ uppajjeyya hetupaccayÈti attho. SiyÈti yathÈpucchitasseva uppajjanassa sambavaÑ pucchati “kiÑ evaÑ uppajjanaÑ siyÈ sambhaveyyÈ”ti, ayaÑ nayo siyÈsaddassa pacchÈyojane. YathÈÔhÈneyeva pana ÔhitÈ “siyÈ”ti esÈ sÈmaÒÒapucchÈ, tÈya pana pucchÈya “idaÑ nÈma pucchitan”ti na viÒÒÈyatÊti tassÈyeva pucchÈya visesanatthaÑ “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayÈ”ti pucchati, evaÑ visesitabbavisesanabhÈvena dvepi pucchÈ ekÈyeva pucchÈti daÔÔhabbÈ.

Gamanussukkavacananti gamanassa samÈnakattukapacchimakÈlakiriyÈpekkhavacananti attho. Yadipi paÔigamanuppattÊnaÑ purimapacchimakÈlatÈ natthi. PaccayapaccayuppannÈnaÑ pana sahajÈtÈnampi paccayapaccayuppannabhÈvena gahaÓaÑ purimapacchimabhÈveneva hotÊti gahaÓappavatti-ÈkÈravasena paccayÈyattatÈ-attapaÔilÈbhasa~khÈtÈnaÑ paÔigamanuppattikiriyÈnampi purimapacchimakÈlavohÈro hotÊti daÔÔhabbo. GamanaÑ vÈ uppatti evÈti gacchantassa paÔigamanaÑ uppajjantassa paÔi-uppajjanaÑ samÈnakiriyÈ. PaÔikaraÓaÒhi paÔisaddatthoti. TasmÈ “kusalaÑ dhamman”ti upayoganiddiÔÔhaÑ paccayaÑ uppajjamÈnaÑ paÔicca tadÈyattuppattiyÈ paÔigantvÈti ayamettha attho, tena paÔiccÈti sahajÈtapaccayaÑ katvÈti vuttaÑ hoti. SahajÈtapaccayakaraÓaÒhi uppajjamÈnÈbhimukha-uppajjamÈnaÑ paÔigamanaÑ, taÑ katvÈti paÔicca-saddassa atthoti. 35-38. TÈsu pÈÄiyaÑ dveyeva dassitÈti hetÈrammaÓaduke dvinnaÑ pucchÈnaÑ dassitattÈ vuttaÑ. Ettha ca ekam|lakÈdibhÈvo pucchÈnaÑ vuttoti veditabbo, paccayÈnaÑ pana vasena sabbapaÔhamo paccayantarena avomissakattÈ suddhikanayo, dutiyo ÈrammaÓÈdÊsu ekekassa hetu eva ekam|lakanti katvÈ ekam|lakanayo. EvaÑ hetÈrammaÓadukÈdÊnaÑ adhipati-ÈdÊnaÑ m|labhÈvato dukam|lakÈdayo nayÈ veditabbÈ. TevÊsatim|lakanayo ca tato paraÑ m|lassa abhÈvato “sabbam|lakan”ti pÈÄiyaÑ vutto. Tattha napuÑsakaniddesena eka -pa- sabbam|lakaÑ paccayagamanaÑ pÈÄigamanaÑ vÈti viÒÒÈyati, eka -pa- sabbam|lakaÑ nayaÑ asammuyhantenÈti upayogo


vÈ, idha ca sabbam|lakanti ca tevÊsatim|lakasseva vuttattÈ paccanÊye vakkhati “yathÈ anulome ekekassa padassa ekam|lakaÑ -pa- yÈva tevÊsatim|lakaÑ, evaÑ paccanÊyepi vitthÈretabban”ti1. 39-40. “ŒrammaÓapaccayÈ hetupaccayÈti ettÈvatÈ ÈrammaÓapaccayaÑ ÈdiÑ katvÈ hetupaccayapariyosÈno ekam|lakanayo dassito”ti vuttaÑ, evaÑ sati vinaye viya cakkabandhanavasena pÈÄigati Èpajjati, na heÔÔhimasodhanavasena. HeÔÔhimasodhanavasena ca idha abhidhamme pÈÄi gatÈ, evaÒca katvÈ vissajjane “ÈrammaÓapaccayÈ hetuyÈ tÊÓi, adhipatipaccayÈ tÊÓi, adhipatipaccayÈ hetuyÈ nava, ÈrammaÓe tÊÓÊ”ti-ÈdinÈ heÔÔhimaÑ sodhetvÈva pÈÄi pavattÈ. Yo cettha “ekam|lakanayo”ti vutto, so suddhikanayova. So ca visesÈbhÈvato ÈrammaÓam|lakÈdÊsu na labbhati. Na hi ÈrammaÓÈdÊsu tasmiÑ tasmiÑ Èdimhi Ôhapitepi paccayantarena sambandhÈbhÈvena Èdimhi vuttasuddhikato visesattho labbhati, teneva vissajjanepi ÈrammaÓam|lakÈdÊsu suddhikanayo na dassitoti, tasmÈ “ÈrammaÓapaccayÈ hetupaccayÈ ÈrammaÓapaccayÈ adhipatipaccayÈ -pa- ÈrammaÓapaccayÈ avigatapaccayÈ”ti2 ayaÑ heÔÔhimasodhanavasena ekasmiÑ ÈrammaÓapaccaye hetupaccayÈdike yojetvÈ vutto ekam|lakanayo daÔÔhabbo. “ŒrammaÓapaccayÈ -pa- avigatapaccayÈ”ti vÈ ekam|lakesu anantarapaccayassa m|lakaÑ ÈrammaÓaÑ dassetvÈ ekam|lakÈdÊni saÑkhipitvÈ sabbam|lakassÈvasÈnena avigatapaccayena niÔÔhÈpitanti daÔÔhabbaÑ. AdhipatipaccayÈ anantarapaccayÈ samanantarapaccayÈ sahajÈtapaccayÈ aÒÒamaÒÒapaccayÈti idaÑ m|lameva dassetvÈ ekam|lakÈdÊnaÑ saÑkhipanaÑ daÔÔhabbaÑ, na suddhikadassanaÑ, nÈpi sabbam|lake katipayapaccayadassanaÑ. 41. Tato nissayÈdÊni m|lÈnipi saÑkhipitvÈ avigatam|lakanayaÑ dassetuÑ “avigatapaccayÈ hetupaccayÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. EtasmiÒca suddhikassa adassanena ÈrammaÓam|lakÈdÊsu visuÑ visuÑ suddhikanayo na labbhatÊti ÒÈpito hoti. Na hi Èdi katthaci saÑkhepantaragato hoti. Œdi-antehi majjhimÈnaÑ dassanaÒhi sa~khepo, Èdito pabhuti ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 407 piÔÔhe. 2. Abhi 8. 15 piÔÔhe.


katici vatvÈ gatidassanaÑ vÈti. DutiyacatukkaÑ vatvÈ “vigatapaccayÈ”ti padaÑ uddharitvÈ ÔhapitaÑ. Tena osÈnacatukkaÑ dasseti. tatiyacatukkato pabhuti vÈ paÒcakam|lÈni saÑkhipitvÈ sabbam|lakassa avasÈnena niÔÔhapeti.

Ettha ca dukam|lakÈdÊsu yathÈ hetu-ÈrammaÓadukena saddhiÑ avasesÈ paccayÈ yojitÈ, hetÈrammaÓÈdhipatitikÈdÊhi ca avasesÈvasesÈ, evaÑ hetu-adhipatidukÈdÊhi hetu-adhipati-anantaratikÈdÊhi ca avasesÈvasesÈ yojetabbÈ siyuÑ. Yadi ca sabbesaÑ paccayÈnaÑ m|labhÈvena yojitattÈ hetum|lake hetu-adhipati-ÈdidukÈnaÑ adhipatim|lakÈdÊsu adhipatihetu-Èdidukehi viseso natthi. Te eva hi paccayÈ uppaÔipÈÔiyÈ vuttÈ, tathÈpi ÈrammaÓam|lakÈdÊsu ÈrammaÓÈdhipatidukÈdÊnaÑ avasesÈvasesehi, hetum|lake ca hetu-adhipati-anantaratikÈdÊnaÑ avasesÈvasesehi yojane atthi visesoti. YasmÈ pana evaÑ yojiyamÈnesupi sukhaggahaÓaÑ na hoti. Na ca yathÈvuttÈya yojanÈya sabbÈ sÈ yojanÈ paÒÒavatÈ na sakkÈ viÒÒÈtuÑ, tasmÈ tathÈ ayojetvÈ anupubbeneva yojanÈ katÈti daÔÔhabbÈ. DhammÈnaÑ desanÈvidhÈne hi bhagavÈva pamÈÓanti. GaÓanÈgÈthÈ ÈdimapÈÔhe kÈci viruddhÈ, tasmÈ suÔÔhu gaÓetvÈ gahetabbÈ.

“DvÈvÊsatiyÈ tikesu ekekaÑ tikaÑ dukÈnaÑ satena satenasaddhiÑ yojetvÈ”ti vuttaÑ, taÑ dukatikapaÔÔhÈne kesaÒci potthakÈnaÑ vasena vuttaÑ. Kesuci pana ekeko duko dvÈvÊsatiyÈ dvÈvÊsatiyÈ tikehi yojito, taÒca gamanaÑ yuttaÑ. Na hi tattha tikassa yojanÈ atthi, atha kho tikÈnaÑ ekekena padena dukassÈti. Tattha chasaÔÔhiyÈ tikapadesu ekekena saÑsanditvÈ chasaÔÔhi hetudukÈ, tathÈ sahetukadukÈdayo cÈti dukÈnaÑ chasatÈdhikÈni chasahassÈni honti. Tesu ekekasmiÑ paÔiccavÈrÈdayo satta vÈrÈ nayÈ pucchÈ ca sabbÈ dukapaÔÔhÈne hetudukena samÈnÈ.

“Dukasate ekekaÑ dukaÑ dvÈvÊsatiyÈ tikehi saddhiÑ yojetvÈ”ti ca vuttaÑ, tampi tikadukapaÔÔhÈne kesaÒci potthakÈnaÑ vasena vuttaÑ. Vuttanayena pana yuttagamanesu ekeko tiko dukasatena yojito. Tattha hetupadaÑ pakkhipitvÈ vutto eko kusalattiko, tathÈ nahetupadaÑ -pa- araÓapadanti kusalattikÈnaÑ


dve satÈni honti, tathÈ vedanÈttikÈdÊnampÊti sabbesaÑ catusatÈdhikÈni cattÈri sahassÈni honti. Tesu ekekasmiÑ vÈranayapucchÈ tikapaÔÔhÈne kusalattikena samÈnÈ.

“Cha anulomamhi nayÈ sugambhÊrÈ”ti vacanato panÈti etena idaÑ dasseti “anulomamhÊ”ti “tikÈdayo chanayÈ”ti ca avisesena vuttattÈ paÔiccavÈrÈdivasena sattavidhampi anulomaÑ saha gahetvÈ “cha anulomamhÊ”ti vuttaÑ, anulomÈdivasena catubbidhaÑ tikapaÔÔhÈnaÑ saha gahetvÈ “tikaÒca paÔÔhÈnavaran”ti, tathÈ catubbidhÈni dukapaÔÔhÈnÈdÊni saha gahetvÈ “dukuttaman”ti-ÈdiÑ vatvÈ “cha nayÈ sugamhÊrÈ”ti vuttanti imamatthaÑ gahetvÈ imasmiÑ paccayÈnulome sattappabhede chapi ete paÔÔhÈnÈ paÔÔhÈnanayÈ catuppabhedÈ pucchÈvasena uddharitabbÈti. EvaÒhi sabbasmiÑ paÔÔhÈne sabbo paccayÈnulomo dassito hotÊti. PaccanÊyagÈthÈdÊsupi eseva nayo. Ettha ca dukatikapaÔÔhÈnÈdÊsu dukatikapaÔÔhÈnaÑ. DukavisesitÈ vÈ tikÈ dukatikÈ, dukatikÈnaÑ paÔÔhÈnaÑ dukatikapaÔÔhÈnanti iminÈ nayena vacanatto veditabbo. DukÈdivisesitassa cettha tikÈdipadassa dukÈdibhÈvo daÔÔhabbo. DukapaÔÔhÈnameva hi tikapadasaÑsandanavasena dukapadasaÑsandanavasena ca pavattaÑ dukatikapaÔÔhÈnaÑ dukadukapaÔÔhÈnaÒca, tathÈ tikapaÔÔhÈnameva dukapadasaÑsandanavasena tikapadasaÑsandanavasena ca pavattaÑ tikadukapaÔÔhÈnaÑ tikatikapaÔÔhÈnaÒcÈti.

PaccayÈnulomavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PucchÈvÈra 2. PaccayapaccanÊyavaÓÓanÈ

42-44. TevÊsatim|lakanti idaÒcettha dum|lakaÑyeva sandhÈya vuttanti idaÑ dukam|lake pucchÈnaÑ m|labh|tÈ tevÊsati dukÈ sambhavantÊti tassa “tevÊsatim|lakan”ti nÈmaÑ katvÈ yÈva yattako pabhedo atthi, tÈva tattakaÑ tevÊsatim|lakaÑ yathÈnulome vitthÈritaÑ. EvaÑ paccanÊyepi vitthÈretabbanti dukam|lakena tikam|lakÈdÊsu nayaÑ dassetÊti iminÈ adhippÈyena vutaÑ siyÈ. Yadi pana yÈva tevÊsatimaÑ m|laÑ yathÈ vitthÈritanti ayamattho adhippeto, “yÈva tevÊsatimaÑ m|lan”tveva pÈÔhena


bhavitabbaÑ siyÈ. Na hi “tevÊsatim|lakan”ti etassa byaÒjanassa tevÊsatimaÑ m|lakanti ayamattho sambhavati. YathÈ anulome “ekekapadassÈ”ti-ÈdinÈ pana ekam|lÈdisabbam|lakapariyosÈnaÑ tattha nayadassanavasena dassitaÑ ekekassa padassa vitthÈraÑ dassetÊti sabbam|lakameva cettha “tevÊsatim|lakan”ti vuttanti veditabbaÑ. taÒhi tevÊsatiyÈ paccayÈnaÑ avasesassa paccayassa m|labhÈvato1 “tevÊsatim|lakan”ti ca tato paraÑ m|lassa aÒÒassa abhÈvato “sabbam|lakan”ti ca vuccati.

PaccayapaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PucchÈvÈra 3. AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ

45-48. Anulome vuttesu sabbesu ekam|lakÈdÊsu ekekaÑ padaÑ parihÈpetvÈti tattha ekam|lake catuvÊsati paccayapadÈni idha ekam|lake tevÊsati, eko pana paccayo m|labhÈvena Ôhito apubbatÈbhÈvato agaÓanupago. Tattha dum|lake tevÊsati paccayapadÈni gaÓanupagÈni, idha dum|lake dvÈvÊsatÊti evaÑ parihÈpetvÈti attho.

Anulomato Ôhitassa paccanÊyato alabbhamÈnÈnaÑ suddhikapaccayÈnaÒca alabbhamÈnataÑ sandhÈya “labbhamÈnapadÈnan”ti vuttaÑ. Na hi aÒÒathÈ pucchÈvasena koci paccayo alabbhamÈno nÈma atthÊti. VissajjanÈvaseneva vÈ pavattaÑ anulomapaccanÊyadesanaÑ sandhÈya “labbhamÈnapadÈnan”ti vuttaÑ.

AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PucchÈvÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. PaccayÈnuloma 1. Vibha~gavÈra

53. YÈ kusalattike labhanti, na tÈyeva vedanÈttikÈdÊs|ti tikapadanÈnattamattena vinÈ m|lÈvasÈnavasena sadisataÑ sandhÈya ______________________________________________________________ 1. M|lakabhÈvato (Ka)


“na tÈyevÈ”ti vuttaÑ, na ca kevalaÑ tikantareyeva, kusalattikepi pana yÈ paÔiccavÈre labhanti, na tÈyeva paccayavÈrÈdÊs|ti sabbapucchÈsamÈharaÓaÑ idha kattabbameva. DhammÈnulomapaccanÊye ca tikapaÔÔhÈne vitakkattikapÊtittikÈnaÑ vissajjane sabbÈpetÈ vissajjanaÑ labhantÊti ettha pÊtittikaggahaÓaÑ na kÈtabbaÑ. Na hi tattha ek|napaÒÒÈya pucchÈ vissajjanaÑ labhantÊti.

Tena saddhinti tena sahajÈtapaccayabh|tena saddhinti attho daÔÔhabbo. “YÈva nirodhagamanÈ uddhaÑpajjatÊ”ti ca “uppÈdÈdayo vÈ pÈpuÓÈtÊ”ti ca vacanehi khaÓattayasama~gÊ uppajjatÊti vuccatÊti anuÒÒÈtaÑ viya hoti, uppÈdakkhaÓasama~gÊyeva pana evaÑ vuttoti daÔÔhabbo.

YasmÈ pana eko khandho ekassÈti-Èdi idha kusalavacanena gahite khandhe sandhÈya vuttaÑ. VedanÈttikÈdÊsu pana ekaÑ khandhaÑ paÔicca dvinnaÑ, dve paÔicca ekassapi, hetudukÈdÊsu ca sa~khÈrakkhandhekadesaÑ paÔicca sa~khÈrakkhandhekadesassapi uppatti vuttÈti saha uppajjamÈnÈnaÑ sabbesaÑ dhammÈnaÑ paccayo honto ekekassapi dukatikÈdibhedÈnaÒca paccayo nÈma hotiyeva, tathÈ dukÈdibhedÈnaÒcÈti.

“R|pena saddhiÑ anuppattito ÈruppavipÈkaÒca na gahetabban”ti vuttaÑ, taÑ pana na sabbasmiÑ etasmiÑ vacane gahetabbaÑ, atha kho “cittasamuÔÔhÈnaÒca r|pan”ti ettheva. Na kevalaÒca ÈruppavipÈkova, atha kho lokuttaravipÈkakiriyÈbyÈkatampi Èruppe uppajjamÈnaÑ ettha na gahetabbaÑ. “VipÈkÈbyÈkataÑ kiriyÈbyÈkataÑ ekaÑ khandhaÑ paÔicca tayo khandhÈ”ti ettha pana na kiÒci r|pena vinÈ saha vÈ uppajjamÈnaÑ sahetukaÑ vipÈkakiriyÈbyÈkataÑ aggahitaÑ nÈma atthi. Tattha pana yaÑ r|pena saha uppajjati, tassa paccayuppannavisesaÑ dassetuÑ “cittasamuÔÔhÈnaÒca r|pan”ti vuttaÑ.

“VatthuÑ paÔicca khandhÈ”ti ettake vattabbe paccayabh|tassa vatthussa “kaÔattÈ ca r|pan”ti etasmiÑ sÈmaÒÒavacane paccayuppannabhÈvena aggahitatÈpattiÑ nivÈretuÑ “khandhe paÔicca vatth|”ti vuttaÑ. Khandhe paÔicca vatthu, vatthuÑ paÔicca khandhÈti vÈ vatthukhandhÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayabh|tÈnaÑ paccayabhÈvavisesadassanatthaÑ aÒÒamaÒÒÈpekkhaÑ vacanadvayaÑ vuttaÑ sÈmaÒÒena gahitampi visuÑ uddhaÔaÑ.


MahÈbh|tepi paÔicca uppattidassanatthanti yaÑ cittasamuÔÔhÈnar|paÑ kaÔattÈr|paÒca upÈdÈr|paÑ upÈdÈr|paggahaÓena vinÈ “khandhe paÔicca uppajjatÊ”ti vuttaÑ, tassa mahÈbh|tepi paÔicca uppattidassanatthanti attho. EtasmiÑ pana dassane khandhapaccayasahitÈsahitaÒca sabbaÑ upÈdÈr|paÑ ito paresu sahajÈtapaccayÈdÊsu sa~gahitanti imamatthaÑ sandhÈya “kaÔattÈr|paÑ paÔisandhiyampÊ”ti pi-saddo vuttoti daÔÔhabbo.

MahÈbh|te paÔicca upÈdÈr|panti vuttanayenÈti “mahÈbh|te paÔicca cittasamuÔÔhanaÑ r|paÑ kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti ettha atthato ayaÑ nayo vuttoti sandhÈyÈha. 54. R|pamissakÈ pahÈyÈti yÈsu pucchÈsu r|pena vinÈ paccayuppannaÑ na labbhati, atha kho r|pamissakameva labbhati, tÈ pahÈyÈti adhippÈyo. 57. “TiÓÓaÑ sannipÈtÈ gabbhassa avakkanti hotÊ”ti vacanatoti gabbhaseyyakapaÔisandhiyÈ paÒcakkhandhasabbhÈvena tÈya samÈnalakkhaÓÈ sabbÈpi paÒcavokÈrapaÔisandhi okkantinÈmakÈti sÈdheti. ParipuÓÓadhammÈnaÑ vissajjanaÑ ettha atthÊti paripuÓÓavissajjanÈ.

Ettha ca “ekaÑ mahÈbh|taÑ paÔicca tayo -pa- mahÈbh|te paÔicca cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti1 ettÈvatÈ paÒcavokÈre sabbaÑ cittakammasamuÔÔhÈnar|paÑ dassitaÑ. AvasesaÑ pana dassetuÑ “bÈhiran”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha bÈhiranti etena anindriyabaddhar|paÑ dasseti, puna ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ utusamuÔÔhÈnanti etehi sabbaÑ indriyabaddhaÑ ÈhÈra-utusamuÔÔhÈnar|paÑ. Tattha “utusamuÔÔhÈnaÑ ekan”ti-ÈdinÈ asaÒÒasattÈnampi utusamuÔÔhÈnaÑ vuttamevÈti daÔÔhabbaÑ. Na hi tattha tassa vajjane kÈraÓaÑ atthÊti. Œdimhi pana “ekaÑ mahÈbh|taÑ paÔiccÈ”ti-Èdi avisesavacanaÑ sahajÈtaÑ ar|pampi paccayaÑ hetÈdike ca paccaye bahutare labhantaÑ cittasamuÔÔhÈnakaÔattÈr|padvayaÑ saha sa~gaÓhitvÈ vuttaÑ, evaÒca katvÈ tassa pariyosÈne “mahÈbh|te paÔicca cittasamuÔÔhÈnar|paÑ kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti1 vuttaÑ, tasmÈ tattha kaÔattÈr|paÑ cittasamuÔÔhÈnasambandhaÑ taÑsamÈnagatikaÑ paÒcavokÈre vattamÈnameva gahitanti aggahitaÑ kaÔattÈr|paÑ dassetuÑ “asaÒÒasattÈnaÑ ekaÑ mahÈbh|taÑ paÔiccÈ”ti-Èdi vuttaÑ, tasmÈ upÈdÈr|paÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 19 piÔÔhe.


idhapi kammapaccayavibha~ge viya “mahÈbh|te paÔicca kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti1 kaÔattÈr|pabhÈvavisiÔÔhaÑ upÈdÈr|paÑ gahitanti daÔÔhabbaÑ. Na hi vuttassa utusamuÔÔhÈnassa punavacane payojanaÑ atthÊti.

KasmÈ pana yathÈ bÈhirÈdÊsu “mahÈbh|te paÔicca upÈdÈr|pan”ti avisesetvÈ upÈdÈr|paÑ vuttaÑ, evaÑ avatvÈ cittakammaja-upÈdÈr|pÈni “cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti hetupaccayÈdÊsu saha “cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ upÈdÈr|paÑ asaÒÒasattÈnaÑ -pa- kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti adhipatipaccayÈdÊsu visuÑ cittasamuÔÔhÈnar|pabhÈvakaÔattÈr|pabhÈvehi visesetvÈva vuttÈnÊti? Tattha bÈhiraggahaÓÈdÊhi viya ettha mahÈbh|tÈnaÑ kenaci avisesitattÈ. Apica iddhicittanibbattÈnaÑ kammapaccayÈnaÒca iÔÔhÈniÔÔhÈnaÑ bÈhirar|pÈyatanÈdÊnaÑ cittaÑ kammaÒca hetÈdÊsu na koci paccayo, ÈhÈra-utusamuÔÔhÈnÈnaÑ pana cittaÑ pacchÈjÈtabhÈvena upatthambhakameva, na janakaÑ, mahÈbh|tÈneva pana tesaÑ sahajÈtÈdibhÈvena janakÈni, tasmÈ satipi cittena kammena ca vinÈ abhÈve hetÈdipaccayabh|tehi ar|pehi uppajjamÈnÈni cittasamuÔÔhÈnar|pakaÔattÈr|pabh|tÈneva upÈdÈr|pÈni honti, na aÒÒÈnÊti imaÑ visesaÑ dassetuÑ cittakammajesveva upÈdÈr|pesu visesanaÑ kataÑ. AÒÒÈni vÈ samÈnajÈtikena r|pena samuÔÔhÈnÈni pÈkaÔavisesanÈnevÈti na visesanaÑ arahanti, etÈni pana asamÈnajÈtikehi ar|pehi samuÔÔhitÈni visesanaÑ arahantÊti visesitÈnÊti veditabbÈni. yathÈ vÈ cittakammÈni cittakammasamuÔÔhÈnÈnaÑ savisesena paccayabhÈvena paccayÈ honti sahajÈtÈdipaccayabhÈvato m|lakaraÓabhÈvato ca, na evaÑ utu-ÈhÈrÈ taÑsamuÔÔhÈnÈnanti cittakammajÈneva visuÑ visesanaÑ arahanti. ItarÈni pana mahÈbh|taviseseneva visesitÈni, idha upÈdÈr|pavisesanena mahÈbh|tÈni viya. Na hi aÒÒataravisesanaÑ ubhayavisesanaÑ na hotÊti. 58. AÒÒamaÒÒapaccaye khandhe paÔicca vatthu, vatthuÑ paÔicca khandhÈti khandhÈvatth|naÑ aÒÒamaÒÒapaccayatÈdassanena pubbe visuÑ paccayabhÈvena dassitÈnaÑ khandhÈnaÑ ekato paccayabhÈvo dassito hotÊti iminÈ adhippÈyenÈha “catunnampi khandhÈnaÑ ekato vatthunÈ aÒÒamaÒÒapaccayataÑ dassetuÑ vuttan”ti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 24 piÔÔhe.


“Khandhe paÔicca vatth|”ti idaÑ pana catunnampi khandhÈnaÑ ekato paÔiccatthapharaÓatÈdassanatthaÑ, “vatthuÑ paÔicca khandhÈ”ti vatthussa. Na kevalaÒca khandhÈnaÑ idheva, hetupaccayÈdÊsupi ayameva nayo. Tattha sabbesaÑ khandhÈnaÑ visuÑ paÔiccatthapharaÓataÑ dassetvÈ puna “vatthuÑ paÔicca khandhÈ”ti vatthussapi dassitÈya “ekaÑ khandhaÒca vatthuÒca paÔicca tayo khandhÈ”ti-ÈdinÈ khandhavatth|naÒca dassitÈyeva hotÊti daÔÔhabbÈ.

KasmÈ panettha “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca abyÈkato dhammo uppajjati aÒÒamaÒÒapaccayÈ, kusale khandhe paÔicca cittasamuÔÔhÈnÈ mahÈbh|tÈ”ti evamÈdi na vuttaÑ, nanu yadeva paÔiccatthaÑ pharati, na teneva aÒÒamaÒÒapaccayena bhavitabbaÑ hetupaccayÈdÊhi viya. Na hi yaÑ “ekaÑ tayo dve ca khandhe paÔiccÈ”ti vuttaÑ, te hetupaccayabh|tÈ eva honti. Esa nayo ÈrammaÓapaccayÈdÊsupi. PaccayavÈre ca “abyÈkataÑ dhammaÑ paccayÈ kusalo dhammo uppajjati aÒÒamaÒÒapaccayÈ”ti1 vuttaÑ, na vatthu kusalÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayo hoti, atha ca pana taÑpaccayÈ khandhÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayÈ uppatti vuttÈ eva. Yadipi kusalÈ khandhÈ mahÈbh|tÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayÈ na honti, tathÈpi te paÔicca tesaÑ uppatti vattabbÈ siyÈti? Na vattabbÈ khandhasahajÈtÈnaÑ mahÈbh|tÈnaÑ khandhÈnaÑ paccayabhÈvÈbhÈvato. AÒÒamaÒÒa-saddo hi na hetÈdisaddo viya nirapekkho, sahajÈtÈdisaddo viya vÈ aÒÒatÈrÈpekkho, atha kho yathÈvuttetaretarÈpekkho. PaccayapaccayuppannÈ ca khandhÈ mahÈbh|tÈ idha yathÈvuttÈ bhaveyyuÑ, tesu ca mahÈbh|tÈ khandhÈnaÑ na koci paccayo. Yassa ca sayaÑ paccayo, tato tena tannissitena vÈ aÒÒamaÒÒapaccayena uppajjamÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayÈ uppajjatÊti vattabbataÑ arahati yathÈ khandhe paÔicca khandhÈ, vatthuÑ paccayÈ khandhÈ, tasmÈ attano paccayassa paccayattÈbhÈvato tadapekkhattÈ ca aÒÒamaÒÒasaddassa khandhe paÔicca paccayÈ ca mahÈbh|tÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayÈ uppatti na vuttÈ, na aÒÒamaÒÒapaccayÈ ca vuttÈ. KhandhÈ pana vatthuÑ paccayÈ uppajjamÈnÈ vatthussa pacchÈjÈtapaccayÈ honti, tannissitena ca aÒÒamaÒÒapaccayena uppajjanti, tasmÈ vatthuÑ paccayÈ khandhÈnaÑ kusalÈdÊnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayÈ uppatti vuttÈti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 74 piÔÔhe.


59. Na sÈ gahitÈti cakkhÈyatanÈdÊni nissayabh|tÈni paÔiccÈti na vuttanti adhippÈyo. NissayapaccayabhÈvena pana na cakkhÈyatanÈdÊni ÈrammaÓapaccayabhÈvena r|pÈyatanÈdÊni viya na gahitÈnÊti. 60. DvÊsu upanissayesu vattabbameva natthi, ÈrammaÓ|panissayampi pana ye labhanti, tesaÑ vasena ÈrammaÓapaccayasadisanti evaÑ vuttanti dassetuÑ “tattha kiÒcÈpÊ”ti Èha. Tattha “na sabbe akusalÈ abyÈkatÈ ÈrammaÓ|panissayaÑ labhantÊ”ti purimapÈÔho. KusalÈpi pana mahaggatÈ ekantena, kÈmÈvacarÈ ca kadÈci na labhantÊti “na sabbe kusalÈ kusalÈbyÈkatÈ”ti paÔhanti. 61. PurejÈtapaccaye yathÈ aÒÒattha paccayaÑ aniddisitvÈva desanaÑ katÈ, evaÑ akatvÈ kasmÈ “vatthuÑ purejÈtapaccayÈ”ti vuttanti? NiyamasabbhÈvÈ. Hetu-ÈdÊsu hi niyamo natthi. Na hi tehi uppajjamÈnÈnaÑ alobhÈdÊsu kusalÈdÊsu r|pÈdÊsu ca ayameva paccayoti niyamo atthi, idha pana vatthu na vatthudhammesu purejÈtapaccayÈ uppajjamÈnÈnaÑ dhammÈnaÑ niyamato chabbidhaÑ vatthu purejÈtapaccayo hotÊti imamatthaÑ dassetuÑ idaÑ vuttaÑ. ŒrammaÓapurejÈtampi hi vatthupurejÈte avijjamÈne na labbhati, evaÒca katvÈ paÔisandhivipÈkassa napurejÈtapaccayÈ eva uppatti vuttÈ, paccuppannÈrammaÓassapi tassa purejÈtapaccayo na uddhaÔo. “NevavipÈkanavipÈkadhammadhammaÑ paÔicca vipÈko dhammo uppajjati purejÈtapaccayÈ”ti etassapi alÈbhato tattha “purejÈte tÊÓÊ”ti1 vuttanti. 63. TathÈ paÔisandhikkhaÓe mahÈbh|tÈnanti mahÈbh|tÈnaÑ ekakkhaÓikanÈnÈkkhaÓikakammapaccayavaseneva tadupÈdÈr|pÈnampi vadatÊti ca daÔÔhabbaÑ. KaÔattÈr|pÈnanti pavattiyaÑ kaÔattÈr|pÈnanti adhippÈyo. 64. YathÈlÈbhavasenÈti indriyar|pesu yaÑ yaÑ paÔisandhiyaÑ labbhati, tassa tassa vasena. 69. VippayuttapaccayÈ uppajjamÈnÈnampi kesaÒci niyamato vatthu vippayuttapaccayo, kesaÒci khandhÈ, na ca samÈnavippayuttapaccayÈ eva kusalÈdike paÔicca uppajjamÈnÈ uppajjanti, atha kho nÈnÈvipayuttapaccayÈpi, tasmÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 385 piÔÔhe.


taÑ visesaÑ dassetuÑ “vatthuÑ vippayuttapaccayÈ, khandhe vippayuttapaccayÈ”ti tattha tattha vuttaÑ. Tattha tadÈyattavuttitÈya paccayuppanno paccayaÑ paccayaÑ karotÊti imassatthassa vasena upayogavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. VatthuÑ khandhe vippayuttapaccayakaraÓatoti ayaÒhettha attho. AÔÔhakathÈyaÑ pana “vatthuÑ paÔicca vipayuttapaccayÈ, vatthunÈ vippayuttapaccayataÑ sÈdhentenÈ”ti attho vutto, tattha kusalÈnaÑ khandhÈnaÑ vatthuÑ paÔicca uppatti natthÊti “vatthuÑ paÔicca”ti na sakkÈ vatthunti, idaÑ pana paÔiccasaddena ayojetvÈ “paÔicca uppajjanti vatthuÑ vippayuttapaccayÈ”ti yojetvÈ tassattho “vatthunÈ vippayuttapaccayataÑ sÈdhentenÈ”ti vuttoti daÔÔhabbo. KiÑ pana paÔiccÈti? YaÑ “ekaÑ khandhan”ti-ÈdikaÑ pÈÄiyaÑ paÔiccÈti vuttaÑ. Tameva atthaÑ pÈkaÔaÑ katvÈ “vatthuÑ vippayuttapaccayÈti khandhe paÔicca khandhÈ, vatthunÈ vippayuttapaccayataÑ sÈdhentenÈ”ti paÔhanti. AnantarattÈ pÈkaÔassa abyÈkatacittasamuÔÔhÈnasseva gahaÓaÑ mÈ hot|ti “abyÈkatacittasamuÔÔhÈnampi kusalÈkusalacittasamuÔÔhÈnampÊ”ti Èha. Œsannampi d|rampi sabbanti vuttaÑ hotÊti. 71-72. “Ime vÊsati paccayÈti saÑkhipitvÈ dassitÈnaÑ vasenetaÑ vuttan”ti vuttaÑ. Tattha yadi ekenapi desanaÑ saÑkhittaÑ saÑkhittameva, Èdimhi pana tayo paccayÈ vippayuttapaccayo ekampi padaÑ aparihÈpetvÈ vitthÈritÈti te cattÈro pacchÈjÈtaÒca vajjetvÈ “ime ek|navÊsati paccayÈ”ti vattabbaÑ siyÈ. EttakÈ hi saÑkhipitvÈ dassitÈti. Ye pana pÈÄiyaÑ vitthÈritaÑ avitthÈritaÒca sabbaÑ sa~gahetvÈ vuttanti vadanti, tesaÑ “ime tevÊsati paccayÈ”ti pÈÔhena bhavitabbaÑ. Œdimhi pana tayo paccaye vitthÈrite vajjetvÈ yato pabhuti sa~khepo Èraddho, tato catutthato pabhuti saÑkhittaÑ vitthÈritaÒca saha gahetvÈ “ime tevÊsati paccayÈ”ti vuttanti daÔÔhabbaÑ.

Vibha~gavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

1. PaccayÈnuloma 2. Sa~khyÈvÈra

73. TathÈ purejÈtapaccayeti yathÈ aÒÒamaÒÒapaccaye viseso vibha~ge atthi, tathÈ purejÈtapaccayepi atthÊti attho. “VatthuÑ purejÈtapaccayÈ”ti hi tattha viseso paÔisandhi-abhÈvo cÈti. VipÈkÈni


ceva vÊthicittÈni ca na labbhantÊti etena “kiriyÈbyÈkataÑ ekaÑ khandhaÑ paÔiccÈ”ti-Èdike1 vibha~ge vipÈkÈbyÈkatÈbhÈvaÑ kiriyÈbyÈkate ca ajavanassa sabbena sabbaÑ alabbhamÈnataÑ visesaÑ dasseti. 74. Ekam|lake dassitÈya desanÈya labbhamÈnagaÓanaÒÒeva ÈdÈyÈti idaÑ etasmiÑ anulome suddhikanaye dassitagaÓanato tato paresu nayesu aÒÒissÈ abhÈvaÑ sandhÈya vuttaÑ. AbahugaÓanena yuttassa tena samÈnagaÓanatÈ ca imasmiÑ anulomeyeva daÔÔhabbÈ. PaccanÊye pana “nahetupaccayÈ nÈrammaÓe ekan”ti-ÈdiÑ2 vakkhatÊti. 76-79. Te pana sa~khipitvÈ tevÊsatim|lakovettha dassitoti ettha pacchÈjÈtavipÈkÈnaÑ parihÊnattÈ “dvÈvÊsatim|lako”ti vattabbaÑ siyÈ sÈsevanasavipÈkÈnaÑ vasena. Duvidhampi pana dvÈvÊsatim|lakaÑ saha gahetvÈ sa~gahite tasmiÑ ubhayasabbhÈvato “tevÊsatim|lako”ti ÈhÈti daÔÔhabbaÑ. ŒsevanavipÈkÈnaÑ vÈ virodhÈbhÈve sati pucchÈya dassitanayena tevÊsatim|lakena bhavitabbaÑ, tassa ca nÈmaÑ dvÈvÊsatim|lake ÈropetvÈ “tevÊsatim|lako”ti vuttanti ayamettha ruÄhÊ.

ŒrammaÓapade cevÈti etena ekam|lake aÒÒapadÈni vajjeti. Na hi ekam|lake hetÈdÊsu tayovÈti adhippÈyo. Suddhikanayo pana ÈrammaÓam|lakÈdÊsu na labbhatÊti ÈrammaÓam|lake “navÈ”ti etÈya adhikagaÓanÈya abhÈvadassanatthaÑ “ÈrammaÓe Ôhitena sabbattha tÊÓeva paÒhÈ”ti vuttaÑ. Tattha kÈtabbÈti vacanaseso. TÊÓevÈti ca tato uddhaÑ gaÓanaÑ nivÈreti, na adho paÔikkhipati. Tena “vipÈke ekan”ti gaÓanÈ na nivÈritÈti3 daÔÔhabbÈ. TÊsu ekassa antogadhatÈya ca “tÊÓevÈ”ti vuttanti. ItÊti-ÈdinÈ “sabbattha tÊÓevÈ”ti vacanena attano vacanaÑ daÄhaÑ karoti. 80-85. Ye -pa- taÑ dassetunti etthÈyamadhippÈyo–yadipi avigatÈnantaraÑ “ÈrammaÓapaccayÈ hetuyÈ tÊÓÊ”ti vuttepi |nataragaÓanena saddhiÑ saÑsandane yÈ gaÓanÈ labbhati, sÈ dassitÈ hoti, ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 19 piÔÔhe. 2. Abhi 8. 39 piÔÔhe. 3. Na vicÈritÈti (Ka)


tathÈpi |nataragaÓanehi samÈnagaÓanehi ca saddhiÑ saÑsandane |natarÈ samÈnÈ ca hoti, na evaÑ ÈvikaraÓavasena dassitÈ hoti, vipallÈsayojanÈya pana tathÈ1 dasseti. Vacanena vÈ hi li~gena vÈ atthavisesÈvikaraÓaÑ hotÊti. TenetaÑ ÈvikarotÊti etthÈpi evameva adhippÈyo yojetabbo. PaccanÊyÈdÊsupi pana “nÈrammaÓapaccayÈ nahetuyÈ ekaÑ -pa- novigatapaccayÈ nahetuyÈ ekan”ti-ÈdinÈ2 m|lapadaÑ Èdimhiyeva ÔhapetvÈ yojanÈ katÈ, na ca tattha etaÑ lakkhaÓaÑ labbhati, tasmÈ m|lapadassa Èdimhi ÔhapetvÈ yojanameva kamo, na cakkabandhananti “ÈrammaÓapaccayÈ hetuyÈ tÊÓÊ”ti-Èdi yojitaÑ, na ca viÒÒÈte atthe vacanena li~gena ca payojanamatthÊti.


PaÔiccavÈra paccayapaccanÊyavaÓÓanÈ

86-87. “AhetukaÑ vipÈkÈbyÈkatanti idaÑ r|pasamuÔÔhÈpakavaseneva veditabban”ti vuttaÑ, sabbasa~gÈhakavasena panetaÑ na na sakkÈ yojetuÑ. 93. SahajÈtapurejÈtapaccayÈ sa~gahaÑ gacchantÊti ettha ca sahajÈtÈ ca hetÈdayo purejÈtÈ ca ÈrammaÓÈdayo paccayÈ sa~gahaÑ gacchantÊti attho daÔÔhabbo. Na hi napacchÈjÈtapaccayÈ uppajjamÈnÈ dvÊheva sahajÈtapurejÈtapaccayehi uppajjanti, atha kho pacchÈjÈtavajjehi sabbehÊti. 94-97. NÈhÈrapaccaye ekaccaÑ r|pameva paccayapaccayuppannanti3 yaÑ paÔicca uppajjati, so paccayo r|pamevÈti katvÈ vuttaÑ. YasmÈ pana paccayÈ uppajjati, so ar|pampi hoti yathÈ kammaÑ kaÔattÈr|passa. 99-102. Namaggapaccaye yadipi cittasamuÔÔhÈnÈdayo sabbe r|pakoÔÔhÈsÈ labbhanti, tathÈpi yaÑ maggapaccayaÑ labhati, tassa pahÊnattÈ “ekaccaÑ ______________________________________________________________ 1. YathÈ (?) 2. Abhi 8. 40 piÔÔhe. 3. Paccayuppannanti (AÔÔhakathÈyaÑ)


r|paÑ paccayuppannan”ti vuttaÑ, evameva pana nahetupaccayÈdÊsupi ekaccar|passa paccayuppannatÈ daÔÔhabbÈ. 107-130. NÈhÈrana-indriyanajhÈnanamaggapaccayÈ sabbattha sadisavissajjanÈti idaÑ etesu m|labhÈvena Ôhitesu gaÓanÈya samÈnataÑ sandhÈya vuttaÑ. M|lÈnaÒhi idha vissajjanaÑ gaÓanÈyeva, na sar|padassananti. NasahajÈtÈdicatukkaÑ idhÈpi parihÊnamevÈti suddhikanaye viya m|lesupi parihÊnamevÈti attho.


PaÔiccavÈra paccayÈnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ

131-189. HetÈdhipatimaggapaccayesu anulomato Ôhitesu -pa- aÔÔha paccanÊyato na labbhantÊti tiÓÓampi sÈdhÈraÓÈnaÑ paccanÊyato alabbhamÈnÈnaÑ sabbesaÑ sa~gahavasena vuttaÑ, tasmÈ maggapaccaye itarehi sÈdhÈraÓÈ satteva yojetabbÈ. Adhipatipaccaye anulomato Ôhite hetupaccayopi paccanÊyato na labbhati, so pana maggena asÈdhÈraÓoti katvÈ na vuttoti daÔÔhabbo. Yehi vinÈ ar|paÑ na uppajjati, te ekantikattÈ ar|paÔÔhÈnikÈti idha vuttÈti daÔÔhabbÈ, tena purejÈtÈsevanapaccayÈ tehi vinÈpi ar|passa uppattito vajjitÈ honti. SabbaÔÔhÈnikÈ aÒÒamaÒÒa-ÈhÈrindriyÈ ca tehi vinÈ ar|passa anuppattito sa~gahitÈti. �nataragaÓanÈnaÑyeva vasenÈti yadi anulomato ÔhitÈ ekakÈdayo dvÈvÊsatipariyosÈnÈ |nataragaÓanÈ honti, tesaÑ vasena paccanÊyato yojitassa tassa tassa gaÓanÈ veditabbÈ. Atha paccanÊyato yojito |nataragaÓano, tassa vasena anulomato Ôhitassapi gaÓanÈ veditabbÈti attho. “AÒÒamaÒÒapaccayÈ nÈrammaÓe ekan”ti-Èdivacanato1 pana na idaÑ lakkhaÓaÑ ekantikaÑ.

PaccayÈnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 47 piÔÔhe.


PaÔiccavÈra paccayapaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ

190. SabbatthevÈti na kevalaÑ hetumhiyeva, atha kho sabbesu paccayesu paccanÊkato Ôhites|ti attho. PurejÈtaÑ ÈsevanaÒca alabhantaÑ kaÒci nidassanavasena dassento “paÔisandhivipÈko panÈ”ti-ÈdimÈha.

“PurejÈtapacchÈjÈtÈsevanavipÈkavippayuttesu paccanÊkato Ôhitesu ekaÑ ÔhapetvÈ avasesÈ anulomato labbhantÊ”ti idaÑ avasesÈnaÑ lÈbhamattaÑ sandhÈya vuttaÑ. Na sabbesaÑ avasesÈnaÑ lÈbhanti daÔÔhabbaÑ. Yadipi hi pacchÈjÈte pasa~go natthi “anulomato sabbattheva na labbhatÊ”ti apavÈdassa katattÈ, purejÈto pana vippayutte paccanÊkato Ôhite anulomato labbhatÊti idampi avasesÈ sabbeti atthe gayhamÈne Èpajjeyya. Yampi keci “vippayuttapaccayarahite Èruppepi ÈrammaÓapurejÈtassa sambhavaÑ ÒÈpetuÑ evaÑ vuttan”ti vadanti, tampi tesaÑ rucimattameva. Na hi yattha vatthupurejÈtaÑ na labbhati, tattha ÈrammaÓapurejÈtabhÈvena upakÈrakaÑ hotÊti dassitoyaÑ nayoti. YujjamÈnakavasenÈti paccanÊkato Ôhitassa ÔhapetabbattÈ vuttaÑ, yujjamÈnakapaccayuppannavasena vÈti attho. “Maggapaccaye paccanÊkato Ôhite hetupaccayo anulomato na labbhatÊ”ti purimapÈÔho, adhipatipaccayopi pana na labbhatÊti “hetÈdhipatipaccayÈ anulomato na labbhantÊ”ti paÔhanti. Adhipatipaccaye paccanÊkato Ôhite pacchÈjÈtato aÒÒo anulomato alabbhamÈno nÈma natthÊti na vicÈritaÑ. AÒÒamaÒÒe paccanÊkato Ôhite “ar|pÈnaÑyevÈ”ti vuttÈnava anulomato na labbhanti, tampi paccanÊkato Ôhitehi ÈrammaÓapaccayÈdÊhi sadisatÈya suviÒÒeyyanti na vicÈritaÑ bhavissatÊti. 191-195. YÈva ÈsevanÈ sabbaÑ sadisanti na aÒÒamaÒÒena ghaÔitassa m|lassa vitthÈritattÈ tato parÈni m|lÈni sandhÈya vuttaÑ. Tesu hi anulomato yojetabbapaccayÈ ca paÒhÈ cÈtisabbaÑ sadisanti.

ImasiÑ paccanÊyÈnulometi etassa “imesampi pakiÓÓakÈnaÑ vasenettha gaÓanavÈro asammohato veditabbo”ti etena saha


sambandho. Tattha etthÈti etesu paccayes|ti attho veditabbo. ImasmiÑ paccanÊyÈnulome labbhamÈnesu paccayuppannadhammesupÊti vÈ yojetabbaÑ. Tattha pi-saddena imamatthaÑ dÊpeti–na kevalaÑ paccayesveva kismiÒci paccanÊkato Ôhite keci anulomato na labbhanti, atha kho paccayuppannadhammesupi koci ekaccaÑ paccayaÑ labhamÈno kaÒci paccayaÑ na labhatÊti. Tattha kammapaccayaÑ labhamÈno yebhuyyena indriyapaccayaÑ labhati, maggapaccayaÑ labhamÈno yebhuyyena hetupaccayaÑ, tathÈ ca jhÈnapaccayaÑ labhamÈno maggapaccayanti etesveva lÈbhÈlÈbhÈ vicÈritÈ. YatthÈti paÒcavokÈrapavatte asaÒÒesu ca. R|padhammÈti yathÈvuttÈni kaÔattÈr|pÈneva sandhÈya vadati. Na hi paÒcavokÈrapavatte sabbe r|padhammÈ hetÈdÊni na labhantÊti. “HetÈdhipativipÈkindriyapaccaye na labhantÊ”ti purimapÈÔho, jhÈnamaggepi pana na labhantÊti “hetÈdhipativipÈkindriyajhÈnamaggapaccaye na labhantÊ”ti paÔhanti. Ye r|padhammÈnaÑ paccayÈ honti, tesu ar|paÔÔhÈnikavajjesu eteyeva na labhantÊti adhippÈyo. PacchÈjÈtÈhÈravippayuttapaccayepi hi pavatte kaÔattÈr|paÑ labhatÊti. LabbhamÈnÈ labbhamÈnapaccayadassanamattaÒcetaÑ, na tehi paccayehi uppatti-anuppattidassananti. EvaÑ indriyapaccayÈlÈbho jÊvitindriyaÑ sandhÈya vutto siyÈ. YathÈvuttesu hi dhammavasena pacchÈjÈtÈdittayampi alabhantaÑ nÈma kaÔattÈr|paÑ natthi. Ko pana vÈdo sabbaÔÔhÈnikakammesu1. IndriyaÑ pana alabhantaÑ atthi, kintaÑ? JÊvitindriyanti. Yadi evaÑ upÈdÈr|pÈni sandhÈya aÒÒamaÒÒapaccayampi na labhantÊti vattabbaÑ, taÑ pana pÈkaÔanti na vuttaÑ siyÈ. Ar|pindriyÈlÈbhaÑ vÈ sandhÈya indriyapdaccayÈlÈbho vuttoti daÔÔhabbo. 196-197. NÈrammaÓam|lakesu dukÈdÊsu hetuyÈ paÒcÈti yadipi tikÈdÊsu “hetuyÈ paÒcÈ”ti idaÑ natthi, tathÈpi dukÈdÊsu sabbattha anuttÈnaÑ vattukÈmo “dukÈdÊs|”ti sabbasa~gahavasena vatvÈ tattha yaÑ Èdiduke vuttaÑ “hetuyÈ paÒcÈ”ti, taÑ niddhÈreti. Keci pana “nÈrammaÓam|lake hetuyÈ paÒcÈ”ti pÈÔhaÑ vadanti. “AÒÒamaÒÒe ekanti bh|tar|pameva sandhÈya vuttan”ti purimapÈÔho, vatthupi pana labbhatÊti “bh|tar|pÈni cevavatthuÒca sandhÈya vuttan”ti paÔhanti. Tim|laketi idhÈpi dum|lakaÑ tim|lakanti vadanti. ______________________________________________________________ 1. SabbaÔÔhÈnikadhammesu (Ka)


203-233. Nakammam|lake hetuyÈ tÊÓÊti-ÈdÊsu cetanÈva paccayuppannÈti idaÑ “hetuyÈ tÊÓÊ”ti evaÑpakÈre cetanÈmattasa~gÈhake sandhÈya vuttanti daÔÔhabbaÑ. Œdi-saddo hi pakÈratthova hotÊti. SahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayÈhÈra-atthi-avigatesu pana r|pampi labbhatÊti.

PaccayapaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PaÔiccavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SahajÈtavÈravaÓÓanÈ

234-242. KusalaÑ dhammaÑ sahajÈto, kusalaÑ ekaÑ khandhaÑ sahajÈtoti-ÈdÊsu sahajÈtasaddena sahajÈtapaccayakaraÓaÑ sahajÈtÈyattabhÈvagamanaÑ vÈ vuttanti tassa karaÓassa gamanassa vÈ kusalÈdÊnaÑ kammabhÈvato upayogavacanaÑ katanti daÔÔhabbaÑ. Esa nayo paccayavÈrÈdÊsupi. TatrÈpi hi paccayasaddena ca nissayapaccayakaraÓaÑ nissayÈyattabhÈvagamanaÑ vÈ vuttaÑ, saÑsaÔÔhasaddena ca sampayuttapaccayakaraÓaÑ sampayuttÈyattabhÈvagamanaÑ vÈti taÑkammabhÈvato upayogavacanaÑ kusalÈdÊsu katanti. SahajÈtampi ca upÈdÈr|paÑ bh|tar|passa paccayo na hotÊti “paÔiccÈ”ti iminÈ vacanena dÊpito paccayo na hotÊti attho. “UpÈdÈr|paÑ bh|tar|passÈ”ti ca nidassanavasena vuttaÑ. UpÈdÈr|passapi hi upÈdÈr|paÑ yathÈvuttÈ paccayo na hoti, vatthuvajjÈni r|pÈni ca ar|pÈnanti.

SahajÈtavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. PaccayavÈravaÓÓanÈ

243. PaccayÈti ettha pati ayo paccayo. Pati-saddo patiÔÔhatthaÑ dÊpeti, aya-saddo gatiÑ, patiÔÔhÈbh|tÈ gati nissayo paccayoti vuttaÑ hoti, tato paccayo, paccayakaraÓato tadÈyattabhÈvagamanato vÈti attho.


“MahÈbh|te paccayÈ cittasamuÔÔhÈnaÑ r|pan”ti1 bh|tupÈdÈr|pÈni saha sa~gaÓhitvÈ vuttaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ pana cittasamuÔÔhÈne ca mahÈbh|te nissÈya cittasamuÔÔhÈnaÑ upÈdÈr|panti sayaÑ nissayo ahutvÈ nissaye uppajjamÈnena upÈdÈr|pena nidassanaÑ katanti daÔÔhabbaÑ. 255. AsaÒÒa -pa- kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|panti ettha yo paÔiccavÈre sahajÈte kamma-utujÈnaÑ, kamme ca ekantÈnekantakammajÈnaÑ vasena attho vutto, so nÈdhippeto eva “kaÔattÈr|pan”ti kammasamuÔÔhÈnar|passeva sabbassa ca gahitattÈti taÑ pahÈya yathÈgahitassa kaÔattÈr|passa visesanavasena “upÈdÈr|pasa~khÈtaÑ kaÔattÈr|pan”ti atthamÈha. MahÈbh|te pana paÔicca paccayÈ ca mahÈbh|tÈnaÑ uppatti na nivÈretabbÈti upÈdÈr|paggahaÓena kaÔattÈr|paggahaÓaÑ avisesetvÈ upÈdÈr|pÈnaÑ nivattetabbÈnaÑ atthitÈya kaÔattÈr|paggahaÓeneva upÈdÈr|paggahaÓassa visesanaÑ daÔÔhabbaÑ. 269-276. “AbyÈkatena abyÈkataÑ, kusalaÑ, akusalan”ti vattabbe “abyÈkatena kusalaÑ, akusalaÑ, abyÈkatan”ti, “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo ca akusalo ca dhammÈ kusalassÈti anÈmasitvÈ”ti ca purimapÈÔhe pamÈdalekhÈ daÔÔhabbÈ. 286-287. NahetupaccayÈ napurejÈte dveti ettha aÔÔhakathÈyaÑ “Èruppe pana ahetukamohassa ahetukakiriyassa vasena dveti vuttÈ, navippayutte dveti Èruppe ahetukÈkusalakiriyavasenÈ”ti vuttaÑ, taÑ labbhamÈnesu ekadesena nidassanavasena vuttanti daÔÔhabbaÑ. Œruppe pana ahetukamohassa ahetukakiriyÈya ahetukapaÔisandhiyÈ ekaccassa ca r|passa vasena dve vuttÈti, navippayutte dveti Èruppe ahetukÈkusalakiriyÈ-ekaccar|pÈnaÑ vasenÈti vuttanti. “Nonatthinovigatesu ekanti sabbar|passa vasenÈ”ti vuttaÑ, nahetum|lakattÈ imassa nayassa hetupaccayaÑ labhantaÑ na labbhatÊti “ekaccassa r|passa vasenÈ”ti bhavitabbaÑ. CakkhÈdidhammavasena pana cittasamuÔÔhÈnÈdikoÔÔhÈsavasena vÈ sabbaÑ labbhatÊti “sabbar|passÈ”ti vuttaÑ siyÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 70 piÔÔhe.


289-296. ŒgatÈnÈgatanti paÒhavasena vuttaÑ, labbhamÈnÈlabbhamÈnanti Ègate ca paÒhe labbhamÈnÈlabbhamÈnadhammavasena.

PaccayavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. NissayavÈravaÓÓanÈ

329-337. PaccayavÈrena nissayapaccayabhÈvanti nissayavÈre vuttassa nissayapaccayabhÈvaÑ niyametunti attho.

NissayavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SaÑsaÔÔhavÈravaÓÓanÈ

351-368. SaÑsaÔÔhavÈre paccanÊye “navippayutte paÔisandhi natthÊ”ti idaÑ vatthuvirahitÈya paÔisandhiyÈ visuÑ anuddharaÓato vuttaÑ. PaÔiccavÈrÈdÊsu hi sahajÈtassa paccayabhÈvadassanatthaÑ savatthukÈ paÔisandhi uddhaÔÈ, sÈ idhÈpi adhipatipurejÈtÈsevanesu nakammanavipÈkanajhÈnanavipayuttesu na labbhati, aÒÒesu ca anulomato paccanÊyato ca labbhamÈnapaccayesu labbhatÊti imassa visesassa dassanatthaÑ uddhaÔÈti. SesÈ terasa na labbhantÊti ettha “sesÈ cuddasÈ”ti bhavitabbaÑ. Na jhÈne ekanti ahetukapaÒcaviÒÒÈÓavasenÈti paÒcaviÒÒÈÓÈnaÑ hetupaccayavirahitamattadassanatthaÑ ahetukaggahaÓaÑ katanti daÔÔhabbaÑ, “namagge ekanti ahetukakiriyavasenÈ”ti vuttaÑ, “ahetukavipÈkakiriyavasenÈ”ti bhavitabbaÑ. 369-391. HeÔÔhÈ vuttanayenevÈti paÔiccavÈre anulomapaccanÊye vuttanayena. “Nahetupaccayuppannesu ahetukamohova jhÈnamaggapaccayaÑ labhati, sesÈ na labhantÊ”ti vuttaÑ, sesesu pana paÒcaviÒÒÈÓavajjÈhetukakkhandhÈ taÑsamuÔÔhÈnÈ paccayuppannadhammÈ jhÈnapaccayaÑ labhanti, na paccanÊyÈnulome dvinnaÑ paccayÈnaÑ anulomena saha yojanÈ atthÊti jhÈnamaggapaccayaÑ sahitaÑ labhatÊti ca na sakkÈ vattuÑ, tasmÈ “ahetukamohova maggapaccayaÑ labhatÊ”ti vattabbaÑ.

SaÑsaÔÔhavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


6. SampayuttavÈravaÓÓanÈ

392-400. SadisaÑ sampayuttaÑ saÑsaÔÔhaÑ vokiÓÓaÒca saÑsaÔÔhaÑ na hotÊti ubhayaÑ aÒÒamaÒÒÈpekkhaÑ vuccamÈnaÑ aÒÒamaÒÒassa niyÈmakaÑ hotÊti.

SampayuttavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. PaÒhÈvÈravibha~gavaÓÓanÈ

401-403. Yehi paccayehi kusalo kusalassa paccayo hoti, te paccaye paÔipÈÔiyÈ dassetunti yathÈkkamena ÈgatÈgatapaÔipÈÔiyÈ dassetunti attho. Kusalo kusalassÈti nidassanamattametaÑ, tena kusalo kusalÈdÊnaÑ, akusalo akusalÈdÊnaÑ, abyÈkato abyÈkatÈdÊnaÑ, kusalÈbyÈkatÈ kusalÈdÊnanti-Èdiko sabbo pabhedo nidassito hotÊti yathÈnidassite sabbe gahetvÈ Èha “te paccaye paÔipÈÔiyÈ dassetun”ti. 404. DatvÈti ettha dÈ-saddo sodhanatthopi hotÊti mantvÈ Èha “visuddhaÑ katvÈ”ti. TesaÒhi taÑ cittanti tesanti vattabbatÈrahaÑ sakadÈgÈmimaggÈdipurecÈrikaÑ taÑ gotrabhucittanti adhippÈyo. VipassanÈkusalaÑ pana kÈmÈvacaramevÈti paccayuppannaÑ bh|mito vavatthapeti. TenevÈti dhammavaseneva dassanato, desanantarattÈti adhippÈyo. 405. AssÈdanaÑ sarÈgassa somanassassa sasomanassassa rÈgassa ca kiccanti Èha “anubhavati ceva rajjati cÈ”ti. AbhinandanaÑ pÊtikiccasahitÈya taÓhÈya kiccanti Èha “sappÊtikataÓhÈvasenÈ”ti. DiÔÔhÈbhinandanÈ diÔÔhiyeva. Ettha pana pacchimatthameva gahetvÈ “abhinandantassa attÈ attaniyanti-Èdivasena -pa- diÔÔhi uppajjatÊ”ti vuttaÑ. AbhinandanÈ pana diÔÔhÈbhinandanÈyevÈti na sakkÈ vattuÑ “bhÈvanÈya pahÈtabbo dhammo bhÈvanÈya pahÈtabbassa dhammassa ÈrammaÓa -pa- bhÈvanÈya pahÈtabbaÑ rÈgaÑ assÈdeti abhinandatÊ”ti1 vacanato, tasmÈ purimopi attho vuttoti daÔÔhabbo. DvÊsu pana somanassasahagatacittesu yathÈvuttena ______________________________________________________________ 1. Abhi 9. 159 piÔÔhe.


somanassena rÈgena ca assÈdentassa tesuyeva sappÊtikataÓhÈya cat|supi diÔÔhÈbhinandanÈya abhinandantassa ca diÔÔhi uppajjatÊtipi sakkÈ yojetuÑ. JÈtivasenÈti suciÓÓasÈmaÒÒavasenÈti attho. 406. TadÈrammaÓatÈti tadÈrammaÓabhÈvena. Vibhattilopi hettha katoti. BhÈvavantato vÈ aÒÒo bhÈvo natthÊti bhÈveneva vipÈkaÑ viseseti, vipÈko tadÈrammaÓabhÈvabh|toti attho. ViÒÒÈÓaÒcÈyatananevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanavipÈkÈnaÑ viya na kÈmÈvacaravipÈkÈnaÑ niyogato vavatthitaÑ idaÒca kammaÑ ÈrammaÓanti taÑ labbhamÈnampi na vuttaÑ. TadÈrammaÓena pana kusalÈrammaÓabhÈvena samÈnalakkhaÓatÈya kammÈrammaÓÈ paÔisandhi-Èdayopi dassitÈyevÈti daÔÔhabbÈ. PaÔilomato vÈ ekantarikavasena vÈti vadantena anulomato samÈpajjane yebhuyyena ÈsannasamÈpattiyÈ ÈrammaÓabhÈvo dassitoti daÔÔhabbo. YathÈ pana paÔilomato ekantarikavasena ca samÈpajjantassa anÈsannÈpi samÈpatti ÈrammaÓaÑ hoti, evaÑ anulomato samÈpajjantassapi bhaveyyÈti. “CetopariyaÒÈÓassÈti-ÈdÊni parato ÈvajjanÈya yojetabbÈnÊ”ti vatvÈ “yÈ etesaÑ ÈvajjanÈ, tassÈ”ti attho vutto, evaÑ sati “iddhividhaÒÈÓassÈ”tipi vattabbaÑ siyÈ. YasmÈ pana kusalÈ khandhÈ abyÈkatassa iddhividhaÒÈÓassa ÈrammaÓaÑ na hontÊti taÑ na vuttaÑ, cetopariyaÒÈÓÈdÊnaÒca hontÊti tÈni vuttÈni, tasmÈ kiriyÈnaÑ cetopariyaÒÈÓÈdÊnaÑ yÈya kÈyaci ÈvajjanÈya ca kusalÈrammaÓÈya kusalÈ khandhÈ ÈrammaÓapaccayena paccayoti evamattho daÔÔhabbo. 407-409. VippaÔisÈrÈdivasena vÈti Èdi-saddena ÈdÊnavadassanena sabhÈvato ca aniÔÔhatÈmattaÑ sa~gaÓhÈti, akkhantibhedÈ vÈ. 410. R|pÈyatanaÑ cakkhuviÒÒÈÓassÈti-ÈdinÈ viÒÒÈÓakÈyehi1 niyatÈrammaÓehi abyÈkatassa abyÈkatÈnaÑ ÈrammaÓapaccayabhÈvaÑ nidasseti. Sabbassa hi vattuÑ asakkuÓeyyattÈ ekasmiÑ santÈne dhammÈnaÑ ekadesena nidassanaÑ karotÊti. ______________________________________________________________ 1. CakkhuviÒÒÈÓakÈyehi (Ka)


413-416. Catubh|makaÑ kusalaÑ ÈrammaÓÈdhipatipaccayabhÈvena dassitaÑ, paccayuppannaÑ pana kÈmÈvacarameva. 417. Apubbato cittasantÈnato vuÔÔhÈnaÑ bhava~gameva, taÑ pana m|lÈgantukabhava~gasa~khÈtaÑ tadÈrammaÓaÑ pakatibhava~gaÒca. AnulomaÑ sekkhÈya phalasamÈpattiyÈti ettha kÈyaci sekkhaphalasamÈpattiyÈ avajjetabbattÈ vattabbaÑ natthÊti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanakusalaÑ phalasamÈpattiyÈti imaÑ nibbisesanaÑ phalasamÈpattiÑ uddharitvÈ dassento Èha “phalasamÈpattiyÈti anÈgÈmiphalasamÈpattiyÈ”ti. KÈmÈvacarakiriyÈ duvidhassapi vuÔÔhÈnassÈti ettha kiriyÈnantaraÑ tadÈrammaÓavuÔÔhÈne yaÑ vattabbaÑ, taÑ cittuppÈdakaÓÉe vuttameva.

TÈ ubhopi -pa- dvÈdasannanti idaÑ somanassasahagatamanoviÒÒÈÓadhÈtuvasena vuttaÑ, upekkhÈsahagatÈ pana yathÈvuttÈnaÑ dasannaÑ viÒÒÈÓadhÈt|naÑ voÔÔhabbanakiriyassa manodhÈtukiriyassa cÈti dvÈdasannaÑ hotÊti daÔÔhabbaÑ. 423. DÈnÈdipuÒÒakiriyÈyattÈ sabbasampattiyo paÔivijjhitvÈti sambandho. Na panetaÑ ekantena gahetabbanti “balavacetanÈva labbhati, na dubbalÈ”ti etaÑ ekantaÑ na gahetabbaÑ, daÄhaÑ vÈ na gahetabbanti adhippÈyo. KiÑ kÈraÓanti? Balavato dubbalassa vÈ katokÈsassa antarÈyaÑ paÔibÈhitvÈ vipaccanato “yaÑkaÒci yadi vipÈkaÑ janeti, upanissayo na hotÊ”ti navattabbattÈ cÈti dassento “katokÈsaÒhÊ”ti-ÈdimÈha. VipÈkattike pana paÒhÈvÈrapaccanÊye “vipÈkadhammadhammo vipÈkassa dhammassa ÈrammaÓapaccayena paccayo, upanissayapaccayena paccayo, kammapaccayena paccayo”ti1 kammapaccayassa visuÑ uddhaÔattÈ, vedanÈttike ca paÒhÈvÈrapaccanÊye “nahetupaccayÈ na-ÈrammaÓapaccayÈ na-upanissaye aÔÔhÈ”ti2 vuttattÈ “vipÈkajanakampi kiÒci kammaÑ upanissayapaccayo na hotÊ”ti sakkÈ vattunti.

TasmiÑ vÈ viruddhoti taÑnimittaÑ viruddho, viruddhanti vÈ pÈÔho. OmÈnanti parassa pavatta-omÈnaÑ. RÈgo raÒjanavasena pavattÈ kÈmarÈgataÓhÈ, “iti me cakkhuÑ siyÈ anÈgatamaddhÈnaÑ, iti r|pÈ”ti appaÔiladdhassa paÔilÈbhÈya cittapaÓidahanataÓhÈ patthanÈti ayametesaÑ viseso. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 365, 373, 376 piÔÔhesu. 2. Abhi 8. 330 piÔÔhe.


Tesu aÒÒampÊti tesu yaÑkiÒci pubbe hanitato aÒÒampi pÈÓaÑ hanatÊti attho.

PunappunaÑ ÈÓÈpanavasena vÈti mÈtughÈtakammena sadisatÈya pubbe pavattÈyapi ÈÓattacetanÈya mÈtughÈtakammanÈmaÑ ÈropetvÈ vadanti. Esa nayo dvÊhi pahÈrehÊti etthÈpi.

Yatheva hi -pa- uppÈdeti nÈmÈti rÈgaÑ upanissÈya dÈnaÑ detÊti rÈgaÑ upanissÈya dÈnavasena saddhaÑ uppÈdetÊti ayamattho vutto hotÊti iminÈ adhippÈyena vadati. YathÈ rÈgaÑ upanissÈya dÈnaÑ detÊti-evamÈdi hoti, evaÑ rÈgÈdayo saddhÈdÊnaÑ upanissayapaccayoti idampi hotÊti dasseti. KÈyikaÑ sukhanti-ÈdÊnaÑ ekato dassanena visuÑyeva na etesaÑ paccayabhÈvo, atha kho ekatopÊti dassitaÑ hotÊti daÔÔhabbaÑ. 425. Upatthambhakattena paccayattÈyevÈti etena idaÑ dasseti–na purimavÈresu viya imasmiÑ paccayena uppatti vuccati, atha kho tassa tassa paccayuppannassa tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ taÑtaÑpaccayabhÈvo, na ca pacchÈjÈtakkhandhÈ upatthambhakattena paccayÈ na honti, tenesa pacchÈjÈtapaccayo idha anulomato Ègatoti. 427. CetanÈ vatthussapi paccayoti attano patiÔÔhÈbh|tassapi kammapaccayoti adhippÈyo.

KasmÈ panettha paccayavÈre viya nissaya-atthi-avigatesu dum|lakadukÈvasÈnÈ paÒhÈ na uddhaÔÈti? AlabbhamÈnattÈ. Tattha hi paccayuppannappadhÈnattÈ desanÈya kusalo ca abyÈkato ca dhammÈ ekato uppajjamÈnÈ kusalÈbyÈkatapaccayÈ labbhantÊti “kusalaÒca abyÈkataÒca dhammaÑ paccayÈ kusalo ca abyÈkato ca dhammÈ uppajjantÊ”ti1 vuttaÑ. Yato tato vÈ ubhayapaccayato paccayuppannassa uppattimattaÑyeva hi tattha adhippetaÑ, na ubhayassa ubhinnaÑ paccayabhÈvoti. Idha pana paccayappadhÈnattÈ desanÈya kusalÈbyÈkatÈ kusalÈbyÈkatÈnaÑ ubhinnaÑ nissayÈdibh|tÈ na ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 71 piÔÔhe.


labbhantÊti “kusalo ca abyÈkato ca dhammÈ kusalassa ca abyÈkatassa ca dhammassa nissayapaccayena paccayo”ti-Èdi na vuttaÑ.

PaÒhÈvÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PaÒhÈvÈrassa ghaÔane anulomagaÓanÈ

439. “Ettha pana purejÈtampi labbhatÊ”ti vuttaÑ, yadi evaÑ kasmÈ “tathÈ”ti vuttanti? “TÊÓÊ”ti gaÓanamattasÈmaÒÒato. 440. “Adhipatipaccaye ÔhapetvÈ vÊmaÑsaÑ sesÈdhipatino visabhÈgÈ”ti purimapÈÔho nidassanavasena daÔÔhabbo. YasmÈ pana hetupaccayassa visabhÈgena ekena ÈrammaÓena nidassanaÑ akatvÈ anantarÈdÊni vadanto sabbe visabhÈge dasseti, tasmÈ indriyamaggapaccayÈ ca visabhÈgÈ dassetabbÈti “adhipatindriyamaggapaccayesu ÔhapetvÈ paÒÒaÑ sesÈ dhammÈ visabhÈgÈ”ti paÔhanti. TathÈ bhÈvÈbhÈvato hetupaccayabhÈve sahajÈtÈdipaccayabhÈvato. Nanu yathÈ amohavajjÈnaÑ het|naÑ hetupaccayabhÈve adhipatindriyamaggapaccayabhÈvo natthÊti paÒÒÈvajjÈnaÑ adhipatipaccayÈdÊnaÑ visabhÈgatÈ, evaÑ kusalÈdihet|naÑ hetupaccayabhÈve vipÈkapaccayabhÈvÈbhÈvato hetuvajjÈnaÑ vipÈkÈnaÑ visabhÈgatÈya bhavitabbanti? Na bhavitabbaÑ ubhayapaccayasahite cittacetasikarÈsimhi hetupaccayabhÈve vipÈkapaccayattÈbhÈvÈbhÈvato. YathÈ hi hetusahajÈtapaccayasahitarÈsimhi satipi hetuvajjasabbhÈve het|naÑ hetupaccayabhÈve sahajÈtapaccayattÈbhÈvo natthÊti na hetuvajjÈnaÑ sahajÈtÈnaÑ hetussa visabhÈgatÈ vuttÈ, evamidhÈpÊti. Esa nayo vippayuttapaccayepi. Apica paccayuppannasseva paccayÈ vuccantÊti paccayuppannakkhaÓe tathÈ bhÈvÈbhÈvavasena1 sabhÈgatÈya vuccamÈnÈya nÈnÈkkhaÓavasena visabhÈgatÈ tasseva na vattabbÈti.

KusalÈ vÊmaÑsÈti idaÑ “kusalÈ vÊmaÑsÈdhipatÊ”ti evaÑ vattabbaÑ. Na hi anadhipatibh|tÈ vÊmaÑsÈ adhipatipaccayo hotÊti. ______________________________________________________________ 1. TathÈbhÈvabhÈvavasena (Ka)


441-443. “Sace pana vippayuttapaccayo pavisati, itarÈni dve labhatÊ”ti purimapÈÔho, “kusalo dhammo kusalassa ca abyÈkatassa cÈ”ti idaÑ pana na labbhatÊti “kusalo abyÈkatassa, abyÈkato abyÈkatassÈti dve labhatÊ”ti paÔhanti. �nataragaÓanes|ti yesu paviÔÔhesu |natarÈ gaÓanÈ hoti, tes|ti attho. TÊÓi dve ekanti1 evaÑ |nataragaÓanesu vÈ aÒÒamaÒÒÈdÊsu pavisantesu tesaÑ vasena tikato |naÑ yathÈladdhaÒca ekanti gaÓanaÑ labhatÊti attho.

AvipÈkÈnÊti anÈmaÔÔhavipÈkÈnÊti attho, na vipÈkaheturahitÈnÊti.

Tattha sabbepi sahajÈtavipÈkÈ cevÈti tattha ye sahajÈtÈ paccayuppannÈ vuttÈ, te sabbepi vipÈkÈ ceva vipÈkasahajÈtar|pÈ cÈti attho. TaÑsamuÔÔhÈnar|pÈ cÈti ettha paÔisandhiyaÑ kaÔattÈr|pampi taÑsamuÔÔhÈnaggahaÓeneva sa~gaÓhÈtÊti veditabbaÑ. “TaÑsamuÔÔhÈnar|pakaÔattÈr|pÈ ca labbhantÊ”tipi paÔhanti. Catutthe vipÈkacittasamuÔÔhÈnar|pamevÈti etthÈpi eseva nayo. “KaÔattÈr|paÒcÈ”tipi pana paÔhanti.

EvampÊti “etesu pana ghaÔanesu sabbapaÔhamÈnÊ”ti-ÈdinÈ vuttanayenapi. GhaÔanesu pana yo yo paccayo m|labhÈvena Ôhito, taÑpaccayadhammÈnaÑ niravasesa-|na-|natara-|natamalÈbhakkamena ghaÔanÈ vuccati, niravasesalÈbhe ca paccayuppannÈnaÑ niravasesalÈbhakkamena. TathÈ2 |nalÈbhÈdÊs|ti ayaÑ kamo veditabbo.

Hetum|lakaÑ niÔÔhitÈ. 445. Vatthuvasena sanissayaÑ vakkhatÊti na idaÑ labbhamÈnassapi vatthussa vasena ghaÔananti adhippÈyenÈha “ÈrammaÓavaseneva vÈ”ti. 446. SahajÈtena pana saddhiÑ ÈrammaÓÈdhipati, ÈrammaÓÈdhipatinÈ ca saddhiÑ sahajÈtaÑ na labbhatÊti idaÑ yathÈ sahajÈtapurejÈtÈ eko nissayapaccayo atthipaccayo ca honti, evaÑ sahajÈtÈrammaÓÈdhipatÊnaÑ ekassa adhipatipaccayabhÈvassa abhÈvato ______________________________________________________________ 1. TÊÓi paÒca ekanti (?) 2. Tato(?)


vuttaÑ. NissayabhÈvo hi atthi-avigatabhÈvo ca sahajÈtapurejÈtanissayÈdÊnaÑ samÈno, na panevaÑ sahajÈtÈrammaÓÈdhipatibhÈvo samÈno. SahajÈto hi ÈrammaÓabhÈvaÑ anupagantvÈ attanÈ saha pavattanavasena adhipati hoti, itaro ÈrammaÓaÑ hutvÈ attani ninnatÈkaraÓena. SahajÈto ca vijjamÈnabhÈveneva upakÈrako, itaro atÊtÈnÈgatopi ÈrammaÓabhÈveneva, tasmÈ sahajÈtÈrammaÓapaccayÈ viya bhinnasabhÈvÈ sahajÈtÈrammaÓÈdhipatinoti na te ekato eva adhipatipaccayabhÈvaÑ bhajanti, teneva paÒhÈvÈravibha~ge ca “kusalo ca abyÈkato ca dhammÈ kusalassa dhammassa adhipatipaccayena paccayo”ti-Èdi na vuttanti. 447-452. SÈhÈrakaghaÔanÈnaÑ purato vÊriyacittavÊmaÑsÈnaÑ sÈdhÈraÓavasena anÈhÈrakÈmaggakÈni sa-indriyaghaÔanÈni vattabbÈni siyuÑ “adhipatisahajÈtanissaya-indriya atthi-avigatanti satta. AdhipatisahajÈta-aÒÒamaÒÒanissaya-idriyasampayutta-atthi-avigatanti tÊÓi. AdhipatisahajÈtanissaya-indriyavippayutta-atthi-avigatanti tÊÓi. AdhipatisahajÈtanissayavipÈka-indriya-atthi-avigatanti ekaÑ. AdhipatisahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayavipÈka-indriyasampayutta-avigatanti ekaÑ. AdhipatisahajÈtanissayavipÈka-indriyavippayutta-atthi-avigatanti ekan”ti. KasmÈ tÈni na vuttÈnÊti? Indriyabh|tassa adhipatissa ÈhÈramaggehi aÒÒassa abhÈvÈ. CittÈdhipati hi ÈhÈro, vÊriyavÊmaÑsÈ ca maggo hoti, na ca aÒÒo indriyabh|to adhipati atthi, yassa vasena anÈhÈrakÈmaggakÈni sa-indriyaghaÔanÈni vattabbÈni siyuÑ, tasmÈ tÈni avatvÈ cittÈdhipati-ÈdÊnaÑ ekantena ÈhÈramaggabhÈvadassanatthaÑ sÈhÈrakasamaggakÈneva vuttÈni. Tesu ca samaggakesu dve paccayadhammÈ labbhanti, sÈhÈrakesu ekoyevÈti samaggakÈni pubbe vattabbÈni siyuÑ. Sa-indriyakÈni pana yehi ÈhÈramaggehi bhinditabbÈni, tesaÑ kamavasena pacchÈ vuttÈni. AÔÔhakathÈyaÑ pana sadisattÈti samaggakattena samÈnattÈ, anantarar|pattÈti vÈ attho. 457-460. KusalÈbyÈkato abyÈkatassÈti cattÈrÊti abyÈkatasahitassa kusalassa paccayabhÈvadassanavasena kusalam|lake sveva dum|lakampi ÈharitvÈ vuttaÑ. AbyÈkate vatthur|pampÊti idaÑ


“kaÔattÈr|pampÊ”ti evaÑ vattabbaÑ. “DutiyaghaÔane abyÈkatavissajjane r|pesu vatthumeva labbhatÊ”ti purimapÈÔho, bh|tar|pampi pana labbhatÊti “vatthuÒca bh|tar|paÒca labbhatÊ”ti paÔhanti. “Catutthe cittasamuÔÔhÈnar|pamevÈ”ti vuttaÑ, “cittasamuÔÔhÈnar|paÑ paÔisandhikkhaÓe kaÔattÈr|paÒcÈ”ti pana vattabbaÑ. SavipÈkesu paÔhame vipÈkÈ ceva vipÈkacittasamuÔÔhÈnar|paÒcÈti ettha catutthe vipÈkacittasamuÔÔhÈnamevÈti idha ca kaÔattÈr|pampi vipÈkacittasamuÔÔhÈnaggahaÓena gahitanti daÔÔhabbaÑ. “KaÔattÈr|paÒcÈ”tipi pana paÔhanti. Ettha pana sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayavipÈka sampayuttavippayutta-atthi avigatam|lakesu ghaÔanesu hetukammajhÈnamaggehi ghaÔanÈni na yojitÈni, yathÈvuttesu atthi-avigatam|lavajjesu ÈhÈrena, nissayavippayutta-atthi-avigatavajjesu adhipati-indriyehi ca. KasmÈti? Tesu hi yojiyamÈnesu taÑtaÑcittuppÈdekadesabh|tÈ hetu-Èdayo ar|padhammÈva paccayabhÈvena labbhanti. Tena tehi ghaÔanÈni hetum|lakÈdÊsu vuttasadisÈneva r|pamissakattÈbhÈvena suviÒÒeyyÈnÊti na vuttÈni. Atthi-avigatehi pana yojiyamÈno ÈhÈro nissayÈdÊhi adhipati-indriyÈni ca r|pamissakÈni hontÊti adhipatÈhÈrindriyam|lakesu vuttasadisÈnipi ghaÔanÈni atthi-avigatam|lakesu nissayÈdim|lakesu ca ÈhÈrena adhipatindriyehi ca supÈkaÔabhÈvatthaÑ yojitÈnÊti daÔÔhabbÈnÊti. 462-464. Nissayam|lake “chaÔÔhe tÊÓÊti kusalÈdÊni cittasamuÔÔhÈnassÈ”ti purimapÈÔho, cakkhÈdÊni pana cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ labbhantÊti “abyÈkatassa cakkhÈyatanÈdÊni cÈ”ti paÔhanti. 466. Upanissayam|lake pakat|panissayavasena vuttesu dvÊsu paÔhame “lokiyakusalÈkusalacetanÈ paccayabhÈvato gahetabbÈ”ti vuttaÑ, lokuttarÈpi pana gahetabbÈva. 473-477. Kammam|lake paÔisandhiyaÑ vatthupÊti ettha na pavatte viya khandhÈyeva paccayuppannabhÈvenagahetabbÈti adhippÈyo. VipÈkÈvipÈkasÈdhÈraÓavasena vuttesu cat|su paÔhame “ar|pena saddhiÑ cittasamuÔÔhÈnar|paÑ labbhatÊ”ti vuttaÑ, kaÔattÈr|pampi pana labbhÈteva. ImasmiÑ pana kammam|lake “kammapaccayÈ ÈrammaÓe dve”ti, ÈrammaÓam|lake ca “ÈrammaÓapaccayÈ


kamme dve”ti kasmÈ na vuttaÑ, nanu kusalÈkusalacetanÈ kammÈrammaÓÈnaÑ paÔisandhiyÈdÊnaÑ kammapaccayo ÈrammaÓapaccayo ca hoti. YathÈ ca ÈrammaÓabh|taÑ vatthuÑ ÈrammaÓanissayapaccayabhÈvena vuccati, evaÑ kammampi ÈrammaÓapaccayabhÈvena vattabbanti? Na, dvinnaÑ paccayabhÈvÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaÔikkhepato. PaccuppannaÒhi vatthu nissayabhÈvaÑ apariccajitvÈ tenevÈkÈrena tannissitena ÈlambiyamÈnaÑ nissayabhÈvena ca nissayapaccayoti yuttaÑ vattuÑ. KammaÑ pana tasmiÑ kate pavattamÈnÈnaÑ kat|pacitabhÈvena kammapaccayo hoti, nÈrammaÓÈkÈrena, visayamattatÈvasena ca ÈrammaÓapaccayo hoti, na santÈnavisesaÑ katvÈ phaluppÈdanasa~khÈtena kammapaccayÈkÈrena, tasmÈ kammapaccayabhÈvo ÈrammaÓapaccayabhÈvaÑ paÔikkhipati, ÈrammaÓapaccayabhÈvo ca kammapaccayabhÈvanti “kammapaccayo hutvÈ ÈrammaÓapaccayo hotÊ”ti, “ÈrammaÓapaccayo hutvÈ kammapaccayo hotÊ”ti ca na sakkÈ vattunti na vuttaÑ. Esa ca sabhÈvo vattamÈnÈnaÒca ÈrammaÓapurejÈtÈnaÑ vatthucakkhÈdÊnaÑ, yaÑ ÈrammaÓapaccayabhÈvena saha nissayÈdipaccayÈ hontÊti vattabbatÈ, atÊtassa ca kammassa ayaÑ sabhÈvo, yaÑ ÈrammaÓapaccayabhÈvena saha kammapaccayo hotÊti navattabbatÈ. YathÈ sahajÈtapurejÈtanissayÈnaÑ saha nissayapaccayabhÈvena vattabbatÈ sabhÈvo, sahajÈtÈrammaÓÈdhipatÊnaÒca saha adhipatipaccayabhÈvena navattabbatÈ, evamidhÈpÊti. 478-483. NirÈdhipativiÒÒÈÓÈhÈravasenÈti anÈmaÔÔhÈdhipatibhÈvassa viÒÒÈÓÈhÈrassa vasenÈti adhippÈyo. Vatthu parihÈyatÊti aÒÒamaÒÒampi labhantassa vatthussa vasena sabbassa kaÔattÈr|passa parihÈnaÑ dasseti. 484-495. “Tatiye ar|pindriyÈni r|pÈnan”ti vuttaÑ, cakkhÈdÊni ca pana cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ labbhanti. Tato vÊriyavasena maggasampayuttÈni chÈti ettha yadipi vÊmaÑsÈ labbhati, vÊriyassa pana vasena taÑsamÈnagatikÈ vÊmaÑsÈpi gahitÈti “vÊriyavasenÈ”ti vuttaÑ. 511-514. Vippayuttam|lake “dasame kusalÈdayo cittasamuÔÔhÈnÈnan”ti vuttaÑ, paÔisandhiyaÑ pana “khandhÈ kaÔattÈr|pÈnaÑ vatthu ca khandhÈnan”ti idampi labbhati. “EkÈdasame paÔisandhiyaÑ vatthu khandhÈnan”ti vuttaÑ, taÑ


vipÈkapaccayassa aggahitattÈ yassa vatthussa vasena ghaÔanaÑ kataÑ, tassa dassanavasena vuttaÑ. “KhandhÈ ca vatthussÈ”ti idampi pana labbhateva. “DvÈdasame paÔisandhiyaÑ khandhÈ kaÔattÈr|pÈnan”ti pubbapÈÔho, cittasamuÔÔhÈnÈni pana na vajjetabbÈnÊti “dvÈdasame khandhÈ pavatte cittasamuÔÔhÈnar|pÈnaÑ paÔisandhiyaÑ kaÔattÈr|pÈnaÒcÈ”ti paÔhanti. 515-518. Atthipaccayam|lake paÔhamaghaÔane “ar|pavatthÈrammaÓamahÈbh|ta-indriyÈhÈrÈnaÑ vasena sahajÈtapurejÈtapacchÈjÈtapaccayÈ labbhantÊ”ti vuttaÑ, “ÈhÈrindriyapaccayÈ cÈ”tipi pana vattabbaÑ. Na hi indriyÈhÈrÈnaÑ vasena sahajÈtÈdayo labbhantÊti. “Dutiye pacchÈjÈtakabaÄÊkÈrÈhÈrÈ na labbhantÊ”ti vutaÑ, sabbÈnipi pana alabbhamÈnÈni dassetuÑ “pacchÈjÈtakabaÄÊkÈrÈhÈrar|pajÊvitindriyar|pÈdi-ÈrammaÓÈni ca na labbhantÊ”ti paÔhanti, chaÔÔhaÑ sabbesaÑ indriyÈnaÑ vasena vuttaÑ. Sattame tato r|pajÊvitindriyamattaÑ parihÈyatÊti evametesaÑ viseso vattabbo. Tato ekÈdasameti ettha tatoti navamatoti attho. Terasame vatthÈrammaÓÈti ettha vatthuggahaÓena cakkhÈdivatth|nipi gahitÈni, tathÈ cuddasame vatthumevÈti etthÈpi. “Sattarasame pana tadeva ÈrammaÓÈdhipatibhÈvena, aÔÔhÈrasamepi tadeva ÈrammaÓ|panissayavasenÈ”ti purimapÈÔho, “ÈrammaÓupanissayavasenÈ”ti ayaÑ pana sattarasamato viseso na hoti vatthÈrammaÓÈnaÑ pana sattarasame aÔÔhÈrasame ca vatthusseva paccayabhÈvo visesoti “sattarasame pana ÈrammaÓÈdhipatibhÈvena cakkhÈdÊni ca aÔÔhÈrasame vatthusseva ÈrammaÓ|panissayavasenÈ”ti paÔhanti. 519. SahajÈtÈni viya sahajÈtena kenaci ekena paccayena aniyamitattÈ tÈni pakiÓÓakÈnÊti vuttÈnÊti ettha purejÈtapachÈjÈtÈhÈrindriyÈni1 sahajÈtena aÒÒamaÒÒaÒca asÈmaÒÒavasena vippakiÓÓÈni vuttÈni. ŒrammaÓam|lake anantarasamanantarapurejÈtÈti ettha upanissayopi paÔhitabbo.

Yesu pÈkaÔÈ hutvÈ paÒÒÈyanti2, tÈni dassetuÑ “hetum|lakÈdÊnan”ti-ÈdimÈha. AlobhÈditaÑtaÑnÈmavasena pana hetu-ÈrammaÓÈdhipati-ÈhÈrindriyajhÈnamaggapaccayadhammÈ evaÑ pÈkaÔÈ hutvÈ na paÒÒÈyeyyunti ______________________________________________________________ 1. PurejÈtapacchÈjÈtÈhÈrindriyÈnaÑ (Ka) 2. Na paÒÒÈyanti (Ka)


te paricchedavasena dassento “dvÈdaseva hi het|”ti-ÈdimÈha. Tena “ettakÈyeva paccayadhammÈ”ti nicchayaÑ katvÈ pÈkaÔo hutvÈ apaÒÒÈyamÈnopi tesveva maggitabboti dasseti. Tattha cha ÈrammaÓÈti etena ÈrammaÓÈdhipati r|pÈdi-ÈrammaÓabhÈvato sa~gahitoti taÑ aggahetvÈ “cattÈro adhipatayo”ti vuttaÑ. Ekantena kusalavipÈkÈti idaÑ indriyesu aÒÒindriyavasena labbhati. Ekantena akusalavipÈkÈti idaÑ pana na sakkÈ laddhuÑ. JhÈna~gesvapi hi dukkhaÑ akusalameva vipÈkassa ajhÈna~gattÈ. CittaÔÔhitipi akusalavipÈkakiriyÈ hotÊti. Akusalassa vipÈkÈ akusalavipÈkÈti evaÑ pana atthe gayhamÈne indriyesu dukkhindriyavasena labbheyya, kusalavipÈkÈkusalavipÈkavisesena pana paccayayojanÈ natthÊti ayamattho adhippetoti sakkÈ vattunti.

PaÒhÈvÈrassa ghaÔane anulomagaÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PaccanÊyuddhÈravaÓÓanÈ

527. Ekena lakkhaÓenÈti “kusalo dhammo kusalassa dhammassa nahetupaccayena paccayo”ti hetupaccayato aÒÒena paccayena paccayoti attho. Hetupaccayato ca aÒÒe paccayÈ aggahitaggahaÓena aÔÔha honti, tesu kusalo kusaldassa tÊhi paccayehi paccayo, akusalassa dvÊhi, evaÑ tasmiÑ tasmiÑ paccaye paccanÊyato Ôhite tato aÒÒe paccayÈ imesveva ÈrammaÓÈdÊsu aÔÔhasu paccayesu yathÈyogaÑ yojetabbÈti idamettha lakkhaÓaÑ veditabbaÑ. Etesu ca aÔÔhasu paccayesu purimapurimehi asa~gahite sa~gahetvÈ pacchimapacchimÈ vuttÈti ÈrammaÓato aÒÒesaÑ dvinnaÑ vasena upanissayo, vatthupurejÈtassa vasena purejÈtaÑ, sahajÈtato upanissayato, ca aÒÒissÈ cetanÈya vasena kammaÑ, sahajÈtato aÒÒassa kabaÄÊ kÈrÈhÈrassa vasena ÈhÈro, sahajÈtato purejÈtato ca aÒÒassa r|pajÊvitindriyassa vasena indriyaÑ vuttanti daÔÔhabbaÑ. EvaÒca katvÈ kusalo dhammo kusalassa dhammassa ÈrammaÓapaccayena paccayo,


sahajÈta-upanissayapaccayena paccayo”ticceva1 vuttaÑ, tadaÒÒÈbhÈvÈna vuttaÑ “kammÈhÈrindriyapaccayena paccayo”ti, tasmÈ “ÈrammaÓÈdhipati ÈrammaÓapaccaye sa~gahaÑ gacchatÊ”ti evaÑ vattabbaÑ. YaÑ pana parittattike paÒhÈvÈrapaccanÊye “appamÈÓo dhammo appamÈÓassa dhammassa sahajÈta-upanissayapaccayena paccayo”ti2 ettha ÈrammaÓassa avacanaÑ, taÑ purimehi asa~gahitavasena vuttÈnaÑ sa~gahitavivajjanÈbhÈvato upanissayato aÒÒÈrammaÓÈbhÈvato ca, na pana ÈrammaÓ|panissayassa ÈrammaÓe asa~gahitattÈ.

Atthi-avigatapaccayÈ yadipi sahajÈtapurejÈtapacchÈjÈtÈhÈrindriyÈnaÑ vasena paÒcavidhÈva, sahajÈtapurejÈtÈnaÑ pana pacchÈjÈtÈhÈrÈnaÑ pacchÈjÈtindriyÈnaÒca sahÈpi atthi-avigatapaccayabhÈvo hoti, na tiÓÓaÑ vippayuttatÈ viya visuÑyevÈti “atthi-avigatesu ca ekekassa vasena chahi bhedehi ÔhitÈ”ti atthi-avigatapaccayalakkhaÓesu ekekaÑ sa~gahetvÈ vuttaÑ.

“R|pindriyapaccayo pana ajjhattabahiddhÈbhedato duvidho”ti vuttaÑ, taÑ “ajjhattikabÈhirabhedato”ti evaÑ vattabbaÑ.

CatuvÊsatiyÈpÊti na soÄasannaÑyeva, nÈpi aÔÔhannaÑyeva, atha kho catuvÊsatiyÈpÊti attho. ŒrammaÓabh|tÈnaÑ adhipati-upanissayapaccayÈnaÑ upanissaye nissayapurejÈtavippayutta-atthi-avigatÈnaÒca purejÈte sa~gaho atthÊti ÈrammaÓapaccayaÑ ÈrammaÓapaccayabhÈveyeva ÔhapetvÈ tadekadesassa tesaÒca upanissayÈdÊsu sa~gahaÑ vattukÈmo “ÈrammaÓapaccaye ÈrammaÓapaccayova sa~gahaÑ gacchati, na sesÈ tevÊsatÊ”ti Èha. CatutthepurejÈtapaccayeti ettha yathÈ “upanissayapaccaye adhipatibh|to ÈrammaÓapaccayo”ti vuttaÑ, evaÑ “purejÈtabh|to ÈrammaÓapaccayo”tipi vattabbaÑ, taÑ pana tattha vuttanayena gahetuÑ sakkÈti katvÈ na vuttaÑ siyÈ. Atha pana “ÈrammaÓato aÒÒaÑ purejÈtaggahaÓena gahitan”ti na vuttaÑ, evaÑ sati upanissayaggahaÓenapi ÈrammaÓato aÒÒassa gahitatÈya bhavitabbanti “adhipatibh|to ÈrammaÓapaccayo upanissaye sa~gahaÑ gacchatÊ”ti na vattabbaÑ siyÈti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 132, 139, 144 piÔÔhesu. 2. Abhi 9. 328, 333 piÔÔhesu.


Yesu paÒhesu -pa- ekova paccayo Ègatoti ettha ÈgatovÈti evaÑ evasaddo ÈnetvÈ yojetabbo. Tena dvÈdasamacuddasamesu paÒhesu sahajÈtapurejÈtesu ekeko paccayo na anÈgato hoti, atha kho ÈgatovÈti tesu aÒÒatarapaÔikkhepe tepi paÒhÈ parihÈyantÊti dassitaÑ hotÊti. YasmiÑ pana paÒheti dutiyachaÔÔhapaÒhesu ekekavasena gahetvÈ ekavacanena niddisÊyati. Evanti ÈrammaÓa-upanissayavasenÈti attho. Tena dvÈdasamacuddasame nivatteti. Tesupi hi dve paccayÈ ÈgatÈ, na pana ÈrammaÓa-upanissayavasenÈti. AvasesÈnaÑ vasenÈti avasesÈnaÑ labbhamÈnÈnaÑ vasenÈti daÔÔhabbaÑ. Na hi terasamapannarasamesu pacchÈjÈtepi paÔikkhitte ÈhÈrindriyÈnaÑ vasena te paÒhÈ labbhanti, atha kho sahajÈtasseva vasenÈti. Idameva cettha lakkhaÓanti aÔÔhannaÑ paccayÈnaÑ sabbapaccayasa~gÈhakattaÑ, ukkaÔÔhavasena paÒhÈparicchedo, te te paccaye sa~gahetvÈ dassitapaccayaparicchedo, tasmiÑ tasmiÑ paccaye paÔikkhitte tassa tassa paÒhassa parihÈnÈparihÈnÊti etaÑ sabbaÑ sandhÈya vuttanti daÔÔhabbaÑ. teneva “iminÈ lakkhaÓenÈ”ti vuttaÑ.

TatrÈti pabhedaparihÈnÊsu. TÊhi paccayehi ek|navÊsati paccayÈ dassitÈti “nahetupaccayÈ”ti ettha labbhamÈnapaccaye sandhÈya vuttaÑ. AyaÑ pana paccayuddhÈro sabbapaccanÊyassa sÈdhÈraÓalakkhaÓavasena vutto, na “nahetupaccayÈ”ti ettheva labbhamÈnapaccayadassanavasena. EvaÒca katvÈ hetudukapaÒhÈvÈrapaccanÊye “hetudhammo hetussa dhammassa ÈrammaÓapaccayena paccayo, sahajÈtapaccayena paccayo, upanissayapaccayena paccayo”ti1 vuttaÑ, aÒÒathÈ “nahetupaccayÈ”ti ettha labbhamÈnapaccayadassane “sahajÈtapaccayena paccayo”ti na vattabbaÑ siyÈ, tasmÈ idhÈpi sabbalabbhamÈnapaccayasa~gahavasena paccayuddhÈrassa vuttattÈ tÊhi paccayehi vÊsati paccayÈ dassitÈti daÔÔhabbÈ. YaÑ vuttaÑ “tatrÈyaÑ vitthÈrakathÈ”ti, tatra pabhede vitthÈrakathaÑ vatvÈ parihÈnÊyaÑ dassento “tasmiÑ pana paccaye -pa- te parato vakkhÈmÈ”ti Èha. 528. TathÈ akusalÈdikesupi cat|su paÒhesu tehi tehi paccayehi te teyeva paccayÈ dassitÈti kusalÈdikesu ______________________________________________________________ 1. Abhi 10. 19 piÔÔhe.


dassitehi aÒÒesaÑ abhÈvaÑ sandhÈya vuttanti veditabbaÑ. Na hi “akusalo dhammo kusalassa dhammassÈ”ti ettha dvÊhi paccayehi tayo paccayÈ dassitÈ, atha kho dveyeva, abyÈkatassapi akusalo ÈrammaÓÈdhipatipaccayo na hotÊti. 530. SahajÈtapaccayÈ pana na honti vatthumissakattÈti asahajÈtapaccayena vatthunÈ sahajÈtapaccayabhÈvena gahitattÈ tena saddhiÑ sahajÈtapaccayÈ na hontÊti dasseti, na pana suddhÈnaÑ sahajÈtapaccayabhÈvaÑ nivÈreti. VatthunÈ pana saddhiÑ yena nissayÈdinÈ paccayÈ honti, tameva nissayÈdiÑ visesetuÑ sahajÈtanti vuttanti dassento “tasmÈ tesan”ti-ÈdimÈha.

ImasmiÑ pana paccayuddhÈre ÈrammaÓa-upanissayakamma-atthipaccayesu cat|su sabbapaccaye sa~gaÓhitvÈ kasmÈ tesaÑ vasena paccayuddhÈro na katoti? MissakÈmissakassa atthipaccayavibhÈgassa duviÒÒeyyattÈ. Na hi “avibhÈgena atthipaccayena paccayo”ti vutte sakkÈ viÒÒÈtuÑ “kiÑ suddhena sahajÈta-atthipaccayena purejÈtapacchÈjÈtÈhÈrindriya-atthipaccayena vÈ, atha sahajÈtapurejÈtamissakena pacchÈjÈtÈhÈramissakena pacchÈjÈtindriyamissakena vÈ”ti. Atthipaccayavisesesu pana sahajÈtÈdÊsu sar|patu vuccamÈnesu yattha suddhÈnaÑ sahajÈtÈdÊnaÑ paccayabhÈvo tattha “sahajÈtapaccayena paccayo”ti-ÈdinÈ suddhÈnaÑ, yattha ca missakÈnaÑ paccayabhÈvo, tattha “sahajÈtaÑ purejÈtan”ti-ÈdinÈ missakÈnaÑ gahaÓato suviÒÒeyyatÈ hoti, tasmÈ atthipaccayavisesadassanatthaÑ sahajÈtÈdayo gahitÈ, tena ca sabbapaccayÈnaÑ cat|su paccayesu sa~gaho dassito hoti.

KasmÈ pana sahajÈtapurejÈte aggahetvÈ nissayo, purejÈtapacchÈjÈte aggahetvÈ vippayutto vÈ atthipaccayavisesabhÈvena na vuttoti? AvattabbattÈ, nissayo tÈva na vattabbo sahajÈtapurejÈtÈnaÑ suddhÈnaÑ missakÈnaÒca nissayapaccayabhÈvato vibhajitabbatÈya atthipaccayena avisiÔÔhattÈ, vippayuttapaccayo ca sahajÈtapurejÈta pacchÈjÈtabhÈvato atthipaccayo viya visesitabboti so viya na vattabbo. SahajÈtapurejÈtÈnaÒca missakÈnaÑ atthipaccayabhÈvo hoti,


na vippayuttabhÈvo. TathÈ sahajÈtapacchÈjÈtÈnaÒca missakÈnaÑ atthipaccayabhÈvo hoti. Vakkhati hi “anupÈdinna-anupÈdÈniyo dhammo upÈdinnupÈdÈniyassa ca anupÈdinna-anupÈdÈniyassa ca dhammassa atthipaccayena paccayo sahajÈtaÑ pacchÈjÈtan”ti1, na pana vipayuttapaccayabhÈvo, tasmÈ vippayuttaggahaÓena missakÈnaÑ atthi paccayabhÈvassa aggahaÓato na so atthipaccayaviseso bhavituÑ yuttoti bhiyyopi na vattabbo.

Nanu ca sahajÈtapaccayo ca hetu-ÈdÊhi visesitabboti sopi nissayavippayuttÈ viya atthipaccayavisesabhÈvena na vattabboti? Na, viruddhapaccayehi avisesitabbattÈ. NissayavippayuttÈ hi atthipaccayo viya uppattikÈlaviruddhehi paccayehi visesitabbÈ, na pana sahajÈto. Hetu-Èdayo hi sahajÈtÈ eva, na uppattikÈlaviruddhÈti.

PaccanÊyuddhÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _______


Nahetum|lakavaÓÓanÈ

532. Suddho ÈrammaÓapaccayo parihÈyatÊti ettha suddhaggahaÓena na kiÒci payojanaÑ. ŒrammaÓe hi paccanÊyato Ôhite adhipatipaccayÈdibh|to ÈrammaÓapaccayo parihÈyatiyevÈti. Suddhoti vÈ aÔÔhasu paccayesu kevalaÑ ÈrammaÓapaccayo parihÈyati, na sesÈti dasseti. EkÈdasannanti sahajÈte sa~gahaÑ gacchantesu pannarasasu aÒÒamaÒÒavipÈkasampayuttavippayutte vajjetvÈ ekÈdasannaÑ vasena. Teti te sahajÈte antogadhÈyeva tasmiÑ paÔikkhitte aÒÒenÈkÈrena vissajjanaÑ na labhantÊti dasseti, anantogadhÈ pana ÈrammaÓÈdhipatipurejÈtanissayÈdayo ÈrammaÓÈdi-ÈkÈrena labhantÊti.

KiÒcÈpi sahajÈtapaccayoyeva natthÊti tasmiÑ paÔikkhitte ime vÈrÈ na labbheyyuÑ, atha kho nissaya-atthi-avigatÈnaÑ vasena ete labhitabbÈ siyunti adhippÈyo. YasmÈ panÈti-ÈdinÈ yadipi sahajÈtapaccayo ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 433 piÔÔhe.


natthi, yasmÈ pana sahajÈtapaccayadhamme ÔhitÈ ete na nissayÈdayo na honti, yasmÈ ca sahajÈte paÔikkhitte ye paÔikkhittÈ honti, te idha sahajÈtapaÔikkhepena paÔikkhittÈ, tasmÈ tepi vÈrÈ na labbhantÊti dasseti.

®hapetvÈ sahajÈtapaccayanti etena nissayÈdibh|taÒca sahajÈtapaccayaÑ ÔhapetvÈti vuttanti daÔÔhabbaÑ. Kusalato pavattamÈnesu kusalÈbyÈkatesu kusalassa kusalo aÒÒamaÒÒapaccayo hotÊti imamatthaÑ sandhÈyÈha “aÒÒamaÒÒapaccayadhammavasena pavattisabbhÈvato”ti. Ye dhammÈ aÒÒamaÒÒapaccayasa~gahaÑ gatÈti tesaÑ tesaÑ paccayuppannÈnaÑ paccayabhÈvena vuccamÈnÈ ye dhammÈ attano paccayuppannabhÈvena vuccamÈnÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayoti sa~gahaÑ gatÈti attho. Kusalo ca kusalassa aÒÒamaÒÒapaccayoti katvÈ kusalÈbyÈkatÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayasa~gahaÑ gateheva dhammehi paccayo hoti, samudÈyabh|to ekadesabh|tehÊti ayamettha adhippÈyo. Kusalo pana kusalassa aÒÒamaÒÒapaccayabh|teheva1 kusalÈbyÈkatÈnaÑ sahajÈtÈdÊhi, na aÒÒathÈti aÒÒamaÒÒe paÔikkhitte so vÈro parihÈyatÊti vattabbaÑ.

CatunnaÑ khandhÈnaÑ ekadesovÈti sahajÈte sandhÈya vuttaÑ. AsahajÈtÈ hi ÈhÈrindriyÈ r|pakkhandhekadesova honti. Teti te vippayuttapaccayadhammÈ. 533. “Dum|lakÈdivasena paccayagaÓanaÑ dassetun”ti likhitaÑ, “paccanÊyagaÓanaÑ dassetun”ti pana vattabbaÑ. PaccanÊyavÈragaÓanÈ hi dassitÈti.

“VipÈkaÑ panettha na-upanissayapaccayena saddhiÑ ghaÔitattÈ na labbhatÊ”ti vuttaÑ, vipÈkassapi pana kammaÑ upanissayo ahutvÈpi kammapaccayo hotÊti vipÈkattike dassitametanti.

Nahetum|lakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. 534. Satta paÒca tÊÓi dve ekanti paricchinnagaÓanÈnÊti sattÈdiparicchedehi paricchinnagaÓanÈni vissajjanÈni hetum|lake dassitÈnÊti Èha. ______________________________________________________________ 1. AÒÒamaÒÒapaccayabh|toyeva (Ka)


538. NanissayapaccayÈ na-upanissayapaccayÈ napacchÈjÈte tÊÓÊti m|lakaÑ sa~khipitvÈ dasam|lake “napacchÈjÈte tÊÓÊ”ti vuttaÑ gaÓanaÑ uddharati. “Tesu kaÔattÈr|paÒca ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÒca paccayuppannan”ti vuttaÑ, dvÊsu pana vipÈko tatiye tesamuÔÔhÈnikakÈyo ca paccayuppanno hotiyeva. 545. AbyÈkato ca sahajÈta-abyÈkatassÈti “ar|pÈbyÈkato ar|pÈbyÈkatassa, r|pÈbyÈkato ca r|pÈbyÈkatassÈ”ti etaÑ dvayaÑ sandhÈya vuttaÑ. R|pÈbyÈkato pana ar|pÈbyÈkatassa, ar|pÈbyÈkato ca r|pÈbyÈkatassa sahajÈtapaccayo honto vippayuttapaccayo hotiyeva. “AbyÈkato sahajÈtÈhÈrindriyavasena abyÈkatassÈti evaÑ paÒcÈ”ti pana vattabbaÑ. 536. No-atthipaccayÈ nahetuyÈ navÈti ettha “ekam|lakekÈvasÈnÈ anantarapakat|panissayavasena labbhantÊ”ti vuttaÑ, atthipaccaye pana paÔikkhitte aÔÔhasu paccayesu sahajÈtapurejÈtapacchÈjÈtÈhÈrindriyÈni paÔikkhittÈni, ÈrammaÓa-upanissayakammÈni ÔhitÈnÊti tesaÑ tiÓÓaÑ ÔhitÈnaÑ vasena labbhantÊti vattabbaÑ. Sabbattha hi aÔÔhasu paccayesu ye ye paÔikkhittÈ,te te apanetvÈ, ye ye ÔhitÈ, tesaÑ vasena te te vÈrÈ labbhantÊti idamettha lakkhaÓanti. YÈva nissayampÊti na kevalaÑ nÈrammaÓeyeva ÔhatvÈ, atha kho yÈva nissayaÑ, tÈva ÔhatvÈpi na-upanissaye dve kÈtabbÈti attho. Na-upanissayato hi purimesu ca navapi labbhanti, na-upanissaye pana pavatte atthi-ÈrammaÓa-upanissayapaÔikkhepena satta paccayÈ paÔikkhittÈti avasiÔÔhassa kammassa vasena dveyevÈti.

PaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ

550. SadisavÈrÈti anur|pavÈrÈti attho. Na-aÒÒamaÒÒe laddhesu hi ekÈdasasu “kusalo kusalassa akusalo akusalassÈ”ti ime hetuyÈ laddhesu sattasu imeheva dvÊhi samÈnÈ honti,


atthÈbhÈvato pana na anur|pÈti. Atha vÈ vacanato atthato ca uddesato yathÈyogaÑ niddesato cÈti sabbathÈ samÈnataÑ sandhÈya “sadisavÈrÈ”ti Èha. 551. PaÔisandhinÈmar|paÑ sandhÈyÈti paÔisandhiyaÑ hetunÈmapaccayaÑ vatthur|paÒca paccayuppannaÑ sandhÈya. TÊÓi kusalÈdÊni cittasamuÔÔhÈnar|passÈti ettha “abyÈkato kaÔattÈr|passa cÈ”ti idampi vattabbaÑ. 556. Adhipatim|lake nahetuyÈ dasÈti dvinnampi adhipatÊnaÑ vasena vuttaÑ, nÈrammaÓe sattÈti sahajÈtÈdhipatissa, nasahajÈte sattÈti ÈrammaÓÈdhipatissÈti evaÑ sabbattha tasmiÑ tasmiÑ paccaye paÔikkhitte ghaÔanesu ca tasmiÑ tasmiÑ paccaye ghaÔite m|labhÈvena Ôhite paccaye ye dhammÈ parihÈyanti, ye ca tiÔÔhanti, te sÈdhukaÑ sallakkhetvÈ ye dhammÈ ÔhitÈ yesaÑ paccayÈ honti, tesaÑ vasena gaÓanÈ uddharitabbÈ. Anulome vuttaghaÔite hi m|labhÈvena ÔhapetvÈ ghaÔatÈvasesÈ paccayÈ paccanÊyato yojitÈti tattha laddhÈyeva paccanÊyato ÔhitapaccayÈnaÑ vasena samÈnÈ |nÈ ca sakkÈ viÒÒÈtunti.

AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ

631. �nataragaÓanena saddhiÑ atirekagaÓanassapi gaÓanaÑ parihÈpetvÈti ettha anulomato yojiyamÈnena paccayena saddhiÑ paccanÊyato Ôhitassa atirekagaÓanassapi gaÓanaÑ parihÈpetvÈti adhippÈyo. ParihÈpanagaÓanÈya |nataragaÓanena saddhiÑ samÈnattaÒca na ekantikaÑ. NahetunÈrammaÓadukassa hi gaÓanÈ adhipatipaccayena yojiyamÈnena |nataragaÓanena saddhiÑ parihÊnÈpi adhipatipaccaye laddhagaÓanÈya na samÈnÈ, atha kho tatopi |natarÈ hotÊti Èha “na panetaÑ sabbasaÑsandanesu gacchatÊ”ti.

Nissaye paccanÊyato Ôhite sahajÈte ca anulomato atiÔÔhamÈnÈnaÑ hetu-ÈdÊnaÑ sahajÈtassa ca aÔÔhanaÑ pÈkaÔanti


apÈkaÔameva dassento “vatthupurejÈto anulomato na tiÔÔhatÊ”ti Èha. ŒhÈre vÈti-ÈdinÈ idaÑ dasseti–sahajÈte paccanÊyato Ôhite anulomati atiÔÔhamÈnÈ jhÈnamaggasampayuttÈ ÈhÈre vÈ indriye vÈ paccanÊyato Ôhite tiÔÔhantÊti hetu-Èdayopi tiÔÔhanti. SabbajhÈnamaggehi pana catukkhandhekadesabh|tÈnaÑ sampayuttena ca catukkhandhabh|tÈnaÑ sabbesaÑ tesaÑ anulomato ÔhÈnaÑ dassetÊti daÔÔhabbaÑ, itaresu vattabbameva natthi. Adhipati-upanissayÈti ÈrammaÓamissÈnampi anulomato ÔhÈnaÑ dasseti.

“Indriye ekanti r|pajÊvitindriyavasenÈ”ti1 vuttaÑ, “cakkhundriyÈdÊnaÑ r|pajÊvitindriyassa ca vasenÈ”ti pana vattabbaÑ. Kamena gantvÈ vippayutte tÊÓÊti idaÑ pÈkaÔabhÈvatthaÑ “navam|lakÈdÊsu vippayutte tÊÓÊ”ti evaÑ kesuci potthakesu uddhaÔaÑ. ImÈni ca dve pacchÈjÈtindriyavasenÈti idaÑ “imÈni ca dve pacchÈjÈtÈhÈrindriyavasenÈ”ti ca vattabbaÑ.

Nahetum|lakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. 636. Na-aÒÒamaÒÒapaccayÈ hetuyÈ tÊÓÊti kusalÈdÊni cittasamuÔÔhÈnÈnanti ettha “paÔisandhiyaÑ kaÔattÈr|pÈnaÒcÈ”tipi vattabbaÑ. HetuyÈ vuttehi tÊhÊti vÈrasÈmaÒÒameva sandhÈya vadati, tathÈ kamme tÊÓÊti hetuyÈ vuttÈnevÈti ca. Paccayesu pana sabbattha viseso sallakkhetabbo. AdhipatiyÈ tÊÓÊti na-aÒÒamaÒÒanahetuna-ÈrammaÓapaccayÈ adhipatiyÈ tÊÓÊti etÈni heÔÔhÈ hetuyÈ vuttÈnevÈti. 644. YathÈ ca heÔÔhÈti yathÈ nahetum|lake yÈva navipÈkÈ, tÈva gantvÈ nÈhÈrindriyesu ekekameva gahitaÑ, tathÈ idhÈpi nÈrammaÓam|lakÈdÊsu ekekameva gahitanti adhippÈyo. 648. NÈnÈkkhaÓikÈ kusalÈkusalacetanÈ kammasamuÔÔhÈnar|passÈti ettha “vipÈkÈnan”tipi vattabbaÑ. ŒhÈri ndriyesu tÊÓi sahajÈtasadisÈni r|passapi paccayabhÈvato, jhÈnamaggÈdÊsu tÊÓi hetusadisÈni ar|pÈnaÑyeva paccayabhÈvatoti adhippÈyo daÔÔhabbo. Œdi-saddena ca “navippayutta2nahetunÈrammaÓapaccayÈ adhipatiyÈ tÊÓÊ”ti-ÈdÊni3 sa~gaÓhÈti. ______________________________________________________________ 1. Indriye ekaÑ r|pindriyavasenÈti (AÔÔhakathÈyaÑ) 2. Nasampayutta (Ka) 3. Abhi 8. 290 piÔÔhe.


650. YaÑ panÈti yaÑ paccayaÑ sakaÔÔhÈne anulomato labhantampi aggahetvÈ tato paretarÈ paccanÊyato gayhanti, so paccayo pacchÈ anulomatova yojanaÑ labhatÊti attho. YathÈ pana nahetum|lakÈdÊsu nÈhÈre ghaÔite indriyavasena, nindriye ca ghaÔete ÈhÈravasena paÒhalÈbho hotÊti tesu aÒÒataraÑ paccanÊyato ayojetvÈ anulomato yojitaÑ, evaÑ no-atthino-avigatam|lakesu upanissaye ghaÔite kammavasena, kamme ca ghaÔite upanissayavasena paÒhalÈbho hotÊti tesu aÒÒataraÑ paccanÊyato ayojetvÈ anulomato yojitanti veditabbaÑ. EvametasmiÑ paccanÊyÈnulome sabbÈni m|lÈni dvedhÈ bhinnÈni nÈhÈranindriyÈni na-upanissayanakammÈni ca patvÈti.

PaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

KusalattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. VedanÈttikavaÓÓanÈ

1. VedanÈr|panibbÈnÈni pana tikamuttakÈni paÔiccÈdiniyamaÑ paccayuppannavacanaÒca na labhanti. PaÔiccavÈrÈdÊsu pana chasu yato hetupaccayÈdito tikadhammÈnaÑ uppatti vuttÈ, tattha yathÈnur|pato ÈrammaÓÈdipaccayabhÈvena labbhantÊti veditabbÈnÊti. 10. Sabba-ar|padhammapariggÈhakÈ pana sahajÈtÈdayo paccayÈti iminÈ kusalattikepi parihÊnaÑ sahajÈtaÑ r|pÈr|padhammapariggÈhakattÈ Èdimhi ÔhapetvÈ Èdisaddena sabbÈr|padhammapariggÈhakavacanena ca paccayuppannavasena sabba-ar|padhammapariggÈhakÈnaÑ ÈrammaÓÈdÊnaÑ parihÈniÑ dassetÊti daÔÔhabbaÑ. Tena kusalattikaparihÊnÈnaÑ sabbaÔÔhÈnikÈnaÑ catunnaÑ sabbatikÈdÊsu parihÈni dassitÈ hoti. PacchÈjÈtapaccayaÒca vinÈva uppattitoti etena pana pacchÈjÈtapaccayassa anulome parihÈniÑ, paccanÊye ca lÈbhaÑ dasseti. SahajÈtÈdayoti vÈ sahajÈtam|lakÈ sahajÈtanibandhanÈ paÔiccÈdiÑ pharantehi sahajÈtadhammehi vinÈ paccayÈ ahontÈtivuttaÑ hoti. KasmÈ pana sahajÈtanibandhanÈ sabbÈr|padhammapariggÈhakÈ ca ye,


teva parihÈyanti, na pana yo sahajÈtÈnibandhano sabbÈr|padhammapariggÈhako ca na hoti, so pacchÈjÈtoti tattha kÈraÓaÑ vadanto “sahajÈtÈdÊhi vinÈ anuppattito pacchÈjÈtapaccayaÒca vinÈva uppattito”ti Èha. Tattha sahajÈtÈdÊhi vinÈti sahajÈtanibandhanehi sabbÈr|padhammapariggÈhakehi ca vinÈti attho. Atha vÈ sahajÈtanibandhanÈnameva parihÈni, na pacchÈjÈtassa sahajÈtÈnibandhanassÈti ettheva kÈraÓaÑ vadanto “sahajÈtÈdÊhi vinÈ anuppattito pacchÈjÈtapaccayaÒca vinÈva uppattito”ti Èha. SahajÈtanibandhanÈpi pana sabba-ar|padhammapariggÈhakÈyeva parihÈyantÊti dassitametanti. 17. NavipÈkepi eseva nayoti nayadassanameva karoti, na ca paccayapaccayuppannasÈmaÒÒadassanaÑ. SukhÈya hi adukkhamasukhÈya ca vedanÈya sampayutte dhamme paÔicca tÈhi vedanÈhi sampayuttÈ ahetukakiriyadhammÈ vicikicchuddhaccasahajÈtamoho cÈti ayaÒhettha nayoti. Navippayutte ekanti Èruppe Èvajjanavasena vuttanti idaÑ ÈvajjanÈhetukamohÈnaÑ vasena vuttanti daÔÔhabbaÑ. 25-37. AnulomapaccanÊye yathÈ kusalattikaÑ, evaÑ gaÓetabbanti hetum|lakÈdÊnaÑ nayÈnaÑ ekam|lakadvim|lakÈdivasena ca yojetvÈ gahetabbatÈsÈmaÒÒaÑ sandhÈya vuttaÑ, na gaÓanasÈmaÒÒaÑ. Ito paresupi evar|pesu eseva nayo. Ahetukassa pana cittuppÈdassÈti-Èdi nahetum|lakaÑ sanehÈya vuttaÑ, “ahetukassa pana cittuppÈdassa mohassa cÈ”ti panettha vattabbaÑ. Mohassa cÈpi hi ahetukassa adhipati-abhÈvato adhipatino nahetum|lake anulomato aÔÔhÈnanti. ParivattetvÈpÊti nahetupaccayÈ na-adhipatipaccayÈ ÈrammaÓe tÊÓÊti evaÑ purato Ôhitampi ÈrammaÓÈdiÑ pacchato yojetvÈti attho. 39. PaÒhÈvÈre domanassaÑ uppajjatÊti etena taÑsampayutte dasseti. Upanissayavibha~ge “saddhÈpaÒcakesu mÈnaÑ jappeti diÔÔhiÑ gaÓhÈtÊti kattabbaÑ, avasesesu na kattabban”ti idaÑ pÈÔhagatidassanatthaÑ vuttaÑ, na pana rÈgÈdÊhi mÈnadiÔÔhÊnaÑ anuppattito. Kusalattikepi hi rÈgÈdÊsu “mÈnaÑ jappeti diÔÔhiÑ gaÓhÈtÊ”ti pÈÄi na vuttÈ, “rÈgo doso moho mÈno diÔÔhi patthanÈ rÈgassa dosassa mohassa


mÈnassa diÔÔhiyÈ patthÈnÈya upanissayapaccayena paccayo”ti1 pana rÈgÈdÊnaÑ mÈnadiÔÔhi-upanissayabhÈvo utto. TathÈ idhÈpi daÔÔhabbanti. “SukhÈya vedanÈya sampayuttena pana cittena gÈmaghÈtaÑ nigamaghÈtaÑ karotÊ”ti somanassasampayuttalobhasahagatacittena gÈmanigamaviluppanaÑ sandhÈya vuttaÑ. 62. SuddhÈnanti paccayapaccayuppannapadÈnaÑ anaÒÒattaÑ dasseti. PurejÈtapacchÈjÈtÈ panettha na vijjanti2. Na hi purejÈtÈ pacchajÈtÈ vÈ ar|padhammÈ ar|padhammÈnaÑ paccayÈ hontÊti ettha purejÈtÈti imasmiÑ tike vuccamÈnÈ adhikÈrappattÈ sukhÈya vedanÈya sampayuttÈdayova ar|padhammÈnaÑ purejÈtÈ hutvÈ paccayÈ na honti purejÈtattÈbhÈvatoti adhippÈyo, tathÈ pacchÈjÈtattÈbhÈvato pacchÈjÈtÈ vÈ hutvÈ na hontÊti. 63-64. SÈdhipati-amohavasenÈti adhipatibhÈvasahitÈmohavasenÈti attho. 83-87. NahetupaccayÈ -pana-upanissaye aÔÔhÈti nahetupaccayÈ nÈrammaÓapaccayÈ na-upanissaye aÔÔhÈti evaÑ sa~khipitvÈ uddharati. NÈnÈkkhaÓikakammapaccayavasena veditabbÈti idaÑ “dukkhÈya vedanÈya sampayutto sukhÈya vedanÈya sampayuttassÈ”ti etaÑ3 vajjetvÈ avasesesu aÔÔhasupi nÈnÈkkhaÓikakammapaccayasambhavaÑ sandhÈya vuttaÑ. Na hi sahajÈtapaccayo aÔÔhasupi labbhati, atha kho tÊsvevÈti.

VedanÈttikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. VipÈkattikavaÓÓanÈ

1-23. VipÈkattike vipÈkadhammaÑ paÔiccÈti vipÈkaÑ dhammaÑ paÔicca. SamÈsenapi hi soyevattho vuttoti pÈÄiyaÑ samÈsaÑ katvÈ likhitaÑ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 315, 316 piÔÔhesu. 2. Chijjanti (AÔÔhakathÈyaÑ) 3. EkaÑ (Ka)


24-52. “NevavipÈkanavipÈkadhammadhammaÑ paÔicca nevavipÈkanavipÈkadhammadhammo uppajjati navipÈkapaccayÈ”ti etassa vibha~ge “mahÈbh|te paÔicca cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ upÈdÈr|pan”ti ettakameva vuttaÑ, na vutaÑ “kaÔattÈr|pan”ti. TaÑ khandhe paÔicca uppajjamÈnassa mahÈbh|te paÔicca uppattidassanatthattÈ na vuttaÑ. Na hettha kaÔattÈr|passa khandhe paÔicca uppatti atthi, yassa mahÈbh|te paÔicca uppatti vattabbÈ siyÈ. PavattiyaÑ pana kaÔattÈr|paÑ “asaÒÒasattÈnaÑ -pa- mahÈbh|te paÔicca kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti eteneva dassitaÑ hoti. EvaÒca kahvÈ asaÒÒasattÈnaÑ r|pasamÈnagatikattÈ nÈhÈrapaccaye ca pavattiyaÑ kaÔattÈr|paÑ na uddhaÔaÑ. Tampi hi uppÈdakkhaÓe ÈhÈrapaccayena vinÈ uppajjatÊti uddharitabbaÑ siyÈti.

VipÈkattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. UpÈdinnattikavaÓÓanÈ

15. UpÈdinnattike anupÈdinna-anupÈdÈniyaÑ dhammaÑ paÔicca anupÈdinna-anupÈdÈniyo dhammo uppajjati nÈdhipatipaccayÈti etena sayaÑ adhipatibh|tattÈ avirahitÈrammaÓÈdhipatÊsupi adhipati duvidhenapi adhipatipaccayena uppajjatÊti na vattabbo, ayametassa sabhÈvoti dasseti. 72. UpÈdinnupÈdÈniyo kabaÄÊkÈrÈhÈro upÈdinnupÈdÈniyassa kÈyassa ÈhÈrapaccayena paccayoti ettha kammajÈnaÑ r|pÈnaÑ abbhantaragatÈ ojÈ tasseva kammajakÈyassa r|pajÊvitindriyaÑ viya kaÔattÈr|pÈnaÑ anupÈlanupatthambhanavasena paccayo, na janakavasenÈti ayamattho aÔÔhakathÈyaÑ vutto. EtasmiÑ pana atthe sati upÈdinnupÈdÈniyo ca anupÈdinnanupÈdÈniyo ca dhammÈ upÈdinnupÈdÈniyassa dhammassa atthipaccayena paccayo pacchÈjÈtindriyanti ettha “ÈhÈran”tipi vattabbaÑ, yadi ca kammajÈ ojÈ sakalÈpar|pÈnameva ÈhÈrapaccayo hoti, evaÑ sati “upÈdinnupÈdÈniyo kabaÄÊkÈrÈhÈro anupÈdinnupÈdÈniyassa kÈyassa ÈhÈrapaccayena paccayo”ti na vattabbaÑ siyÈ, vattaÒcidaÑ, tampi anajjhohaÔÈya sasantÈnagatÈya upÈdinnojÈya anupÈdinnupÈdÈniyassa kÈyassa ÈhÈrapaccayaÑ sandhÈya vuttaÑ. EvaÒca


sati “upÈdinnupÈdÈniyo ca anupÈdinna-anupÈdÈniyo ca dhammÈ anupÈdinnupÈdÈniyassa dhammassa atthipaccayena paccayo”ti1 ayampi paÒho pacchÈjÈtÈhÈravasena uddharitabbo siyÈ, tasmÈ ajjhohaÔassa upÈdinnÈhÈrassa lokuttarakkhaÓe abhÈvato dum|lakesu paÔhamapaÒhe “ÈhÈran”ti na vuttaÑ. DutiyapaÒho ca na uddhaÔo, na itarassa upÈdinnÈhÈrassa kÈmabhave asambhavÈbhÈvatoti ajjhohaÔameva maÓÉ|kÈdisarÊragataÑ upÈdinnÈhÈraÑ sandhÈya “upÈdinnupÈdÈniyo kabaÄÊkÈrÈhÈro upÈdinnupÈdÈniyassa ca anupÈdinnupÈdÈniyassa ca kÈyassa ÈhÈrapaccayena paccayo”ti2 vadantÈnaÑ vÈdo balavataro. Na hi ajjhohaÔamattÈva maÓÉ|kÈdayo kucchivitthataÑ na karonti, na va balaÑ na upajÈyanti, na ca r|paviseso na viÒÒÈyatÊti.

“AnupÈdinna-anupÈdÈniyo dhammo upÈdinnupÈdÈniyassa ca anupÈdinna-anupÈdÈniyassa ca dhammassa atthipaccayena paccayo sahajÈtaÑ pacchÈjÈtan”ti3 evamÈdÊhi idha vuttehi ekam|lakadukatikÈvasÈnapaÒhavissajjanehi “kusalo dhammo kusalassa ca abyÈkatassa ca dhammassa atthipaccayena paccayo sahajÈtan”ti-ÈdinÈ idha dutiyadukÈvasÈne viya vissajjanaÑ labbhatÊti viÒÒÈyati. SukhÈvabodhanatthaÑ pana tattha sahajÈtavaseneva vissajjanaÑ kataÑ. PaccanÊye pana sahajÈtasseva apaÔikkhepe lÈbhato, paÔikkhepe ca alÈbhato sahajÈtapaccayavaseneva ekam|lakadukÈvasÈnÈ tattha uddhaÔÈ, idha penetehi vissajjanehi eko dhammo sahajÈtÈdÊsu atthipaccayavisesesu anekehipi anekesaÑ dhammÈnaÑ eko atthipaccayo hotÊti dassitaÑ hoti. Eko hi dhammo ekassa dhammassa ekeneva atthipaccayavisesena atthipaccayo hoti, eko anekesaÑ ekenapi anekehipi, tathÈ aneko ekassa, aneko anekesaÑ samÈnatte paccayuppannadhammÈnaÑ, atthipaccayavisesesu pana paÒcasu sahajÈtaÑ purejÈteneva saha atthipaccayo hoti, anaÒÒadhammatte pacchÈjÈtena ca, na nÈnÈdhammatte.

Yadi siyÈ, “upÈdinnupÈdÈniyo ca anupÈdinna-anupÈdÈniyo ca dhammÈ upÈdinnupÈdÈniyassa dhammassa atthipaccayena paccayo pacchÈjÈtaÑ indriyan”ti ettha “sahajÈtan”tipi vattabbaÑ siyÈ. KammajÈnaÒhi bh|tÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 434 piÔÔhe. 2. Abhi 8. 425 piÔÔhe. 3. Abhi 8. 432 piÔÔhe.


sahajÈtÈnaÑ pacchÈjÈtÈnaÒca lokuttarÈnaÑ ekakkhaÓe labbhamÈnÈnampi eko atthipaccayabhÈvo natthi sahajÈtapacchÈjÈtÈnaÑ nÈnÈdhammÈnaÑ viruddhasabhÈvattÈti taÑ na vuttanti veditabbaÑ. EvaÒca katvÈ paccanÊye ca “na-indriye bÈvÊsÈ”ti vuttaÑ. AÒÒathÈ hi indriyapaÔikkhepepi sahajÈtapacchÈjÈtavasena tassa paÒhassa lÈbhato “tevÊsÈ”ti vattabbaÑ siyÈti. PurejÈtaÑ sahajÈteneva saha atthipaccayo hoti, na itarehi, tampi vatthu taÑsahitapurejÈtameva, na itaraÑ. Kusalattike hi paÒhÈvÈre “na vippayuttapaccayÈ atthiyÈ paÒcÈ”ti1 vuttaÑ, sanidassanattike pana “vippayutte bÈvÊsÈ”ti2. YaÑ pana tattha atthivibha~ge paccayuddhÈre ca tim|lakekÈvasÈnaÑ uddhaÔaÑ, taÑ vatthusahitassa ÈrammaÓapurejÈtassa sahajÈtena, saha paccayabhÈvatoti pacchÈjÈtaÑ ÈhÈrindriyeheva, anaÒÒadhammatte ca sahajÈtena ca, ÈhÈro pacchÈjÈtindriyeheva, indriyaÑ pacchÈjÈtÈhÈrenÈti evametaÑ atthipaccayavibhÈgaÑ sallakkhetvÈ anulome paccanÊyÈdÊsu ca labbhamÈnÈ paÒhÈ uddharitabbÈ.

UpÈdinnattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. VitakkattikavaÓÓanÈ

22. Vitakkattike paÔiccavÈrÈnulome adhipatiyÈ tevÊsÈti sattasu m|lakesu yathÈkkamaÑ satta paÒca tÊÓi ekaÑ tÊÓi tÊÓi ekanti evaÑ tevÊsa, aÒÒamaÒÒe aÔÔhavÊsa satta paÒca paÒca tÊÓi cattÈri tÊÓi ekanti evaÑ, purejÈte ekÈdasa tÊÓi cattÈri dve dutiyatatiyadum|lakesu ekaÑ ekanti evaÑ, tathÈ Èsevane. AÒÒÈni gaÓanÈni hetu-ÈrammaÓasadisÈni. 31. PaccanÊye nÈdhipatipaccaye paÔhamapaÒhe3 “avitakkavicÈramatte khandhe paÔicca avitakkavicÈramattÈ adhipatÊ”ti vatvÈ puna “vipÈkaÑ avitakkavicÈramattaÑ ekaÑ khandhaÑ paÔiccÈ”ti-ÈdinÈ vissajjanaÑ kataÑ, na pana avisesena. KasmÈ? VipÈkavajjÈnaÑ avitakkavicÈramattakkhandhÈnaÑ ekantena ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 290 piÔÔhe. 2. Abhi 9. 492 piÔÔhe. 3. AÔÔhamapaÒhe... (Ka)


sÈdhipatibhÈvato. VipÈkÈnaÑ pana lokuttarÈnameva sÈdhipatibhÈvo, na itaresanti te visuÑ niddhÈretvÈ vuttÈ. LokuttaravipÈkÈdhipatissa cettha purimakoÔÔhÈseyeva sa~gaho veditabbo. 38. NÈsevanam|lake avitakkavicÈramattaÑ vipÈkena saha gacchantenÈti etaÑ m|laÑ avitakkavicÈramatta-avitakkavicÈrapadehi avitakkehi saha yojentena napurejÈtasadisaÑ pÈÄigamanaÑ kÈtabbanti vuttaÑ hoti. SadisatÈ cettha yebh|yyena visadisatÈ ca daÔÔhabbÈ. Tattha hi Èruppe avitakkavicÈramattaÑ idha vipÈkaÑ avitakkavicÈramattanti-Èdi yojetabbanti ayamettha viseso. IdaÒca nÈsevanavibha~gÈnantaraÑ likhitabbaÑ, na jhÈnÈnantaraÑ, kesuci potthakesu likhitaÑ.

PaccayavÈre paÔhamaghaÔane pavattipaÔisandhiyoti dum|lakesu paÔhame sattasupi paÒhesu pavattiÒca paÔisandhiÒca yojetvÈti vuttaÑ hoti. 49. PaccanÊye sattasu ÔhÈnesu satta mohÈ uddharitabbÈ m|lapadesu evÈti savitakkasavicÈrÈdipadesu m|lapadameva avasÈnabhÈvena yesu paÒhesu yojitaÑ, tesu sattasu paÒhesu satta mohÈ uddharitabbÈti attho.

PaÒhÈvÈrapaccanÊye “avitakkavicÈramatto dhammo avitakkavicÈramattassa dhammassa ÈrammaÓasahajÈta-upanissayakammapaccayena paccayo”ti kesuci potthakesu pÈÔho dissati, upanissayena pana sa~gahitattÈ “kammapaccayena paccayo”ti na sakkÈ vattuÑ. UpÈdinnattikapaÒhÈvÈrapaccanÊye hi “anupÈdinna-anupÈdÈniyo dhammo anupÈdinna-anupÈdÈniyassa dhammassa sahajÈta-upanissayapaccayena paccayo”ti1 ettakameva vuttaÑ. ParittattikapaÒhÈvÈrapaccanÊye ca “mahaggato dhammo mahaggatassa dhammassa ÈrammaÓasahajÈta-upanissayapaccayena paccayo”ti2 ettakameva vuttanti. Ettakameva ca avitakkavicÈramattaÑ kammaÑ appamÈÓaÑ mahaggataÒca, taÒca dubbalaÑ na hotÊti etehiyeva vacanehi viÒÒÈyatÊti.

VitakkattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 413, 416 piÔÔhesu. 2. Abhi 9. 324, 327, 332 piÔÔhe.


8. DassanenapahÈtabbattikavaÓÓanÈ

DassanenapahÈtabbattike dassanena pahÈtabbo dhammo bhÈvanÈya pahÈtabbassa dhammassa ekenapi paccayena paccayo na hotÊti idaÑ paÔiccasamuppÈdavibha~ge vicÈritanayena vicÈretabbanti.

DassanenapahÈtabbattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PucchÈgaÓanagÈthÈyo

KusalÈdi ekakatthaya-mathÈdi antena majjhimantena. Œdi ca majjhena dukÈ, tayo tikeko ca viÒÒeyyo.

TesvekekaÑ m|laÑ katvÈ, taÑ sattasattakÈ pucchÈ. Ekekapaccaye yathÈ, bhavanti ek|napaÒÒÈsa.

ChasattatÈdhikasataÑ, sahassamekaÒca suddhike pucchÈ. Esa ca nayonulome, paccanÊye cÈti nÈÒÒattha.

RÈsiguÓitassa rÈsissaÉÉhaÑ, saha rÈsikassa piÓÉo so. RÈsissa vÈ sahekassaÉÉhaÑ, puna rÈsinÈ guÓitaÑ.

Iti hetum|lakÈduka-tikÈdayo chacca sattatisatÈ dve. CatuvÊsatettha pucchÈ, aÉÉhuÉÉhasahassanahutaÒca.

TÈsaÑ yasmÈ suddhika-nayo na paccekapaccaye tasmÈ. CatuvÊsatiguÓitÈnaÑ, sasuddhikÈnaÑ ayaÑ gaÓanÈ.

LakkhattayaÑ dvinahutaÑ, paÒca sahassÈni satta ca satÈni. DvÈpaÒÒÈsÈ etÈ, anulome piÓÉitÈ pucchÈ.

AnulomasadisagaÓanÈ, bhavanti pucchÈnaye ca paccanÊye. HÈpetvÈ pana sese, nayadvaye suddhike laddhÈ.

ChappaÒÒÈsa bhavanti pucchÈ, chasatasahitaÒca lakkhaterasakaÑ. PucchÈnayesu gaÓitÈ, paÔiccavÈre cat|svapi.


Sattahi guÓitÈ kusalattike dvayaÑ, navutiÒceva paÒcasatÈ. CattÈri sahassÈni ca, tathekanavute ca lakkhakÈ.

TÈ dvÈvÊsati guÓitÈ, tikesu sabbesu vÊsati ca koÔi. LakkhattayaÑ sahassaÑ, catuvÊsati cÈpi viÒÒeyyÈ.

TikapaÔÔhÈnaÑ. Ekakapaccaye pana, nava nava katvÈ sasoÄasadvisataÑ. HetudukapaÔhamavÈre, paÔhamanaye suddhike pucchÈ.

HetÈdim|lakanaye-svekekasmiÑ dukÈdibhedayute. CaturÈsÊticatusata-sahitaÑ sahassadvayaÑ pucchÈ.

TÈ catuvÊsatiguÓitÈ, sasuddhikÈ ettha honti anulome. DvattiÑsaÔÔhasatÈdhika-sahassanavakaÉÉhalakkhakÈ.

EvaÑ paccanÊye dve, suddhikarahitÈ cat|svato honti. ChannavutaÔÔhasataÔÔha-tiÑsasahassadvilakkhakÈni.

TÈ pana sattaguÓÈ dve, sattatisatadvayaÑ sahassÈni. DvÈsattati honti tato, soÄasa lakkhÈni hetuduke.

TÈ sataguÓÈ dukasate, satadvayaÑ sattavÊsati sahassÈ. DvÈsattati lakkhÈni ca, soÄasakoÔi tato pucchÈ.

DukapaÔÔhÈnaÑ. DukatikapaÔÔhÈne tika-pakkhepo hoti ekamekaduke. Tassa chasaÔÔhiguÓena te, chasaÔÔhisataÑ dukÈ honti.

HetudukaladdhapucchÈ, guÓitÈ tehi ca honti tikapadameva. DukapaÔÔhÈne pucchÈ, tÈsaÑ gaÓanÈ ayaÑ ÒeyyÈ.

DvÈpaÒÒÈsa satÈni ca, naveva nahutÈni nava ca saÔÔhiÒca. LakkhÈni tÊhi sahitaÑ, sataÑ sahassaÒca koÔinaÑ.

DukatikapaÔÔhÈnaÑ.


TikadukapaÔÔhÈne tika-mekekaÑ dvisatabhedanaÑ katvÈ. DvÈvÊsadvisataguÓÈ, Òe yyÈ kusalattike laddhÈ.

PucchÈ aÔÔhasatÈdhika-catusahassadvilakkhayuttÈnaÑ. KoÔÊnaÑ chakkamatho, koÔisahassÈni cattÈri.

TikadukapaÔÔhÈnaÑ. TikatikapaÔÔhÈne, tesaÔÔhividhekekabhedanÈ tu tikÈ. Tehi ca guÓitÈ kusala-ttikapucchÈpi honti pucchÈ tÈ.

DvÈdasa paÒcasatÈ catu-saÔÔhisahassÈni navuti cek|nÈ. LakkhÈnamekasaÔÔhi, dvÈdasasatakoÔiyo ceva.

TikatikapaÔÔhÈnaÑ. DvayahÊnadvayasataguÓo, ekeko dukaduke tehi. Hetuduke laddhÈ sa~khya-bhedehi1 ca vaÉÉhitÈ pucchÈ.

ChasatayutÈni paÒcÈ-sÊtisahassÈni lakkhanavakaÒca. EkÈdasÈpi koÔi, puna koÔisatÈni tettiÑsa.

DukadukapaÔÔhÈnaÑ. SampiÓÉitÈ tu pucchÈ, anulome chabbidhepi paÔÔhÈne. ChattiÑsatisatasahassa-ÔÔhakayutasattanahutÈni.

LakkhÈni chacca cattÈ-lÊseva navÈtha koÔiyo dasa ca. SattakoÔisatehi ca, koÔisahassÈni nava honti.

TÈ catuguÓitÈ pucchÈ, catuppabhede samantapaÔÔhÈne. CatucattÈlÊsasatattayaÑ, sahassÈni terasa ca. ______________________________________________________________ 1. Satabhedehi (Ka)


SattÈsÊti ca lakkhÈnaÑ, koÔÊnaÒca sattasattatiyo. HontiÔÔhasatÈniÔÔha-tiÑsasatasahassÈni iti gaÓanÈ.

PaÔÔhÈnassa pucchÈgaÓanagÈthÈ.

PaÔÔhÈnapakaraÓam|laÔÊkÈ samattÈ.

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ samattÈ.

Iti bhadanta-ÈnandÈcariyakena katÈ lÊnatthapadavaÓÓanÈ

Abhidhammassa m|laÔÊkÈ samattÈ.

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈya

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ A ] AkÈraÓavacchalo 39 AjanakÈ 197 AjjhattasaÑyojano 39 AÒÒamaÒÒapaccayatÈ 171 AtthipaccayatÈ 175 AdadamÈno 50 AddhÈnaÑ 32 AdhipatiyaÔÔhena 173 AnavaÒÒÈtaÑ 182 Anicchanto 88 AnupahaccatalÈ 38 Anuyogo 42 AnurakkhaÓÈ 33 AnulomapaÒcakassa 54 AnekantatÈ 73 AraÓÊyattÈ 34 AvikiÓÓasukhaÑ 43 AvigatapaccayatÈ 175 AvipÈkÈni 224 AsammissaÑ 22

[ Œ ] ŒÓÈpanavasena 222 ŒdheyyaÑ 44 Œdheyyamukho 44 ŒnantariyÈbhÈvaÑ 98 ŒsevanaÔÔho 172


[ I - U - � ] ItthÊ 156 UnnaÄo 41 UpatthaddhaÑ 76 Upatthambhakattena 222 Upahacca 38 UppajjakkhaÓeyeva 180 UppaÔipÈÔiyÈ 108 �nataragaÓanesu 224

[ E ] EkantarikapaÓhÈ 66 Eti 168

[ O ] OkÈsaÑ 50 OmÈnaÑ 221

[ Ka ] KaÔattÈr|pÈnaÑ 209 KaÔÈdayo 75 KammadvÈraÑ 97 KaraÓamattaÑ 60 KiccasabbhÈvaÑ 67 KirÊÔÊ 29

[ Ga ] GamanussukkavacanaÑ 200 GoÔÔhÈ 167

PaÒcapakaraÓam|laÔÊkÈya 250


[ Ca ] Cittappayogo 172 CittamaÒj|saÑ 32 CetanÈ 33

[ Ja ] JÈtivasena 220 JeÔÔhakaÑ 182 Joti 42

[ ©a ] ©ÈÓaÑ 93 ©ÈÓugghÈÔanaÑ 41 ©ÈÓehi 72

[ ®ha ] ®hitikkhaÓe 191

[ Ta ] TaÑcittatÈya 105 TadÈrammaÓabhÈvino 188 TikapaÔÔhÈnaÑ 203 TikÈnaÑ 167 TiÔÔheyya 34 Titto 40

[ Da ] DÈnavehi 165 DukatikapaÔÔhÈnaÑ 203 DevÈ 165 DevÈtidevo 165


[ Dha ] Dhammato 55 DhÈtukathÈ 2 DhuraÑ 182

[ Na ] NatthipaccayatÈ 175 NigumbÈ 199 NijjaÔÈ 199

[ Pa ] PaccayÈ 216 PacchÈjÈtapaccayatÈ 171 PaÒÒÈpitattÈ 199 PaÔikkhittanayena 69 PaÔicca 200 PaÔilÈbhavasena 86 PaÔisandahati 100 PaÔisandhinÈmar|paÑ 236 PaÔÔhitagÈvo 167 PaÓunnaÑ 112 PatthanÈ 221 ParikappapucchÈ 199 ParipuÓÓavissajjanÈ 206 ParivattetvÈpi 239 PavattapaccayÈ 42 PÈramÊp|raÓaÑ 79 PuggalapaÒÒatti 27 Puggalopi 186 PuthujjanagottaÑ 33 PurejÈtapaccayatÈ 171

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 251


[ Pha - Ba ] PhuÔÔhantaÑ 36 BÈhirÈnaÑ 32

[ Bha - Ma ] BhinnakÈ 47 BhinnavÈdena 49 Bh|taÑ 38 MaÑsacakkhumeva 76 MahÈvÊro 1 MÈrabhaÒjano 1 MukhaÑ 44 M|lataÓhÈ 86 M|lasa~gahaÑ 47

[ Ya - Ra - La ] YujjamÈnakavasena 214 RajaggasmiÑ 44 RÈgo 221 LakkhaÓena 229


[ Va ] VaÔÔaÑ 87 Vatthur|pamattampi 179 Vikappato 6 VigatapaccayatÈ 175 VinayagambhÊraÑ 48 VippayuttapaccayatÈ 174

[ Sa ] SadisavÈrÈ 235 SantatiÑ 82 SabbaÔÔhÈnikÈ 197 SamantapaÔÔhÈnÈni 167 SamantÈ 167 SamÈdhÈnaÔÔhena 96 SampayuttapaccayatÈ 174 Sayanti 150 Suttabhayena 91 SuddhasaÑyamo 165

[ Ha ] Hetu 168

AbhidhammapiÔaka

PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈ _____


DhÈtukathÈpakaraÓa-anuÔÊkÈ


DhÈtukathÈpakaraÓadesanÈya desadesakaparisÈpadesÈ vuttappakÈrÈ evÈti kÈlÈpadesaÑ dassento “dhÈtukathÈpakaraÓaÑ desento”ti-ÈdimÈha. “Tasseva anantaraÑ adesayÊ”ti hi iminÈ vibha~gÈnantaraÑ dhÈtukathÈ desitÈti tassÈ desanÈkÈlo apadiÔÔho hoti. Ye pana “vibha~gÈnantaraÑ kathÈvatthupakaraÓaÑ desitan”ti vadanti, tesaÑ vÈdaÑ paÔikkhipanto “vibha~gÈnantaraÑ -pa- dassetun”ti Èha.

“KÈmÈ te paÔhamÈ senÈ”ti1 Èdivacanato kilesaviddhaÑsanampi devaputtamÈrassa balavidhamananti sakkÈ vattuÑ, “appavattikaraÓavasena kilesÈbhisa~khÈramÈrÈnan”ti pana vuccamÈnattÈ khantibalasaddhÈbalÈdi-ÈnubhÈvena ussÈhaparisÈbalabhaÒjanameva devaputtamÈrassa balaviddhaÑsanaÑ daÔÔhabbaÑ. VisayÈtikkamanaÑ kÈmadhÈtusamatikkamo. SamudayappahÈnapariÒÒÈvasenÈti pahÈnÈbhisamayapariÒÒÈbhisamayÈnaÑ vasena. Nanu cetaÑ paÒcannaÑ mÈrÈnaÑ bhaÒjanaÑ sÈvakesupi labbhatevÈti codanaÑ manasi katvÈ Èha “par|panissayarahitan”ti-Èdi. VÊrassa bhÈvo vÊriyanti katvÈ vuttaÑ “mahÈvÊriyoti mahÈvÊro”ti. MahÈvÊriyatÈ ca paripuÓÓavÊriyapÈramitÈya ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 432; Khu 7. 73; Khu 8. 114 piÔÔhesu.

AbhidhammapiÔaka 2

catura~gasamannÈgatavÊriyÈdhiÔÔhÈnena anaÒÒasÈdhÈraÓacatubbidhasammappadhÈnasampattiyÈ ca veditabbÈ. Tato eva hissa vÊriyÈhÈnisiddhipÊti.

KhandhÈdike dhamme adhiÔÔhÈya nissÈya visayaÑ katvÈ abhidhammakathÈ pavattÈti Èha “abhidhammakathÈdhiÔÔhÈnaÔÔhena vÈ”ti. TesaÑ kathanatoti tesaÑ khandhÈdÊnaÑ kathÈbhÈvato. Etena atthavisesasannissayo byaÒjanasamudÈyo pakaraÓanti vuttaÑ hoti. Atha vÈ dhÈtuyo kathÊyanti ettha, etena vÈti dhÈtukathÈ, tathÈpavatto byaÒjanatthasamudÈyo. Yadi evaÑ sattannampi pakaraÓÈnaÑ dhÈtukathÈbhÈvo ÈpajjatÊti codanaÑ sandhÈyÈha “yadipÊ”ti-Èdi. Tattha sÈtisayanti savisesaÑ vicittÈtirekavasena anavasesato ca desanÈya pavattattÈ. TathÈ hi vuttaÑ “sabbÈpi dhammasa~gaÓÊ dhÈtukathÈya mÈtikÈ”ti1. TenevÈha “ekadesakathanameva hi aÒÒattha katan”ti.

IdÈni sÈsane yesu dhÈtu-saddo niruÄho, tesaÑ vasena aÒÒehi asÈdhÈraÓaÑ imassa pakaraÓassa dhÈtukathÈbhÈvaÑ dassento “khandhÈyatanadhÈt|hi vÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha tatthÈti khandhÈyatanadhÈt|su. Mahanto pabhedÈnugato visayo etÈsanti mahÈvisayÈ, dhÈtuyo, na khandhÈyatanÈni appatarapadattÈ. Yena vÈ sabhÈvena dhammÈ sa~gahÈsa~gahasampayogavippayogehi uddesaniddese labhanti, so sabhÈvo dhÈtu. SÈ dhÈtu idha sÈtisayaÑ desitÈti savisesaÑ dhÈtuyÈ kathanato idaÑ pakaraÓaÑ “dhÈtukathÈ”ti vuttaÑ. SabhÈvattho hi ayaÑ dhÈtu-saddo “dhÈtuso bhikkhave sattÈ saÑsandantÊ”ti-ÈdÊsu viya. DhÈtubhedanti dhÈtuvibhÈgaÑ. PakaraÓanti vacanaseso. Kuto pakaraÓa-saddo labbhatÊti Èha “sattannaÑ pakaraÓÈnaÑ kamena vaÓÓanÈya pavattattÈ”ti. Tena yojanaÑ katvÈti tena pakaraÓa-saddena “dhÈtukathÈva pakaraÓaÑ dhÈtukathÈpakaraÓan”ti yojanaÑ katvÈ. TaÑ dÊpananti taÑ dhÈtukathÈpakaraÓassa atthadÊpanaÑ, atthadÊpanÈkÈrena pavattaÑ vaÓÓanaÑ “atthaÑ dÊpayissÈmÊ”ti vatvÈ “taÑ suÓÈthÈ”ti vadanto sotadvÈrÈnusÈrena tattha upadhÈraÓe niyojetÊti Èha “taÑdÊpanavacanasavanena upadhÈrethÈti attho”ti.

GanthÈrambhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 2 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 368 piÔÔhe.


1. NayamÈtikÈvaÓÓanÈ

1. CuddasavidhenÈti cuddasappakÈrena, cuddasahi padehÊti attho. Tattha “sa~gaho asa~gaho”ti idamekaÑ padaÑ, tathÈ “sampayogo vippayogo”ti. “Sa~gahitena sampayuttaÑ vippayuttan”ti-ÈdÊni pana tÊÓi tÊÓi padÈni ekekaÑ padaÑ. Itaresu padavibhÈgo suviÒÒeyyova. EtehÊti sa~gahÈdippakÈrehi. NayanaÑ pÈpanaÑ, taÑ pana pavattanaÑ ÒÈpanaÒca hotÊti “pavattÊyati ÒÈyantÊ”ti ca dvidhÈpi attho vutto. NayÈ eva uddisiyamÈnÈ mÈtikÈ. Atthadvayepi pavattanaÒÈÓakiriyÈnaÑ karaÓabhÈvena sa~gahÈdippakÈrÈ nayÈti vuttÈ. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “iminÈ sa~gahÈdikena nayenÈ”ti1. PadÈnanti atthadÊpakÈnaÑ vacanÈnaÑ. Pajjati etena atthoti hi padaÑ. PadÈnanti ca saÑsÈmisambandhe sÈmivacanaÑ, pakaraÓassÈti pana avayavÈvayavÊsambandhe.

2. AbbhantaramÈtikÈvaÓÓanÈ

2. TadatthÈnÊti paÔiccasamuppÈdatthÈni. PaÔicca samuppajjati sa~khÈrÈdikaÑ etasmÈti hi paÔiccasamuppÈdo, paccekaÑ avijjÈdiko paccayadhammo. TathÈ hi vuttaÑ sa~khÈrapiÔake “dvÈdasa paccayÈ, dvÈdasa paÔiccasamuppÈdÈ”ti. Tesanti khandhÈdÊnaÑ. TathÈdassitÈnanti gaÓanuddesavibhÈgamattena dassitÈnaÑ. KasmÈ panettha paÔiccasamuppÈdo dvÈdasabhÈveneva ghito, nanu tattha bhavo kammabhavÈdibhedena, sokÈdayo ca sar|patoyeva idha pÈÄiyaÑ gahitÈti codanaÑ sandhÈyÈha “tatthÈ”ti-Èdi. Tattha tatthÈti tasmiÑ “paÒcavÊsÈdhikena padasatenÈ”ti evaÑ vutte aÔÔhakathÈvacane. Kammabhavassa bhÈvanabhÈvena, upapattibhavassa bhavanabhÈvena. Padatthato pana kammabhavo bhavati etasmÈti bhavo, itaro bhavati, bhavanaÑ vÈti. TannidÈnadukkhabhÈvenÈti jarÈmaraÓanidÈnadukkhabhÈvena.

“SabbÈpi dhammasa~gaÓÊ dhÈtukathÈya mÈtukÈ”ti idampi dhÈtukathÈya mÈtikÈkittanamevÈti “sabbÈpi -pa- mÈtikÈti ayaÑ dhÈtukathÈmÈtikÈto bahiddhÈ vuttÈ”ti vacanaÑ asambhÈvento “atha ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 1 piÔÔhe.

AbhidhammapiÔaka 4

vÈ”ti-ÈdimÈha. PakaraÓantaragatÈ vuttÈ dhÈtukathÈya mÈtikÈbhÈvenÈti attho. KÈmaÒcettha mÈtikÈbhÈvena vuttÈ, pakaraÓantaragatattÈ pana aÒÒato gahetabbar|pÈ ito bahibh|tÈ nÈma honti, sar|pato gahitÈva paÒcakkhandhÈti-ÈdikÈ abbhantarÈ. TenÈha “sar|pato dassetvÈ ÔhapitattÈ”ti. MÈtikÈya asa~gahitattÈti mÈtikÈya sar|pena asa~gahitattÈ, na aÒÒathÈ. Na hi mÈtikÈya asa~gahito koci padattho atthi. VikiÓÓabhÈvenÈti khandhavibha~gÈdÊsu visuÑ visuÑ kiÓÓabhÈvena visaÔabhÈvena.

3. NayamukhamÈtikÈvaÓÓanÈ

3. NayÈnaÑ sa~gahÈdippakÈravisesÈnaÑ pavatti desanÈ, tassÈ viniggamaÔÔhÈnatÈya dvÈraÑ. YathÈvuttadhammÈ yathÈrahaÑ khandhÈyatanadhÈtuyo ar|pino ca khandhÈti tesaÑ uddeso nayamukhamÈtikÈ. TenÈha “nayÈnan”ti-Èdi. ViyujjanasÊlÈ, viyogo vÈ etesaÑ atthÊti viyogino, tathÈ sahayogino, sa~gahÈsa~gahadhammÈ ca viyogÊsahayogÊdhammÈ ca sa~gahÈ -pa- dhammÈ, sa~gaÓhanÈsa~gaÓhanavasena viyujjanasaÑyujjanavasena ca pavattanakasabhÈvÈti attho. CuddasapÊti-ÈdinÈ tamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ karoti. YehÊti yehi khandhÈdÊhi ar|pakkhandhehi ca. Te cattÈroti te sa~gahÈdayo cattÈro. SaccÈdÊhipÊti sacca-indriyapaÔiccasamuppÈdÈdÊhipi saha. YathÈsambhavanti sambhavÈnur|paÑ, yaÑ yaÑ padaÑ sa~gahito asa~gahitoti ca vattuÑ yuttaÑ, taÑ tanti attho.

So panÈti sa~gahÈsa~gaho. Sa~gÈhakabh|tehÊti sa~gahaÓakiriyÈya kattubh|tehi. tehÊti saccÈdÊhi. Na sa~gahabh|tehÊti sa~gahaÓakiriyÈya karaÓabh|tehi saccÈdÊhi sa~gahÈsa~gaho na vutto. TatthÈpi hi khandhÈyatanadhÈtuyo eva karaÓabh|tÈti dasseti khandhÈdÊheva sa~gahehÊti khandhÈdÊhiyeva sa~gaÓhanakiriyÈya karaÓabh|tehi, “khandhasa~gahena sa~gahitÈ, Èyatanasa~gahena asa~gahitÈ, dhÈtusa~gahena asa~gahitÈ, te dhammÈ cat|hi khandhehi, dvÊhÈyatanehi, aÔÔhahi dhÈt|hi asa~gahitÈ”ti sa~gahÈsa~gaho niyametvÈ vutto. TasmÈti yasmÈ saccÈdÊni sa~gÈhakabhÈvena vuttÈni, na sa~gahabhÈvena, khandhÈdÊniyeva ca sa~gahabhÈvena vuttÈni, tasmÈ.

DhÈtukathÈpakaraÓa-anuÔÊkÈ 5

KasmÈ panettha saccÈdayo sa~gahavasena na vuttÈti? TathÈdesanÈya asambhavato. Na hi sakkÈ r|pakkhandhÈdÊnaÑ samudayasaccÈdÊhi, saÒÒÈdÊnaÑ vÈ indriyÈdÊhi sa~gahanayena pucchituÑ vissajjituÑ vÈti. TathÈ ariyaphalÈdÊsu uppannavedanÈdÊnaÑ saccavinimuttatÈya “vedanÈkkhandho katihi saccehi sa~gahito”ti pucchitvÈpi “ekena saccena sa~gahito”ti-ÈdinÈ niyametvÈ sa~gahaÑ dassetuÑ na sakkÈti. YathÈsambhavanti yehi sampayogo, yehi ca vippayogo, tadanur|paÑ.

R|paÑ r|pena nibbÈnena vÈ vippayuttaÑ na hoti, nibbÈnaÑ vÈ r|pena. KasmÈ? Sampayuttanti anÈsa~kanÊyasabhÈvattÈ. CatunnaÒhi khandhÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ sampayogÊbhÈvato “r|panibbÈnehipi so atthi natthÊ”ti siyÈ Èsa~kÈ, tasmÈ tesaÑ itarehi, itaresaÒca tehi vippayogo vuccati, na pana r|passa r|pena, nibbÈnena vÈ, nibbÈnassa vÈ r|pena katthaci sampayogo atthÊti tadÈsa~kÈbhÈvato vippayogopi r|passa r|panibbÈnehi, nibbÈnassa vÈ tena na vuccati, ar|pakkhandhehiyeva pana vuccatÊti Èha “cat|hevÈ”ti-Èdi. AnÈrammaÓassa cakkhÈyatanÈdikassa. AnÈrammaÓa-anÈrammaÓamissakehÊti anÈrammaÓena sotÈyatanÈdinÈ anÈrammaÓamissakena ca dhammÈyatanÈdinÈ. Missakassa dhammÈyatanÈdikassa. AnÈrammaÓa-anÈrammaÓamissakehi na hotÊti yojetabbaÑ. YesaÑ pana yehi hoti, taÑ dassetuÑ “anÈrammaÓassa panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. YathÈ hi sÈrammaÓassa anÈrammaÓena anÈrammaÓamissakena ca vippayogo hoti, evaÑ sÈrammaÓenapi so hotiyeva. Tena viya anÈrammaÓassa anÈrammaÓamissakassa cÈti daÔÔhabbaÑ.

4. LakkhaÓamÈtikÈvaÓÓanÈ

4. VisuÑ yojanÈ kÈtabbÈti yo tÊhi sa~gaho cat|hi ca sampayogo vutto, taÑ sabhÈgo bhÈvo payojeti, yo ca tÊhi asa~gaho cat|hi ca vippayogo vutto, taÑ visabhÈgo bhÈvoti imamatthaÑ dassento “sa~gaho -pa- viÒÒÈyatÊ”ti Èha. Yassa sa~gaho, so dhammo khandhÈdiko sabhÈgo. Yassa asa~gaho, so visabhÈgo. TathÈ sampayogesupi veditabbaÑ. idÈni yathÈvuttaÑ sabhÈgataÑ sar|pato niddhÈretvÈ dassetuÑ “tatthÈ”ti-Èdi vuttaÑ.

AbhidhammapiÔaka 6

Tattha samÈnabhÈvo sa~gahe sabhÈgatÈ, ekuppÈdÈdiko sampayogeti iminÈ ruppanÈdividhuro asamÈnasabhÈvo asa~gahe visabhÈgatÈ, nÈnuppÈdÈdiko vippayogeti ayamattho atthasiddhoti na vuttoti.

5. BÈhiramÈtikÈvaÓÓanÈ

5. Etena ÔhapanÈkÈrenÈti sar|pena aggahetvÈ yathÈvuttena pakaraÓantaramÈtikÈya idha mÈtikÈbhÈvakittanasa~khÈtena ÔhapanÈkÈrena. PakaraÓantaraÔhapitÈya mÈtikÈya avibhÈgena pacchato gahaÓaÑ bahi Ôhapananti Èha “bahi piÔÔhito ÔhapitattÈ”ti. Idha aÔÔhapetvÈti imissÈ dhÈtukathÈya sar|pena avatvÈ. TathÈ pakÈsitattÈti mÈtikÈbhÈvena jotitattÈ. Dhammasa~gaÓÊsÊsena hi dhammasa~gaÓiyaÑ ÈgatamÈtikÈva gahitÈti. Yehi nayehi dhÈtukathÈya niddeso, tesu nayesu, tehi vibhajitabbesu khandhÈdÊsu, tesaÑ nayÈnaÑ pavattidvÈralakkhaÓesu ca uddiÔÔhesu dhÈtukathÈya uddesavasena vattabbaÑ vuttameva hotÊti yaÑ uddesavasena vattabbaÑ, taÑ vatvÈ puna yathÈvuttÈnaÑ khandhÈdÊnaÑ kusalÈdivibhÈgadassanatthaÑ “sabbÈpi dhammasa~gaÓÊ dhÈtukathÈya mÈtikÈ”ti vuttanti evamettha mÈtikÈyanikkhepavidhi veditabbo.

“GÈvÊti ayamÈhÈ”ti ettha gÈvÊ-saddo viya “sa~gaho asa~gaho”ti ettha padatthavipallÈsakÈrinÈ iti-saddena atthapadatthako sa~gahÈsa~gaha-saddo saddapadatthako jÈyatÊti adhippÈyenÈha “aniddhÈritatthassa saddasseva vuttattÈ”ti. Tena atthuddhÈrato sa~gaha saddaÑ saÑvaÓÓetÊti dasseti. AniddhÈritavisesoti asa~gahitajÈtisaÒjÈti-Èdiviseso. SÈmaÒÒena gahetabbatanti sa~gahasaddÈbhidheyyatÈsÈmaÒÒena ViÒÒÈyamÈno vuccamÈno vÈ. Na cettha SÈmaÒÒaÒca ekar|pamevÈti codanÈ kÈtabbÈ bhedÈpekkhattÈ tassa. YattakÈ hi tassa visesÈ, tadapekkhameva tanti. “Attano jÈtiyÈ”ti viÒÒÈyati yathÈ “matteyyÈ”ti vutte attano mÈtu hitÈti.

DhammavisesaÑ aniddhÈretvÈti sa~gahitatÈdinÈ pucchitabbavissajjetabbadhammÈnaÑ visesanaÑ akatvÈ. SÈmaÒÒenÈti avisesena. DhammÈnanti khandhÈdidhammÈnaÑ. AvasesÈ nidvÈretvÈti “sa~gahitena asa~gahitan”ti-ÈdikÈ


avasesÈ dvÈdasapi pucchitabbavissajjetabbadhammavisesaÑ niddhÈretvÈ dhammÈnaÑ pucchanavissajjananaya-uddesÈti yojanÈ. Nanu ca “sa~gahitena asa~gahitan”ti-Èdiyopi yathÈvuttavisesaÑ aniddhÈretvÈ sÈmaÒÒena dhammÈnaÑ pucchanavissajjananayuddesÈti codanaÑ sandhÈyÈha “sa~gahitena asa~gahitan”ti-Èdi. Yassa attho ÒÈyati, saddo ca na payujjati, so lopoti veditabbo, Èvutti-Èdivasena vÈ ayamattho dÊpetabbo. TenÈti luttaniddiÔÔhena asa~gahita-saddena. Sa~gahitavisesavisiÔÔhoti cakkhÈyatanena khandhasa~gahena sa~gahitatÈvisesavisiÔÔho, tena sotÈyatanÈdibhÈvena asa~gahito sotapasÈdÈdiko yo ruppanasabhÈvo dhammaviseso. Tannissito taÑ dhammavisesaÑ nissÈya labbhamÈno. “Te dhammÈ katihi khandhehi -pa- cat|hi khandhehi asa~gahitÈ”ti-ÈdinÈ asa~gahitatÈsa~khÈto pucchÈvissajjananayo parato pucchitvÈ vissajjiyamÈno idha uddiÔÔho hoti. Vesesane karaÓavacananti iminÈ tassa dhammassa yathÈvuttasa~gahitatÈvisesavisiÔÔhataÑyeva vibhÈveti. Evamete pucchitabbavissajjetabbadhammavisesaÑ niddhÈretvÈ pucchanavissajjananayuddesÈ pavattÈti veditabbÈ.

Nanu ca “sa~gahitena asa~gahitan”ti ettÈvatÈpi ayamattho labbhatÊti? Na labbhati tassa dhammamattadÊpanato. Nayuddeso heso, na dhammuddeso. TathÈ hi pÈÄiyaÑ sa~gahitena asa~gahitapadaniddese “cakkhÈyatanena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ, Èyatana -pa- dhÈtusa~gahena asa~gahitÈ”ti vatvÈ “te dhammÈ katihi khandhehi -pa- asa~gahitÈ”ti1 pucchitvÈ “te dhammÈ cat|hi khandhehi dvÊhÈyatanehi aÔÔhahi dhÈt|hi asa~gahitÈ”ti dutiyaÑ asa~gahitapadaÑ gahitaÑ. AÒÒathÈ “cakkhÈyatanena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ, te dhammÈ Èyatanasa~gahena asa~gahitÈ, dhÈtusa~gahena asa~gahitÈ. Te katame” icceva niddisitabbaÑ siyÈ.

Esa nayoti atidesena dassitamatthaÑ pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “tesupÊ”ti-Èdi vuttaÑ. tatiyapadenÈti luttaniddesena gahetabbanti vuttapadaÑ sandhÈyÈha. Kattu-atthe karaÓaniddeso sa~gahitÈsa~gahitehi tehi dhammehi dhammÈnaÑ sa~gahitatÈsa~gahitatÈya vuttattÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 28 piÔÔhe.

AbhidhammapiÔaka 8

TathÈ hi tattha pÈÄiyaÑ “tehi dhammehi ye dhammÈ”ti dhammukheneva sa~gahitatÈsa~gahitatÈ vuttÈ. Dutiyatatiyesu pana sa~gahitatÈsa~gahitatÈsa~khÈtavisesanadvÈrena dhammÈnaÑ asa~gahitatÈsa~gahitatÈ vuttÈti tattha “visesane karaÓavacanan”ti vuttaÑ. TenÈha “tattha hi -pa- dhammantarassÈ”ti. Tattha sabhÈvantarenÈti sa~gahitatÈsa~gahitatÈsa~khÈtena sabhÈvantarena pakÈrantarena. SabhÈvantarassÈti asa~gahitatÈsa~gahitatÈsa~khÈtassa sabhÈvantarassa. Etes|ti catutthapaÒcamesu. DhammantarenÈti aÒÒadhammena. DhammantarassÈti tato aÒÒassa dhammassa visesanaÑ kataÑ. Tattha hi antarena pakÈravisesÈmasanaÑ dhammeneva dhammo visesitoti. ŒdipadenevÈti “sa~gahitenÈ”ti-ÈdinÈ vuttena paÔhamapadeneva. ItarehÊti “sampayuttaÑ vippayuttan”ti-ÈdinÈ vuttehi dutiyatatiyapadehi. EtthÈti ekÈdasamÈdÊsu cat|su. Dutiyatatiyesu viya visesane eva karaÓavacanaÑ daÔÔhabbaÑ, na catutthapaÒcamesu viya kattu-attheti adhippÈyo. PucchÈvissajjanÈnanti-ÈdinÈ tamevatthaÑ vibhÈveti.

Vividhakappanatoti vividhaÑ bahudhÈ kappanato, sa~gahÈsa~gahÈnaÑ visuÑ saha ca visesanavisesitabbabhÈvakappanatoti attho. TaÑ pana vikappanaÑ vuttÈkÈrena vibhajanaÑ hotÊti Èha “vibhÈgatoti attho”ti. SanniÔÔhÈnalakkhaÓena adhimokkhena sampayuttadhammÈ ÈrammaÓe nicchayanÈkÈrena pavattiyÈ sanniÔÔhÈnavasena vuttadhammÈ. Te ca tehi saddhiÑ tadavasiÔÔhe dvipaÒcaviÒÒÈÓavicikicchÈsahagatadhamme ca sa~gahetvÈ Èha “sanniÔÔhÈnavasena vuttÈ ca sabbe ca cittuppÈdÈ sanniÔÔhÈnavasena vuttasabbacittuppÈdÈ”ti. Itareti phassÈdayo. Sabbesanti ek|nanavutiyÈ cittuppÈdÈnaÑ. PariggahetabbÈti sa~gahÈdivasena pariggaÓhitabbÈ. MahÈvisayena adhimokkhena. AÒÒesanti vitakkÈdÊnaÑ. VacanaÑ sandhÈyÈti “adhimuccanaÑ adhimokkho, so sanniÔÔhÈnalakkhaÓo”ti dhammasa~gahavaÓÓanÈyaÑ1 “taÓhÈpaccayÈ adhimokkho, adhimokkhapaccayÈ bhavo”ti paÔiccasamuppÈdavibha~ge2 ca ÈgataÑ vacanaÑ sandhÈya. Atthe satÊti “sanniÔÔhÈna -pa- sÈdhÈraÓato”ti evamatthe vuccamÈne. Vattabbes|ti sa~gahÈdipariggahatthaÑ vattabbesu. VuttÈ phassÈdayo manasikÈrapariyosÈnÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 1. 177 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 171 piÔÔhe.


TÈdisassÈti phassÈdisadisassa sÈdhÈraÓassa adhimokkhasadisassa asÈdhÈraÓassa aÒÒassa dhammassa abhÈvÈ.

Nanu jÊvitindriyacittaÔÔhitiyopi sÈdhÈraÓÈti? SaccaÑ sÈdhÈraÓÈ, atthi pana visesoti dassento Èha “jÊvitindriyaÑ panÈ”ti-Èdi. AsamÈdhisabhÈvÈ balabhÈvaÑ appattÈ sÈmaÒÒasaddeneva vattabbÈti yojanÈ. SÈmaÒÒavisesasaddehi cÈti sÈmaÒÒavisesa-saddehi vattabbÈ ca samÈdhisabhÈvÈ cittekaggatÈ. VisesasaddavacanÊyaÑ aÒÒanti balappattasamÈdhito aÒÒaÑ sÈmaÒÒasaddena byÈpetabbaÑ, visesasaddena ca nivattetabbaÑ natthi samÈdhisabhÈvÈya eva cittekaggatÈya gahitattÈ. Na aÒÒabyÈpakanivattako sÈmaÒÒaviseso anaÒÒa -paviseso, tassa dÊpanato. Tasseva dhammassÈti tasseva balappattasamÈdhidhammassa. BhedadÊpakehÊti visesadÊpakehi samÈdhibalÈdivacanehi vattabbÈ. VuttalakkhaÓÈ anaÒÒabyÈpakanivattakasÈmaÒÒavisesadÊpanÈ saddÈ. Tato viparÊtehi aÒÒaÑ byÈpetabbaÑ nivattetabbaÒca gahetvÈ pavattehi sÈmaÒÒavisesasaddeheva na sukhÈdisabhÈvÈ vedanÈ viya vattabbÈ. TasmÈti yasmÈ asamÈdhisabhÈvÈ samÈdhisabhÈvÈti dvedhÈ bhinditvÈ gahitÈ cittekaggatÈ, tasmÈ. AsamÈdhisabhÈvameva pakÈseyya visesasaddanirapekkhaÑ pavatamÈnattÈ. Itaroti samÈdhipabÈdiko visesa-saddo. IdhÈti imasmiÑ abbhantaramÈtikuddese, sÈdhÈraÓe phassÈdike, mahÈvisaye vÈ adhimokkhe uddisiyamÈne. Nanu ca abhinditvÈ gayhamÈnÈ cittekaggatÈ vedanÈ viya sÈdhÈraÓÈ hotÊti codanaÑ sandhÈyÈha “abhinnÈpi vÈ”ti-Èdi. “Cittassa Ôhiti cittekaggatÈ avisÈhaÔamÈnasatÈ1. Ar|pÊnaÑ dhammÈnaÑ Èyu ÔhitÊ”ti2 vacanato samÈdhijÊvitindriyÈnaÑ aÒÒadhammanissayena vattabbatÈ veditabbÈ. Na arahatÊti idha uddesaÑ na arahati samukheneva vattabbesu phassÈdÊsu uddisiyamÈnes|ti attho.


______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 19 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 20 piÔÔhe.


1. PaÔhamanaya sa~gahÈsa~gahapadavaÓÓanÈ

1. KhandhapadavaÓÓanÈ

6. “AbhiÒÒeyyadhammabhÈvena vuttÈ cattÈro khandhÈ hontÊ”ti-ÈdinÈ, “r|pakkhandho abhiÒÒeyyo”ti-ÈdinÈ ca abhiÒÒÈtalakkhaÓavisayÈti Èha “sabhÈvato abhiÒÒÈtÈnan”ti. PariÒÒeyyatÈdÊti Èdisaddena pahÈtabbasacchi kÈtabbabhÈvetabbatÈ sa~gayhati. AdhipatiyÈdÊti adhipatipaccayabhÈva-upaÔÔhÈnapadahanÈdÊni. SaccÈdiviseso viyÈti dukkhasaccÈdipariyÈyo abhiÒÒeyyapÊÄanaÔÔhÈdiviseso viya. EvaÒca katvÈti nayamukhamÈtikÈya abhiÒÒeyyanissayena vuccamÈnattÈ eva. TesaÑ r|padhammÈnaÑ paÒcannaÑ khandhÈnaÑ khandhabhÈvena viya r|pakkhandhabhÈvena sabhÈgatÈ hoti, na vedanÈkkhandhÈdibhÈvenÈti sa~gahalakkhaÓamÈha. ItÊti tasmÈ, yasmÈ r|padhammÈ aÒÒamaÒÒaÑ r|pakkhandhabhÈvena sabhÈgÈ, tasmÈti attho. R|pakkhandhabhÈvasa~khÈtena r|pakkhandhabhÈvena atthamukheneva gahaÓe. SaddadvÈrena pana gahaÓe r|pakkhandhavacanasa~khÈtena vÈ r|pakkhandhavacanavacanÊyatÈsa~khÈtena. IdÈni tamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “r|pakkhandhoti hÊ”ti-Èdi vuttaÑ.

PurimenÈti r|pakkhandhena. SaÒÒÈkkhandham|lakÈti-ÈdÊsu “purimena yojiyamÈne”ti-ÈdiÑ ÈnetvÈ yathÈrahaÑ yojetabbaÑ. Abhedato paÒcakapucchÈvissajjanaÑ khandhapadaniddese sabbapacchimamevÈti Èha “bhedato paÒcakapucchÈvissajjanÈnantaran”ti.

ŒyatanapadÈdivaÓÓanÈ

40. Yadipi ekakepi sadisaÑ vissajjanaÑ vissajjanaÑ samudayamaggasaccÈnaÑ “samudayasaccaÑ ekena khandhena -pa- maggasaccaÑ ekena khandhena ekenÈyatanena ekÈya dhÈtuyÈ sa~gahitaÑ, cat|hi khandhehi ekÈdasahi Èyatanehi sattarasahi dhÈt|hi asa~gahitan”ti1 niddiÔÔhattÈ. EtthÈti etasmiÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 9 piÔÔhe.


indriyapadaniddese. CakkhusotacakkhusukhindriyadukÈnanti cakkhusotadukaÑ cakkhusukhindriyadukanti etesaÑ dukÈnaÑ. CakkhusotasukhindriyÈnaÒhi “ekena khandhena ekenÈyatanena ekÈya dhÈtuyÈ sa~gahitaÑ, cat|hi khandhehi ekÈdasahi Èyatanehi sattarasahi dhÈt|hi asa~gahitan”ti ekake sadisaÑ vissajjanaÑ. Cakkhusotindriyadukassa pana “cakkhundriyaÒca sotindriyaÒca ekena khandhena dvÊhÈyatanehi dvÊhi dhÈt|hi sa~gahitÈ, cat|hi khandhehi dasahÈyatanehi soÄasahi dhÈt|hi asa~gahitÈ”ti, “cakkhundriyaÒca sukhindriyaÒca dvÊhi khandhehi dvÊhÈyatanehi dvÊhi dhÈt|hi sa~gahitÈ, tÊhi khandhehi dasahÈyatanehi soÄasahi dhÈt|hi asa~gahitÈ”ti cakkhusukhindriyadukassa ca asadisaÑ vissajjanaÑ. NÈpi dukehi tikassÈti cakkhusotacakkhusukhindriyÈdidukehi cakkhusotasukhindriyÈditikassa nÈpi sadisaÑ vissajjanaÑ. IdhÈti saccapadaniddese. Tikena cÈti dukkhasamudayamaggÈditikena ca. “PaÒcahi khandhehi dvÈdasahÈyatanehi aÔÔhÈrasahi dhÈt|hi sa~gahitÈ, na kehici khandhehi na kehici Èyatanehi na kÈhici dhÈt|hi asa~gahitÈ”ti sadisaÑ vissajjanaÑ.

6. PaÔiccasamuppÈdavaÓÓanÈ

61. AvijjÈvacanenÈti “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti ettha avijjÈggahaÓena. VisesanaÑ na kattabbaÑ, “sabbampi viÒÒÈÓan”ti vattabbanti adhippÈyo. Tattha kÈraÓamÈha “kusalÈdÊnampÊ”ti-ÈdinÈ. VissajjanÈsadisena sabbaviÒÈÓÈdisa~gahaÓato. Tesanti viÒÒÈÓÈdipadÈnaÑ. IdhÈti imasmiÑ paÔhamanaye. AkammajÈnampi sa~gahitatÈ viÒÒÈyati saddÈyatanassapi gahitattÈ. 71. JÈyamÈna -pa- mÈnÈnanti jÈyamÈnÈdi-avatthÈnaÑ dhammÈnaÑ. JÈyamÈnÈdibhÈvamattattÈti nibbattanÈdi-avatthÈmattabhÈvato. VinibbhujjitvÈti avatthÈbhÈvato vinibbhogaÑ katvÈ. Paramatthato avijjamÈnÈni, sabhÈvamattabh|tÈnÊti paramatthadhammÈnaÑ avatthÈbhÈvamattabh|tÈni. AparamatthasabhÈvÈnipi r|padhammassa nibbatti-ÈdibhÈvato ruppanabhÈvena gayhanti. Tato “r|pakkhandhassa sabhÈgÈni, ar|pÈnaÑ pana jÈtijarÈmaraÓÈnÊ”ti ÈnetvÈ yojanÈ. Ekekabh|tÈnÊti yathÈ ekasmiÑ r|pakalÈpe jÈti-ÈdÊni ekekÈniyeva honti, evaÑ ekasmiÑ ar|pakalÈpepÊti vuttaÑ.


TenÈha “r|pakalÈpajÈti-ÈdÊni viyÈ”ti-Èdi. AnubhavanasaÒjÈnanavijÈnanakiccÈnaÑ vedanÈdÊnaÑ nibatti-Èdibh|tÈnipi jÈti-ÈdÊni tathÈ na gayhantÊti Èha “vediyana -pa- agayhamÈnÈnÊ”ti. Tena vedanÈkkhandhÈdÊhi jÈti-ÈdÊnaÑ sa~gahÈbhÈvamÈha. “JÈti bhikkhave aniccÈ sa~khatÈ”ti-Èdi1vacanato jÈti-ÈdÊnampi sa~khatapariyÈyo atthÊti sa~khatÈbhisa~khÈraÓakiccena sa~khÈrakkhandhena tesmÈ sa~gahoti vuttaÑ “sa~khatÈ -pa- sabhÈgÈnÊ”ti. Teneva ca sa~khÈrakkhandhassa anekantaparamatthakiccahÈ veditabbÈ. TathÈ duvidhÈnÊti vuttappakÈrena r|pÈr|padhammÈnaÑ nibbatti-ÈdibhÈvena dvippakÈrÈni. TenÈti yathÈvuttasabhÈgatthena. Tehi khandhÈdÊhÊti r|pakkhandhasa~khÈrakkhandhadhammÈyatanadhammadhÈt|hi.

PaÔhamanayasa~gahÈsa~gahapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. Dutiyanaya sa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ

171. “Sa~gahitena asa~gahitan”ti ettha sa~gahitÈsa~gahitasaddÈ bhinnÈdhikaraÓÈ na gahetabbÈ visesanavisesitabbatÈya icchitattÈ. Yo hi dhammo sa~gahitatÈvisesavisiÔÔho asa~gahito heÔÔhÈ uddiÔÔho, sveva idha asa~gahitabhÈvena pucchitvÈ vissajjÊyatÊti dassento “yaÑ taÑ -pa- tadeva dassento”ti Èha. Ye hi dhammÈ cakkhÈyatanena khandhasa~gahena sa~gahitÈ, ÈyatanadhÈtusa~gahena ca asa~gahitÈ, tesaÑyeva puna khandhÈdÊhi asa~gaho pucchitvÈ vissajjito. Tena vuttaÑ “cakkhÈyatanena -pa- ÈhÈ”ti. SabbatthÈti sabbesu nayesu vÈresu ca. KhandhÈdisa~gahasÈmaÒÒÈnanti “khandhasa~gahenÈ”ti-ÈdinÈ avisesena vuttÈnaÑ khandhÈdisa~gahÈnaÑ. “SÈmaÒÒajotanÈ visese avatiÔÔhatÊ”ti Èha “niccaÑ visesÈpekkhattÈ”ti. VisesÈvabodhanatthÈni paÒhabyÈkaraÓÈnÊti vuttaÑ “bhedanissitattÈ ca pucchÈvissajjanÈnan”ti. SavisesÈva khandhÈdigaÓanÈti “khandhasa~gahenÈ”ti-ÈdinÈ avisesena vuttÈpi r|pakkhandhÈdinÈ savisesÈva khandhÈdigaÓanÈ, khandhÈdinÈ sa~gahoti attho. SuddhÈti kevalÈ anavasesÈ, sÈmaÒÒabh|tÈti vuttaÑ hoti.

TatthÈti yathÈdhikate dutiyanaye. SÈmaÒÒajotanÈya visesaniddiÔÔhattÈ Èha “sa~gahi -pa- niddhÈritattÈ”ti. TÊsu sa~gahes|ti ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 264 piÔÔhe.


khandhÈdisa~gahesu tÊsu. AÒÒehÊti vuttÈvasesehi dvÊhi ekena vÈ. Ettakeneva dassetabbÈ siyuÑ tÈvatÈpi sa~gahitena asa~gahitabhÈvassa pakÈsitattÈ. Tesanti sa~gahitena asa~gahitabhÈvena vuttadhammÈnaÑ. EvaÑvidhÈnanti “cakkhÈyatanaÑ sotÈyatanan”ti-ÈdinÈ aniddhÈritavisesÈnaÑ. AsambhavÈti vuttappakÈrena niddisituÑ asambhavÈ. Sa~gahÈdinayadassanamattaÑ nayamÈtikÈya byÈpÈro, yattha pana sa~gahÈdayo, te khandhÈdayo kusalÈdayo ca tesaÑ visayabh|tÈti tehi vinÈ sa~gahÈdÊnaÑ pavatti natthi. TenÈha “nayamÈtikÈya abbhantarabÈhiramÈtikÈpekkhattÈ”ti. Sa~gÈhakaÑ asa~gÈhakaÒcÈti vattabbaÑ. Yo hi idha sa~gÈhakabhÈvena vutto dhammo asa~gÈhakabhÈvenapi vuttoyevÈti.

“Ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ, ÈyatanadhÈtusa~gahena asa~gahitÈ”ti, “ye dhammÈ khandhasa~gahena asa~gahitÈ, ÈyatanadhÈtusa~gahena sa~gahitÈ”ti ca yattha pucchitabbavissajjitabbadhammavisesaniddhÈraÓaÑ natthi, tattha paÔhamanaye chaÔÔhanaye ca “r|pakkhandho katihi khandhehi sa~gahito? Ekena khandhenÈ”ti,1 “r|pakkhandho katihi khandhehi sampayuttoti? Natthi. Cat|hi khandhehi vippayutto”ti2 ca evaÑ pucchitabbavissajjitabbabhÈvena. Itares|ti dutiyÈdinayesu. Tassa tassÈti yaÑ pucchitabbaÑ vissajjitabbaÒca “ye dhammÈ”ti aniyamitar|pena niddhÈritaÑ, tassa tassa “te dhammÈ”ti niyÈmakabhÈvena.

EtthÈti etasmiÑ pakaraÓe. Yena yena cakkhÈyatanÈdinÈ sa~gÈhakena. KhandhÈdisa~gahes|ti khandhÈyatanadhÈtusa~gahesu. Tena tenÈti khandhÈdisa~gahena. AÒÒanti tato tato sa~gÈhakato aÒÒaÑ. TabbinimuttaÑ sa~gahetabbÈsa~gahetabbaÑ yaÑ dhammajÈtaÑ atthi, taÑ tadeva “cakkhÈyatanena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ, ÈyatanadhÈtusa~gahena asa~gahitÈ”ti sa~gÈhakÈsa~gÈhakabhÈvena uddhaÔaÑ. AÒÒo dhammo natthi tassa sabhÈgabhÈvena sa~gÈhakasseva abhÈvato. SiyÈ panetaÑ sabhÈgena ekadesena sa~gahoti, taÑ paÔikkhipanto Èha “na ca so -pa- hotÊ”ti. YaÒcÈti-ÈdinÈ vacanantaraÑ pariharati. ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 3 piÔÔhe. 2. Abhi 3. 43 piÔÔhe.


Yadi cÈti-ÈdinÈpi tasseva tena sa~gahÈbhÈvaÑ pÈÔhÈbhÈvadassanena vibhÈveti. Tattha so evÈti yo r|pÈdikkhandho sa~gÈhakabhÈvena vutto, so eva tena r|pÈdikkhandhena sa~gayheyya sa~gahetabbo bhaveyya, teneva tassa sa~gahÈbhÈve lakkhaÓaÑ dassento Èha “na hi so eva tassa sabhÈgo visabhÈgo cÈ”ti. EkadesÈ viya cakkhÈyatanÈdayo samudÈyassa r|pakkhandhÈdikassa. R|pakkhandho cakkhÈyatanÈdÊnaÑ na sa~gÈhako asa~gÈhako ca sabhÈgavisabhÈgabhÈvÈbhÈvato. Esa nayo sesesupi samudÈyantogadhÈnanti-ÈdinÈ vuttamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ karoti. Tattha yenÈti vibhÈgena. Teti ekadesÈ. Tesanti ekadesÈnaÑ. Ettha tadantogadhatÈya vibhÈgÈbhÈvo, vibhÈgÈbhÈvena sabhÈgavisabhÈgatÈbhÈvo, tena sa~gÈhakÈsa~gÈhakatÈbhÈvo dassitoti veditabbo.

YathÈ sabbena sabbaÑ sabhÈgavisabhÈgÈbhÈvena ekadesÈnaÑ samudÈyo sa~gÈhako asa~gÈhako ca na hoti, evaÑ ekadesasabhÈgavisabhÈgÈnanti dassento “tathÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha yathÈti-Èdi udÈharaÓadassanena yathÈvuttassa atthassa pÈkaÔakaraÓaÑ. Khandhasa~gahena sa~gÈhakaÑ asa~gÈhakaÒcÈti yojanÈ. TathÈ sesesupi. Na hi ekadesa -pa- visabhÈgaÑ yena samudÈyo sa~gÈhako asa~gÈhako ca siyÈti adhippÈyo. Ettha ca sa~gÈhakattaÑ tÈva mÈ hotu, asa~gÈhakattaÑ pana kasmÈ paÔikkhipÊyatÊti codanaÑ manasi katvÈ Èha “tasmÈ”ti-Èdi. Tattha tasmÈti vuttamevatthaÑ hetubhÈvena parÈmasati. Attato aÒÒassa, attani antogadhato aÒÒassa, attekadesasabhÈgato aÒÒassa satipi asa~gÈhakatteti yojanÈ. taÑ panetaÑ “r|pakkhandho r|pakkhandhena sa~gahito asa~gahito ca na hotÊ”ti-ÈdinÈ vutte tayo pakÈre sandhÈya vuttaÑ. Sa~gÈhakattameva etesaÑ natthÊti etesaÑ attÈ, attani antogadho, attekadesasabhÈgo cÈti vuttÈnaÑ sa~gÈhakabhÈvo eva natthi sabhÈgÈbhÈvato. Tena vuttaÑ “na hi so eva tassa sabhÈgo”ti-Èdi. YenÈti sa~gÈhakattena. Evar|pÈnanti yathÈvuttÈnaÑ tippakÈrÈnaÑ aggahaÓaÑ veditabbaÑ satipi visabhÈgabhÈveti adhippÈyo.


TenÈti “dhammÈyatanan”ti ÈdinÈ vacanena. Ekadesassa vedanÈkkhandhÈdikassa samudÈyassa dhammÈyatanassa sa~gÈhakattaÑ ekadesena samudÈyassa sa~gahitabhÈvanti attho, samudÈyassa r|pakkhandhassa ekadesassa cakkhÈyatanassa sotÈyatanassa ca sa~gÈhakattaÑ samudÈyena ekadesassa sa~gahitabhÈvanti vuttaÑ hoti. Yadi evaÑ na dasseti, atha kiÑ dassetÊti Èha “catukkhandhagaÓanabhedehÊ”ti-Èdi. Tattha catukkhandhagaÓanabhedehÊti r|pÈdicatukkhandhagaÓanavibhÈgehi. PaÒcadhÈti r|pÈdicatukkhandhasa~gaho viÒÒÈÓakkhandhasa~gahoti evaÑ paÒcappakÈrena bhinnataÑ. TenÈha “gaÓetabbÈga ÓetabbabhÈvenÈ”ti. “Ekena khandhenÈ”ti-ÈdÊsu karaÓatte karaÓavacanaÑ, na kattu-attheti katvÈ Èha “sa~gÈhakÈsa~gÈhakanirapekkhÈnan”ti. TenevÈha “kammakaraÓamattasabbhÈvÈ”ti. DutiyÈdayo pana nayÈ. AgaÓanÈdidassanÈnÊti agaÓanagaÓanadassanÈni. Nanu ca dutiyÈdÊsu gaÓanÈdÊnipi vijjantÊti? SaccaÑ vijjanti, tÈni pana visesanabh|tÈni appadhÈnÈnÊti visesitabbabh|tÈnaÑ padhÈnÈnaÑ vasenevaÑ vuttaÑ. “CakkhÈyatanena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ”ti-ÈdinÈ kattu-Èdayo niddiÔÔhÈti Èha “kattukaraÓakammattayasabbhÈvÈ”ti.

TathÈ tathÈti tena tena r|pakkhandhÈdippakÈrena. TaÑtaÑkhandhÈdibhÈvÈbhÈvo sabhÈgavisabhÈgatÈti r|padhammÈdÊnaÑ r|pakkhandhÈdibhÈvo sabhÈgatÈ, vedanÈkkhandhÈdi-abhÈvo visabhÈgatÈti attho. YathÈniddhÈritadhammadassaneti “ye dhammÈ, te dhammÈ”ti niddhÈritappakÈradhammanir|pane. Sa~gÈhakasa~gahetabbÈnanti cakkhÈyatanÈdikassa sa~gÈhakassa sotÈyatanÈdikassa ca sa~gahetabbassa. SamÈnakkhandhÈdibhÈvoti ekakkhandhÈdibhÈvo, r|pakkhandhÈdibhÈvoti attho. TadabhÈvoti tassa samÈnakkhandhÈdibhÈvassa abhÈvo aÒÒakkhandhÈdibhÈvo. Ayanti yvÈyaÑ paÔhamanaye tathÈ tathÈ gaÓetabbÈgaÓetabbatÈsa~khÈto dutiyÈdinayesu yathÈvuttÈnaÑ samÈnakkhandhÈdibhÈvÈbhÈvasa~khÈto taÑtaÑkhandhÈdibhÈvÈbhÈvo vutto, ayametesaÑ dvippakÈrÈnaÑ nayÈnaÑ sabhÈgavisabhÈgatÈsu viseso.

SamudayasaccasukhindriyÈdÊti Èdi-saddena maggasaccadukkhindriyÈdi sa~gayhati. Asa~gÈhakattÈbhÈvatoti sa~gahitatÈvisiÔÔhassa asa~gÈhakattassa


abhÈvato. Na hi sakkÈ “samudayasaccena ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ, ÈyatanadhÈtusa~gahena asa~gahitÈ”ti-Èdi vattuÑ. DukkhasaccasadisÈni abyÈkatapadÈdÊni. ItarehÊti ÈyatanadhÈtusa~gahehi sa~gÈhakattÈsa~gÈhakattÈbhÈvato na uddhaÔÈnÊti yojanÈ. Evanti-Èdi yathÈvuttassa atthassa nigamanavasena vuttaÑ. Na r|pakkhandhoti na sabbo r|pakkhandhadhammoti attho.

“KhandhapadenÈ”ti idaÑ karaÓatthe karaÓavacanaÑ, na kattu-attheti Èha “khandhapadasa~gahenÈti attho”ti. Tenevassa kattu-atthataÑ paÔisedhetuÑ “na sa~gÈhakenÈ”ti vuttaÑ. KaraÓaÑ pana katturahitaÑ natthÊti Èha “kenaci sa~gÈhakenÈti idaÑ pana ÈnetvÈ vattabban”ti. Sa~gÈhakesu na yujjati na sa~gahetabbes|ti adhippÈyo. R|pakkhandhadhammÈ hi “ye dhammÈ khandhasa~gahena sa~gahitÈ”ti vuttÈti. SamudÈye vuttavidhi tadavayavepi sambhavatÊti codanaÑ samuÔÔhÈpento “etena nayenÈ”ti-ÈdimÈha. PaÔiyogÊnivattanaÑ eva-saddena karÊyatÊti Èha “na hi aÒÒamattanivÈraÓaÑ eva-saddassa attho”ti. TenÈha “sa~gÈhakato aÒÒanivÈraÓaÑ eva-saddassa attho”ti. So ca -pa- pekkhanti iminÈ tamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ karoti. Sa~gÈhakÈpekkhatte hi “so cÈ”ti-Èdivacanassa “cakkhÈyatanena r|pakkhandhova sa~gahito”ti ettha cakkhÈyatanaÑ sa~gÈhakanti yathÈdhippetassa atthassa asambhavo evÈti idÈni taÑ asambhavaÑ vibhÈvento “kathan”ti-ÈdimÈha, taÑ suviÒÒeyyameva.

EtthÈti “aÉÉhekÈdasahi ÈyatanadhÈt|hÊ”ti ettha. “R|pakkhandhenÈ”ti ÈnetvÈ vattabbaÑ ÈyatanadhÈtuvisesanatthaÑ. na so eva tassa, samudÈyo vÈ tadekadesÈnaÑ sa~gÈhako asa~gÈhako ca hotÊti vuttovÈyamatthoti Èha “r|pakkhandho -pana hotÊ”ti. IminÈ pariyÈyenÈti yasmÈ vuttappakÈraÑ sa~gÈhakattaÑ natthi “yena sa~gahitassa asa~gÈhakaÑ siyÈ”ti iminÈ pariyÈyena. Asa~gahitatÈya abhÈvo vutto aÔÔhakathÈyaÑ1 “so ca -pa- natthÊ”ti. Sa~gahitatÈyÈti nippariyÈyena sa~gahitabhÈvena asa~gahitatÈya abhÈvo vuttoti na yujjatÊti yojanÈ. SÈ sa~gahitatÈti attanÈ attano, ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 7 piÔÔhe.


attekadesÈnaÑ vÈ sa~gahitatÈ. TenÈti r|pakkhandhena. Tesanti r|pakkhandhatadekadesÈnaÑ. Atthi ca vippayuttatÈ vedanÈkkhandhÈdÊhi. CakkhÈyatanÈdÊhi viyÈti visadisudÈharaÓaÑ. Etehi r|pavedanÈkkhandhÈdÊhi aÒÒehi ca evar|pehi. EtÈni aÒÒÈni cÈti etthÈpi eseva nayo.

Teneva tassa sa~gahitattÈbhÈvadassanena heÔÔhÈ dassitena. EtthÈti etasmiÑ vÈre. AggahaÓeti akathane, adesanÈyanti attho. SamudayasaccÈdÊs|ti samudayasaccasukhindriyÈdÊsu yujjeyya taÑ kÈraÓaÑ. KasmÈ? Tehi samudayasaccÈdÊhi khandhÈdisa~gahena sa~gahite dhammajÈte sati tassa Èyatanasa~gahÈdÊhi asa~gahitattassa abhÈvato. R|pakkhandhÈdÊhÊti r|pakkhandhavedanÈkkhandhÈdÊhi. Sa~gahitameva natthi, kasmÈ? “So eva tassa sa~gÈhako na hotÊ”ti vuttovÈyamattho. Yadipi r|pakkhandhÈdinÈ r|pakkhandhÈdikassa attano -pa- natthÊti sambandho. AÒÒassa pana vedanÈkkhandhÈdikassa r|pakkhandhÈdinÈ sa~gahitattÈbhÈvena asa~gahitattaÑ atthÊti yojanÈ. UbhayÈbhÈvoti sa~gahitattÈsa~gahitattÈbhÈvo. Ettha etasmiÑ vÈre. DhammÈyatanajÊvitindriyÈdÊnanti dhammÈyatanÈdÊnaÑ khandhacatukkasa~gÈhakatte, jÊvitindriyÈdÊnaÑ khandhadukasa~gÈhakatteti yojanÈ. PÈÄiyaÑ anÈgatattÈ “satÊ”ti sÈsa~kaÑ vadati. Œdi-saddena paÔhamena dhammadhÈtusaÄÈyatanÈdÊnaÑ sukhindriyÈdÊnaÒca, dutiyena ekakkhandhassa sa~gaho daÔÔhabbo. SukhindriyaÒhi vedanÈkkhandhasseva sa~gÈhakaÑ. Tesanti khandhacatukkakhandhadukÈdÊnaÑ asa~gahitatÈ na natthi atthevÈti tassa abhÈvo anekantiko. Pubbe vuttanayenÈti “r|pakkhandhÈdÊhi panÈ”ti-ÈdinÈ vuttanayena.

TatthevÈti tasmiÑ yeva pubbe vutte sanidassanasappaÔighapade. NivattetvÈ gaÓhantoti pubbe vuttaÑ paÔinivattetvÈ gaÓhanto paccÈmasanto. TadavattabbatÈti tesaÑ sa~gÈhakÈsa~gÈhakasa~gahitattÈsa~gahitattÈnaÑ avattabbatÈ. Asa~gÈhakattÈbhÈvato eva -pana sa~gÈhakattÈbhÈvatoti yasmÈ nesaÑ asa~gÈhakattaÑ viya sa~gÈhakattampi natthi, tato eva sa~gahitattÈsa~gahitattampÊti dasseti.

Dutiyanayasa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


3. Tatiyanaya asa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ

179. R|pakkhandhena khandhasa~gahena asa~gahites|ti niddhÈraÓe bhummaÑ, tasmÈti yasmÈ ekadesasabhÈgatÈ samudÈyasabhÈgatÈ na hoti, tasmÈ. TenÈti r|pakkhandhena. TÈnÊti vedanÈdikkhandhattayanibbÈnÈni. YathÈ ca ekadesavisabhÈgatÈya na sa~gahitatÈ, evaÑ ekadesasabhÈgatÈya asa~gahitatÈpi natthÊti dassento “na kevalan”ti-ÈdimÈha. Sa~gahitÈnevana na hontÊti yojanÈ. Teti vedanÈdikkhandhattayanibbÈnasukhumar|padhammÈ. TehÊti viÒÒÈÓakkhandhacakkhÈyatanÈdÊhi. Na kathaÒci sammissÈti kenacipi pakÈrena na sammissÈti asammissatÈya sa~gahitattÈbhÈvaÑ sÈdheti. R|pakkhandhena viya -pana hotÊti yathÈ r|pakkhandhena sabhÈgatÈbhÈvato nibbÈnaÑ na kenacipi sa~gahaÓena sa~gahitaÑ, evaÑ viÒÒÈÓakkhandhacakkhÈyatanÈdÊhi taÑ ÈyatanadhÈtusa~gahehi sa~gahitaÑ na hotÊti khandhasa~gahÈbhÈvo pÈkaÔo vuttovÈti evaÑ vuttaÑ.

Evar|pÈnanti r|pakkhandhaviÒÒÈÓakkhandhacakkhÈyatanÈdÊnaÑ. Na hi nibbÈnaÑ sandhÈya “r|pakkhandhena viÒÒÈÓakkhandhena cakkhÈyatanena ye dhammÈ khandhasa~gahena asa~gahitÈ, ÈyatanadhÈtusa~gahena sa~gahitÈ”ti sakkÈ vattuÑ. Tena vuttaÑ “sa~gÈhakattÈbhÈvato evÈ”ti. TathÈ “abyÈkatehi dhammehi ye dhammÈ khandhasa~gahena asa~gahitÈ, ÈyatanadhÈtusa~gahenasa~gahitÈ”ti-Èdi na sakkÈ vattuÑ tÈdisassa dhammassa abhÈvatoti Èha “sanibbÈna -pa- bhÈvatovÈ”ti. AggahaÓaÑ veditabbanti yojanÈ. TenÈha “na hÊ”ti-Èdi. KaÒcÊti kaÒci dhammajÈtaÑ. Teti abyÈkatadhammÈdayo. Attanoti abyÈkatadhammÈdiÑ sandhÈyÈha. Ekadesoti r|pakkhandhÈdi. AttekadesasabhÈgoti nibbÈnaÑ. TaÒhi dhammÈyatanadhammadhÈtupariyÈpannatÈya tadekadesasabhÈgo. Asa~gahitasa~gÈhakattÈti khandhasa~gahena asa~gahitÈnaÑ saÒÒÈkkhandhÈdÊnaÑ ÈyatanadhÈtusa~gahena sa~gÈhakattÈti attho.

VisabhÈgakkhandhanibbÈnasamudÈyattÈ khandhasa~gahena dhammÈyatanena na koci dhammo sa~gahito atthÊti yojanÈ. EtassÈti “dhammÈyatanena sa~gahitÈ”ti etassa padassa dhammÈyatanagaÓanena sa~gahitÈti attho. OÄÈrikar|pasampissaÑ dhammÈyatanekadesaÑ.

Tatiyanaya-asa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


4. Catutthanaya sa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ

191. TiÓÓaÑ sa~gahÈnanti khandhÈyatanadhÈtusa~gahÈnaÑ. Sa~gahaÓapubbaÑ asa~gahaÓaÑ, asa~gahaÓapubbaÑ sa~gahaÓaÒca vuccamÈnaÑ sa~gahaÓÈsa~gahaÓÈnaÑ pavattivisesena vuttaÑ hotÊti Èha “sa~gahaÓÈ -pa- uddiÔÔhÈ”ti. Sa~gahÈbhÈvakato asa~gaho sa~gahahetuko sa~gahassa pavattivisesoyeva nÈma hotÊti Èha “sa~gahaÓappavattivisesavirahe”ti. Kenaci samudayasaccÈdinÈ tÊhipi sa~gahehi sa~gahitena sa~khÈrakkhandhapariyÈpannena dhammavisesena puna tatheva sa~gahito so eva samudayasaccÈdiko dhammaviseso sa~gahitena sa~gahito. Sa~gÈhakattÈbhÈvasabbhÈvÈ sa~gÈhakabhÈvena na uddhaÔÈ, na asa~gÈhakattÈ eva. YathÈ hi tÊhi sa~gahehi na sa~gÈhakÈ, evaÑ dvÊhi, ekenapi sa~gahena na sa~gÈhakÈ idha na uddhaÔÈ. Tehi sa~gahitÈti tehi tÊhi sa~gahehi sa~gahitÈ dhammÈ. YassÈti yassa attano sa~gÈhakassa.

SakalavÈcakenÈti anavasesaÑ khandhÈdi-atthaÑ vadantena. Tena khandhÈdipadenÈti “teneva sa~gahaÑ gaccheyyÈ”ti ettha tena khandhÈdipadenÈti evaÑ yojetabbaÑ. EvaÑ pana ayojetvÈ “yaÑ attano sa~gÈhakaÑ sa~gaÓhitvÈ puna teneva sa~gahaÑ gaccheyya, taÑ aÒÒaÑ sa~gahitaÑ nÈma natthÊ”ti evaÑ na sakkÈ vattuÑ. KasmÈti ce? Na hi yena samudayasaccÈdinÈ yaÑ sa~khÈrakkhandhapariyÈpannaÑ dhammajÈtaÑ khandhÈdisa~gahehi sa~gahitaÑ, teneva samudayasaccÈdinÈ tassa tadavasiÔÔhassa sa~khÈrakkhandhadhammassa, na ca tasseva kevalassa samudayasaccÈdikassa sa~gaho pucchito vissajjitoti yojanÈ, atha kho tena sa~khÈrakkhandhadhammena phassÈdinÈ. Sa~gahitassÈti sa~gahitatÈvisiÔÔhassÈti attho. TasmÈ attano sa~gÈhakaÑ sakalakkhaÓÈdiÑ sa~gaÓhitvÈ puna tena khandhÈdipadena yaÑ sa~gahaÑ gaccheyya, taÑ tÈdisaÑ natthÊti attho veditabbo. VedanÈ saddo ca khandho ÈyatanaÒcÈti vedanÈ visuÑ khandho, saddo ca visuÑ Èyatananti attho. AÒÒena khandhantarÈdinÈ. Asammissanti abyÈkatadukkhasaccÈdi viya amissitaÑ. Na hi -pa- etthÈti sa~gahitatÈvisiÔÔhena dhammena yo dhammo sa~gahito, tassa sa~gahitatÈvisiÔÔhoyeva yo sa~gaho, so na ettha vÈre pucchito vissajjito ca. Sa~gahovÈti kevalo


sa~gaho, na kattÈpekkhoti attho. Na sa~gÈhakenÈti idaÑ yathÈvuttena atthena nivattitassa dassanaÑ. Na hÊti-Èdi taÑsamatthanaÑ.

Catutthanayasa~gahitenasa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PaÒcamanaya asa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ

193. VuttanayenÈti yasmÈ sa~gahappavattivisesavirahito asa~gahitadhammavisesanissito paÒcamanayo, tasmÈ yo ettha kenaci asa~gahitena dhammavisesena puna asa~gahito dhammaviseso asa~gahitena asa~gahitito asa~gahitatÈya pucchitabbo vissajjitabbo ca. Tameva tÈva yathÈniddhÈritaÑ dassento “r|pakkhandhena ye dhammÈ khandha -pa- asa~gahitÈ, tehi dhammehi ye dhammÈ khandha -pa- asa~gahitÈti ÈhÈ”ti catutthanaye vuttanayÈnusÈrena. YathÈniddhÈritadhammadassananti pÈÄiyaÑ niddhÈritappakÈradhammadassanaÑ. Saha sukhumar|penÈti sasukhumar|paÑ, tena sukhumar|pena saddhiÑ gahitaÑ viÒÒÈÓaÑ, tena sahitadhammasamudÈyÈ sasukhuma -pa- dÈyÈ. Ke pana teti Èha “dukkhasaccÈ”ti-Èdi. KesaÒcÊti nibbÈnacakkhÈyatanÈdÊnaÑ. TÊhipi sa~gahehi. ParipuÓÓasa~gahehi tÊhipi sa~gahehi asa~gÈhakÈ paripuÓÓasa~gahÈsa~gÈhakÈ. AbyÈkatadhammasadisÈ nevadassanenanabhÈvanÈyapahÈtabbanevasekkhÈnÈsekkhÈdayo. Itareti r|pakkhandhÈdayo. TabbipariyÈyenÈti vuttavipariyÈyena, tÊhipi sa~gahehi asa~gahetabbassa atthitÈya paripuÓÓasa~gahÈsa~gÈhakattÈti attho.

Asa~gÈhakesu nibbÈnaÑ antogadhaÑ, tasmÈ taÑ anidassana-appatighehi asa~gahetabbaÑ na hotÊti attho. TenÈha “na ca tadeva tassa asa~gÈhakan”ti. “VedanÈkkhandhena ye dhammÈ”ti Èdayo nava paÒhÈ dutiyapaÒhÈdayo, te paÔhamapaÒhena saddhiÑ dasa, nÈmar|papaÒhÈdayo pana catuvÊsatÊti Èha “sabbepi catuttiÑsa hontÊ”ti. R|pakkhandhÈdivisesakapadanti “r|pakkhandhenÈ”ti-ÈdinÈ asa~gÈhakattena visesakaÑ r|pakkhandhÈdipadaÑ. PucchÈyÈti ca pucchanatthanti attho. “R|pakkhandhenÈ”ti-Èdi sabbampi vÈ viÒÒÈpetuÑ icchitabhÈvena vacanaÑ paÒhabhÈvato pucchÈ. TenÈha


aÔÔhakathÈyaÑ “paÒhÈ panettha -pa- catuttiÑsa hontÊ”ti. Te hi lakkhaÓato dassitÈti te niddhÈritadhammÈ teneva asa~gahitÈsa~gahitatÈya niddhÈraÓasa~khÈtena lakkhaÓena dassitÈ.

TadevÈti eva-saddenÈti “tadevÈ”ti ettha eva-saddena. “YaÑ pucchÈya uddhaÔaÑ padaÑ, taÑ khandhÈdÊhi asa~gahitan”ti ettha “khandhÈdÊhevÈ”ti avadhÈraÓaÑ nippayojanaÑ pakÈrantarassa abhÈvato. “TÊhi asa~gaho”ti hi vuttaÑ. tathÈ “asa~gahitamevÈ”ti sa~gahitatÈnivattanassa anadhippetattÈ. TadevÈti pana icchitaÑ uddhaÔasseva asa~gahitena-asa~gahitabhÈvassa avadhÈretabbattÈti dassento “na kadÈcÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha aÒÒassÈti anuddhaÔassa. AniyatataÑ dassetÊti idaÑ avadhÈraÓaphaladassanaÑ. Niyamatoti sakkÈ vacanaseso yojetunti idampi eva-kÈrena siddhamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ vuttaÑ. Yato hi eva-kÈro, tato aÒÒattha niyamoti. EvaÑpakÈramevÈti pucchÈya uddhaÔappakÈrameva, yaÑ pakÈraÑ pucchÈya uddhaÔaÑ, taÑpakÈramevÈti attho. TassÈti asa~gahitassa. AÒÒassÈti pucchÈya anuddhaÔappakÈrassa. Etena yo pucchÈya uddhaÔo tÊhipi sa~gahehi asa~gahito, tasseva idha pucchi tabbavissajjitabbabhÈvo, na aÒÒassÈti dasseti. TenÈha “pucchÈya uddhaÔaÒhÊ”ti-Èdi. ŒyatanadhÈtusa~gahavasena cettha r|pakkhandhÈdÊnaÑ aÒÒasahitatÈ, viÒÒÈÓakkhandhÈdÊnaÑ asahitatÈ ca veditabbÈ.

AvasesÈ vedanÈdayo tayo khandhÈ nibbÈnaÒca sakalena r|pakkhandhena tesaÑ sa~gaho natthÊti “sa~gahitÈ”ti na sakkÈ vattuÑ, ekadesena pana sa~gaho atthÊti “asa~gahitÈ na hontÊti evaÑ daÔÔhabban”ti Èha. “R|padhammÈvÈ”ti niyamanaÑ pucchÈya uddhaÔabhÈvÈpekkhanti dassento “pucchÈya -pa- adhippÈyo”ti Èha. tena vuttaÑ “anuddhaÔÈ vedanÈdayopi hi asa~gahitÈ evÈ”ti. EtthÈti etasmiÑ paÒcamanayaniddese. PaÔhame nayeti paÔhame atthavikappe. TathÈ dutiyeti etthÈpi. R|paviÒÒÈÓehÊti asukhumar|padhammehi viÒÒÈÓena cÈti ayamettha adhippÈyoti dassento “oÄÈrika -pa- attho”ti Èha. KathaÑ pana r|padhammÈti vutte oÄÈrikar|passeva gahaÓanti Èha “r|pekadeso hi ettha r|paggahaÓena gahito”ti.


196. Asa~gÈhakanti “cakkhÈyatanena -pa- asa~gahitÈ”ti evaÑ asa~gÈhakabhÈvena vuttaÑ pucchitabbavissajjetabbabhÈvena vuttampi kÈmaÑ vedanÈdÊheva cat|hi asa~gahitaÑ, taÑ pana na cakkhÈyatanamevÈti dassetuÑ “cakkhÈyatanena panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Yehi dhammehÊti khandhÈdÊsu yehi. SabbaÑ dhammajÈtaÑ teva r|pÈdike dhamme udÈneti pÈÄiyaÑ. KasmÈ panetaÑ udÈnetÊti Èha “sadisavissajjanÈ”ti-Èdi. PaÔhamena udÈnena. Dveti “bÈhirÈ upÈdÈ dve”ti ettha vuttaÑ dve-saddaÑ sandhÈyÈha. Tassa asa~gahitassa. YathÈdassitassÈti “r|pan”ti-ÈdinÈ dassitappakÈrassa. DhammanvayaÒÈÓuppÈdanaÑ nayadÈnaÑ. “R|paÑ dhammÈyatanan”ti-ÈdÊnaÑ padÈnaÑ vasena dvevÊsapadiko esa nayo.

PaÒcamanaya-asa~gahitena-asa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. ChaÔÔhanaya sampayogavippayogapadavaÓÓanÈ

228. “TatthÈ”ti iminÈ “sampayogavippayogapadaÑ bhÈjetvÈ”ti ettha sampayogavippayogapadaÑ bhÈjitaÑ, saÑvaÓÓetabbatÈya ca padhÈnabh|taÑ paccÈmaÔÔhaÑ, na r|pakkhandhÈdipadanti dassento”yaÑ labbhati -pa- veditabban”ti vatvÈ puna “r|pakkhandhÈdÊsu hÊ”ti-ÈdinÈ tamatthaÑ vivarati. tattha na labbhatÊti “sampayuttaÑ vippayuttan”ti vÈ gahetuÑ na labbhati, alabbhamÈnampi pucchÈya gahitaÑ paÔikkhepena vissajjetuÑ. PaÔikkhepopi hi pucchÈya vissajjanameva. tathÈ hi yamake1 “yassa r|pakkhandho nuppajjittha, tassa vedanÈkkhandho nuppajjitthÈ”ti pucchÈya “natthÊ”ti vissajjitaÑ. tena panettha r|padhammesu sampayogaÔÔho na labbhatÊti ayamattho dassito hoti. AlabbhamÈnampi sampayogapadaÑ gahitanti sambandho. SabbatthÈti ataÑsabhÈgatÈ. EkuppÈdÈdibhÈvo hi sampayoge sabhÈgatÈ, na sa~gahe viya samÈnasabhÈgatÈ, tasmÈ ekuppÈdÈdibhÈvarahitÈnaÑ r|panibbÈnÈnaÑ sÈ ekuppÈdÈditÈ visabhÈgatÈ vuttÈ. TadabhÈvatoti tassÈ visabhÈgatÈya ekuppÈdÈditÈya abhÈvato. Vippayogopi nivÈrito eva hoti, visabhÈgo bhÈvo vippayogoti vuttovÈyamatthoti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 34 piÔÔhe.


“cat|su hÊ”ti-ÈdinÈ vuttamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ karoti. Tattha tesaÑ tehÊti ca ar|pakkhandhe eva parÈmasati. VisabhÈgatÈ ca hoti r|panibbÈnesu avijjamÈnattÈti attho. TenÈha “na ca r|pekadesassÈ”ti-Èdi. TenevÈti catukkhandhasabhÈgattÈ eva.

TÊhi viÒÒÈÓadhÈt|hÊti ghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓadhÈt|hi vippayutte anÈrammaÓamissake r|padhammamissake dhamme dÊpeti r|pabhavoti yojanÈ. PaÒcahÊti cakkhuviÒÒÈÓÈdÊhi paÒcahi viÒÒÈÓadhÈt|hi. EkÈya manodhÈtuyÈ. Na sampayutteti na sampayutte eva. TathÈ hi “vippayutte ahonte sattahipi sampayutte sattapi vÈ tÈ”ti vuttaÑ. TenÈti vippayuttatÈpaÔikkhepena. TÈhÊti sattaviÒÒÈÓadhÈt|hi. Sampayutte dÊpentÊti sampayutte dÊpentiyeva, na sampayutte evÈti evamavadhÈraÓaÑ gahetabbaÑ. Esa nayo sesesupi. Sampayutte vedanÈdike. SampayuttavippayuttabhÈvehi na vattabbaÑ, taÑyeva viÒÒÈÓadhÈtusattakaÑ. SampayuttabhÈvena navattabbÈni sampayuttanavattabbÈni, bhinnasantÈnikÈni, nÈnÈkkhaÓikÈni ca ar|pÈnipi dhammajÈtÈni. AnÈrammaÓamissakasabbaviÒÒÈÓadhÈtutaÑsampayuttÈ dhammÈyatanÈdipadehi dÊpetabbÈ, anÈrammaÓamissakasabbaviÒÒÈÓadhÈtuyo acetasikÈdipadehi dÊpetabbÈ, tadubhayasamudÈyÈ dukkhasaccÈdipadehi dÊpetabbÈti veditabbÈ.

Yadi evanti yadi anÈrammaÓamissÈnaÑ dhammÈnaÑ vippayogo natthi. AnÈrammaÓamissobhayadhammÈti r|panibbÈnasahitasabbaviÒÒÈÓadhÈtutaÑsampayuttadhammÈ. KhandhÈdÊhevÈti khandhÈyatanadhÈt|hi eva, na ar|pakkhandhamattena. Ar|pakkhandheyeva pan asandhÈya “tehi dhammehi ye dhammÈ vippayuttÈ”ti vuttanti nÈyaÑ dosoti dasseti. TadekadesÈti “anÈrammaÓamissÈ”ti-ÈdinÈ vuttadhammasamudÈyassa ekadesÈ. tadekadesaÒÒasamudÈyÈti tasseva yathÈvuttassa samudÈyassa ekadesÈ hutvÈ aÒÒesaÑ avayavÈnaÑ r|pakkhandhÈdÊnaÑ samudÈyabh|tÈ. VibhÈgÈbhÈvatoti bhedÈbhÈvato. Bhedoti cettha accantabhedo adhippeto. Na hi samudÈyÈvayavÈnaÑ sÈmaÒÒavisesÈnaÑ viya ccantabhedo atthi bhedÈbhÈvato. TesaÑ accantabhedameva hi sandhÈya “samudÈyantogadhÈnaÑ ekadesÈnaÑ na vibhÈgo atthÊ”ti sa~gahepi vuttaÑ. TenÈti avibhÈgasabbhÈvato sabhÈgavisabhÈgattÈbhÈvena. Tesanti


anÈrammaÓamissakasabbaviÒÒÈÓadhÈtu-ÈdÊnaÑ. Te ca akusalÈbyÈkatÈ tesanti kusalÈkusalÈbyÈkatadhammÈnaÑ. TasmÈti yasmÈ vibhattasabhÈvÈnaÑ na tesaÑ samudÈyekadesÈdibhÈvo, tasmÈ. YasmÈ pana kusalÈdayo eva khandhÈdayoti khandhÈdi-Èmasanena samudÈyekadesÈdibhÈvo Èpanno evÈti vuttanayena vippayogÈbhÈvo hoti, tasmÈ taÑ pariharanto “khandhÈdÊni anÈmasitvÈ”ti-ÈdimÈha. Tesanti kusalÈdÊnaÑ aÒÒamaÒÒavippayuttatÈ vuttÈ “kusalehi dhammehi ye dhammÈ vippayuttÈ”ti-ÈdinÈ. Sabbes|ti dutiyÈdisabbapaÒhesu.

ChattiÑsÈya piÔÔhidukapadesu vÊsati dukapadÈni imasmiÑ naye labbhanti, avasiÔÔhÈni soÄasevÈti Èha “soÄasÈti vattabban”ti. Tato eva “tevÊsapadasatan”ti ettha “tevÊsan”ti idaÒca “ekavÊsan”ti vattabbanti yojanÈ. SabbatthÈti sabbapaÒhesu. EkakÈlekasantÈnÈnaÑ bhinnakÈlabhinnasantÈnÈnaÒca anekesaÑ dhammÈnaÑ samudÈyabh|tÈ sa~khÈrakkhandhammÈyatanadhammadhÈtuyoti Èha “kÈlasantÈna -pa- dhÈt|nan”ti. EkadesasammissÈti cittiddhipÈdÈdinÈ attano ekadeseneva khandhantarÈdÊhi sammissÈ iddhipÈdÈdayo, anÈrammaÓehi r|panibbÈnehi ca asammissÈ. SamÈnakÈlasantÈnehÊti ekakÈlasantÈnehi kÈlasantÈnabhedarahitehi ekadesantarehi, sa~khÈrakkhandhÈdÊnaÑ ekadesantarehi, sa~khÈrakkhandhÈdÊnaÑ ekadesavisesabh|tehi satipaÔÔhÈnasammappadhÈnasaÒÒÈkkhandhÈdÊhi vibhattÈ eva samudayasaccÈdayo sampayogÊvippayogÊbhÈvena r|pakkhandhÈdayo vippayogÊbhÈvena gahitÈti yojanÈ. Tehi samudayasaccÈdÊhi. Te saÒÒÈkkhandhÈdayo. Kehici sahuppajjanÈrahehi ekadesantarehi vibhattehi. Na hi sa~khÈrakkhandhÈdipariyÈpannattepi samudayasaccÈdayo maggasaccÈdÊhi sampayogaÑ labhanti. Tesanti vedanÈkkhandha saÒÒÈkkhandhÈdÊnaÑ. EkuppÈdÈ -pa- visabhÈgatÈ cÈti ekuppÈdÈditÈ sa~khÈtÈ yathÈrahaÑ sabhÈgatÈ visabhÈgatÈ ca. Tena yathÈvuttaÑ kÈraÓena sampayogassa vippayogassa ca labhanato.

BhinnakÈlÈnaÑ samudÈyÊnaÑ samudÈyÈ bhinnakÈlasamudÈyÈ. VattamÈnaca ekasmiÑ santÈne ekekadhammÈ vattanti. TasmÈti yasmÈ etadeva, tasmÈ. TesaÑ vedanÈkkhandhÈdÊnaÑ vibhajitabbassa ekadesabh|tasa abhÈvato. SukhundriyÈdÊni vedanÈkkhandhekadesabh|tÈnipi. Tena


vibhÈgÈkaraÓena. Yadi samÈnakÈlassa vibhajitabbassa abhÈvato cakkhuviÒÒÈÓadhÈtÈdayo viÒÒÈÓakkhandhassa vibhÈgaÑ na karonti, atha kasmÈ “cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu -pa- manoviÒÒÈÓadhÈtu soÄasahi dhÈt|hi vippayuttÈ”ti vuttanti codanaÑ manasi katvÈ Èha “khandhÈyatana -pa- vippayuttÈti vuttan”ti. Evamevanti yathÈ dhÈtuvibhÈgena vibhattassa viÒÒÈÓassa, evamevaÑ. 235. TaÑsampayogÊbhÈvanti tehi khandhehi sampayogÊbhÈvaÑ. YathÈ hi samÈnakÈlasantÈnehi ekacittuppÈdagatehi vedanÈsaÒÒÈviÒÒÈÓakkhandhehi samudayasaccassa sampayuttatÈ, evaÑ bhinnasantÈnehi bhinnakÈlehi ca tehi tassa vippayuttatÈti Èha “evaÑ taÑvippayogÊbhÈvaÑ -pana vuttan”ti. VisabhÈgatÈnibandhassa vibhÈgassa abhÈvena avibhÈgehi tehi tÊhi khandhehi. VibhÈge hÊti-ÈdinÈ tamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ karoti. VibhÈgarahitehÊti samÈnakÈlasantÈnehi ekacittuppÈdagatattÈ avibhattehi vedanÈkkhandhÈdÊhi na yuttaÑ vippayuttanti vattuÑ. TenÈha “vijjamÈnehi -pa- bhÈvato”ti. Tattha vijjamÈnassa samÈnassa samÈnajÈtikassÈti adhippÈyo. Na hi vijjamÈnaÑ r|pÈr|paÑ aÒÒamaÒÒassa visabhÈgaÑ na hoti. AnuppannÈ dhammÈ viyÈti idaÑ visadisudÈharaÓadassanaÑ. YathÈ “anuppannÈ dhammÈ”ti anÈgatakÈlaÑ vuccatÊti ÈmaÔÔhakÈlabhedaÑ, evaÑ yaÑ ÈmaÔÔhakÈlabhedaÑ na hotÊti attho. UddharitabbaÑ desanÈya desetabbanti vuttaÑ hoti. VijjamÈnasseva vijjamÈnena sampayogo, sampayogÈrahasseva ca vippayogoti atthibhÈvasannissayÈ sampayuttavippayuttatÈti Èha “paccuppannabhÈvaÑ nissÈyÈ”ti. TenevÈha “avijjamÈnassÈ”ti-Èdi. TaÒcÈti uddharaÓaÑ.

VibhÈgarahitehÊti visabhÈgatÈbhÈvato avibhÈgehi. AnÈmaÔÔhakÈlabhedeti anÈmaÔÔhakÈlavisese. AvijjamÈnassa -pa- sampayogo natthÊti etena pÈrisesato vijjamÈnassa ca vijjamÈnena sampayogo dassito. AvijjamÈnatÈdÊpake bhede gahiteti yathÈgahitesu dhammesu tehi vippayogÊnaÑ avijjamÈnabhÈvadÊpake tesaÑyeva visese “ar|pabhavo ekena khandhena dasahÈyatanehi soÄasahi dhÈt|hi vippayutto”ti-ÈdinÈ1 gahite teneva ruppanÈdinÈ bhedena ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 46 piÔÔhe.


tesaÑ aÒÒamaÒÒaÑ visabhÈgatÈpi gahitÈ evÈti vippayogo hotÊti yojanÈ. Bhede pana aggahite tena tena gahaÓenÈti yathÈvutte avijjamÈnatÈdÊpake visese, visabhÈge vÈ aggahite “vedanÈ, saÒÒÈ, sa~khÈrakkhandho tÊhi khandhehi ekenÈyatanena sattahi dhÈt|hi sampayutto”ti-ÈdinÈ1 tena tena gahaÓena sabhÈgatÈdÊpanena visabhÈgatÈya aggahitattÈ sabhÈgatÈva hoti. TathÈ ca sati sabhÈgatte kÈ panettha sabhÈgatÈti Èha “vijjamÈnatÈya -pa- hotÊ”ti. TassÈti sabhÈgatÈya. TasmÈti visabhÈgatÈya alabbhamÈnattÈ, sabhÈgatÈya ca labbhamÈnattÈ. 262. Vitakko viyÈti savitakkasavicÈresu cittuppÈdesu vitakko viya. So hi vitakkarahitattÈ avitakko vicÈramatto ca. TenÈha “koÔÔhÈsantaracittuppÈdesu alÊnÈ”ti. Tato eva so appadhÈno, dutiyajhÈnadhammÈ evettha padhÈnÈti Èha “ye padhÈnÈ”ti. TenevÈti savitakkasavicÈresu cittuppÈdesu vitakkassa avitakkavicÈramattaggahaÓena idha aggahitattÈ, vitakkattike dutiyarÈsiyeva ca adhippetattÈ. Anantaranayeti sampayuttenavippayuttapadaniddese. Samudayasaccena samÈnagatikÈ sadisappavattikÈ. ItÊti iminÈ kÈraÓena. Te avitakkavicÈramattÈ dhammÈ na gahitÈ, samudayasaccaÑ viya na desanÈruÄhÈ. Na savitakkasavicÈrehi samÈnagatikÈti yojanÈ. Yadi hi te savitakkasavicÈrehi samÈnagatikÈ siyuÑ, “avitakkavicÈramattehi dhammehi ye dhammÈ sampayuttÈ, tehi dhammehi ye dhammÈ vippayuttÈ, te dhammÈ na kehici khandhehi, na kehici Èyatanehi, ekÈya dhÈtuyÈ vippayuttÈ”ti vattabbÈ siyuÑ. YasmÈ pana te samudayasaccena samÈnagatikÈ. YathÈ hi ye samudayasaccena sampayuttehi vippayuttÈ, tesmÈ kehici vippayogaÑ vattuÑ na sakkÈ, evaÑ tehipi. tathÈ hi vakkhati “samudayasaccÈdÊnÊ”ti-Èdi. Dasamo -pa- vuttoti ettha dasamanaye tehi avitakkavicÈramattehi vippayuttehi vippayuttÈnaÑ soÄasahi dhÈt|hi vippayogo vutto, osÈnanaye tehi vippayuttÈnaÑ aÔÔhÈrasahi dhÈt|hi sa~gaho ca vuttoti tasmÈ na te savitakkasavicÈrehi samÈnagatikÈti dasseti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 42 piÔÔhe.


Vitakkasahites|ti sahavitakkesu. Tes|ti avitakkavicÈramattesu saha vitakkena dutiyajjhÈnadhammesu, “avitakkavicÈramattÈ”ti gahitesu vuttes|ti attho. Sabbepi teti dutiyajjhÈnadhammÈ vitakko cÈti sabbepi te dhammÈ sakkÈ vattuÑ. TathÈ hi sampayogavippayogapadaniddese “avitakkavicÈramattÈ dhammÈ ekena khandhena ekenÈyatanena ekÈya dhÈtuyÈ kehici sampayuttÈ”ti vuttaÑ. Tattha ekena khandhenÈti sa~khÈrakkhandhena. So hi samudÈyoti “avitakkavicÈramattÈ dhammÈ”ti vuttadhammasamudÈyo. Nanu vitakkopettha dhammasa~gahaÑ gato, so ca vicÈrato aÒÒenapi sampayuttoti codanaÑ sandhÈyÈha “na hi tadekadesassa -pa- hotÊ”ti. YathÈti-ÈdinÈ tamevatthaÑ iddhipÈdanidassanena vibhÈveti. Tassattho–yathÈ iddhipÈdasamudÈyassa ekadesabh|tÈnaÑ chandiddhipÈdÈdÊnaÑ tÊhi khandhehi sampayogo vutto, taÑsamudÈyassa na hoti, evaÑ idhÈpi vitakkassa aÒÒehi sampayogo avitakkavicÈramattassa samudÈyassa na hotÊti.

Yadi evaÑ “iddhipÈdo dvÊhi khandhehi sampayutto”ti-Èdi na vattabbanti ce? No na vattabbanti dassento “yathÈ panÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha tes|ti iddhipÈdesu. SamudÈyassÈti iddhipÈdasamudÈyassa. Tehi vedanÈkkhandhÈdÊhi sampayuttatÈ vuttÈ “iddhipÈdo dvÊhi khandhehi sampayutto”ti-ÈdinÈ. TenÈti vicÈrena. Na hÊti-ÈdinÈ yathÈdhigatadhammÈnaÑ sampayuttatÈya navattabbÈbhÈvaÑ udÈharaÓadassanavasena vibhÈveti. Keci vicikicchÈ taÑsahagatÈ ca mohavajjÈ mohena sampayuttÈ, keci asampayuttÈ. MohenÈti vicikicchÈsahagatamohameva sandhÈya vadati. Iti iminÈ kÈraÓena na samudÈyo tena mohena sampayutto. AÒÒo koci dhammo hetubhÈvo nÈpi atthi, yena hetunÈ so dassanenapahÈtabbahetukoti vutto samudÈyo. Evanti iminÈ nayena “bhÈvanÈ -pa- yopi sampayuttÈ”ti navattabbatÈya nidassetabbÈti attho. Evanti yathÈ dassanenapahÈtabbahetukasamudÈyassa sampayuttatÈ na vattabbÈ, evaÑ yena dhammena avitakka -pa- siyÈ, taÑ na natthi1. TasmÈti yasmÈ avitakkavicÈramattesu kocipi vicÈrena asampayutto natthi, tasmÈ. Teti ______________________________________________________________ 1. TaÑ pana natthi (Ka)


avitakkavicÈramattÈ dhammÈ. Ekadhammepi -pa- kato yathÈ “appaccayÈ dhammÈ asa~khatÈ dhammÈ”ti1.

ChaÔÔhanayasampayogavippayogapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. Sattamanaya sampayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ

306. Tehi samudayasaccÈdÊhi khandhattayakhandhekadesÈdike sampayutte satipi, sampayuttehi ca vippayutte r|panibbÈnÈdike tadaÒÒadhamme satipi vippayogÈbhÈvato. Sa~khepena vuttamatthaÑ vitthÈrena dassetuÑ “na hÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tato lobhasahagatacittuppÈdato aÒÒadhammÈnaÑ avasiÔÔhÈnaÑ kusalÈkusalÈbyÈkatadhammÈnaÑ khandhÈdÊsu kenaci vippayogo na hi atthi khandhapaÒcakÈdÊnaÑ sa~gaÓhanato tesaÑ. Te eva cittuppÈdÈti te lobhasahagatacittuppÈdÈ eva. TadaÒÒadhammÈnanti tadaÒÒadhammÈnampÊti pi-saddalopo daÔÔhabbo. TathÈti iminÈ na ca te eva dhammÈ aÉÉhadutiyÈyatanadhÈtuyo, atha kho te ca tato aÒÒe cÈti imamatthaÑ upasaÑharati.

Nanu tadaÒÒabhÈvato eva tehi itaresaÑ vippayogo siddhoti Èha “na cÈ”ti-Èdi. TadaÒÒasamudÈyehÊti tato lobhasahagatacittuppÈdato aÒÒasamudÈyehi aÒÒe lobhasahagatÈ dhammÈ vippayuttÈ na honti. KasmÈ? SamudÈye -pa- vippayogÈbhÈvato. Tassattho–samudÈyena lobhasahagatatadaÒÒadhammarÈsinÈ ekadesÈnaÑ lobhasahagatadhammÈnaÑ vippayogÈbhÈvato, tathÈ ye ekadesÈ hutvÈ aÒÒesaÑavayavÈnaÑ samudÈyabh|tÈ, tesaÒca samudÈyena vippayogÈbhÈvatoti. Anena samudÈyena avayavassa samudÈyassa avayavena ca tassa na vippayogo, avayavasseva pana avayavenÈti dasseti. Esa nayoti yvÈyaÑ samudayasacce vutto vidhi, eseva maggasaccasukhindriyÈdÊsu ar|pakkhandhekadesattÈ tesanti dasseti. Niravaseses|ti abahikatavitakkesu. Vitakko hi samudÈyato abahikato. “So hi samudÈyo”ti-Èdiko vuttanayo labbhatÊti Èha “aggahaÓe kÈraÓaÑ na dissatÊ”ti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 4 piÔÔhe.


AÒÒesupi samudayasaccÈdÊsu vissajjanassa -pa- daÔÔhabbaÑ, yato samudayasaccÈdi idha na gahitanti adhippÈyo. SampayuttÈdhikÈrato “aÒÒenÈ”ti padaÑ sampayuttato aÒÒaÑ vadatÊti Èha “asampayuttena asammissanti attho”ti. IdÈni byatirekenapi tamatthaÑ patiÔÔhÈpetuÑ “adukkhamasukhÈ -pa- gahitÈnÊ”ti vuttaÑ. Etena lakkhaÓenÈti “asampayuttena asammissan”ti vuttalakkhaÓena. Cittanti “cittehi dhammehi ye dhammÈ”ti paÒhaÑ upalakkheti. Sahayuttapadehi1 sattÈti “cetasikehi dhammehi ye dhammÈ”ti-ÈdinÈ cittena sahayutte dhamme dÊpentehi padehi ÈgatÈ sattapaÒhÈ. TiÓÓaÑ tikapadÈnamaggahaÓena |noti katvÈ. Ye sandhÈya “tike tayo”ti vuttaÑ. TaÑ pana vedanÈpÊtittikesu pacchimaÑ, vitakkattike paÔhamanti padattayaÑ veditabbaÑ. 309. UddhaÔapadena pakÈsiyamÈnÈ atthÈ abhedopacÈrena “uddhaÔapadan”ti vuttÈti Èha “uddhaÔapadena sampayuttehÊ”ti. Tena ca yathÈvuttena uddhaÔapadena. Manena yuttÈti ettha mananamattattÈ manodhÈtu “mano”ti vuttÈti Èha “manodhÈtuyÈ ekantasampayuttÈ”ti.

SattamanayasampayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AÔÔhamanaya vippayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ

317. R|pakkhandhena vippayuttÈ nÈma cattÈro ar|pino khandhÈ, tesaÑ aÒÒehi sampayogo nÈma natthi tÈdisassa aÒÒassa sampayogino abhÈvato. SamudÈyassa ca ekadesena sampayogo natthÊti vuttovÈyamattho. VedanÈkkhandhÈdÊhi vippayuttaÑ r|paÑ nibbÈnaÒca, tassa kenaci sampayogo natthevÈti Èha “r|pakkhandhÈdÊhi -pa- natthÊ”ti. TenÈti “r|pakkhandhena ye dhammÈ vippayuttÈ”ti-Èdivacanena.

AÔÔhamanayavippayuttena sampayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Saha sampayuttapadehi (Ka)


9. Navamanaya sampayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ

319. “SamÈsapadaÑ idan”ti vatvÈ ayaÑ nÈma samÈsoti dassento “yassa khandhÈdino”ti-ÈdimÈha, yassa vedanÈkkhandhÈdinoti attho. YaÑ idha sampayuttaÑ vuttanti imasmiÑ navamanaye yaÑ dhammajÈtaÑ sampayuttanti vuttaÑ. R|pakkhandhÈdÊsu araÓantesu abbhantarabÈhiramÈtikÈdhammes|ti niddhÈraÓe bhummaÑ. TaÒhi dhammajÈtaÑ attanÈ sampayuttena vedanÈkkhandhÈdinÈ sayaÑ sampayuttanti niddhÈritaÑ. Ayogoti asampayogo. Vakkhati dasamanaye. Tattha hi “r|pakkhandhena vedanÈdayo vippayuttÈ, tehi r|pakkhandho vippayutto”ti vatvÈ nibbÈnaÑ kathanti codanaÑ sandhÈyÈha “nibbÈnaÑ pana sukhumar|pagatikamevÈ”ti vuttaÑ. “ManÈyatanaÑ ekenÈyatanena ekÈya dhÈtuyÈ kehici vippayuttan”ti ettha hi yathÈ sukhumar|paÑ viya sar|pato anuddhaÔampi nibÈnaÑ kehicÊtipadena gahitameva hotÊti edisesu ÔhÈnesu nibbÈnaÑ sukhumar|pagatikanti viÒÒÈyati, evamidhÈpi “r|pamissakehi vÈ”ti etena anupÈdinna-anupÈdÈniyÈdÊhi nibbÈnamissakehipi asampayogo vutto hotÊti daÔÔhabbo. Avikalacatukkhandhasa~gÈhakehi padehi sahavattino aÒÒassa sampayogino abhÈvato atÊtÈnÈgatehi ca sampayogo natthevÈti tassa ayujjamÈnataÑ dassento “vattamÈnÈnameva -pa- ar|pabhavÈdÊhÊti attho”ti Èha. Itareti ye dampayogaÑ labhanti, ke pana te r|pena asammissÈ ar|pekadesabh|tÈ. TenÈha “vedanÈkkhandhÈdayo”ti.

NavamanayasampayuttenasampayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. Dasamanaya vippayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ

353. Ye vippayuttena vippayuttabhÈvena pÈÄiyaÑ aggahitÈ, tesu keci vippayuttassa dhammantarassa abhÈvato keci khandhÈdÊhi vippayogasseva asambhavatoti imamatthaÑ dassento “dhammÈyatanÈdidhammÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha sabbacittuppÈdagatadhammabhÈvatoti iminÈ bhinnakÈlatÈdivisesavato ar|pakkhandhassa vippayuttassa dhammantarassa abhÈvamÈha, anÈrammaÓamissakabhÈvatoti iminÈ pana sabbassapi.


KÈmabhavo upapattibhavo saÒÒÊbhavo paÒcavokÈrabhavoti ime cattÈro mahÈbhavÈ. VippayogÈbhÈvatoti vippayogÈsambhavato. Na hi ye dukkhasaccÈdÊhi vippayuttÈ, tehi vippayuttÈnaÑ tesaÑyeva dukkhasaccÈdÊnaÑ khandhÈdÊsu kenaci vippayogo sambhavati.

DasamanayavippayuttenavippayuttenavippayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. EkÈdasamanaya sa~gahitena sampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ

409. Teti sa~khÈrakkhandhadhammÈ. SesehÊti avasiÔÔhehi vedanÈsaÒÒÈviÒÒÈÓakkhandhehi. “Etena saha sambandho”ti iminÈ padÈnaÑ sambandhadassanamukhena “samudayasaccena ye dhammÈ sampayuttÈ”ti pÈÄiyÈ atthavivaraÓaÑ pÈkaÔataraÑ katvÈ kehicÊtipadassatthaÑ kÈtuÑ “kehicÊti etassa panÈ”ti-ÈdimÈha. AtthaÑ dassetuÑ ÈhÈti sambandho. VisesetvÈti ettha tesaÑ dhammÈnaÑ taÓhÈvajjÈnaÑ sa~khÈrakkhandhadhammÈyatanadhammadhÈtupariyÈpannatÈkittanaÑ visesanaÑ daÔÔhabbaÑ, yato te samudayasaccena khandhÈdisa~gahena sa~gahitÈti vuttÈ. SayaÑ attanÈ sampayutto na hotÊti vuttaÑ “attavajjehÊ”ti. Tena vuttaÑ “cittaÑ na vattabbaÑ cittena sampayuttantipi, cittena vippayuttantipÊ”ti. SampayogÈrahehÊti visesanaÑ sukhumar|paÑ nibbÈnanti dve sandhÈya kataÑ, na taÓhÈdike.

EkÈdasamanayasa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

12. DvÈdasamanaya sampayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ

417. Navamanaye sampayogavisiÔÔhÈ sampayuttÈ uddhaÔÈ, dvÈdasamanaye ca sampayogavisiÔÔhÈ sa~gahitÈsa~gahitÈti ubhayatthÈpi sampayogavisiÔÔhÈva gahitÈti Èha “dvÈdasama -pa- labbhantÊ”ti. DvÈdasamanayasampayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


13. Terasamanaya asa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ

448. YehÊti r|pakkhandhadhammÈyatanÈdÊhi. TÊhipi khandhÈyatanÈdisa~gahehi. Puna yehÊti ar|pabhavÈdÊhi. OÄÈrikÈyatanÈneva honti ÈyatanadhÈtusa~gahepihi asa~gahitattÈ. Teti catuvokÈrabhavÈdayo. VuttÈvasesÈti r|pakkhandhadhammÈyatanÈdÊhi avasiÔÔhÈ. Satipi asa~gÈhakatte tehi asa~gahitÈnaÑ sampayogo na sambhavatÊti vedanÈkkhandhÈdayo idha terasamanaye vissajjanaÑ na ruhanti nÈrohanti. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “vedanÈkkhandhena hi khandhÈdivasena r|pÈr|padhammÈ asa~gahitÈ honti, tesaÒca sampayogo nÈma natthÊ”ti1 asa~gÈhakÈ eva na honti avikalapaÒcakkhandhÈdisamudÈyabhÈvato.

Teti “dukkhasaccÈdÊ”ti Èdi-saddena vuttadhammÈ. Asabba -pa- siyuÑ avitakkÈvicÈrÈdidhammÈ viya. Na tesaÑ vippayogo natthi tabbinimuttassa cittuppÈdassa sambhavato. VedanÈkkhandhena asa~gahitÈnaÑ anÈrammaÓamissakattÈ na “vippayogassa atthitÈyÈ”ti vuttaÑ. TathÈ cÈha “r|pÈr|padhammÈ asa~gahitÈ”ti. UbhayÈbhÈvatoti sampayogavippayogÈbhÈvato. AnÈrammaÓasahitasabbaviÒÒÈÓataÑdhÈtusampayuttatadubhayadhammÈ acetasikacetasikalokiyapadÈdÊnaÑ vasena veditabbÈ.

Terasamanaya-asa~gahitenasampayuttavippayuttapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _______

14. Cuddasamanaya vippayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ

456. DhammasabhÈvamattattÈti sabhÈvadhammÈnaÑ dhammamattattÈ avatthÈvisesamattattÈ.

Samucchijjati etenÈti samucchedo. Sa~gahÈdivicÈrapariniÔÔhÈnabh|to cuddasamanayo. TenÈha “pariyosÈne naye”ti. VissajjetabbadhammavivittÈ pucchÈ moghapucchÈ, sÈ tathÈbh|tÈpi vissajjetabbadhammÈbhÈvassa ÒÈpikÈ hotÊti Èha “tesaÑ pucchÈya moghattÈ te na labbhantÊ”ti. MoghÈ pucchÈ etassÈti moghapucchako. AÔÔhamo ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 21 piÔÔhe.


nayo tattha sabbapucchÈnaÑ moghattÈ. Tena ca sahÈti tena aÔÔhamanayena saddhiÑ imasmiÑ osÈnanaye aÔÔhamanaye ca osÈnanaye ca ete dhammÈyatanÈdayo sabbappakÈrena na labbhanti. Vippayogassapi abhÈvÈti tattha kÈraÓamÈha.

Cuddasamanayavippayuttenasa~gahitÈsa~gahitapadavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DhÈtukathÈpakaraÓa-anuÔÊkÈ samattÈ.

PuggalapaÒÒattipakaraÓa-anuÔÊkÈ _____



1. “DhÈtukathaÑ desayitvÈ anantaraÑ tassa Èha puggalapaÒÒattin”ti vutte tattha kÈraÓaÑ samudÈgamato paÔÔhÈya vibhÈvento “dhammasa~gahe”ti-ÈdimÈha. Tattha yadipi dhammasa~gahe phassÈdÊnaÑ pathavÊ-ÈdÊnaÒca dhammÈnaÑ nÈnÈnayavicitto anupadavibhÈgopi kato, na sa~gaho eva, so pana tesaÑ kusalattikÈdihetudukÈditikadukehi sa~gahasandassanatthoti vuttaÑ “dhammasa~gahe tikadukÈdivasena sa~gahitÈnaÑ dhammÈnan”ti. Teneva hi taÑ pakaraÓaÑ “dhammasa~gaho”ti samaÒÒaÑ labhi. KÈmaÒca dhammasa~gahepi “tasmiÑ kho pana samaye cattÈro khandhÈ hontÊ”ti-ÈdinÈ1 khandhÈdivibhÈgo dassito, so pana na tathÈ sÈtisayo, yathÈ vibha~gapakaraÓeti sÈtisayaÑ taÑ gahetvÈ Èha “Vibha~ge khandhÈdivibhÈgaÑ dassetvÈ”ti, yato taÑ “vibha~go”tveva paÒÒÈyittha. DhÈtukathÈyÈti ÈdhÈre bhummaÑ, tathÈ “dhammasa~gahe vibha~ge”ti etthÈpi. ŒdhÈro hi sa~gahaÓavibhajanappabhedavacanasa~khÈtÈnaÑ avayavakiriyÈnaÑ taÑsamudÈyabh|tÈni pakaraÓÈni yathÈ “rukkhe sÈkhÈ”ti. KaraÓavacanaÑ vÈ etaÑ, dhÈtukathÈyaÑ karaÓabh|tÈyÈti attho.

Ettha ca abhiÒÒeyyadhamme desento desanÈkusalo bhagavÈ tikadukavasena tÈva nesaÑ sa~gahaÑ dassento dhammasa~gaÓiÑ desetvÈ sa~gahapubbakattÈ vibhÈgassa tadanantaraÑ khandhÈdivasena vibhÈgaÑ dassento vibha~gaÑ desesi. Puna yathÈvuttavibhÈgasa~gahayutte dhamme sa~gahÈsa~gahÈdinayappabhedato dassento dhÈtukathaÑ desesi tassÈ abbhantarabÈhiramÈtikÈsarÊrakattÈ. Na hi sakkÈ khandhÈdike kusalÈdike ca vinÈ sa~gahÈsa~gahÈdinayaÑ netunti. TenÈha “tathÈsa~gahitavibhattÈ nan”ti. EvaÑ sa~gahato vibhÈgato pabhedato ca dhammÈnaÑ desanÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 26 piÔÔhe.


yassÈ paÒÒattiyÈ vasena hoti, yo cÈyaÑ yathÈvuttadhammupÈdÈno puggalavohÈro, tassa ca samayavimuttÈdivasena vibhÈgo, taÑ sabbaÑ vibhÈvetuÑ puggalapaÒÒatti desitÈti idametesaÑ catunnaÑ pakaraÓÈnaÑ desanÈnukkamakÈraÓaÑ daÔÔhabbaÑ.

Tesanti dhammÈnaÑ. SabhÈvatoti “phasso vedanÈ”ti-ÈdisabhÈvato. UpÈdÈyÈti “puggalo satto poso”ti-ÈdinÈ khandhe upÈdÈya. PaÒÒÈpanaÑ yÈya tajjÈ-upÈdÈdibhedÈya paÒÒattiyÈ hoti, taÑ paÒÒattiÑ. Pabhedatoti khandhÈdisamayavimuttÈdivibhÈgato. YÈya paÒÒattiyÈ sabhÈvato upÈdÈya ca paÒÒÈpananti sa~khepato vuttamatthaÑ vivaranto “tattha ye dhamme”ti-ÈdimÈha. tattha asabhÈvapaÒÒattiyÈpi m|labh|taÑ upÈdÈnaÑ sabhÈvadhammo eva, kevalaÑ pana tesaÑ pavatti-ÈkÈrabhedasannissayato visesoti dassento “yedhamme -pa- hotÊ”ti Èha. Tattha pubbÈpariyabhÈvena pavattamÈneti iminÈ pabandhasannissayataÑ dassento santÈnapaÒÒattiÑ vadati, asabhÈvasam|havasenÈti iminÈ sesapaÒÒattiÑ. Tisso hi paÒÒattiyo santÈnapaÒÒatti sam|hapaÒÒatti avatthÈvisesapaÒÒattÊti. Tattha pabandho santÈno. SamudÈyo sam|ho. UppÈdÈdiko daharabhÈvÈdiko ca avatthÈviseso. Tesu asabhÈvaggahaÓena vinÈ pabandhasam|hÈnaÑ asabhÈvatte siddhe asabhÈvasam|havasenÈti asabhÈvaggahaÓaÑ pabandhasam|havinimuttapaÒÒattisandassanatthanti tena avatthÈvisesapaÒÒattiyÈ pariggaho vuttoti veditabbo.

Tesanti pubbe yaÑ-saddena parÈmaÔÔhÈnaÑ indriyabaddhadhammÈnaÑ. TenevÈha “aÒÒesaÒca bÈhirar|panibbÈnÈnan”ti. SasabhÈvasam|hasasabhÈvappabhedavasenÈti r|pakkhandhÈdisasabhÈvasam|havasena cakkhÈyatanÈdisasabhÈva visesavasena ca. “SasabhÈvasam|hasabhÈvabhedavasenÈ”ti ca pÈÔho tattha sam|hasabhÈvoti sabhÈvasantÈnaÑ avatthÈvisesavidhuraÑ sam|havasena lakkhaÓamevÈha. Tattha hi khandhapaÒÒattiyÈpi sabhÈvapaÒÒattitÈ vuttÈ. TÈyÈti ÈyatanapaÒÒatti-ÈdippabhedÈya sabhÈvapaÒÒattiyÈ. VibhattÈ sabhÈvapaÒÒattÊti “phasso phusanÈ”ti-ÈdinÈ1 vibhattÈ phassÈdisabhÈvapaÒÒatti. SabbÈpÊti pi-saddena sabhÈvadhammesu sÈmaÒÒavasena pavattaÑ kusalÈdipaÒattiÑ sa~gaÓhÈti. R|pÈdidhammÈnaÑ sam|ho ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 18 piÔÔhe.

PuggalapaÒÒattipakaraÓa-anuÔÊkÈ 37

santÈnena pavattamÈno avatthÈvisesasahito ekattaggahaÓanibandhano sattoti voharÊyatÊti so sabhÈvadhammo nÈma pana na hotÊti Èha “puggalapaÒÒatti pana asabhÈvapaÒÒattÊ”ti. TÈyÈti puggalapaÒÒattiyÈ. YasmÈ pana dhammÈnaÑ pabandho sam|ho ca dhammasannissitoti vattabbataÑ arahati, tasmÈ “pariÒÒeyyÈdisabhÈvadhamme upÈdÈya pavattito”ti vuttaÑ.

VijjamÈnapaÒÒatti pana “sabhÈvapaÒÒattÊ”ti vuttÈ, avijjamÈnapaÒÒatti “asabhÈva paÒÒattÊ”ti vuttÈ. SabbÈ paÒÒattiyoti upÈdÈyapaÒÒattikiccapaÒÒatti-Èdayo sabbÈ paÒÒattiyo. Yadi sabbÈ paÒÒattiyo idha dassitÈ honti, kathaÑ “puggalapaÒÒattÊ”ti nÈmaÑ jÈtanti Èha “khandhÈdipaÒÒattÊs|”ti-Èdi. AÒÒatthÈti dhammasa~gahÈdÊsu. Ye dhammeti ye khandhÈdidhamme. PaÒÒattiyÈ vatthubhÈvenÈti paÒÒÈpanassa adhiÔÔhÈnabhÈvena. AdhiÔÔhÈnaÒhi paÒÒÈpetabbadhammÈ paÒÒÈpanassa. EvaÒca katvÈ khandhÈdÊhi saddhiÑ puggalo gahito. Ye dhammeti vÈ ye paÒÒattidhamme. PaÒÒÈpetukÈmoti nikkhipitukÈmo vatthubhedato asa~karato ÔhapetukÈmo. PaÒÒattiparicchedanti ca vatthubhedabhinnaÑ paÒÒattibh|taÑ paricchedaÑ. Evamettha attho daÔÔhabbo.

SÈmaÒÒappabhedapaÒÒÈpanÈti sÈmaÒÒabh|tÈnaÑ visesabh|tÈnaÒca atthÈnaÑ paÒÒÈpanÈ. Tesanti atthasaddÈpekkhÈya pulli~ganiddeso. TatthÈti paÒÒÈpanÈya atthadassanabh|tesu dassanÈdÊsu. IdamevaÑnÈmakanti idaÑ ruppanÈdi-atthajÈtaÑ itthannÈmakaÑ r|pakkhandhavedanÈkkhandhÈdisamaÒÒaÑ. TaÑtaÑkoÔÔhÈsikakaraÓanti r|pavedanÈditaÑtaÑatthavibhÈgapariyÈpannatÈpÈdanaÑ. TathÈ saÒÒuppÈdÈnamevÈti Èha “bodhanameva nikkhipanÈ”ti. BodhanaÒhi bodhaneyyasantÈne bodhetabbassa atthassa Ôhapananti katvÈ nikkhipanÈ”ti vuttaÑ. “PaÒÒÈpanÈ”ti-ÈdinÈ bhÈvasÈdhanena vatvÈ sÈdhanantarÈmasanena atthantaraparikappÈsa~kÈ siyÈti taÑ nivÈretuÑ “yo panÈyaÑ -pa- veditabbo”ti Èha. TesaÑ tesaÑ dhammÈnanti taÑtaÑpaÒÒÈpetabbadhammÈnaÑ. Dassanabh|tÈya nÈmapaÒÒattiyÈ diÔÔhatÈya, Ôhapanabh|tÈya ÔhapitatÈya. TaÑnimittatanti tassa dassanassa Ôhapanassa ca nimittakÈraÓataÑ. NimittaÒhi kattubhÈvena voharÊyati yathÈ “bhikkhÈ vÈsetÊ”ti, “ariyabhÈvakarÈni saccÈni ariyasaccÈnÊ”ti ca.


PÈÄiyaÑ anÈgatatanti vijjamÈnatÈdivisesavacanena saha pÈÔhÈnÈruÄhataÑ. VijjamÈnassa satoti vijjamÈnassa samÈnassÈti imamatthaÑ dassento “vijjamÈnabh|tassÈti attho”ti Èha. TathÈti saccikaÔÔhaparamatthavasena avijjamÈnassa anupalabbhamÈnassa. TaÑ pana anupalabbhamÈnataÑ tathÈ-saddena byatirekavasena dÊpitaÑ pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “yathÈ kusalÈdÊnÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha vinivattasabhÈvÈnÊti vibhattasabhÈvÈni. UpaladdhÊti gahaÓaÑ. TenÈkÈrenÈti tena r|pavedanÈdi-ÈkÈrena avijjamÈnassa. AÒÒenÈkÈrenÈti tato r|pavedanÈdito aÒÒena tabbinimuttena paÒÒÈpetabbapaÒÒÈpanÈkÈrena vijjamÈnassa. PaÒÒattiduke vuttameva “ayaÒca vÈdo sevatthikathÈya paÔisiddho”ti-ÈdinÈ. LokaniruttimattasiddhassÈti ettha mattaggahaÓaÑ tassa paÒattivatthussa na kevalaÑ vijjamÈnasabhÈvatÈnivattanatthameva, atha kho viparÊtaggÈhanivattanatthampÊti dassento “anabhinivesena cittenÈ”ti Èha. CatusaccapaÒcakkhandhÈdivinimuttaÑ saccantarakhandhantarÈdikaÑ paÒcamasaccÈdikaÑ. Sace taÑ koci atthÊti paÔijÈneyya, ayÈthÈvagahitassa taÑ vÈcÈvatthumattamevassÈti dassento Èha “sÈbhinivesena -pa- vuttan”ti. Uddese niddese ca sattavantaÑ padhÈnabhÈvena ÈgamanaÑ sandhÈyÈha “sar|pato tissannaÑ Ègatatan”ti. GuÓabhÈvena pana uddhaÑsotapaÒÒÈvimuttapÈsÈÓalekhÈdiggahaÓesu itarÈpi tisso paÒattiyo imasmiÑ pakaraÓe ÈgatÈ eva. YathÈvuttassa -pa- avirodhenÈti “vijjamÈnapaÒÒatti avijjamÈnapaÒÒattÊ”ti evaÑ vuttappakÈrassa avilomanena. ŒcariyavÈdÈti cettha attanomatiyo veditabbÈ, aÒÒattha pana aÔÔhakathÈ ca. YathÈ ca avirodho hoti, taÑ dassento “tasmÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha avijjamÈnattÈ paÒÒÈpetabbamattatthena paÒÒattÊti etena “avijjamÈnÈ paÒÒatti avijjamÈnapaÒÒattÊ”ti imaÑ samÈsavikappamÈha. AvijjamÈnapaÒÒattÊti ettha hi dve samÈsÈ avijjamÈnassa, avijjamÈnÈ vÈ paÒÒattÊti avijjamÈnapaÒÒatti. Tesu purimena nÈmapaÒÒatti vuttÈ, dutiyena upÈdÈpaÒÒatti-ÈdibhedÈ itarÈpi. SasabhÈvaÑ vedanÈdikaÑ. tajjaparamatthanÈmalÈbhatoti tajjassa tadanur|passa paramatthassa anvatthassa nÈmassa labhanato, anubhavanÈdisabhÈvÈnaÑ dhammÈnaÑ paramatthikassa vedanÈdinÈmassa labhanattÈti


attho. Etena visesanivatti-attho matta-saddo, tena cÈyaÑ viseso nivattitoti dasseti. Parato labhitabbanti paraÑ upÈdÈya laddhabbaÑ yathÈ r|pÈdike upÈdÈya sattoti nissabhÈvasam|hasantÈnÈdi paÒÒattivatthu. EkattenÈti anaÒÒattena. AnupalabbhasabhÈvatÈ ÒÈÓena aggahetabbasabhÈvatÈ, yato te navattabbÈti vuccanti.

Sas|kasÈlirÈsi-Èdi-ÈkÈrena saÑkucitaggo vÈsavavÈsudevÈdÊnaÑ viya moliviseso kirÊÔaÑ, so pana makuÔavisesopi hotiyevÈti Èha “kirÊÔaÑ makuÔan”ti. Sabbasamorodhoti sabbÈsaÑ vijjamÈnapaÒÒatti-ÈdÊnaÑ channaÑ paÒÒattÊnaÑ antokaraÓaÑ. Sa~khÈtabbappadhÈnattÈti idaÑ lakkhaÓavacanaÑ. Na hi sabbÈpi upanidhÈpaÒÒattisa~khÈvasena pavattÈ, nÈpi sabbÈ sa~khÈtabbappadhÈnÈ. DutiyaÑ tatiyanti-ÈdikaÑ pana upanidhÈpaÒÒattiyÈ, dve tÊÓÊti-ÈdikaÑ upanikkhittapaÒÒattiyÈ ekadesaÑ upalakkhaÓavasena dassento tassa ca sa~khyeyyappadhÈnatÈyÈha “sa~khÈtabbappadhÈnattÈ”ti. P|raÓattho hi saddo tadatthadÊpanamukhena p|retabbamatthaÑ dÊpeti. So ca sa~khÈvisayo padhÈnovÈti dutiyÈdÊnaÑ paÒÒattÊnaÑ sa~khÈtabbappadhÈnatÈ vuttÈ. YÈva hi dasasa~khÈ1 sa~khyeyyappadhÈnÈti. TathÈ dve tÊÓÊti-ÈdÊnampi paÒÒattÊnaÑ. Sa~khÈtabbo pana attho koci vijjamÈno, koci avijjamÈno, koci saha visuÑ ca tadubhayaÑ missoti chapi paÒÒattiyo bhajatÊti.

ItarÈti upÈdÈsamodhÈnatajjÈsantatipaÒÒattiyo vuttÈvasesÈ upanidhÈpaÒÒatti-upanikkhittapaÒÒattiyo ca. SattarathÈdibhedÈ upÈdÈpaÒÒatti, dÊgharassÈdibhedÈ upanidhÈpaÒÒatti ca avijjamÈnapaÒÒatti. HatthagatÈdivisiÔÔhÈ upanidhÈpaÒÒatti, samodhÈnapaÒÒatti ca avijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒatti. Tatheva “suvaÓÓavaÓÓo brahmassaro”ti-ÈdikÈ vijjamÈnagabbhÈ vijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒattiÑ bhajantÊti Èha “yathÈyogaÑ taÑ taÑ paÒÒattin”ti. Tena vuttaÑ “dutiyaÑ tatiyaÑ -pa- bhajantÊ”ti. YaÒhÊti-Èdi yathÈvutta-upanidhÈ-upanikkhittapaÒÒattÊnaÑ avijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒattibhÈvasamatthanaÑ. Tattha taÒca sa~khÈnanti yaÑ “paÔhamaÑ ekan”ti-ÈdikaÑ sa~khÈnaÑ, taÒca sa~khÈmukhena gahetabbar|paÑ. Ca-saddena sa~khyeyyaÑ sa~gaÓhÈti. Tampi hi paÒÒÈpetabbaÑ paÒÒattÊti. TassÈ pana paramatthato abhÈvo vuttoyeva. ______________________________________________________________ 1. Œdasa hi sa~khyÈ (?)


KiÒci natthÊti paramatthato kiÒci natthi. TathÈti iminÈ avijjamÈnena-avijjamÈnabhÈvanti etaÑ ÈkaÉÉhati. TenÈha “nahi -pa- vijjamÈno”ti.

OkÈseti avÊciparanimmitavasavattÊparicchinne padese. So hi kÈmÈdhiÔÔhÈnato “kÈmo”ti vuccati. Kammanibbattakkhandhes|ti iminÈ uttarapadalopena kÈmabhavaÑ “kÈmo”ti vadati. BhaÓanaÑ saddo cetanÈ vÈ, taÑsama~gitÈya tabbisiÔÔhe puggale bhÈÓakoti paÒÒattÊti Èha “vijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒattipakkhaÑ bhajatÊ”ti. Yebhuyyena r|pÈyatanaggahaÓamukhena r|pasa~khÈtena saÓÔhÈnaÑ gayhatÊti tassa tena abhedopacÈraÑ katvÈ vuttaÑ “r|pÈyatanasa~khÈtena saÓÔhÈnenÈ”ti. YaÑ abhedopacÈraÑ bhindituÑ ajÈnantÈ nikÈyantariyÈ r|pÈyatanaÑ saÓÔhÈnasabhÈvaÑ paÔijÈnanti. “Kiso puggalo, th|lo puggalo, kiso daÓÉo, th|lo daÓÉo”ti-ÈdinÈ puggalÈdÊnaÑ paÒÒÈpanÈ tathÈtathÈsanniviÔÔhe r|pasa~khÈte kisÈdisaÓÔhÈnapaÒÒatti, na r|pÈyatanamatteti Èha “saÓÔhÈnanti vÈ r|pÈyatane aggahite”ti. PaccattadhammanÈmavasenÈti “pathavÊ phasso”ti-ÈdinÈ dhammÈnaÑ taÑtaÑnÈmavasena. KiccapaÒÒatti-ÈdivibhÈgena pavatto ayampi ÈcariyavÈdo “kiccapaÒÒatti ekaccÈ bh|mipaÒÒatti paccattapaÒÒatti asa~khatapaÒÒatti ca vijjamÈnapaÒÒatti, li~gapaÒÒatti ekaccÈ paccattapaÒÒatti ca avijjamÈnapaÒÒatti, ekaccÈ kiccapaÒÒatti vijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒatti, ekaccÈ bh|misaÓÔhÈnapaÒÒatti vijjamÈnena vÈ avijjamÈnena vÈ avijjamÈnapaÒÒattÊ”ti dassitattÈ “dhammakathÈ itthili~gan”ti-ÈdÊnaÑ vijjamÈnenavijjamÈnapaÒÒattibhÈvo, avijjamÈnena-avijjamÈnapaÒÒattibhÈvo ca dassitanayoti Èha “sabbasa~gÈhakoti daÔÔhabbo”ti. UpÈdÈpaÒÒatti-ÈdibhÈvo cettha kiccapaÒÒatti-ÈdÊnaÑ kiccapaÒÒatti-ÈdibhÈvo ca tÈsaÑ yathÈrahaÑ vibhÈvetabbo. 2. Sa~khepappabhedavasenÈti “yÈvatÈ paÒcakkhandhÈ”ti sabbepi khandhe khandhabharvasÈmaÒÒena saÑkhipanavasena, “yÈvatÈ r|pakkhandho”ti-ÈdinÈ khandhÈnaÑ tato sÈmaÒÒato pakÈrehi bhindanavasena ca. AyaÑ atthoti ayaÑ paÒÒattisa~khÈto attho. SÈmaÒÒato vÈ hi dhammÈnaÑ paÒÒÈpanaÑ hoti visesato vÈ. Viseso cettha attano sÈmaÒÒÈpekkhÈya veditabbo, visesÈpekkhÈya pana sopi sÈmaÒÒaÑ sampajjatÊti “kittÈvatÈ khandhÈnaÑ khandhapaÒÒattÊ”ti pucchÈya sa~khepato


vissajjanavasena “yÈvatÈ paÒcakkhandhÈ”ti vuttanti tatthÈpi “khandhÈnaÑ khandhapaÒÒattÊ”ti ÈnetvÈ yojetabbanti Èha “yÈvatÈ -pa- paÒÒattÊ”ti. “YÈvatÈ paÒcakkhandhÈ, ettÈvatÈ khandhÈnaÑ khandhapaÒÒatti. YÈvatÈ r|pakkhandho -pa- viÒÒÈÓakkhandho, ettÈvatÈ khandhÈnaÑ khandhapaÒÒattÊ”ti evamettha pÈÄiyojanÈ kÈtabbÈ. EvaÒhi sa~khepato pabhedato ca khandhapaÒÒatti vissajjitÈ hoti. TathÈ hi imasseva atthassa aÔÔhakathÈyaÑ vuttabhÈvaÑ dassento “yattakena -pa- ÈdikenÈ”ti Èha. TatthÈti tasmiÑ vissajjanassa atthavacane, tasmiÑ vÈ vissajjanapÈÔhe tadatthavacane ca. Pabhedanidassanamattanti pabhedassa udÈharaÓamattaÑ. Avuttopi sabbo bh|tupÈdiko, sukhÈdiko ca pabhedo. TaÑ pana bh|mimukhena dassetuÑ “r|pakkhandho kÈmÈvacaro”ti-Èdi vuttanti daÔÔhabbaÑ.

EvaÑ aÔÔhakathÈyaÑ Ègatanayena pÈÄiyÈ atthayojanaÑ dassetvÈ idÈni taÑ pakÈrantarena dassetuÑ “ayaÑ vÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha ayaÑ vÈti vuccamÈnaÑ sandhÈyÈha. EtthÈti etasmiÑ khandhapaÒÒattivissajjane. Idanti idaÑ padaÑ. Yattako -pa- khandhapaÒÒattiyÈ pabhedoti iminÈ sa~khepato vitthÈrato ca khandhÈnaÑ pabhedaÑ patipaÒÒattivibhÈgoti dassitaÑ hoti. TenÈha “vatthubhedena -pa- dassetÊ”ti. PakaraÓantareti vibha~gapakaraÓe. Tattha hi sÈtisayaÑ khandhÈnaÑ vibhÈgapaÒÒatti vuttÈ. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “sammÈsambuddhena hi -pa- kathitÈ”ti. Ettha ca paÔhamanaye samukhena, dutiye vatthumukhena paÒÒattiyÈ vibhÈgÈ dassitÈti ayametesaÑ viseso.

Esa nayoti iminÈ khandhapaÒÒattiyÈ vuttamatthaÑ ÈyatanapaÒÒattiyÈdÊsu atidisati. Tattha “yÈvatÈ paÒcakkhandhÈ”ti, “khandhÈnaÑ khandhapaÒÒattÊ”ti idaÑ paÒÒattiniddesapÈÄiyÈ ÈdipariyosÈnaggahaÓamukhena dassanaÑ. “YÈvatÈ dvÈdasÈyatanÈnÊ”ti, “ÈyatanÈnaÑ ÈyatanapaÒÒattÊ”ti imassa attho “yattakena paÒÒÈpanena sa~khepato dvÈdasÈyatanÈnÊ”ti etena dassito, “yÈvatÈ cakkhÈyatanan”ti-Èdikassa pana “pabhedato cakkhÈyatanan”ti-ÈdikenÈti. Tattha “cakkhÈyatanaÑ -pa- dhammÈyatanan”ti pabhedanidassanamattametaÑ. Etena avuttopi sabbo sa~gahito hotÊti “tatrÈpi dasÈyatanÈ kÈmÈvacarÈ”ti-Èdi vuttaÑ. AyaÑ vÈ ettha pÈÄiyÈ atthayojanÈ–“yÈvatÈ”ti idaÑ sabbehi


padehi yojetvÈ “yattakÈni dvÈdasÈyatanÈni -pa- yattako dvÈdasannaÑ ÈyatanÈnaÑ, tappabhedÈnaÒca cakkhÈyatanÈdÊnaÑ pabhedo, tattako ÈyatanÈnaÑ ÈyatanapaÒÒattiyÈ pabhedo”ti pakaraÓantare vuttena vatthupabhedena ÈyatanapaÒÒattiyÈ pabhedaÑ dassetÊti-ÈdinÈ itarapaÒÒattÊsupi nayo yojetabbo. 7. “Cha paÒÒattiyo -pa- puggalapaÒÒattÊ”ti imaÑ apekkhitvÈ “kittÈvatÈ -pa- ettÈvatÈ indriyÈnaÑ indriyapaÒÒattÊ”ti ayaÑ pÈÄipadeso niddesopi samÈno pakaraÓantare vatthubhedena vuttaÑ khandhÈdipaÒÒattippabhedaÑ upÈdÈya uddesoyeva hotÊti Èha “uddesamattenevÈti attho”ti.



1. EkakaniddesavaÓÓanÈ

1. PaccanÊkadhammÈnaÑ jhÈpanaÔÔhena jhÈnaÑ, tato suÔÔhu vimuccanaÔÔhena vimokkhoti nippariyÈyena jhÈna~gÈneva vimokkhoti aÔÔhakathÈ-adhippÈyo. ®ÊkÈkÈrena pana “abhibhÈyatanaÑ viya sasampayuttaÑ jhÈnaÑ vimokkho”ti maÒÒamÈnena “adhippÈyenÈhÈ”ti vuttaÑ. JhÈnadhammÈ hi sampayuttadhammehi saddhiÑyeva paÔipakkhato vimuccanti, na vinÈ, tathÈ abhirativasena ÈrammaÓe nirÈsa~kappavattipÊti adhippÈyo. YathÈ vÈ jhÈna~gÈnaÑ jhÈnapaccayena paccayabhÈvato saviseso jhÈnapariyÈyo, evaÑ vimokkhakiccayogato tesaÑ saviseso vimokkhapariyÈyo, tadupacÈrena sampayuttÈnaÑ veditabbo. PaÔhamaÑsama~gibhÈvatthanti paÔilÈbhaÑ sandhÈyÈha. “PhusitvÈ viharatÊti paÔilabhitvÈ iriyatÊ”ti hi vuttaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ “yena hi saddhiÑ -pa- paÔiladdhÈ nÈma hontÊ”ti tehi sÈdhetabbasahajÈtÈdipaccayalÈbhoyevettha paÔilÈbho daÔÔhabbo. YathÈ phasso yattha uppanno, taÑ ÈrammaÓaÑ phusatÊti vuccati, evaÑ sampayuttadhammepi taÑsabhÈvattÈti Èha “samphassena phusanatthan”ti. Tassa “vivaratÊ”ti iminÈ sambandho. ItarehÊti upacÈrampÊti-ÈdinÈ upacÈrapurimappanÈparappanÈnaÑ paÔilÈbhakÈraÓanti vacanehi. Itare kÈraÓattheti “upacÈrena -pa- phusatiyevÈ”ti vutte kÈraÓatthadÊpake atthe. Phusati phalaÑ adhigacchati etÈyÈti kÈraÓabhÈvassa phusanÈpariyÈyo veditabbo.

PaÔhamatthamevÈti sama~gibhÈvatthameva. TÈni a~gÈnÊti iminÈ jhÈnakoÔÔhÈsabhÈvena vuttadhammÈyeva gahitÈ, na phassapaÒcamaka-indriyaÔÔhakÈdibhÈvenÈti vuttaÑ “sesÈ -pasa~gahitÈnÊ”ti. EvaÑ satÊti sukhasa~khÈtajhÈna~gato vedanÈsomanassindriyÈnaÑ sesitabbabhÈve sati. EvaÒhi nesaÑ phassakatÈ itarassa phassitabbatÈva siyÈ. TenÈha “sukhassa phusitabbattÈ”ti. VedayitÈdhipateyyaÔÔhehÊti ÈrammaÓÈnubhavanasa~khÈtena vedayitasabhÈvena, tasseva sÈtavisesasa~khÈtena sampayuttehi anuvattanÊyabhÈvena ca. UpanijjhÈyanabhÈvopi yathÈvuttavedayitÈdhipateyyaÔÔhavisiÔÔho oÄÈrikassa ÈrammaÓassa nijjhÈyanabhÈvo. AbhinnasabhÈvopi hi dhammo purimavisiÔÔhapaccayavisesasambhavena


visesena bhinnÈkÈro hutvÈ visiÔÔhaphalabhÈvaÑ Èpajjati. YathekaÑyeva kammaÑ cakkhÈdinibbattihetubh|taÑ kammaÑ. Tena vuttaÑ “vedayitÈ -pa- vuttattÈ”ti. A~gÈnÊti nÈyaÑ tapparabhÈvena bahuvacananiddeso anantabhÈvato, kevalaÒca a~gÈnaÑ bahuttÈ bahuvacanaÑ, tena kiÑ siddhaÑ? Paccekampi yojanÈ siddhÈ hoti. Tena vuttaÑ “paccekampi yojanÈ kÈtabbÈ”ti. Yadi “sukhaÑ ÔhapetvÈ”ti yojanÈyaÑ sesÈ tayo khandhÈ honti, sesÈ tayo, cattÈro ca khandhÈ hontÊti vattabbaÑ siyÈti? Na, cat|su tiÓÓaÑ antogadhattÈ. TenÈha “sabbayojanÈ -pa- vuttan”ti. 2. AsamayavimokkhenÈti heÔÔhÈmaggavimokkhena. So hi lokiyavimokkho viya dhigamavaÄaÒjanatthaÑ pakappetabbasamayavisesÈbhÈvato evaÑ vutto. Aggamaggavimokkho pana ekaccÈsavavimuttivacanato idha nÈdhippeto. TenÈha “ekacce ÈsavÈ parikkhÊÓÈ hontÊ”ti. Ekaccehi Èsavehi vimuttoti diÔÔhÈsavÈdÊhi samucchedavimuttiyÈ vimutto. Asamaya -pa- lÈbhenÈti yathÈvutta-asamayavimokkhassa upanissayabh|tassa adhigamena. Tato eva sÈtisayena, ekaccehi kÈmÈsavehi vimutto vikkhambhanavasenÈti attho. So eva ekaccasamayavimokkhalÈbhi yathÈvutto samayavimutto asamayavimokkhavisesassa vasena samayavimokkhapaÒÒattiyÈ adhippetattÈ. Soti asamayavimokkh|panissayasamayavimokkhalÈbhÊ. Tena sÈtisayena samayavimokkhena. tathÈvimuttova hotÊti ettha iti-saddo hetu-attho. YasmÈ tathÈvimutto hoti, tasmÈ samayavimuttapaÒÒattiÑ laddhuÑ arahatÊti pariÒÒÈtatthaÑ hetunÈ patiÔÔhÈpeti. Byatirekamukhenapi tamatthaÑ pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “puthujano panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha samudÈcÈrabhÈvatoti samudÈcÈrassa samudÈcÈrassa sambhavato. Soti jhÈnalÈbhÊ puthujjano.

Yadi punarÈvattakadhammatÈya puthujjano samayavimuttoti na vutto, tadabhÈvato kasmÈ arahÈ tathÈ na vuttoti Èha “arahato panÈ”ti-Èdi. TadakÈraÓabhÈvanti tesaÑ vimokkhÈnaÑ, tassa vÈ samayavimuttibhÈvassa akÈraÓabhÈvaÑ. Sabboti sukkhavipassakopi samathayÈnikopi aÔÔhavimokkhalÈbhÊpi. Bahi-abbhantarabhÈvÈ apekkhÈsiddhÈ, vattu adhippÈyavasena gahetabbar|pÈ cÈti Èha “bÈhirÈnanti lokuttarato bahibh|tÈnan”ti.


3. R|pato aÒÒaÑ na r|panti tattha r|papaÔibhÈgaÑ kasiÓar|pÈdi r|pa-saddena gahitanti tadaÒÒaÑ paÔhamatatiyÈruppavisayamattaÑ ar|pakkhandhanibbÈnavinimuttaÑ ar|pa-saddena gahitaÑ daÔÔhabbaÑ. PaÔipakkhabh|tehi kilesaccorehi am|sitabbaÑ jhÈnameva cittamaÒj|saÑ. SamÈdhinti vÈ samÈdhisÊsena jhÈnameva vuttanti veditabbaÑ. 4. Attano anur|pena pamÈdenÈti ettha anÈgÈmino adhikusalesu dhammesu asakkacca-asÈtaccakiriyÈdinÈ. KhÊÓÈsavassa pana tÈdisena pamÈdapatir|pakena, tÈdisÈya vÈ asakkaccakiriyÈya. SÈ cassa ussukkÈbhÈvato veditabbÈ. PaÔippassaddhasabbussukkÈ hi te uttamapurisÈ. Samayena samayanti samaye samaye. Bhummatthe hi etaÑ karaÓavacanaÑ upayogavacanaÒca. Anipphattitoti samÈpajjituÑ asakkuÓeyyato. AssÈti “tesaÒhÊ”ti-ÈdinÈ vuttassa imassa aÔÔhakathÈvacanassa. TenÈti yathÈbhatena suttena. 5. YenÈdhippÈyena “dhammehÊ”ti vattabbanti vuttaÑ, taÑ vivaranto “idhÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha idhÈti “parihÈnadhammo aparihÈnadhammo”ti etasmiÑ padadvaye. TatthÈti “kuppadhammo akuppadhammo”ti padadvaye. Sati vacananÈnatte attheva vacanatthanÈnattanti Èha “vacanatthanÈnattamattena vÈ”ti. VacanatthaggahaÓamukhena gahetabbassa pana vibhÈvanatthassa natthettha nÈnattaÑ, yato tesaÑ pariyÈyantaratÈsiddhi. 7-8. SamÈpatticetanÈti yÈya cetanÈya samÈpattiÑ nibbatteti samÈpajjati ca. TenÈha “tadÈy|hanÈ”ti. ŒrakkhapaccupaÔÔhÈnÈ satÊti katvÈ Èha “anurakkhaÓÈ -pa- satÊ”ti. TenÈha “ekÈrakkho satÈrakkhena cetasÈ viharatÊ”ti. tathÈ hi sÈ “kusalÈ kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ gatiyo samannesatÊ”ti vuttÈ. 11. AggamaggaÔÔhopi itaramaggaÔÔhÈ viya anupacchinnabhayattÈ bhay|paratavohÈraÑ labhatÊti Èha “arahattamaggaÔÔho ca -pa- bhay|parato”ti. 12. KecÊti tihetukapaÔisandhike mandabuddhike sandhÈyÈha. Tena vuttaÑ “duppaÒÒÈti iminÈ gayhantÊ”ti. DubbalÈ paÒÒÈ yesaÑ te duppaÒÒÈti.


14. AniyatadhammasamannÈgatasseva paccayavisesena niyatadhammapaÔilÈbhoti Èha “yattha -pa- hontÊ”ti. TadabhÈvÈti niyatÈniyatavomissÈya pavattiyÈ abhÈvÈ. 16. PariyÈdiyitabbÈnÊti pariyÈdakena maggena khepetabbÈni. TaÓhÈdÊnaÑ palibudhanÈdikiriyÈya matthakappattiyÈ sÊsabhÈvo veditabbo, nibbÈnassa pana visa~khÈrabhÈvato sa~khÈrasÊsatÈ. TenÈha “sa~khÈravivekabh|to nirodho”ti. Keci pana “sa~khÈrasÊsaÑ nirodhasamÈpattÊ”ti vadanti, taÑ tesaÑ matimattaÑ paÒÒattimattassa sÊsabhÈvÈnupapattito taduddhaÒca sa~khÈrappavattisabbhÈvato. Saha viyÈti ekajjhaÑ viya. Etena sama-saddassa atthamÈha. Sahattho hesa sama-saddo. SaÑsiddhidassanenÈti saÑsiddhiyÈ niÔÔhÈnassa uparamassa dassanena.

IdhÈti imissÈ puggalapaÒÒattipÈÄiyÈ, imissÈ vÈ tadaÔÔhakathÈya. KilesapavattasÊsÈnanti kilesasÊsapavattasÊsÈnaÑ. Tesu hi gahitesu itarampi pariyÈdiyitabbaÑ kilesabhÈvena pariyÈdiyitabbatÈsÈmaÒÒena ca gahitameva hotÊti kilesavaÔÔapariyÈdÈnena maggassa itaravaÔÔÈnampi pariyÈdiyanaÑ. VaÔÔupacchedakena maggeneva hi jÊvitindriyampi itaravaÔÔÈnampi pariyÈdiyanaÑ. VaÔÔupacchedakena maggeneva hi jÊvitindriyampi anavasesato nirujjhatÊti. KasmÈ panettha pavattasÊsaÑ visuÑ gahitanti codanaÑ sandhÈyÈha “pavattasÊsampÊ”ti-Èdi. Odhiso ca anodhiso ca kilesapariyÈdÈne sati sijjhamÈnÈ paccavekkhaÓavÈrÈ tena nipphÈdetabbÈti vuttÈ. TenevÈha “kilesapariyÈdÈnasseva vÈrÈ”ti. IdÈni tamatthaÑ Ègamena sÈdhento “vimuttasmin”ti-ÈdimÈha. Cuticittena hotÊti idaÑ yathÈvuttassa kilesapariyÈdÈnasamÈpanabh|tassa paccavekkhaÓavÈrassa cuticittena paricchinnattÈ vuttaÑ, tasmÈ cuticittena paricchedakena paricchinnaÑ hotÊti attho. 17. TiÔÔheyyÈti na upagaccheyya. ®hÈnaÑ hi gatinivatti. Tena vuttaÑ “nappavatteyyÈ”ti. 18. PayirupÈsanÈya bah|pakÈrattÈ payirupÈsitabbattÈ. 20. AggavijjÈ yassa anadhigatavijjÈdvayassa hoti, so ce pacchÈ vijjÈdvayaÑ adhigacchati, tassa paÔhamaÑ adhigatavijjÈdvayassa viya


atevijjatÈbhÈvÈ yadipi nippariyÈyatÈ1 tevijjatÈ, paÔhamaÑ adhigatavijjÈdvayassa pana sÈ savisesÈti dassento “yÈya katakiccatÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha aggavijjÈti ÈsavakkhayaÒÈÓaÑ, aggamaggaÒÈÓameva vÈ veditabbaÑ. SÈ ca tevijjatÈti yojanÈ. 22. TatthevÈti saccÈbhisambodhe eva. 24. Tanti nirodhasamÈpattilÈbhino ubhatobhÈgavimuttatÈvacanaÑ. VuttalakkhaÓ|papattikoti dvÊhi bhÈgehi dve vÈre vimuttoti evaÑ vuttalakkhaÓena upapattito yuttito samannÈgato. Eseva nayoti yathÈ catunnaÑ ar|pasamÈpattÊnaÑ ekekato nirodhato ca vuÔÔhÈya arahattaÑ pattÈnaÑ vasena paÒca ubhatobhÈgavimuttÈ vuttÈ, tathÈ sekkhabhÈvaÑ pattÈnaÑ vasena paÒca kÈyasakkhino hontÊti katvÈ vuttaÑ.

DassanakÈraÓÈti iminÈ “disvÈ”ti ettha tvÈ-saddo hetu-atthoti dasseti yathÈ “sÊhaÑ disvÈ bhayaÑ hotÊ”ti-ÈdÊsu. Dassane sati parikkhayo, nÈsatÊti Èha “dassanÈyattaparikkhayattÈ”ti. PurimakiriyÈti ÈsavÈnaÑ khayakiriyÈya purimakiriyÈ. SamÈnakÈlattepi hi kÈraÓakiriyÈ phalakiriyÈya purimasiddhÈ viya voharÊyati. Tato nÈmakÈyato muccanato. Yato hi yena muccitabbaÑ, taÑ nissitohotÊti vuttaÑ “nÈmanissitako”ti. TassÈti kÈyadvayavimuttiyÈ ubhatobhÈgavimuttabhÈvassa. Ar|paloke hi ÔhitÈrahantavasenÈyamattho vutto. TenÈha “sutte hÊ”ti-Èdi.

DvÊhi bhÈgehÊti vikkhambhanasamucchedabhÈgehi. Dve vÈreti kilesÈnaÑ vikkhambhanasamucchindanavasena dvikkhattuÑ. Kilesehi vimuttoti idaÑ paÔhamatatiyavÈdÈnaÑ vasena vuttaÑ, itaraÑ dutiyavÈdassa. Ar|pajjhÈnaÑ yadipi r|pasaÒÒÈdÊhi vimuttaÑ taÑsamatikkamÈdinÈ pattabbattÈ, pavattinivÈrakehi pana kÈmacchandÈdÊhiyevassa vimutti sÈtisayÈti dassento “nÊvaraÓasa~khÈtanÈmakÈyato vimuttan”ti Èha. YaÒcÈpi ar|pajjhÈnaÑ r|paloke vivekaÔÔhatÈvasenapi r|pakÈyato vimuttaÑ, taÑ pana r|papaÔibandhachandarÈgavikkhambhaneneva hotÊti vikkhambhanameva padhÈnanti vuttaÑ ______________________________________________________________ 1. NippariyÈyÈ (Ka)


“r|pataÓhÈvikkhambhanena r|pakÈyato ca vimuttattÈ”ti. Ekadesena ubhatobhÈgavimuttaÑ nÈma hoti samucchedavimuttiyÈ abhÈvÈ. 25. “Sattisayo”ti viya samudÈye pavatto vohÈro avayavepi dissatÊti dassento Èha “aÔÔhavimokkhekadesena -pa- vuccatÊ”ti. 26. PhuÔÔhÈnanti phassitÈnaÑ, adhigatÈnanti attho. Antoti antasadiso phassanÈya parakÈlo. Tadanantaro hi tappariyosÈno viya hotÊti. KÈlavisayo cÈyaÑ anta-saddo, na pana kÈlattho. TenÈha “adhippÈyo”ti. NÈmakÈyekadesatoti nÊvaraÓasa~khÈtanÈmakÈyekadesato. Œlocito pakÈsito viya hoti vibandhavikkhambhanena Èlocane1 pakÈsane samatthassa ÒÈÓacakkhuno adhiÔÔhÈnasamuppÈdÈnato. Na tu vimuttoti vimuttoti na vuccateva. 28. IdaÑ pana nayanti “apica tesan”ti-ÈdinÈ ÈgatavidhiÑ. Yena visesenÈti yena kÈraÓavisesena. Soti diÔÔhippattasaddhÈvimuttÈnaÑ yathÈvutto paÒÈya viseso. PaÔikkhepo kato kÈraÓassa avibhÈvitattÈ. UbhatobhÈgavimutto viya, paÒÒÈvimutto viya vÈ sabbathÈ avimuttassa sÈvasesavimuttiyampi diÔÔhippattassa viya paÒÒÈya sÈtisayÈya abhÈvato saddhÈmattena vimuttabhÈvo daÔÔhabbo. SaddhÈya adhimuttoti idaÑ Ègamanavasena saddhÈya adhikabhÈvaÑ sandhÈya vuttaÑ, maggÈdhigamato panassa paccakkhameva ÒÈÓadassanaÑ. 31. Sototi ariyamaggassa nÈman”ti nippariyÈyena taÑsama~gÊ sotÈpannoti adhippÈyena codako “api-saddo kasmÈ vutto”ti codanaÑ uÔÔhÈpetvÈ “nanu”ti-ÈdinÈ attano adhippÈyaÑ vivarati. Itaro “nÈpannan”ti-ÈdinÈ pariharati. SamannÈgato eva nÈma lokuttaradhammÈnaÑ akuppasabhÈvattÈ. ItarehÊti dutiyamaggaÔÔhÈdÊhi. So evÈti paÔhamaphalaÔÔho eva. IdhÈti imasmiÑ sattakkhattuparamaniddese. SotaÑ vÈ ariyamaggaÑ Èdito panno adhigatoti sotÈpannoti vuccamÈne ______________________________________________________________ 1. Œlocito (Ka)


dutiyamaggaÔÔhÈdÊnaÑ nattheva sotÈpannabhÈvÈpatti. Sutte pana sotaÑ ariyamaggaÑ Èdito mariyÈdaÑ amuÒcitvÈva panno paÔipajjatÊti katvÈ maggasama~gÊ “sotÈpanno”ti vutto. PariyÈyena itaropi tassa aparihÈnadhammattÈ sotÈpannoti veditabbaÑ. PahÊnÈvasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓÈya samudayasaccaÑ viya dukkhasaccampi paccavekkhitaÑ hoti saccadvayapariyÈpannattÈ kilesÈnanti Èha “catusaccapaccavekkhaÓÈdÊnan”ti. Œdi-saddena phalapaccavekkhaÓa-uparimaggaphaladhamme ca sa~gaÓhÈti. 32. MahÈkulamevÈti uÄÈrakulameva vuccati “kulÊno kulaputto”ti-ÈdÊsu viya. 33. SajjhÈnako aparihÊnajjhÈno kÈlakato brahmalok|pago hutvÈ vaÔÔajjhÈsayo ce, upar|pari nibbattitvÈ nibbÈyatÊti Èha “anÈgÈmisabhÈgo”ti. Yato so jhÈnÈnÈgÈmÊti vuccati. TenÈha “anÈvattidhammo”ti. 36. Parayoge tvÈ-saddo tadanto hutvÈ “parasaddayoge”ti vutto, appatvÈti vuttaÑ hotÊti “appattaÑ hutvÈ”ti iminÈ vuccati. 37. TenÈti “upahaccÈ”ti padena. Nanu ca vemajjhÈtikkamo “atikkamitvÈ vemajjhan”ti iminÈ pakÈsito hotÊti adhippÈyo. 40. TaÓhÈvaÔÔasotÈ taÓhÈvaÔÔabandhÈ. TassÈti sotassa. Sambandhe cetaÑ sÈmivacanaÑ. UddhaÑsotassa uparibhav|pagatÈ ekaÑsikÈti Èha “yattha vÈ tattha vÈ gantvÈ”ti. TassÈti uddhaÑsotassa. TatthÈti avihesu. LahusÈlahusagatikÈti lahukÈlahukÈyugatikÈ, lahukÈlahukaÒÈÓagatikÈ vÈ. UppajjitvÈva nibbÈyanakÈdÊhÊti Èdi-saddena “ÈkÈsaÑ la~ghitvÈ nibbÈyatÊ”ti-ÈdinÈ vuttÈ tisso upamÈ sa~gaÓhÈti. AntarÈ-upahaccaparinibbÈyÊhi adhimattatÈ, uddhaÑsotato anadhimattatÈ ca asa~khÈrasasa~khÈraparinibbÈyÊnaÑ na veditabbÈti yojanÈ. Te evÈti antarÈ-upahaccaparinibbÈyi-uddhaÑsotÈ eva. Yadi evaÑ asa~khÈrasasa~khÈraparinibbÈyÊnaÑ upamÈvacanena tato mahantatarehi kasmÈ vuttanti codanaÑ sandhÈyÈha “tato mahanta -pa- dassanatthan”ti.


TenÈti “no cassa, no ca me siyÈ”ti vacanena. TenÈti vÈ yathÈvuttena tassa atthavacanena. Imassa dukkhassÈti imassa sampati vattamÈnassa viÒÒÈÓÈdidukkhassa. UdayadassanaÑ ÒÈÓaÑ. Cat|hipÊti “no cassÈ”ti cat|hi padehi. YaÑ atthÊti yaÑ paramatthato vijjati. TenÈha “bh|tanti sasabhÈvan”ti, bh|tanti khandhapaÒcakanti attho. YathÈha “bh|tamidanti bhikkhave samanupassathÈ”ti1. VivaÔÔamÈnaso viviccamÈnahadayo taÓhÈdisotato nivattajjhÈsayo. Upekkhako hotÊti cattabhariyo viya puriso bhayaÑ nandiÒca pahÈya udÈsino hoti.

AvisiÔÔheti hÊne. VisiÔÔheti uttame. “Bhave”ti vatvÈ “sambhave”ti vuccamÈnaÑ avuttavÈcakaÑ hotÊti dassento “paccuppanno”ti-ÈdimÈha. Bh|tameva vuccatÊti yaÑ bh|tanti vuccati, tadeva bhavoti ca vuccati, bhavati ahosÊti vÈ. Sambhavati etasmÈti sambhavo. TadÈhÈro tassa bhavassa paccayo. Anukkamena maggapaÒÒÈyÈti vipassanÈnukkamena laddhÈya ariyamaggapaÒÒÈya. TenÈti sekkhena.

EkakaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. DukaniddesavaÓÓanÈ

63. KassacÊti kassacipi. KathaÒcÊti kenaci pakÈrena, vikkhambhanamattenÈpÊti vuttaÑ hoti. AjjhattaggahaÓassÈti attÈnaÑ adhikicca uddissa pavattaggÈhassa. 83. Purimaggahitanti “karissati me”ti-ÈdinÈ cittena paÔhamaÑ gahitaÑ. TaÑ katanti taÑ tÈdisaÑ upakÈraÑ. PuÒÒaphalaÑ upajÊvanto kataÒÒupakkhe tiÔÔhatÊti vuttaÑ “puÒÒaphalaÑ anupajÊvanto”ti. 90. GuÓapÈrip|riyÈ paripuÓÓo yÈvadattho idha tittoti Èha “niÔÔhitakiccatÈya nirussukko”ti.

DukaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 326 piÔÔhe.


3. TikaniddesavaÓÓanÈ

91. SesasaÑvarabhedenÈti kÈyikavÈcasikavÊtikkamato sesena saÑvaravinÈsena. So pana dvÈravasena vuccamÈno manodvÈriko hotÊti Èha “manosaÑvarabhedenÈ”ti. IdÈni taÑ pakÈrabhedena dassento “satisaÑvarÈdibhedena vÈ”ti Èha, muÔÔhasaccÈdippavattiyÈti attho. YaÑ kiÒci sabhÈvabh|taÑ caritampi “sÊlan”ti vuccatÊti akusalassapi sÊlapariyÈyo vutto. 94. SamÈnavisayÈnanti paÔhamaphalÈdiko samÈno evar|po visayo etesanti samÈnavisayÈ, tesaÑ. 107. Tadattho tappayojano lokuttarasÈdhakoti attho. Tassa paramatthasÈsanassa. M|lekadesattÈti m|labhÈvena ekadesattÈ. 118. UnnaÄo uggatatucchamÈno. 123. SÊlassa anuggaÓhanaÑ aparisuddhiyaÑ sodhanaÑ apÈrip|riyaÑ p|raÓaÒcÈti Èha “sodhetabbe ca vaÉÉhetabbe cÈ”ti. AdhisÊlaÑ nissÈyÈti adhisÊlaÑ nissayaÑ katvÈ uppannapaÒÒÈya. 124. G|thasadisattameva dasseti, na g|thak|pasadisattanti adhippÈyo. G|thavaseneva hi k|passapi jigucchanÊyatÈti. AyaÒca attho g|tharÈsiyeva g|thak|poti imasmiÑ pakkhe navattabbo siyÈ. 130. Sarabha~gasatthÈrÈdayo r|pabhavÈdikÈmÈdipariÒÒaÑ katvÈ paÒÒapento lokiyaÑ pariÒÒaÑ sammadeva paÒÒapentÊti Èha “yebhuyyena na sakkontÊ”ti. AsamatthabhÈvaÑ vÈ sandhÈya no ca paÒÒÈpetuÑ sakkontÊti vuttanti yojanÈ.

TikaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


4. CatukkaniddesavaÓÓanÈ

133. ParenÈti aÒÒena, ÈÓattenÈti attho. ŒÓattiyÈ attanÈ cÈti ÈÓÈpakassa ÈÓattiyÈ, attanÈ ca ÈÓattena kataÑ taÒca tassa ÈÓÈpakassa yaÑ vacÊpayogena katanti yojanÈ. ŒÓattiyÈ pÈpassÈti ÈÓÈpanavasena pasutapÈpassa. 148. DesanÈya karanabh|tÈya. DhammÈnanti desanÈya yathÈbodhetabbÈnaÑ sÊlÈdidhammÈnaÑ. 152. Anantaranti ÒÈÓassa upaÔÔhitanti anantaraÑ vuttaÑ. KiÑ pana tanti Èha “vacanan”ti. LujjatÊti idaÑ yena kÈraÓena loka-saddo tadatthe pavatto, taÑ dassetÊti Èha “kÈraÓayuttan”ti. 156. SahitÈsahitassÈti kusalasaddayogena sÈmivacanaÑ bhummattheti dassento Èha “sahitÈsahiteti attho”ti. SahitabhÈsanena desakasampatti, sahitÈsahitakosallena sÈvakasampatti veditabbÈ. Parisasampattipi ÒÈÓasampannassa dhammakathikassa paÔibhÈnasampadÈya kÈraÓaÑ hotÊti Èha “sÈvakasampattiyÈ bodhetuÑ samatthatÈyÈ”ti. 157. KusaladhammehÊti samathavipassanÈdhammehi. Catuttho vutto, yo neva saÑghaÑ nimanteti, na dÈnaÑ deti. 166. YamidaÑ “kÈlenÈ”ti vuttanti “yo tattha avaÓÓo, tampi bhaÓati kÈlena. Yopi tattha vaÓÓo, tampi bhaÓati kÈlenÈ”ti yaÑ idaÑ pÈÄiyaÑ vuttaÑ, tatra tasmiÑ vacane vÈkye yo puggalo “kÈlena bhaÓatÊ”ti vutto, so kÊdisoti vicÈraÓÈya tassa dassanatthaÑ “kÈlaÒÒ|hotÊ”ti-Èdi pÈÄiyaÑ vuttanti dassento sa~gahe ÈhÈti yojanÈ. 168. PubbuppannapaccayavipattÊti tasmiÑ attabhÈve paÔhamuppannapaccayavipatti. TesaÑ vipatti pavattappaccayavipattÊti yojanÈ.


173. Tesanti pahÊnÈvasiÔÔhakilesÈnaÑ. Vimuttidassanameva hoti vimutti-atthattÈ taÑdassanassa. 174. TantÈvutÈnaÑ vatthÈnanti niddhÈraÓe sÈmivacanaÑ. 178. NÈmakÈyoti nÈmasam|ho. Idameva ca dvayanti sÊlasaÑvarap|raÓaÑ, sÈjÊvÈvÊtikkamanaÒcÈti idameva dvayaÑ. Tatoti sÈjÊvÈvÊtikkamanato. KathÈya haliddarÈgÈdisadisatÈti yojanÈ. TenÈha “na puggalassÈ”ti. 179. Iti-saddenÈti “dÈrumÈsako”ti ettha vutta-iti-saddena. EvaÑpakÈreti iminÈpi salÈkÈdike sa~gaÓhÈti. 181. AvisaÔasukhanti avikkhepasukhaÑ1. 187. Khandhadhammes|ti sa~khatadhammesu. TadalÈbhenÈti maggaphalÈlÈbhena. AtthenÈti sÊlÈdi-atthena.

CatukkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PaÒcakaniddesavaÓÓanÈ

191. YathÈ tesu paÔipajjitabbanti tesu paÒcasu puggalesu yathÈrahaÑ upameyyopamÈdassanamukhena hit|padesapaÔipattiyÈ yathÈ aÒÒehi paÔipajjitabbanti attho. KiriyÈvÈcÊ Èrambha-saddo adhippeto, na “Èrambhakattussa kasÈvapucchÈ”ti-ÈdÊsu viya dhammavÈcÊti Èha “ÈrambhakiriyÈvÈcako saddo”ti. “NirujjhantÊ”ti vuttattÈ “maggakiccavasenÈ”ti vutaÑ. 192. GahaÓaÑ “evametan”ti sampaÔicchanaÑ. 199. Na evaÑ sambandho asamÈnajÈtikattÈ.

PaÒcakaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. AvivaÔamukhanti avikkhepamukhaÑ (Ka)


6. ChakkaniddesavaÓÓanÈ

202. IdaÑ saccÈbhisambodhÈdikaÑ sa~gahitaÑ hoti phalassa hetunÈ avinÈbhÈvato. TenÈha “sÈman”ti-Èdi. AnÈcariyakena attanÈ uppÈditenÈti idaÑ sabbaÒÒutaÒÒÈÓe vijjamÈnaguÓakathanaÑ, na tabbidhuradhammantaranivattanaÑ tathÈr|passa aÒÒassa abhÈvato. Tenassa sÈcariyakatÈ, parato ca uppatti paÔikkhittÈti imamatthamÈha “tatthÈ”ti-ÈdinÈ. Tattha sÈcariyakattaÑ par|padesahetukatÈ, parato uppatti upadesena vinÈpi sannissÈya nibbattÊti ayametesaÑ viseso.

ChakkaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. SattakaniddesavaÓÓanÈ

203. Kusalesu dhammes|ti ÈdhÈre bhummaÑ, na visayeti dassento “kusalesu dhammesu antogadhÈ”ti Èha. IdÈni visayalakkhaÓaÑ etaÑ bhummanti dassento “bodhipakkhiyadhammesu vÈ”ti-ÈdimÈha. “TadupakÈratÈyÈ”ti idaÑ kusalesu dhammesu sÈdhetabbes|ti imamatthaÑ sandhÈya vuttaÑ. UmmujjanapaÒÒÈyÈti ummujjÈpanapaÒÒÈya, ummujjanÈkÈrena vÈ pavattapaÒÒÈya. TenÈvÈti ummujjanamattattÈ eva. YathÈ hi ÒÈÓuppÈdo saÑkilesapakkhato ummujjanaÑ, evaÑ saddhuppÈdopÊti Èha “saddhÈsa~khÈtameva ummujjanan”ti. CittavÈroti cittappabandhavÈro. PaccekaÑ ÔhÈnavipassanÈpataraÓapatigÈdhappattiniÔÔhattÈ tesaÑ puggalÈnaÑ “aneke puggalÈ”ti vuttaÑ. KasmÈ? TenattabhÈvena arahattassa aggahaÓato. tatoyapuggalÈdibhÈvanti ummujjitvÈ ÔhitapuggalÈdibhÈvaÑ.

SattakaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. DasakaniddesavaÓÓanÈ

209. SotÈpannÈdayoti vuttavisesayuttÈ sotÈpannasakadÈgÈmijhÈnÈnÈgÈmino. AsÈ -pa- panÈti ettha pana-saddo visesatthadÊpano. Tena “ajjhattasaÑyojanÈnaÑ samucchinnattÈ”ti idaÑ visesaÑ dÊpetÊti veditabbaÑ.

DasakaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PuggalapaÒÒattipakaraÓa-anuÔÊkÈ samattÈ.

KathÈvatthupakaraÓa-anuÔÊkÈ _____



SamudÈye ekadesÈ antogadhÈti samudÈyo tesaÑ adhiÔÔhÈnabhÈvena vutto yathÈ “rukkhe sÈkhÈ”ti dasseti “kathÈsamudÈyassÈ”ti-ÈdinÈ. Tattha kathÈnanti tisso kathÈ vÈdo jappo vitaÓÉati. Tesu yena pamÈÓatakkehi1 pakkhapaÔipakkhÈnaÑ patiÔÔhÈpanapaÔikkhepÈ honti, so vÈdo. EkÈdhikaraÓÈ hi aÒÒamaÒÒaviruddhÈ dhammÈ pakkhapaÔipakkhÈ yathÈ “hoti tathÈgato paraÑ maraÓÈ, na hoti tathÈgato paraÑ maraÓÈ”ti2. NÈnÈdhikaraÓÈ pana aÒÒamaÒÒaviruddhÈpi pakkhapaÔipakkhÈ nÈma na honti yathÈ “aniccaÑ r|paÑ, niccaÑ nibbÈnan”ti. Yena chalajÈtiniggahaÔÔhÈnehi pakkhapaÔipakkhÈnaÑ patiÔÔhÈpanaÑ paÔikkhepÈrambho, so jappo. Œrambhamatamevettha, na atthasiddhÊti dassanatthaÑ ÈrambhaggahaÓaÑ. YÈya pana chalajÈtiniggahaÔÔhÈnehi paÔipakkhapaÔikkhepÈya3 vÈyamanti, sÈ vitaÓÉÈ. Tattha atthavikappupapattiyÈ vacanavighÈto chalaÑ4 yathÈ “navakambaloyaÑ5 puriso, rÈjÈ no sakkhÊ”ti evamÈdi. D|sanabhÈsÈ jÈtayo, uttarapatir|pakÈti attho. NiggahaÔÔhÈnÈni parato Èvibhavissanti. EvaÑ vÈdajappavitaÓÉappabhedÈsu tÊsu kathÈsu idha vÈdakathÈ “kathÈ”ti adhippetÈ. SÈ ca kho aviparÊtadhammatÈya patiÔÔhÈpanavasena, na viggÈhikakathÈbhÈvenÈti veditabbaÑ. MÈtikÈÔhapanenevÈti uddesadesanÈya eva. ®hapitassÈti desitassa. DesanÈ hi desetabbamatthaÑ vineyyasantÈnesu Ôhapanato nikkhipanato ÔhapanaÑ, nikkhepoti ca vuccati.

GanthÈrambhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. SamÈnatakkehi (Ka) pamÈÓatakkasÈdhanopÈlambho siddhantÈviruddho

paÒcÈvayavopapanno pakkhapaÔipakkhapariggaho vÈdo (NyÈyadassane 1. 2. 1 suttaÑ)

2. DÊ 1. 26 piÔÔhe. 3. PaÔipakkhapaÔipakkhepÈ (Ka) NyÈyadassane 1. 2. 2 suttaÑ passitabbaÑ. 4. NyÈyadassane 1. 2. 10 suttaÑ passitabbaÑ. 5. NavakappaloyaÑ (Ka)


NidÈnakathÈvaÓÓanÈ

ParinibbÈnameva -pa- vuttaÑ. AbhinnasabhÈvampi hi atthaÑ tadaÒÒadhammato visesÈvabodhanatthaÑ aÒÒaÑ viya katvÈ voharanti yathÈ “attano sabhÈvaÑ dhÈrentÊti dhammÈ”ti1. SÈti asa~khatÈ dhÈtu. KaraÓabhÈvena vuttÈ yathÈvuttassa upasamassa sÈdhakatamabhÈvaÑ sandhÈya. DhammavÈdÊ -pa- dubbalatÈ vuttÈ tathÈr|pÈya paÒÒÈya bhÈve tÈdisÈnaÑ pakkhabhÈvÈbhÈvato. LaddhiyÈti “atthi puggalo saccikaÔÔhaparamatthena, parihÈyati arahÈ arahattÈ”ti-ÈdiladdhiyÈ. SuttantehÊti devatÈsaÑyuttÈdÊhi. Li~gÈkappabhedaÑ parato sayameva vakkhati.

BhinditvÈ m|lasa~gahanti m|lasa~gÊtiÑ vinÈsetvÈ, bhedaÑ vÈ katvÈ yathÈ sÈ ÔhitÈ, tato aÒÒathÈ katvÈ. Sa~gahitato vÈ aÒÒatrÈti m|la-a~gÊtiyÈ sa~gahitato aÒÒatra. TenÈha “asa~gahitaÑ suttan”ti. NÊtatthaÑ yathÈrutavasena viÒÒeyyatthattÈ. NeyyatthaÑ vipariÓÈmadukkhatÈdivasena niddhÈretabbatthattÈ. TÊhi ÔhÈnehÊti “s|rÈ satimanto idha brahmacariyavÈso”ti2 evaÑ vuttehi tÊhi kÈraÓehi. AÒÒaÑ sandhÈya bhaÓitanti ekaÑ pabbajjÈsa~khÈtaÑ brahmacariyavÈsaÑ sandhÈya bhaÓitaÑ. AÒÒaÑ atthaÑ ÔhapayiÑs|ti sabbassapi brahmacariyavÈsassa vasena “natthi devesu brahmacariyavÈso”ti-ÈdikaÑ3 aÒÒaÑ atthaÑ ÔhapayiÑsu. SuttaÒca aÒÒaÑ sandhÈya bhaÓitaÑ tato aÒÒaÑ sandhÈya bhaÓitaÑ katvÈ ÔhapayiÑsu, tassa atthaÒca aÒÒaÑ ÔhapayiÑs|ti evamettha yojanÈ veditabbÈ. SuÒÒatÈdÊti Èdi-saddena aniccatÈdiÑ sa~gaÓhÈti.

GambhÊraÑ ekadesaÑ mahÈpadesaparivÈrÈdiÑ. Ekacce sakalaÑ abhidhammaÑ vissajjiÑsu chaÉÉayiÑsu seyyathÈpi suttantikÈ. Te hi taÑ na jinavacananti vadanti. KathÈvatthussa savivÈdatteti-Èdi heÔÔhÈ nidÈnaÔÔhakathÈya ÈgatanayaÑ sandhÈya vuttaÑ. Keci pana puggalapaÒÒattiyÈpi savivÈdattaÑ maÒÒanti. “tatiyasa~gÊtito pubbe pavattamÈnÈnaÑ vasenÈ”ti idaÑ kasmÈ vuttaÑ, nanu tatiyasa~gÊtito pubbepi taÑ mÈtikÈr|pena pavattateva? NiddesaÑ vÈ sandhÈya tathÈ vuttanti veditabbaÑ. AÒÒÈnÊti aÒÒÈkÈrÈni abhidhammapakaraÓÈdÊni akariÑsu, pavattantÈnipi tÈni aÒÒathÈ katvÈ paÔhiÑs|ti ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 1. 81 piÔÔhe. 2. AÑ 3. 198 piÔÔhe. 3. Abhi 4. 80 piÔÔhe.

KathÈvatthupakaraÓa-anuÔÊkÈ 59

attho. MaÒjusirÊti idaÑ kasmÈ vuttaÑ. Na hi taÑ nÈmaÑ piÔakattayaÑ anuvattantehi bhikkh|hi gayhati? Itarehi gayhamÈnampi vÈ sÈsanikapariÒÒehi na sÈsanÈvacaraÑ gayhatÊti katvÈ vuttaÑ. NikÈyanÈmanti mahÈsaÑghikÈdinikÈyanÈmaÑ, duttaguttÈdivagganÈmaÒca.

Sa~kantikÈnaÑ bhedo1 suttavÈdÊti sa~kantikÈnaÑ anantare eko nikÈyabhedo suttavÈdÊ nÈma bhijjittha. SahÈti ekajjhaÑ katvÈ, gaÓiyamÈnÈti attho.

Uppanne vÈde sandhÈyÈti tatiyasa~gÊtikÈle uppanne vÈde sandhÈya. Uppajjanaketi tato paÔÔhÈya yÈva saddhammantaradhÈnÈ etthantare uppajjanake. SuttasahassÈharaÓaÒcettha paravÈdabhaÒjanatthaÒca sakavÈdapatiÔÔhÈpanatthaÒca. Suttekadesopi hi “suttan”ti vuccati samudÈyavohÈrassa avayavesupi dissanato yathÈ “paÔo daÉÉho, samuddo diÔÔho”ti ca. Te panettha suttapadesÈ “atthi puggalo attahitÈya paÔipanno”ti-ÈdinÈ2 ÈgatÈ veditabbÈ.

NidÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. BhedÈ (M|laÔÊkÈyaÑ) 2. AÑ 1. 408; Abhi 4. 13 piÔÔhesu.

1. PuggalakathÈ



1. SambarÈdÊhi pakappitavijjÈ, tathÈbhisa~khÈtÈni osadhÈni ca “mÈyÈ”ti vuccanti, idha pana mÈyÈya ÈhitavisesÈ abh|taÒÒeyyÈkÈrÈ adhippetÈti dassento “mÈyÈya amaÓi-Èdayo maÓi-Èdi-ÈkÈrena dissamÈnÈ mÈyÈti vuttÈ”ti Èha. SaccaÒÒeva saccikaÑ, so eva attho aviparÊtassa ÒÈÓassa visayabhÈvaÔÔhenÈti saccikaÔÔho. TenÈha “bh|taÔÔho”ti. AviparÊtabhÈvato eva paramo padhÈno atthoti paramattho, ÒÈÓassa paccakkhabh|to dhammÈnaÑ aniddisitabbasabhÈvo. Tena vuttaÑ “uttamattho”ti.

AtthÊti vacanasÈmaÒÒenÈti “atthi puggalo attahitÈya paÔipanno”ti-ÈdÊsu1 “atthÊ”ti pavattavacanasÈmaÒÒena. AtthavikappupapattiyÈ vacanavighÈto chalanti vadanti. PatiÔÔhaÑ pacchindantoti hetuÑ d|sento, ahetuÑ karontoti attho. Hetu hi paÔiÒÒÈya patiÔÔhÈpanato patiÔÔhÈ, taÑ pana hetuÑ atthamattato dassento “yadi saccikaÔÔhenÈ”ti-ÈdimÈha. Payogato pana d|sanena saddhiÑ parato Èvi bhavissati. OkÈsaÑ adadamÈnoti yathÈnur|paÑ yuttiÑ vattuÑ avasaraÑ adento. Atha vÈ patiÔÔhaÑ pacchindanto, paÔiÒÒaÑ eva parivattentoti attho. Upalabbhati puggaloti hi sakavÈdiÑ uddissa paravÈdino paÔiÒÒÈva na yuttÈ appasiddhattÈ visesitabbassa. TenevÈha “anupalabbhaneyyato na tava vÈdo tiÔÔhatÊti nivattento”ti. R|paÒca upalabbhati -pa- dassetÊti etena paravÈdinÈ adhippetahetuno viparÊtatthasÈdhakattaÑ dasseti.

UpalabbhamÈnaÑ nÈma hotÊti ÈkÈrato taÑÈkÈravantÈnaÑ anaÒÒattÈti adhippÈyo. AÒÒathÈti ÈkÈra-ÈkÈravantÈnaÑ bhede. EtissÈti “tato so puggalo upalabbhati saccikaÔÔhapatramaÔÔhenÈ”ti ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 408; Abhi 4. 13 piÔÔhesu.


evaÑ vuttÈya dutiyapucchÈya. Esa visesoti yo yathÈvutto dvinnaÑ pucchÈnaÑ visayassa sabhÈvÈkÈrabhedo, esa dvinnaÑ pucchÈnaÑ viseso. SabhÈvadhammÈnaÑ sÈmaÒÒalakkhaÓena abhinnÈnampi salakkhaÓato bhedoyevÈti aÒÒadhammassa aÒÒenÈkÈrena na kadÈcipi upalabbho bhaveyya. Yadi siyÈ, aÒÒattameva na siyÈti ruppanÈdisapaccayÈdi-ÈkÈrena anupalabbhamÈnopi puggalo attano bh|tasabhÈvaÔÔhena upalabbhatevÈti vadantaÑ paravÈdinaÑ pati “yo saccikaÔÔho”ti-Èdi codanÈ anokÈsÈti dassento Èha “yathÈ pana -pa- niggaho ca na kÈtabbo”ti. Tattha niggahoti “ÈjÈnÈhi niggahan”ti evaÑ vuttaniggaho, parÈjayÈropanena paravÈdino niggaÓhananti attho.

SvÈyaÑ pana yasmÈ tassa vÈdÈparÈdhahetuko, tasmÈ taÑ dassetuÑ aÔÔhakathÈyaÑ dosÈparÈdhapariyÈyehi vibhÈvito. AvajÈnanaÑ hettha niggahaÔÔhÈnaÑ. TathÈ hi paÔiÒÒÈhÈni, paÔiÒÒÈntaraÑ, paÔiÒÒÈvirodho, paÔiÒÒÈsaÒÒÈso, hetvantaraÑ, atthantaraÑ, niratthakaÑ, aviÒÒÈtatthaÑ, asambandhatthaÑ, appattakÈlaÑ, |naÑ, adhikaÑ, punaruttaÑ, ananubhÈsanaÑ, aviÒÒÈtaÑ, appaÔibhÈ, vikkhepo, matÈnuÒÒÈ, anuyuÒjitabbassa upekkhanaÑ, ananuyuÒjitabbassa anuyogo, apasiddhantaraÑ, hetvÈbhÈsÈ cÈti dvÈvÊsati niggahaÔÔhÈnÈni ÒÈyavÈdino vadanti1.

Tattha visadis|dÈharaÓadhammÈnujÈnanaÑ paÔhamudÈharaÓe paÔiÒÒÈhÈni. PaÔiÒÒÈtatthapaÔisedhe2 tadaÒÒatthaniddeso paÔiÒÒÈntaraÑ. PaÔiÒÒÈviruddhahetukittanaÑ paÔiÒÒÈvirodho. PaÔiÒÒÈtatthÈpanayanaÑ paÔiÒÒÈsaÒÒÈso3. Avisesavutte hetumhi paÔisiddhe visesahetukathanaÑ hetvantaraÑ. AdhikatatthÈnupayogi-atthakathanaÑ atthantaraÑ. MÈtikÈpÈÔho viya atthahÊnaÑ niratthakaÑ. TikkhattuÑ vuttampi sakkhipaÔivÈdÊhi aviditaÑ aviÒÒÈtatthaÑ. PubbÈparavasena sambandharahitaÑ asambandhatthaÑ. AvayavavipallÈsavacanaÑ appattakÈlaÑ. AvayavavikalaÑ |naÑ. Adhikahet|dÈharaÓaÑ adhikaÑ. ®hapetvÈ anuvÈdaÑ saddatthÈnaÑ punappunaÑ vacanaÑ atthÈpannavacanaÒca punaruttaÑ. ParisÈya viditassa tÊhi vuttassa apaccudÈhÈro ananubhÈsanaÑ. YaÑ ______________________________________________________________ 1. NyÈyadassane 5. 2. 1 suttaÑ passitabbaÑ. 2. PaÔiÒÒÈtthapaÔisedhe (Ka) NyÈyadassane 5. 2. 3 suttaÑ pana passitabbaÑ. 3. PaÔiÒÒÈpaÒÒÈso (Ka) paÔiÒÒÈsaÑnyÈso (saÑ + ni + asa + Óa) iti NyÈyadassane 5. 2. 5 sutte.


vÈdinÈ vuttaÑ parisÈya viÒÒÈtaÑ paÔivÈdinÈ duviÒÒÈtaÑ, taÑ aviÒÒÈtaÑ. TaÑvÈdinÈ vattabbe vutte paravÈdino paÔivacanassa anupaÔÔhÈnaÑ appaÔibhÈ. Kiccantarappasa~gena kathÈvicchindanaÑ vikkhepo. Attano dosÈnujÈnanena parapakkhassa dosappasaÒjanaÑ1 paramatÈnujÈnanaÑ matÈnuÒÒÈ. Niggahappattassa niggaÓhanaÑ anuyuÒjitabbassa upekkhanaÑ. Sampayuttaniggahassa aniggahaÔÔhÈne ca niggaÓhanaÑ anuyuÒjitabbassa anuyogo. EkaÑ siddhantamanujÈnitvÈ aniyamato tadaÒÒasiddhantakathÈppasaÒjanaÑ apasiddhantaraÑ2. AsiddhÈ anekantikÈ viruddhÈ ca hetvÈbhÈsÈ, hetupatir|pakÈti attho. TesaÒca kathanaÑ niggahaÔÔhÈnanti.

Imesu dvÈvÊsatiyÈ niggahaÔÔhÈnesu idaÑ paÔiÒÒÈya apanayanato sayameva paccakkhÈnato paÔiÒÒÈsaÒÒÈso nÈma niggahaÔÔhÈnaÑ. TenevÈha “avajÈnaneneva niggahaÑ dassetÊ”ti. AsiddhattÈti etena paccakkhato anumÈnato ca puggalassa anupalabbhamÈha. Na hi so paccakkhato upalabbhati. Yadi upalabbheyya, vivÈdo eva na siyÈ, anumÈnampi tÈdisaÑ natthi, yena puggalaÑ anumineyyuÑ. TathÈ hi taÑ sÈsaniko puggalavÈdÊ vadeyya “puggalo upalabbhati, atthi puggalo”ti bhagavatÈ vuttattÈ r|pavedanÈdi viya. YaÑ hi bhagavatÈ “atthÊ”ti yadi vuttaÑ, taÑ paramatthato atthi yathÈ taÑ r|paÑ vedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrÈ viÒÒÈÓaÑ. YaÑ pana paramatthato natthi, na taÑ bhagavatÈ “atthÊ”ti vuttaÑ yathÈ taÑ pakativÈdi-ÈdÊnaÑ pakati-ÈdÊti, taÑ micchÈ. Ettha hi yadi vohÈrato puggalassa atthibhÈvo adhippeto, siddhaÑ sÈdhanaÑ, atha paramatthato, asiddho hetutathÈ avuttattÈ, Viruddho ca tassa aniccasa~khatapaÔiccasamuppannÈdibhÈvÈsÈdhanato r|pavedanÈdÊsu tathÈ diÔÔhattÈti-ÈdinÈ tassa ahetukabhÈvasseva pÈkaÔabhÈvato.

YaÑ pana bÈhirakÈ puthu aÒÒatitthiyÈ vadanti. Attheva ca paramatthato attÈ ÒÈÓÈbhidhÈnassa pavattiyÈ nimittabhÈvato r|pÈdi viya. Atha vÈ attÈtirittapadatthantaro r|pakkhandho khandhasabhÈvattÈ yathÈ taÑ itarakkhandhÈ. YaÑ hettha padatthantaraÑ, so puggaloti adhippÈyo. ______________________________________________________________ 1. DosappasaÒjÈnanaÑ (Ka) sapakkhadosÈtyupagamÈ parapakkhadosappasa~go

matÈnuÒÒÈ, NyÈyadassane 5. 2. 21 suttaÑ. 2. AppasiddhantaraÑ (Ka) siddhantamabhyupeccÈniyamÈ kathÈpasa~go apasiddhanto,

NyÈyadassane 5. 2. 23 suttaÑ.


Ettha ca purimassa hetuno paÒÒattiyÈ anekantikatÈ asiddhatÈ ca. Na hi asato sakavÈdinaÑ pati paramatthato ÒÈÓÈbhidhÈnappavattiyÈ nimittabhÈvo sijjhati. VohÈrato ce, tadasiddhasÈdhanatÈ r|pÈdisabhÈvavinimuttar|popi puggalo na hotÊti evamÈdiviruddhatthatÈ. Pacchimassa pana hetuno sÈdhetabbatthasÈmaÒÒapariggahe siddhasÈdhanatÈ, r|pakkhandhato padatthantarato paramatthantarabh|tavedanÈdisambhavassa icchitattÈ ca. Tabbisesapariggahe ca sakavÈdinaÑ pati udÈharaÓÈbhÈvo paraparikappitajÊvapadatthavirahato. ItarakkhandhÈnaÑ vedanÈdicinimutta-ubhayasiddhajÊvapadatthasahitopi r|pakkhandho na hoti itarakkhandhÈ viyÈti viruddhatthatÈ ca.

yaÑ pana kÈÓÈdÈ “sukhÈdÊnaÑ nissayabhÈvato”ti anumÈnaÑ vadanti1, te idaÑ vattabbÈ–kiÑ sukhÈdÊnaÑ attani paÔibaddhaÑ yato sukhÈdinissayatÈya attÈ anumÊyati. Yadi uppÈdo, evaÑ sante sabbepi sukhÈdayo ekato eva bhaveyyuÑ kÈraÓassa sannihitabhÈvato aÒÒanirapekkhato ca. Atha aÒÒampi kiÒci indriyÈdikÈraÓantaramapekkhitabbaÑ, tadeva hotu kÈraÓaÑ, kimaÒÒena adiÔÔhasÈmatthiyena parikappitena payojanaÑ. Atha pana tesaÑ attÈdhÊnÈ vuttÊti vadeyyuÑ, evampi na sijjhati udÈharaÓÈbhÈvato. Na hi r|pÈdivinimutto tÈdiso koci sabhÈvadhammo sukhÈdisannissayabh|to atthi, yato attano attatthasiddhiyÈ udÈharaÓaÑ apadiseyyuÑ. IminÈ nayena asamÈsapadÈbhidheyyattÈti-ÈdÊnampi ayuttattÈ nivÈretabbÈ. TathÈ “aÒÒassa saccikaÔÔhassa asiddhattÈ”ti iminÈ ca pakati-aÓu-ÈdÊnampi bÈhiraparikappitÈnaÑ asiddhatÈ vuttÈvÈti veditabbÈ. KathaÑ pana tesaÑ asiddhÊti? PamÈÓena anupalabbhanato. Na hi paccakkhato pakati siddhÈ kapilassapi isino tassa apaccakkhabhÈvassa kÈpilehi anuÒÒÈyamÈnattÈ2.

YaÑ pana “atthi padhÈnaÑ bhedÈnaÑ anvayadassanato sakalakalÈpamattaÑ viyÈ”ti te anumÈnaÑ vadanti. IminÈ hi bhedÈnaÑ satvÈdÊnaÑ3 vijjamÈnapadhÈnatÈ paÔiÒÒÈtÈ. Ettha ca vuccate–sakalÈdÊnaÑ padhÈnaÑ tabbibhÈgehi kiÑ aÒÒattaÑ, udÈhu anaÒÒanti, kiÒcettha yadi aÒÒattaÑ, sabbo loko padhÈnamayoti samayavirodho siyÈ, saÓÔhÈnabhedena aÒÒattha ______________________________________________________________ 1. NyÈyadassane 1. 1. 10 suttaÑ; Visesikadassane 3. 2. 4 suttaÒca passitabbaÑ. 2. SaÑkhyadassane 1. 60 suttaÑ passitabbaÑ. 3. SaddÈdÊnaÑ (Ka)


paÔijÈnanato na dosoti ce? TaÑ na, valayakaÔakÈdisaÓÔhÈnabhedepi kanakÈbhedadassanato. Na hi saÓÔhÈnaÑ vatthubhedanimittaÑ tassa anupÈdÈnattÈ. YaÑ yassa bhedanimittaÑ, na taÑ tassa anupÈdÈnaÑ yathÈ suvaÓÓamattikÈdighaÔÈdÊnaÑ suvaÓÓaghaÔo mattikÈghaÔo koseyyapaÔo kappÈsapaÔoti ca sÈdhetabbadhammarahitaÒca udÈharaÓaÑ. Na hi padhÈnekakÈraÓapubbakattaÑ sakalÈdÊnaÑ pakativÈdino siddhaÑ, nÈpi kÈpilÈnaÑ kathaÒci aÒÒattÈnujÈnanato. AnaÒÒatte pana udÈharaÓÈbhÈvo. Na hi tadeva sÈdhetabbaÑ tadeva ca udÈharaÓaÑ yuttaÑ, anvayadassanampi asiddhaÑ. Na hi tadeva tena anvitaÑ yujjati. PadhÈnena anvayadassanampi asiddhaÑ paravÈdinoti guÓassa padhÈnassa ananujÈnanato. Atha yaÑ kiÒci kÈraÓaÑ padhÈnaÑ “padhÊyati ettha phalan”ti, evampi asiddhameva kÈraÓe phalassa atthibhÈvÈnanujÈnanato, hetuno ca asiddhanissayatÈparÈbhimatabhedÈnanujÈnanato. Atha visesena kÈraÓÈyattavuttitÈ phalassa sÈdhÊyati, na kiÒci viruddhaÑ dhammÈnaÑ yathÈsakaÑ paccayenapaÔiccasamuppattiyÈ icchitattÈti.

Apica pakativÈdino “satvarajatamasa~khÈtÈnaÑ tiÓÓaÑ guÓÈnaÑ samabhÈvo pakati1, sÈ ca niccÈ satvÈdivisamasabhÈvato aniccato mahatÈdivikÈrato anaÒÒÈ”ti paÔijÈnanti. SÈ tesaÑ vuttappakÈrÈ pakati na sijjhati tato viruddhasabhÈvato vikÈrato anaÒÒattÈ. Na hi assassa visÈÓaÑ dÊghaÑ, taÒca rassato govisÈÓato anaÒÒanti vuccamÈnaÑ sijjhati. KiÒca bhiyyo? TiÓÓaÑ ekabhÈvÈbhÈvato. SatvÈdiguÓattayato hi pakatiyÈ anaÒÒattaÑ icchantÈnaÑ tesaÑ satvÈdÊnampi pakatiyÈ anaÒÒattaÑ Èpajjati, na ca yuttaÑ tiÓÓaÑ ekabhÈvoti. Evampi pakati na sijjhati. KathaÑ? AnekadosÈpattito. Yadihi byattasabhÈvato vikÈrato abyattasabhÈvÈ pakati anaÒÒÈ, evaÑ sante hetumantatÈ aniccatÈ abyÈpitÈ sakiriyatÈ anekatÈ nissitatÈ li~gatÈ sÈvayavatÈ paratantratÈti2 evamÈdayo aneke dosÈ pakatiyÈ Èpajjanti, na jÈtivikÈrato anaÒÒÈ paÔijÈnitabbÈ. TathÈ ca sati samayavirodhoti kappanÈmattaÑ pakatÊti asiddhÈ sÈti niÔÔhamettha gantabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. SaÑkhyadassane 1. 61 suttaÑ passitabbaÑ. 2. SaÑkhyadassane 1. 18. 1, 124 suttÈni passitabbÈni.


PakatiyÈ ca asiddhÈya taÑnimittakabhÈvena vuccamÈnÈ mahatÈdayopi asiddhÈ eva. YathÈ ca pakati mahatÈdayo ca, evaÑ issarapajÈpatipurisakÈlasabhÈvaniyatiyadicchÈdayopi. Etesu hi issaro tÈva na sijjhati upakÈrassa adassanato. SattÈnaÑ hi jÈtiyaÑ mÈtÈpit|naÑ bÊjakhettabhÈvena kammassa hÊnatÈdivibhÈgakaraÓena, tato paraÒca utu-ÈhÈrÈnaÑ br|hanupatthambhanena, indriyÈnaÑ dassanÈdikiccasÈdhanena upakÈro dissati, na, evamissarassa. HÊnatÈdivibhÈgakaraÓamissarassÈti ce? TaÑ na, asiddhattÈ. YathÈvutto upakÈraviseso issaranimmito, na kammunÈti sÈdhanÊyametaÑ. ItaratrÈpi samÈnametanti ce? Na, kammato phalaniyamasiddhattÈ. Sati hi kat|pacite kammasmiÑ tattha yaÑ akusalaÑ, tato hÊnatÈ, yaÑ kusalaÑ, tato paÓÊtatÈti siddhametaÑ. IssaravÈdinÈpi hi na sakkÈ kammaÑ paÔikkhipituÑ.

Apicetassa lokavicittassa issaranimmÈnabhÈve bah| dosÈ sambhavanti. KathaÑ? Yadi sabbamidaÑ lokavicittaÑ issaranimmitaÑ, saheva vacanena pavattitabbaÑ, na kamena. Na hi sannihitakÈraÓÈnaÑ phalÈnaÑ kamena uppatti yuttÈ, kÈraÓantarÈpekkhÈya issarassa sÈmatthiyahÈni. CakkhÈdÊnaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊsu kÈraÓabhÈvo na yutto. KarotÊti hi kÈraÓanti. Issaro eva ca kÈrakoti sabbakÈraÓÈnaÑ kÈraÓabhÈvahÈni. Yehi puthuvisesehi issaro pasÊdeyya, tesaÒca sayaÑkÈratÈ Èpajjati, tathÈ sabbesaÑ hetukÈnaÑ kÈraÓabhÈvo. YaÒcetaÑ nimmÈnaÑ, taÒcassa attadatthaÑ vÈ siyÈ, paratthaÑ vÈ siyÈ. AttadatthatÈyaÑ attano issarabhÈvahÈni akatakiccatÈya isitÈvasitÈbhÈvato. Tena vÈ nimmitena yaÑ attano kÈtabbaÑ, taÑ kasmÈ sayameva na karoti. ParatthatÈyaÑ pana paro nÈmettha loko evÈti kimatthiyaÑ tassa nirayÈdirogÈdivisÈdinimmÈnaÑ. YÈ cassa issaratÈ, sÈ sayaÑkatÈ vÈ siyÈ paraÑkatÈ vÈ ahetukÈ vÈ. Tattha sayaÑkatÈ ce, tato pubbe anissarabhÈvÈpatti. ParaÑkatÈ ce, pacchÈpi anissarabhÈvÈpatti sa-uttaratÈ ca siyÈ. AhetukÈ ce, na kassaci anissaratÈti evamissarassapi asiddhi veditabbÈ.

TathÈ ca issaro, evaÑ pajÈpati puriso ca. NÈmamattameva hettha viseso. Tehi vÈdÊhi pakappitaÑ yadidaÑ “pajÈpati puriso”ti.


TaÑnimittakaÑ pana lokappavattiÑ icchantÈnaÑ pajÈpativÈde purisavÈde ca issaravÈde viya dosÈ asiddhi ca vidhÈtabbÈ. YathÈ cete issarÈdayo, evaÑ kÈlopi asiddho lakkhaÓÈbhÈvato. Paramatthato hi vijjamÈnÈnaÑ dhammÈnaÑ sabhÈvasa~khÈtaÑ lakkhaÓaÑ upalabbhati. YathÈ pathaviyÈ kathinatÈ, na evaÑ kÈlassa, tasmÈ natthi paramatthato kÈloti. KÈlavÈdÊ panÈya “vattanÈlakkhaÓo kÈlo”ti. So vattabo “kÈ panÈyaÑ vattanÈ”ti. So Èha “samayamuhuttÈdÊnaÑ pavattÊ”ti. Tampi na, r|pÈdÊhi atthantarabhÈvena aniddhÈritattÈ. Paramatthato hi aniddhÈritasabhÈvassa vattanÈlakkhaÓatÈyaÑ sasavisÈÓÈdÊnampi taÑlakkhaÓatÈ Èpajjeyya.

YaÑ pana vadanti kÈÓÈdÈ “aparasmiÑ aparaÑ yugapadi ciraÑ khippamiti kÈlali~gÈnÊti1 li~gasabbhÈvato atthi kÈlo”ti, taÑ ayuttaÑ li~gino anupalabbhamÈnattÈ. Siddhasambandhesu hi li~gesu li~gamattaggahaÓena li~gini avabodho bhayeyya. Na ca kenaci aviparÊtacetasÈ tena li~gena saha kadÈci kÈlasa~khÈto li~gÊ gahitapubboti. Ato na yuttaÑ “li~gasabbhÈvato atthi kÈlo”ti. “AparasmiÑ aparan”ti-Èdikassa visesassa nimittabhÈvato yuttanti ce? Na, paÔhamajÈtatÈdinimittakattÈ tassa. Na ca paÔhamajÈtatÈdi nÈma koci dhammo atthi aÒÒatra samaÒÒÈmattatoti nattheva paramatthato kÈlo. KiÒca bhiyyo, bah|naÑ ekabhÈvÈpattito. AtÊtÈdivibhÈgena hi lokasamaÒÒÈvasena bah| kÈlabhedÈ. TvaÑ cetaÑ ekaÑ vadasÊti bah|naÑ ekabhÈvÈbhÈvato nattheva paramatthato kÈlo. TathÈ ekassa anekabhÈvÈpattito. Yo hi ayaÑ ajja vattamÈnakÈlo, so hiyyo anÈgato ahosi, sve atÊto bhavissati. Hiyyo ca vattamÈno ajjÈ atÊto ahosi, tathÈ sve vattamÈnopi aparajja. Na cekasabhÈvassa anekasabhÈvatÈ yuttÈti asiddho paramatthato kÈlo. DhammappavattiÑ pana upÈdÈya kappanÈmattasiddhÈya lokasamaÒÒÈya atÊtÈdivibhÈgato voharÊyatÊti vohÈramattakoti daÔÔhabbo.

SabhÈvaniyatiyadicchÈdyopi asiddhÈ. KiÑkÈraÓÈ? LakkhaÓÈbhÈvÈ. Na hi sabhÈvato niyatiyadicchÈ sambhavati. AÒÒathÈ evaÑvidho ______________________________________________________________ 1. Visesikadassane 2. 2. 6 suttaÑ.


koci bhÈvo atthi ce, tesaÑ sabhÈvasa~khÈtena lakkhaÓena bhavitabbaÑ, patiÔÔhÈpakahetunÈ ca na catthi. KevalaÑ panete vÈdÈ vimaddiyamÈnÈ ahetuvÈde eva tiÔÔhanti, na cÈhetukaÑ lokavicittaÑ visesÈbhÈvappasa~gato. AhetukabhÈve hi pavattiyÈ yvÈyaÑ narasuranirayatiracchÈnÈdÊsu indriyÈdÊnaÑ viseso, tassa abhÈvo Èpajjati, na cÈyaÑ paÓÉitehi icchito. KiÒca? DiÔÔhabhÈvato. DiÔÔhÈ hi cakkhÈdito cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ bÊjÈdito a~kurÈdÊnaÑ pavatti, tasmÈpi hetutovÈyaÑ pavatti. TathÈ pure pacchÈ ca abhÈvato. Yato yato hi paccayasÈmaggito yaÑ yaÑ phalaÑ nibbattati, tato pubbe pacchÈ ca na tassa nibbatti sambhavati, kiÒca bahunÈ. Yadi ahetuto pavatti siyÈ, ahetukÈ pavattÊti imÈpi vÈcÈ yathÈsakapaccayasamavÈyato pure pacchÈ ca bhaveyyuÑ, na ca bhavanti aladdhappaccayattÈ, majjhe eva ca bhavanti laddhappaccayattÈ. EvaÑ sabbepi sa~khatÈ dhammÈti na sijjhati ahetuvÈdo. tasmiÒca asiddhe pavattiyÈ ahetubhÈvo viya ahetupariyÈyavisesabh|tÈ sabhÈvaniyatiyadicchÈdayopi asiddhÈ eva hontÊti veditabbÈ.

YaÑ pana kÈÓÈdÈ “paramÈÓavo niccÈ, tehi dvi-aÓukÈdiphalaÑ nibbattati, taÒca aniccaÑ, tassa vasenetaÑ lokavicittan”ti vadanti1, tampi micchÈparikappamattaÑ. Na hi paramÈÓavo nÈma santi aÒÒatra bh|tasa~ghÈtÈ. So pana aniccova, na ca niccato aniccassa nibbatti yuttÈ tassa kÈraÓabhÈvÈnupapattito tathÈ adassanato ca. Yadi ca so kassaci kÈraÓabhÈvaÑ gaccheyya, anicco eva siyÈ vikÈrÈpattito. CÈyaÑ sambhavo atthi, yaÑ vikÈraÑ anÈpajjantameva kÈraÓaÑ phalaÑ nibbatteyyÈti. VikÈraÒce Èpajjati, kutassa niccatÈvakÈso, tasmÈ vuttappakÈrÈ paramÈÓavo sattÈ aniccÈ, aÒÒepi niccÈdibhÈvena bÈhirakehi parikappitÈ asiddhÈ evÈti veditabbaÑ. Tena vuttaÑ “dhammappabhedato pana aÒÒassa saccikaÔÔhassa asiddhattÈ”ti.

EtthÈha “yadi paramatthato puggalo na upalabbhati, evaÑ pana puggale anupalabbhamÈne atha kasmÈ bhagavÈ ‘atthi puggalo attahitÈya paÔinno’ti2, ‘cattÈrome bhikkhave puggalÈ santo saÑvijjamÈnÈ ______________________________________________________________ 1. Visesikadassane sattamaparicchede paÔhamakaÓÉe passitabbaÑ. 2. AÑ 1. 407, 408; Abhi 4. 13 piÔÔhesu.


lokasmin’ti1 ca tattha tattha puggalassa atthibhÈvaÑ pavedesÊ”ti. VineyyajjhÈsayavasena. TathÈ tathÈ vinetabbÈnaÑ hi puggalÈnaÑ ajjhÈsayavasena vineyyadamanakusalo satthÈ dhammaÑ desento lokasamaÒÒÈnur|paÑ tattha tattha puggalaggahaÓaÑ karoti, na paramatthato puggalassa atthibhÈvato.

Apica aÔÔhahi kÈraÓehi bhagavÈ puggalakathaÑ katheti hirottappadÊpanatthaÑ, kammassakatÈdÊpanatthaÑ, paccattapurisakÈradÊpanatthaÑ, ÈnantariyadÊpanatthaÑ, brahmavihÈradÊpanatthaÑ, pubbenivÈsadÊpanatthaÑ, dakkhiÓÈvisuddhidÊpanatthaÑ, lokasammutiyÈ appahÈnatthaÒcÈti. “KhandhÈ dhÈt| ÈyatanÈni hirÊyanti ottappantÊ”ti hi vutte mahÈjano na jÈnÈti, sammohaÑ Èpajjati, paÔisattu vÈ hoti “kimidaÑ khandhÈ dhÈt| ÈyatanÈni hirÊyanti ottappanti nÈmÈ”ti. “ItthÊ hirÊyati ottappati, puriso, khattiyo, brÈhmaÓo”ti pana vutte jÈnÈti, na sammohaÑ Èpajjati, na paÔisattu hoti, tasmÈ bhagavÈ hirottappadÊpanatthaÑ puggalakathaÑ katheti. “KhandhÈ kammassakÈ dhÈtuyo ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi eseva nayo. TasmÈ kammassa katÈdÊpanatthampi puggalakathaÑ katheti. “VeÄuvanÈdayo mahÈvihÈrÈ khandhehi kÈrÈpitÈ, dhÈt|hi, ÈyatanehÊ”ti vuttepi eseva nayo. TathÈ “khandhÈ mÈtaraÑ jÊvitÈ voropenti, pitaraÑ, arahantaÑ, ruhiruppÈdakammaÑ saÑghabhedakammaÑ karonti, dhÈtuyo, ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi, “khandhÈ mettÈyanti, dhÈtuyo, ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi, “khandhÈ pubbenivÈsaÑ anussaranti, dhÈtuyo, ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi eseva nayo. TasmÈ bhagavÈ paccattapurisakÈradÊpanatthaÑ ÈnantariyadÊpanatthaÑ brahmavihÈradÊpanatthaÑ pubbenivÈsadÊpanatthaÒca puggalakathaÑ katheti. “KhandhÈ dÈnaÑ paÔiggaÓhanti dhÈtuyo, ÈyatanÈnÊ”ti vuttepi mahÈjano na jÈnÈti, sammohaÑ Èpajjati, paÔisattu vÈ hoti “kimidaÑ khandhÈ dhÈt| ÈyatanÈ paÔiggaÓhanti nÈmÈ”ti. “Puggalo paÔiggaÓhÈtÊ”ti pana vutte jÈnÈti, na sammohaÑ Èpajjati, na paÔisattu hoti, tasmÈ bhagavÈ dakkhiÓÈvisuddhidÊpanatthaÑ puggalakathaÑ katheti. LokasammutiÒca buddhÈ bhagavanto nappajahanti lokasamaÒÒÈya lokÈbhilÈpe ÔhitÈyeva dhammaÑ desenti, tasmÈ bhagavÈ lokasammutiyÈ appahÈnatthampi puggalakathaÑ kathetÊti imehi ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 407, 408; Abhi 4. 13 piÔÔhesu.


aÔÔhahi kÈraÓehi bhagavÈ puggalakathaÑ katheti, na paramatthato puggalassa atthibhÈvatoti veditabbaÑ.

DhammappabhedÈkÈrenevÈti yathÈvuttar|pÈdidhammappabhedato aÒÒassa saccikaÔÔhassa asiddhattÈ r|pÈdidhammappabhedÈkÈreneva puggalassa upaladdhiyÈ bhavitabbanti attho. Tena “kiÑ tava puggalo upalabbhamÈno ruppanÈkÈrena upalabbhati, udÈhu anubhavanasaÒjÈnanÈbhisa~kharaÓavijÈnanesu aÒÒatarÈkÈrenÈ”ti dasseti tabbinimuttassa sabhÈvadhammassa loke abhÈvato. Avisesavisesehi puggal|palabbhassa paÔiÒÒÈpaÔikkhepapakkhÈ anujÈnanÈvajÈnanapakkhÈ. Yadipime dvepi pakkhÈ anulomapaÔilomanayesu labbhanti, Èdito pana paÔhamaÑ ÔhapetvÈ pavatto paÔhamanayo, itaro dutiyanti imaÑ nesaÑ visesaÑ dassento “anujÈnanÈ -pa- veditabbo”ti Èha. YathÈdhikatÈya laddhiyÈ anulomanato cettha paÔhamo nayo anulomapakkho, tabbilomanato itaro paÔilomapakkhoti vuttoti veditabbanti.

Tena vata reti ettha tenÈti kÈraÓavacanaÑ. Yena puggal|palabbho patiÔÔhapÊyati, tena hetunÈ. SvÈyaÑ hetu sÈsanikassa bÈhirakassa ca vasena heÔÔhÈ dassito eva. Hetupatir|pake cÈyaÑ hetusamaÒÒÈ paramatthassa adhippetattÈ. HeÔÔhÈ “ÈjÈnÈhi niggahan”ti niggahassa saÒÒÈpanamattaÑ kataÑ, taÑ idÈni “yaÑ tattha vadesÊ”ti-ÈdinÈ nigamanar|pena micchÈbhÈvadassanena ca vibhÈviyamÈnaÑ pÈkaÔabhÈvakaraÓato Èropi taÑ patiÔÔhÈpitaÑ hotÊti aÔÔhakathÈyaÑ “ÈropitattÈ”ti vuttaÑ.

Ettha ca “puggalo upalabbhatÊ”ti paÔiÒÒÈvayavo sar|peneva dassito. “tenÈ”ti iminÈ sÈmaÒÒato hetÈvayavo dassito. YvÈyaÑ yasmÈ paÔiÒÒÈdhammo hutvÈ sadisapakkhe vijjamÈno, visadisapakkhe avijjamÈnoyeva hetu lakkhaÓ|papanno nÈma hoti, na itaro, tasmÈ yattha so vijjati na vijjati ca, so sadisÈsadisabhÈvabhinno duvidho diÔÔhantÈvayavo. yathÈ r|pÈdi upalabbhati, tathÈ puggalo. YathÈ ca sasavisÈÓaÑ na upalabbhati, na tathÈ puggaloti upanayo. SvÈyaÑ “vattabbe kho puggalo upalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈ”ti imÈya pÈÄiyÈ dÊpito, yo aÔÔhakathÈyaÑ saddhiÑ hetudÈharaÓehi “pÈpanÈ”ti vutto. NigamanaÑ pÈÄiyaÑ sar|peneva ÈgataÑ, yÈ aÔÔhakathÈyaÑ


“ropanÈ”ti vuttÈti. EvaÑ porÈÓena ÒÈyakkamena1 sÈdhanÈvayavÈ niddhÈretvÈ yojetabbÈ.

IdÈni vattanena parapakkhupalakkhite hetudÈharaÓe anvayabyatirekadassanavasena niddhÈretvÈ sÈdhanapayogo yojetabbo. KÈraÓaÑ vattabbanti kimettha vattabbaÑ. HetudÈharaÓehiyeva hi saparapakkhÈnaÑ sÈdhanaÑ d|sanaÑ vÈ, na paÔiÒÒÈya, tassÈ sÈdhetabbÈdibhÈvato. TaÑ pana dvayaÑ “tena vata re”ti-Èdi pÈÄiyÈ vibhÈvitaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ pÈpanÈropanÈsÊsena dassitaÑ. PaÔiÒÒÈÔhapanÈ pana tesaÑ visayadassanaÑ kathÈyaÑ taÑm|latÈyÈti veditabbaÑ. TenÈha “yaÑ pana vakkhatÊ”ti-Èdi. Teneva ca aÔÔhakathÈyaÑ “idaÑ anuloma -pa- ekaÑ catukkaÑ veditabban”ti vakkhati. TathÈ cÈha “yathÈ pana tatthÈ”ti-Èdi. Niggahova visuÑ vutto, na paÔikammanti adhippÈyo. VisuÑ vuttoti ca pÈpanÈropanÈhi asammissaÑ katvÈ visuÑ a~gabhÈvena vutto, na tadaÒÒataro viya tadantogadhabhÈvena vutto, nÈpi ÔhapanÈ viya agaÓanupagabhÈvenÈti attho. Ye panÈti padakÈre sandhÈyÈha. Dutiye -pa- Èpajjati tattha niggahassa ayathÈbh|tattÈ paÔikammassa ca yathÈbh|tabhÈvatoti adhippÈyo. 2. Paramatthato puggalaÑ nÈnujÈnÈti, vohÈrato pana anujÈnÈtÊti sakavÈdimataÑ jÈnantenapi paravÈdinÈ chalavasena vibhÈgaÑ akatvÈ “puggalo nupalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈ”ti pucchÈya katÈya sakavÈdÊ tattha ayaÑ puggalavÈdÊ, imassa laddhi paÔikkhipitabbÈti paramatthasaccaÑ sandhÈyÈha “ÈmantÈ”ti. “Na upalabbhatÊ”ti hi vuttaÑ hoti. Puna itaro sammutisaccaÑ sandhÈya “yo saccikaÔÔho”ti-ÈdimÈha. Tassattho–yo lokavohÈrasiddho saccikaÔÔho, tato eva kenaci apaÔikkhipitabbato paramatthato2 tato so puggalo nupalabbhatÊti. Puna sakavÈdÊ pubbe paramatthasaccavasena puggale paÔikkhitte idÈni sammutisaccavasenÈyaÑ pucchÈti mantvÈ taÑ appaÔikkhipanto “na hevaÑ vattabbe”ti Èha. TenÈha “attanÈ adhippetaÑ saccikaÔÔhamevÈti sammutisaccaÑ sandhÈyÈti adhippÈyo”ti. EvamavaÔÔhite “yadi paravÈdinÈ -pa- ______________________________________________________________ 1. PaÔiÒÒÈhet|dÈharaÓopanayanigamanÈnyavayavÈ, NyÈyadassane 1. 1. 32 suttaÑ. 2. Paramattho (Ka)


nÈrabhitabbÈ”ti idaÑ na vattabbaÑ paÔhamapucchÈya paramatthasaccassa saccikaÔÔhoti adhippetattÈ. “Atha sakavÈdinÈ -pa- ÈpajjatÊ”ti idampi na vattabbaÑ dutiyapucchÈya sammutisaccassa saccikaÔÔhoti adhippetattÈ.

Yadi ubhayaÑ adhippetanti idaÑ yadi paÔhamapucchaÑ sandhÈya, tadayuttaÑ tassÈ paramatthasaccasseva vasena pavattattÈ. Atha dutiyapucchaÑ sandhÈya, tassÈ sammutisaccavasena paÔhamatthaÑ vatvÈ puna missakavasena vattuÑ “sammutisaccaparamatthasaccÈni vÈ ekato katvÈpi evamÈhÈ”ti vuttattÈ tampi na vattabbameva. Dvepi saccÈnÊti sammutiparamatthasaccÈni. Tesu paramatthasaccasseva nippariyÈyena saccikaÔÔhaparamatthabhÈvo, itarassa upacÈrena. TathÈ ca vuttaÑ “mÈyÈ marÊci -pa- uttamaÔÔho”ti. TasmÈ sammutisaccavasena upaladdhiÑ icchantenapi paramatthasaccavasena anicchanato “puggalo upalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈ”ti-ÈdinÈ anuyogo yutto. “PadhÈnappadhÈnesu padhÈne kiccasiddhiÑ”ti eteneva “na ca saccikaÔÔhekadesena anuyogo”ti-Èdi nivattitaÒca hoti saccikaÔÔhekadesabhÈvasseva asiddhattÈ. NÈssa paramatthasaccatÈ anuyuÒjitabbÈti assa saccikaÔÔhassa paramatthasaccatÈ paravÈdinÈ na anuyuÒjitabbÈ “puggalo nupalabbhati saccikaÔÔhaparamatthenÈ”ti sakavÈdinopi saccikaÔÔhaparamatthato tassa icchitabbattÈti adhippÈyo. VoharitasaccikaÔÔhassa attanÈ adhippetasaccikaÔÔhatÈpi yuttÈ tassa tena adhippetattÈ. SvÈyamattho heÔÔhÈ dassitoyeva. Vuttanayova dosoti “dvepi saccÈnÊ”ti-ÈdinÈ anantarameva vuttaÑ sandhÈyÈha. Tassa pana adosabhÈvo dassitoyeva. Atha na iti atha na bh|tasabhÈvatthena upalabbheyyÈti yojanÈ. Vattabboti yadettha vattabbaÑ, taÑ “yo lokavohÈrasiddho”ti-ÈdinÈ vuttameva, tasmÈ ettha “paramatthato puggalaÑ nÈnujÈnÈtÊ”ti-ÈdinÈ adhippÈyamagganaÑ daÔÔhabbaÑ.

AnuÒÒeyyametaÑ siyÈti etaÑ anupalabbhanaÑ paÔhamapucchÈyaÑ viya dutiyapucchÈyampi anujÈnitabbaÑ siyÈ. Na vÈ kiÒci vattabbanti atha vÈ kiÒci na vattabbaÑ ÔhapanÊyattÈ paÒhassa. TathÈ hissa ÔhapanÊyÈkÈraÑ dassento “yathÈ hÊ”ti-ÈdimÈha. Ettha ca kÈmaÑ saccadvayÈkÈrena puggalo nupalabbhati, sammutiyÈkÈrena pana nupalabbhatÊti upalabbhanabhÈvassa vasena paÔikkhepo katoti ayamettha adhippÈyo daÔÔhabbo. AnuÒÒÈtaÑ


paÔikkhittaÒcÈti paÔhamapucchÈyaÑ anuÒÒÈtaÑ, dutiyapucchÈyaÑ paÔikkhittaÑ. EtaÑ chalavÈdaÑ nissÈyÈti etaÑ ekaÑyeva vatthuÑ uddissa anujÈnanapaÔikkhipanÈkÈraÑ chalavacanaÑ nissÈya. TvaÑ niggahetabboti yojanÈ. Sambhavantassa sÈmaÒÒenÈti niggahaÔÔhÈnabhÈvena sambhavantassa anulomanayena anujÈnanapaÔikkhepassa samÈnabhÈvena. Asambhavantassa kappananti paccanÊkanayena tassa niggahaÔÔhÈnabhÈvena asambhavantassa tathÈ kappanaÑ saÑvidhÈnaÑ chalavÈdo bhavituÑ arahati. “AtthavikappupapattiyÈ vacanavighÈto chalan”ti vuttovÈyamattho. TenÈti yathÈvuttakappanaÑ chalavÈdoti vuttattÈ. VacanasÈmaÒÒamattaÑ kappitaÑ chalaÑ vadati etenÈti chalavÈdo. Tena vuttaÑ “chalavÈdassa kÈraÓattÈ chalavÈdo”ti. VacanasÈmaÒÒamattaÑ atthabh|taÑ tadatthaÑ chalavÈdaÑ nissÈya. “VicÈretabban”ti vuttaÑ, kimettha vicÈretabbaÑ. Yadipi pakkhassa ÔhapanÈm|lakaÑ anujÈnanÈvajÈnanÈnaÑ micchÈbhÈvadassanaÑ tabbisayattÈ, pÈpanÈropanÈhi eva pana so vibhÈvÊyati, na ÔhapanÈyÈti pÈkaÔoyamattho. 4-5. TenÈti sakavÈdinÈ. Tena niyÈmenÈti yena niyÈmena sakavÈdinÈ cat|hi pÈpanÈropanÈhissa niggaho kato, tena niyÈmena nayena. So niggaho dukkaÔo aniggahoyevÈti dassento Èha “aniggahabhÈvassa vÈ upagamitattÈ”ti, pÈpitattÈti attho. EvamevÈti yathÈ “tayÈ mama kato niggaho”ti-ÈdinÈ aniggahabhÈv|panayo vutto, evameva. EtassÈti “tena hÊ”ti-ÈdinÈ imÈya pÈÄiyÈ vuttassa.

AnulomapaccanÊkavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


7-10. AÒÒenÈti sammutisaccabh|tena. ParassÈti sakavÈdino. So hi paravÈdinÈ paro nÈma hoti. PaÔiÒÒÈpaÔikkhepÈnaÑ bhinnavisayattÈ “avirodhitattÈ”ti vuttaÑ. AbhinnÈdhikaraÓaÑ viya hi abhinnavisayameva viruddhaÑ nÈma siyÈ, na itaranti adhippÈyo. tamevatthaÑ vibhÈvetuÑ “na hi -pa- ÈpajjatÊ”ti Èha. Yadi evaÑ kathamidaÑ niggahaÔÔhÈnaÑ jÈtanti Èha


“attano panÈ”ti-Èdi. Tena paÔiÒÒÈntaraÑ nÈma aÒÒamevetaÑ niggahaÔÔhÈnanti dasseti.

PaccanÊkÈnulomavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SuddhasaccikaÔÔhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____



11. SÈmaÒÒena vuttaÑ visesaniviÔÔhaÑ hotÊti Èha “sabbatthÈti sabbasmiÑ sarÊreti ayamattho”ti. SÈmaÒÒajotanÈ hi visese avatiÔÔhatÊti visesatthinÈ viseso anupayujjitabboti. EtenÈti desavasena sabbattha paÔikkhepavacanena.



12. MajjhimajÈtikÈleti paccuppannattabhÈvakÈle. AttabhÈvo hi idha “jÈtÊ”ti adhippeto. tato atÊto purimajÈtikÈlo, anÈgato pacchimajÈtikÈlo. Imesu tÊs|ti sabbattha, sabbadÈ, sabbes|ti imesu tÊsu nayesu. PÈÔhassa saÑkhittatÈ suviÒÒeyyÈti taÑ ÔhapetvÈ atthassa sadisataÑ vibhÈvento “idhÈpi hi -pa- yojetabban”ti Èha. EtthÈpi “na kenaci sabhÈvena puggalo upalabbhatÊ”ti ayamattho vutto hoti. Na hi kenaci sabhÈvena upalabbhamÈnassa sakalekadesavinimutto pavattikÈlo nÈma atthÊti.



13. Tatiyanaye na sabbekadhammavinimuttaÑ pavattiÔÔhÈnaÑ nÈma atthÊti yojetabbaÑ.




14. AnulomapaÒcakassÈti-Èdimhi aÔÔhakathÈvacane. Puna tatthÈti yathÈvutte aÔÔhakathÈvacane, tesu vÈ anulomapaÒcakapaccanÊkesu. Sabbattha puggalo nupalabbhatÊti-Èdikassa pÈÔhappadesassa attho “sarÊraÑ sandhÈyÈ”ti-ÈdinÈ aÔÔhakathÈyaÑ vuttanayena veditabbo attho. PaÔikammÈdipÈÄinti paÔikammaniggaha-upanayananigamanapÈÄiÑ. TÊsu mukhes|ti “sabbatthÈ”ti-ÈdinÈ vuttesu tÊsu vÈdamukhesu. PaccanÊkassa pÈÄi vuttÈti sambandho. Tanti pÈÄiÑ. Sa~khipitvÈ ÈgatattÈ sar|pena avutte. Suddhika -pa- vuttaÑ hoti tattha “sabbatthÈ”ti-ÈdinÈ sarÊrÈdino parÈmasanaÑ natthi, idha atthÊti ayameva viseso, aÒÒaÑ samÈnanti.

SaccikaÔÔhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SuddhikasaÑsandanavaÓÓanÈ

17-27. SaccikaÔÔhassa, saccikaÔÔhe vÈ saÑsandanaÑ saccikaÔÔhasaÑsandananti samÈsadvayaÑ bhavatÊti dassento “saccikaÔÔhassÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha saccikaÔÔhassa puggalassÈti saccikaÔÔhasabhÈvassa paramatthato vijjamÈnasabhÈvassa puggalassa. R|pÈdÊhi saddhiÑ saÑsandananti saccikaÔÔhatÈsÈmaÒÒena r|pÈdÊhi samÊkaraÓaÑ. SaccikaÔÔheti saccikaÔÔhahetu, tattha vÈ taÑ adhiÔÔhÈnaÑ katvÈ. “Tulyayoge samuccayo”ti samuccayatthattÈ eva ca-kÈrassa saccikaÔÔhena upaladdhisÈmaÒÒena idha r|pamÈhaÔanti tassa udÈhaÔabhÈvo yuttoti “yathÈr|pan”ti nidassanavasena attho vutto, aÒÒathÈ idha r|passa ÈharaÓameva kimatthiyaÑ. EvaÑ sesadhammesupi. YÈ panettha aÒÒattapucchÈ, sÈpi nidassanatthaÑ upabr|heti aÒÒattanibandhanattÈ tassa. OpammasaÑsandane pana nidassanattho gÈhÊyatÊti imasmiÑ suddhikasaÑsandane kevalaÑ samuccayavaseneva atthadassanaÑ yuttanti adhippÈyo. R|pÈdÊni upÈdÈpaÒÒattimattattÈpuggalassa so tehi aÒÒo, anaÒÒo cÈti na vattabboti ayaÑ sÈsanakkamoti Èha “r|pÈdÊhi -pa- samayo”ti. AnuÒÒÈyamÈneti tasmiÑ samaye sutte ca appaÔikkhipiyamÈne. AyaÒca attho sÈsanikassa paravÈdino vasena vuttoti veditabbaÑ.


“ŒjÈnÈhi niggahan”ti pÈÔho diÔÔho bhavissati, aÒÒathÈ “paÔilomapaÒcakÈni dassitÈni, paÔikammacatukkÈdÊni saÑkhittÈnÊ”ti na sakkÈ vattunti adhippÈyo. CodanÈya vinÈ paravÈdino paÔijÈnÈpanaÑ natthÊti vuttaÑ “paÔijÈnÈpanatthanti -pa- codanatthan”ti. CodanÈpubbakaÒhi tassa paÔijÈnÈpanaÑ. Tena phalavohÈrena kÈraÓaÑ vuttanti dasseti. AbyÈkatattÈti abyÈkaraÓÊyattÈ, bhagavatÈ vÈ na byÈkatattÈ. Yadi ÔhapanÊyattÈ paÔikkhipitabbanti imasmiÑ paccanÊkanaye ÔhapanÊyattÈ paÒhassa sakavadinÈ paÔikkhipitabbaÑ. ParenapÊti paravÈdinÈpi ÔhapanÊyattÈ laddhimeva nissÈya anulomanaye paÔikkhepo katoti ayamettha suddhikasaÑsandanÈya adhippÈyo yutto anulomepi r|pÈdÊhi aÒÒattacodanÈyameva paravÈdinÈ paÔikkhepassa katattÈti adhippÈyo.

SuddhikasaÑsandanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. OpammasaÑsandanavaÓÓanÈ

28-36. UpaladdhisÈmaÒÒena aÒÒattapucchÈcÈti iminÈ dvayampi uddharati upaladdhisÈmaÒÒena aÒÒattapucchÈ, upaladdhisÈmaÒÒena pucchÈ cÈti. Tattha pacchimaÑ sandhÈyÈha “dvinnaÑ samÈnatÈ”ti-Èdi. Tassattho–dvinnaÑ r|pavedanÈnaÑ viya r|papuggalÈnaÑ saccikaÔÔhena samÈnatÈ tesaÑ aÒÒattassa kÈraÓaÑ yuttaÑ na hoti. Atha kho -pa- upalabbhanÊyatÈti idaÒca saÑsandanaÑ vicÈretabbaÑ. AyaÑ hettha adhippÈyo–yadi saccikaÔÔhasÈmaÒÒena r|papuggalÈnaÑ upaladdhisÈmaÒÒaÑ icchitaÑ, teneva nesaÑ aÒÒattampi icchitabbaÑ. Atha paramatthavohÈrabhedato tesaÑ aÒÒattaÑ na icchitaÑ, tato eva upaladdhisÈmaÒÒampi na icchitabbanti. 37-45. UpaladdhÊti puggalassa upaladdhi vijjamÈnatÈ. “PaÔikammapaÒcakan”ti viÒÒÈyatÊti yojanÈ.

OpammasaÑsandanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. CatukkanayasaÑsandanavaÓÓanÈ

46-52. EkadhammatopÊti sattapaÒÒÈsÈya saccikaÔÔhesu ekadhammatopi. Etena tato sabbatopi puggalassa aÒÒattÈnanujÈnanaÑ dasseti. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “sakalaÑ paramatthasaccaÑ sandhÈyÈ”ti. R|pÈdi-ekekadhammavasena nÈnuyuÒjitabbo avayavabyatirekena samudÈyassa abhÈvato. YasmÈ pana samudÈyÈvayavÈ bhinnasabhÈvÈ, tasmÈ “samudÈyato -pa- niggahÈraho siyÈ”ti paravÈdino Èsa~kamÈha. EtaÑ vacanokÈsanti yadipi sattapaÒÒÈsadhammasamudÈyato puggalassa aÒÒattaÑ na icchati tabbinimuttassa saccikaÔÔhassa abhÈvato, tadekadesato panassa anaÒÒattampi na icchateva. Na hi samudÈyo avayavo hotÊti. TasmÈ “taÑ paÔikkhipato kiÑ niggahaÔÔhÈnanti vattuÑ mÈ labbhethÈ”ti dassetuÑ “ayaÒcÈ”ti-Èdi vuttaÑ. R|pÈdidhammappabhedavibhÈgamukheneva anavasesato puggaloti gahaÓÈkÈradassanavasena pavatto paÔhamavikappo, dutiyo pana avibhÈgato paramatthasaccabhÈvasÈmaÒÒenÈti ayaÑ imesaÑ dvinnaÑ vikappÈnaÑ viseso. ItÊti vuttappakÈraparÈmasananti Èha “evan”ti.

SabhÈvavinibbhogatoti sabhÈvena vinibbhujjitabbato. SabhÈvabhinno hi dhammo tadaÒÒadhammato vinibbhogaÑ labhati. TenÈha “r|pato aÒÒasabhÈgattÈ”ti. R|pavajjeti r|padhammavajje. TÊsupÊti “r|pasmiÑ puggalo, aÒÒatra r|pÈ, puggalasmiÑ r|pan”ti imesu evaÑ pavattesu tÊsupi anuyogesu. SÈsaniko evÈyaÑ puggalavÈdÊti katvÈ Èha “na hi so sakkÈyadiÔÔhiÑ icchatÊ”ti. “R|pavÈ”ti iminÈ r|pena sakiÒcanatÈva ÒÈpÊyati, na r|pÈyattavuttitÈti Èha “aÒÒatra r|pÈti ettha ca r|pavÈ puggaloti ayamattho sa~gahito”ti.

CatukkanayasaÑsandanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

NiÔÔhitÈ ca saÑsandanakathÈvaÓÓanÈ.


8. LakkhaÓayuttivaÓÓanÈ

54. LakkhaÓayuttikathÈyaÑ “chalavasena pana vattabbaÑ ÈjÈnÈhi niggahan”ti pÈÔho gahetabbo.

LakkhaÓayuttivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


55-59. Padadvayassa atthato ekatteti padadvayassa ekattatthe satÊti attho. ParikappavacanaÑ hetaÑ dosadassanatthaÑ “evaÑ sante ayaÑ doso”ti. TayidaÑ ekattaÑ upalabbhati evÈti pacchimapadÈvadhÈraÓaÑ veditabbaÑ. “Kehici puggalo kehici na puggalo”ti byabhicÈradassanato parena na sampaÔicchitanti katvÈ tameva asampaÔicchitattaÑ vibhÈvento “puggalassa hÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha avibhajitabbatanti “upalabbhati cÈ”ti evaÑ avibhajitabbataÑ. Vibhajitabbatanti “puggalo ca tadaÒÒaÒca upalabbhatÊ”ti-evaÑ vibhajitabbataÑ. Etena “puggalo upalabbhati evÈ”ti pacchimapadÈvadhÈraÓaÑ veditabbaÑ, na “puggalo eva upalabbhatÊ”ti imamatthaÑ dasseti. TaÑ vibhÈganti yathÈvuttaÑ vibhajitabbÈvibhajitabbaÑ vibhÈgaÑ vadato sakavÈdino, aÒÒassa vÈ kassaci. EtassÈti paravÈdino. YathÈvuttavibhÈganti “puggalo upalabbhati -pa- kehici na puggalo”ti evaÑ pÈÄiyaÑ vuttappakÈraÑ vibhÈgaÑ. YathÈ-ÈpÈditenÈti “puggalo upalabbhatÊti padadvayassa atthato ekatte”ti-ÈdinÈ ÈpÈditappakÈrena. Na bhavitabbanti yadipi tena puggalo upalabbhati eva vuccati, upalabbhatÊti pana puggalo eva na vuccati, atha kho aÒÒopi, tasmÈ yathÈvuttena pasa~gena na bhavitabbaÑ. TenÈha “maggitabbo ettha adhippÈyo”ti. 60. Atthato puggalo natthÊti vuttaÑ hoti attasuÒÒatÈdassanena anattalakkhaÓassa vihitattÈ.

VacanasodhanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. PaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ

61-66. R|pakÈyÈvirahaÑ sandhÈya Èha, na r|pataÓhÈsabbhÈvaÑ. TathÈ sati anekantikattÈ paÔikkhipitabbameva siyÈ, na anujÈnitabbanti. “AtthitÈyÈ”ti ÈhÈti sambandho. KÈmÊbhÈvassa anekanti kattÈ kassaci kÈmadhÈt|papannassa kÈmadhÈtuyÈ ÈyattattÈbhÈvato ca kadÈci bhÈvassevÈti yojanÈ. 67. KÈyÈnupassanÈyÈti kÈyÈnupassanÈdesanÈya. SÈ hi kÈyakÈyÈnupassÊnaÑ vibhÈgaggahaÓassa kÈraÓabh|tÈ, kÈyÈnupassanÈ eva vÈ. EvaÑladdhikattÈti aÒÒo kÈyo aÒÒo puggaloti evaÑladdhikattÈ. Œhacca bhÈsitanti ÔhÈnakaraÓÈni ÈhantvÈ kathitaÑ, bhagavatÈ sÈmaÑ desitanti attho.

PaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. Gati-anuyogavaÓÓanÈ

69-72. YÈnissa suttÈni nissÈya laddhi uppannÈ, tesaÑ dassanato parato “tena hi puggalo sandhÈvatÊ”ti-ÈdinÈ pÈÄi ÈgatÈ, purato pana “na vattabbaÑ puggalo sandhÈvatÊ”ti-ÈdinÈ, tasmÈ vuttaÑ “dassento -pa- bhavitabban”ti. DassetvÈti vÈ vattabbanti “yÈnissa -pa- tÈni dassetvÈ ‘tena hi puggalo sandhÈvatÊ’ti-ÈdimÈhÈ”ti vattabbanti attho. Dassentoti vÈ idaÑ dassanakiriyÈya na vattamÈnatÈmattavacanaÑ, atha kho tassÈ lakkhaÓatthavacanaÑ, hetubhÈvavacanaÑ vÈti na koci doso. 91. So vattabboti so jÊvasarÊrÈnaÑ anaÒÒatÈpajjanÈkÈro vattabbo, natthÊti adhippÈyo. “R|pÊ attÈ”ti imissÈ laddhiyÈ vasena “yena r|pasa~khÈtena attano sabhÈvabh|tena sarÊrena saddhiÑ gacchatÊ”ti evaÑ pana atthe sati so ÈkÈro vutto eva hoti, tathÈ ca sati “r|paÑ puggaloti ananuÒÒÈtattÈ”ti evampi vattuÑ na sakkÈ. YasmÈ pana “idha sarÊranikkhepÈ”ti anantaraÑ vakkhati,


tasmÈ “so vattabbo”ti vuttaÑ. Niray|pagassa puggalassa antarÈbhavaÑ na icchatÊti idaÑ purÈtanÈnaÑ antarÈbhavavÈdÊnaÑ vasena vuttaÑ. AdhunÈtanÈ pana “uddhaÑpÈdo tu nÈrako”ti1 vadantÈ tassapi antarÈbhavaÑ icchanteva, keci pana asaÒÒ|pagÈnaÑ. Ar|p|pagÈnaÑ pana sabbepi na icchanti. Tattha ye “saÒÒuppÈdÈ ca pana te devÈ tamhÈ kÈyÈ cavantÊ”ti suttassa atthaÑ micchÈ gahetvÈ cut|papÈtakÈlesu asaÒÒÊnaÑ saÒÒÈ atthÊti antarÈbhavatova asaÒÒ|papattiÑ icchanti, tadaÒÒesaÑ vasena “savedano -pa- paÔikkhipatÊ”ti dassento “ye panÈ”ti-ÈdimÈha. Ke panevaÑ icchanti? SabbatthivÈdÊsu ekacce. 92. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyataneti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatane bhave, acittuppÈde vÈ saÒÒÈ atthÊti icchantÊti na vattabbanti sambandho. Yato so saÒÒÈbhavena asa~khahito, bhavantarabhÈvena ca sa~gahito. 93. IndhanupÈdÈno aggi viya indhanena r|pÈdi-upÈdÈno puggalo r|pÈdinÈ vinÈ natthÊti ettha ayamadhippÈyavibhÈvanÈ–yathÈ na vinÈ indhanena aggi paÒÒÈpÊyati, na ca taÑ aÒÒaÑ indhanato sakkÈ paÔijÈnituÑ, nÈpi anaÒÒaÑ. Yadi hi aÒÒaÑ siyÈ, na uÓhaÑ indhanaÑ siyÈ, atha anaÒÒaÑ, nidahitabbaÑyeva dÈhakaÑ siyÈ, evaÑ na vinÈ r|pÈdÊhi puggalo paÒÒÈpÊyati, na ca tehi aÒÒo, nÈpi anaÒÒo sassatucchedabhÈvappasa~gatoti paravÈdino adhippÈyo. Tattha yadi aggindhanopamÈ lokavohÈrena vuttÈ, apaÄittaÑ kaÔÔhÈdi-indhanaÑ nidahitabbaÒca, paÄittaÑ bhÈsuruÓhaÑ aggidÈhakaÒca, taÒca ojaÔÔhamakar|paÑ pabandhavasena pavattaÑ aniccaÑ sa~khataÑ paÔiccasamuppannaÑ. Yadi evaÑ puggalo r|pÈdÊhi aÒÒo anicco ca Èpanno, atha paramatthato ca, tasmiÑyeva kaÔÔhÈdisaÒÒite r|pasa~khÈtapaÄitte yaÑ usumaÑ so aggi taÑsahajÈtÈni tÊÓibh|tÈni indhanaÑ. Evampi siddhaÑ lakkhaÓabhedato aggindhanÈnaÑ aÒÒattanti aggi viya indhanato r|pÈdÊhi aÒÒo puggalo anicco ca ÈpajjatÊti.

Gati-anuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. UddhapÈdÈ tu nÈrakÈ (Abhidhammakose lokadhÈtuniddese pannarasamagÈthÈyaÑ)


12. UpÈdÈpaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ

97. NÊlaguÓayogato nÊlo, nÊlo eva nÊlako, tassa, ayaÑ panassa nÊlapaÒÒatti nÊlar|pupÈdÈnÈti Èha “nÊlaÑ -pa- paÒÒattÊ”ti. EvaÑ pana pÈÔhe Ôhite nÊlaÑ upÈdÈya nÊloti kathamayaÑ paduddhÈroti Èha “nÊlaÑ r|paÑ -pa- ettha yo puÔÔho nÊlaÑ upÈdÈya nÊlo”ti. EtthÈti etasmiÑ vacane. TadÈdÊs|ti “pÊtaÑ r|paÑ upÈdÈyÈ”ti-ÈdikaÑ aÔÔhakathÈyaÑ Èdi-saddena gahitameva tadatthadassanavasena gaÓhÈti. 98. Vuttanti “maggakusalo”ti-ÈdÊsu chekaÔÔhaÑ sandhÈya vuttaÑ. KusalapaÒÒattiÑ kusalavohÈraÑ. 112. PubbapakkhaÑ dassetvÈ uttaramÈhÈti paravÈdÊ pubbapakkhaÑ dassetvÈ sakavÈdissa uttaramÈha. 115. “R|paÑ r|pavÈ”ti-ÈdinayappavattaÑ paravÈdivÈdaÑ bhindituÑ “yathÈ na nigaÄo negaÄiko”ti-ÈdinÈ sakavÈdivÈdo Èraddhoti Èha “yassa r|paÑ so r|pavÈti uttarapakkhe vutaÑ vacanaÑ uddharitvÈ”ti. 118. ViÒÒÈÓanissayabhÈv|pagamananti cakkhuviÒÒÈÓassa nissayabhÈv|pagamanaÑ. TayidaÑ visesanaÑ cakkhussÈti iminÈva siddhanti na kataÑ daÔÔhabbaÑ.

UpÈdÈpaÒÒattÈnuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

13. PurisakÈrÈnuyogavaÓÓanÈ

123. KammÈnanti kusalÈkusalakammÈnaÑ. TaggahaÓeneva hi taÑtaÑkiccakaraÓÊye kiriyÈnampi sa~gaho daÔÔhabbo. NipphÈdakappayojakabhÈvenÈti kÈrakakÈrÈpakabhÈvena. 125. KammakÈrakassa puggalassa yo aÒÒo puggalo kÈrako. TenapÊti kÈrakakÈrakenapi. TassÈti kÈrakakÈrakassa. AÒÒanti aÒÒaÑ kammaÑ. Evanti iminÈ vuttappakÈrena. Tehi tehi kÈrakehi puggalÈ viya aÒÒÈni kammÈni karÊyantÊti dasseti.


TenÈha “kammavaÔÔassa anupacchedaÑ vadantÊ”ti. EvaÑ sante puggalassa kÈrako, kammassa kÈrakoti aya vibhÈgo idha anÈmaÔÔho hoti, tathÈ ca sati kÈrakaparamparÈya vacanaÑ virujjheyyÈti Èha “puggalassa -pa- vicÈretabbametan”ti. Tassa kÈrakanti puggalassa kÈrakaÑ. IdaÒcÈti na kevalaÑ puggalakÈrakassa kammakÈrakatÈpattiyeva doso, atha kho idaÑ kammakÈrakatÈya kÈrakaparamparÈpajjanampi vicÈretabbaÑ, na yujjatÊti attho. PuggalÈnaÒhi paÔipÈÔiyÈ kÈrakabhÈvo kÈrakaparamparÈ. 170. Eko antoti “gÈho”ti sassatagÈhasa~khÈto antoti attho. 176. SiyÈ aÒÒo, siyÈ anaÒÒo, siyÈ na vattabbo “aÒÒoti vÈ anaÒÒoti vÈ”ti, evaÑ pavattanigaÓÔhavÈdasadisattÈ so eva eko neva so hoti, na aÒÒoti laddhimattaÑ. TenÈha “idaÑ pana natthevÈ”ti. Parassa icchÈvasenevÈti paravÈdino laddhivaseneva. EkaÑ anicchantassÈti ekaÑ “so karoti, so paÔisaÑvedetÊ”ti gahaÓaÑ sassatadiÔÔhibhayena paÔikkhipantassa itaraÑ ucchedaggahaÓaÑ ÈpannaÑ. taÒca paÔikkhipantassa aÒÒaÑ missakaÑ niccÈniccaggahaÓaÑ, vikkhepaggahaÓaÒca ÈpannaÑ. KÈrakavedakicchÈya ÔhatvÈti sveva kÈrako vedako cÈti imasmiÑ ÈdÈye ÔhatvÈ. TaÑtaÑanicchÈyÈti tassa tassa vÈdassa asampaÔicchanena. ŒpannavasenapÊti ÈpannagÈhavasenapi ayaÑ anuyogo vuttoti yojanÈ. SabbesaÑ ÈpannattÈti heÔÔhÈ vuttanayena sabbesaÑ vikappÈnaÑ anukkamena ÈpannattÈ nÈyamanuyogo katoti yojanÈ. EkekassevÈti tesu visuÑ visuÑ ekekasseva ÈpannattÈ. Tantivasena pana te vikappÈ ekajjhaÑ dassetvÈti adhippÈyo. Ekato yojetabbaÑ catunnampi paÒhÈnaÑ ekato puÔÔhattÈ.

PurisakÈrÈnuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

KalyÈÓavaggo niÔÔhito.


14. AbhiÒÒÈnuyogavaÓÓanÈ

193. VikubbatÊti ettha iti-saddo Èdi-attho, pakÈrattho vÈ. Tena “dibbÈya sotadhÈtuyÈ saddaÑ suÓÈtÊ”ti-ÈdikaÑ sa~gaÓhÈti. AbhiÒÒÈnuyogo daÔÔhabboti yojanÈ. TadabhiÒÒÈvatoti ÈsavakkhayÈbhiÒÒÈvato. Arahato sÈdhananti arahato saccikaÔÔhaparamatthena puggalattÈbhÈvasÈdhanaÑ. TabbhÈvassÈti arahttassa. ArahattadhÈrÈnaÑ hi khandhÈ nÈma puggalattaÑ tassapi hotÊti.

AbhiÒÒÈnuyogavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

15-18. ©ÈtakÈnuyogÈdivaÓÓanÈ

209. TatiyakoÔibh|tassÈti tatiyakoÔisabhÈvassa sa~khatÈsa~khatavinimuttasabhÈvassa. SabhÈvassÈti ca sabhÈvadhammassa. LaddhiÑ nig|hitvÈti puggalo neva sa~khato, nÈsa~khatoti laddhiÑ avibhÈvetvÈ.

©ÈtakÈnuyogÈdivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

19. PaÔivedhÈnuyogÈdivaÓÓanÈ

218. PajÈnanaÑ nÈma na hoti nibbidÈdÊnaÑ appaccayattÈ. ParicchedanasamatthataÒca dassetÊti sambandho. 228. Sahar|pabhÈvo r|pena sama~gitÈ, vinÈr|pabhÈvo tato vinissaÔatÈti tadubhayaÑ r|passa abbhantaragamanaÑ bahinikkhamanaÒca hoti. TasmÈ taÑ dvayaÑ sahar|pabhÈvavinÈr|pabhÈvÈnaÑ lakkhaÓavacananti vuttaÑ. 237. OÄÈrikoti th|lo. Œhito ahaÑ mÈno etthÈti atthÈ, attabhÈvo. So eva yathÈsakaÑ kammunÈ paÔilabhitabbato paÔilÈbho. Padadvayenapi kÈmÈvacarattabhÈvo kathito. Mano mayo attapaÔilÈbho r|pÈvacarattabhÈvo. So hi jhÈnamanena


nibbattattÈ manomayo. Ar|po attapaÔilÈbhoti ar|pÈvacarattabhÈvo. So hi r|pena amissitattÈ ar|poti evamettha attho veditabbo. “AttÈ”ti pana jÊve lokavohÈro niruÄho, asatipi jÊve tathÈniruÄhaÑ lokavohÈraÑ gahetvÈ sammÈsambuddhÈpi voharantÊti dassento “iti imÈ lokassa samaÒÒÈ, yÈhi tathÈgato voharatÊ”ti vatvÈ idÈni yathÈ voharanti, taÑ pakÈraÑ vibhÈvento “aparÈmasan”ti-ÈdimÈha.

PaccattasÈmaÒÒalakkhaÓavasenÈti kakkhaÄaphusanÈdisalakkhaÓavasena aniccatÈdisÈmaÒÒalakkhaÓavasena ca. IminÈti “paccattasÈmaÒÒalakkhaÓavasenÈ”ti-ÈdinÈ vuttena paramatthato puggalÈbhÈvavacanena. Ito purimÈti tattha tattha sakavÈdipaÔikkhepÈdivibhÈvanavasena pavattÈ ito atthasaÑvaÓÓanato purimÈ. IminÈti vÈ “yathÈ r|pÈdayo dhammÈ”ti-ÈdinÈ aÔÔhakathÈyaÑ vuttavacanena. YathÈ cÈti ettha ca-saddo samuccayattho. tena samaÒÒÈnatidhÈvanaÑ sampiÓÉeti. IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈ parÈmÈso ca na hoti janapadaniruttiyÈ abhinivisitabbato, yathÈ ca samaÒÒÈtidhÈvanaÑ na hoti, evaÑ ito purimÈ ca atthavaÓÓanÈ yojetabbÈ. SamaÒÒÈtidhÈvane hi sati sabbalokavohÈr|pacchedo siyÈti.

TasmÈ saccanti yasmÈ tattha paramatthÈkÈraÑ anÈropetvÈ samaÒÒaÑ nÈtidhÈvanto kevalaÑ lokasammutiyÈva voharati, tasmÈ saccaÑ paresaÑ avisaÑvÈdanato. TathakÈraÓanti tatho avitatho dhammasabhÈvo kÈraÓaÑ pavattihetu etassÈti tathakÈraÓaÑ, paramatthavacanaÑ, aviparÊtadhammasabhÈvavisayanti attho. TenÈha “dhammÈnaÑ tathatÈya pavattan”ti.

PaÔivedhÈnuyogÈdivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PuggalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

2. ParihÈnikathÈ

1. VÈdayuttiparihÈnikathÈvaÓÓanÈ

239. IdaÑ suttanti idaÑ lakkhaÓamattaÑ daÔÔhabbaÑ. “PaÒcime bhikkhave dhammÈ samayavimuttassa bhikkhuno parihÈnÈya saÑvattantÊ”ti1 idampi hi suttaÑ anÈgÈmi-ÈdÊnaÑyeva parihÈninissayo, na arahato. Samayavimuttoti aÔÔhasamÈpattilÈbhino sekkhassetaÑ nÈmaÑ. YathÈha–

“Katamo ca puggalo samayavimutto? Idhekacco puggalo kÈlena kÈlaÑ samayena samayaÑ aÔÔha vimokkhe kÈyena phusitvÈ viharati, paÒÒÈya cassa disvÈ ekacce ÈsavÈ parikkhÊÓÈ honti. AyaÑ vuccati puggalo samayavimutto”ti2.

“ParihÈnidhammo”ti ca puthujjano ca ekacco ca sekkho adhippeto, na arahÈti. TasmÈti yasmÈ yathÈdassitÈni suttÈni anÈgÈmi-ÈdÊnaÑ parihÈniladdhiyÈ nissayo, na arahato, tasmÈ. TaÑ nissÈya taÑ apekkhitvÈ yasmÈ “arahatopÊ”ti ettha arahatopi parihÈni, ko pana vÈdo anÈgÈmi-ÈdÊnanti ayamattho labbhati, tasmÈ pi-saddasampiÓÉitamatthaÑ dassento “arahatopi -pa- yojetabban”ti Èha. YasmÈ vÈ kÈmaÒcettha dutiyasuttaÑ sekkhavasena ÈgataÑ paÔhamatatiyasuttÈni pana asekkhavasenapi ÈgatÈnÊti tesaÑ laddhiÑ tasmÈ “arahatopÊ”ti aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ. TenÈha “idaÑ suttaÑ arahato”ti-Èdi.

Tatiyasminti “sabbesaÒÒeva arahantÈnaÑ parihÈnÊ”ti etasmiÑ paÒhe. So hi “sabbeva arahanto”ti-ÈdinÈ Ègatesu tatiyo paÒho. Tesanti mudindriyÈnaÑ. TatiyasmimpÊti pi-saddo vuttatthasamuccayo. tena paÔhamapaÒhaÑ samuccinoti “tatthapi tikkhindriyÈ adhippetÈ”ti.

Soyeva na parihÈyatÊti sotÈpannoyeva sotÈpannabhÈvato na parihÈyatÊti attho. Na cettha sakadÈgÈmibhÈvÈpattiyÈ sotÈpannabhÈvÈpagamo parihÈni hoti visesÈdhigamabhÈvato. ______________________________________________________________ 1. AÑ 2. 153 piÔÔhe. 2. Abhi 3. 114 piÔÔhe.


Pattavisesato hi parihÈnÊti. Itareti sakadÈgÈmi-ÈdikÈ. UparimaggatthÈyÈti uparimaggattayapaÔilÈbhatthÈya “niyato”ti vuttamatthaÑ aggahetvÈ.

VÈdayuttiparihÈnikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AriyapuggalasaÑsandanaparihÈnikathÈvaÓÓanÈ

241. Tatoti arahattato. TatthÈti dassanamaggaphale. VÈyÈmenÈti vipassanussÈhanena. Tadanantaranti sotÈpattiphalÈnantaraÑ. PaÔhamaÑ dassanamaggaphalÈnantaraÑ arahattaÑ pÈpuÓÈti, tato parihÊno puna vÈyamanto tadanantaraÑ na arahattaÑ pÈpuÓÈtÊti kÈ ettha yuttÊti adhippÈyo. ParavÈdÊ nÈma yuttampi vadati ayuttampÊti kiÑ tassa vÈde yuttigavesanÈyÈti pana daÔÔhabbaÑ. AparihÈnasabhÈvo bhÈvanÈmaggo ariyamaggattÈ dassanÈdassanamaggo viya. Na cettha asiddhatÈsa~kÈ lokuttaramaggassa parassapi ariyamaggabhÈvassa siddhattÈ, nÈpi lokiyamaggena anekantikatÈ ariyasaddena visesitattÈ. TathÈ na viruddhatÈ dutiyamaggÈdÊnaÑ bhÈvanÈmaggabhÈvassa oÄÈrikakilesappahÈnÈdÊnaÒca parassapi Ègamato siddhattÈ.

AriyapuggalasaÑsandanaparihÈnikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. SuttasÈdhanaparihÈnikathÈvaÓÓanÈ

265. PuggalapaÒÒatti-aÔÔhakathÈyaÑ “patti, phusanÈ”ti ca paccakkhato adhigamo adhippetoti vuttaÑ “pattabbaÑ vadatÊti Èha phusanÈrahan”ti. 267. KatasanniÔÔhÈnassÈti imasmiÑ sattÈhe mÈse utumhi antovasse vÈ aÒÒaÑ ÈrÈdhessÈmÊti katanicchayassa.

SuttasÈdhanaparihÈnikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

ParihÈnikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


1. SuddhabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ

269. HeÔÔhÈpÊti paranimmitavasavattidevehi heÔÔhÈpi. MaggabhÈvanampi na icchantÊti viÒÒÈyati “idha brahmacariyavÈso”ti iminÈ “dvepi brahmacariyavÈsÈ natthi deves|ti upaladdhivasenÈ”ti vuttattÈ. 270. TassevÈti paravÈdino eva. PuggalavasenÈti “gihÊnaÒceva ekaccÈnaÒca devÈnan”ti evaÑ puggalavasena. TassÈti paravÈdino. PaÔikkhepo na yuttoti evaÑ puggalavasena atthayojanÈ na yuttÈti adhippÈyo. PuggalÈdhiÔÔhÈnena pana katÈpi atthavaÓÓanÈ okÈsavasena paricchijjatÊti nÈyaÑ doso. TassÈyaÑ adhippÈyoti ayaÑ “gihÊnaÒcevÈ”ti-ÈdinÈ vutto tassa paravÈdino yadi adhippÈyo, evaÑ saÒÒÈya paravÈdino sakavÈdinÈ samÈnÈdÈyoti na niggahÈraho siyÈ. TenÈha “saka -pa- tabbo”ti. PaÔhamaÑ pana anujÈnitvÈ pacchÈ paÔikkhepeneva niggahetabbatÈ veditabbÈ. Keci “yattha natthi pabbajjÈ, natthi tattha brahmacariyavÈsoti pucchÈya ekaccÈnaÑ manussÈnaÑ maggappaÔivedhaÑ sandhÈya paravÈdino paÔikkhepo. Yadipi so devÈnaÑ maggappaÔilÈbhaÑ na icchati, sambhavantaÑ pana sabbaÑ dassetuÑ aÔÔhakathÈyaÑ ‘gihÊnam’icceva avatvÈ ‘ekaccÈnaÒca devÈnan’ti vuttan”ti vadanti, taÑ na sundaraÑ “sandhÈyÈ”ti vuttattÈ, purimoyevattho yutto.

SuddhabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SaÑsandanabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ

273. R|pÈvacaramaggenÈti r|pÈvacarajjhÈnena. taÒhi r|pabhav|papattiyÈ upÈyabhÈvato maggoti vutto. YathÈha “r|pupapattiyÈ maggaÑ bhÈvetÊ”ti1. Idanti idaÑ r|pÈvacarajjhÈnaÑ. “IdhavihÈyaniÔÔhahetubh|to r|pÈvacaramaggo”ti-ÈdikaÑ dÊpentaÑ vacanaÑ anÈgÈmimaggassa tabbhÈvadÊpakena “idha bhÈvitamaggo”ti-Èdikena kathaÑ sametÊti codetvÈ yathÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 44 piÔÔhe.


sameti, taÑ dassetuÑ “pubbe panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha “pubbe”ti iminÈ “idha bhÈvitamaggo”ti-ÈdikaÑ vadanti, idhÈpi pana “r|pÈvacaramaggenÈ”ti-ÈdikaÑ. Tattha anÈgÈmÊ evÈti anÈgÈmiphalaÔÔho eva. JhÈnÈnÈgÈmÊti asamucchinnajjhattasaÑyojanopi r|pabhave uppajjitvÈ anÈvattidhammamaggaÑ bhÈvetvÈ tattheva parinibbÈyanato. AdhippÈyoti yathÈvutto dvinnaÑ aÔÔhakathÈvacanÈnaÑ avirodhadÊpako adhippÈyo.

IdhÈti kÈmaloke. TatthÈti brahmaloke. Ettha ca paravÈdÊ evaÑ pucchitabbo “tÊhi bhikkhave ÔhÈnehÊ”ti suttaÑ kiÑ yathÈrutavasena gahetabbatthaÑ, udÈhu sandhÈyabhÈsitanti? Tattha jÈnamÈno sandhÈyabhÈsitanti vadeyya. AÒÒathÈ “paranimmitavasavattideve upÈdÈyÈ”ti-Èdi vattuÑ na sakkÈ “deve ca tÈvatiÑse”ti vuttattÈ. YathÈ hi tassa “seyyathÈpi devehi tÈvatiÑsehi saddhiÑ mantetvÈ”ti-ÈdÊsu viya sakkaÑ devarÈjÈnaÑ upÈdÈya kÈmÈvacaradevesu tÈvatiÑsadevÈ pÈkaÔÈ paÒÒÈtÈti tesaÑ gahaÓaÑ, na teyeva adhippetÈti suttapadassa sandhÈyabhÈsitatthaÑ sampaÔicchitabbaÑ, evaÑ “idha brahmacariyavÈso”ti etthÈpi anavajjasukha-abyÈsekasukhanekkhammasukhÈdisannissayabhÈvena mahÈnisaÑsatÈya sÈsane pabbajjÈ “idha brahmacariyavÈso”ti imasmiÑ sutte adhippetÈ. SÈ hi uttarakurukÈnaÑ devÈnaÒca anokÈsabhÈvato dukkarÈ dullabhÈ ca. Tattha s|riyaparivattÈdÊhipi devesu maggapaÔilÈbhÈya atthitÈ vibhÈvetabbÈ, uttarakurukÈnaÑ pana visesÈnadhigamabhÈvo ubhinnampi icchito evÈti.

SaÑsandanabrahmacariyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. OdhisokathÈvaÓÓanÈ

274. Odhisoti bhÈgaso, bhÈgenÈti attho. BhÈgo nÈma yasmÈ ekadeso hoti, tasmÈ “ekadesena ekadesenÈ”ti vuttaÑ. Tattha yadi catunnaÑ maggÈnaÑ vasena samudayapakkhikassa kilesagaÓassa catubhÈgehi pahÈnaÑ “odhiso pahÈnan”ti adhippetaÑ, icchitamevetaÑ sakavÈdissa “tiÓÓaÑ saÑyojanÈnaÑ parikkhayÈ diÔÔhigatÈnaÑ


pahÈnÈyÈ”ti ca Èdivacanato. YasmÈ pana maggo cat|su saccesu nÈnÈbhisamayavasena kiccakaro, na ekÈbhisamayavasenÈti paravÈdino laddhi, tasmÈ yathÈ “maggo kÈlena dukkhaÑ parijÈnÈti, kÈlena samudayaÑ pajahatÊ”ti-ÈdinÈ nÈnakkhaÓavasena saccesu pavattatÊti icchito, evaÑ paccekampi nÈnakkhaÓavasena pavatteyya. TathÈ sati dukkhÈdÊnaÑ ekadesa-ekadesameva parijÈnÈti pajahatÊti dassetuÑ pÈÄiyaÑ “sotÈpatti -pa- ekadese pajahatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Sati hi nÈnÈbhisamaye paÔhamamaggÈdÊhi pahÈtabbÈnaÑ saÑyojanattayÈdÊnaÑ dukkhadassanÈdÊhi ekadesa-ekadesappahÈnaÑ siyÈti ekadesasotÈpattimaggaÔÔhÈditÈ, tato eva ekadesasotÈpannÈditÈ ca Èpajjati anantaraphalattÈ lokuttarakusalÈnaÑ, na ca taÑ yuttaÑ. Na hi kÈlabhedena vinÈ so eva sotÈpanno, asotÈpanno cÈti sakkÈ viÒÒÈtuÑ. TenÈha “ekadesaÑ sotÈpanno, ekadesaÑ na sotÈpanno”ti-Èdi.

ApicÈyaÑ nÈnÈbhisamayavÈdÊ evaÑ pucchitabbo “maggaÒÈÓaÑ saccÈni paÔivijjhantaÑ kiÑ ÈrammaÓato paÔivijjhati, udÈhu kiccato”ti. Yadi ÈrammaÓatoti vadeyya, tassa vipassanÈÒÈÓassa viya dukkhasamudayÈnaÑ accantaparicchedasamucchedÈ na yuttÈ tato anissaÔattÈ, tathÈ maggadassanaÑ. Na hi sayameva attÈnaÑ Èrabbha pavattatÊti yuttaÑ, maggantaraparikappanÈyaÑ anavaÔÔhÈnaÑ ÈpajjatÊti, tasmÈ tÊÓi saccÈni kiccato, nirodhaÑ kiccato ÈrammaÓato ca paÔivijjhatÊti evamasammohato paÔivijjhantassa maggaÒÈÓassa nattheva nÈnÈbhisamayo. VuttaÒhetaÑ “yo bhikkhave dukkhaÑ passati, dukkhasamudayampi s passatÊ”ti-Èdi. Na cetaÑ kÈlantaradassanaÑ sandhÈya vuttaÑ. “Yo nu kho Èvuso dukkhaÑ passati, dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi -pa- dukkhanirodhagÈminipaÔipadampi so passatÊ”ti1 ekasaccadassanasama~gino aÒÒasaccadassanasama~gibhÈvavicÈraÓÈyaÑ tadatthasÈdhanatthaÑ ÈyasmatÈ gavaÑpatittherena ÈbhatattÈ paccekaÒca saccattayadassanassa yojitattÈ. AÒÒathÈ purimadiÔÔhassa puna adassanato samudayÈdidassane dukkhÈdidassamanayojanÊyaÑ siyÈ. Na hi lokuttaramaggo lokiyamaggo viya katakÈribhÈvena pavattati samucchedakattÈ. TathÈ yojane ca sabbaÑ ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 382 piÔÔhe.


dassanaÑ dassanantaraparanti dassanÈnuparamo siyÈ. EvaÑ Ègamato yuttito ca nÈnÈbhisamayassa asambhavato paccekaÑ maggÈnaÑ odhiso pahÈnaÑ natthÊti niÔÔhamettha gantabbaÑ.

OdhisokathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. NasuttÈharaÓakathÈvaÓÓanÈ

280. Yadipi pÈÄiyaÑ “tayo magge bhÈvetÊ”ti vuttaÑ, maggabhÈvanÈ pana yÈvadeva kilesasamucchindanatthÈti ÒatvÈ “kiccasabbhÈvanti tÊhi pahÈtabbassa pahÊnatan”ti Èha. Tattha tÊhÊti heÔÔhimehi tÊhi ariyamaggehi pahÈtabbassa ajjhattasaÑyojanassa pahÊnataÑ samucchindananti attho. TaÑ pana kiccanti adhobhÈgiyasmÈyojanesu maggassa pahÈnÈbhisamayakiccaÑ. Teneva maggenÈti anÈgÈmimaggeneva. EtaÑ na sametÊti evaÑ magguppÈdato pageva kÈmarÈgabyÈpÈdÈ pahÊyantÊti laddhikittanaÑ iminÈ maggassa kiccasabbhÈvakathanena na sameti na yujjati. TasmÈti iminÈ yathÈvuttameva virodhaÑ paccÈmasati. PahÊnÈnanti vikkhambhitÈnaÑ. Yo hi jhÈnalÈbhÊ jhÈnena yathÈvikkhambhite kilese maggena samucchindati, so idhÈdhippeto. TenÈha “dassanamagge -pa- adhippÈyo”ti.

JahatikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SabbamatthÊtikathÈvaÓÓanÈ

1. VÈdayuttivaÓÓanÈ

282. SabbaÑ atthÊti ettha yasmÈ paccuppannaÑ viya atÊtÈnÈgatampi dharamÈnasabhÈvanti paravÈdino laddhi, tasmÈ sabbanti kÈlavibhÈgato atÊtÈdibhedaÑ sabbaÑ. So pana “yampi natthi, tampi atthÊ”ti kÈlavimuttassa vasena anuyogo, taÑ atippasa~gadassanavasena paravÈdipaÔiÒÒÈya dosÈropanaÑ. NayadassanaÑ vÈ atÊtÈnÈgatÈnaÑ natthibhÈvassa.


AtthÊti pana ayaÑ atthibhÈvo yasmÈ desakÈlÈkÈradhammehi vinÈ na hoti, tasmÈ taÑ tÈva tehi saddhiÑ yojetvÈ anuyogaÑ dassetuÑ “sabbattha sabbamatthÊ”ti-ÈdinÈ pÈÄi pavattÈ. Tattha yadipi sabbatthÈti idaÑ sÈmaÒÒavacanaÑ, taÑ pana yasmÈ visesaniviÔÔhaÑ hoti, parato ca sabbes|ti dhammÈ vibhÈgato vuccanti, tasmÈ oÄÈrikassa pÈkaÔassa r|padhammasamudÈyassa vasena atthaÑ dassetuÑ aÔÔhakathÈyaÑ “sabbatthÈti sabbasmiÑ sarÊre”ti vuttaÑ, nidassanamattaÑ vÈ etaÑ daÔÔhabbaÑ. TathÈ ca kÈÓÈdakÈpilehi paÔiÒÒÈyamÈnÈ ÈkÈsakÈlÈdisattapakatipurisÈ1 viya paravÈdinÈ paÔiÒÒÈyamÈnaÑ sabbaÑ sabbabyÈpÊti Èpannameva hotÊti. “Sabbattha sarÊre”ti ca “tile telan”ti viya byÈpane bhummanti sarÊrapariyÈpannena sabbena bhavitabbanti vuttaÑ “sirasi pÈdÈ -pa- attho”ti.

SabbasmiÑ kÈle sabbamatthÊti yojanÈ. EtasmiÑ pakkheyevassa aÒÒavÈdo paridÊpito siyÈ “yaÑ atthi, attheva taÑ, yaÑ natthi, nattheva taÑ, asato natthi sambhavo, sato natthi vinÈso”ti. EvaÑ sabbenÈkÈrena sabbaÑ sabbesu dhammesu sabbaÑ atthÊti atthoti sambandho. Imehi pana pakkhehi “sabbaÑ sabbasabhÈvaÑ, anekasattinicitÈbhÈvÈ asato natthi sambhavo”ti vÈdo paridÊpito siyÈ. Yogarahitanti kenaci yuttÈyuttalakkhaÓasaÑyogarahitaÑ. TaÑ pana ekasabhÈvanti saÑyogarahitaÑ nÈma atthato ekasabhÈvaÑ, ekadhammoti attho. Etena devavÈdÊnaÑ brahmadassanaÑ atthevÈtivÈdo paridÊpito siyÈ. AtthÊti pucchatÊti yadi sabbamatthÊti tava vÈdo, yathÈvuttÈya mama diÔÔhiyÈ sammÈdiÔÔhibhÈvo atthÊti ekantena tayÈ sampaÔicchitabbo, tasmÈ “kiÑ so atthÊ”ti pucchatÊti attho.

VÈdayuttivaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. KÈlasaÑsandanakathÈvaÓÓanÈ

285. AtÊtÈ -pa- karitvÈti etthÈyaÑ sa~khepattho–atÊtaÑ anÈgatanti r|passa imaÑ visesaÑ, evaÑ visesaÑ vÈ r|paÑ aggahetvÈ paccuppannatÈvisesavisiÔÔhar|pameva appiyaÑ paccuppannar|pabhÈvÈnaÑ samÈnÈdhikaraÓattÈ ______________________________________________________________ 1. Visesikadassane 1. 1. 5 suttaÑ; SaÑkhyadassane 1. 61 suttaÒca passitabbaÑ.


etasmiÑyeva visaye appetabbaÑ, vacÊgocaraÑ pÈpetabbaÑ satipi nesaÑ visesanavisesitabbatÈsa~khÈte vibhÈge tathÈpi avibhajitabbaÑ katvÈti. YasmÈ pana pÈÄiyaÑ “paccuppannanti vÈ r|panti vÈ”ti paccuppannar|pasaddehi tadatthassa vattabbÈkÈro iti-saddehi dassito, tasmÈ “paccuppannasaddena -pa- vuttaÑ hotÊ”ti Èha. R|papaÒÒattÊti r|pÈyatanapaÒÒatti. SÈ hi sabhÈvadhammupÈdÈnÈ tajjÈpaÒÒatti. TenevÈha “sabhÈvaparicchinne pavattÈ vijjamÈnapaÒÒattÊ”ti. R|pasam|haÑ upÈdÈyÈti taÑtaÑattapaÒÒattiyÈ1 upÈdÈnabh|tÈnaÑ abhÈvavibhÈvanÈkÈrena pavattamÈnÈnaÑ r|padhammÈnaÑ sam|haÑ upÈdÈya. UpÈdÈnupÈdÈnampi hi upÈdÈnamevÈti. TasmÈti sam|hupÈdÈyÈdhÊnatÈya avijjamÈnapaÒÒattibhÈvato. VigamÈvattabbatÈti vigamassa vatthabhÈvÈpagamassa avattabbatÈ. Na hi odÈtatÈvigamena avatthaÑ hoti. Na pana yuttÈ r|pabhÈvassa vigamÈvattabbatÈti yojanÈ. R|pabhÈvoti ca r|pÈyatanasabhÈvo cakkhuviÒÒÈÓassa gocarabhÈvo. Na hi tassa paccuppannabhÈvavigame vigamÈvattabbatÈ yuttÈ.

KÈlasaÑsandanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


288. AnÈgataÑ vÈ paccuppannaÑ vÈti ettha vÈ-saddo aniyamattho yathÈ “khadire vÈ bandhitabbaÑ palÈse vÈ”ti. TasmÈ “hutvÈ hotÊ”ti ettha hoti-saddo anÈgatapaccuppannesu yaÑ kiÒci padhÈnaÑ katvÈ sambandhaÑ labhatÊti dassento “anÈgataÑ -pa- daÔÔhabban”ti Èha. Tattha paccuppannaÑ hontanti paccuppannaÑ jÈyamÈnaÑ paccuppannabhÈvaÑ labhantaÑ. TenÈha “taÒÒeva anÈgataÑ taÑ paccuppannanti laddhivasenÈ”ti. tampi hutvÈ hotÊti yaÑ anÈgataÑ hutvÈ paccuppannabhÈvappattiyÈ “hutvÈ hotÊ”ti vuttaÑ, kiÑ tadapi puna hutvÈ hotÊti pucchati. TabbhÈvÈvigamatoti paccuppannabhÈvato hutvÈhotibhÈvÈnupagamato. PaccuppannÈbhÈvatoti paccuppannatÈya abhÈvato. ______________________________________________________________ 1. TaÑtaÑaÑsupaÒÒattiyÈ (Ka)


VacanaÑ arahatÊti iminÈ vacanamatte na koci dosoti dasseti. IdaÑ vuttaÑ hotiyadipi tassa puna hutvÈ bh|tassa puna hutvÈhotibhÈvo natthi, punappunaÑ ÒÈpetabbatÈya pana dutiyaÑ tato parampi tathÈ vattabbataÑ arahatÊti “ÈmantÈ”ti paÔijÈnÈtÊti. Dhammeti sabhÈvadhamme. TappaÔikkhepato adhamme abhÈvadhamme. TenÈha “sasavisÈÓe”ti.

PaÔikkhittanayenÈti “hutvÈ hoti, hutvÈ hotÊ”ti ettha pubbe yadetaÑ tayÈ “anÈgataÑ hutvÈ paccuppannaÑ hotÊ”ti vadatÈ “taÑyeva anÈgataÑ taÑ paccuppannan”ti laddhivasena “anÈgataÑ vÈ paccuppannaÑ vÈ hutvÈ hotÊ”ti vuttaÑ, “kiÑ te tampi hutvÈ hotÊ”ti pucchite yo paravÈdinÈ hutvÈ bh|tassa puna hutvÈ-abhÈvato “na hevÈ”ti paÔkkhepo kato, tena paÔikkhittanayena. SvÈyaÑ yadeva r|pÈdi anÈgataÑ, tadeva paccuppannanti satipi atthÈbhede anÈgatapaccuppannanti pana attheva kÈlabhedoti taÑkÈlabhedavirodhÈya paÔikkhepo pavattoti Èha “paÔikkhittanayenÈti kÈlanÈnattenÈ”ti. Tena hi so ayaÒca paÔikkhepo nÊto pavattitoti. PaÔiÒÒÈtanayenÈti idampi yathÈvuttapaÔikkhepÈnantaraÑ yaÑ paÔiÒÒÈtaÑ, taÑ sandhÈyÈha. YathÈ hi sÈ paÔiÒÒÈ atthÈbhedena nÊtÈ pavattitÈ, tathÈyampi. TenevÈha “atthÈnÈnattenÈ”ti, anÈgatÈdippabhedÈya kÈlapaÒÒattiyÈ upÈdÈnabh|tassa atthassa abhedenÈti attho. YathÈ upÈdÈnabh|tar|pÈdi-atthÈbhedepi tesaÑ khaÓattayÈnÈvatti taÑsama~gitÈ anÈgatapaccuppannabhÈvÈvattitÈ, tathÈ tattha vuccamÈnÈ hutvÈhotibhÈvÈ yathÈkkamaÑ purimapacchimesu pavattitÈ purimapacchimakiriyÈti katvÈti imamatthaÑ dassento “atthÈnÈnattaÑ -pa- paÔijÈnÈtÊ”ti vatvÈ puna “atthÈnÈnattameva hÊ”ti-ÈdinÈ tameva atthaÑ samattheti. YathÈ pana “taÑ jÊvaÑ taÑ sarÊran”ti paÔijÈnantassa jÊvova sarÊraÑ, sarÊrameva jÊvoti jÊvasarÊrÈnaÑ anaÒÒattaÑ Èpajjati, evmÈ “taÒÒeva anÈgataÑ taÑ paccuppannan”ti ca paÔijÈnantassa anÈgatapaccuppannÈnaÑ anaÒÒattaÑ Èpannanti paccuppannÈnÈgatesu vuttÈ hotibhÈvahutvÈbhÈvÈ anÈgatapaccuppannesupi Èpajjeyyunti vuttaÑ aÔÔhakathÈyaÑ “evaÑ sante anÈgatampi hutvÈhoti nÈma, paccuppannampi hutvÈhotiyeva nÈmÈ”ti.


AnuÒÒÈtapaÒhassÈti “taÒÒeva anÈgataÑ taÑ paccuppannanti? ŒmantÈ”ti evaÑ atthÈnÈnattaÑ sandhÈya anuÒÒÈtassa atthassa. ©ÈtuÑ icchito hi attho paÒho. Doso vuttoti anÈgataÑ hutvÈ paccuppannabh|tassa puna anÈgataÑ hutvÈ paccuppannabhÈvÈpattisa~khÈto doso vutto purimanaye. Pacchimanaye pana anÈgatapaccuppannesu ekekassa hutvÈhotibhÈvÈpattisa~khÈto doso vuttoti attho. PaÔikkhittapaÒhanti “taÑyeva anÈgataÑ taÑ paccuppannanti? Na hevaÑ vattabbe”ti evaÑ kÈlanÈnattaÑ sandhÈya paÔikkhittapaÒhaÑ. TenÈti anÈgatapaccuppannÈnaÑ hotihutvÈbhÈvapaÔikkhepena. CodetÊti anÈgataÑ tena hoti nÈma, paccuppannaÑ tena hutvÈ nÈma, ubhayampi anaÒÒattÈ ubhayasabhÈvanti codeti. EtthÈti “hutvÈ hotÊ”ti etasmiÑ paÒhe kathaÑ hoti dosoti codetÊti. “TassevÈ”ti pariharati. KathaÑ katvÈ codanÈ, kathaÒca katvÈ parihÈro? AnujÈnanapaÔikkhepÈnaÑ bhinnavisayatÈya codanÈ, atthÈbhedakÈlabhedavisayattÈ abhinnÈdhÈratÈya tesaÑ parihÈro. TassevÈti hi paravÈdino evÈti attho.

TadubhayaÑ gahetvÈti “taÑ anÈgataÑ taÑ paccuppannan”ti ubhayaÑ ekajjhaÑ gahetvÈ. Ekekanti tesu ekekaÑ. EkekamevÈti ubhayaÑ ekajjhaÑ aggahetvÈ ekekameva visuÑ visuÑ imasmiÑ pakkhe tathÈ na yuttanti attho. Esa nayoti atidesaÑ katvÈ saÑkhittattÈ taÑ dubbiÒÒeyyanti “anÈgatassa hÊ”ti-ÈdinÈ vivarati. PaÔijÈnitabbaÑ siyÈ anÈgatapaccuppannÈnaÑ yathÈkkamaÑ hotihutvÈbhÈvatoti adhippÈyo. “YadetaÑ tayÈ”ti-ÈdinÈ pavatto saÑvaÓÓanÈnayo purimanayo, tattha hi “yadi te anÈgataÑ hutvÈ”ti-ÈdinÈ hutvÈhotibhÈvo codito. “paro nayo”ti-Èdiko dutiyanayo. Tattha hi “anÈgatassa -pa- hutvÈhotiyeva nÈmÈ”ti anÈgatÈdÊsu ekekassa hutvÈhotinÈmatÈ coditÈ.

VacanasodhanavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


4. AtÊtaÒÈÓÈdikathÈvaÓÓanÈ

290. KathaÑ vuccatÊti kasmÈ vuttaÑ. TenÈti hi iminÈ dutiyapucchÈya “atÊtaÑ ÒÈÓan”ti idaÑ paccÈmaÔÔhaÑ, taÒca paccuppannaÑ ÒÈÓaÑ, atÊtadhammÈrammaÓatÈya atÊtanti vuttaÑ. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “puna puÔÔho atÊtÈrammaÓaÑ paccuppannaÑ ÒÈÓan”ti-Èdi.

AtÊtaÒÈÓÈdikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. ArahantÈdikathÈvaÓÓanÈ

291. “ArahaÑ khÊÓÈsavo”ti-ÈdinÈ suttavirodho pÈkaÔoti idameva dassento “yuttivirodho -pa- daÔÔhabbo”ti Èha. Tattha anÈnattanti aviseso. EvamÈdikoti Èdi-saddena katakiccatÈbhÈvo anohitabhÈratÈti evamÈdÊnaÑ sa~gaho daÔÔhabbo.

ArahantÈdikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. PadasodhanakathÈvaÓÓanÈ

295. Yo atÊtasaddÈbhidheyyo attho, so atthisaddÈbhidheyyoti dvepi samÈnÈdhikaraÓatthÈti katvÈ vuttaÑ “atÊta-atthisaddÈnaÑ ekatthattÈ”ti, na, atÊtasaddÈbhidheyyasseva atthisaddÈbhidheyyattÈ. TenÈha “atthisaddatthassa ca nvÈtÊtabhÈvato”ti. Tena kiÑ siddhanti Èha “atÊtaÑ nvÈtÊtaÑ, nvÈtÊtaÒca atÊtaÑ hotÊ”ti. IdaÑ vuttaÑ hoti–yadi tava matena atÊtaÑ atthi, atthi ca nvÈtÊtanti atÊtaÒca no atÊtaÑ siyÈ, tathÈ atthi no atÊtaÑ atÊtaÒca no atÊtaÑ atÊtaÑ siyÈti, yathÈ “atÊtaÑ atthÊ”ti ettha atÊtameva atthÊti nÈyaÑ niyamo gahetabbo anatÊtassapi atthibhÈvassa icchitattÈ. TenevÈha “atthi siyÈ atÊtaÑ, siyÈ nvÈtÊtan”ti. Yena hi ÈkÈrena atÊtassa atthibhÈvo paravÈdinÈ icchito, tenÈkÈrena anatÊtassa anÈgatassapaccuppannassa ca so icchito. Kena pana ÈkÈrena


icchitoti? Sa~khatÈkÈrena. Tena vuttaÑ “tenÈtÊtaÑ nvÈtÊtaÑ, nvÈtÊtaÑ atÊtan”ti. TasmÈ atÊtaÑ atthiyevÈti evamettha niyamo gahetabbo. AtthibhÈve hi atÊtaÑ niyamitaÑ, na atÊte atthibhÈvo niyamito, “na pana nibbÈnaÑ atthÊ”ti ettha pana nibbÈnameva atthÊti ayampi niyamo sambhavatÊti so eva gahetabbo. Yadipi hi nibbÈnaÑ paramatthato atthibhÈvaÑ upÈdÈya uttarapadÈvadhÈraÓaÑ labbhati tadaÒÒassapi abhÈvato, tathÈpi asa~khatÈkÈrena aÒÒassa anupalabbhanato tathÈ nibbÈnameva atthÊti purimapadÈvadhÈraÓe atthe gayhamÈne “atthi siyÈ nibbÈnaÑ, siyÈ no nibbÈnan”ti codanÈ anokÈsÈ. AtÊtÈdÊsu pana purimapadÈvadhÈraÓaÑ paravÈdinÈ na gahitanti natthettha atippasa~go. AggahaÓaÒcassa pÈÄito eva viÒÒÈyati. Evamettha atÊtÈdÊnaÑ atthitaÑ vadantassa paravÈdissevÈyaÑ iÔÔhavighÈtadosÈpatti, na pana nibbÈnassa atthitaÑ vadantassa sakavÈdissÈti. PaÔipÈdanÈ patiÔÔhÈpanÈ veditabbÈ.

EtthÈha “atÊtaÑ atthÊ”ti-ÈdinÈ kiÑ panÈyaÑ atÊtÈnÈgatÈnaÑ paramatthato atthibhÈvo adhippeto, udÈhu na paramatthato. KiÒcettha–yadi tÈva paramatthato, sabbakÈlaÑ atthibhÈvato sa~khÈrÈnaÑ sassatabhÈvo Èpajjati, na ca taÑ yuttaÑ Ègamavirodhato yuttivirodhato ca. Atha na paramatthato, “sabbamatthÊ”ti-ÈdikÈ codanÈ niratthikÈ siyÈ, na niratthikÈ. So hi paravÈdÊ “yaÑ kiÒci r|paÑ atÊtÈnÈgatan”ti-ÈdinÈ atÊtÈnÈgatÈnampi khandhabhÈvassa vuttattÈ asati ca atÊte kusalÈkusalassa kammassa ÈyatiÑ phalaÑ kathaÑ bhaveyya, tattha ca pubbenivÈsaÒÈÓÈdi anÈgate ca anÈgataÑsaÒÈÓÈdi kathaÑ pavatteyya, tasmÈ attheva paramatthato atÊtÈnÈgatanti yaÑ paÔijÈnÈti, taÑ sandhÈya ayaÑ katÈti. Ekantena cetaÑ sampaÔicchitabbaÑ. Yepi “sabbaÑ atthÊ”ti vadanti atÊtaÑ anÈgatÈ paccuppannaÒca, te sabbatthivÈdÈti.

CatubbidhÈ cete te sabbatthivÈdÈ. Tattha keci bhÈvaÒÒattikÈ. Te hi “yathÈ suvaÓÓabhÈjanassa bhinditvÈ aÒÒathÈ kariyamÈnassa saÓÔhÈnasseva aÒÒathattaÑ, na vaÓÓÈdÊnaÑ, yathÈ ca khÊraÑ dadhibhÈvena pariÓamantaÑ rasavÊriyavipÈke pariccajati, na vaÓÓaÑ, evaÑ dhammÈpi anÈgataddhuno paccuppannaddhaÑ sa~kamantÈ anÈgatabhÈvameva jahanti, na attano sabhÈvaÑ.


TathÈ paccuppannaddhuno atÊtaddhaÑ sa~kame”ti vadanti. Keci lakkhaÓaÒÒattikÈ, te pana “tÊsu addhÈsu pavattamÈno dhammo atÊto atÊtalakkhaÓayutto, itaralakkhaÓehi ayutto. TathÈ anÈgato paccuppanno ca. YathÈ puriso ekissÈ itthiyÈ ratto aÒÒÈsu aratto”ti vadanti. AÒÒe avatthaÒÒattikÈ, te “tÊsu addhÈsu pavattamÈno dhammo taÑ taÑ avatthaÑ patvÈ aÒÒo aÒÒaÑ niddisÊyati avatthantarato, na sabhÈvato. YathÈ ekaÑ akkhaÑ eka~ge nikkhittaÑ ekanti vuccati, sata~ge satanti, sahassa~ge sahassanti, evaÑsampadamidan”ti. Apare aÒÒathaÒÒattikÈ, te pana “tÊsu addhÈsu pavattamÈno dhammo taÑ taÑ apekkhitvÈ tadaÒÒasabhÈvena vuccati. YathÈ taÑ ekÈ itthÊ mÈtÈti ca vuccati dhÊtÈ”ti ca. Evamete cattÈro sabbatthivÈdÈ.

Tesu paÔhamo pariÓÈmavÈditÈya kÈpilapakkhikesu pakkhipitabboti. Dutiyassapi kÈlasa~karo Èpajjati sabbassa sabbalakkhaÓayogato. Catutthassapi sa~karova. Ekasseva dhammassa pavattikkhaÓe tayopi kÈlÈ samodhÈnaÑ gacchanti. PurimapacchimakkhaÓÈ hi atÊtÈnÈgatÈ, majjhimo paccuppannoti. Tatiyassa pana avatthaÒÒattikassa natthi sa~karo dhammakiccena kÈlavavatthÈnato. Dhammo hi sakiccakkhaÓe paccuppanno, tato pubbe anÈgato, pacchÈ atÊtoti.

Tattha yadi atÊtampi dharamÈnasabhÈvatÈya atthi anÈgatampi, kasmÈ taÑ atÊtanti vuccati anÈgatanti vÈ, nanu vuttaÑ “dhammakiccena kÈlavavatthÈnato”ti. Yadi evaÑ paccuppannassa cakkhussa kiÑ kiccaÑ, anavasesapaccayasamavÈye phaluppÈdanaÑ. EvaÑ sati anÈgatassapi cassa tena bhavitabbaÑ atthibhÈvatoti lakkhaÓasa~karo siyÈ. IdaÒcettha vattabbaÑ, teneva sabhÈvena sato dhammato kiccaÑ, kiccakaraÓe ko vibandho, yena kadÈci karoti kadÈci na karoti paccayasamavÈyabhÈvato, kiccassa samavÈyÈbhÈvatoti ce? TaÑ na, niccaÑ atthibhÈvassa icchitattÈ. Tato eva ca addhunaÑ avavatthÈnaÑ. Dhammo hi teneva sabhÈvena vijjamÈno kasmÈ kadÈci atÊtoti vuccati kadÈci anÈgatoti kÈlassa vavatthÈnaÑ na siyÈ. Yo hi dhammo ajÈto, so anÈgato. Yo jÈto na ca niruddho, so paccuppanno. Yo niruddho, so atÊto. Idamevettha vattabbaÑ. Yadi yathÈ vattamÈnaÑ


atthi, tathÈ atÊtaÑ anÈgataÒca atthi, tassa tathÈ sato ajÈtatÈ niruddhatÈ ca kena hotÊti. Teneva hi sabhÈvena sato dhammassa kathamidaÑ sijjhati ajÈtoti vÈ niruddhoti vÈ. KiÑ tassa pubbe nÈhosi, yassa abhÈvato ajÈtoti vuccati, kiÑ ca pacchÈ natthi, yassa abhÈvato niruddhoti vuccati. TasmÈ sabbathÈpi addhattayaÑ na sijjhati, yadi ahutvÈ sa~gati hutvÈ ca vinassatÊti na sampaÔicchanti.

YaÑ pana vuttaÑ “sa~khatalakkhaÓayogato na sassatabhÈvappasa~go”ti, tayidaÑ kevalaÑ vÈcÈvatthumattaÑ udayavayÈsambhavato, atthi ca nÈma sabbadÈ so dhammo, na ca niccoti kutoyaÑ vÈcÈyutti.

SabhÈvo sabbadÈ atthi, nicco dhammo na vuccati. Dhammo sabhÈvato nÈÒÒo, aho dhammesu kosalaÑ.

YaÒca vuttaÑ “yaÑ kiÒci r|paÑ atÊtÈnÈgatan”ti-ÈdinÈ atÊtÈnÈgatÈnaÑ khandhabhÈvassa vuttattÈ atthevÈti, vadÈma. AtÊtaÑ bh|tapubbaÑ, anÈgataÑ yaÑ sati paccaye bhavissati, tadubhayassapi ruppanÈdisabhÈvÈnÈtivattanato r|pakkhandhÈdibhÈvo vutto. YathÈdhammasabhÈvÈnÈtivattanato atÊtÈ dhammÈ anÈgatÈ dhammÈti, na dharamÈnasabhÈvatÈya. Ko ca eva mÈha “paccuppannaÑ viya taÑ atthÊ”ti. KathaÑ panetaÑ atthÊti? AtÊtÈnÈgatasabhÈvena. IdaÑ pana taveva upaÔÔhitaÑ, kathaÑ taÑ atÊtaÑ anÈgataÒca vuccati, yadi niccakÈlaÑ atthÊti.

YaÑ pana “na tÈva kÈlaÑ karoti, yÈva na taÑ pÈpaÑ byantÊ hotÊ”ti sutte1 vuttaÑ, taÑ yasmiÒca santÈnekammaÑ kat|pacitaÑ, tattha tenÈhitaÑ taÑphaluppÈdanasamatthataÑ sandhÈya vuttaÑ, na atÊtassa kammassa dharamÈnasabhÈvattÈ. TathÈ sati sakena bhÈvena vijjamÈnaÑ kathaÑ taÑ atÊtaÑ nÈma siyÈ. ItthaÒcetaÑ evaÑ sampaÔicchitabbaÑ, yaÑ sa~khÈrÈ ahutvÈ sambhavanti, hutvÈ pativenti tesaÑ udayato pubbe vayato ca pacchÈ na kÈci Ôhiti nÈma atthi, yato atÊtÈnÈgataÑ atthÊti vucceyya. tena vuttaÑ–

“AnidhÈnagatÈ bhaggÈ, puÒjo natthi anÈgate. UppannÈ yepi tiÔÔhanti, Èragge sÈsap|pamÈ”ti2. ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 204 piÔÔhe. 2. Khu 7. 32, 91 piÔÔhe.


Yadi cÈnÈgataÑ paramatthato siyÈ, ahutvÈ sambhavantÊti vattuÑ na sakkÈ. PaccuppannakÈle ahutvÈ sambhavantÊti ce? Na, dhammappavattimattattÈ kÈlassa. Atha attano sabhÈvena ahutvÈ sambhavantÊti, siddhametaÑ anÈgataÑ paramatthato natthÊti. YaÒca vuttaÑ “asati atÊte kusalÈkusalassa kammassa ÈyatiÑ phalaÑ kathaÑ bhaveyyÈ”ti, na kho panettha atitakammato phaluppatti icchitÈ, atha kho tassa katattÈ tadÈhitavisesato santÈnato. VuttaÒhetaÑ bhagavatÈ “kÈmÈvacarassa kusalassa kammassa katattÈ upacitattÈ vipÈkaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ uppannaÑ hotÊ”ti1. Yassa pana atÊtÈnÈgataÑ paramatthato atthi, tassa phalaÑ niccameva atthÊti kiÑ tattha kammassa sÈmatthiyaÑ. UppÈdane ce, siddhamidaÑ ahutvÈ bhavatÊti. YaÑ pana vuttaÑ “asati atÊtÈnÈgate kathaÑ tattha ÒÈÓaÑ pavatteyyÈ”ti, yathÈ taÑ ÈlambaÓaÑ, taÑ tathÈ atthi, kathaÒca taÑ ÈlambaÓaÑ, ahosi bhavissati cÈti. Na hi koci atÊtaÑ anussaranto atthÊti anussarati, atha kho ahosÊti. YathÈ pana vattamÈnaÑ ÈrammaÓaÑ anubh|taÑ, tathÈ taÑ atÊtaÑ anussarati. YathÈ ca vattamÈnaÑ bhavissati, tathÈ buddhÈdÊhi gayhati. Yadi ca taÑ tatheva atthi, vattamÈnameva taÑ siyÈ. Atha natthi, siddhaÑ “asantaÑ ÒÈÓassa ÈrammaÓaÑ hotÊ”ti. VijjamÈnaÑ vÈ hi cittasaÒÒÈtaÑ avijjamÈnaÑ vÈ ÈrammaÓaÑ etesaÑ atthÊti ÈrammaÓÈ, cittacetasikÈ, na vijjamÈnaÑyeva Èrabbha pavattanato, tasmÈ paccuppannameva dharamÈnasabhÈvaÑ na atÊtÈnÈgatanti na tiÔÔhati sabbatthivÈdo. Keci pana “na atÊtÈdÊnaÑ atthitÈpaÔiÒÒÈya sabbatthivÈdÈ, atha kho Èyatanasabbassa atthÊtÈpaÔiÒÒÈyÈ”ti vadanti, tesaÑ matena sabbeva sÈsanikÈ sabbatthivÈdÈ siyunti.

PadasodhanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SabbamatthÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 104 piÔÔhe.


6. AtÊtakkhandhÈdikathÈ

1. NasuttasÈdhanakathÈvaÓÓanÈ

297. “AtÊtaÑ anÈgataÑ paccuppannan”ti ayaÑ kÈlavibhÈgaparicchinno vohÈro dhammÈnaÑ taÑ taÑ avatthÈvisesaÑ upÈdÈya paÒÒatto. Dhammo hi sakiccakkhaÓe paccuppanno, tato pubbe anÈgato, pacchÈ atÊtoti vuttovÈyamattho. Tattha yadipi dhammÈ aniccatÈya anavaÔÔhitÈ, avatthÈ pana tesaÑ yathÈvuttÈ vavatthitÈti tadupÈdÈnÈ kÈlapaÒÒattipi vavatthitÈ eva. Na hi atÊtÈdi anÈgatÈdibhÈvena voharÊyati, khandhÈdipaÒÒatti pana anapekkhitakÈlavisesÈ. TÊsupi hi kÈlesu r|pakkhandho r|pakkhandhova, tathÈ sesÈ khandhÈ ÈyatanadhÈtuyo ca. EvamavaÔÔhite yasmÈ paravÈdÊ “atthÊ”ti imaÑ paccuppannaniyataÑ vohÈraÑ atÊtÈnÈgatesupi Èropeti, tasmÈ so addhasa~karaÑ karoti. Paramatthato avijjamÈne vijjamÈne katvÈ voharatÊti tato vivecetuÑ “atÊtaÑ khandhÈ”ti-ÈdikÈ ayaÑ kathÈ ÈraddhÈ.

YasmÈ pana ruppanÈdisabhÈve atÊtÈdibhedabhinne dhamme ekajjhaÑ gahetvÈ tattha rÈsaÔÔhaÑ upÈdÈya khandhapaÒÒatti, cakkhur|pÈdÊsu kÈraÓÈdi-atthaÑ suÒÒataÔÔhaÒca upÈdÈya ÈyatanapaÒÒatti dhÈtupaÒÒatti ca, tasmÈ sÈ addhattayasÈdhÈraÓÈ, na atÊtÈdipaÒÒatti viya addhavisesÈdhiÔÔhÈnÈti Èha “khandhÈdibhÈvÈvijahanato atÊtÈnÈgatÈnan”ti. Te panete atÊtÈdike khandhÈdike viya sabhÈvadhammato saÒjÈnanto paravÈdÊ “atthÊ”ti paÔijÈnÈtÊti Èha “atÊtÈnÈgatÈnaÑ atthitaÑ icchantassÈ”ti. Sesamettha yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttanayameva.

“Tayome bhikkhave niruttipathÈ”ti suttaÑ niruttipathasuttaÑ. Tattha hi paccuppannasseva atthibhÈvo vutto, na atÊtÈnÈgatÈnaÑ. Tena vuttaÑ “atthitÈya vÈritattÈ”ti. Yadi evaÑ “atthi bhikkhave nibbÈnan”ti idaÑ kathanti? TaÑ sabbadÈ upaladdhito vuttaÑ niccasabhÈvaÒÈpanatthaÑ asa~khatadhammassa, idha pana sa~khatadhammÈnaÑ khaÓattayasama~gitÈya atthibhÈvo na tato pubbe pacchÈ cÈti paÒÒÈpanatthaÑ “yaÑ bhikkhave r|paÑ -pana tassa sa~khÈ bhavissatÊ”ti vuttaÑ. Etena “atthÊ”ti samaÒÒÈya anupÈdÈnato atÊtaÑ anÈgataÑ


paramatthato natthÊti dassitaÑ hoti. IminÈv|pÈyenÈti “khandhÈdibhÈvÈvijahanato”ti evaÑ vuttena hetunÈ. UpapattisÈdhanayutti hi idha “upÈyo”ti vuttÈ.

NasuttasÈdhanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SuttasÈdhanakathÈvaÓÓanÈ

298. Ete dhammÈti ete khandha-ÈyatanadhÈtudhammÈ. SuttÈharaÓanti niruttipathasuttÈharaÓaÑ. Nesanti atÊtÈnÈgatÈnaÑ.

SuttasÈdhanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

AtÊtakkhandhÈdikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. AtÊtÈdi-ekaccakathÈvaÓÓanÈ

299. Ye kat|pacitÈ kusalÈkusalÈ dhammÈ vipÈkadÈnÈya akatokÈsÈ, katokÈsÈ ca ye “okÈsakatuppannÈ”ti vuccanti. Ye ca vippakatavipÈkÈ, te sabbepi “avipakkavipÈkÈ”ti veditabbÈ. TesaÑ vipÈkadÈnasÈmatthiyaÑ anapagatanti adhippÈyena paravÈdÊ atthitaÑ icchati. Ye pana paravÈdÊ sabbena sabbaÑ vipakkavipÈkÈ kusalÈkusalÈ dhammÈ, tesaÑ apagatanti natthitaÑ icchati. TenÈha “atthÊti ekaccaÑ atthi ekaccaÑ natthÊ”ti-Èdi. EvaÑ icchantassa pana paravÈdino yathÈ avipÈkesupi ekaccaÑ natthÊti Èpajjati, evaÑ vipakkavipÈkesu avipakkavipÈkesu ca ÈpajjatevÈti dassetuÑ “avipakkavipÈkÈ dhammÈ ekacce”ti-ÈdinÈ pÈÄi pavattÈ. Tena vuttaÑ “tiÓÓaÑ rÈsÊnaÑ vasenÈ”ti-Èdi. VohÈravasenÈti phalassa anuparamavohÈravasena, hetukiccaÑ pana anuparataÑ anupacchinnaÑ atthÊti laddhiyaÑ ÔhitattÈ codetabbova. Avicchedavasena pavattamÈnaÑ hi phalassa pabandhavohÈraÑ paravÈdÊ vohÈrato atthÊti icchati, hetu panassa kammaÑ paramatthato ca kamm|pacayavÈdibhÈvato


patti-appattisabhÈvatÈdayo viya cittavippayutto kamm|pacayo nÈma eko sa~khÈradhammo avipanno, sopi tasseva vevacananti paravÈdÊ. YaÑ sandhÈyÈha–

“Nappacayanti kammÈni, api kappasahassato. PatvÈ paccayasÈmaggiÑ, kÈle paccanti pÈÓinan”ti.

YaÒca sandhÈya parato paribhogamayapuÒÒakathÈya “paribhogamayaÑ pana cittavippayuttaÑ uppajjatÊti laddhiyÈ paÔijÈnÈtÊ”ti vakkhati.

EkaccaÑatthÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ

301. ParamatthasatipaÔÔhÈnattÈti etena lokuttarÈya eva sammÈsatiyÈ tatthÈpi maggabh|tÈya nippariyÈyena sati paÔÔhÈnabhÈvo niyyÈnikattÈ itarÈya pariyÈyenÈti dasseti. MaggaphalasammÈsatiyÈ dhammÈnussatibhÈvapariyÈyo atthÊti “lokiyalokuttarasatipaÔÔhÈnasamudÈyabh|tassÈ”ti vuttaÑ. SatisamudÈyabh|tassa na satigocarabh|tassÈti adhippÈyo. Satigocarassa hi satipaÔÔhÈnataÑ codetuÑ pÈÄiyaÑ “cakkhÈyatanaÑ satipaÔÔhÈnan”ti ÈraddhaÑ. Tena vuttaÑ “sabbadhammÈnaÑ pabhedapucchÈvasena vuttan”ti. SuttasÈdhanÈyaÑ pana paÔhamaÑ lokiyasatipaÔÔhÈnavasena, dutiyaÑ missakavasena, tatiyaÑ lokuttaravasena dassitanti veditabbaÑ.

SatipaÔÔhÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. HevatthikathÈvaÓÓanÈ

304. HevatthikathÈyaÑ “sabbo dhammo sakabhÈvena atthi parabhÈvena natthÊ”ti pavatto paravÈdÊvÈdo yathÈ vibhajja paÔipucchÈ vÈ na byÈkÈtabbo, evaÑ ekaÑsato na byÈkÈtabbo visesÈbhÈvato, kevalaÑ ÔhapanÊyapakkhe tiÔÔhatÊti adhippÈyenÈha “avattabbuttarenÈ”ti. YathÈ hi


sabbe vÈdÈ sappaÔivÈdÈvÈti paÔiÒÒÈ bh|takathanattÈ avattabbuttarÈ upekkhitabbÈ, evamayampÊti veditabbaÑ. TenÈha “upekkhitabbenÈ”ti. Atha vÈ avattabbaÑ uttaraÑ avattabbuttaraÑ. YathÈ aniccavÈdinaÑ pati anicco saddo paccayÈdhÊnavuttitoti, uttaraÑ na vattabbaÑ siddhasÈdhanabhÈvato, evaÑ idhÈpi daÔÔhabbaÑ. SiddhasÈdhanaÑ hi daÉÉhassa ÉahanasadisattÈ niratthakameva siyÈ, aÔÔhakathÈyaÑ pana yasmÈ paravÈdinÈ yena sabhÈvena yo dhammo atthi, teneva sabhÈvena so vinÈ kÈlabhedÈdiparÈmasanena natthÊti patiÔÔhÈpÊyati, tasmÈ “ayoniso patiÔÔhÈpitattÈ”ti vuttaÑ.

Ettha ca “hevatthi, hevaÑ natthÊ”ti paÔijÈnantena paravÈdinÈ yathÈ saparabhÈveti r|pÈdÊnaÑ atthitÈ paÔiÒÒÈtÈ, evaÑ kÈladesÈdibhedehipi anÈgatapaccuppannÈni vÈ atÊtÈdivasena natthÊ”ti. EvaÑ sati nigaÓÔhÈcelakavÈdo paridÊpito siyÈ. Te hi “siyÈ atthi, siyÈ natthi, siyÈ atthi ca natthi cÈ”ti-ÈdinÈ sabbapadatthesu pattabhÈge paÔijÈnanti. Tattha yadi vatthuno sabhÈveneva, desakÈlasantÈnavasena vÈ natthitÈ adhippetÈ, taÑ siddhasÈdhanaÑ sakavÈdinopi icchitattÈ. Yassa hi dhammassa yo sabhÈvo, na so tato aÒÒathÈ upalabbhati. Yadi upalabbheyya, aÒÒo eva so siyÈ. Na cettha sÈmaÒÒalakkhaÓaÑ nidassetabbaÑ salakkhaÓassa adhippetattÈ tassa natthibhÈvassa abhÈvato. YathÈ ca parabhÈvena natthitÈya na vivÈdo, evaÑ desakÈlantaresupi ittarakÈlattÈ sa~khÈrÈnaÑ. Na hi sa~khÈrÈ desantaraÑ, kÈlantaraÑ vÈ sa~kamanti khaÓikabhÈvato. Eteneva pariyÈyantarena natthitÈpi paÔikkhittÈ veditabbÈ. YathÈ ca atthitÈ, natthitÈ vinÈ kÈlabhedena ekasmiÑ dhamme patiÔÔhaÑ na labhanti aÒÒamaÒÒaviruddhattÈ, evaÑ sabbadÈpi niccattÈ.

YaÑ pana te vadanti “yathÈ suvaÓÓaÑ kaÔakÈdir|pena ÔhitaÑ rucakÈdibhÈvaÑ ÈpajjatÊti niccÈniccaÑ. taÒhi suvaÓÓabhÈvÈvijahanato niccaÑ kaÔÔhakÈdi bhÈvahÈnito aniccaÑ, evaÑ sabbadhammÈ”ti. Te idaÑ vattabbÈ “kiÑ kaÔakabhÈvo kaÔakassa, udÈhu suvaÓÓassÈ”ti. Yadi kaÔakassa, suvaÓÓanirapekkho siyÈ tadaÒÒabhÈvo viya. Atha suvaÒÒassa, niccakÈlaÑ tattha upalabbheyya suvaÓÓabhÈvo viya. Na ca sakkÈ ubhinnaÑ ekabhÈvoti vattuÑ kaÔakavinÈsepi suvaÓÓÈvinÈsato. Atha mataÑ, suvaÓÓakaÔakÈdÊnaÑ


pariyÈyÊpariyÈyabhÈvato nÈyaÑ dosoti. YathÈ hi kaÔakapariyÈyanirodhena rucakapariyÈyuppÈdepi pariyÈyÊ tatheva tiÔÔhati, evaÑ manussapariyÈyanirodhe devapariyÈyuppÈdepi pariyÈyi jÊvadrabyaÑ tiÔÔhatÊti niccÈniccaÑ, tathÈ sabbadrabyÈnÊti. TayidaÑ ambaÑ puÔÔhassa labujabyÈkaraÓaÑ. YaÑ sveva nicco aniccoti vÈ vadanto aÒÒattha niccataÑ aÒÒattha aniccataÑ paÔijÈnÈti, atha pariyÈyapariyÈyÊnaÑ anaÒÒatÈ icchitÈ, evaÑ sati pariyÈyopi nicco siyÈ pariyÈyino anaÒÒattÈ pariyÈyasar|paÑ viya, pariyÈyÊ vÈ anicco pariyÈyato anaÒÒattÈ pariyÈyasar|paÑ viyÈti. Atha nesaÑ aÒÒÈ anaÒÒatÈ, evaÒca sati vuttadosadvayÈnativatti. Apica koyaÑ pariyÈyo nÈma, yadi saÓÔhÈnaÑ, suvaÓÓo tÈva hotu, kathaÑ jÊvadrabye ar|pibhÈvato. Yadi tassapi saÓÔhÈnavantaÑ icchitaÑ, tathÈ satissa ekasmimpi sattasantÈne bahutÈ Èpajjati sar|patÈ ca saÓÔhÈnavantesupi pÊÄakÈdÊsu tathÈdassanato. Atha pavattiviseso, evampi bahutÈ khaÓikatÈ ca Èpajjati, tasmÈ pariyÈyasar|pameva tÈva patiÔÔhapetabbaÑ.

YaÑ pana vuttaÑ “suvaÓÓaÑ kaÔakÈdir|pena Ôhitan”ti, tattha sampattiyogato viÒÒÈyamÈnesu visiÔÔhesu r|pagandharasaphoÔÔhabbesu kiÑ ekaÑ, udÈhu tesaÑ samudÈyo, tabbinimuttaÑ vÈ dhammantaraÑ suvaÓÓanti? Tattha na tÈva r|pÈdÊsu ekekaÑ suvaÓÓaÑ tena suvaÓÓakiccÈsiddhito, nÈpi tabbinimuttaÑ dhammantaraÑ tÈdisassa abhÈvato. Atha samudÈyo, taÑ pana paÒÒattimattanti na tassa niccatÈ, nÈpi aniccatÈ sambhavati. YathÈ ca suvaÓÓassa, evaÑ kaÔakassapi paÒÒattimattattÈti. TayidaÑ nidassanaÑ paravÈdino jÊvadrabyassapi paÒÒattimattaÑ tasseva sÈdhetÊti kuto tassa niccÈniccatÈti alamatippapaÒcena.

HevatthikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

MahÈvaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. Dutiyavagga

1. Par|pahÈravaÓÓanÈ

307. VikkhambhitarÈgÈva avikkhambhitarÈgÈnaÑ adhimÈnikatÈya asambhavatoti yÈva adhimÈnikaÑ, tÈva sampajÈnÈ niddaÑ okkamantÊti adhippÈyo.


“AdhimÈnikÈnan”ti idaÑ bh|tapubbagatiyÈ vuttanti Èha “adhimÈnikapubbÈ adhippetÈ siyun”ti. 308. YaÑ vimatigÈhakÈraÓaÑ vuccamÈnaÑ, taÑ “handa hÊ”ti paraÑ jotetÊti adhippÈyenÈha “kÈraÓattheti yuttan”ti. VimatigÈhassa pana nicchitataÑ “handa hÊ”ti paraÑ jotetÊti vuttaÑ “vacasÈyatthe”ti.

Par|pahÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. VacÊbhedakathÈvaÓÓanÈ

326. Soti paÔhamamaggaÔÔho. TasmÈti yasmÈ “virajaÑ vÊtamalaÑ dhammacakkhuÑ udapÈdi ‘yaÑ kiÒci samudayadhammaÑ, sabbaÑ taÑ nirodhadhamman’ti” suttassa atthaÑ aÒÒathÈ gahetvÈ udayabbayÈnupassanÈnissandena maggakkhaÓepi dukkhanti vipassanÈ upaÔÔhÈti, tasmÈ “so dukkhamicceva vÈcaÑ bhÈsatÊ”ti vadanti. 328. Icchiteti paravÈdinÈ sampaÔicchite. Œropiteti yuttiniddhÈraÓena tasmiÑ atthe patiÔÔhÈpite yujjati, vacÊsamuÔÔhÈpanakkhaÓato pana pacchÈ taÑ saddaÑ suÓÈtÊti icchite na yujjati sotaviÒÒÈÓassa paccuppannÈrammaÓattÈti adhippÈyo. YasmÈ pana attanÈ nicchÈritaÑ saddaÑ attanÈpi suÓÈti, tasmÈ sotaviÒÒÈÓaÑ “yena taÑ saddaÑ suÓÈtÊ”ti aÔÔhakathÈyaÑ vuttanti daÔÔhabbaÑ. 332. LokuttaramaggakkhaÓeti paÔhamajjhÈnikassa paÔhamamaggassa khaÓe. Abhibh|suttÈharaÓe adhippÈyo vattabboti etena tadÈharaÓassa asambandhataÑ dasseti. TenÈha “tasmÈ asÈdhakan”ti.

VacÊbhedakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. CittaÔÔhitikathÈvaÓÓanÈ

335. Evanti “ekacittaÑ yÈvatÈyukaÑ tiÔÔhatÊ”ti vuttÈkÈrena. AÒÒatthÈti ar|pabhavato aÒÒasmiÑ. EtenÈti “ekameva cittaÑ Èruppe


tiÔÔhati, yÈvatÈyukaÑ tiÔÔhatÊ”ti evaÑvÈdinÈ dutiyÈpi aÉÉhakathÈ passitabbÈ paÔhamakathÈya cirakÈlÈvaÔÔhÈnavacanassa aÒÒadatthu bhÈvavibhÈvanatoti adhippÈyo. PurimÈyÈti “yÈvatÈyukaÑ tiÔÔhatÊ”ti paÒhato purimÈya. Tattha hi “vassasataÑ tiÔÔhatÊ”ti pucchÈya “ÈmantÈ”ti anuÒÒÈ katÈ, pacchimÈyaÑ pana “manussÈnaÑ ekaÑ cittaÑ yÈvatÈyukaÑ tiÔÔhatÊ”ti “na hevaÑ vattabbe”ti paÔikkhepo kato. Avirodho vibhÈvetabbo, yato tattheva anuÒÒÈ katÈ, na pacchÈti adhippÈyo. VassasatÈdÊti ca Èdi-saddena na kevalaÑ “dve vassasatÈnÊ”ti evamÈdiyeva sa~gahitaÑ, atha kho “ekaÑ cittaÑ divasaÑ tiÔÔhatÊ”ti evamÈdipÊti daÔÔhabbaÑ. “MuhuttaÑ muhuttaÑ uppajjatÊti paÒho sakavÈdinÈ pucchito viya vutto”ti idaÑ vicÈretabbaÑ. “MuhuttaÑ muhuttaÑ uppajjatÊ”ti paÒho paravÈdissa. “UppÈdavayadhammino”ti-Èdisuttatthavasena paÔiÒÒÈ sakavÈdissÈti hi vuttaÑ.

CittaÔÔhitikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. AnupubbÈbhisamayakathÈvaÓÓanÈ

339. “TÈni vÈ cattÈripi ÒÈÓÈni eko sotÈpattimaggoyevÈti paÔijÈnÈtÊ”ti imaÑ sandhÈyÈha “atha vÈ”ti-Èdi. CatunnaÑ ÒÈÓÈnanti dukkheÒÈÓÈdÊnaÑ catunnaÑ ÒÈÓÈnaÑ. EkamaggabhÈvatoti sotÈpatti-Èdi-ekamaggabhÈvato. Kamena pavattamÈnÈnipi hi tÈni ÒÈÓÈni taÑtaÑmaggakiccassa sÈdhanato ekoyeva maggo hotÊti adhippÈyo. TenÈha “ekamaggassa -pa- paÔijÈnÈtÊ”ti. 344. Dassaneti maggadassane. 345. DhammatthÈnaÑ hetuphalabhÈvato dhammatthapaÔisambhidÈnaÑ siyÈ sotÈpattiphalahetutÈ, tadabhÈvato na itarapaÔisambhidÈnanti Èha “nirutti -pa- vicÈretabban”ti. SabbÈsampi pana paÔisambhidÈnaÑ paÔhamaphalasacchikiriyÈhetutÈ vicÈretabbÈ maggÈdhigameneva laddhabbattÈ phalÈnaÑ viya, tasmÈ “aÔÔhahi ÒÈÓehÊ”ti ettha nikkhepakaÓÉe Ègatanayena dukkhÈdiÒÈÓÈnaÑ pubbantÈdiÒÈÓÈnaÒca vasena “aÔÔhahi ÒÈÓehÊ”ti yuttaÑ viya dissati.

AnupubbÈbhisamayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. VohÈrakathÈvaÓÓanÈ

347. VisayavisayÊs|ti r|pacakkhÈdike sandhÈyÈha. Te hi r|pakkhandhapariyÈpannattÈ ekantena lokiyÈ. VisayassevÈti saddasseva. So hi voharitabbato vohÈrakaraÓatÈya ca “vohÈro”ti pÈÄiyaÑ vutto. Natthettha kÈraÓaÑ visayÊnaÑ visayassapi ÈsavÈdi-anÈrammaÓatÈbhÈvato. AsiddhalokuttarabhÈvassa ekantasÈsavattÈ tassa saddÈyatanassa yathÈ lokuttaratÈ tava matenÈti adhippÈyo.

PaÔihaÒÒeyyÈti idaÑ parikappavacanaÑ. ParikappavacanaÒca ayÈthÈvanti Èha “na hi -pa- atthÊ”ti. Na hi jalaÑ analanti parikappitaÑ dahati pacati vÈ. KiÑ lokiyena ÒÈÓena jÈnitabbato lokiyo r|pÈyatanÈdi viya, udÈhu lokuttaro paccavekkhiyamÈnamaggÈdi viyÈti evamettha hetussa anekantabhÈvo veditabbo. TenÈha “lokiye lokuttare ca sambhavato”ti.

VohÈrakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


353. YesaÑ dvinnanti yesaÑ dvinnaÑ dukkhasaccÈnaÑ. DvÊhi nirodhehÊti appaÔisa~khÈpaÔisa~khÈsa~khÈtehi dvÊhi nirodhehi. Tattha dukkhÈdÊnaÑ paÔi sa~khÈti paÔisa~khÈ, paÒÒÈviseso. Tena vattabbo nirodho paÔisa~khÈnirodho. Yo sÈsavehi dhammehi visaÑyogoti vuccati, yo paccayavekallena dhammÈnaÑ uppÈdassa accantavibandhabh|to nirodho, so paÔisa~khÈya navattabbato appaÔisa~khÈni rodho nÈmÈti paravÈdino laddhi. PaÔisa~khÈya vinÈ niruddhÈti paccayavekallena anuppattiÑ sandhÈya vuttaÑ. TenÈha “na uppajjitvÈ bha~gÈ”ti. AnuppÈdopi hi nirodhoti vuccati yato “imassuppÈdÈ idaÑ uppajjatÊ”ti lakkhaÓuddesassa paÔilome “imassa nirodhÈ idaÑ nirujjhatÊ”ti dassito. TenÈti paÔisa~khÈya nirodhassa khaÓikanirodhassa ca idha nÈdhippetattÈ.

NirodhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DutiyavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


3. Tatiyavagga

1. BalakathÈvaÓÓanÈ

354. Niddesatoti “aÔÔhÈnametaÑ anavakÈso”ti-ÈdinÈ niddiÔÔhappakÈrato. So pana yasmÈ vitthÈro hoti, tasmÈ vuttaÑ “vitthÈrato”ti. SabbaÑ kilesÈvaraÓÈdiÑ, tameva paccekaÑ pavatti-ÈkÈrabhedato sabbÈkÈraÑ. “Sabban”ti hi idaÑ sar|pato gahaÓaÑ, “sabbÈkÈrato”ti pavatti-ÈkÈrabhedato. BhagavÈ hi dhamme jÈnanto tesaÑ ÈkÈrabhede anavasesetvÈva jÈnÈti. YathÈha “sabbe dhammÈ sabbÈkÈrato buddhassa bhagavato ÒÈÓamukhe ÈpÈthaÑ ÈgacchantÊ”ti1. Uddesatoti ekadesato. Ekadeso ca vitthÈro na hotÊti Èha “sa~khepato”ti. YathÈ jÈnantÊti sambandho. UddesamattenapÊti diÔÔhigatayathÈbh|taÒÈÓÈdippabhedÈnaÑ ÈsayÈdÊnaÑ uddesamattenapi. TenÈha “indriyÈnaÑ tikkhamudubhÈvajÈnanamattaÑ sandhÈyÈ”ti. TherenÈti anuruddhattherena. EvamevÈti uddesato ÔhÈnÈdimattajÈnanÈkÈreneva. SvÈyamattho sakavÈdinÈpi icchitoyevÈti Èha “kÈthamayaÑ codetabbo siyÈ”ti. 356. Seses|ti indriyaparopariyattaÒÈÓato sesesu. PaÔikkhepoti asÈdhÈraÓatÈpaÔikkhepo. Nanu ca sesÈnaÑ asÈdhÈraÓatÈpi atthÊti codanaÑ sandhÈyÈha “ÔhÈnÈ -pa- adhippÈyo”ti.

BalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AriyantikathÈvaÓÓanÈ

357. Sa~khÈre sandhÈya paÔijÈnantassÈti diÔÔhiyÈ parikappitena sattena suÒÒe sa~khÈre sandhÈya “suÒÒataÒca manasi karotÊ”ti pucchÈya “ÈmantÈ”ti paÔijÈnantassa. DvinnaÑ phassÈnaÑ samodhÈnaÑ kathaÑ Èpajjati ÔhÈnÈÔhÈnabh|te sa~khÈre vuttanayena suÒÒattaÑ manasi karontassÈti adhippÈyo. YathÈvuttanayenÈti “diÔÔhiyÈ parikappitena sattena ______________________________________________________________ 1. Khu 7. 277; Khu 8. 175; Khu 9. 376 piÔÔhesu.


suÒÒÈ paÒcakkhandhÈ”ti pakÈrena nayena. Atha vÈ yathÈvuttanayenÈti “ÔhÈnÈÔhÈnamanasikÈro sa~khÈrÈrammaÓo, suÒÒatÈmanasikÈro nibbÈnÈrammaÓo”ti evaÑ vuttanayena. “Sa~khÈre sandhÈya paÔijÈnantassÈ”ti vuttattÈ “dvinnaÑ phassÈnaÑ samodhÈnaÑ kathaÑ ÈpajjatÊ”ti Èha. SattasuÒÒatÈya suÒÒattepi sa~khÈrÈnaÑ aÒÒova ÔhÈnÈÔhÈnamanasikÈro, aÒÒo suÒÒatÈmanasikÈroti yujjateva dvinnaÑ phassÈnaÑ samodhÈnÈpatticodanÈ, sa~khÈre sandhÈya paÔijÈnantassa pana kathaÑ ariyabhÈvasiddhi ÔhÈnÈÔhÈnaÒÈÓÈdÊnanti vicÈretabbaÑ. KiÑ vÈ etÈya yutticintÈya. Ummattakapacchisadiso hi paravÈdivÈdo. AÒÒesupi ÔhÈnesu idisesu eseva nayo. ŒropetvÈti itthipurisÈdi-ÈkÈraÑ, sattÈkÈrameva vÈ asantaÑ r|pÈdi-upÈdÈne ÈropetvÈ. Abh|tÈropanaÒhettha paÓidahananti adhippetaÑ. TenÈha “parikappanavasenÈ”ti. Soti yathÈvutto paÓidhi. Ekasmimpi khandhe.

AriyantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. VimuccamÈnakathÈvaÓÓanÈ

366. MaggakkhaÓe cittaÑ ekadesena vimuttaÑ ekadesena avimuttanti ayaÑ “vimuttaÑ vimuccamÈnan”ti laddhiyÈ doso. TathÈ hi vuttaÑ “ekadesaÑ vimuttaÑ. EkadesaÑ avimuttan”ti. AÔÔhakathÈyaÒca “taÑ hi tadÈ samucchedavimuttiyÈ vimuttekadesena vimuccamÈnantissa laddhÊ”ti dassitovÈyamattho. Vippakathaniddeseti vimuccanakiriyÈya apariyositatÈniddese. YaÑ sandhÈyÈha “vimuttaÑ vimuccamÈnanti vippakatabhÈvena vuttattÈ”ti. TenÈti paravÈdinÈ. Vimucca -pa- vuttaÑ vimuccamÈnassa vimuttabhÈvÈbhÈvato, vimuttabhedena pana tathÈ vuttanti adhippÈyo. Sati ca dose vippakataniddeseti ÈnetvÈ yojetabbaÑ. Ekadeso visesanaÑ hoti nippadesavimuttiyÈ avicchinnato. PhalacittenÈti paÔhamaphalacittena uppannena.

VimuccamÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


5. AÔÔhamakakathÈvaÓÓanÈ

368. PahÊnÈ nÈma bhaveyyuÑ, na pahiyyamÈnÈti adhippÈyo.

AÔÔhamakakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. AÔÔhamakassa-indriyakathÈvaÓÓanÈ

371. LokuttarÈnaÑyeva saddhÈdÊnaÑ indriyabhÈvo, na lokiyÈnanti paravÈdino adhippÈyavasenÈha “appaÔiladdhindriyattÈ”ti-Èdi. Tattha niyyÈnikÈni bhÈventoti yathÈ niyyÈnikÈ honti, evaÑ uppÈdento br|hento vÈ. IndriyabhÈvaÑ pana pattesu tesu puna bhÈvanÈkiccaÑ natthÊti tassa adhippÈyoti dassento Èha “na pana indriyÈni bhÈvento”ti.

AÔÔhamakassa-indriyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. DibbacakkhukathÈvaÓÓanÈ

373. Visinoti visesena bandhati visayÊnaÑ attapaÔibandhaÑ karotÊti visayo, ÈrammaÓaÑ, anubhavati etenÈti ÈnubhÈvo, sÈmatthiyaÑ, balanti attho, gocarakaraÓaÑ gocaro, visaye ÈnubhÈvagocarÈ visaya -pa- carÈti. Tehi yathÈ visiÔÔhaÑ visesaÑ hoti, tathÈ paccayabh|tena jhÈnadhammena ÈhitabalaÑ katabalÈdhÈnaÑ. VisayaggahaÓaÒcettha ÈnubhÈvagocarakaraÓÈnaÑ pavattiÔÔhÈnadassanaÑ yatthassa tehi upatthaddhattÈ balÈdhÈnaÑ pÈkaÔaÑ hoti. TenÈha “yÈdise visaye”ti-Èdi. BalÈdhÈnaÒca uttarimanussadhammato mahaggatadhammavisesato uppannehi paÓÊtehi cittajar|pehi visesÈpatti. YaÑ nissÈya parÈvuttÊti eke vadanti. PurimaÑ maÑsacakkhumattamevÈti yathÈvuttabalÈdhÈnato purimaÑ maÑsacakkhumattameva. Vadanto sa~gahakÈro. VisayaggahaÓaÑ pÈÄiyaÑ kataÑ. Na visayavisesadassanatthanti na visayassa visesasadassanatthaÑ. Yato ubhinnampi r|pÈyatanameva visayoti visayassa sadisataÑ avisesaÑ Èha, sadisassa vÈ visesaÑ dÊpetÊti yojanÈ.


Dhammupatthaddha -pa- adhippÈyo, aÒÒathÈ laddhiyeva na siyÈti bhÈvo. Maggoti upÈyo, kÈraÓanti attho. Pakaticakkhumato eva hi dibbacakkhu uppajjati. KasmÈ? KasiÓÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ dibbacakkhuÒÈÓassa uppÈdanaÑ, so ca kasiÓamaÓÉale uggahanimittena vinÈ natthi, tasmÈ vuttaÑ “maÑsacakkhupaccayatÈdassanatthameva vuttan”ti. TenÈti “maggo”ti vacanena. R|pÈvacarajjhÈnapaccayenÈti r|pÈvacarajjhÈnena paccayabh|tena uppannÈni r|pÈvacarajjhÈnacittasamuÔÔhitÈni. JhÈnakammasamuÔÔhitesu vattabbameva natthi. Tassa hesÈ laddhi. 374. Yena dibbacakkhuno paÒÒÈcakkhubhÈvassa icchanena paÔijÈnanena. TÊÓi cakkh|ni maÑsadibbapaÒÒÈcakkh|ni cakkhuntarabhÈvaÑ vadato bhaveyyuÑ, tasmÈ taÑ na icchatÊti attho.

DibbacakkhukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. YathÈkamm|pagaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

377. DibbacakkhupÈdakattÈ “yathÈkamm|pagaÒÈÓassa upanissaye dibbacakkhumhÊ”ti vuttaÑ, na yathÈkamm|pagatajÈnanakiccake dibbacakkhumhi tassa taÑkiccakatÈbhÈvato. Yato yaÑ anaÒÒaÑ, tampi tato anaÒÒamevÈti Èha “iminÈ -pa- bhavitabban”ti. Tattha atthantarabhÈvaÑ nivÈretÊti dibbacakkhuÒÈÓassa pakkhikattÈ yathÈkamm|pagaÒÈÓassa tato atthantarabhÈvaÑ nivÈreti. Tassa hi taÑ paribhaÓÉaÒÈÓaÑ. Dibbacakkhussa yathÈkamm|pagaÒÈÓato atthantarabhÈvaÑ na nivÈreti atappakkhikattÈti adhippÈyo. Dibbacakkhussa yathÈkamm|pagaÒÈÓakiccatÈ paravÈdinÈ icchitÈ, na yathÈkamm|pagaÒÈÓassa dibbacakkhukiccatÈti tamatthaÑ “yathÈkamm|pagaÒÈÓameva dibbacakkhu”ti ettha yojetvÈ dassento “eva-saddo cÈ”ti-ÈdimÈha.

YathÈkamm|pagaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. SaÑvarakathÈvaÓÓanÈ

379. ŒÔÈnÈÔiyasutte “santi bhikkhave yakkhÈ yebhuyyena pÈÓÈtipÈtÈ appaÔiviratÈ”ti1 ÈgatattÈ cÈtumahÈrÈjikÈnaÑ saÑvarÈsaÑvarasabbhÈvo avivÈdasiddho. Yattha pana vivÈdo, tameva dassentena tÈvatiÑsÈdayo gahitÈti imamatthaÑ dassetuÑ “cÈtumahÈrÈjikÈnan”ti vuttaÑ. EvaÑ satÊti yadi tÈvatiÑsesu saÑvarÈsaÑvaro natthi, evaÑ sante. SutÈpÈnanti etthÈpi “suyyatÊ”ti padaÑ ÈnetvÈ sambandhitabbaÑ. KathaÑ suyyatÊti? VuttaÒhetaÑ kumbhajÈtake2–

“YaÑ ve pivitvÈ pubbadevÈ pamattÈ, TidivÈ cutÈ sassatiyÈ samÈyÈ. TaÑ tÈdisaÑ majjamimaÑ niratthaÑ, JÈnaÑ mahÈrÈja kathaÑ piveyyÈ”ti.

Tattha pubbadevÈ nÈma asurÈ. Te hi tÈvatiÑsÈnaÑ uppattito pubbadevÈti paÒÒÈyiÑsu. PamattÈti surÈpÈnena pamÈdaÑ ÈpannÈ. TidivÈti manussacÈtumahÈrÈjikaloke upÈdÈya tatiyalokabh|tÈ devaÔÔhÈnÈ, nÈmameva vÈ etaÑ tassa devaÔÔhÈnassa. SassatiyÈti kevalaÑ dÊghÈyukataÑ sandhÈya vadati. SamÈyÈ saha attano asuramÈyÈya, asuramantehi saddhiÑ cutÈti attho. AÔÔhakathÈyaÒca vuttaÑ “ÈgantukadevaputtÈ ÈgatÈti nevÈsikÈ gandhapÈnaÑ sajjayiÑsu. Sakko sakaparisÈya saÒÒamadÈsÊ”ti. TenÈha “tesaÑ surÈpÈnaÑ asaÑvaro na hotÊti vattabbaÑ hotÊ”ti. Ettha ca tÈvatiÑsÈnaÑ pÈtubhÈvato paÔÔhÈya surÈpÈnampi tattha nÈhosi, pageva pÈÓÈtipÈtÈdayoti viramitabbÈbhÈvato eva tÈvatiÑsato paÔÔhÈya upari devalokesu samÈdÈnasampattavirativasena puretabbÈ saÑvarÈ na santi, lokuttarÈ pana santiyeva. TathÈ tehi pahÈtabbÈ asmÈvarÈ. Na hi appahÊnÈnusayÈnaÑ maggavajjhÈ kilesÈ na santÊti.

SaÑvarakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

TatiyavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 158, 167 piÔÔhesu. 2. Khu 5. 364 piÔÔhe.


4. Catutthavagga

1. Gihissa-arahatikathÈvaÓÓanÈ

387. GihichandarÈgasampayuttatÈyÈti gihibhÈve kÈmabhogibhÈvo chandarÈgasahitatÈya.

Gihissa-arahÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. SamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ

393. Pattinti adhigamo. Adhigamo nÈma samannÈgamo hotÊti pÈÄiyaÑ cat|hi phassÈdÊhi samannÈgamo coditoti daÔÔhabbaÑ.

SamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. UpekkhÈsamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ

397. SabbaÑ yojetabbanti ettha yadi te arahÈ cat|hi handhehi viya chahi upekkhÈhi samannÈgato, evaÑ sante cha upekkhÈ paccekaÑ phassÈdisahitÈti “chahi phassÈdÊhi samannÈgato”ti-ÈdinÈ yojetabbaÑ.

UpakkhÈsamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. BodhiyÈbuddhotikathÈvaÓÓanÈ

398. PattidhammavasenÈti “pattidhammo nÈmÈ”ti-ÈdinÈ vuttassa cittavippayuttassa sa~khÈrassa vasena. “BidhiyÈ buddho”ti pucchÈ. “BodhiyÈ niruddhÈya vigatÈya paÔippassaddhÈya abuddho hotÊ”ti anuyogo. EvamaÒÒatthÈpi pucchÈnuyogÈ veditabbÈ.

BodhiyÈbuddhotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. LakkhaÓakathÈvaÓÓanÈ

402. TasmÈti yasmÈ abodhisattassapi cakkavattino lakkhaÓehi samannÈgamo bodhisattassapi carimabhavato aÒÒattha asamannÈgamo hoti, tasmÈ lakkhaÓasamannÈgato bodhisattovÈti imassatthassa asÈdhakaÑ. TenÈha “Èbhatampi anÈbhatasadisamevÈ”ti.

LakkhaÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. NiyÈmokkantikathÈvaÓÓanÈ

403. PÈramÊp|raÓanti idaÑ bodhicariyÈya upalakkhaÓaÑ, na pÈramÊnaÑ puÓÓabhÈvadassanaÑ. Tena tesaÑ ÈrambhasamÈdÈnÈdÊnampi sa~gaho katoti daÔÔhabbaÑ. mahÈbhinÊhÈrato paÔÔhÈya hi mahÈsattÈ niyatÈti vuccanti. YathÈha–“evaÑ sabba~gasampannÈ, bodhiyÈ niyatÈ narÈ”ti1, “dhuvaÑ buddho bhavissatÊ”ti2 ca, na niyÈmassa nÈma kassaci dhammassa uppannattÈ byÈkaronti, atha kho ekaÑsenÈyaÑ pÈramiyo p|retvÈ buddho bhavissatÊti katvÈ byÈkarontÊti paravÈdÊparikappitaÑ dhammantaraÑ paÔisedheti, na bodhiyÈ niyatattaÑ. TenÈha “kevalaÒhi nan”ti-Èdi.

NiyÈmokkantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. SabbasaÑyojanappahÈnakathÈvaÓÓanÈ

413. Satipi kesaÒci saÑyojanÈnaÑ heÔÔhimamaggehi pahÊnatte “paÒcannaÑ orambhÈgiyÈnaÑ saÑyojanÈnaÑ parikkhayÈ”ti-ÈdÊsu3 viya vaÓÓabhaÓanamukhena anavasesataÒca sandhÈya sabbasaÑyojanappahÈnakittanaÑ pariyÈyavacananti Èha “imaÑ pariyÈyaÑ aggahetvÈ”ti. Arahattamaggena pajahanato evÈti gaÓhÈtÊti aggamaggo eva sabbasaÑyojanÈni pajahatÊti laddhiÑ gaÓhÈtÊti vadanti padakÈrÈ. evaÑ satÊti yadi anavasesatÈmattena tathÈ paÔijÈnÈti.

SabbasaÑyojanappahÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

CatutthavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 1. 72; ApadÈna-®Ôha 1. 55; BuddhavaÑsa-®Ôha 316; CariyÈpiÔaka-®Ôha 332;

JÈtaka-®Ôha 1. 53 piÔÔhesu. 2. Khu 4. 312-3 piÔÔhÈdÊsu. 3. Ma 3. 124; SaÑ 3. 330 piÔÔhesu.


5. PaÒcamavagga

1. VimuttikathÈvaÓÓanÈ

418. PhalaÒÈÓaÑ na hoti, sesÈni vipassanÈmaggapaccavekkhaÓaÒÈÓÈni vimuttÈnÊti na vattabbÈnÊti sambandho. EtthÈti etesu cat|su ÒÈÓesu. VipassanÈggahaÓena gahitaÑ, maggÈdikiccavid|rakiccattÈ vipassanÈpariyosÈnattÈ ca.

VimuttikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AsekhaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

421. Asekhe Èrabbha pavattattÈ asekhaÒÈÓanti parassa laddhi, na asekhe asekhadhamme pariyÈpannanti imamatthamÈha “etena -pa- dassetÊ”ti.

AsekhaÒÈÓakathÈvaÓÓÈna niÔÔhitÈ. _____

3. ViparÊtakathÈvaÓÓanÈ

424. Asive sivÈti vohÈraÑ viya aÒÒÈÓe -pa- vadati.

ViparÊtakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


428-431. Yanti yaÑ ÒÈÓaÑ. SaccÈnulomanti saccappaÔivedhÈnuk|laÑ viparÊtÈnuyogato pabhuti gaÓetvÈ “catutthan”ti Èha na aniyatassa niyÈmagamanÈyÈti aviparÊtÈnuyogato pabhuti gaÓetvÈ, tathÈ sati paÒcamabhÈvato visesabhÈvato ca.

NiyÈmakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


5. PaÔisambhidÈkathÈvaÓÓanÈ

432-433. SabbaÑ ÒÈÓanti idaÑ “ariyÈnan”ti iminÈ na visesitanti adhippÈyenÈha “anariyÈnampi hi ÒÈÓaÑ ÒÈÓamevÈ”ti. Atha vÈ pÈÄiyaÑ avisesena sabbaÑ ÒÈÓanti vuttaÑ gahetvÈ evamÈha. Ariyassa ce ÒÈÓanti, so pana paÔikkhepeyyÈti Èha “anariyassa etaÑ ÒÈÓaÑ sandhÈyÈ”ti.

PaÔisambhidÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. CittÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ

436-438. VattabbapaÔiÒÒÈti phassÈrammaÓe ÒÈÓaÑ vattabbaÑ cetopariyaÒÈÓanti evaÑ pavattÈ paÔiÒÒÈ.

CittÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AnÈgataÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

439-440. AnantarÈnÈgatepi citte ÒÈÓaÑ icchanti, tattha pana khaÓapaccuppanne viya tÈdisena parikammena kadÈci ÒÈÓaÑ uppajjeyya. TenÈha “anantare ekanteneva ÒÈÓaÑ natthÊ”ti.

AnÈgataÒÈÓakathÈvaÓÓÈnÈ niÔÔhitÈ. _____

9. PaÔuppannaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

441-442. “Sabbasa~khÈresu aniccato diÔÔhes|”ti vutte yaÑ dassanabh|taÑ ÒÈÓaÑ, tampi sa~khÈrasabhÈvattÈ tathÈdiÔÔhaÑ siyÈti atthato Èpajjati, evaÑbh|taÑ vacanaÑ sandhÈyÈha “atthato ÈpannaÑ vacanan”ti. TaÑ pana yasmÈ “tampi vacanaÑ aniccato diÔÔhaÑ hotÊ”ti paÔijÈnanavasena pavattaÑ, tasmÈ “anujÈnanavacanan”ti vuttaÑ. Bha~gÈnupassanÈnaÑ pabandhavasena pavattamÈnÈnaÑ.

PaÔuppannaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. PhalaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ

443-444. PhalaparopariyattaÑ phalassa uccÈvacatÈ. BalenÈti ÒÈÓabalena.

PhalaÒÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PaÒcamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

MahÈpaÓÓÈsako samatto. _____

6. ChaÔÔhavagga


445-447. Etassa ariyassa puggalassa.


2. PaÔiccasamuppÈdakathÈvaÓÓanÈ

451. KÈraÓaÔÔhenÈ ÔhitatÈti kÈraÓabhÈvena byabhicaraÓÈbhÈvamÈha. Yo hi dhammo yassa yadÈ kÈraÓaÑ hoti, na tassa tadÈ aÒÒathÈbhÈvo atthi, sÈ ca atthato kÈraÓabhÈvoyevÈti “kÈraÓabhÈvoyevÈ”ti Èha.

PaÔiccasamuppÈdakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. NirodhasamÈpattikathÈvaÓÓanÈ

457-459. SabhÈvadhammataÑ paÔisedheti tadubhayalakkhaÓarahitassa sabhÈvadhammassa abhÈvÈ. “VodÈnampi vuÔÔhÈnan”ti1 vacanato “vodÈnaÒca vuÔÔhÈna-ariyÈyovÈ”ti Èha. SabhÈvadhammatte siddhe sa~khatavid|ratÈya asa~khataÑ siyÈti Èha “sabhÈvadhammattÈsÈdhakattÈ”ti.

NirodhasamÈpattikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

ChaÔÔhavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 357 piÔÔhe.


7. Sattamavagga

1. Sa~gahitakathÈvaÓÓanÈ

471-472. Sa~gahitÈti sa~gahaÓÈdivasena saddhiÑ gahitÈ. Te pana yasmÈ ekavidhatÈdisÈmaÒÒena bandhÈ viya honti, tasmÈ Èha “sambandhÈ”ti.

Sa~gahitakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SampayuttakathÈvaÓÓanÈ

473-474. AnuppavisitabbÈnuppavisanabhÈvo tesaÑ bhede sati yujjeyya, nÈÒÒathÈti upamÈbhindanena upameyyassa bhinnataÑ dassento “nÈnattava vatthÈ -pa- dassetÊ”ti Èha.

SampayuttakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. CetasikakathÈvaÓÓanÈ

475-477. PhassikÈdayoti ettha Èdi-saddo vavatthÈvÈcÊ. Tena cittuppÈdadesanÈyaÑ dassitappabhedÈ vedanÈdayo gayhanti, na taÑsamuÔÔhÈnÈ r|padhammÈti Èha “ekuppÈdatÈdivirahitÈ sahajÈtatÈ natthÊ”ti.

CetasikakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. DÈnakathÈvaÓÓanÈ

479. PhaladÈnabhÈvadÊpanatthanti phaladÈnasabbhÈvadÊpanatthaÑ. PhaladÈnaÑ vuttaÑ viya hotÊti cittena phaladÈnaÑ padhÈnabhÈve vuttaÑ viya hotÊti attho. AÒÒathÈ dÈnabhÈvoti na sakkÈ vattuÑ. DÈnabhÈvopi hi “dÈnaÑ aniÔÔhaphalan”ti-ÈdinÈ vuttoyevÈti. TannivÈraÓatthanti phaladÈnanivÈraÓatthaÑ. Etanti “dÈnaÑ aniÔÔhaphalan”ti-ÈdivacanaÑ. BhesajjÈdivasena ÈbÈdhÈniÔÔhatÈ deyyadhammassa aniÔÔhaphalatÈpariyÈyo daÔÔhabbo.


KathaÑ tatheva suttaÑ sakavÈdiparavÈdivÈdesu yujjatÊti codanÈya “na pana ekenatthenÈ”ti vuttaÑ vibhÈvetuÑ “deyyadhammova dÈnan”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha nivattanapakkheyeva eva-kÈro yutto, na sÈdhanapakkhe dvinnampi dÈnabhÈvassa icchitattÈ. TenÈha “cetasikovÈti attho daÔÔhabbo, deyyadhammovÈ”ti ca. TenevÈha “dvinnaÑ hi dÈnÈnan”ti-Èdi. Sa~karabhÈvamocanatthanti satipi dÈnabhÈve sabhÈvasa~karamocanatthaÑ. TenÈha “cetasikassÈ”ti-Èdi.

DÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. ParibhogamayapuÒÒakathÈvaÓÓanÈ

485. TassÈ laddhiyÈti paÒcannaÑ viÒÒÈÓÈnaÑ samodhÈnaÑ hotÊti laddhiyÈ. Etesanti vattamÈnacittaparibhogamayapuÒÒÈnaÑ. 486. AyaÑ vÈdo hÊyati paribhogasseva abhÈvato. CÈgacetanÈya eva puÒÒabhÈvo, na cittavippayuttassa. Evanti iminÈ pakÈrena, aparibhutte deyyadhamme puÒÒabhÈvenÈti attho. Aparibhutte deyyadhamme puÒÒabhÈvato eva hi puthujjanakÈle dinnaÑ arahÈ hutvÈ paribhuÒjante tampi puthujjane dÈnamevÈti nicchitaÑ. ParavÈdÊpaÔikkhepamukhena sakavÈdaÑ patiÔÔhÈpeti paÔhamo atthavikappo, dutiyo pana ujukameva sakavÈdaÑ patiÔÔhÈpetÊti ayametesaÑ viseso.

ParibhogamayapuÒÒakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. ItodinnakathÈvaÓÓanÈ

488-491. Teneva cÊvarÈdidÈnenÈti anumodanaÑ vinÈ dÈyakena pavattitacÊvarÈdidÈnena. TenÈha “sayaÑkatena kammunÈ vinÈpÊ”ti. IminÈ kÈraÓenÈti anumoditattÈva tesaÑ tattha bhogÈ uppajjantÊti etena kÈraÓena. Yadi yanti-Èdi paravÈdino laddhipatiÔÔhÈ panÈkÈradassanaÑ. Tattha yadi na yÈpeyyuÑ, kathaÑ anumodeyyuÑ, cittaÑ


pasÈdeyyuÑ, pÊtiÑ uppÈdeyyuÑ, somanassaÑ paÔilabheyyunti ekacce aÒÒe pete anumodanÈdÊni katvÈ yÈpente disvÈ anumodanÈdÊni katvÈ yÈpente disvÈ anumodanÈdÊni karonti, tasmÈ te ito dinnena yÈpentÊti adhippÈyo.

ItodinnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. PathavÊkammavipÈkotikathÈvaÓÓanÈ

492. AttavajjehÊti phassavajjehi. Na hi so eva tena sampayutto hoti. Soti phassameva paccÈmasati. SÈvajjaneti Èvajjanasahite, ÈvajjanaÑ purecÈrikaÑ katvÈ eva pavattanaketi attho. Kamm|panissayabh|tamevÈti yena kammunÈ yathÈvuttÈ phassÈdayo nibbattitÈ, tassa kammassa upanissayabh|tameva. DukkhassÈti ÈyatiÑ uppajjanakadukkhassa. “M|lataÓhÈ”ti dassetÊti yojanÈ, tathÈ “upanissayabh|tan”ti etthÈpi. KammÈy|hanassa kÈraÓabh|tÈ purimasiddhÈ taÓhÈ kammassa upanissayo, kat|pacite kamme bhavÈdÊsu namanavasena pavattÈ hi vipÈkassa upanissayo. 493. OkÈsakatuppannaÑ akhepetvÈ parinibbÈnabhÈvo sakasamayavasena codanÈya yujjamÈnatÈ. 494. Kamme satÊti iminÈ kammassa pathavÊ-ÈdÊnaÑ paccayatÈmattamÈha, na janakattaÑ. TenÈha “taÑsaÑvattanikaÑ nÈma hotÊ”ti.

PathavÊkammavipÈkotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. JarÈmaraÓaÑvipÈkotikathÈvaÓÓanÈ

495. EkÈrammaÓÈti idaÑ anÈrammaÓatÈsÈdhanavasena sampayogalakkhaÓÈbhÈvassa uddhaÔattÈ vuttaÑ, na tasseva sampayogalakkhaÓattÈ. 496. AbyÈkatÈnanti vipÈkÈbyÈkatÈnaÑ. Itarattha vattabbameva natthi. 497. Tanti “aparisuddhavaÓÓatÈ jarÈyevÈ”ti vacanaÑ.

JarÈmaraÓaÑvipÈkotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. VipÈkovipÈkadhammadhammotikathÈvaÓÓanÈ

501. VipÈko vipÈkassa paccayo honto aÒÒamaÒÒapaccayo hotÊti adhippÈyenÈha “yassa vipÈkassa vipÈko aÒÒamaÒÒapaccayo hotÊ”ti. “TappaccayÈpi aÒÒassa vipÈkassa uppattiÑ sandhÈyÈ”ti-Èdivacanato pana jÈtijarÈmaraÓÈdÊnaÑ upanissayapaccayoti sakkÈ viÒÒÈtuÑ. PurimapaÔiÒÒÈyÈti “vipÈko vipÈkadhammadhammo”ti paÔiÒÒÈya. Imassa codanassÈti “vipÈko ca vipÈkadhammadhammo cÈ”ti-ÈdinÈ pavattassa codanassa.

VipÈkovipÈkadhammadhammotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SattamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AÔÔhamavagga

1. ChagatikathÈvaÓÓanÈ

503-504. VaÓÓÈ eva nÊlÈdivasena nibhÈtÊti vaÓÓanibhÈ, vaÓÓÈyatananti attho. SaÓÔhÈnaÑ dÊghÈdi.

ChagatikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AntarÈbhavakathÈvaÓÓanÈ

505. AntaraÔÔhÈnÈnÊti antarikaÔÔhÈnÈni. NivÈrakaÔÔhÈnÈni bhinditvÈ ca ÈkÈsena ca gamanato. Yadi so bhavÈnaÑ antarÈ na siyÈti so antarÈbhavo kÈmabhavÈdÊnaÑ bhavÈnaÑ antare yadi na bhaveyya. Na nÈma antarÈbhavoti “sabbena sabbaÑ natthi nÈma antarÈbhavo”ti evaÑ pavattassa sakavÈdivacanassa paÔikkhepe kÈraÓaÑ natthi, tassa paÔikkhepe kÈraÓaÑ hadaye ÔhapetvÈ na paÔikkhipati, atha kho tathÈ anicchanto kevalaÑ laddhiyÈ paÔikkhipatÊti attho. 506. JÈtiti na icchatÊti sambandho.


507. EvaÑ taÑ tattha na icchatÊti kÈmabhavÈdÊsu viya taÑ cutipaÔisandhiparamparaÑ tattha antarÈbhavÈvatthÈya na icchati. So hi tassa bhÈvibhavanibbattakakammato eva pavattiÑ icchati, tasmÈ jÈtijarÈmaraÓÈni aniccato kuto cutipaÔisandhiparamparÈ. AyaÒca vÈdo antarÈbhavavÈdÊnaÑ ekaccÈnaÑ vutto. Ye “appakena kÈlena sattÈheneva vÈ paÔisandhiÑ pÈpuÓÈtÊ”ti vadanti, ye pana “tattheva cavitvÈ ÈyÈtÊti sattasattÈhÈnÊ”ti vadanti, tehi anuÒÒÈtÈva cutipaÔisandhiparamparÈti te adhunÈtanÈ daÔÔhabbÈ pÈÄiyaÑ “antarÈbhave sattÈ jÈyanti jÊyanti mÊyanti cavanti upapajjantÊti? Na hevaÑ vattabbe”ti ÈgatattÈ. YathÈ cetaÑ, evaÑ niray|pagÈdibhÈvampissa adhunÈtanÈ paÔijÈnanti. TathÈ hi te vadanti “uddhaÑpÈdo tu nÈrako”ti1Èdi. Tattha yaÑ nissÈya paravÈdÊ antarÈbhavaÑ nÈma parikappeti, taÑ dassetuÑ aÔÔhakathÈyaÑ “antarÈparinibbÈyÊti suttapadaÑ ayoniso gahetvÈ”ti vuttaÑ. Imassa hi “avihÈdÊsu tattha tattha ÈyuvemajjhaÑ anatikkamitvÈ antarÈ aggamaggÈdhigamena anavasesakilesaparinibbÈnena parinibbÈyati, antarÈparinibbÈyÊ”ti suttapadassa ayamattho, na antarÈbhavabh|toti. TasmÈ vuttaÑ “antarÈparinibbÈyÊti suttapadaÑ ayoniso gahetvÈ”ti.

Ye pana “sambhavesÊti vacanato attheva antarÈbhavo. So hi sambhavaÑ upapattiÑ esatÊti sambhavesÊ”ti vadanti, tepi ye bh|tÈva na puna bhavissanti, te khÊÓÈsavÈ “bh|tÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ ÔhitiyÈ”ti ettha “bh|tÈ”ti vuttÈ. TabbidhuratÈya sambhavamesantÊti sambhavesino, appahÊnabhavasaÑyojanattÈ sekkhÈ puthujjanÈ. Cat|su vÈ yonÊsu aÓÉajajalÈbujÈ sattÈ yÈva aÓÉakosaÑ vatthikosaÒca na bhindanti, tÈva “sambhavesÊ nÈma, aÓÉakosato vatthikosato ca nikkhantÈ bh|tÈ nÈma. SaÑsedaja-opapÈtikÈ ca paÔhamacittakkhaÓe sambhavesÊ nÈma, dutiyacittakkhaÓato paÔÔhÈya bh|tÈ nÈma. Yena vÈ iriyÈpathena jÈyanti, yÈva tato aÒÒaÑ na pÈpuÓanti, tÈva sambhavesÊ nÈma, tato paraÑ bh|tÈ nÈmÈti evaÑ ujuke pÈÄi-anugate atthe sati kiÑ aniddhÈritassa patthiyena antarÈbhavena attabhÈvena parikappitena payojananti paÔikkhipitabbÈ. ______________________________________________________________ 1. UddhapÈdÈ tu nÈrakÈ (Abhidhammakose lokadhÈtuniddese pannarasamagÈthÈyaÑ)


YaÑ paneke “santÈnavasena pavattamÈnÈnaÑ dhammÈnaÑ avicchedena desantaresu pÈtubhÈvo diÔÔho. YathÈ taÑ vÊhi-Èdi-aviÒÒÈÓakasantÈne, evaÑ saviÒÒÈÓakasantÈnepi avicchedena desantare pÈtubhÈvena bhavitabbaÑ. AyaÒca nayo sati antarÈbhave yujjati, nÈÒÒathÈ”ti yuttiÑ vadanti, tehi iddhimato cetovasippattassa cittÈnugatikaÑ kÈyaÑ adhiÔÔhahantassa khaÓena brahmalokato idh|pasa~kamane ito vÈ brahmalok|pagamane yutti vattabbÈ. Yadi sabbattheva vicchinnadese dhammÈnaÑ pavatti na icchitÈ, yadipi siyÈ “iddhimantÈnaÑ iddhivisayo acinteyyo”ti, taÑ idhÈpi samÈnaÑ “kammavipÈko acinteyyo”ti1 vacanato, tasmÈ taÑ tesaÑ matimattameva. AcinteyyasabhÈvÈ hi sabhÈvadhammÈ, te katthaci paccayavasena vicchinnadese pÈtubhavanti, katthaci avicchinnadese ca. TathÈ hi mukhaghosÈdÊhi paccayehi aÒÒasmiÑ dese ÈdÈsapabbatapadesÈdike paÔibimbapaÔighosÈdikaÑ nibbattamÈnaÑ diÔÔhanti.

EtthÈha–paÔibimbaÑ tÈva asiddhattÈ asadisattÈ ca na nidassanaÑ. PaÔibimbaÑ hi nÈma aÒÒadeva r|pantaraÑ uppajjatÊti asiddhametaÑ. Siddhiyampi asadisattÈ na nidassanaÑ siyÈ ekasmiÑ ÔhÈne dvinnaÑ sahaÔÈnÈbhÈvato. Yattheva hi ÈdÈsar|paÑ paÔibimbar|paÒca dissati, na ca ekasmiÑ dese r|padvayassa sahabhÈvo yutto nissayabh|tadesato, asadisaÒcetaÑ sandhÈnato. Na hi mukhassa paÔibimbasandhÈnabh|taÑ ÈdÈsasandhÈnasambandhattÈ sandhÈnaÑ uddissa avicchedena desantare pÈtubhÈvo vuccati, na asantÈnanti asamÈnameva tanti.

Tattha yaÑ vuttaÑ “paÔibimbaÑ nÈma aÒÒadeva r|pantaraÑ uppajjatÊti asiddhaÑ ekasmiÑ ÔhÈne dvinnaÑ sahaÔhÈnabhÈvato”ti, tayidaÑ asantÈnameva sahaÔhÈnaÑ coditaÑ bhinnanissayattÈ. Na hi bhinnanissayÈnaÑ sahaÔhÈnaÑ atthi. YathÈ anekesaÑ maÓidÊpÈdÊnaÑ pabhÈr|paÑ ekasmiÑ padese pavattamÈnaÑ acchitamÈnatÈya nirantaratÈya ca abhinnaÔÔhÈnaÑ viya paÒÒÈyati, bhinnanissayattÈ pana bhinnaÔÔhÈnameva taÑ, gahaÓavisesena tathÈ-abhinnaÔÔhÈnamattaÑ, evaÑ ÈdÈsar|papaÔibimbar|pesupi daÔÔhabaÑ. TÈdisapaccayasamavÈyena hi tattha taÑ uppajjati ceva vigacchati ca, evaÒcetaÑ sampaÔicchitabbaÑ cakkhuviÒÒÈÓassa gocarabhÈv|pagamanato. AÒÒathÈ Èlokena vinÈpi paÒÒÈyeyya, cakkhuviÒÒÈÓassa vÈ na gocaro viya siyÈ. Tassa pana ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 392 piÔÔhe.


sÈmaggiyÈ so ÈnubhÈvo, yaÑ tathÈ dassanaÑ hotÊti. Acinteyyo hi dhammÈnaÑ sÈmatthiyabhedoti vadantenapi ayamevattho sÈdhito bhinnanissayassapi abhinnaÔÔhÈnassa viya upaÔÔhÈnato. Eteneva udakÈdÊsu paÔibimbar|pÈbhÈvacodanÈ paÔikkhittÈ veditabbÈ.

Siddhe ca paÔibimbar|pe tassa nidassanabhÈvo siddhoyeva hoti hetuphalÈnaÑ vicchinnadesatÈvibhÈvanato. YaÑ pana vuttaÑ “asadisattÈ na nidassanan”ti, tadayuttaÑ. KasmÈ? Na hi nidassanaÑ nÈma nidassitabbena sabbadÈ sadisameva hoti. CutikkhandhÈdhÈnato vicchinnadese upapattikkhandhÈ pÈtubhavantÊti etassa atthassasÈdhanatthaÑ mukhar|pato vicchinne ÔhÈne tassa phalabh|taÑ paÔibimbar|paÑ nibbattatÊti ettha tassa nidassanatthassa adhippetattÈ. Etena asantÈnacodanÈ paÔikkhittÈ veditabbÈ.

YasmÈ vÈ mukhapaÔibimbar|pÈnaÑ hetuphalabhÈvo siddho, tasmÈpi sÈ paÔikkhittÈva hoti. HetuphalabhÈvasambandhesu hi santÈnavohÈro. YathÈvuttadvÊhikÈraÓehi paÔibimbaÑ uppajjati bimbato ÈdÈsato ca, na cevaÑ upapattikkhandhÈnaÑ vicchinnadesuppatti. YathÈ cettha paÔibimbar|paÑ nidassitaÑ, evaÑ paÔighosadÊpamuddÈdayopi nidassitabbÈ. YathÈ hi paÔighosadÊpamuddÈdayo saddÈdihetukÈ honti, aÒÒatra agantvÈ honti, evameva idaÑ cittanti.

ApicÈyaÑ antarÈbhavavÈdÊ evaÑ pucchitabbo–yadi “dhammÈnaÑ vicchinnadesuppatti na yuttÈ”ti antarÈbhavo parikappito, rÈhu-ÈdÊnaÑ sarÊre kathamanekayojanasahassantarikesu pÈdaÔÔhÈnahadayaÔÔhÈnesu kÈyaviÒÒÈÓamanoviÒÒÈÓuppatti vicchinnadese yuttÈ. Yadi ekasantÈnabhÈvato, idhÈpi taÑsamÈnaÑ. Na cettha ar|padhammabhÈvato alaÑ parihÈrÈya paÒcavokÈre r|pÈr|padhammÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ sambandhattÈ. VattamÈnehi tÈva paccayehi vicchinnadese phalassa uppatti siddhÈ, kima~gaÑ pana atÊtehi paÒcavokÈrabhavehi. Yattha vipÈkaviÒÒÈÓassa paccayo, tatthassa nissayabh|tassa vatthussa sahabhÈvÊnaÒca khandhÈnaÑ sambhavoti laddhokÈsena kammunÈ nibbattiyamÈnassa avasesapaccayantarasahitassa vipÈkaviÒÒÈÓassa uppattiyaÑ nÈlaÑ vicchinnadesatÈ vibandhÈya. YathÈ ca anekakappasahassantarikÈpi cutikkhandhÈ upapattikkhandhÈnaÑ anantarapaccayoti na kÈlad|ratÈ, evaÑ anekayojanasahassantarikÈpi te tesaÑ anantarapaccayo hontÊti na desad|ratÈ.


EvaÑ cutikkhandhanirodhÈnantaraÑ upapattiÔÔhÈne paccayantarasamavÈyena paÔisandhikkhandhÈ pÈtubhavantÊti nattheva antarÈbhavo. Asati ca tasmiÑ yaÑ tassa keci “bhÈvibhavanibbattakakammuno tato eva bhÈvipurimakÈlabhavÈkÈro sajÈtisuddhadibbacakkhugocaro ahÊnindriyo kenaci appaÔihatagamano gandhÈhÈro”ti evamÈdikÈraÓÈkÈrÈdiÑ vaÓÓenti, taÑ vaÒjhÈtanayassa rassadÊghasÈmatÈdivivÈdasadisanti veditabbaÑ.

AntarÈbhavakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. KÈmaguÓakathÈvaÓÓanÈ

510. SabbepÊti kusalÈkusalakkhandhÈdayopi. Tesampi hi ÈlambanatthikatÈlakkhaÓassa kattukamyatÈchandassa vasena siyÈ kamanaÔÔhatÈti adhippÈyo. DhÈtukathÈyaÑ1 “kÈmabhavo paÒcahi khandhehi ekÈdasahi Èyatanehi sattarasahi dhÈt|hi sa~gahito. Katihi asa~gahito? Na kehici khandhehi ekenÈyatanena ekÈya dhÈtuyÈ asa~gahito”ti ÈgatattÈ Èha “upÈdinnakkhandhÈnameva kÈmabhavabhÈvo dhÈtukathÈyaÑ dassito”ti. PaÒcÈti gaÓanaparicchedo, tadaÒÒagaÓananivattanatthoti “paÒca kÈmaguÓÈ”ti vacanaÑ tato aÒÒesaÑ tabbhÈvaÑ nivattetÊti Èha “paÒceva kÈmakoÔÔhÈsÈ kÈmoti vuttÈ”ti. Tato eva kÈmadhÈt|ti vacanaÑ na aÒÒassa nÈmaÑ, tesaÑyeva nÈmanti attho. TayidaÑ paravÈdino matimattanti vuttaÑ “iminÈ adhippÈyenÈ”ti. EvaÑ vacanamattanti evaÑ “paÒcime kÈmaguÓÈ”ti vacanamattaÑ nissÈya, na panatthassa aviparÊtaÑ atthanti attho.

KÈmaguÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. R|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ

515-516. R|padhÈt|ti gacanatoti “kÈmadhÈtur|padhÈtu-ar|padhÈt|”ti ettha r|padhÈt|ti vuttattÈ. R|pÊdhammehevÈti ruppanasabhÈvehiyeva dhammehi. “Tayome bhavÈ”ti-ÈdinÈ paricchinnÈti tayome ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 13 piÔÔhe.


bhavÈ, tisso dhÈtuyoti ca evaÑ paricchinnÈ. “DhÈtuyÈ ÈgataÔÔhÈne bhavena paricchinditabbaÑ, bhavassa ÈgataÔÔhÈne dhÈtuyÈ paricchinditabban”ti hi vuttaÑ, tasmÈ kÈmar|pÈr|pÈvacaradhammÈva taÑtaÑbhummabhÈvena paricchinnÈ evaÑ vuttÈ.

R|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. Ar|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ

517-518. PurimakathÈyanti r|padhÈtukathÈyaÑ. AvisesenÈti pavattiÔÔhÈnavasena visesaÑ akatvÈ.

Ar|padhÈtukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. R|padhÈtuyÈ-ÈyatanakathÈvaÓÓanÈ

519. OkÈsabhÈvenÈti vatthubhÈvena. TathÈvidhanti ghÈnÈdi-ÈkÈraÑ.

R|padhÈtuyÈ-ÈyatanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. Ar|per|pakathÈvaÓÓanÈ

524-526. NissaraÓaÑ nÈma nissaritabbe sati hoti, na asati, tasmÈ “ar|pabhave sukhumar|paÑ atthi, yato nissaraÓaÑ taÑ Èruppan”ti Èha.

Ar|per|pakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. R|paÑkammantikathÈvaÓÓanÈ

527-537. PakappayamÈnÈti pakÈrehi kappayamÈnÈ attano sampayuttÈnaÒca kiccaÑ samatthayamÈnÈ. TenÈha “sampayuttesu adhikaÑ byÈpÈraÑ kurumÈnÈ”ti.

R|paÑkammantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. JÊvitindriyakathÈvaÓÓanÈ

540. AntaÑgahetvÈ vadatÊti “atthi ar|padhammÈnaÑ Èyu Ôhiti yapanÈ yÈpanÈ iriyanÈ vattanÈ pÈlanÈ, atthi ar|pajÊvitindriyan”ti tasmiÑ paÒhe “atthi ar|pajÊvitindriyan”ti imaÑ antaÑ pariyosÈnaÑ gahetvÈ vadati. VattuÑ yutto samudÈyassa icchanto tadavayavassa icchatÊti. Na hi avayavehi vinÈ samudÈyo nÈma atthi. 541. TamevÈti ar|paÑ cittavippayuttameva. 542. TadÈpÊti samÈpajjanavuÔÔhÈnakÈlepi. 544-545. So yutto dvinnaÑ r|pÈr|pajÊvitindriyÈnaÑ sakasamaye icchitattÈ.

JÊvitindriyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. KammahetukathÈvaÓÓanÈ

546. “PÈÓÈtipÈtakammassa het|”ti-Èdikassa parihÈnikathÈyaÑ anÈgatattÈ yo tattha Ègatanayo, tameva dassento “sesanti -pa- vadatÊ”ti Èha. SampaÔicchanavacananti sampaÔicchÈpanavacanaÑ. TaÑ paravÈdiÑ. TaÑtaÑladdhisampaÔicchÈpanaÑ vÈ gÈhÈpananti dassento “pakkhan”ti-ÈdimÈha.

KammahetukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

AÔÔhamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. Navamavagga

1. ŒnisaÑsadassÈvÊkathÈvaÓÓanÈ

547. DaÔÔhabbassa ÈdÊnavato ÈnisaÑsato ca yadipi paravÈdinÈ pacchÈ nÈnÈcittavasena paÔiÒÒÈtaÑ, pubbe pana ekato katvÈ paÔijÈni, na


ca taÑ laddhiÑ pariccaji. Tenassa adhippÈyamaddanaÑ yuttanti daÔÔhabbaÑ. TenevÈha “anicca -pa- paÔiÒÒÈtattÈ”ti. ŒrammaÓavasenÈti ÈrammaÓakaraÓavasena, na kiccanipphattivasenÈti adhippÈyo. IdaÑ ÈnisaÑsakathÈnuyuÒjanaÑ ÈnisaÑsadassanaÒca. ©ÈÓaÑ vipassanÈ paÔivedhaÒÈÓassa viya anubodhaÒÈÓassapi yathÈrahaÑ pavattinivattÊsu kiccakaraÓaÑ yuttanti adhippÈyo.

ŒnisaÑsadassÈvÊkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AmatÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ

549. EvamÈdinÈ suttabhayenÈti ettha Èdi-saddena “anÈsavaÒca vo bhikkhave dhammaÑ desessÈmi anÈsavagÈminiÒca paÔipadan”ti-ÈdÊni suttapadÈni sa~gaÓhÈti.

AmatÈrammaÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. R|paÑsÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ

552-553. “TadappatiÔÔhaÑ anÈrammaÓan”ti-ÈdÊsu paccayattho ÈrammaÓa-saddo. “R|pÈyatanaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ ÈrammaÓapaccayena paccayo”ti-ÈdÊsu1 olubbhaÔÔhoti Èha “paccayaÔÔho olubbhaÔÔho”ti. EvaÑ vibhÈge vijjamÈneti tattha paccayÈyattavuttitÈ paccayaÔÔho2, daÓÉarajju-Èdi viya dubbalassa cittacetasikÈnaÑ ÈlambitabbatÈya upatthambhanaÔÔho olubbhaÔÔho. VisesÈbhÈvaÑ paccayabhÈvasÈmaÒÒena kappetvÈ vÈ.

R|paÑsÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. AnusayÈ-anÈrammaÓÈtikathÈvaÓÓanÈ

554-556. “ImasmiÑ satÊ”ti iminÈ maggena aniruddhatÈpi sa~gahitÈti Èha “appahÊnattÈva atthÊti vuccatÊ”ti. Na pana vijjamÈnattÈti ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 1 piÔÔhe. 2. SappaccayaÔÔho (Ka)


avadhÈraÓena nivattitaÑ dasseti, vijjamÈnattÈ dharamÈnattÈ khaÓattayasama~gibhÈvatoti attho.

AnusayÈ-anÈrammaÓÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. ©ÈÓaÑanÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ

557-558. Yassa adhigatattÈ arahato pariÒÒeyyÈdÊsu anavasesato sammoho vigato, taÑ aggamaggaÒÈÓaÑ sandhÈya “maggaÒÈÓassÈ”ti vadanti. YasmÈ tassa sabbassa satokÈritÈ viya sampajÈnakÈritÈ, tasmÈ tena ÒÈÓena so ÒÈÓÊ. SatipaÒÒÈvepullappatto hi so uttamapuriso.

©ÈÓaÑanÈrammaÓantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. VitakkÈnupatitakathÈvaÓÓanÈ

562. DvÊhipÊti dvÊhi visesehi, visesena visesaÑ akatvÈti attho.

VitakkÈnupatitakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. VitakkavipphÈrasaddakathÈvaÓÓanÈ

563. Sabbasoti sabbappakÈrato, so pana pakÈro pavattiÔÔhÈnakÈlavasena gahetabboti Èha “sabbattha sabbadÈ vÈ”ti. Te ca ÔhÈnakÈlÈ “vitakkayato”ti-Èdivacanato cittavisesavasena gahetabbÈti vuttaÑ “savitakkacittes|”ti. “VitakketvÈ vÈcaÑ bhindatÊ”ti1 suttapadaÑ ayoniso gahetvÈ “vitakkavipphÈramattaÑ saddo”ti Èha.

VitakkavipphÈrasaddakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 376; SaÑ 2. 483 piÔÔhesu.


9. NayathÈcittassavÈcÈtikathÈvaÓÓanÈ

565. MusÈvÈdo na hotÊti vuttaÑ anÈpattÊti sambandho.

NayathÈcittassavÈcÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. AtÊtÈnÈgatasamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ

568-570. SamannÈgatapaÒÒattiyÈti sama~gibhÈvapaÒÒattiyÈ. TenevÈha “paccuppannadhammasama~gÊ samannÈgatoti vuccatÊ”ti. PaÔilÈbhapaÒÒattiyÈti adhigamanapaÒÒattiyÈ. Ayanti “samannÈgato”ti vuccamÈnapuggalassa yo tathÈ vattabbÈkÈro, ayaÑ samannÈgatapaÒÒatti nÈma. Esa nayo sesesupi.

AtÊtÈnÈgatasamannÈgatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

NavamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. Dasamavagga


571-572. Sakasamaye “purimacittassa nirodhÈnantaraÑ pacchimacittaÑ uppajjatÊ”ti icchitaÑ, paravÈdÊ pana “yasmiÑ khaÓe bhava~gacittaÑ, tasmiÑyeva khaÓe kiriyamayacittaÑ uppajjatÊ”ti vadati. EvaÑ sati purimapacchimacittÈnaÑ sahabhÈvopi anuÒÒÈto hoti. TenÈha “bha~gakkhaÓena sahevÈ”ti. TathÈ ca sati vipÈkakiriyakkhandhÈnaÑ viya kiriyavipÈkakkhandhÈnaÑ vipÈkavipÈkakkhandhÈnaÑ kiriyakiriyakkhandhÈnaÒca vuttanayena sahabhÈvo vattabboti imamatthaÑ dassento “bhava~gacittassÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha upapattibhavabhÈvena esiyÈ icchitabbÈti upapattesiyÈ vipÈkakkhandhÈ, te ca yebhuyyena bhava~gapariyÈyakÈti aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ “upapattesiyanti sa~khaÑ gatassa bhava~gacittassÈ”ti. ŒdipariyosÈnamattaÑ hi tassa paÔisandhicuticittaÑ, tadÈrammaÓaÑ bhava~gantveva vuccatÊti. CakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ


kiriyÈvemajjhe patitattÈ kiriyÈcatukkhandhaggahaÓena gahaÓaÑ yuttanti vuttaÑ. CakkhuviÒÒÈÓÈdÊnanti hi Èdi-saddena na sotaviÒÒÈÓÈdÊnaÑyeva gahaÓaÑ, atha kho sampaÔicchanasantÊraÓÈnampÊti daÔÔhabbaÑ.

NirodhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. PaÒcaviÒÒÈÓasama~gissamaggakathÈvaÓÓanÈ

576. LakkhaÓanti paÒcaviÒÒÈÓÈnaÑ uppannÈrammaÓatÈdi-avitathekappakÈratÈlakkhaÓaÑ. KÈmaÑ manoviÒÒÈÓaÑ avatthukampi hoti, savatthukatte pana tampi uppannavattukameva. TathÈ hi pÈÄiyaÑ ÔhapanÈyaÑ “haÒci paÒcaviÒÒÈÓÈ uppannÈrammaÓÈ”tveva vuttaÑ. ManoviÒÒÈÓassapi uppannavatthukatÈpariyÈyo atthÊti “paÒca viÒÒÈÓÈ”ti avatvÈ “cha viÒÒÈÓÈ uppannavatthukÈ”ti vutte “no ca vata re vattabbe paÒcaviÒÒÈÓasama~gissa atthi maggabhÈvanÈ”ti vattuÑ na sakkÈti dassento Èha “cha viÒÒÈÓÈ -pa- adhippetan”ti. 577. “AnimittaÑ suÒÒataÑ appaÓihitan”ti nibbÈnassa te pariyÈyÈ. CakkhuviÒÒÈÓassa animittagÈhibhÈve suÒÒatÈrammaÓatÈpi siyÈti vuttaÑ “tadeva suÒÒatanti adhippÈyo”ti.

PaÒcaviÒÒÈÓasama~gissamaggakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PaÒcaviÒÒÈÓÈsÈbhogÈtikathÈvaÓÓanÈ

584-586. SÈ pana namitvÈ pavatti. ŒramaÓappakÈraggahaÓanti ÈrammaÓassa iÔÔhÈniÔÔhappakÈrassa gahaÓaÑ. Yena ÈrammaÓappakÈraggahaÓena kusalacittassa alobhÈdÊhi sampayogo akusalacittassa lobhÈdÊhi sampayogo hoti, so Èbhogoti dasseti.

PaÒcaviÒÒÈÓÈsÈbhogÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


6. DvÊhisÊlehÊtikathÈvaÓÓanÈ

587-589. Appavattinirodhanti anuppÈdanirodhaÑ. SÊlassa vÊtikkamoyeva nirodho sÊlavÊtikkamanirodho. NinnÈnaÑ khaÓikanirodhaÑ sallakkhento.

DvÊhisÊlehÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. SÊlaÑacetasikantikathÈvaÓÓanÈ

590-594. ®hitena avinaÔÔhena. UpacayenÈti sÊlabh|tena kamm|pacayena. “DÈnaÑ acetasikan”ti kathÈyaÑ vuttanayenÈti yathÈ “na vattabbaÑ cetasiko dhammo dÈnanti? ŒmantÈ. DÈnaÑ aniÔÔhaphalanti -pa-. Tena hi cetasiko dhammo dÈnan”ti pÈÄi pavattÈ, evaÑ tadanusÈrena “na vattabbaÑcetasikaÑ sÊlanti? ŒmantÈ. SÊlaÑ aniÔÔhaphalan”ti-ÈdinÈ sÊlassa cetasikabhÈvasÈdhakÈni suttapadÈni ca ÈnetvÈ tadatthadassanavasena acetasiko r|pÈdidhammo ÈyatiÑ vipÈkaÑ deti. Yadi so sÊlaÑ bhaveyya, vinÈ saÑvarasamÈdÈnena vinÈ viratiyÈ sÊlavÈ nÈma siyÈ. YasmÈ pana samÈdÈnacetanÈ virati saÑvaro sÊlaÑ, tasmÈ “sÊlaÑ iÔÔhaphalaÑ kantaphalan”ti-ÈdinÈ yojanÈ kÈtabbÈti imamatthaÑ sandhÈya vuttaÑ “vuttanayenÈ”ti, vuttanayÈnusÈrenÈti attho. YasmÈ pana pÈÄiyaÑ yathÈ “sÊlaÑ acetasikan”ti kathÈ ÈgatÈ, tathÈ “dÈnaÑ acetasikan”ti visuÑ ÈgatÈ kathÈ natthi, tasmÈ “sÈ pana kathÈ maggitabbÈ”ti vuttaÑ.

SÊlaÑacetasikantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. SamÈdÈnahetukathÈvaÓÓanÈ

598-600. SamÈdÈnahetukathÈyaÑ “phasso detÊ”ti ÈrabhitvÈ yÈva kaÓhasukkasappaÔibhÈgÈ dhammÈ sammukhÊbhÈvaÑ ÈgacchantÊti ÈrÈmaropÈdisuttÈharaÓaÒcÈti ettakameva paribhogakathÈya sadisanti Èha “samÈdÈna -pa- daÔÔhabbÈ”ti.

SamÈdÈnahetukathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


11. AviÒÒattidussÊlyantikathÈvaÓÓanÈ

603-604. MahÈbh|tÈni upÈdÈya pavatto aÒÒacittakkhaÓepi labbhamÈno kusalÈkusalÈnubandho aviÒÒattÊti ayaÑ vÈdo “cittavippayutto apuÒÒ|pacayo”ti iminÈ sa~gahitoti tato aÒÒÈnubandhÈyaÑ “ÈÓattiyÈ”ti-Èdi vuttanti taÑ dassetuÑ “ÈÓattiyÈ -pa- adhippÈyo”ti vuttaÑ. Tattha ÈÓatto yadÈ ÈÓattabhÈvena vihiÑsÈdikiriyaÑ sÈdheti, tadÈ ÈÓattiyÈ pÈÓÈtipÈtÈdÊsu a~gabhÈvo veditabbo. SÈpanÈÓatti pÈrivÈsikabhÈvena viÒÒattirahitÈ nÈma hotÊti paravÈdino adhippÈyo, taÑ tassetuÑ “ekasmiÑ divase”ti-Èdi vuttaÑ.

AviÒÒattidussÊlyantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DutiyopaÓÓÈsako samatto. _____

11. EkÈdasamavagga


614-615. “AndhakÈ”ti vuttÈ pubbaseliya-aparaseliyarÈjagirikasiddhatthikÈpi yebhuyyena mahÈsaÑghikÈ evÈti vutaÑ “pubbe -pa- bhaveyyun”ti. Tattha aÒÒeti vacanaÑ dvinnaÑ kathÈnaÑ ujuvipaccanÊkabhÈvato. PurimakÈnaÒhi cakkhuviÒÒÈÓÈdisama~gÊ “ÒÈÓÊ”ti vuccati, imesaÑ so eva “ÒÈÓÊ”ti na vattabboti vutto. RÈgavigamo rÈgassa samucchindanaÑ, tathÈ aÒÒÈÓavigamo. YathÈ samucchinnÈvijjo “ÒÈÓÊ”ti paÔipakkhato “aÒÒÈÓÊ”ti, evaÑ asamucchinnÈvijjo “aÒÒÈÓÊ”ti, paÔipakkhato “ÒÈÓÊ”ti vutto. AÒÒÈÓassa vigatattÈ so “ÒÈÓÊ”ti vattabbataÑ Èpajjati1, na pana satataÑ samitaÑ ÒÈÓassa pavattanatoti adhippÈyo.

©ÈÓakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Arahati (Ka)


7. IddhibalakathÈvaÓÓanÈ

621-624. YasmiÑ Èyukappe kammakkhayena maraÓaÑ hoti, taÑ sandhÈya vuttaÑ “kammassa vipÈkavasenÈ”ti, yasmiÑ pana Èyukkhayena maraÓaÑ hoti, taÑ sandhÈya “vassagaÓanÈyÈ”ti. Tattha “na ca tÈva kÈlaÑ karoti, yÈva na taÑ pÈpakammaÑ byantÊ hotÊ”ti1 vacanato yebhuyyena niraye kammakkhayena maraÓaÑ hotÊti Èha “kammassa vipÈkavasena vÈti nirayaÑva sandhÈya vuttan”ti. “VassasataÑ vassasahassaÑ vassasatasahassÈnÊ”ti-ÈdinÈ manussÈnaÑ devÈnaÒca Èyuparicchedavacanato yebhuyyena tesaÑ Èyukkhayena maraÓaÑ hotÊti vuttaÑ “vassagaÓanÈya vÈti manusse cÈtumahÈrÈjikÈdideve ca sandhÈyÈ”ti. “Vuttan”ti ÈnetvÈ yojetabbaÑ.

IddhibalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. SamÈdhikathÈvaÓÓanÈ

625-626. SamaÑ ÔhapanaÔÔhenÈti samaÑ visamaÑ lÊnuddhaccÈdiÑ paÔibÈhitvÈ, vikkhepameva vÈ viddhaÑsetvÈ ÔhapanaÔÔhena. “Cittasantati samÈdhÊ”ti vadantena tassa cetasikabhÈvo paÔikkhitto hotÊti Èha “cetasikantaraÑ atthÊti aggahetvÈ”ti. BhÈvanÈya ÈhitavisesÈya ekaggatÈya vijjamÈnavisesapaÔikkhepo chalaÑ2, so panassa anÈhitavisesÈya ekaggatÈya sÈmaÒÒenÈti Èha “sÈmaÒÒamattenÈ”ti.

SamÈdhikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. DhammaÔÔhitatÈkathÈvaÓÓanÈ

627. AvijjÈya yÈ ÔhitatÈti avijjÈya sa~khÈrÈnaÑ anantarapaccayabhÈve yÈ niyatatÈ dhammaniyÈmatÈsa~khÈtÈ, yÈ ÔhitasabhÈvatÈ ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 205; AÑ 1. 139 piÔÔhesu. 2. ChalaÑ nÈma tividhaÑ vÈcÈchalaÑ, sÈmaÒÒachalaÑ, upacÈrachalaÒcÈti. VitthÈro pana NyÈyadassane 1. 2. 11, 12, 13, 14 suttesu passitabbo.


nipphannÈ, na dhammamattatÈÔhitatÈya nipphannÈya vasena, anantarapaccayabhÈvasa~khÈtÈ ÔhitatÈ paccayatÈ hotÊti attho. AÒÒama-aÒÒapaccayabhÈvarahitassÈti idaÑ sahajÈtanissayÈdipaccayÈnaÑ paÔikkhepapadaÑ daÔÔhabbaÑ, na aÒÒamaÒÒapaccayatÈmattassa. Sabbo tÈdisoti iminÈ samanantara-anantar|panissayanatthivigatÈsevanÈdikaÑ sa~gaÓhÈti. AÒÒamaÒÒapaccayataÒcÈti etthÈpi vuttanayena attho veditabbo. Ettha pana paccayuppannassapi paccayabhÈvato sa~khÈrÈnampi vasena yojetabbaÑ. TenÈha “tassÈ ca itarÈ”ti.

DhammaÔÔhitatÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. AniccatÈkathÈvaÓÓanÈ

628. R|pÈdÊnaÑ aniccatÈ r|pÈdike sati hoti, asati na hotÊti iminÈ pariyÈyena tassÈ tehi saha uppÈdanirodho vutto, uppÈdÈdÊsu tÊsu lakkhaÓesu aniccatÈvohÈro hotÊti yathÈ tayo daÓÉe upÈdÈya pavatto tidaÓÉavohÈro tesu sabbesu hoti, evaÑ jÈtijarÈmaraÓadhammo na nicco anicco, tassa jÈti-ÈdipakatitÈ aniccatÈsaddena vuccatÊti uppÈdÈdÊsu lakkhaÓesu aniccatÈvohÈro sambhavatÊti vuttaÑ “tÊsu -pa- hotÊ”ti. VibhÈgÈnuyuÒjanavasenÈti pabhedÈnuyuÒjanavasena. Tattha yathÈ jarÈbha~gavasena aniccatÈ pÈkaÔÈ hoti, na tathÈ jÈtivasenÈti pÈÄiyaÑ jarÈmaraÓavaseneva aniccatÈvibhÈgo dassitoti daÔÔhabbaÑ.

AniccatÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

EkÈdasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

12. DvÈdasamavagga

1. SaÑvarokammantikathÈvaÓÓanÈ

630-632. Sabbassapi manaso manodvÈrabhÈvato “vipÈkadvÈranti bhava~gamanaÑ vadatÊ”ti Èha.

SaÑvarokammantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


2. KammakathÈvaÓÓanÈ

633-635. SavipÈkÈpi dassitÈyeva nÈma hoti vuttÈvasiÔÔhÈ savipÈkÈti atthasiddhattÈ.

KammakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. SaÄÈyatanakathÈvaÓÓanÈ

638-640. ManÈyatanekadesassa vipÈkassa atthitÈya “avisesenÈ”ti vuttaÑ.

SaÄÈyatanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SattakkhattuparamakathÈvaÓÓanÈ

641-645. AssÈti imassa sattakkhattuparamassa. TenÈha “sattakkhattuparamabhÈve ca niyÈmaÑ icchasÊ”ti. Yena Ènantariyakammena. AntarÈti satta bhave anibbattetvÈ tesaÑ antareyeva. KecÊti abhayagirivÈsino. Apareti padakÈrÈ. TassÈti yo sattakkhattuparamoti vÈ, kolaÑkoloti vÈ, ekabÊjÊti vÈ bhagavatÈ ÒÈÓena paricchinditvÈ byÈkato, tassa yathÈvuttaparicchedÈ antarÈ uparimaggÈdhigamo natthi avitathadesanattÈ. YathÈparicchedameva tassa abhisamayo, svÈyaÑ vibhÈgo tesaÑyeva puggalÈnaÑ indriyaparopariyattena veditabbo bhavaniyÈmena tÈdisassa kassaci abhÈvato. YasmÈ kassaci mudukÈnipi indriyÈni paccayavisesena tikkhabhÈvaÑ ÈpajjeyyuÑ, tasmÈ tÈdisaÑ santÈya “bhabboti vuccati, na so abhabbo nÈmÈ”ti ca vuttaÑ. YasmÈ pana bhagavÈ na tÈdisaÑ “sattakkhattuparamo”ti-ÈdinÈ niyametvÈ byÈkaroti, tasmÈ Èha “na pana antarÈ abhisametuÑ bhabbatÈ vuttÈ”ti. AyaÒca nayo ekantena icchitabbo. AÒÒathÈ puggalassa sa~karo siyÈti dassento “yadi cÈ”ti-ÈdimÈha.

SattakkhattuparamakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

DvÈdasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


13. Terasamavagga

1. KappaÔÔhakathÈvaÓÓanÈ

654-657. “HeÔÔhÈ vuttÈdhippÈyamevÈ”ti idaÑ iddhibalakathÈyaÑ yaÑ vuttaÑ “atÊtaÑ anÈgatanti idaÑ avisesena kappaÑ tiÔÔheyyÈti paÔiÒÒÈtattÈ codetÊ”ti-Èdi, taÑ sandhÈya vuttanti Èha “heÔÔhÈti iddhibalakathÈya”ti. Tattha “dve kappe”ti-Èdi-ÈyuparicchedÈtikkamasamatthatÈcodanÈvasena ÈgatÈ, idha pana saÑghabhedako Èyukappameva aÔÔhatvÈ yadi ekaÑ mahÈkappaÑ tiÔÔheyya, yathÈ ekaÑ, evaÑ anekepi kappe tiÔÔheyyÈti codanÈ kÈtabbÈ.

KappaÔÔhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. NiyatassaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ

663-664. AppattaniyÈmÈnanti ye anuppannamicchattasammattaniyatadhammÈ puggalÈ, tesaÑ dhamme. Ke pana te? YathÈvuttapuggalasantÈnapariyÈpannÈ dhammÈ. Te hi bh|mittayapariyÈpannatÈya “tebh|makÈ”ti vuttÈ. Ye pana pattaniyÈmÈnaÑ santÈne pavattÈ aniyatadhammÈ, na tesamettha sa~gaho kato. Na hi tehi samannÈgamena aniyatatÈ atthi. tenevÈha “tehi samannÈgatopi aniyatoyevÈ”ti. IdaÑ vohÈramattanti iminÈ niyÈmo nÈma koci dhammo natthi, upacitasambhÈratÈya abhisambujjhituÑ bhabbatÈva tathÈ vuccatÊti dasseti. Niyatoti vacanassa kÈraÓabhÈvena vuttoti yojanÈ. UbhayassapÊti niyato niyÈmaÑ okkamatÊti vacanadvayassa.

NiyatassaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AsÈtarÈgakathÈvaÓÓanÈ

674. EvaÑpavattamÈnoti “aho vata me bhaveyyÈ”ti evaÑ patthanÈkÈrena pavattamÈno. AÒÒathÈti nandanÈdi-ÈkÈrena.

AsÈtarÈgakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


9. DhammataÓhÈ-abyÈkatÈtikathÈvaÓÓanÈ

676-680. GahetvÈti etena gahaÓamattameva taÑ, na pana sÈ tÈdisÊ atthÊti dasseti. Na hi lokuttarÈrammaÓÈ abyÈkatÈ vÈ taÓhÈ atthÊti. TÊhi koÔÔhÈsehÊti kÈmabhavavibhavataÓhÈkoÔÔhÈsehi. R|pataÓhÈdibhedÈ chapi taÓhÈ.

DhammataÓhÈ-abyÈkatÈtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

TerasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

14. Cuddasamavagga

1. KusalÈkusalapaÔisandahanakathÈvaÓÓanÈ

686-690. AnantarapaccayabhÈvoyevettha paÔisandhÈnaÑ ghaÔanaÒcÈti Èha “anantaraÑ uppÈdetÊ”ti.

KusalÈkusalapaÔisandahanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SaÄÈyatanuppattikathÈvaÓÓanÈ

691-692. Keci vÈdinoti kÈpile1 sandhÈyÈha. Te hi abhibyattavÈdino vijjamÈnameva kÈraÓe phalaÑ anabhibyattaÑ hutvÈ ÔhitaÑ pacchÈ abhibyattiÑ gacchatÊti vadantÈ bÊjÈvatthÈya vijjamÈnÈpi rukkhÈdÊnaÑ na a~kurÈdayo Èvibhavanti, bÊjamattaÑ ÈvibhÈvaÑ gacchatÊti kathenti.

SaÄÈyatanuppattikathÈvaÓÓana niÔÔhitÈ. _____

3. AnantarapaccayakathÈvaÓÓanÈ

693-697. AnantaruppattiÑ sallakkhentoti cakkhuviÒÒÈÓÈnantaraÑ sotaviÒÒÈÓuppattiÑ maÒÒamÈno. SotaviÒÒÈÓanti vacaneneva tassa ______________________________________________________________ 1. SaÑkhyadassane 1. 122 suttaÑ passitabbaÑ.


cakkhusannissayatÈ r|pÈrammaÓatÈ ca paÔikkhittÈ, paÔiÒÒÈtÈ ca sotasannissayatÈ saddÈrammaÓatÈ cÈti Èha “na so cakkhumhi saddÈrammaÓan”ti1. Tattha saddÈrammaÓanti “sotaviÒÒÈÓaÑ icchatÊ”ti ÈnetvÈ sambandhitabbaÑ. TayidaÑ cakkhuviÒÒÈÓassa anantaraÑ sotaviÒÒÈÓaÑ uppajjatÊti laddhiyÈ evaÑ ÒÈyatÊti Èha “anantar|paladdhivasena ÈpannattÈ”ti.

AnantarapaccayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. Ariyar|pakathÈvaÓÓanÈ

698-699. SammÈvÈcÈdÊti sammÈvÈcÈkammantÈ. Tattha sammÈvÈcÈ saddasabhÈvÈ, itaro ca kÈyaviÒÒattisabhÈvo, ubhayampi vÈ viÒÒattÊti adhippÈyena r|pantissa laddhi.

Ariyar|pakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. AÒÒo-anusayotikathÈvaÓÓanÈ

700-701. TasmiÑ samayeti kusalÈbyÈkatacittakkhaÓe. So hÊti pacchimapÈÔho.

AÒÒo-anusayotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. PariyuÔÔhÈnaÑcittavippayuttantikathÈvaÓÓanÈ

702. Teti rÈgÈdayo. TasmÈti yasmÈ vipassantassapi rÈgÈdayo uppajjanti, tasmÈ.

PariyuÔÔhÈnaÑcittavippayuttantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. R|pÈrammaÓanti (M|laÔÊkÈyaÑ)


7. PariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ

703-705. Kilesavatthu-okÈsavasenÈti kilesakÈmavatthukÈmabh|mivasena. R|padhÈtusahagatavasena anusetÊti kÈmarÈgoyathÈ kÈmavitakkasa~khÈtÈya kÈmadhÈtuyÈ saha paccayasamavÈye uppajjanÈraho, tameva r|padhÈtuyÈpÊti attho. RÈgÈdikÈraÓalÈbhe uppatti-arahatÈ hi anusayanaÑ.

PariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. AbyÈkatakathÈvaÓÓanÈ

706-708. SabbathÈpÊti avipÈkabhÈvenapi sassatÈdibhÈvenapi.

AbyÈkatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. ApariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ

709-710. TasmÈ diÔÔhi lokiyapariyÈpannÈ na hotÊti atthaÑ vadanti, evaÑ sati atippasa~go hoti vÊtadosÈdivohÈrabhÈvato. Tato aÒÒathÈ atthaÑ vadanto “r|padiÔÔhiyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha Èdi-saddena ar|padiÔÔhi-ÈdiÑ sa~gaÓhÈti. ParavÈdi-adhippÈyavasena ayamatthavibhÈvanÈti Èha “yadi ca pariyÈpannÈ siyÈ”ti. TathÈ ca satÊti diÔÔhiyÈ kÈmadhÈtupariyÈpannatte satÊti attho. TasmÈti “vÊtadiÔÔhiko”ti evaÑ vohÈrÈbhÈvato. Na hi sÈ tassa avigatÈ diÔÔhi, yato so vÊtadiÔÔhikoti na vuccati. YenÈti kÈmadiÔÔhibhÈvena.

ApariyÈpannakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

CuddasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.



1. PaccayatÈkathÈvaÓÓanÈ

711-717. Vavatthitoti asaÑkiÓÓo. Yo hi dhammo yena paccayabhÈvena paccayo hoti, tassa tato aÒÒenapi aÒÒenapi paccayabhÈve sati paccayatÈ smÈkiÓÓÈ nÈma bhaveyya. ViruddhÈsambhavÊnaÑ viya tabbidhurÈnaÑ paccayabhÈvÈnaÑ sahabhÈvaÑ paÔikkhipati.

PaccayatÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. AÒÒamaÒÒapaccayakathÈvaÓÓanÈ

718-719. SahajÈtÈti vuttattÈ na sa~khÈrapaccayÈ ca avijjÈti vuttattÈti adhippÈyo. AnantarÈdinÈpi hi sa~khÈrÈ avijjÈya paccayÈ hontiyeva. AÒÒamaÒÒÈnantaraÑ avatvÈ avigatÈnantaraÑ sampayuttassa vacanaÑ kamabhedo, atthiggahaÓeneva gahito atthipaccayabh|toyeva dhammo nissayapaccayo hotÊti. AsÈdhÈraÓatÈyÈti padantarÈsÈdhÈraÓatÈya. TenÈha “vakkhati hÊ”ti-Èdi.

AÒÒamaÒÒapaccayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. TatiyasaÒÒÈvedayitakathÈvaÓÓanÈ

732. Yadipi sesaÑ nÈma gahitato aÒÒaÑ, tathÈpi pakaraÓaparicchinnamevettha taÑ gayhatÊti dassento “yesaÑ -pa- adhippÈyo”ti vatvÈ puna anavasesameva sa~gaÓhanto “asaÒÒasattÈnampi cÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha sabbasatte sandhÈyÈti adhippÈyoti yojanÈ. PÈÓisamphassÈpi kamantÊti-ÈdikaÑ sarÊrapakatÊti sambandho. 733-734. PaÒcahi viÒÒÈÓehi na cavati, na upapajjatÊti vÈdaÑ paravÈdÊ nÈnujÈnÈtÊti Èha “sutta -pa- vattabban”ti.

TatiyasaÒÒÈvedayitakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. AsaÒÒasattupikÈkathÈvaÓÓÈna

735. YathÈ vitakkavicÈrapÊtisukhavirÈgavasena pavattÈ samÈpatti vitakkÈdirahitÈ hoti, evaÑ saÒÒÈvirÈgavasena pavattÈpi saÒÒÈrahitÈva siyÈti tassa laddhÊti dassento Èha “sÈpi asaÒÒitÈ -pa- dassetÊ”ti. 736. Yadi catutthajjhÈnasamÈpatti kathaÑ asaÒÒasamÈpattÊti codanaÑ sandhÈyÈha “saÒÒÈvirÈgavasena samÈpannattÈ asaÒÒitÈ, na saÒÒÈya abhÈvato”ti.

AsaÒÒasattupikÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. Kamm|pacayakathÈvaÓÓanÈ

738-739. “Kamm|pacayo kammena sahajÈto”ti puÔÔho sampayuttasahajÈtataÑ sandhÈya paÔikkhipati, vippayuttasahajÈtataÑ sandhÈya paÔijÈnÈtÊti. Vippayuttassapi hi atthi sahajÈtatÈ cittasamuÔÔhÈnar|passa viyÈti adhippÈyo. 741. TiÓÓanti kammakamm|pacayakammavipÈkÈnaÑ.

Kamm|pacayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PannarasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Tatiyo paÓÓÈsako samatto. _____

16. SoÄasamavagga

3. SukhÈnuppadÈnakathÈvaÓÓanÈ

747-748. Na tassÈti yassa taÑ anuppadissati, na tassa. Yo hi anuppÈdeti, yassa ca anuppadeti, tadubhayavinimuttÈ idha pareti adhippetÈ.

SukhÈnuppadÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


4. AdhiggayhamanasikÈrakathÈvaÓÓanÈ

749-753. TaÑcittatÈyÈti ettha manasikaronto yadi sabbasa~khÈre ekato manasi karoti, yena cittena manasi karoti, sabbasa~khÈrantogadhattÈ tasmiÑyeva khaÓe taÑ cittaÑ manasi kÈtabbaÑ etassÈti taÑcittatÈ nÈma doso ÈpajjatÊti dassento Èha “tadeva ÈrammaÓabh|tan”ti-Èdi. Etena tasseva tena manasikaraÓÈsambhavamÈha, taÑ vÈti-ÈdinÈ pana sasaÑvedanÈvÈdÈpattinti ayametesaÑ viseso.

AdhiggayhamanasikÈrakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SoÄasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. Atthi-arahatopuÒÒ|pacayakathÈvaÓÓanÈ

776-779. KiriyacittaÑ abyÈkataÑ anÈdiyitvÈti “kiriyacittaÑ abyÈkatan”ti aggahetvÈ, dÈnÈdipavattanena dÈnamayÈdipuÒÒattena ca gahetvÈti attho.

Atthi-arahatopuÒÒ|pacayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. Natthi-arahato-akÈlamacc|tikathÈvaÓÓanÈ

780. AladdhavipÈkavÈrÈnanti vipÈkadÈnaÑ pati aladdhokÈsÈnaÑ. ByantÊbhÈvanti vigatantataÑ, vigamaÑ avipÈkanti attho. 781. Tato paranti byatirekena atthasiddhi, na kevalena anvayenÈti Èha “tÈva na kamati, tato paraÑ kamatÊti laddhiyÈ paÔikkhipatÊ”ti. Tattha tato paranti pubbe katassa kammassa parikkhayagamanato paraÑ. Natthi pÈÓÈtipÈto pÈÓÈtipÈtalakkhaÓÈbhÈvatoti adhippÈyo. Tameva lakkhaÓÈbhÈvaÑ dassetuÑ “pÈÓo pÈÓasaÒÒitÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha na tenÈti yo parena upakkamo


kato, tena upakkamena na mato, dhammatÈmaraÓeneva matoti dubbiÒÒeyyaÑ avisesavid|hi, dubbiÒÒeyyaÑ vÈ hotu suviÒÒeyyaÑ vÈ, a~gapÈrip|riyÈva pÈÓÈtipÈto.

Natthi-arahato-akÈlamacc|tikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. SabbamidaÑkammatotikathÈvaÓÓanÈ

784. AbÊjatoti sabbena sabbaÑ abÊjato aÒÒabÊjato ca. Tanti deyyadhamaÑ, gilÈnapaccayanti attho.

SabbamidaÑkammatotikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. IndriyabaddhakathÈvaÓÓanÈ

788. VinÈpi aniccaÔÔhenÈti1 aniccaÔÔhaÑ ÔhapetvÈpi aÔÔhapetvÈpÊti attho, na aniccaÔÔhavirahenÈti. Na hi aniccaÔÔhavirahitaÑ anindriyabaddhaÑ atthi.

IndriyabaddhakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. NavattabbaÑsaÑghodakkhiÓaÑvisodhetÊtikathÈvaÓÓanÈ

793-794. AppaÔiggahaÓatoti paÔiggÈhakattÈbhÈvato.

NavattabbaÑsaÑghodakkhiÓaÑvisodhetÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. DakkhiÓÈvisuddhikathÈvaÓÓanÈ

800-801. PaÔiggÈhakanirapekkhÈti paÔiggÈhakassa guÓavisesanirapekkhÈ, tassa dakkhiÓeyyabhÈvena vinÈti attho. TenÈha ______________________________________________________________ 1. AniccattenÈti (M|laÔÊkÈyaÑ)


“paÔiggÈhakena paccayabh|tena vinÈ”ti. Sabbametanti laddhikittanena vittabhÈvameva paÔijÈnÈti. PaÔiggÈhakassa vipÈkanibbattanaÑ dÈnacetanÈya mahÈphalatÈ. PaccayabhÈvoyeva hi tassa, na tassÈ kÈraÓattaÑ. TenÈha “dÈnacetanÈnibbattanena yadi bhaveyyÈ”ti-Èdi.

DakkhiÓÈvisuddhikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

SattarasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. ManussalokakathÈvaÓÓanÈ

802-803. GahaÓanti micchÈgahaÓaÑ.

ManussalokakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. DhammadesanÈkathÈvaÓÓanÈ

804-806. Tassa ca nimmitabuddhassa desanaÑ sampaÔicchitvÈ ÈyasmatÈ Ènandena sayameva ca desito.

DhammadesanÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. JhÈnasa~kantikathÈvaÓÓanÈ

813-816. VitakkavicÈresu virattacittatÈ tattha ÈdÊnavamanasikÈro, tadÈkÈro ca dutiyajjhÈnupacÈroti Èha “vitakkavicÈrÈ ÈdÊnavato manasi kÈtabbÈ, tato dutiyajjhÈnena bhavitabban”ti.

JhÈnasa~kantikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. JhÈnantarikakathÈvaÓÓanÈ

817-819. Na paÔhamajjhÈnaÑ vitakkÈbhÈvato, nÈpi dutiyajjhÈnaÑ vicÈrasabbhÈvatoti jhÈnametaÑ na hotÊti dassento Èha “paÔhamajjhÈnÈdÊsu aÒÒatarabhÈvÈbhÈvato na jhÈnan”ti.

JhÈnantarikakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. CakkhunÈr|paÑpassatÊtikathÈvaÓÓanÈ

826-827. “CakkhunÈ r|paÑ disvÈ”ti iminÈ cakkhuviÒÒÈÓena paÔijÈnanassa aggahaÓe aruciÑ s|cento Èha “manoviÒÒÈÓapaÔijÈnanaÑ kira sandhÈyÈ”ti. TenevÈha “manoviÒÒÈÓapaÔijÈnanaÑ panÈ”ti-Èdi. TasmÈti manoviÒÒÈÓapaÔijÈnanasseva adhippetattÈti attho. EvaÑ santeti yadi r|pena r|paÑ paÔivijÈnÈti, r|paÑ paÔivijÈnantampi manoviÒÒÈÓaÑ r|pavijÈnanaÑ hoti, na r|padassananti Èha “manoviÒÒÈÓapaÔijÈnanaÑ pana r|padassanaÑ kathaÑ hotÊ”ti.

CakkhunÈr|paÑpassatÊtikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

AÔÔhÈrasamavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. KilesapajahanakathÈvaÓÓanÈ

828-831. Te panÈti ye ariyamaggena pahÊnÈ kilesÈ, te pana. KÈmaÒcettha maggena pahÈtabbakilesÈ maggabhÈvanÈya asati uppajjanÈrahÈ khaÓattayaÑ na ÈgatÈti ca anÈgatÈ nÈma siyuÑ, yasmÈ pana te na uppajjissanti, tasmÈ tathÈ na vuccantÊti daÔÔhabbaÑ. TenevÈha “nÈpi bhavissantÊ”ti.

KilesapajahanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


2. SuÒÒatakathÈvaÓÓanÈ

832. Yena avasavattanaÔÔhena paraparikappito natthi etesaÑ attano visayanti1 anattÈti vuccanti sabhÈvadhammÈ, svÈyaÑ anattatÈti Èha “avasavattanÈkÈro anattatÈ”ti. SÈ panÈyaÑ yasmÈ atthato asÈrakatÈva hoti, tasmÈ tadekadesena taÑ dassetuÑ “atthato jarÈmaraÓamevÈ”ti Èha. EvaÑ sati lakkhaÓasa~karo siyÈ, tesaÑ panidaÑ adhippÈyakittananti daÔÔhabbaÑ. Ar|padhammÈnaÑ avasavattanÈkÈratÈya eva hi anattalakkhaÓassa sa~khÈrakkhandhapariyÈpannatÈ.

SuÒÒatakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. SÈmaÒÒaphalakathÈvaÓÓanÈ

835-836. Pattidhammanti heÔÔhÈ vuttaÑ samannÈgamamÈha.

SÈmaÒÒakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. TathatÈkathÈvaÓÓanÈ

841-843. R|pÈdÊnaÑ sabhÈvatÈti etena r|pÈdayo eva sabhÈvatÈti imamatthaÑ paÔikkhipati. Yato taÑ paravÈdÊ r|pÈdÊsu apariyÈpannaÑ icchati. TenÈha “bhÈvaÑ hesa tathatÈti vadati, na bhÈvayogan”ti. Tattha bhÈvanti dhammamattaÑ, pakatÊti attho “jÈtidhamman”ti-ÈdÊsu viya. R|pÈdÊnaÑ hi ruppanÈdipakati tathÈ asa~khatÈti ca paravÈdino laddhi. Tena vuttaÑ “na bhÈvayogan”ti. Yena hi bhÈvo sabhÈvadhammo yujjati, ekÊbhÈvameva gacchati, taÑ ruppanÈdilakkhaÓaÑ bhÈvayogo. TaÑ pana r|pÈdito anaÒÒaÑ, tato eva sa~khataÑ, aviparÊtaÔÔhena pana “tathan”ti vuccati.

TathatÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. Visayoti (?)


6. KusalakathÈvaÓÓanÈ

844-846. AnavajjabhÈvamatteneva kusalanti yojanÈ. TasmÈti yasmÈ avajjarahitaÑ anavajjaÑ, anavajjabhÈvamatteneva ca kusalaÑ, tasmÈ nibbÈnaÑ kusalanti.

KusalakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. AccantaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ

847. YaÑ “ekavÈraÑ nimuggo tathÈ nimuggova hoti, etassa puna bhavato vuÔÔhÈnaÑ nÈma natthÊ”ti aÔÔhakathÈyaÑ ÈgataÑ, so pana ÈcariyavÈdo, na aÔÔhakathÈnayoti dassento “tÈya jÈtiyÈ -pa- maÒÒamÈno”ti Èha. Tattha tÈya jÈtiyÈti yassaÑ jÈtiyaÑ puggalo kammÈvaraÓÈdi-ÈvaraÓehi samannÈgato hoti, tÈya jÈtiyÈ. SaÑsÈrakhÈÓukabhÈvo vassabhaÒÒÈdÊnaÑ viya makkhali-ÈdÊnaÑ viya ca daÔÔhabbo. So ca ahetukÈdimicchÈdassanassa phalabhÈveneva veditabbo, na accantaniyÈmassa nÈma kassaci atthibhÈvato. YathÈ hi vimuccantassa koci niyÈmo nÈma kassaci atthibhÈvato. YathÈ hi vimuccantassa koci niyÈmo nÈma natthi ÔhapetvÈ maggena bhavaparicchedaÑ, evaÑ avimuccantassapi koci saÑsÈraniyÈmo nÈma natthi. TÈdisassa pana micchÈdassanassa balavabhÈve aparimitakappaparicchede cirataraÑ saÑsÈrappabandho hoti, apÈy|papatti ca yattha saÑsÈrakhÈÓusamaÒÒÈ.

YaÑ paneke vadanti “attheva accantaÑ saÑsaritÈ anantattÈ sattanikÈyassÈ”ti, tampi apuÒÒabahulaÑ sattasantÈnaÑ sandhÈya vuttaÑ siyÈ. Na hi mÈtughÈtakÈdÊnaÑ tenattabhÈvena sammattaniyÈmokkamanantarÈyabh|to micchattaniyÈmo viya sattÈnaÑ vimuttantarÈyakaro saÑsÈraniyÈmo nÈma natthi. YÈva pana na maggaphalassa upanissayo upalabbhati, tÈva saÑsÈro aparicchinno. YadÈ ca so upaladdho, tadÈ so paricchinno evÈti daÔÔhabbaÑ.

YathÈniyatasammÈdassanaÑ, evaÑ niyatamicchÈdassanenapi savisaye ekaÑsagÈhavasena ukkaÑsagatena bhavitabbanti tena samannÈgatassa puggalassa sati accantaniyÈme kathaÑ tasmiÑ abhinivesavisaye anekaÑsagÈho uppajjeyya, abhinivesantaraÑ vÈ viruddhaÑ yadi uppajjeyya, accantaniyÈmo eva


na siyÈti pÈÄiyaÑ vicikicchuppattiniyÈmantaruppatticodanÈ katÈ. Na hi vicikicchÈ viya sammattaniyatapuggalÈnaÑ yathÈkkamaÑ micchattasammattaniyatapuggalÈnaÑ sammattamicchattaniyatÈ dhammÈ kadÈcipi uppajjanti, aviruddhaÑ pana niyÈmantarameva hotÊti ÈnantarikantaraÑ viya micchÈdassanantaraÑ samÈnajÈtikaÑ na nivattetÊti viruddhaÑyeva dassetuÑ pÈÄiyaÑ vicikicchÈ viya sassatucchedadiÔÔhiyo eva uddhaÔÈ. Evamettha vicikicchuppattiniyÈmantaruppattÊnaÑ niyÈmantaruppattinivattakabhÈvo veditabbo, accantaniyÈmo ca nivattissatÊti ca viruddhametanti pana “vicÈretvÈva gahetabbÈ”ti vuttaÑ siyÈ.

AccantaniyÈmakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. IndriyakathÈvaÓÓanÈ

853-856. YathÈ lokuttarÈ saddhÈdayo eva saddhindriyÈdÊni, evaÑ lokiyÈpi. KasmÈ? TatthÈpi adhimokkhalakkhaÓÈdinÈ indaÔÔhasabbhÈvato. SaddheyyÈdivatth|su saddahanÈdimattameva hi tanti imamatthaÑ dassento Èha “lokuttarÈnaÑ -pa- daÔÔhabbo”ti.

IndriyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Ek|navÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

20. VÊsatimavagga


863-865. KÈmaÑ pubbabhÈgepi attheva dukkhapariÒÒÈ, atthasÈdhikÈ pana sÈ maggakkhaÓikÈ evÈti ukkaÑsagataÑ dukkhapariÒÒaÑ sandhÈya avadhÈrento Èha “dukkhaÑ -pa- maggaÒÈÓameva dÊpetÊ”ti. TaÑ pana avadhÈraÓaÑ na ÒÈÓantaranivattanaÑ, atha kho ÒÈÓantarassa yathÈdhigatakiccanivattanaÑ daÔÔhabbaÑ. TenÈha “na tasseva ÒÈÓabhÈvan”ti-Èdi.



3. NirayapÈlakathÈvaÓÓanÈ

866-868. Nerayike niraye pÈlenti, tato niggantuÑ appadÈnavasena rakkhantÊti nirayapÈlÈ1. NirayapÈlatÈya vÈ nerayikÈnaÑ narakadukkhena pariyonaddhÈya2 alaÑ samatthÈti nirayapÈlÈ. KiÑ panete nirayapÈlÈ nerayikÈ, udÈhu anerayikÈti. KiÒcettha–yadi tÈva nerayikÈ, nirayasmÈvattaniyena kammena nibbattÈti sayampi nirayadukkhaÑ paccanubhaveyyuÑ, tathÈ sati aÒÒesaÑ nerayikÈnaÑ yÈtanÈya asamatthÈ siyuÑ, “ime nerayikÈ, ime nirayapÈlÈ”ti vavatthÈnaÒca na siyÈ. Ye ca ye yÈtenti, tehi samÈnar|pabalappamÈÓehi itaresaÑ bhayasantÈsÈ na siyuÑ. Atha anerayikÈ, tesaÑ tattha kathaÑ sambhavoti? Vuccate–anerayikÈ nirayapÈlÈ anirayagatisaÑvattaniyakammanibbattÈ. Niray|papattisaÑvattaniyakammato hi aÒÒeneva kammunÈ te nibbattanti rakkhasajÈtikattÈ. TathÈ hi vadanti3–

“KodhanÈ kur|rakkammantÈ, pÈpÈbhirucino tathÈ. Dukkhitesu ca nandanti, jÈyanti yamarakkhasÈ”ti.

Tattha yadeke vadanti “yÈtanÈdukkhassa appaÔisaÑvedanato, aÒÒathÈ puna aÒÒamaÒÒaÑ yÈteyyun”ti ca evamÈdi, tayidaÑ ÈkÈsaromaÔÔhanaÑ4 nirayapÈlÈnaÑ nerayikabhÈvasseva dabhÈvato. Ye pana vadeyyuÑ–yadipi anerayikÈ nirayapÈlÈ, ayomayÈya pana ÈdittÈya sampajjalitÈya sajotibh|tÈya nirayabh|miyÈ parivattamÈnÈ kathaÑ nÈma dukkhaÑ nÈnubhavantÊti? KammÈnubhÈvato. YathÈ hi iddhimanto cetovasippattÈ mahÈmoggallÈnÈdayo nerayike anukampantÈ iddhibalena nirayabh|miÑ upagatÈ tattha dÈhadukkhena bÈdhÊyanti, evaÑ sampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ.

TaÑ iddhivisayassa acinteyyabhÈvatoti ce? Idampi taÑsamÈnaÑ kammavipÈkassa acinteyyabhÈvato. TathÈr|pena hi kammunÈ te nibbattÈ yathÈ nirayadukkhena abÈdhitÈ eva hutvÈ nerayike yÈtenti, na cettakena bÈhiravisayÈbhÈvo vijjati iÔÔhÈniÔÔhatÈya paccekaÑ dvÈrapurisesu vibhattasabhÈvattÈ. TathÈ hi ekaccassa dvÈrassa purisassa ______________________________________________________________ 1. UparipaÓÓÈsake devad|tasuttaÔÊkÈyaÑ passitabbaÑ. 2. NarakadukkhapariyosanÈya (Ka) 3. Vadanti sabbatthivÈdino (?) 4. AsÈraromanthanaÑ (?)


iÔÔhaÑ ekaccassa aniÔÔhaÑ, ekaccassa ca aniÔÔhaÑ ekaccassa iÔÔhaÑ hoti. EvaÒca katvÈ yadeke vadanti “natthi kammavasena tejÈ par|patÈpanan”ti-Èdi, tadapÈhataÑ hoti. YaÑ pana vadanti “anerayikÈnaÑ tesaÑ kathaÑ tattha sambhavo”ti nerayikÈnaÑ yÈtakabhÈvato. NerayikasattayÈtanÈyoggaÑ hi attabhÈvaÑ nibbattentaÑ kammaÑ tÈdisanikanti vinÈmitaÑ nirayaÔÔhÈneyeva nibbatteti. Te ca nerayikehi adhikatarabalÈrohapariÓÈhÈ ativiya bhayÈnakasantÈsakur|ratarapayogÈ ca honti. Eteneva tattha kÈkasunakhÈdÊnampi nibbatti saÑvaÓÓitÈti daÔÔhabbaÑ.

KathamaÒÒagatikehi aÒÒagatikabÈdhananti1 ca na vattabbaÑ aÒÒatthÈpi tathÈ dassanato. YaÑ paneke vadanti “asattasabhÈvÈ nirayapÈlÈ nirayasunakhÈdayo cÈ”ti, taÑ tesaÑ matimattaÑ aÒÒattha tathÈ adassanato. Na hi kÈci atthi tÈdisÊ dhammappavatti, yÈ asattasabhÈvÈ, sampatisattehi appayojitÈ ca atthakiccaÑ sÈdhentÊ diÔÔhapubbÈ. PetÈnaÑ pÈnÊyanivÈrakÈnaÑ daÓÉÈdihatthapurisÈnampi asattabhÈve visesakÈraÓaÑ natthi. SupinupaghÈtopi atthakiccasamatthatÈya appamÈÓaÑ dassanÈdimattenapi tadatthasiddhito. TathÈ hi supine ÈhÈr|pabhogÈdinÈ na atthasiddhi atthi, nibbÈnar|paÑ panettha laddhaparihÈraÑ iddhivisayassa acinteyyabhÈvato. IdhÈpi kammavipÈkassa acinteyyabhÈvatoti ce? TaÑ na, asiddhattÈ. NerayikÈnaÑ kammavipÈko nirayapÈlÈti asiddhametaÑ, vuttanayena pana nesaÑ sattabhÈvo eva siddho. SakkÈ hi vattuÑ sattasa~khÈtÈ nirayapÈlasaÒÒitÈ dhammappavatti sÈbhisandhikÈ par|paghÈti atthakiccasabbhÈvato ojÈhÈrÈdirakkhasasantati viyÈti. Abhisandhi pubbakatÈ cettha na sakkÈ paÔikkhipituÑ tathÈ tathÈ abhisandhiyÈ yÈtanato tato eva na sa~ghÈÔapabbatÈdÊh anekantikatÈ. Ye pana vadanti “bh|tavisesÈ eva te vaÓÓasaÓÔhÈnÈdivisesavanto bheravÈkÈrÈ narakapÈlÈti samaÒÒaÑ labhantÊ”ti, tadasiddhaÑ. UjukamevapÈÄiyaÑ “atthi niraye nirayapÈlÈ”ti vÈdassa patiÔÔhÈpitattÈ.

Apica yathÈ ariyavinaye narakapÈlÈnaÑ bh|tamattatÈ asiddhÈ, tathÈ paÒÒattimattavÈdinopi tesaÑbh|tamattatÈ asiddhÈva. Na hi tassa bh|tÈni nÈma santi. Yadi paramatthaÑ gahetvÈ voharati, atha kasmÈ ______________________________________________________________ 1. AÒÒagatikÈvibÈdhÈti (Ka) uparipaÓÓÈsake devad|tasuttaÔÊkÈyaÑ passitabbaÑ.


vedanÈdike eva paÔikkhipatÊti? TiÔÔhabhesÈ anavaÔÔhitatakkÈnaÑ appahÊnasammohavipallÈsÈnaÑ vÈdavÊmaÑsÈ1, evaÑ attheva nirayapÈlÈti niÔÔhamettha gantabbaÑ. Sati ca nesaÑ sabbhÈve, asatipi bÈhire visaye narake viya desÈdiniyamo hotÊti vÈdo na sijjhati evÈti daÔÔhabbaÑ.

NirayapÈlakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. TiracchÈnakathÈvaÓÓanÈ

869-871. TassÈti erÈvaÓanÈmakassa devaputtassa. TahiÑ kÊÄanakÈle hatthivaÓÓena vikubbanaÑ sandhÈya “hatthinÈgassÈ”ti vuttaÑ. DibbayÈ nassÈti etthÈpi eseva nayo. Na hi ekantasukhappaccayaÔÔhÈne sagge dukkhÈdhiÔÔhÈnassa akusalakammasamuÔÔhÈnassa attabhÈvassa sambhavo yutto. TenÈha “na tiracchÈnagatassÈ”ti.

TiracchÈnakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


876-877. “DvÈdasavatthukaÑ ÒÈÓaÑ lokuttaran”ti ettha dvÈdasavatthukassa ÒÈÓassa lokuttaratÈ patiÔÔhÈpÊyatÊti dassento paÔhamavikappaÑ vatvÈ puna lokuttaraÒÈÓassa dvÈdasavatthukatÈ patiÔÔhÈpÊyatÊti dassetuÑ “taÑ vÈ -pa- attho”ti Èha. PariÒÒeyyanti ettha iti-saddo Èdi-attho, pakÈrattho vÈ. Tena “pahÈtabban”ti evamÈdiÑ sa~gaÓhÈti. PariÒÒÈtanti etthÈpi eseva nayo. “PariÒÒeyyaÑ pariÒÒÈtan”ti-ÈdinÈ parijÈnanÈdikiriyÈya nibbattetabbatÈ nibbattitatÈ ca dassitÈ, na nibbattiyamÈnatÈti. Yena pana sÈ hoti, taÑ dassetuÑ “saccaÒÈÓaÑ panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha saccaÒÈÓanti dukkhÈdisaccasabhÈvÈvabodhakaÑ ÒÈÓaÑ, yaÑ sandhÈya “idaÑ dukkhan”ti-Èdi vuttaÑ. MaggakkhaÓepÊti api-saddena ______________________________________________________________ 1. TadalaÑ vÊmaÑsÈ (Ka)


tato pubbÈparabhÈgepÊti daÔÔhabbaÑ. ParijÈnanÈdikiccasÈdhanavasena hoti asammohato visayato cÈti adhippÈyo.


VÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

Catuttho paÓÓÈsako samatto. _____


1. SÈsanakathÈvaÓÓanÈ

878. SamudÈyÈti “sÈsanaÑ navaÑ katan”ti-ÈdinÈ pucchÈvasena pavattÈ vacanasamudÈyÈ. EkadesÈnanti tadavayavÈnaÑ. “TÊsupi pucchÈs|”ti evaÑ adhikaraÓabhÈvena vuttÈ.

SÈsanakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. IddhikathÈvaÓÓanÈ

883-884. AdhippÈyavasenÈti tathÈ tathÈ adhimuccanÈdhippÈyavasena.

IddhikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

14. DhammakathÈvaÓÓanÈ

887-888. R|pasabhÈvo r|paÔÔhoti Èha “r|paÔÔho nÈma koci r|pato aÒÒo natthÊ”ti. YaÑ pana yato aÒÒaÑ, na taÑ taÑsabhÈvanti Èha “r|paÔÔhato aÒÒaÑ na hotÊ”ti, r|pameva na hotÊti attho. Etena byatirekato tamatthaÑ sÈdheti. TasmÈti yasmÈ r|pato aÒÒo r|paÔÔho natthi, r|paÔÔhato ca aÒÒaÑ r|paÑ, tasmÈ r|paÑ r|pameva


r|pasabhÈvamevÈti eva-kÈrena nivattitaÑ dasseti “na vedanÈdisabhÈvan”ti. AdhippÈyenÈti r|par|paÔÔhÈnaÑ anaÒÒattÈdhippÈyena. AÒÒathÈti tesaÑ aÒÒatte r|paÔÔhena niyamena r|paÑ niyatanti vattabbanti yojanÈ. Dassitoyevahoti atthato ÈpannattÈ. Na hi abhinne vatthusmiÑ pariyÈyantarabhedaÑ karoti. AÒÒattanti r|pasabhÈvÈnaÑ r|par|paÔÔhÈnaÒca. SasÈminiddesasiddhÈbhedÈ “silÈputtakassa sarÊran”ti viya, kappanÈmattato cÈyaÑ bhedo, na paramatthatoti Èha “gahetvÈ viya pavatto”ti. VedanÈdÊhi nÈnattamevÈti vedanÈdÊhi aÒÒattameva. So sabhÈvoti so r|pasabhÈvo. NÈnattasaÒÒÈpanatthanti r|passa sabhÈvo, na vedanÈdÊnanti evaÑ bhedassa ÒÈpanatthaÑ. TaÒca vacananti “r|paÑ r|paÔÔhena na niyatan”ti vacanaÑ. VuttappakÈrenÈti “r|paÔÔhato aÒÒassa r|passa abhÈvÈ”ti-ÈdinÈ vuttÈkÈrena. Yadi sadosaÑ, atha kasmÈ paÔijÈnÈtÊti yojanÈ.

Vuttameva kÈraÓanti “r|paÑ r|pameva, na vedanÈdisabhÈvan”ti evaÑ vuttameva yuttiÑ. Parena coditanti “na vattabbaÑ r|paÑ r|paÔÔhena niyatan”ti-ÈdinÈ paravÈdino codanaÑ sandhÈyÈha. Tameva kÈraÓaÑ dassetvÈti tameva yathÈvuttaÑ yuttiÑ “ettha hÊ”ti-ÈdinÈ dassetvÈ. CodanaÑnivattetÊti “atha kasmÈ paÔijÈnÈtÊ”ti vuttaÑ codanaÑ nivatteti. YamatthaÑ sandhÈya “ito aÒÒathÈ”ti vuttaÑ, taÑ dassetuÑ “r|pÈdÊ”ti-Èdi vuttaÑ.

DhammakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

VÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. KusalacittakathÈvaÓÓanÈ

894-895. PurimajavanakkhaÓeti parinibbÈnacittato anantarÈtÊtapurimajavanavÈrakkhaÓe.

KusalacittakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


3. ŒneÒjakathÈvaÓÓanÈ

896. Hetusar|pÈrammaÓasampayuttadhammÈrammaÓÈdito bhava~gasadisattÈ cuticittaÑ “bhava~gacittan”ti Èha.

ŒneÒjakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. TissopikathÈvaÓÓanÈ

898-900. Arahattappattipi gabbheyeva atthÊti maÒÒati. SattavassikÈ hi sopÈkasÈmaÓerÈdayo arahattaÑ pattÈ. Sattavassikopi gabbho atthÊti paravÈdino adhippÈyo. ŒkÈsena gacchanto viya supinaÑ ÈkÈsasupinaÑ. TaÑ abhiÒÒÈnibbattaÑ maÒÒatÊti nidassanaÑ katvÈ dassento Èha “ÈkÈsagamanÈdi-abhiÒÒÈ viyÈ”ti. HeÔÔhimÈ catunnaÑ vÈ maggÈnaÑ adhigamena dhammÈbhisamayo aggaphalÈdhigamena arahattappatti ca supine atthÊti maÒÒatÊti yojanÈ.

TissopikathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. ŒsevanapaccayakathÈvaÓÓanÈ

903-905. BÊjaÑ catumadhurabhÈvaÑ na gaÓhÈtÊti idaÑ sakasamayavasena vuttaÑ, parasamaye pana r|padhammÈpi ar|padhammehi samÈnakkhaÓÈ eva icchitÈ. TenevÈha “sabbe dhammÈ khaÓikÈ”ti. KhaÓikattepi vÈ acetanesupi anindriyabaddhar|pesu bhÈvanÈviseso labbhati, kima~gaÑ pana sacetanes|ti dassetuÑ “yathÈ bÊjaÑ catumadhurabhÈvaÑ na gaÓhÈtÊ”ti nidassananti daÔÔhabbaÑ. Œsevento nÈma koci dhammo natthi ittaratÈya anavaÔÔhÈnatoti adhippÈyo. IttarakhaÓatÈya eva pana ÈsevanaÑ labbhati. KusalÈdibhÈvena hi attasadisassa payogena karaÓÊyassa punappunaÑ karaÓappavattanaÑ attasadisatÈpÈdanaÑ vÈsanaÑ vÈ ÈsevanaÑ pure paricitagantho viya pacchimassÈti.

ŒsevanapaccayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. KhaÓikakathÈvaÓÓanÈ

906-907. PathaviyÈdir|pes|ti anekakalÈpasamudÈyabh|tesu sasambhÈrapathavÊ-Èdir|pesu. Tattha hi kesuci purimuppannesu Ôhitesu kesaÒci tadaÒÒesaÑ uppÈdo, tato purimantaruppannÈnaÑ kesaÒci nirodho hoti ekekakalÈpar|pesu samÈnuppÈdanirodhattÈ tesaÑ. EvaÑ patiÔÔhÈnanti evaÑ vuttappakÈrena asamÈnuppÈdanirodhena pabandhena patiÔÔhÈnapavattÊti attho. SÈ panÈyaÑ yathÈvuttÈ pavatti kasmÈ r|pasantatiyÈ evÈti Èha “na hi r|pÈnan”ti-Èdi. TassÈttho–yadi sabbe sa~khatadhammÈ samÈnakkhaÓÈ, tathÈ sati ar|pasantatiyÈ viya r|pasantatiyÈpi anantarÈdipaccayena vidhinÈ pavatti siyÈ, na cetaÑ atthi. Yadi siyÈ, cittakkhaÓe cittakkhaÓe pathavÊ-ÈdÊnaÑ uppÈdanirodhehi bhavitabbanti.

KhaÓikakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

BÈvÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. EkÈdhippÈyakathÈvaÓÓanÈ

908. Eka-saddo aÒÒatthopi hoti “ittheke abhivadantÊ”ti-ÈdÊsu1 viya, aÒÒattaÒcettha rÈgÈdhippÈyato veditabbaÑ, puthujjanassa pana sachandarÈgaparibhogabhÈvato2 Èha “rÈgÈdhippÈyato aÒÒÈdhippÈyovÈti vuttaÑ hotÊ”ti. Ko pana so aÒÒÈdhippÈyoti? KaruÓÈdhippÈyo. Tena vuttaÑ “karuÓÈdhippÈyena ekÈdhippÈyo”ti. yaÒca nayo itthiyÈ jÊvitarakkhaÓatthaÑ kÈruÒÒena manorathaÑ p|rentassa bodhisattassa saÑvaravinÈso na hotÊti evaÑvÈdinaÑ paravÈdiÑ sandhÈya vutto, paÓidhÈnÈdhippÈyavÈdinaÑ pana sandhÈya “eko adhippÈyoti etthÈ”ti-Èdi vuttaÑ. PuttamukhadassanÈdhippÈyopi ettheva sa~gahaÑ gatoti daÔÔhabbaÑ. EkatobhÈveti sahabhÈve.

EkÈdhippÈyakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 18, 22 piÔÔhÈdÊsu. 2. Nibbacanassa pana accantarÈgaparibhogabhÈvato (Ka)


3-7. IssariyakÈmakÈrikÈkathÈvaÓÓanÈ

910-914. IssariyenÈti cittissariyena, na cetovasibhÈvenÈti attho. KÈmakÈrikaÑ yathicchitanipphÈdanaÑ. IssariyakÈmakÈrikÈhet|ti issariyakÈmakÈribhÈvanimittaÑ, tassa nibbattanatthanti attho. MicchÈdiÔÔhiyÈ karÊyatÊti micchÈbhiniveseneva yÈ kÈci dukkarakÈrikÈ karÊyatÊti attho.

IssariyakÈmakÈrikÈkathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. Patir|pakathÈvaÓÓanÈ

915-916. MettÈdayo viyÈti yathÈ mettÈ karuÓÈ muditÈ ca sinehasabhÈvÈpi araÒjanasabhÈvattÈ asaÑkiliÔÔhattÈ ca na rÈgo, evaÑ rÈgapatir|pako koci dhammo natthi ÔhapetvÈ mettÈdayo, aÒÒacittassa siniyhanÈkÈro rÈgasseva pavatti-ÈkÈroti attho. TenevÈha “rÈgameva gaÓhatÊ”ti. EvaÑ dosepÊti ettha issÈdayo viya na doso dosapatir|pako koci atthÊti dosameva gaÓhÈtÊti yojetabbaÑ. ®hapetvÈ hi issÈdayo aÒÒacittassa dussanÈkÈro dosasseva pavatti-ÈkÈroti.

Patir|pakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. AparinipphannakathÈvaÓÓanÈ

917-918. AniccÈdiko bhÈvoti aniccasa~khÈrapaÔiccasamuppannatÈdiko bhÈvo dhammo pakati etassÈti attho. DukkhaÒÒeva parinipphannanti “dukkhasaccaÑ sandhÈya pucchÈ katÈ, na dukkhatÈmattan”ti ayamattho viÒÒÈyati “na kevalaÒhi paÔhamasaccameva dukkhan”ti vacanena. TathÈ sati paravÈdinÈ cakkhÈyatanÈdÊnaÑ aÒÒesaÒca taÑsarikkhakÈnaÑ dhammÈnaÑ parinipphannatÈ nÈnujÈnitabbÈ siyÈ. kasmÈ? Tesampi hi dukkhasaccena sa~gaho, na itarasaccehi. YaÒhi samudayasaccato nibbattaÑ, taÑ nippariyÈyato


dukkhasaccaÑ, itaraÑ sa~khÈradukkhatÈya dukkhanti imamatthaÑ dassento “na kevalaÒhÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha na hi anupÈdinnÈnÊti iminÈ cakkhÈyatanÈdÊnaÑ samudayasaccena sa~gahÈbhÈvamÈha. LokuttarÈnÊti iminÈ nirodhamaggasaccehi. Yadi evamettha yutti vattabbÈ, kimettha vattabbaÑ? SabhÈvo hesa paravÈdivÈdassa, yadidaÑ pubbenÈparamasaÑsandanaÑ. TathÈ hi so viÒÒ|hi paÔikkhitto. TathÈ ceva taÑ amhehi tattha tattha vibhÈvitaÑ. Etanti “r|paÑ aparinipphannaÑ, dukkhaÒÒeva parinipphannan”ti yadetaÑ tayÈ vuttaÑ, etaÑ no vata re vattabbe. KasmÈ? R|passa ca dukkhattÈ. R|paÑ hi aniccaÑ dukkhÈdhiÔÔhÈnaÒca. Tena vuttaÑ “yadaniccaÑ taÑ dukkhaÑ. SaÑkhittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈ dukkhÈ”ti ca.

AparinipphannakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

TevÊsatimavaggavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

KathÈvatthupakaraÓa-anuÔÊkÈ samattÈ.

YamakapakaraÓa-anuÔÊkÈ _____



Sa~khepenevÈti uddeseneva. YaÑ “mÈtikÈÔhapanan”ti vuttaÑ. Dhammes|ti khandhÈdidhammesu kusalÈdidhammesu ca. AviparÊtato gahitesu dhammesu m|layamakÈdivasena pavattiyamÈnÈ desanÈ veneyyÈnaÑ nÈnapakÈrakosallÈvahÈ pariÒÒÈkiccasÈdhanÊ ca hoti, na viparÊtatoti Èha viparÊtaggahaÓaÑ -pa- Èraddhan”ti. Etena kathÈvatthupakaraÓadesanÈnantaraÑ yamakapakaraÓadesanÈya kÈraÓamÈha. Tattha viparÊtaggahaÓanti puggalapariggahaÓÈdimicchÈgÈhaÑ. DhammapuggalokÈsÈdinissayÈnanti “ye keci kusalÈ dhammÈ, sabbe te kusalam|lÈ”ti-ÈdinÈ1 dhamme, “yassa r|pakkhandho uppajjati, tassa vedanÈkkhandho uppajjatÊ”ti-ÈdinÈ2 puggalaÑ, “yattha r|pakkhandho uppajjati, tattha vedanÈkkhandho uppajjatÊ”ti-ÈdinÈ2 okÈsaÑ nissÈya Èrabbha pavattÈnaÑ. Œdi-saddena puggalokÈsa-uppÈdanirodhatadubhayapariÒÒÈdÊnaÑ sa~gaho daÔÔhabbo. SanniÔÔhÈnasaÑsayÈnanti pÈÄigatipaÔivacanasar|padassanapaÔikkhipanapaÔisedhananayehi yathÈpucchitassa atthassa nicchayakaraÓaÑ sanniÔÔhÈnaÑ, tadabhÈvato saÑsayanaÑ saÑsayo. TesaÑ sanniÔÔhÈnasaÑsayÈnaÑ.

KÈmaÒcettha dhammapaÔiggÈhakÈnaÑ saÑsayapubbakaÑ sanniÔÔhÈnanti paÔhamaÑ saÑsayo vattabbo, desentassa pana bhagavato sanniÔÔhÈnapubbako saÑsayoti dassanatthaÑ ayaÑ padÈnukkamo kato. SabbaÑ hi pariÒÒeyyaÑ hatthÈmalakaÑ viya paccakkhaÑ katvÈ Ôhitassa dhammasÈmino na katthaci saÑsayo, vissajjetukÈmatÈya pana vineyyajjhÈsayagataÑ saÑsayaÑ dassento saÑsayitavasena pucchaÑ karotÊti evaÑ vissajjanapucchanavasena na sanniÔÔhÈnasaÑsayÈ labbhantÊti ayamattho dassito, nicchitasaÑsayadhammavaseneva panettha ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 1 piÔÔhe. 2. Abhi 5. 31 piÔÔhe.


sanniÔÔhÈnasmÈsayÈ veditabbÈ. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “kusalesu kusalÈ nu kho, na nu kho kusalÈti sandehÈbhÈvato”ti-Èdi. Teneva ca “sanniÔÔhÈnasaÑsayÈnan”ti, “sanniÔÔhÈnasaÑsayavasenÈ”ti ca paÔhamaÑ sanniÔÔhÈnaggahaÓaÑ kataÑ.

Tanti yamakapakaraÓaÑ. Tassa ye samayÈdayo vattabbÈ, te kathÈvatthupakaraÓadesanÈnantaro desanÈsamayo, tÈvatiÑsabhavanameva desanÈdeso, kusalÈkusalam|lÈdiyamakÈkÈrena desanÈti vibhÈgato “sa~khepenevÈ”ti-ÈdigÈthÈhi vibhÈvitÈ nimittena saddhiÑ saÑvaÓÓanapaÔiÒÒÈ cÈti imamatthaÑ dassento “samayadesadesanÈvasenÈ”ti-ÈdimÈha. NimittaÑ hetaÑ idha saÑvaÓÓanÈya, yadidaÑ kamÈnuppatti ÈgatabhÈravÈhitÈ ca paÓÉitÈnaÑ paÓÉitakiccabhÈvato. Tattha anuppattaÑ dassetvÈti sambandho.

TatthÈti tasmiÑ samayÈdissane. YamanaÑ uparamananti yamo maraÓanti Èha “jÈtiyÈ sati maraÓaÑ hotÊti -pa- visayo”ti. Tattha yathÈ “jÈtiyÈ sati maraÓaÑ hotÊ”ti jÈti yamassa visayo, evaÑ “upÈdÈnakkhandhesu santesu maraÓaÑ hotÊ”ti upÈdÈnakkhandhÈ yamassa visayoti yojetabbaÑ. Te hi maraÓadhamminoti. AnuppattamaraÓaÑyeva kibbisakÈrinaÑ puggalaÑ yamapurisÈ vividhÈ kammakÈraÓÈ karonti1, na appattamaraÓanti maraÓaÑ yamassa visayo vutto. ŒÓÈpavattiÔÔhÈnanti idaÑ visaya-saddassa atthavacanaÑ. DesaÑ vÈti kÈmÈdidhÈtuttayadesaÑ sandhÈyÈha. DhÈtuttayissaro hi maccurÈjÈ. PaÒcÈnantariyÈni aÒÒasatthÈruddeso ca, tena vÈ saddhiÑ paÒca verÈni cha abhabbaÔÔhÈnÈni. ŒvattÈti padakkhiÓÈvattÈ. TanuruhÈti lomÈ.

GanthÈrambhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

______________________________________________________________ 1. KÈrenti (Ka)

YamakapakaraÓa-anuÔÊkÈ 161

1. M|layamaka uddesavÈravaÓÓanÈ

1. Yamakasam|hassÈti m|layamakÈdikassa yamakasam|hassa. M|layamakÈdayo hi pakaraÓÈpekkhÈya avayavabh|tÈpi niccÈvayavÈpekkhÈya yamakasam|hoti vutto. TenÈha “taÑsam|hassa ca sakalassa pakaraÓassÈ”ti.

KusalÈkusalam|lavisesÈnanti dutiyapucchÈya vuttÈnaÑ saÑsayapadasa~gahitÈnaÑ kusalasa~khÈtÈnaÑ, tathÈ paÔhamapucchÈya vuttÈnaÑ kusalam|lasa~khÈtÈnaÑ visesÈnaÑ atthayamakabhÈvassa vuttattÈti yojanÈ. YathÈ hi paÔhamapucchÈya visesavantabhÈvena vuttÈyeva kusaladhammÈ dutiyapucchÈyaÑ visesabhÈvena vuttÈ, evaÑ paÔhamapucchÈyaÑ visesabhÈvena vuttÈyeva kusalam|ladhammÈ dutiyapucchÈyaÑ visesavantabhÈvena vuttÈ. VattuvacanicchÈvasena hi dhammÈnaÑ visesavisesavantatÈvibhÈgÈ hontÊti. Kusalam|lakusalavisesehi saÑsayitapadasa~gahitehi kusalakusalam|lÈnaÑ visesavantÈnanti adhippÈyo. Ettha ca visesavantÈpekkhavisesavasena paÔhamo atthavikappo vutto, dutiyo pana visesÈpekkhavisesavantavasenÈti ayametesaÑ viseso. TenÈha “ÒÈtuÑ icchitÈnaÑ hÊ”ti-Èdi.

Tattha ÒÈtuÑ icchitÈnanti pucchÈya visayabh|tÈnanti attho. VisesÈnanti kusalakusalam|lavisesÈnaÑ. VisesavantÈpekkhÈnanti kusalam|lakusalasa~khÈtehi visesavantehi sÈpekkhÈnaÑ. Visesavatanti kusalam|lakusalÈnaÑ. VisesÈpekkhÈnanti kusalakusalam|lavisesehi sÈpekkhÈnaÑ. EtthÈti etasmiÑ m|layamake. PadhÈnabhÈvoti paÔhamavikappe tÈva saÑsayitappadhÈnattÈ pucchÈya visesÈnaÑ padhÈnabhÈvo veditabbo. Te hi saÑsayitÈnaÑ visesavantoti. Dutiyavikappe pana visesÈ nÈma visesavantÈdhÊnÈti visesavantÈnaÑ tattha padhÈnabhÈvo daÔÔhabbo. DvinnaÑ pana ekajjhaÑ padhÈnabhÈvo na yujjati. Sati hi appadhÈne padhÈnaÑ nÈma siyÈ. TenÈha “ekekÈya pucchÈya ekeko eva attho sa~gahito hotÊ”ti. EvaÒcetaÑ sampaÔicchitabbaÑ, aÒÒathÈ vinicchitavisesitabbabhÈvehi idha padhÈnabhÈvo na yujjatevÈti. Na dhammavÈcakoti na sabhÈvadhammavÈcako.


SabhÈvadhammopi hi atthoti vuccati “gambhÊrapaÒÒaÑ nipuÓatthadassin”ti-ÈdÊsu1. “Hetuphale ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ”ti-ÈdÊsu2 attha-saddassa hetuphalavÈcakatÈ daÔÔhabbÈ. Œdi-saddenassa “atthÈbhisamayÈ”ti-ÈdÊsu3 ÈgatÈ hitÈdivÈcakatÈ sa~gayhati. TenevÈti pÈÄi-atthavÈcakattÈ eva.

TÊÓipi padÈnÊti ettha pi-saddo samuccayattho, samuccayo ca tulyayoge siyÈ. KiÑ nÈma-padena anavasesato kusalÈdÊnaÑ sa~gahoti Èsa~kÈya tadÈsa~kÈnivattanatthamÈha “tÊÓipi -pasa~gÈhakattan”ti. Tattha sa~gÈhakattamattanti matta-saddo visesanivatti-atthoti. Tena nivattitaÑ visesaÑ dassetuÑ “na niravasesasa~gÈhakattan”ti vuttaÑ. Na hi r|paÑ nÈma-padena sa~gayhati. KusalÈdiyeva nÈmanti niyamo daÔÔhabbo, na nÈmaÑyeva kusalÈdÊti imameva ca niyamaÑ sandhÈyÈha “kusalÈdÊnaÑ sa~gÈhakattamattameva sandhÈya vuttan”ti. Yadipi nÈma-padaÑ na niravasesakusalÈdisa~gÈhakaÑ, kusalÈdisa~gÈhakaÑ pana hoti, tadatthameva ca taÑ gahitanti nÈmassa kusalattikapariyÈpannatÈ vuttÈti dassento Èha “kusalÈdi -pa- vuttan”ti.


M|layamaka niddesavÈravaÓÓanÈ

52. Dutiyayamaketi ekam|layamake. EvamidhÈpÊti yathÈ ekam|layamake “ye keci kusalÈ” icceva pucchÈ ÈraddhÈ, evaÑ idhÈpi aÒÒamaÒÒam|layamakepi “ye keci kusalÈ” icceva pucchÈ ÈrabhitabbÈ siyÈ. KasmÈ? Purimayamaka -pa- appavattattÈti. IdaÒca dutiyayamakassa tathÈ appavattattÈ vuttaÑ, tatiyayamakaÑ pana tatheva pavattaÑ. KecÊti padakÈrÈ. Te hi yathÈ paÔhamadutiyayamakesu purimapucchÈ eva parivattanavasena pacchimapucchÈ katÈti pacchimapucchÈya purimapucchÈ samÈnÈ ÔhapetvÈ paÔilomabhÈvaÑ, na tathÈ aÒÒamaÒÒayamake. Tattha hi dvepi pucchÈ aÒÒamaÒÒavisadisÈ. Yadi tatthÈpi dvÊhipi pucchÈhi sadisÈhi ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 305 piÔÔhe SuttanipÈte. 2. Abhi 2. 307 piÔÔhe. 3. SaÑ 1. 90 piÔÔhe.


bhavitabbaÑ, “ye keci kusalÈ”ti paÔhamapucchÈ ÈrabhitabbÈ, pacchimapucchÈ vÈ “sabbe te dhammÈ kusalam|lena ekam|lÈ”ti vattabbÈ siyÈ. EvaÑ pana avatvÈ paÔhamadutiyayamakesu viya purimapacchimapucchÈ sadisÈ akatvÈ tatiyayamake tÈsaÑ visadisatÈ “ye keci kusalÈ”ti anÈraddhattÈ, tasmÈ paÔilomapucchÈnur|pÈya anulomapucchÈya bhavitabbanti imamatthaÑ sandhÈya “ye keci kusalÈti apucchitvÈ”ti vuttanti vadanti.

AtthavasenÈti sambhavantÈnaÑ nicchitasaÑsayitÈnaÑ atthÈnaÑ vasena. Tadanur|pÈyÈti tassÈ purimapucchÈya atthato byaÒjanato ca anucchavikÈya. PurimaÑ hi apekkhitvÈ pacchimÈya bhavitabbaÑ. TenÈti tasmÈ. YasmÈ anulome saÑsayacchede jÈtepi paÔilome saÑsayo uppajjati, yadi na uppajjeyya, paÔilomapucchÈya payojanameva na siyÈ, tasmÈ na pacchimapucchÈnur|pÈ purimapucchÈ, atha kho vuttanayena purimapucchÈnur|pÈ pacchimapucchÈ, tÈya ca anur|patÈya atthÈdivasena dvinnaÑ padÈnaÑ sambandhattÈ atthÈdiyamakatÈ vuttÈ. DesanÈkkamato cettha anulomapaÔilomatÈ veditabbÈ “kusalÈ kusalam|lÈ”ti vatvÈ “kusalam|lÈ kusalÈ”ti ca vuttattÈ. Sesayamakesupi eseva na yo. Visesavantavisesa, visesavisesavantaggahaÓato vÈ idha anulomapaÔilomatÈ veditabbÈ. PaÔhamapucchÈyaÑ hi ye dhammÈ visesavanto, te nicchayÈdhiÔÔhÈne katvÈ dassento “ye keci kusalÈ dhammÈ”ti vatvÈ tesu yasmiÑ viseso saÑsayÈdhiÔÔhÈno, taÑdassanatthaÑ “sabbe te kusalam|lÈ”ti pucchÈ katÈ. DutiyapucchÈyaÑ pana tappaÔilomato yena visesena te visesavanto, taÑ visesaÑ sanniÔÔhÈnaÑ katvÈ dassento “ye vÈ pana kusalam|lÈ”ti vatvÈ te visesavante saÑsayÈdhiÔÔhÈnabh|te dassetuÑ “sabbe te dhammÈ kusalÈ”ti pucchÈ katÈ. AniyatavatthukÈ hi sanniÔÔhÈnasaÑsayÈ anekajjhÈsayattÈ sattÈnaÑ.

IminÈpi byaÒjanenÈti “ye keci kusalam|lena ekam|lÈ”ti iminÈpi vÈkyena. EvaÑ na sakkÈ vattunti yenÈdhippÈyena vuttaÑ, tamevÈdhippÈyaÑ vivarati “na hÊ”ti-ÈdinÈ. Tattha tenevÈti kusalabyaÒjanatthassa kusalam|lena ekam|labyaÒjanatthassa bhinnattÈ eva. Vissajjananti


vibhajanaÑ. ItarathÈti kusalam|lena ekam|labyaÒjanena pucchÈya katÈya. TÈni vacanÈnÊti kusalavacanaÑ kusalam|lena ekam|lavacanaÒca. KusalacittasamuÔÔhÈnar|pavasena cassa abyÈkatadÊpanatÈ daÔÔhabbÈ. EtthÈti “iminÈpi byaÒjanena tassevatthassa sambhavato”ti etasmiÑ vacane. Ye keci kusalÈ -pa- sambhavatoti etena kusalÈnaÑ kusalam|lena ekam|latÈya byabhicÈrÈbhÈvaÑ dasseti. TenevÈha “na hi -pa- santÊ”ti. VuttabyaÒjanatthasseva sambhavatoti hi iminÈ avuttabyaÒjanatthassa sambhavÈbhÈvavacanena svÈyamadhippÈyamattho vibhÈvito. YathÈ hi kusalam|lena ekam|labyaÒjanattho kusalabyaÒjanatthaÑ byabhicarati, na evaÑ taÑ kusalabyaÒjanattho. KathaÑ katvÈ codanÈ, kathaÒca katvÈ parihÈro? Kusalam|lena ekam|lÈ kusalÈ evÈti codanÈ katÈ, kusalam|lena ekam|lÈ eva kusalÈti pana parihÈro pavattoti veditabbaÑ. Dutiyayamake viya apucchitvÈti “ye keci kusalÈ”ti apucchitvÈ. Kusalam|lehÊti kusalehi m|lehi. Teti kusalam|lena ekam|lÈ.

Ekato uppajjantÊti ettha iti-saddo Èdi-attho pakÈrattho vÈ. Tena “kusalam|lÈni ekam|lÈni ceva aÒÒamaÒÒam|lÈni cÈ”ti-ÈdipÈÄisesaÑ dasseti. YaÑ sandhÈya “heÔÔhÈ vuttanayeneva vissajjanaÑ kÈtabbaÑ bhaveyyÈ”ti vuttaÑ. Tattha heÔÔhÈti anulomapucchÈvissajjane. VuttanayenÈti “m|lÈni yÈni ekato uppajjantÊ”ti-ÈdinÈ vuttanayena. TampÊti “kusalam|lenÈ”ti-Èdi aÔÔhakathÈvacanampi. TathÈti tena pakÈrena, anulomapucchÈyaÑ viya vissajjanaÑ kÈtabbaÑ bhaveyyÈti iminÈ pakÈrenÈti attho. Yena kÈraÓena “na sakkÈ vattun”ti vuttaÑ, taÑ kÈraÓaÑ dassetuÑ “ye vÈ panÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha “ÈmantÈ” icceva vissajjanena bhavitabbanti “sabbe te dhammÈ kusalÈ”ti pucchÈyaÑ viya “sabbe te dhammÈ kusalam|lena ekam|lÈ”ti pucchitepi paÔivacanavissajjanameva labbhati, na anulomapucchÈyaÑ viya sar|padassanavissajjanaÑ vibhajitvÈ dassetabbassa abhÈvato. Ye hi dhammÈ kusalam|lena ekam|lÈ, na te dhammÈ kusalam|lena aÒÒamaÒÒam|lÈva. Ye pana kusalam|lena aÒÒamaÒÒam|lÈ, te kusalam|lena ekam|lÈva. TenÈha “na hi -pa- vibhÈgo kÈtabbo bhaveyyÈ”ti.


Tattha yenÈti yena aÒÒamaÒÒam|lesu ekam|lassa abhÈvena. YatthÈti yasmiÑ ÒÈÓasampayuttacittuppÈde. AÒÒamaÒÒam|lakattÈ ekam|lakattÈ cÈti adhippÈyo. DvinnaÑ dvinnaÑ hi ekekena aÒÒamaÒÒam|lakatte vutte tesaÑ ekekena ekam|lakattampi vuttameva hoti samÈnattho ekasaddoti katvÈ. TenevÈha “yattha pana -pana ekam|lÈnÊ”ti. TayidaÑ micchÈ, dvÊsupi ekekena itarassa ekam|lakattaÑ sambhavati evÈti. TenÈha “etassa gahaÓassa nivÈraÓatthan”ti-Èdi. “Ye dhammÈ kusalam|lena aÒÒamaÒÒam|lÈ, te kusalam|lena ekam|lÈ”ti imamatthaÑ vibhÈventena idha “ÈmantÈ”ti padena yattha dve m|lÈni uppajjanti, tattha ekekena itarassa ekam|lakattaÑ pakÈsitamevÈti Èha “ÈmantÈti iminÈva vissajjanena taÑgahaÓanivÈraÓato”ti. NicchitattÈti ettha ekato uppajjamÈnÈnaÑ tiÓÓannaÑ tÈva m|lÈnaÑ nicchitaÑ hotu aÒÒamaÒÒekam|lakattaÑ, dvinnaÑ pana kathanti Èha “aÒÒamaÒÒam|lÈnaÑ hÊ”ti-Èdi. SamÈnam|latÈ evÈti avadhÈraÓena nivattitatthaÑ dassetuÑ “na aÒÒamaÒÒasamÈnam|latÈ”ti vuttaÑ. Tena aÒÒamaÒÒam|lÈnaÑ samÈnam|latÈmattavacanicchÈya ekam|laggahaÓaÑ, na tesaÑ aÒÒamaÒÒapaccayatÈvisiÔÔhasamÈnam|latÈdassanatthanti imamatthaÑ dasseti. DvinnaÑ m|lÈnanti dvinnaÑ ekam|lÈnaÑ ekato uppajjamÈnÈnaÑ. YathÈ tesaÑ samÈnam|latÈ, taÑ dassetuÑ “tesu hÊ”ti-Èdi vuttaÑ. TaÑm|lehi aÒÒehÊti itaram|lehi m|ladvayato aÒÒehi sahajÈtadhammehi.

IdÈni yena adhippÈyena paÔilome “kusalÈ” icceva pucchÈ katÈ, na “kusalam|lena ekam|lÈ”ti, taÑ dassetuÑ “aÒÒamaÒÒam|latte pana -pa- katÈti daÔÔhabban”ti Èha. Na hi kusalam|lena aÒÒamaÒÒam|lesu kiÒci ekam|laÑ na hotÊti vuttovÈyamattho. M|layuttatameva vadati, na m|lehi ayuttanti adhippÈyo. AÒÒathÈ pubbenÈparaÑ virujjheyya. TenevÈti m|layuttatÈya eva vuccamÈnattÈ. UbhayatthÈpÊti aÒÒamaÒÒam|lÈ ekam|lÈti dvÊsupi padesu. “Kusalam|lenÈ”ti vuttaÑ, kusalam|lena sampayuttenÈti hi attho. Yadi ubhayampi vacanaÑ m|layuttatameva vadati, atha kasmÈ anulomapucchÈyameva ekam|laggahaÓaÑ kataÑ, na paÔilomapucchÈyanti ubhayatthÈpi taÑ gahetabbaÑ na vÈ gahetabbaÑ. EvaÒhi m|lekam|layamakadesanÈhi ayaÑ aÒÒamaÒÒayamakadesanÈ samÈnarasÈ siyÈti codanaÑ manasi katvÈ Èha “tatthÈ”ti-Èdi.


M|layogaÑ dÊpetunti m|layogameva padhÈnaÑ sÈtisayaÒca katvÈ dÊpetunti adhippÈyo. YathÈ hi kusalÈni m|lÈni etesanti kusalam|lakÈnÊti bÈhiratthasamÈse m|layogo padhÈnabhÈvena vutto hoti, na evaÑ “kusalasa~khÈtÈ m|lÈ kusalam|lÈ”ti kevalaÑ, “kusalam|lam|lÈ”ti savisesanaÑ vÈ vutte uttarapadatthappadhÈnasamÈse. TenÈha “aÒÒapadattha -pa- dÊpetun”ti. VuttappakÈrovÈti “kusalam|labhÈvena m|lassa visesanenÈ”ti-ÈdinÈ m|lam|lanaye ca, “aÒÒapadatthasamÈsantena ka-kÈrenÈ”ti-ÈdinÈ m|lakanaye ca vuttappakÈro eva. VacanapariyÈyo m|lam|lakanaye ekajjhaÑ katvÈ yojetabbo. 74-85. Na ekam|labhÈvaÑ labhamÈnehÊti abyÈkatam|lena na ekam|lakaÑ tathÈvattabbataÑ labhamÈnehi aÔÔhÈrasa-ahetukacittuppÈdÈhetukasamuÔÔhÈnar|panibbÈnehi ekato alabbhamÈnattÈ. YathÈ hi yathÈvuttacittuppÈdÈdayo hetupaccayavirahitÈ ahetukavohÈraÑ labhanti, na evaÑ sahetukasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ. TenÈha “ahetukavohÈrarahitaÑ katvÈ”ti. Ettha ca “sabbaÑ r|paÑ na hetukameva, ahetukamevÈ”ti vuttattÈ kiÒcÈpi sahetukasamuÔÔhÈnampi r|paÑ ahetukaÑ, “abyÈkato dhammo abyÈkatassa dhammassa hetupaccayena paccayo, vipÈkÈbyÈkatÈ kiriyÈbyÈkatÈ het| sampayuttakÈnaÑ khandhÈnaÑ cittasamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ hetupaccayena paccayo”ti1 pana vacanato hetupaccayayogena sahetukasamuÔÔhÈnassa r|passa ahetukavohÈrÈbhÈvo vutto. Keci pana “abbohÈrikaÑ katvÈti sahetukavohÈrena abbohÈrikaÑ katvÈti atthaÑ vatvÈ aÒÒathÈ ‘ahetukaÑ abyÈkataÑ abyÈkatam|lena ekam|lan’ti na sakkÈ vattun”ti vadanti. Tattha yaÑ vattabbaÑ, taÑ vuttameva ahetukavohÈrÈbhÈvena sahetukatÈpariyÈyassa atthasiddhattÈ. Apica hetupaccayasabbhÈvato tassa sahetukatÈpariyÈyo abbhateva. TenÈha “na vÈ sahetukaduke viya -pa- abbohÈrikaÑ katan”ti. Ettha etthÈti etasmiÑ ekam|lakaduke. HetupaccayayogÈyogavasenÈti hetupaccayena yogÈyogavasena, hetupaccayassa sabbhÈvÈsabbhÈvavasenÈti attho. SahetukavohÈrameva labhati paccayabh|tahetusabbhÈvato. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 132 piÔÔhe.


Apare pana bhaÓanti “sahetukacittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ ahetukaÑ abyÈkatanti iminÈ vacanena sa~gahaÑ gacchantampi sam|lakattÈ ‘abyÈkatam|lena na ekam|lan’ti na sakkÈ vattuÑ, satipi sam|lakatte nippariyÈyena sahetukaÑ na hotÊti ‘abyÈkatam|lena ekam|lan’ti ca na sakkÈ vattuÑ, tasmÈ ‘ahetukaÑ abyÈkataÑ abyÈkatam|lena na ekam|laÑ, sahetukaÑ abyÈkataÑ abyÈkatam|lena ekam|lan’ti dvÊsupi padesu anavarodhato abbohÈrikaÑ katvÈti vuttan”ti, taÑ tesaÑ matimattaÑ “sahetuka-abyÈkatasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ abyÈkatam|lena ekam|laÑ hotÊ”ti aÔÔhakathÈyaÑ tassa ekam|labhÈvassa nicchitattÈ, tasmÈ vuttanayeneva cettha attho veditabbo. 86-97. KusalÈkusalÈbyÈkatarÈsito namananÈmanasa~khÈtena visesena ar|padhammÈnaÑ gahaÓaÑ niddhÈraÓaÑ nÈma hotÊti Èha “nÈmÈnaÑ niddhÈritattÈ”ti. Tena tesaÑ adhikabhÈvamÈha viÒÒÈyamÈnameva pakaraÓena aparicchinnattÈ. Yadi evaÑ “ahetukaÑ nÈmaÑ sahetukaÑ nÈman”ti pÈÔhantare kasmÈ nÈmaggahaÓaÑ katanti Èha “supÈkaÔabhÈvatthan”ti, paribyattaÑ katvÈ vutte kiÑ vattabbanti adhippÈyo.


M|layamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. Khandhayamaka


2-3. Khandhayamake -pa- pariÒÒÈ ca vattabbÈti idaÑ padhÈnabhÈvena vattabbadassanaÑ. AbhiÒÒeyyakathÈ hi abhidhammo, sÈ ca yÈvadeva pariÒÒattÈti pariÒÒÈsu ca na vinÈ tÊraÓapariÒÒÈya pahÈnapariÒÒÈ, tÊraÓaÒca sampuÓÓaparÈnuggahassa adhippetattÈ kÈlapuggalokÈsavibhÈgamukhena khandhÈnaÑ visuÑ saha ca uppÈdanirodhalakkhaÓapariggahavasena sÈtisayaÑ sambhavati, nÈÒÒathÈti imamatthaÑ dassento “chasu kÈlabhedesu -pa- pariÒÒÈ ca vattabbÈ”ti padhÈnaÑ vattabbaÑ uddharati. Tattha pana yathÈ na tÊraÓapariÒÒÈya vinÈ pahÈnapariÒÒÈ, evaÑ tÊraÓapariÒÒÈ vinÈ ÒÈtapariÒÒÈya.


SÈ ca sutamayaÒÈÓam|likÈti desanÈkusalo satthÈ anvayato byatirekato ca samudÈyÈvayavapadatthÈdivibhÈgadassanamukhena khandhesu pariÒÒÈppabhedaÑ pakÈsetukÈmo “paÒcakkhandhÈ”ti-ÈdinÈ desanaÑ ÈrabhÊti dassento “te pana khandhÈ”ti-ÈdimÈha. PaÒcahi padehÊti paÒcahi samudÈyapadehi.

TatthÈti tesu samudÈyÈvayavapadesu. Dhammoti ruppanÈdiko Òeyyadhammo. SamudÈyapadassÈti r|pakkhandhÈdisamudÈyapadassa. Yadipi avayavavinimutto paramatthato samudÈyo nÈma natthi, yathÈ pana avayavo samudÈyo na hoti, evaÑ na samudÈyopi avayavoti satipi samudÈyÈvayavÈnaÑ bhede dvinnaÑ padÈnaÑ samÈnÈdhikaraÓabhÈvato atthevÈbhedoti padadvayassa samÈnatthatÈya siyÈ Èsa~kÈti Èha “etasmiÑ saÑsayaÔÔhÈne”ti. “CakkhÈyatanaÑ r|pakkhandhagaÓanaÑ gacchati, viÒÒÈÓakkhandho tajjÈ manoviÒÒÈÓadhÈt|”ti-ÈdÊsu1 ekadeso samudÈyapadattho vutto, “yaÑ kiÒci r|paÑ -pa- ayaÑ vuccati r|pakkhandho”ti-ÈdÊsu2 pana sakaloti Èha “r|pÈdi -pa- attho”ti. AvayavapadÈnaÒcettha visesanavisesitabbavisayÈnaÑ samÈnÈdhikaraÓatÈya samudÈyapadatthatÈ vuttÈ, tato eva samudÈyapadÈnampi avayavapadatthatÈ. Na hi visesanavisesitabbÈnaÑ atthÈnaÑ accantaÑ bhedo abhedo vÈ icchito, atha kho bhedÈbhedo, tasmÈ abhedadassanavasena paÔhamanayo vutto, bhedadassanavasena dutiyanayo. Yo hi ruppanÈdisa~khÈto rÈsaÔÔho avayavapadehi r|pÈdisaddehi ca khandhasaddena ca visesanavisesitabbabhÈvena bhinditvÈ vutto, svÈyaÑ atthato rÈsibhÈvena apekkhito ruppanÈdi-attho evÈti.

YathÈ avayavapadehi vuccamÈnopi samudÈyapadassa attho hoti, evaÑ samudÈyapadehi vuccamÈnopi avayavapadassa atthoti “r|pakkhandho r|paÒceva r|pakkhandho ca, r|pakkhandho r|panti ÈmantÈ”ti-ÈdinÈ padasodhanÈ katÈti dassento Èha “r|pÈdi-avayavapadehi -pa- padasodhanavÈro vutto”ti. Tattha ekaccassa avayavapadassa aÒÒattha vuttiyÈ avayavapadatthassa samudÈyapadatthatÈya siyÈ anekantikatÈ, samudÈyapadassa pana taÑ natthÊti samudÈyapadatthassa avayavapadatthatÈya ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 18 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 1 piÔÔhe.


byabhicÈrÈbhÈvo “r|pakkhandho r|panti? ŒmantÈ”ti pÈÄiyÈ pakÈsitoti vuttaÑ “r|pÈdi -pa- dassetun”ti.

“R|pakkhandho”ti-ÈdÊsu khandhatthassa visesitabbattÈ vuttaÑ “padhÈnabh|tassa khandhapadassÈ”ti. VedanÈdi-upapadatthassa ca sambhavato “vedanÈkkhandho”ti-ÈdÊsu. R|pÈvayavapadena vuttassÈti r|pasa~khÈtena avayavapadena visesanabhÈvena vuttassa khandhatthassa r|pakkhandhabhÈvo hoti. Tena vuttaÑ “r|pakkhandho r|panti? ŒmantÈ”ti. TatthÈti tasmiÑ r|pakkhandhapade. PadhÈnabh|tena visesitabbattÈ khandhÈvayavapadena vuttassa ruppanaÔÔhassa kiÑ vedanÈkkhandhÈdibhÈvo hotÊti yojanÈ. SamÈne avayavapadÈbhidheyyabhÈve appadhÈnena padena yo attho viÒÒÈyati, so kasmÈ padhÈnena na viÒÒÈyatÊti adhippÈyo. KhandhÈvayavapadena vutto dhammoti rÈsaÔÔhamÈha. Tattha kocÊti ruppanaÔÔho. Kenaci samudÈyapadenÈti r|pakkhandhapadena, na vedanÈkkhandhÈdipadena. TenÈha “na sabbo sabbenÈ”ti. Esa nayo vedanÈkkhandhÈdÊsu. R|par|pakkhandhÈdi-avayavasamudÈyapadasodhanamukhena tattha ca catukkhandhavasena pavattÈ pÈÄigati padasodhanam|lacakkavÈro. EvaÒca dassentenÈti iminÈ yvÈyaÑ r|pÈdi-avayavapadehi r|pakkhandhÈdisamudÈyapadehi ca dassitÈkÈro atthaviseso, taÑ paccÈmasati. VisesanabhÈvo bhedakatÈya sÈmaÒÒato avacchedakattÈ, visesitabbabhÈvo abhedayogena bhedantarato avicchinditabbattÈ, samÈnÈdhikaraÓabhÈvo tesaÑ bhedÈbhedÈnaÑ ekavatthusannissayattÈ.

TenÈti yathÈvuttena visesanavisesitabbabhÈvena. EtthÈti etasmiÑ samÈnÈdhikaraÓe. TenÈti vÈ samÈnÈdhikaraÓabhÈvena. EtthÈti r|pakkhandhapade. YathÈ nÊluppalapade uppalavisesanabh|taÑ nÊlaÑ visiÔÔhameva hoti, na yaÑ kiÒci, evamidhÈpi khandhavisesanabh|taÑ r|pampi visiÔÔhameva siyÈti dassento “kiÑ khandhato -pa- hotÊ”ti Èha. TathÈ “r|paÒca taÑ khandho cÈ”ti samÈnÈdhikaraÓabhÈveneva yaÑ r|paÑ, so khandho. Yo khandho, taÑ r|panti ayampi Èpanno evÈti Èha “sabbeva -pa- visesitabbÈ”ti. Visesanena ca nÈma niddhÈritar|pena bhavitabbaÑ avacchedakattÈ, na aniddhÈritar|penÈti Èha “kiÑ pana tan”ti-Èdi, tasseva gahitattÈ na piyar|pasÈtar|passÈti adhippÈyo.


Na hi taÑ khandhavisesanabhÈvena gahitaÑ, vissajjanaÑ kataÑ tassevÈti yojanÈ. Na khandhato aÒÒaÑ r|paÑ atthÊti idaÑ ruppanaÔÔho r|panti katvÈ vuttaÑ, na hi so khandhavinimutto atthi. TenevÈti yathÈvuttar|passa khandhavinimuttassa abhÈveneva. “Piyar|paÑ sÈtar|paÑ, dassentenappakan”ti ca ÈdÊsu1 atadatthassa r|pasaddassa labbhamÈnattÈ “tena r|pasaddenÈ”ti visesetvÈ vuttaÑ. VuccamÈnaÑ bh|tupÈdÈyampi bhedaÑ2 dhammajÈtaÑ. SuddhenÈti kevalena, r|pasaddena vinÈpÊti attho. TayidaÑ pakaraÓÈdi-avacchinnataÑ sandhÈya vuttaÑ, samÈnÈdhikaraÓataÑ vÈ. Yo hi r|pasaddena samÈnÈdhikaraÓo khandhasaddo, tena yathÈvuttar|pasaddena viya tadattho vuccateva. TenÈha “khandhÈ r|pakkhandho”ti. Yadipi yathÈvuttaÑ r|paÑ khandho eva ca, khandho pana na r|pamevÈti Èha “na ca sabbe -pa- visesitabbÈ”ti. TenevÈti ar|pasabhÈvassa khandhassa atthibhÈveneva. Teti khandhÈ. VibhajitabbÈti “khandhÈ r|pakkhandho”ti padaÑ uddharitvÈ “r|pakkhandho khandho ceva r|pakkhandho ca, avasesÈ khandhÈ na r|pakkhandho”ti-ÈdinÈ vibhÈgena dassetabbÈ.

KhandhÈnaÑ r|pavisesana -pa- saÑsayo hotÊti3 ettha kiÑ khandhato aÒÒÈpi vedanÈ atthi, yato vinivattÈ vedanÈ khandhavisesanaÑ hoti, sabbe ca khandhÈ kiÑ khandhavisesanabh|tÈya vedanÈya visesitabbÈti evaÑ yojanÈ veditabbÈ. KecÊti anubhavanÈdippakÈrÈ. Kenaci visesanenÈti vedanÈdinÈ visesanena.

Ettha ca r|pÈdipaÓÓatti khandhapaÓÓatti ca “r|paÑ khandho, khandhÈ r|pakkhandho”ti-ÈdinÈ visuÑ saha ca ruppanÈdike atthe pavattamÈnÈ kadÈci avayavabh|te pavattati, kadÈci samudÈyabh|te, tassÈ pana tathÈ pavattanÈkÈre niddhÈrite yasmÈ r|pÈdikkhandhÈ padato atthato ca visodhitÈ nÈma honti tabbisayaka~khÈpanodanato, tasmÈ “r|pakkhandho r|paÒceva r|pakkhandho ca, r|pakkhandho r|panti? ŒmantÈ”ti-Èdinayappavattena paÔhamavÈrena r|pÈdi-avayavapadehi avayavattho viya samudÈyatthopi vuccati, tathÈ samudÈyapadehipÊti ayamattho dassito. “R|paÑ r|pakkhandho, khandhÈ vedanÈkkhandho”ti-Èdinayappavattena pana dutiyavÈrena visesavÈcÊ viya r|pÈdi-avayavapadehi sÈmaÒÒabh|tenapi taÑtaÑvisiÔÔhena khandhÈvayavapadena ______________________________________________________________ 1. Piyar|paÑ sÈtar|paÑ r|paÑ na r|pakkhandhoti-ÈdÊsu (?) 2. Bh|tupÈdÈyappabhedaÑ (?) 3. Esa nayo vedanÈkkhandhÈdÊsuti (?)


so so eva samudÈyattho vuccati, na sabboti ayamattho dassito. Khandhavinimuttassa yathÈdhippetassa abhÈvÈ yadipi khandhoyeva r|paÑ, so pana na sabbo r|paÑ, atha kho tadekadeso, tathÈ vedanÈdayopÊti ayamattho “r|paÑ khandho, khandhÈ r|pan”ti-Èdinayappavattena tatiyavÈrena dassito. “R|paÑ khandho, khandhÈ vedanÈkkhandho”ti-Èdinayappavattena pana catutthavÈrena “r|paÑ khandho”ti r|passa khandhabhÈve nicchite khandho nÈmÈyaÑ na kevalaÑ r|pameva, atha kho vedanÈdi cÈti vedanÈdÊnampi khandhabhÈvappakÈsane na sabbe khandhÈ vedanÈdivisesavanto, kecideva pana tena tena visesena tathÈ vuccantÊti ayamattho dassito. EvaÑ dassentÊ cesÈ pÈÄi khandhÈnaÑ yathÈvuttapaÓÓattisodhanamukhena sar|pÈvadhÈraÓÈya saÑvattati, taÒca tesaÑ yÈvadeva uppÈdÈdinicchayatthanti dassento “evaÑ yesaÑ -pa- veditabbo”ti Èha.

Ekadesepi samudÈyavohÈro dissati yathÈ paÔo daÉÉho, samuddo diÔÔhoti Èha “cakkÈvayavabhÈvato cakkÈnÊti yamakÈni vuttÈnÊ”ti. BandhÊtvÈti yamakabhÈvena bandhitvÈ, yamakam|labhÈveneva vÈ. M|labhÈvena gahaÓaÑ sambandhabhÈvo, taÑsambandhatÈ ca m|lapadÈdÊnaÑ nÈbhi-ÈdisadisatÈ daÔÔhabbÈ. Apubbassa vattabbassa abhÈvato nayidha desanÈ maÓÉalabhÈveneva sambajjhatÊti Èha “na maÓÉalabhÈvena sambajjhanato”ti. Yadipi r|pakkhandham|lake apubbaÑ natthi, vedanÈkkhandhÈdim|lakesu pana saÒÒÈdimukhena desanappavattiyaÑ apubbavaseneva gato siyÈ maÓÉalabhÈvena sambandho, na tathÈ pÈÔho pavattoti Èha “vedanÈkkhandha -pa- sambandhenÈ”ti. Pacchimassa purimena asambajjhanameva hi heÔÔhimasodhanaÑ. SuddhakkhandhalÈbhamattameva gahetvÈti “khandhÈ r|pan”ti ettha khandhÈti khandhasaddena labbhamÈnaÑ r|pÈdÊhi asammissaÑ khandhaÔÔhamattameva uddesavasena gahetvÈ. Yadipi uddese khandhavisesanaÑ r|pÈdi “khandhÈ r|pan”ti suddhar|pÈdimattameva gahitaÑ, tathÈpi visesarahitassa sÈmaÒÒassa abhÈvato tattha suddhar|pÈdimattatÈya aÔÔhatvÈ. KhandhavisesanabhÈvasa~khÈtanti yathÈdhigataÑ khandhÈnaÑ visesanabhÈvena kathitaÑ ruppanÈdikaÑ visesanatthaÑ dassetuÑ. Kevalameva taÑ aggaÓhanto khandhasaddena saha yojetvÈ -pa- vibhattattÈ suddhakkhandhavÈroti vuttoti yojanÈ.

PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.



26. EvaÑ vuttanti evaÑ dvÈrÈlambanehi saddhiÑ dvÈrappavattadhammavibhÈgavasena vuttaÑ. PiyasabhÈvaÑ piyajÈtikaÑ “kathaÑ r|pena kho Èvuso”ti-ÈdÊsu viya piyasabhÈvaÔÔhena r|paÑ, na ruppanaÔÔhenÈti vuttaÑ “piyar|paÑ -pa- r|paÑ na r|pakkhandho”ti. RuppanaÔÔhena r|pakkhandhapariyÈpannampi cakkhÈdi piyasabhÈvamattavacanicchÈvasena piyar|pameva anuppavisati, na r|pakkhandhanti Èha “piyasabhÈva -pana r|pakkhandhoti vuttan”ti. “Yo pana yattha viseso”ti vutto visesasaddo nÈnuvattatÊti adhippÈyenÈha “vacanaseso”ti. Na hi adhikÈrato labbhamÈnassa ajjhÈharaÓakiccaÑ atthi. DiÔÔhisaÒÒÈti vÈ paduddhÈroyaÑ veditabbo. VisesatÈ panassÈ “visesaÑ vaÓÓayissÈmÈ”ti paÔiÒÒÈya eva pÈkaÔÈ. “AvasesÈ sa~khÈrÈ”ti etthÈpi eseva nayo. SaÑyojanavasena jÈnÈti abhinivisatÊti saÒÒÈ diÔÔhÊti Èha “diÔÔhi eva saÒÒÈ”ti. DiÔÔhi cÈti ca-saddena avasiÔÔhaÑ papaÒcaÑ sa~gaÓhÈti. TathÈ hi “papaÒcasaÒÒÈsa~khÈ”ti ettha papaÒcas|daniyaÑ1 vuttaÑ “saÒÒÈnÈmena vÈ papaÒcÈ eva vuttÈ”ti. 28. “KhandhÈ vedanÈkkhandho”ti etasmiÑ anulome yathÈ sar|padassanena vissajjanaÑ labbhati, na evaÑ “na khandhÈ na vedanÈkkhandho”ti paÔilome, idha pana paÔivacanena vissajjananti tadatthaÑ vivaranto “khandhasaddappavattiyÈ ca abhÈve vedanÈkkhandhasaddappavattiyÈ ca abhÈvo”ti Èha. Tena sattÈpaÔisedhe ayaÑ na-kÈroti dasseti. SaddaggahaÓaÒcettha saddanibandhanattÈ paÒÒattiyÈ saddasabhÈgataÑ vÈ sandhÈya kataÑ. PaÓÓattisodhanaÑ hetaÑ. TenÈha “paÓÓattisodhanamattameva karotÊ”ti. Tena niddhÈretabbassa dhammantarassa abhÈvaÑ dasseti. Yato vuttaÑ “na aÒÒadhammasabbhÈvo evettha pamÈÓan”ti. EvaÒca katvÈti-ÈdinÈ yathÈvuttamatthaÑ paÔhantarena samattheti. KÈmaÑ katthaci satipi khandhe natthi vedanÈkkhandho, akhandhattasabhÈvÈ pana natthi vedanÈti “na khandhÈ na vedanÈkkhandhoti? ŒmantÈ”ti vuttanti evaÑ vÈ etaÑ daÔÔhabbaÑ. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “paÒÒattinibbÈnasa~khÈtÈ”ti-Èdi. 39. “R|pato aÒÒe”ti ettha bh|tupÈdÈya dhammo viya piyasabhÈvopi r|pasaddÈbhidheyyatÈsÈmaÒÒena gahitoti Èha “lokuttarÈ ______________________________________________________________ 1. Ma-®Ôha 1. 379 piÔÔhe.


vedanÈdayo daÔÔhabbÈ”ti. AppavattimattamevÈti khandhasaddappavattiyÈ abhÈve r|pasaddappavattiyÈ ca abhÈvoti paÓÓattisodhanamattataÑyeva sandhÈya vadati, tathÈ cÈha “evaÒca katvÈ”ti-Èdi. TenetaÑ dasseti–yathÈ cakkhuto aÒÒassa sabbassapi sabhÈvadhammassa ÈyatanaggahaÓena gahitattÈ tadubhayavinimuttaÑ kiÒci natthÊti kevalaÑ paÒÒattisodhanatthaÑ tameva abhÈvaÑ dassetuÑ “cakkhuÒca Èyatane ca ÔhapetvÈ avasesÈ na ceva cakkhu na ca Èyatanan”ti vuttaÑ, evamidhÈpi tadatthameva ubhayavinimuttassa abhÈvaÑ dassetuÑ “r|paÒca khandhe ca ÔhapetvÈ avasesÈ na ceva r|paÑ na ca khandhÈ”ti vuttanti. VisamopaÒÒÈso. “CakkhuÒca Èyatane ca ÔhapetvÈ”ti ettha hi avasesaggahaÓena gayhamÈnaÑ kiÒci natthÊti sakkÈ vattuÑ Èyatanavinimuttassa sabhÈvadhammassa abhÈvÈ. TenÈha “yadi siyÈ”ti. “R|paÒca khandhe ca ÔhapetvÈ”ti ettha pana na tathÈ sakkÈ vattuÑ khandhavinimuttassa sabhÈvadhammassa atthibhÈvato. Yadi pana tÈdisaÑ khandhagataÑ dhammajÈtaÑ natthÊti evamidaÑ vuttaÑ siyÈ, evaÑ sati yuttametaÑ siyÈ. TathÈ hi “aÔÔhakathÈyaÑ panÈ”ti-ÈdinÈ paÒÒattiggahaÓameva uddharÊyati. TaÓhÈvatthu ca na siyÈ avasesaggahaÓena gayhamÈnanti ÈnetvÈ sambandho. Khandho ca siyÈti yojanÈ.



50-205. MissakakÈlabhedesu yamakesu padÈnaÑ bhinnakÈlattÈ siyÈ atthavisesoti Èha “amissakakÈlabhedesu vÈresu atthavisesÈbhÈvato”ti. IdÈni tamevatthaÑ “purimassa hÊ”ti-ÈdinÈ vivarati. TenÈti atthavisesÈbhÈvena. EtthÈti etasmiÑ pavattivÈrapÈÔhe, etissaÑ vÈ pavattivÈravaÓÓanÈyaÑ. Cha eva vuttÈ, na navÈti adhippÈyo. TenÈha “atÊtenÈ”ti-Èdi. Ete pana tayoti attanÈ visuÑ anantaraÑ dassite sandhÈyÈha. YathÈdassitÈti aÔÔhakathÈyaÑ niddhÈretvÈ dassitabbÈkÈrÈ paccuppannenÈtÊtÈdayo ye pÈÄiyaÑ ujukameva ÈgatÈ. “Na visuÑ vijjantÊ”ti vuttamevatthaÑ “tattha tattha hÊ”ti-ÈdinÈ pÈkaÔataraÑ karoti. Tattha paÔilomapucchÈhÊti “yassa vÈ pana


vedanÈkkhandho uppajjittha, tassa r|pakkhandho uppajjatÊ”ti evamÈdikÈhi paÔhamapade vuttassa paÔilomavasena pavattÈhi. TenevÈti nayato yojetuÑ sakkuÓeyyattÈ eva. MissakakÈlabhedesu cÈti na kevalaÑ amissakakÈlabhedesuyeva, atha kho missakakÈlabhedesu cÈti attho. Na yojanÈsukaratÈya eva purime ayojanÈ, atha kho sukhaggahaÓatthampÊti dassento Èha “amissaka -pa- vuttÈnÊ”ti.

Yena kÈraÓenÈti yena ekapadadvayasa~gahitÈnaÑ khandhÈnaÑ uppÈdassa nirodhassa lÈbhasa~khÈtena kÈraÓena. YathÈkkamaÑ purepaÒho pacchÈpaÒhoti ca nÈmaÑ vuttaÑ. Ca-saddena purepacchÈpaÒhoti ca nÈmaÑ vuttanti niddhÈretvÈ yojetabbaÑ. Tattha pana “ekapadadvayasa~gahitÈnan”ti idaÑ ekajjhaÑ katvÈ gahetabbaÑ. Tamevatthampi vivarati “yassa hÊ”ti-ÈdinÈ. Tattha yassÈti yassa paÒhassa. “PaÒho”ti cettha pucchanavasena pavattaÑ vacanaÑ veditabbaÑ. TenevÈha “parip|retvÈ vissajjetabbatthasa~gaÓhanato”ti. TaÑ sar|padassanena vissajjanaÑ taÑvissajjanaÑ, taÑ vÈ yathÈvuttaÑ vissajjanaÑ etassÈti taÑvissajjano, tassa taÑvissajjanassa. PurimakoÔÔhÈsenÈti purimena uddesapadena. Tena hi vissajjanapadassa samÈnatthatÈ idha sadisatthatÈ. Ekena padenÈti ekena padhÈnÈppadhÈnena yamakapadena, na paÔhamapadenevÈti attho. UppÈdanirodhalÈbhasÈmaÒÒamattenÈti uppÈdassa vÈ nirodhassa vÈ labbhamÈnatÈya samÈnatÈmattena. SanniÔÔhÈnapada -pa- yuttanti idaÑ aÔÔhakathÈyaÑ “yattha r|pakkhandho nuppajjatÊ”ti-ÈdinÈ purepaÒhassa dassitattÈ vuttaÑ. Yadipi tattha “uppajjatÊ”ti vissajjitattÈ vedanÈkkhandhassa uppÈdo labbhatÊti vuttaÑ, yo pana sanniÔÔhÈnapadasa~gahito r|pakkhandhassa anuppÈdo pÈÄiyaÑ anuÒÒÈtar|pena Ôhito, tassa vasena purepaÒho yuttoti adhippÈyo. EvaÒhi purimakoÔÔhÈsena sadisatthatÈ hoti.

“Yassa r|pakkhandho nuppajjittha, tassa vedanÈkkhandho nuppajjitthÈ”ti ettha r|pakkhandhassa anuppannapubbatÈpaÔikkhepamukhena itarassa paÔikkhipÊyatÊti r|pakkhandhasseva yathÈvuttapaÔikkhepo padhÈnabhÈvena vutto. Eseva nayo aÒÒesupi edisesu ÔhÈnes|ti Èha “sanniÔÔhÈnatthasseva paÔikkhipanaÑ


paÔikkhepo”ti. “Yassa r|pakkhandho uppajjati, tassa vedanÈkkhandho nirujjhatÊ”ti ettha pana r|pakkhandhassa uppÈdalakkhaÓaÑ katvÈ vedanÈkkhandhassa nirodho pucchÊyatÊti so eva “no”ti paÔisedhÊyati. Esa nayo aÒÒesupi edisesu ÔhÈnes|ti vuttaÑ “saÑsayatthanivÈraÓaÑ paÔisedho”ti. “NakÈravirahitan”ti etena paÔisedhassa paÔisedhitamÈha. Yadi evaÑ pÈÄigatipaÔisedhavissajjanÈnaÑ ko visesoti Èha “tattha uppattÊ”ti-Èdi.

TadekadesapakkhepavasenÈti tesaÑ catunnaÑ paÒhÈnaÑ paÒcannaÒca vissajjanÈnaÑ ekadesassa pakkhipanavasena. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “paÔhame ÔhÈne paripuÓÓapaÒhassa purimakoÔÔhÈse sar|padassanenÈ”ti-Èdi. Yo panettha paÒhesu vissajjanesu ca sattavÊsatiyÈ ÔhÈnesu pakkhepaÑ labhati, taÑ dassetuÑ “paripuÓÓapaÒho evÈ”ti-Èdi vuttaÑ. PÈÄivavatthÈnadassanÈditoti ettha Èdi-saddena pucchÈvibha~go vissajjanÈÔhÈnÈni ekasmiÑ paÒhe yojanÈnayoti imesaÑ sa~gaho daÔÔhabbo.

SuddhÈvÈsÈnanti-Èdi pÈÄiyÈ padaÑ uddharitvÈ atthadassanatthaÑ ÈraddhaÑ. “Yassa yattha r|pakkhandho nuppajjittha, tassa tattha vedanÈkkhandho nuppajjitthÈ”ti imassa vissajjanaÑ hoti “suddhÈvÈsÈnaÑ tesaÑ tatthÈ”ti. Tattha ekabh|miyaÑ dutiyÈ upapatti natthÊti ekissÈ bh|miyÈ ekassa ariyapuggalassa dutiyavÈraÑ paÔisandhiggahaÓaÑ natthÊti attho. TatiyavÈrÈdÊsu vattabbameva natthi. SvÈyamattho yathÈ ÒÈpito hoti, taÑ dassetuÑ “paÔisandhito pabhuti hi -pa- pavattÈ”ti vuttaÑ. Tena addhÈpaccuppannavasenÈyaÑ desanÈ pavattÈti dasseti. ŒdÈnanikkhepaparicchinnaÑ kammajasantÈnaÑ ekattena gahetvÈ tassa vasena uppÈdanirodhesu vuccamÈnesu akammajesu kusalÈdÊsu kathanti codanÈyaÑ tepi idha taÑnissitÈ eva katÈti dassento Èha “tasmiÒhi -pa- dassitÈ”ti. TenevÈti kammajasantÈneneva. TasmÈti ekakammanibbattassa vipÈkasantÈnassa ekattena gahitattÈ. TassÈti kammajasantÈnassa. PaÒcasu suddhÈvÈsesu yathÈ paccekaÑ “ekissÈ bh|miyÈ dutiyÈ upapatti natthÊ”ti yathÈvuttapÈÄiyÈ viÒÒÈyati, evaÑ “suddhÈvÈsÈnan”ti avisesavacanato sakalepi suddhÈvÈse sÈ natthÊti tÈya kasmÈ na viÒÒÈyatÊti codanaÑ samuÔÔhÈpetvÈ sayameva pariharituÑ “kasmÈ panÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha suddhÈvÈsesu heÔÔhÈbh|mikassa asati indriyaparipÈke uparibh|misamuppatti na


sakkÈ paÔisedhetuÑ uddhaÑsotavacanato. Uddhamassa taÓhÈsotaÑ vaÔÔasotaÒcÈti hi uddhaÑsoto. TenÈha “uddhaÑsotapÈÄisabbhÈvÈ”ti. SaÑsandetabbÈti yathÈ na virujjhanti, evaÑ netabbÈ. TathÈ ceva saÑvaÓÓitaÑ.

Etena sanniÔÔhÈnenÈti a~kitokÈsabhÈvir|puppÈdasannissayena nicchayena. VisesitÈ tathÈbhÈvir|pabhÈvino. AsaÒÒasattÈpÊti na kevalaÑ paÒcavokÈrÈ eva, atha kho asaÒÒasattÈpi. Te eva asaÒÒasatte eva gahetvÈ purimakoÔÔhÈseti adhippÈyo. Tena ye sanniÔÔhÈnena vajjitÈti tena yathÈvuttasanniÔÔhÈnena ye virahitÈ, te tathÈ na vattabbÈti attho. IdÈni “te tato”ti-ÈdinÈ dasseti. Tatoti asaÒÒÈbhavato. PacchimabhavikÈnanti ettha pacchimabhavaÑ sar|pato dassetuÑ “kiÑ paÒcavokÈrÈdÊ”ti-Èdi vuttaÑ. ApacchimabhavikÈnampi ar|pÈnaÑ ar|pabhave yathÈ r|pakkhandho nuppÈdi, evaÑ tattha pacchimabhavikÈnaÑ vedanÈkkhandhopÊti Èha “etena sanniÔÔhÈnena sa~gahitattÈ”ti. TenÈha “tesaÑ -pa- ÈhÈ”ti. Tattha tesanti pacchimabhavikÈnaÑ. TatthÈti ar|pabhave. ItarÈnuppattibhÈvaÒcÈti itarassa vedanÈkkhandhassa anuppajjanasabbhÈvampi. SappaÔisandhikÈnampi suddhÈvÈsÈnaÑ khandhabhedassa parinibbÈnapariyÈyo oÄÈrikadosappahÈnato kiles|pasamasÈmaÒÒena vuttoti veditabbaÑ.

SabbesaÒhi tesanti taÑtaÑbh|miyaÑ ÔhitÈnaÑ sabbesaÑ suddhÈvÈsÈnaÑ. YathÈ panÈti-ÈdinÈ vuttamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ karoti. AnantÈ lokadhÈtuyoti idaÑ okÈsassa paricchedÈbhÈvaÑyeva dassetuÑ vuttaÑ. Puggalavasena samÈnÈdhÈratÈya samÈnakÈlattena asambhavanto okÈsavasena pana sambhavanto saÑkiÓÓÈ viya hontÊti Èha “saÑkiÓÓatÈ hotÊ”ti.



206-208. TassÈpÊti puggalokÈsavÈrassapi. OkÈse puggalassevÈti yathÈgahite okÈse yo puggalo, tasseva


okÈsavisiÔÔhapuggalassevÈti attho. YathÈ pana puggalavÈre labbhamÈne puggalokÈsavÈropi labbhati, evaÑ okÈsavÈropi labbheyyÈti codanaÑ sandhÈyÈha “okÈsavÈropi cÈ”ti. TasmÈti yasmÈ vuccamÈnopi okÈso puggalassa visesabhÈveneva vucceyya, na visuÑ, tasmÈ.

AÒÒathÈti pavattivÈre viya ÈdÈnanikkhepaparicchinnaÑ kammajasantÈnaÑ ekattena gahetvÈ tassa uppÈdanirodhavasena pariÒÒÈvacane. “Yo r|pakkhandhaÑ parijÈnÈtÊ”ti sanniÔÔhÈnapadasa~gahitatthÈbhÈvadassanamukhena itarassapi abhÈvaÑ dassetuÑ “rupakkhandhaparijÈnanassa abhÈvÈ”ti vuttaÑ. “ŒmantÈ”ti ca kataÑ, tasmÈ pavatte cittakkhaÓavasenevettha tayo addhÈ labbhantÊti attho. “Aggamaggasama~giÒca arahantaÒcÈ”ti dvinnaÑ padÈnaÑ “r|pakkhandhaÒca na parijÈnanti vedanÈkkhandhaÒca na parijÈnitthÈ”ti dvÊhi padehi yathÈkkamaÑ sambandho. “®hapetvÈ avasesÈ puggalÈ”ti pana paccekaÑ yojetabbaÑ. Aggamagga -pa- natthÊti iminÈ arahattamaggaÒÈÓasseva pariÒÒÈmatthakappattiyÈ pariÒÒÈkiccaÑ sÈtisayaÑ, tadabhÈvÈ na itaresanti dasseti. Yato tasseva vajir|pamatÈ vuttÈ, sesÈnaÒca vijj|pamatÈ. TenÈti tena yathÈvuttena vacanena. Tadavasesasabbapuggaleti tato aggamaggasama~gito avasesasabbapuggale. ImaÑ pana yathÈvuttadosaÑ pariharantÈ “puthujjanÈdayo sandhÈyÈ”ti vadanti.


KhandhayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. Œyatanayamaka


1-9. VuttanayenÈti “avayavapadehi vutto ekadeso sakalo vÈ samudÈyapadÈnaÑ attho, samudÈyapadehi pana vutto ekantena avayavapadÈnaÑ attho”ti-ÈdinÈ vuttena nayena. Etena yathÈvutta-atthavaÓÓanÈnayadassanatÈya sabbapaÓÓattivÈrÈdÊsu yathÈrahaÑ attho netabboti dasseti.

PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.



10-17. VÈyanaÑ savisayaÑ byÈpetvÈ pavattanaÑ, tayidaÑ yathÈ gandhÈyatane labbhati, evaÑ sÊlÈdÊsupÊti pÈÄiyaÑ “sÊlagandho”ti-Èdi vuttaÑ “sÊlÈdiyeva gandho”ti katvÈ. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “sÊlagandho -pa- nÈmÈnÊ”ti. YasmÈ pana savisayabyÈpanaÑ tattha pasaÔabhÈvo pÈkaÔabhÈvo vÈ hoti, tasmÈ “pasÈraÓaÔÔhena pÈkaÔabhÈvaÔÔhena vÈ”ti vuttaÑ. Attano vatthussa s|canaÑ vÈ vÈyanaÑ. “DevakÈyÈ samÈgatÈ1, paÓÓattidhammÈ”ti-ÈdÊsu2 sam|hapaÒÒattÊsupi kÈyadhammasaddÈ ÈgatÈti “sasabhÈvan”ti viseseti. KÈyavacanena -pa- natthÊti idaÑ “na dhammo nÈyatanan”ti ettha dhammasaddassa vinivattavisesasabbasabhÈvadhammavÈcakataÑ sandhÈya vuttaÑ, na dhammÈyatanasa~khÈtadhammavisesavÈcakatanti daÔÔhabbaÑ.



18-21. Etasminti pavattivÈre. PucchÈmattalÈbhenÈti moghapucchÈbhÈvamÈha. Ekekanti “yassa cakkhÈyatanaÑ uppajjati, tassa saddÈyatanaÑ uppajjatÊ”ti-ÈdikaÑ ekekaÑ. PaÒcÈti “yassa saddÈyatanaÑ uppajjati, tassa gandhÈyatanaÑ uppajjatÊ”ti-ÈdÊni paÒca. PucchÈmattalÈbhena sa~gahaÑ anujÈnanto “vissajjanavasena hÈpetabbÈnÊ”ti Èha. “Vakkhati hÊ”ti-ÈdinÈ yathÈvuttamatthaÑ aÔÔhakathÈya samattheti.

Sadisavissajjananti sÈmaÒÒavacanaÑ visesaniviÔÔhameva hotÊti taÑ visesaÑ dassento “puggalavÈrameva sandhÈya vuttan”ti vatvÈ tassÈ pana sadisavissajjanatÈya abyÈpitattÈ yattha sadisaÑ, tatthÈpi vissajjitanti dassento “okÈsavÈre pana -pa- vissajjitan”ti Èha. Tattha tanti dutiyaÑ. PuggalavÈrepÊti yattha sadisaÑ vissajjanaÑ, tattha puggalavÈrepi vissajjitaÑ, pageva okÈsavÈreti adhippÈyo. VirattakÈmakammanibbattassÈti bhÈvanÈbalena viratto kÈmo etenÈti virattakÈmaÑ, r|pÈvacarakammaÑ, tato nibbattassa. PaÔisandhi eva ______________________________________________________________ 1. DÊ 2. 203; SaÑ 1. 25 piÔÔhesu. 2. Abhi 1. 14 piÔÔhe.


bÊjaÑ paÔisandhibÊjaÑ, tassa. “EvaÑsabhÈvattÈ”ti etena ekantato kÈmataÓhÈnidÈnakammahetukÈni ghÈnÈdÊnÊti dasseti. GandhÈdayo ca na santÊti sabbena sabbaÑ tesampi abhÈvaÑ sandhÈya vadati. Tattha yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttameva.

“Saccan”ti yathÈvuttavasena gahetabbaÑ codakena vuttamatthaÑ sampaÔicchitvÈ puna yenÈdhippÈyena tÈni yamakÈni sadisavissajjanÈni, taÑ dassetuÑ “yathÈ panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. TatrÈyaÑ sa~khepattho–tattha cakkhÈyatanam|lakesu ghÈnÈyatanayamakena “sacakkhukÈnaÑ aghÈnakÈnaÑ upapajjantÈnan”ti-ÈdinÈ nayena jivhÈkÈyÈyatanayamakÈni yathÈ sadisavissajjanÈni, tathÈ idha ghÈnÈyatanam|lakesu ghÈnÈyatanayamakena tÈni jivhÈkÈyÈyatanayamakÈni “yassa ghÈnÈyatanaÑ uppajjati, tassa jivhÈyatanaÑ uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti-ÈdinÈ nayena sadisavissajjanÈnÊti. Evamettha ubhayesaÑ visuÑ aÒÒamaÒÒaÑ sadisavissajjanatÈya idaÑ vuttaÑ, na ekajjhaÑ aÒÒamaÒÒaÑ sadisavissajjanatÈya. TenÈha “tasmÈ tattha tattheva sadisavissajjanatÈ pÈÄi-anÈruÄhatÈya kÈraÓan”ti. EvaÒca sati cakkhÈyatanam|laggahaÓaÑ kimatthiyanti Èha “nidassanabhÈvenÈ”ti-Èdi. Tattha nidassanabhÈvenÈti nidassanabh|tÈnaÑ aÒÒamaÒÒasadisavissajjanatÈsa~khÈtena nidassanabhÈveneva, na pana tesaÑ nidassitabbehi sabbathÈ sadisavissajjanatÈyÈti adhippÈyo. “YebhuyyatÈyÈ”ti vuttaÑ yebhuyyataÑ dassetuÑ “tesu hÊ”ti-Èdi vuttaÑ.

Evanti iminÈ “ÈmantÈ”ti paÔivacanavissajjanena yathÈvuttavacanasseva vissajjanabhÈvÈnujÈnanaÑ katthabbanti imamatthaÑ ÈkaÉÉhati. SÈti dutiyapucchÈ. GhÈnÈyatanayamakenÈti cakkhÈyatanam|lakesu ghÈnÈyatanayamakeneva. TaÑsesÈnÊti tena ghÈnÈyatanam|lakakÈyÈyatanayamakena saddhiÑ sesÈni. SadisavissajjanattÈ anÈruÄhÈnÊti ettha “anÈruÄhÈnÊ”ti ettakameva tathÈ-saddena anukaÉÉhÊyati, na “sadisavissajjanattÈ”ti dassento “tathÈti -pa- samaÒÒenÈ”ti vatvÈ idÈni “kÈraÓasÈmaÒÒenÈ”ti vuttassa sadisavissajjanattassa tattha abhÈvaÑ dassetuÑ “ghÈnajivhÈkÈyÈyatanÈnaÑ panÈ”ti-Èdi vuttaÑ.


Tattha agabbhaseyyakesu pavattamÈnÈnanti etthÈpi “sahacÈritÈyÈ”ti padaÑ ÈnetvÈ sambandhitabbaÑ, tathÈ “gabbhaseyyakesu ca pavattamÈnÈnan”ti. ItarÈni ghÈnÈyatanam|lakÈni jivhÈkÈyÈyatanayamakÈni dve na vissajjÊyanti, ghÈnÈyatanam|lakesu ca yamakesu vissajjitesu itaradvayam|lakÈni jivhÈkÈyÈyatanam|lakÈni na vissajjÊyanti avisesattÈ appavisesattÈ cÈti yojetabbaÑ. Tattha kÈyÈyatanayamake dutiyapucchÈvasena appaviseso, itaravasena aviseso veditabbo. R|pÈyatanamanÈyatanehi saddhinti idaÑ r|pÈyatanam|lakamanÈyatanavasena vuttanti Èha “r|pÈyatana -pa- adhippÈyo”ti. TenevÈha “r|pÈyatanam|lakesu hÊ”ti-Èdi. YamakÈnanti r|pÈyatanam|lakagandharasaphoÔÔhabbÈyatanayamakÈnaÑ. DutiyapucchÈnanti yathÈvuttayamakÈnaÑyeva dutiyapucchÈnaÑ. VuttanayenÈti “sar|pakÈnaÑ acittakÈnan”ti-ÈdinÈ vuttena nayena. ŒdipucchÈnanti tesaÑyeva yamakÈnaÑ paÔhamapucchÈnaÑ.

HeÔÔhimehÊti idaÑ avisesavacanampi yesu sadisavissajjanatÈ sambhavati, tadapekkhanti Èha “gandharasa -pa- attho”ti. UddiÔÔhadhammesu uddesÈnur|paÑ labbhamÈnavisesakathanaÑ vissajjanaÑ, yo tattha na sabbena sabbaÑ uddesÈnur|paguÓena upalabbhati, tassa akathanampi atthato vissajjanameva nÈma hotÊti Èha “avissajjaneneva alabbhamÈnatÈdassanena vissajjitÈni nÈma hontÊ”ti.

CakkhuvikalasotavikalÈ viya cakkhusotavikalopi labbhatÊti so pana aÔÔhakathÈyaÑ pi-saddena sa~gahitoti dassento “jaccandhampi -pa- veditabbo”ti Èha. ParipuÓÓÈyatanameva opapÈtikaÑ sandhÈya vuttanti ettha aÔÔhÈnappayutto eva-saddoti tassa ÔhÈnaÑ dassento “vuttamevÈti attho”ti vatvÈ tena paripuÓÓÈyatanassa tattha aniyatattÈ aparipuÓÓÈyatanassapi sa~gaho siddhoti dassento “tena jaccandhabadhirampi sandhÈya vuttatÈ na nivÈritÈ hotÊ”ti Èha. 22-254. TasmiÑ puggalassa anÈmaÔÔhattÈti kasmÈ vuttaÑ, yÈvatÈ “r|pÊbrahmalokaÑ pucchatÊ”ti iminÈpi okÈsoyeva ÈmaÔÔhoti. “ŒmantÈ”ti paÔiÒÒÈya kÈraÓavibhÈvanÈdhippÈyenÈva “kasmÈ paÔiÒÒÈtan”ti codanaÑ samuÔÔhÈpetvÈ taÑ kÈraÓaÑ dassetukÈmo


“nan|”ti-ÈdimÈha. GabbhaseyyakabhÈvaÑ gantvÈ parinibbÈyissatÊti pacchimabhavikaÑ sandhÈyÈha. TadavatthassÈti pacchimabhavÈvatthassa. BhavissantassÈti bhÈvino. PaÔiÒÒÈtabbattÈti “uppajjissatÊ”ti paÔiÒÒÈtabbattÈ.

Atha kasmÈti etthÈyaÑ sa~khepattho–yadi “yassa r|pÈyatanaÑ uppajjissati, tassa cakkhÈyatanaÑ uppajjissatÊ”ti pucchÈyaÑ vuttena vidhinÈ paÔiÒÒÈtabbaÑ, atha kasmÈ atha kena kÈraÓena paÔilome “yassa vÈ pana r|pÈyatanaÑ nuppajjissati, tassa cakkhÈyatanaÑ nuppajjissatÊ”ti pucchÈya “ÈmantÈ”ti paÔiÒÒÈtaÑ, nanu idaÑ aÒÒamaÒÒaÑ viruddhanti? Nan|ti-ÈdinÈpi codako tameva virodhaÑ vibhÈveti. No ca nuppajjissati uppajjissati evÈti attho. “TasmiÑ bhave”ti-Èdi tassa parihÈro. Tattha tasmiÑ bhaveti yasmiÑ bhave “r|pÈyatanaÑ nuppajjissatÊ”ti vuttaÑ pavattamÈnattÈ, tasmiÑ bhave. AnÈgatabhÈvena avacanatoti bhÈvÊbhÈvena avattabbato ÈraddhuppÈdabhÈvena pavattamÈnattÈti adhippÈyo. TenevÈha “bhavantare hÊ”ti-Èdi. Na pana vuccatÊti sambandho. EvaÒca katvÈti-ÈdinÈ pÈÔhantarena yathÈvuttamatthaÑ samattheti.

YasmiÑ attabhÈve yehi Èyatanehi bhavitabbaÑ, taÑtaÑÈyatananibbattakakammena avassaÑbhÈvÊ-Èyatanassa sattassa, santÈnassa vÈ, “yassa vÈ pana r|pÈyatanaÑ uppajjissati, tassa cakkhÈyatanaÑ uppajjissatÊti? ŒmantÈ, yassa vÈ pana r|pÈyatanaÑ nuppajjissati, tassa cakkhÈyatanaÑ nuppajjissatÊti? ŒmantÈ”ti ca evaÑ pavattaÑ pucchÈdvayavissajjanaÑ ÈyatanapaÔilÈbhassa jÈtibhÈvato suÔÔhu upapannaÑ bhavati. PacchimabhavikÈdayoti ettha Èdi-saddena ar|pe uppajjitvÈ parinibbÈyanakÈ sa~gayhanti. Idampi vissajjanaÑ. AbhinanditabbattÈti “ÈmantÈ”ti sampaÔicchitabbattÈ.

YaÑ pana aghÈnakÈnaÑ kÈmÈvacaraÑ upapajjantÈnanti vuttanti sambandho. Yassa vipÈko ghÈnÈyatanuppattito puretarameva upacchijjissati. TaÑ ghÈnÈyatanÈnibbattakakammanti vuttaÑ. KathaÑ panÊdisaÑ kammaÑ atthÊti viÒÒÈyatÊti Èha “yassa yatthÈ”ti-Èdi. Evampi gabbhaseyyako eva idha aghÈnakoti adhippetoti kathamidaÑ viÒÒÈyatÊti codanÈya “na hÊ”ti-ÈdiÑ vatvÈ tamatthaÑ sÈdhetuÑ “dhammahadayavibha~ge”ti-Èdi vuttaÑ. Avacanattampi hi yathÈdhammasÈsane abhidhamme


paÔikkhepoyevÈti. IdhÈti imasmiÑ Èyatanayamake. YathÈdassitÈs|ti “yassa vÈ pana sotÈyatanaÑ nuppajjissati, tassa cakkhÈyatanaÑ nuppajjati, yassa yattha ghÈnÈyatanaÑ na nirujjhati, tassa tattha r|pÈyatanaÑ na nirujjhissatÊ”ti ca dassitappakÈrÈsu pucchÈsu. ŒmantÈti vuttanti atha kasmÈ na viÒÒÈyatÊti yojanÈ. EtÈsu pucchÈsu kasmÈ paÔivacanena vissajjanaÑ na katanti adhippÈyo. SanniÔÔhÈnena gahitatthassÈti “yassa vÈ pana sotÈyatanaÑ nuppajjissati, yassa yattha ghÈnÈyatanaÑ na nirujjhissatÊ”ti ca evamÈdikena sanniÔÔhÈnapadena gahitassa atthassa. Ekadese saÑsayatthassa sambhavenÈti ekadese saÑsayitabbassa atthassa sambhavena sanniÔÔhÈnatthapaÔiyogabh|tasaÑsayatthassa paÔivacanassa akaraÓato “ÈmantÈ”ti paÔivacanavissajjanassa akattabbato atthassa abhinditvÈ ekajjhaÑ katvÈ avattabbato. TenÈha “bhinditabbehi na paÔivacanavissajjanaÑ hotÊ”ti.

Yadi siyÈti bhinditvÈ vattabbepi atthe yadi paÔivacanavissajjanaÑ siyÈ, paripuÓÓavissajjanameva na siyÈ anokÈsabhÈvato bhinditabbato cÈti attho. TathÈ hi “paÒcavokÈre parinibbantÈnaÑ, ar|pe pacchimabhavikÈnaÑ, ye ca ar|paÑ upapajjitvÈ parinibbÈyissanti, tesaÑ cavantÈnaÑ tesaÑ sotÈyatanaÒca nuppajjissati, cakkhÈyatanaÒca nuppajjatÊ”ti ca, tathÈ “r|pÈvacare parinibbantÈnaÑ, ar|pÈnaÑ tesaÑ tattha ghÈnÈyatanaÒca na nirujjhati, r|pÈyatanaÒca na nirujjhissatÊ”ti ca tattha vibhÈgavasena pavatto pÈÔhaseso. Atha kasmÈti yadi abhinditabbe paÔivacanavissajjanaÑ, na bhinditabbe, evaÑ sante “yassa vÈ pana somanassindriyaÑ uppajjati, tassa cakkhundriyaÑ uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti iminÈ paÔivacanavissajjanena gabbhaseyyakÈnaÑ somanassapaÔisandhi natthÊti kasmÈ na viÒÒÈyati, bhinditabbe na paÔivacanavissajjanaÑ hotÊti sampaÔicchitabbanti? TaÑ na, aÒÒÈya pÈÄiyÈ tadatthassa viÒÒÈyamÈnattÈti dassento “kÈmadhÈtuyÈ”ti-ÈdimÈha.

“YaÑ cittaÑ uppajjati, na nirujjhati, taÑ cittaÑ nirujjhissati, nuppajjissatÊti? ŒmantÈ”ti tasseva cittassa nirodho anÈgatabhÈvena tassa uppÈdakkhaÓe yathÈ vutto, evaÑ tasseva kammajasantÈnassa nirodho tassa uppÈde anÈgatabhÈvena vattabbo. TenetaÑ dasseti “ekacittassa nÈma uppÈdakkhaÓe nirodho anÈgatabhÈvena vuccati, kima~gaÑ pana


ekasantÈnassÈ”ti. Sabbattha sabbasmiÑ anÈgatavÈre. UpapajjantÈnaÑ eva vasena so nirodho tathÈ anÈgatabhÈvena vutto, kasmÈ panettha nirodho upapannÈnaÑ vasena na vuttoti Èha “uppannÈnaÑ panÈ”ti-Èdi. Tasseva yathÈpavattassa kammajasantÈnassa eva. TasmÈti yasmÈ uppÈdakkhaÓato uddhaÑ nirodho Èraddho nÈma hoti, tasmÈ. Bhede satipi kÈlabhedÈmasanassa kÈraÓe satipi. AnÈgatakÈlÈmasanavaseneva nirodhasseva vasena vissajjanadvayaÑ upapannameva yuttameva hotÊti. AÒÒesaÑ vasena nirodhasseva vattuÑ asakkuÓeyyattÈ “arahatan”ti vuttaÑ.

Yadi upapatti-anantaraÑ nirodho Èraddho nÈma hoti, atha kasmÈ cutiyÈ nirodhavacananti codanaÑ sandhÈyÈha “tanniÔÔhÈnabhÈvato pana cutiyÈ nirodhavacanan”ti. TanniÔÔhÈnabhÈvatoti tassa santÈnassa niÔÔhÈnabhÈvato. Pavatteti-Èdi vuttassevatthassa pÈkaÔakaraÓaÑ. Tattha tassÈti santÈnassa. VakkhatÊti-Èdipi pavatte nirodhaÑ anÈdiyitvÈ cutinirodhasseva gahitatÈya kÈraÓavacanaÑ. TenÈti tena yathÈvuttena pÈÔhantaravacanena. EtthÈti etasmiÑ “yassa cakkhÈyatanaÑ nirujjhissatÊ”ti-Èdike Èyatanayamake. Yadi pavatte niruddhassapi cutiyÈ eva nirodho icchito, “sacakkhukÈnan”ti-Èdi kathanti Èha “sacakkhukÈnanti-ÈdÊsu ca paÔiladdhacakkhukÈnanti-ÈdinÈ attho viÒÒÈyatÊ”ti. Teti ar|pe pacchimabhavikÈ. AcakkhukavacanaÒca sÈvasesanti yojanÈ.


ŒyatanayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1-19. SaddadhÈtusambandhÈnanti idaÑ yÈni cakkhudhÈtÈdim|lakesu saddayamakÈni, sabbÈni ca saddadhÈtum|lakÈni, tÈni sandhÈya vuttaÑ. Na hi tÈni cakkhuviÒÒÈÓadhÈtÈdisambandhÈni viya cutipaÔisandhivasena labbhanti, eteneva Èyatanayamakepi pavattivÈre saddadhÈtusambandhÈnaÑ yamakÈnaÑ alabbhamÈnatÈ ca veditabbÈ.

DhÈtuyamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


5. Saccayamaka


10-26. Soti dukkhasaddo. AÒÒatthÈti sa~khÈradukkhavipariÓÈmadukkhadukkhÈdhiÔÔhÈnesu. AÒÒanirapekkhoti sa~khÈrÈdipadantarÈnapekkho. TenÈti aÒÒanirapekkhadukkhapadaggahaÓato. TasmiÑ dukkhadukkhe visayabh|te. Esa dukkhasaddo “dukkhaÑ dukkhasaccan”ti ettha paÔhamo dukkhasaddo. TaÒca dukkhadukkhaÑ. “DukkhaÑ dukkhasaccan”ti ettha dukkhameva dukkhasaccanti nayidaÑ avadhÈraÓaÑ icchitabbaÑ, dukkhaÑ dukkhasaccamevÈti pana icchitabbanti Èha “ekantena dukkhasaccamevÈ”ti-Èdi. Saccavibha~ge vuttesu samudayesu koci phaladhammesu natthÊti saccavibha~ge paÒcadhÈ vuttesu samudayesu ekopi phalasabhÈvesu natthi, phalasabhÈvo natthÊti attho. “Phaladhammo natthÊ”ti ca pÈÔho. Maggasaddo ca phala~ges|ti sÈmaÒÒaphala~gesu sammÈdiÔÔhi-ÈdÊsu “magga~gaÑ maggapariyÈpannan”ti-ÈdinÈ1 Ègato maggasaddo maggaphalattÈ pavattati kÈraÓ|pacÈrenÈti adhippÈyo. TenÈha “na maggakiccasabbhÈvÈ”ti-Èdi. TasmÈti yasmÈ saccadesanÈya pabhavÈdisabhÈvÈ eva dhammÈ samudayÈdipariyÈyena vuttÈ, na appabhavÈdisabhÈvÈ, tasmÈ. Ettha ca tebh|makadhammÈnaÑ yathÈrahaÑ dukkhasamudayasaccantogadhattÈ asaccasabhÈve sabhÈvadhamme ca uddharanto phaladhamme eva uddhari. Nanu ca maggasampayuttÈpi dhammÈ asaccasabhÈvÈti tepi uddharitabbÈti? Na, tesaÑ maggagatikattÈ. “Phaladhammes|”ti ettha dhammaggahaÓena vÈ phalasampayuttadhammÈnaÑ viya tesampi gahaÓaÑ daÔÔhabbaÑ.

Padasodhanena -pa- idha gahitÈti etena asaccasabhÈvÈnaÑ dhammÈnaÑ pakaraÓena nivattitataÑ Èha. Tesanti dukkhÈdÊnaÑ. Tabbisesanayogavisesanti tena dukkhÈdivisesanayogena visiÔÔhataÑ. SaccavisesanabhÈveneva dukkhÈdÊnaÑ pariÒÒeyyatÈdibhÈvo siddhoti Èha “ekantasaccattÈ”ti. YathÈ cetthÈti yathÈ etasmiÑ saccayamake suddhasaccavÈre saccavisesanabh|tÈ eva dukkhÈdayo gahitÈ. EvaÑ khandhayamakÈdÊsupÊti na suddhasaccavÈre eva ayaÑ nayo dassitoti attho. PadasodhanavÈre taÑm|lacakkavÈre ca “r|paÑ r|pakkhandho”ti-ÈdinÈ samudÈyapadÈnaÑyeva vattabbameva natthÊti “suddhakkhandhÈdivÈres|”ti vuttaÑ. TathÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 246, 247 piÔÔhesu.


cetthÈpi suddhavÈre eva ayaÑ nayo dassito. Yadi suddhakkhandhÈdivÈresu khandhÈdivisesanabh|tÈnameva r|pÈdÊnaÑ gahaÓena bhavitabbaÑ, atha kasmÈ khandhÈdivisesanato aÒÒesampi r|pÈdÊnaÑ vasena attho dassitoti codanaÑ sandhÈyÈha “aÔÔhakathÈyaÑ panÈ”ti-Èdi. Purimo eva attho yutto, yuttito pÈÔhova balavÈti.



27-164. DukkhapariÒÒÈ yÈva dukkhasamatikkamanatthÈti sappadesaÑ pavattÈpi sÈ tadatthÈvahÈ bhaveyyÈti kassaci Èsa~kÈ siyÈti dassento Èha “ariyattÈ -pa- katvÈ vuttan”ti. Keci panettha “antimabhave ÔhitattÈ”ti kÈraÓaÑ vadanti, taÑ na yujjati upapattiyÈ dukkhavicÈrattÈ, na ca sabbe suddhÈvÈsÈ antimabhavikÈ uddhaÑsotavacanato. “Yassa dukkhasaccaÑ uppajjatÊ”ti uppÈdÈvatthÈ. Avisesena dukkhasaccapariyÈpannÈ dhammÈ sambandhÊbhÈveneva taÑsama~gÊ ca puggalo vuttoti dassento “sabbe upapajjantÈ”ti-ÈdiÑ vatvÈ svÈyamattho yasmÈ nicchayar|pena gahito, nicchitasseva ca atthassa vibhÈgadassanena bhavitabbaÑ, tasmÈ “tesveva -pa- upapannamevÈ”ti Èha. Tattha tesveva keci dassÊyantÊti sambandho. EkakoÔÔhÈsuppattisama~ginoti dukkhakoÔÔhÈsuppattisama~gino. Tes|ti sanniÔÔhÈnena gahitesu. MaggaphaluppÈdasama~gÊs|ti maggaphaluppÈdasama~gÊnaÑ, ayaÑmeva vÈ pÈÔho.

Ettha cÈti-ÈdinÈ “sabbesan”ti-ÈdipÈÄiyÈ piÓÉatthaÑ dasseti. Tattha samudayasaccuppÈdavomissassa dukkhasaccuppÈdassÈti idaÑ anÈdare sÈmivacanaÑ. Katthaci samudayasaccuppÈdavomissepi dukkhasacca taÑrahitassa samudayasaccuppÈdarahitassa dukkhasaccuppÈdassa dassanavasena vuttanti yojanÈ. Keci pana “samudayasaccÈvomissassÈ”ti paÔhanti, tesaÑ “taÑrahitassÈ”ti idaÑ purimapadassa atthavicaraÓaÑ veditabbaÑ. TaÑsahitassÈti samudayasaccuppÈdasahitassa dukkhasaccuppÈdassa dassanavasena vuttanti yojanÈ. Tesanti asaÒÒasattÈnaÑ, pavattiyaÑ dukkhasaccassa uppÈdo “pavatte”ti-ÈdinÈ vuttesu dvÊsupi koÔÔhÈsesu na gahitoti attho. PaÔisandhiyaÑ


pana tesaÑ uppÈdassa paÔhamakoÔÔhÈsena gahitatÈ dassitÈ eva. TathÈ nirodho cÈti yathÈ asaÒÒasattÈnaÑ paÔisandhiyaÑ dukkhasaccassa uppÈdo paÔhamakoÔÔhÈsena gahito, pavattiyaÑ pana so dvÊhi koÔÔhÈsehi na gahito, tathÈ tesaÑ dukkhasaccassa nirodhopÊti attho. TathÈ hi “sabbesaÑ cavantÈnaÑ pavatte taÓhÈvippayuttacittassa bha~gakkhaÓe”ti-ÈdinÈ1 nirodhavÈre pÈÄi pavattÈ. Eseva nayoti yvÈyaÑ “etthÈ cÈ”ti-ÈdinÈ samudayasaccayamake pÈÄiyÈ atthanayo vutto, maggasaccayamakepi eseva nayo, evameva tatthÈpi attho netabboti attho. TathÈ hi “sabbesaÑ upapajjantÈnan”ti-ÈdinÈ tattha pÈÄi pavattÈ.

EvaÒca satÊti evaÑ khaÓavasena okÈsaggahaÓe satÊti yathÈvuttamatthaÑ ananujÈnanavasena paccÈmasati. Etassa vissajjaneti etassa yamakapadassa vissajjane. “Aggamaggassa uppÈdakkhaÓe, arahantÈnaÑ cittassa uppÈdakkhaÓe, yassa cittassa anantarÈ aggamaggaÑ paÔilabhissanti, tassa cittassa uppÈdakkhaÓe, asaÒÒasattaÑ upapajjantÈnaÑ tesaÑ tattha dukkhasaccaÑ uppajjati, no ca tesaÑ tattha samudayasaccaÑ uppajjissatÊ”ti2 purimakoÔÔhÈsassa ÈgatattÈ virodho natthÊti “pacchimakoÔÔhÈse”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha tasmÈti yasmÈ na upapatticittuppÈdakkhaÓo bhÈvino samudayapaccuppÈdassa ÈdhÈro, atha kho kÈmÈvacarÈdi-okÈso, tasmÈ. PuggalokÈsavÈro hesÈti yasmÈ puggalokÈsavÈro esa, tasmÈ “tesaÑ tatthÈ”ti ettha okÈsavasena tattha-saddassa attho veditabbo. Yadi puggalokÈsavÈre kÈmÈvacarÈdi-okÈsavaseneva attho gahetabbo, na khaÓavasena, atha kasmÈ “sabbesaÑ upapajjantÈnan”ti-ÈdinÈ okÈsaÑ anÈmasitvÈ tattha vissajjanaÑ pavattanti codanaÑ sandhÈyÈha “tattha -pa- so evÈ”ti. Tattha tatthÈti okÈsavÈre. Puggalavisesadassanatthanti puggalasÈkhÈtavisesadassa-atthaÑ. Yattha teti yasmiÑ kÈmÈvacarÈdi-okÈse te puggalÈ.

KecÊti dhammasirittheraÑ sandhÈyÈha. So hi “pavatte cittassa bha~gakkhaÓe dukkhasaccaÑ nuppajjatÊ”ti ettha cittajar|pameva adhippetaÑ cittapaÔibaddhavuttittÈti kÈraÓaÑ vadati. Apare “ar|peti imaÑ purimÈpekkhampi hotÊti tena pavattaÑ visesetvÈ ar|pabhavavasena ayamattho ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 234 piÔÔhe. 2. Abhi 5. 227 piÔÔhe.


vutto, tasmÈ ‘yassa vÈ pana samudayasaccaÑ nirujjhati, tassa dukkhasaccaÑ uppajjatÊti? No’ti-ÈdÊsupi evamattho veditabbo”ti vadanti. Puggalo na cittaÑ apekkhitvÈva gahitoti idaÑ cittassa anadhikatattÈ vuttaÑ. Yattha pana samudayasaccassa uppÈdanicchayo, tattheva tassa anuppÈdanicchayenapi bhavitabbaÑ cittena ca vinÈ puggalasseva anupalabbhanatoti “yassa samudayasaccaÑ nuppajjatÊ”ti ettha samudayasaccÈdhÈraÑ cittaÑ atthato gahitamevÈti sakkÈ viÒÒÈtuÑ. Apica indriyabaddhepi na sabbo r|puppÈdo ekantena cittuppÈdÈdhÊnoti sakkÈ vattuÑ cittuppattiyÈ vinÈpi tattha r|puppattidassanato, tasmÈ cittajar|pameva cittassa uppÈdakkhaÓe uppajjati, na itaraÑ, itaraÑ pana tassa tÊsupi khaÓesu upapjjatÊti niÔÔhamettha gantabbaÑ. VibhajitabbÈ avibhattÈ nÈma natthÊti siyÈyaÑ pasa~go paÔhamavÈre, dutiyavÈre pana vibhajanÈ evasÈti nÈyaÑ pasa~go labbhati, paÔhamavÈrepi vÈ nÈyaÑ pasa~go. KasmÈ? EsÈ hi1 yamakassa pakati, yadidaÑ yathÈlÈbhavasena yojanÈ.

Dutiye citte vattanÈneti ettha “paÔhamaÑ bhava~gaÑ, dutiyaÑ cittan”ti vadanti. BhavanikantiyÈ Èvajjanampi vipÈkappavattito visadisattÈ “dutiyan”ti vattuÑ sakkÈ, tato paÔÔhÈya pubbe tassa tattha samudayasaccaÑ nuppajjitthÈti vattabbÈti apare. BhavanikantiyÈ pana sahajÈtaÑ paÔhamaÑ cittaÑ idha dutiyaÑ cittanti adhippetaÑ. Tato pubbe pavattaÑ sabbaÑ abyÈkatabhÈvena samudayasaccaÑ nuppajjitthevÈti. TenÈha “sabbantimena paricchedenÈ”ti-Èdi. Tasminti dutiye citte. Tena samÈnagatikattÈti tena yathÈvuttadutiyacittena ca taÑsama~gino vÈ dukkhasaccaÑ uppajjittha, no ca samudayasaccanti vattabbabhÈvena samÈnagatikattÈ. EvaÒca kathÈti tena samÈnagatikatÈya dassitattÈ eva. YathÈvuttÈti dutiyÈkusalacittato purimasabbacittasama~gino aggahitÈ honti itarabhÈvÈbhÈvato. VuttamevatthaÑ pÈÔhantarena samatthetuÑ “yathÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Teti catuvokÈrÈ. VajjetabbÈti “itaresan”ti visesanena nivattetabbÈ. PaÒcavokÈrÈ viya yathÈvuttÈ suddhÈvÈsÈti dutiyacittakkhaÓasama~gÊbhÈvena vuttappakÈrÈ yathÈ suddhÈvÈsasa~khÈtÈ paÒcavokÈrÈ pubbe vuttÈ santi, evaÑ catuvokÈrÈ pubbe vuttÈ na hi santÊti yojanÈ. ______________________________________________________________ 1. EsÈti (Ka)


“Yassa yatthÈ”ti puggalokÈsÈ ÈdheyyÈdhÈrabhÈvena apekkhitÈti Èha “puggalokÈsÈ aÒÒamaÒÒaparicchinnÈ gahitÈ”ti. KÈmÈvacare -pa- upapannÈti ettha kÈmÈvacare abhisametÈvino r|pÈvacaraÑ upapannÈ, r|pÈvacare abhisametÈvino ar|pÈvacaraÑ upapannÈ, vÈ-saddena kÈmÈvacare abhisametÈvino ar|pÈvacaraÑ upapannÈti ca yojetabbaÑ. TatthÈti upapannokÈse. Abhisamayoti uparimaggÈbhisamayo yÈva upapanno na bhavissati, tÈva te tattha upapannapuggalÈ ettha etasmiÑ “abhisametÈvÊnan”ti-ÈdinÈ vutte dutiyakoÔÔhÈse na gayhantipuggalokÈsÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ paricchinnattÈ. Yadi evaÑ kiÑ te imasmiÑ yamake asa~gahitÈti Èha “te panÈ”ti-Èdi. Tattha yaÑ vuttaÑ “samÈnagatikÈti visuÑ na dassitÈ”ti, taÑ pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “anabhisametÈvÊnan”ti-Èdi vuttaÑ. Tassattho–“anabhisametÈvÊnan”ti iminÈ paÔhamapadena gahitÈ sabbattha magguppattirahe sampattibhave tattha suddhÈvÈse ye anabhisametÈvino, tesu dvippakÈresu suddhÈvÈsÈ yasmiÑ kÈle tattha anabhisametÈvinoti gahetabbÈ, tattha nesaÑ tathÈ gahetabbakÈlassa visesanatthaÑ “suddhÈvÈsÈnaÑ dutiye citte vattamÈne”ti vuttanti.

EtenÈti etena vacanena. VodÈnacittaÑ nÈma maggacittÈnaÑ anantarapaccayabh|taÑ cittaÑ, idha pana aggamaggacittassa. Tatoti yathÈvuttavodÈnacittato purimataracittasama~gino, anulomaÒÈÓasampayuttacittasama~gino, avasiÔÔhavuÔÔhÈnagÈminivipassanÈcittÈdisama~ginopi. tenÈha “yÈva sabbantimataÓhÈsampayuttacittasama~gÊ, tÈva dassitÈ”ti.

PaÔisandhicuticittÈnaÑ bha~guppÈdakkhaÓÈ pavatte cittassa bha~guppÈdakkhaÓehi dukkhasaccÈdÊnaÑ nuppÈdÈdÊsu samÈnagatikÈti katvÈ vuttaÑ “pavatte cittassÈ”ti-Èdi. Tattha cuticittassapi uppÈdakkhaÓassa gahaÓaÑ daÔÔhabbanti yojanÈ. DvÊsupi koÔÔhÈses|ti samudayasaccassa bhÈvino nirodhassa appaÔikkhepapaÔikkhepavasena pavattesu purimapacchimakoÔÔhÈsesu. Na visesitanti yathÈvutte appaÔikkhepe ca satipi visesetvÈ na vuttanti attho. Ekassapi puggalassa tÈdisassa maggassa ca phalassa ca bha~gakkhaÓasama~gino purimakoÔÔhÈsasseva abhajanato koÔÔhÈsadvayasambhavÈbhÈvatoti attho. IdÈni tamevatthaÑ vivarituÑ “yassa dukkhasaccan”ti-Èdi vuttaÑ. KesaÒci puggalÈnaÑ. NiddhÈraÓe cetaÑ sÈmivacanaÑ. “Maggassa ca


phalassa cÈ”ti vuttamaggaphalÈni dassento “tiÓÓaÑ phalÈnaÑ dvinnaÒca maggÈnan”ti Èha. TÈni pana heÔÔhimÈni tÊÓi phalÈni majjhe ca dve maggÈ veditabbÈ. NirantaraÑ anuppÈdetvÈti paÔipakkhadhammehi avokiÓÓaÑ katvÈ saha vipassanÈya maggaÑ uppÈdentena yÈ sÈtaccakiriyÈ kÈtabbÈ, taÑ akatvÈti attho. TenÈha “antarantarÈ -pa- uppÈdetvÈ”ti. “Ar|pe maggassa ca phalassa ca bha~gakkhaÓe”ti avisesato vutte kathamayaÑ viseso labbhatÊti Èha “sÈmaÒÒavacanenapÊ”ti-Èdi. Tena apavÈdavisayapariyÈyena upasaggÈ abhinivisantÊti lokasiddhoyaÑ ÒÈyoti dasseti.



165-170. EtthevÈti imasmiÑ saccayamake eva. ApariÒÒeyyatÈdassanatthanti ettha a-kÈro na pariÒÒeyyÈbhÈvavacano, nÈpi pariÒÒeyyapaÔipakkhavacano, atha kho tadaÒÒavacanoti yathÈrahaÑ saccesu labbhamÈnÈnaÑ pahÈtabbatÈdÊnampi dassane Èpanneyeva samayavÈro dassanaparo, yesaÒca na dassanaparo, tesu kesuci saccesu labbhamÈnÈnampi kesaÒci visesÈnaÑ ayaÑ vÈro na dassanapdaroti dassento “sacchikaraÓa -pa- dassanatthaÒcÈ”ti Èha. Samudaye pahÈnapariÒÒÈva vuttÈ, na tÊraÓapariÒÒÈti yuttaÑ tÈvetaÑ samudayassapi tÊretabbasabhÈvattÈ, “dukkhe tÊraÓapariÒÒÈva vuttÈ, na pahÈnapariÒÒÈ”ti idaÑ tabbasabhÈvattÈ, “dukkhe tÊraÓapariÒÒÈva vuttÈ, na pahÈnapariÒÒÈ”ti idaÑ pana kasmÈ vuttaÑ, nanu dukkhaÑ appahÈtabbamevÈti? Samudayasacca vibha~ge vuttÈnaÑ kesaÒci samudayakoÔÔhÈsÈnaÑ dukkhasacce sa~gahaÓato dukkhasamudaye vÈ asa~karatova gahetvÈ bh|takathanametaÑ daÔÔhabbaÑ. UbhayatthÈti dukkhe samudaye ca vuttÈ. KasmÈ? TesaÑ sÈdhÈraÓÈti. EvaÑ sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓabhedabhinnaÑ yathÈvuttaÑ pariÒÒÈkiccaÑ pubbabhÈge nÈnakkhaÓe labbhamÈnampi maggakÈle ekakkhaÓe eva labbhati ekaÒÈÓakiccattÈti dassetuÑ “maggaÒÈÓaÒhÊ”ti-Èdi vuttaÑ.


SaccayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


6. Sa~khÈrayamaka


1. Satipi kusalam|lÈdÊnampi vibhattabhÈve khandhÈdivibhÈgo tato sÈtisayoti dassento “khandhÈdayo viya pubbe avibhattÈ”ti Èha. PakÈrattho vÈ ettha Èdi-saddo “bh|vÈdayo”ti-ÈdÊsu viyÈti kusalam|lÈdÊnampi sa~gaho daÔÔhabbo. AviÒÒÈtattÈ nisÈmentehi. Hetu-attho vÈ ettha luttaniddiÔÔho aviÒÒÈpitattÈti attho. Yadipi kÈyasa~khÈrÈnaÑ vikappadvayepi hetuphalabhÈvoyeva icchito, sÈmivacanar|pÈvibh|to pana attheva atthabhedoti dassento “kÈyassa -pa- kattu-atthe”ti Èha. So panÈti kattu-attho. 2-7. Suddhika-ekekapadavasenÈti “kÈyo sa~khÈro”ti-ÈdÊsu dvÊsu dvÊsu padesu aÒÒamaÒÒaÑ asammissa-ekekapadavasena. AtthÈbhÈvatoti yathÈdhippetatthÈbhÈvato. AÒÒathÈ karajakÈyÈdiko attho attheva. TenevÈha “padasodhana -pa- avacanÊyattÈ”ti. IdÈni tameva atthÈbhÈvaÑ byatirekavasena dassento “yathÈ”ti-ÈdimÈha. KasmÈ pana ubhayattha samÈne samÈsapadabhÈve tattha attho labbhati, idha na labbhatÊti? BhinnalakkhaÓattÈ. Tattha hi r|pakkhandhÈdipadÈni samÈnÈdhikaraÓÈnÊti padadvayÈdhiÔÔhÈno eko attho labbhati, idha pana kÈyasa~khÈrÈdipadÈni bhinnÈdhikaraÓÈnÊti tathÈr|po attho na labbhatÊti. TenÈha “yathÈdhippetatthÈbhÈvato”ti.

VisuÑ adÊpetvÈti “kÈyasa~khÈro”ti-ÈdinÈ saha vuccamÈnopi kÈyasa~khÈrasaddo visuÑ visuÑ attano atthaÑ ajotetvÈ ekaÑ atthaÑ yadi dÊpetÊti parikappavasena vadati. Tena kÈyasa~khÈrasaddÈnaÑ samÈnÈdhikaraÓataÑ ulli~geti. “KÈyasa~khÈrasaddo kÈyasa~khÈratthe vattamÈno”ti kasmÈ vuttaÑ, “sa~khÈrasaddo sa~khÈrattheva vattamÈno”ti pana vattabbaÑ siyÈ. EvaÒhi sati khandhatthe vattamÈno khandhasaddo viya r|pasaddena kÈyasaddena visesitabboti idaÑ vacanaÑ yujjeyya, kÈyasa~khÈrasaddÈnaÑ pana samÈnÈdhikaraÓatte na kevalaÑ sa~khÈrasaddoyeva


sa~khÈratthe vattati, atha kho kÈyasaddopÊti imamatthaÑ dassetuÑ “kÈyasa~khÈrasaddo kÈyasa~khÈratthe vattamÈno”ti vuttaÑ siyÈ, kÈyasaddena samÈnÈdhikaraÓenÈti adhippÈyo. ByadhikaraÓena pana sa~khÈrassa visesitabbatÈ atthevÈti.

Imassa vÈrassÈti suddhasa~khÈravÈrassa. Padasodhanena dassitÈnanti ettakeva vuccamÈne tattha dassitabhÈvasÈmaÒÒena suddhakÈyÈdÊnampi gahaÓaÑ ÈpajjeyyÈti taÑnivÈraÓatthaÑ “yathÈdhippetÈnamevÈ”ti Èha. KÈyÈdipadehi aggahitattÈti suddhakÈyÈdipadehi aggahitattÈ. Idha panÈti aÔÔhakathÈyaÑ. Suddhasa~khÈravÈraÑ sandhÈya vuttampi suddhasa~khÈravÈramevettha ananujÈnanto sakalasa~khÈrayamakavisayanti Èha “idha pana sa~khÈrayamake”ti. AdhippetatthapariccÈgoti assÈsapassÈsÈdikassa adhippetatthassa aggahaÓaÑ cetanÈkÈya-abhisa~kharaÓasa~khÈrÈdi anadhippetatthapariggaho. Yadi “kÈyo sa~khÈro”ti-ÈdinÈ suddhasa~khÈrataÑm|lacakkavÈrÈ atthÈbhÈvato idha na gahetabbÈ, atha kasmÈ pavattivÈrameva anÈrabhitvÈ aÒÒathÈ desanÈ ÈraddhÈti Èha “padasodhanavÈrataÑm|lacakkavÈrehÊ”ti-Èdi. SaÑsayo hoti sa~khÈrasaddavacanÊyatÈsÈmaÒÒato kÈyasa~khÈrÈdipadÈnaÑ byadhikaraÓabhÈvato ca. TenevÈha “asamÈnÈdhikaraÓehi -pa- dassitÈyÈ”ti.



19. Sa~khÈrÈnaÑ puggalÈnaÒca okÈsattÈti sampayuttÈnaÑ nissayapaccayatÈya, sa~khÈrÈnaÑ samÈpajjitabbatÈya puggalÈnaÑ jhÈnassa okÈsatÈ veditabbÈ, bh|mi pana yadaggena puggalÈnaÑ okÈso, tadaggena sa~khÈrÈnampi okÈso. “Dutiye jhÈne tatiye jhÈne”ti-ÈdinÈ jhÈnaÑ, “kÈmÈvacare r|pÈvacare”ti-ÈdinÈ bh|mi ca visuÑ okÈsabhÈvena gahitÈ. ItÊti hetu-attho, yasmÈ jhÈnampi okÈsabhÈvena gahitaÑ, tasmÈti attho. PuggalavÈre ca okÈsavasena puggalaggahaÓeti puggalavÈre ca yadÈ puggalokÈsasa~khÈrÈdÊnaÑ okÈsabhÈvena gayhati,


tadÈ tesaÑ dvinnaÑ okÈsÈnaÑ vasena gayhanaÑ hotÊti yattha so puggalo, yaÒca tasmiÑ puggale jhÈnaÑ upalabbhati, tesaÑ dvinnaÑ bh|mijhÈnasa~khÈtÈnaÑ okÈsÈnaÑ vasena yathÈrahaÑ kÈyasa~khÈrÈdÊnaÑ gahaÓaÑ kathanaÑ hotÊti. TasmÈti yasmÈ etadeva, tasmÈ. DutiyatatiyajjhÈnokÈsavasenÈti dutiyatatiyajjhÈnasa~khÈta-okÈsavasena gahitÈ. KathaÑ? “VinÈ vitakkavicÈrehi assÈsapassÈsÈnaÑ uppÈdakkhaÓe”ti evaÑ gahitÈ puggalÈ visesetvÈ dassitÈ. Kena? Teneva vitakkavicÈrarahita-assÈsapassÈsuppÈdakkhaÓenÈti yojetabbaÑ.

PaÔhamakoÔÔhÈse jhÈnokÈsavasena puggaladassanaÑ katanti vuttaÑ “puna -pa- dassetÊ”ti. Bh|mi-okÈsavasena puggalaÑ dassetÊti sambandho. DvippakÈrÈnanti jhÈnabh|mi-okÈsabhedena duvidhÈnaÑ. Tesanti puggalÈnaÑ. “PaÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpannÈnaÑ kÈmÈvacarÈnan”ti ca idaÑ nivattetabbagahetabbasÈdhÈraÓavacanaÑ, tassa ca avacchedakaÑ “assÈsapassÈsÈnaÑ uppÈdakkhaÓe”ti idanti vuttaÑ “visesa -pa- khaÓe”ti. Tena visesanena. KÈmÈvacarÈnampÊti pi-saddo sampiÓÉanattho. Tena na kevalaÑ r|pÈr|pÈvacaresu paÔhamajjhÈnaÑ samÈpannÈnaÑ, atha kho kÈmÈvacarÈnampÊti vuttamevatthaÑ sampiÓÉeti. KÊdisÈnaÑ kÈmÈvacarÈnanti Èha “gabbhagatÈdÊnan”ti. Œdi-saddena udakanimuggavisaÒÒibh|tÈ sa~gahitÈ, na matacatutthajjhÈnasamÈpannanirodhasamÈpannÈ. Te hi akÈmÈvacaratÈya viya r|pÈr|pabhavasama~gino vitakkavicÈruppattiyÈva nivattitÈ. EkantikattÈti assÈsapassÈsÈbhÈvassa ekanti kattÈ. NidassitÈti r|pÈr|pÈvacarÈ nidassanabhÈvena vuttÈ, na tabbirahitÈnaÑ aÒÒesaÑ abhÈvatoti adhippÈyo. PaÔhamajjhÈnokÈsÈ assÈsapassÈsavirahavisiÔÔhÈti yojanÈ. PaÔhamaÒcettha paÔhamajjhÈnasama~gÊnaÑ r|pÈr|pÈvacarÈnaÑ gahaÓaÑ, dutiyaÑ yathÈvuttagabbhagatÈdÊnaÑ. IminÈ nayenÈti yvÈyaÑ “sa~khÈrÈnaÑ puggalÈnaÒcÈ”ti-ÈdinÈ jhÈnokÈsabh|mi-okÈsavasena puggalavibhÈganayo vutto, iminÈ nayena upÈyena. Sabbattha sabbapucchÈsu. 21. EtasmiÑ pana atthe satÊti yvÈyaÑ uppattibh|miyÈ jhÈnaÑ visesetvÈ attho vutto, etasmiÑ atthe gayhamÈne aÒÒatthapi uppattibh|miyÈ jhÈnaÑ visesitabbaÑ bhaveyya, tathÈ ca aniÔÔhaÑ ÈpajjatÊti dassento “catutthajjhÈne”ti-ÈdimÈha. KiÑ pana taÑ aniÔÔhanti Èha


“bh|mÊnaÑ okÈsabhÈvasseva aggahitatÈpattito”ti. Yattha yattha hi jhÈnaÑ gayhati, tattha tattha taÑ uppattibh|miyÈ visesitabbaÑ hoti. TathÈ sati jhÈnokÈsova gahito siyÈ, na bh|mi-okÈso guÓabh|tattÈ. KiÒca “catutthajjhÈne r|pÈvacare ar|pÈvacare”ti ettha r|pÈr|pabh|miyÈ catutthajjhÈne visesiyamÈne tadekadesova okÈsavasena gahito siyÈ, na sabbaÑ catutthajjhÈnaÑ. TenÈha “sabbacatutthajjhÈnassa okÈsavasena aggahitatÈpattito cÈ”ti. JhÈnabh|mokÈsÈnanti jhÈnokÈsabh|mi-okÈsÈnaÑ.

Nanu ca jhÈnabh|mi-okÈse asa~karato yojiyamÈne na sabbasmiÑ paÔhamajjhÈnokÈse kÈyasa~khÈro vacÊsa~khÈro ca atthi, tathÈ sabbasmiÑ kÈmÈvacarokÈseti codanuppattiÑ sandhÈya tassa parihÈraÑ vattuÑ seca. TaÑdvayuppattÊti tassa kÈyavacÊsa~khÈradvayassa uppatti. OkÈsadvayassa asa~karato gahaÓe ayaÒca guÓo laddho hotÊti Èha “visuÑ -pana vattabbaÑ hotÊ”ti. Tattha a~gamattavasenÈti vitakkÈdijhÈna~gamattavasena. Sa~khÈroyevÈti Èha “avitakka -pa- gacchatÊ”ti. Muddhabh|taÑ dutiyajjhÈnanti catukkanaye dutiyajjhÈnamÈha. TaÒhi sakalakkhobhakaradhammavigamena vitakkeka~gappahÈyikato sÈtisayattÈ “muddhabh|tan”ti vattabbataÑ labhati. AssaÒÒasattÈ viyÈti idaÑ visadisudÈharaÓaÑ daÔÔhabbaÑ. 37. Œvajjanato pubbe pavattaÑ sabbaÑ cittaÑ paÔisandhicittena samÈnagatikattÈ ekaÑ katvÈ vuttaÑ “paÔhamato”ti. TenÈha “avitakka-avicÈrato”ti-Èdi. Cittasa~khÈrassa Èdidassanatthanti suddhÈvÈse cittasa~khÈrassa ÈdidassanatthaÑ. TathÈ “vacÊsa~khÈrassa Èdidassanatthan”ti etthÈpi.


Sa~khÈrayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. Anusayayamaka

ParicchedaparicchinnuddesavÈravaÓÓanÈ

1. “AvijjÈsamudayÈ r|pasamudayo, taÓhÈsamudayÈ r|pasamudayo, kammasamudayÈ r|pasamudayo.1 Lobho nidÈnaÑ kammÈnaÑ samudayÈyÈ”ti2 ca evaÑdinÈ kusalam|lakusalÈdÊnaÑ paccayabhÈvo vuttoti Èha “paccayadÊpakena m|layamakenÈ”ti. “So ‘aniccaÑ r|paÑ, aniccaÑ r|pan’ti yathÈbh|taÑ pajÈnÈti. Cakkhu aniccaÑ, r|pÈ aniccÈ”ti ca ÈdinÈ bahulakhandhÈdimukhena aniccÈnupassanÈdayo vihitÈti vuttaÑ “khandhÈdÊsu tÊraÓabÈhullato”ti. KilesÈnaÑ samucchindanato paraÑ pahÈnakiccaÑ natthÊti Èha “anusayapahÈnantÈ pahÈnapariÒÒÈ”ti. Yadipi anusayehi sampayogato ÈrammaÓato vÈ pahÈnapariÒÒÈ nappavattati, anusayÈbhÈve pana tadÈrambho eva natthÊti katvÈ vuttaÑ “anusayehi pahÈnapariÒÒaÑ vibhÈvetun”ti. AnusayabhÈvena labbhamÈnÈnanti anusayabhÈvena vijjamÈnÈnaÑ, anusayasabhÈvÈnanti attho. TÊhÈkÈrehÊti paricchedÈdÊhi tÊhi pakÈrehi. Anusayesu gaÓanasar|pappavattiÔÔhÈnato abodhitesu puggalokÈsÈdivasena pavattiyamÈnÈ tabbisayÈ desanÈ na suviÒÒeyyÈ hotÊti dassento Èha “tesu tathÈ -pa- duravabodhattÈ”ti.

Ettha purimes|ti paduddhÈro anantarassa vidhi paÔisedho vÈti katvÈ sÈnusayavÈrÈdi-apekkho, na anusayavÈrÈdi-apekkho anusayavÈre pÈÄivavatthÈnassa pageva katattÈti dassento “etesu sÈnusayavÈrÈdÊsu purimes|ti attho”ti Èha. SÈnusayavÈrÈdÊsu hi tÊsu purimesu okÈsavÈre yato tatoti desanÈ pavattÈ, na anusayavÈrÈdÊsu. AtthavisesÈbhÈvatoti “kÈmadhÈtuyÈ cutassÈ”ti-ÈdinÈ3 pÈÄi-Ègatapadassa, “kÈmadhÈtuÑ vÈ pana upapajjantassÈ”ti-ÈdinÈ yamakabhÈvena aÔÔhakathÈ-Èdigatapadassa ca atthavisesÈbhÈvato. KathamayaÑ yamakadesanÈ siyÈ dutiyassa padassa abhÈvatoti attho. Yadi nÈyaÑ yamakadesanÈ, atha kasmÈ idhÈgatÈti Èha “purimavÈre hÊ”ti-Èdi. Tattha anusayaÔÔhÈnaparicchedadassananti ______________________________________________________________ 1. Khu 9. 53 piÔÔhe PaÔisambhidÈmagge. 2. SaÑ 1. 133 piÔÔhe. 3. Abhi 6. 274 piÔÔhe.


anusayaÔÔhÈnatÈya paricchedadassanaÑ. Evampi kathamidaÑ anusayayamakaÑ yamakadesanÈsabbhÈvatoti Èha “yamakadesanÈ -pa- nÈmaÑ daÔÔhabban”ti. AtthavasenÈti paÔilomatthavasena. PaÔhamapadena hi vuttassa viparivattanavasenapi yamakadesanÈ hoti “r|paÑ r|pakkhandho, r|pakkhandho r|pan”ti-ÈdÊsu1, tattha pana atthaviseso atthi, idha natthi, tasmÈ na tathÈ desanÈ katÈti dassento Èha “atthavisesÈbhÈvato pana na vuttÈ”ti. LabbhamÈnatÈvasenÈti pucchÈya labbhamÈnatÈvasena.

Uppatti-arahataÑ dassetÊti iminÈ nippariyÈyena anusayÈ anÈgatÈti dassitaÑ hoti yato te maggavajjhÈ, na ca atÊtapaccuppannÈ uppattirahÈti vuccanti uppannattÈ. YaÑsabhÈvÈ pana dhammÈ anÈgatÈ anusayÈti vuccanti, taÑsabhÈvÈ eva te atÊtapaccuppannÈ vuttÈ. Na hi dhammÈnaÑ addhÈbhedena sabhÈvabhedo atthi, tasmÈ anusayÈnaÑ atÊtapaccuppannabhÈvÈ pariyÈyato labbhantÊti aÔÔhakathÈyaÑ2 “atÊtopi hotÊ”ti-Èdi vuttaÑ. EvaÑpakÈrÈti anusayappakÈrÈ, kÈraÓalÈbhe sati uppajjanÈrahÈ-icceva attho. So evaÑpakÈro uppajjanavÈre uppajjatisaddena gahito uppajjanÈrahatÈya avicchinnabhÈvadÊpanatthanti adhippÈyo. TenÈha “na khandhayamakÈdÊsu viya uppajjamÈnatÈ”ti, paccuppannatÈti attho. TenevÈti-ÈdinÈ yathÈvuttamatthaÑ pÈkaÔataraÑ karoti. Tattha ninnÈnÈkaraÓoti nibbiseso. UppajjanÈnusayÈnaÑ ninnÈnÈkaraÓattÈ eva hi “etthesÈ taÓhÈ uppajjamÈnÈ uppajjati, ettha nivisamÈnÈ nivisatÊ”ti vibha~ge3 ÈgataÑ. AnusayanaÑ hi ettha nivisananti adhippetaÑ.

IdÈni yena pariyÈyena atÊtapaccuppannesu anusayavohÈro. TaÑ dassetukÈmo anÈgatampi tehi saddhiÑ ekajjhaÑ katvÈ dassento “anur|paÑ kÈraÓaÑ pana -pa- vuccantÊ”ti Èha. Etena bh|tapubbagatiyÈ atÊtapaccuppannesu uppattirahatÈ veditabbÈti dasseti. Uppatti-arahatÈ nÈma kilesÈnaÑ maggena asamucchinnatÈya veditabbÈ. SÈ ca atÊtapaccuppannesupi atthevÈti pakÈrantarenapi tesaÑ pariyÈyatova anusayabhÈvaÑ pakÈseti. TenevÈha “maggassa panÈ”ti-Èdi. TÈdisÈnanti ye maggabhÈvanÈya asati uppattirahÈ, tÈdisÈnaÑ. Dhammo eva ca uppajjati, na dhammÈkÈroti adhippÈyo. Na hi dhammÈkÈrÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 17 piÔÔhe. 2. Abhi-®Ôha 3. 319 piÔÔhe. 3. Abhi 2. 106 piÔÔhe.


aniccatÈdayo uppajjantÊti vuccanti. Yadi pana te uppÈdÈdisama~gino siyuÑ, dhammÈ eva siyuÑ. Tena vuttaÑ “appahÊnÈkÈro ca uppajjatÊti vattuÑ na yujjatÊ”ti.

Vuttampi thÈmagamanaÑ aggahetvÈ appahÊnaÔÔhamattameva gahetvÈ codako codetÊti dassento Èha “sattÈnusaya -pa- ÈpajjatÊti ce”ti. Na hi thÈmagamane gahite codanÈya okÈso atthi. TenÈha “nÈpajjatÊ”ti-Èdi. VuttaÑ aÔÔhakathÈyaÑ, na kevalamaÔÔhakathÈyameva pÈÔhagatovÈyamattho, tasmÈ evameva gahetabboti dassento “thÈmagato -pa- huttan”ti vatvÈ kiÑ pana taÑ thÈmagamananti parÈsa~kaÑ nivattento “thÈmagatanti ca -pa- vuttÈ”ti Èha. Tattha aÒÒehi sodhÈraÓoti kilesavatthu-ÈdÊnaÑ kilesatÈdisabhÈvo viya kÈmarÈgÈdito aÒÒattha alabbhamÈno tesaÑyeva ÈveÓoko sabhÈvo, yato te bhavabÊjaÑ bhavam|lnti ca vuccanti. YasmÈ ca thÈmagamanaÑ tesaÑ anaÒÒasÈdhÈraÓo sabhÈvo, tasmÈ anusayananti vuttaÑ hotÊti dassento “thÈmagatoti anusa-ayasama~gÊti attho”ti Èha.

“Yassa kÈmarÈgÈnusayo anuseti, tassa paÔighÈnusayo anusetÊti? ŒmantÈ”ti-ÈdinÈ1 anusayavÈre vutto eva attho “yassa kÈmarÈgÈnusayo uppajjati, tassa paÔighÈnusayo uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti-ÈdinÈ2 vuttoti anusayanÈkÈro eva uppajjanavÈre uppajjatisaddena gahitoti “uppajjanavÈro anusayavÈrena ninnÈnÈkaraÓo vibhatto”ti yaÑ vuttaÑ, tattha vicÈraÑ Èrabhati “anusaya-uppajjanavÈrÈnaÑ samÈnagatikattÈ”ti-ÈdinÈ. “UppajjatÊ”ti vacanaÑ siyÈti uppajjanavÈre “uppajjatÊ”ti vacanaÑ appahÊnÈkÈradÊpakaÑ siyÈ. TathÈ ca sati yathÈ “imassa uppÈdÈ”ti ettha imassa anirodhÈti ayamatthopi ÒÈyati, evaÑ “uppajjatÊ”ti vutte atthato “na uppajjatÊ”ti ayamattho vutto hoti appahÊnÈkÈrassa uppattirahabhÈvassa anuppajjamÈnasabhÈvattÈti codanaÑ dassento “uppajjatÊti vacanassa avuttatÈ na sakkÈ vattunti ce”ti Èha. Vacanatthavisesena taÑdvayassa vuttattÈti etena dhammanÈnattÈbhÈvepi padatthanÈnatthena vÈrantaradesanÈ hoti ______________________________________________________________ 1. Abhi 6. 56 piÔÔhe. 2. Abhi 6. 274 piÔÔhe.


yathÈ sahajÈtasaÑsaÔÔhavÈres|ti dasseti. Anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈti-Èdi tameva vacanatthavisesaÑ vibhÈvetuÑ ÈraddhaÑ. Uppattiyogganti uppattiyÈ yoggaÑ, uppajjanasabhÈgatanti attho. Yato anusayÈ uppattirahÈti vuccanti, ekantena cetadeva sampaÔicchitabbaÑ “yassa kÈmarÈgÈnusayo uppajjati, tassa paÔighÈnusayo uppajjatÊti? ŒmantÈ”ti-Èdivacanato1. “AnusentÊti anusayÈ”ti ettake vutte sadÈ vijjamÈnÈ nu kho te aparinipphannÈnusayanaÔÔhena “anusayÈ”ti vuccantÊti ayamattho ÈpajjatÊti taÑnisedhanatthaÑ “anur|paÑ kÈraÓaÑ labhitvÈ uppajjantÊ”ti vuttaÑ. Uppatti-arahabhÈvena thÈmagatatÈ anusayaÔÔhoti yaÑ tesaÑ uppattiyogavacanaÑ vuttaÑ, taÑ sammadeva vuttanti imamatthamÈha “anusayasaddassÈ”ti-ÈdinÈ. Tena vÈradvayadesanuppÈdikÈ anusayasaddatthaniddhÈraÓÈti dasseti. Tampi suvuttameva iminÈ tantippamÈÓenÈti idampi “abhidhamme tÈvÈ”ti-ÈdinÈ ÈgataÑ tividhameva tantiÑ sandhÈyÈhÈti dassento Èha “tantittayenapi hi cittasampayuttatÈ dÊpitÈ hotÊ”ti.

ParicchedaparicchinnuddesavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

UppattiÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ

2. EvaÑ satÊti vedanÈnaÑ visesitabbabhÈve kÈmadhÈtuyÈ ca visesanabhÈve sati. KÈmÈdhÈtuyÈ anusayanaÔÔhÈnatÈ na vuttÈ hoti appadhÈnabhÈvato, padhÈnÈppadhÈnesu padhÈne kiccadassanato, visesanabhÈvena caritabbatÈya cÈti adhippÈyo. Hotu ko dosoti kadÈci vadeyyÈti Èsa~kamÈno Èha “dvÊsu panÈ”ti-Èdi. DvÊs|ti niddhÈraÓe bhummaÑ, tathÈ “tÊsu dhÈt|s|”ti etthÈpi. TasmÈti yasmÈ dhÈtu-Èdibhedena tividhaÑ anusayaÔÔhÈnaÑ, tattha ca r|pÈr|padhÈt|naÑ bhavarÈgassa anusayaÔÔhÈnatÈ vuttÈti kÈmadhÈtuyÈ kÈmarÈgassa anusayaÔÔhÈnatÈ ekantena vattabbÈ, tasmÈ. tÊsu dhÈt|su tÊsu vedanÈs|ti ca niddhÈraÓe bhummaÑ, kÈmadhÈtuyÈ dvÊsu vedanÈs|ti ca ÈdhÈre. ______________________________________________________________ 1. Abhi 6. 274 piÔÔhe.


DvÊsvevÈti dvÊsu sukhopekkhÈsu eva. SabbÈsu dvÊs|ti yÈsu kÈsuci dvÊsu. TenÈti “kÈmarÈgo dvÊsu vedanÈsu anusetÊ”ti vacanasÈmatthiyaladdhena visesanicchayeneva. BhavarÈgÈnusayaÔÔhÈnaÑ r|pÈr|padhÈtuyo tadanur|pÈ ca vedanÈ. Na hi dvÊsu vedanÈsu kÈmarÈgÈnusayova anusetÊti avadhÈraÓaÑ icchitaÑ, dvÊsu eva pana vedanÈs|ti icchitaÑ. TenevÈha “dvÊsveva anuseti, na tÊs|”ti. AÔÔhÈnaÒca anusayÈnaÑ, kiÑ taÑ apariyÈpannaÑ sakkÈye? Sabbo lokuttaro dhammo. Ca-saddena paÔighÈnusayaÔÔhÈnaÑ sa~gaÓhÈti. Tena vuttaÑ “yathÈ cÈ”ti-Èdi. AÒÒÈti kÈmarÈgÈ-usayaÔÔhÈnabh|tÈ dve vedanÈ.

AÒÒesu dvÊhi vedanÈhi vippayuttesu. Piyar|pasÈtar|pes|ti piyÈyitabbamadhurasabhÈvesu. VisesanaÒcetaÑ r|pÈdÊnaÑ sabbadvÈrasabbapurisesu iÔÔhabhÈvassa aniyatatÈya kataÑ. SÈtasantasukhagiddhiyÈti sÈtasukhe santasukhe ca gijjhanÈkÈrena abhika~khanÈkÈrena. Tattha sÈtasukhaÑ kÈyikaÑ, santasukhaÑ cetasikaÑ. SÈtasukhaÑ vÈ kÈyikasukhaÑ, santasukhaÑ upekkhÈsukhaÑ. tathÈ cÈhu “upekkhÈ pana santattÈ, sukhamicceva bhÈsitÈ”ti1. ParittaÑ vÈ oÄÈrikaÑ sukhaÑ sÈtasukhaÑ, anoÄÈrikaÑ santasukhaÑ. ParittaggahaÓaÒcettha kÈmarÈgÈnusayassa adhippetattÈ. AÒÒatthÈti vedanÈhi aÒÒattha. Soti kÈmarÈgÈnusayo. VedanÈsu anugato hutvÈ setÊti vedanÈpekkho eva hutvÈ pavattati yathÈ puttÈpekkhÈya dhÈtuyÈ anuggaÓhanappavatti, sayanasa~khÈtÈ pavatti ca kÈmarÈgassa nikÈmanameva. TenÈha “sukhamicceva abhilapatÊ”ti. YathÈ tassa, evaÑ paÔighÈnusayÈdÊnampi vuttaniyÈmena yathÈsakaÑ kiccakaraÓameva dukkhavedanÈdÊsu anusayanaÑ daÔÔhabbaÑ. Tena vuttaÑ “evaÑ paÔighÈnusayo cÈ”ti-Èdi. TÊsu vedanÈsu anusayanavacanenÈti tÊsu vedanÈsu yathÈrahaÑ anusayanavacanena. IÔÔhÈdibhÈvena gahites|ti iÔÔhÈdÊsu ÈrammaÓapakatiyÈ vasena iÔÔhÈdibhÈvena gahitesu viparÊtasaÒÒÈya vasena aniÔÔhÈdÊsu iÔÔhÈdibhÈvena gahites|ti yojanÈ. Na hi iÔÔhÈdibhÈvena gahaÓaÑ viparÊtasaÒÒÈ.

TatthÈti iÔÔhÈrammaÓÈdÊsu. EtthÈti anusayane. KÈmassÈdÈdivatthubh|tÈnaÑ kÈmabhavÈdÊnanti kÈmassÈdabhavassÈdavatthubh|tÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. Visuddhi 2. 203; Abhi-®Ôha 2. 171; MahÈniddesa-®Ôha 198 piÔÔhesu.


kÈmar|pÈr|pabhavÈnaÑ gahaÓaÑ veditabbanti yojanÈ. TatthÈti vedanÈttayadhÈtuttayesu. NiddhÈraÓe cetaÑ bhummaÑ. DukkhapaÔighÈto dukkhe anabhirati. Yattha tatthÈti dukkhavedanÈya taÑsampayuttesu aniÔÔhar|pÈdÊsu vÈti yattha tattha. MahaggatÈ upÈdinnakkhandhÈ r|pÈr|pabhavÈ, anupÈdinnakkhandhÈ r|pÈr|pÈvacaradhammÈ. TatthÈti yathÈvuttesu mahaggatadhammesu bhavarÈgo-icceva veditabbo. Tena vuttaÑ “r|padhÈtuyÈ ar|padhÈtuyÈ ettha kÈmarÈgÈnusayo nÈnusetÊ”ti. DiÔÔhÈnusayÈdÊnanti Èdi-saddena vicikicchÈnusaya-avijjÈnusayÈdÊnaÑ snÈgaho daÔÔhabbo.

DhÈtuttayavedanÈttayavinimuttaÑ diÔÔhÈnusayÈdÊnaÑ anusayanaÔÔhÈnaÑ na vuttanti suvuttametaÑ diÔÔhÈnusayÈdÊnaÑ uppattiÔÔhÈnapucchÈyaÑ “sabbasakkÈyapariyÈpannesu dhammesu” icceva vissajjitattÈ. KÈmarÈgo pana yattha nÈnuseti, taÑ dukkhavedanÈr|pÈr|padhÈtuvinimuttaÑ diÔÔhÈnusayÈdÊnaÑ anusayanaÔÔhÈnaÑ atthÊti dassetuÑ “nanu cÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. Tattha tadanusayanaÔÔhÈnatoti tassa kÈmarÈgÈnusayassa anusayanaÔÔhÈnato. AÒÒÈnekkhammassitasomanassupekkhÈsa~khÈtÈ. Ayamettha sa~khepattho–nekkhammassitadomanasse viya paÔighÈnusayo nekkhammassitasomanassupekkhÈsu kÈmarÈgÈnusayo nÈnusetÊti “yattha kÈmarÈgÈnusayo nÈnuseti, tattha diÔÔhÈnusayo nÈnusetÊ”ti sakkÈ vattunti tasmÈ taÑ uddharitvÈ na vuttanti. Hont|ti tÈsaÑ vedanÈnaÑ atthitaÑ paÔijÈnitvÈ uddharitvÈ avacanassa kÈraÓaÑ dassento Èha “na pana -pa- taÑ na vuttan”ti. TadanusayanaÔÔhÈnanti tesaÑ diÔÔhÈnusayÈdÊnaÑ anusayanaÔÔhÈnaÑ. TasmÈti yasmÈ satipi kÈmarÈgÈnusayanaÔÔhÈnato aÒÒasmiÑ diÔÔhÈnusayÈdÊnaÑ anusayanaÔÔhÈne taÑ pana dhÈtuttayavedanÈttayavinimuttaÑ natthi vedanÈdvayabhÈvato, tasmÈ. TaÑ vedanÈdvayaÑ na vutaÑ visuÑ na uddhaÔanti attho. TasmÈti yasmÈ “yattha kÈmarÈgÈdayo nÈnusenti, tattha diÔÔhivicikicchÈ nÈnusentÊ”ti ayamattho “ÈmantÈ”ti iminÈ paÔivacanavissajjanena avibhÈgato vuttoti “yattha kÈmarÈgÈdayo anusenti, tattha diÔÔhivicikicchÈ anusentÊ”ti ayampi attho avibhÈgatova labbhati, tasmÈ. AvibhÈgato ca dukkhaÑ paÔighassa anusayanaÔÔhÈnanti dÊpitaÑ hoti. TenÈha “avisesena -pa- veditabban”ti. Tattha avisesenÈti gehassitaÑ nekkhammassitanti visesaÑ akatvÈ.


SamudÈyavasena gahetvÈti yathÈvutta-avayavÈnaÑ sam|havasena dukkhantveva gahetvÈ. “Avisesena samudÈyavasena gahetvÈ”ti imamatthaÑ tathÈ-saddena anukaÉÉhati “dvÊsu vedanÈs|”ti etthÈpi gehassitÈdivibhÈgassa anicchitattÈ.

Yadi evaÑ “paÔighaÑ tena pajahati, na tattha paÔighÈnusayo anusetÊ”ti idaÑ suttapadaÑ kathanti codanaÑ sandhÈya “apicÈ”ti-Èdi vuttaÑ. TatthÈti tasmiÑ domanasse, taÑsampayutte vÈ paÔighe. NekkhammassitaÑ domanassanti-ÈdinÈ neyyatthamidaÑ suttaÑ, na nÊtatthanti dasseti. YathÈ pana suttaÑ udÈhaÔaÑ, tathÈ idha kasmÈ na vuttanti Èha “paÔighuppattirahaÔÔhÈnatÈyÈ”ti-Èdi. Evampi suttÈbhidhammapÈÔhÈnaÑ kathamavirodhoti Èha nippariyÈyadesanÈ hesÈ, sÈ pana pariyÈyadesanÈti. EvaÒca katvÈti pariyÈyadesanattÈ eva. RÈgÈnusayoti kÈmarÈgÈnusayo adhippeto. Yato “anÈgÈmimaggena samugghÈtanaÑ sandhÈyÈ”ti vuttaÑ, tasmÈ tassa na mahaggatadhammÈ anusayanaÔÔhÈnanti taÑ paÔhamajjhÈnaÒca anÈmasitvÈ “na hi lokiyÈ -pa- nÈnusetÊti sakkÈ vattun”ti vuttaÑ. AvatthubhÈvatoti sabhÈveneva anuppattiÔÔhÈnattÈ. IdhÈti imasmiÑ anusayayamake. VuttanayenÈti “nekkhammassitaÑ domanassaÑ uppÈdetvÈ”ti-ÈdinÈ vuttena nayena. TaÑpaÔipakkhabhÈvatoti tesaÑ paÔighÈdÊnaÑ paÔipakkhassa maggassa sabbhÈvato. Na kevalaÑ maggasabbhÈvato, atha kho balavavipassanÈsabbhÈvatopÊti dassento Èha “taÑ samugghÈ -pa- bhÈvato cÈ”ti.

IdÈni yadetaÑ tattha tattha “anusayanaÔÔhÈnan”ti vuttaÑ, taÑ gahetabbadhammavasena vÈ siyÈ gahaÓavisesena vÈti dve vikappÈ, tesu paÔhamaÑ sandhÈyÈha “ÈrammaÓe anusayanaÔÔhÈne satÊ”ti. R|pÈdi-ÈrammaÓe anusayÈnaÑ anusayanaÔÔhÈnanti gayhamÈne yamatthaÑ sandhÈya “na sakkÈ vattun”ti vuttaÑ, taÑ dassetuÑ “dukkhÈya hÊ”ti-ÈdimÈha. Yadi siyÈti yadi kÈmarÈgÈnusayo siyÈ. EtassapÊti diÔÔhÈnusayasampayuttalobhassapi “sabbasakkÈyapariyÈpannesu dhammes|”ti kÈmarÈgassa ÔhÈnaÑ vattabbaÑ siyÈ, na ca vuttaÑ. Atha panÈti-Èdi dutiyavikappaÑ sandhÈya vuttaÑ. AjjhÈsayavasena taÑninnatÈyÈti asatipi ÈrammaÓakaraÓe yattha kÈmarÈgÈdayo ajjhÈsayato ninnÈ, taÑ tesaÑ anusayanaÔÔhÈ.


tena vuttaÑ “anugato hutvÈ setÊ”ti. Atha pana vuttanti sambandho. YathÈti-Èdi yathÈvuttassa atthassa udÈharaÓavasena nir|panaÑ. Dukkhe paÔihaÒÒanavaseneva pavattati, nÈnammaÓakaraÓavasenÈti adhippÈyo. Dukkhameva tassa anusayanaÔÔhÈnaÑ vuttanti ajjhÈsayassa tattha ninnattÈ dukkhameva tassa paÔighassa anusayanaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ, nÈlambitaÑ r|pÈdi sukhavedanÈ cÈti adhippÈyo. Evanti yathÈ aÒÒÈrammaÓassapi paÔighassa ajjhÈsayato dukkhaninnatÈya dukkhameva anusayanaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ, evaÑ. DukkhÈdÊsu -pa- vuttanti “dukkhena sukhaÑ adhigantabbaÑ. Natthi dinnan”ti ca ÈdinÈ kÈyakilamanadukkhe dÈnÈnubhÈvÈdike ca micchÈbhinivesanavasena uppajjamÈnena diÔÔhÈnusayena sampayutto aÒÒÈrammaÓopi lobho “evaÑ sukhaÑ bhavissatÊ”ti ajjhÈsayato sukhÈbhisa~gavaseneva pavattatÊti sukhupekkhÈbhedaÑ sÈtasantasukhadvayameva assa lobhassa anusayanaÔÔhÈnaÑ vuttaÑ pÈÄiyaÑ, na yathÈvuttaÑ dukkhÈdi, tasmÈ bhavarÈga -pana virujjhati. EkasmiÑyeva cÈti-Èdi dutiyavikappaÑyeva upabr|hanatthaÑ vuttaÑ. Tattha rÈgassa sukhajjhÈsayatÈ taÑsama~gino puggalassa vasena veditabbÈ, tanninnabhÈvena vÈ cakkhussa visamajjhÈsayatÈ viya. Esa nayo sesesupi. TesaÑ rÈgapaÔighÈnaÑ nÈnÈnusayaÔÔhÈnatÈ hoti ekasmimpi ÈrammaÓeti attho.

EvaÒca katvÈti asatipi gahetabbabhede gahaÓavisesena anusayanaÔÔhÈnassa bhinnattÈ eva. “Yattha -pano”ti vuttaÑ, aÒÒathÈ virujjheyya. Gahetabbabhedena hi rÈgapaÔighÈnaÑ anusayanaÔÔhÈnabhede gayhamÈne vipÈkamatte ÔhÈtabbaÑ siyÈ, na ca taÑ yuttaÑ, napi sabbesaÑ purisadvÈrÈnaÑ iÔÔhÈniÔÔhaÑ niyatanti. Yadipi yathÈvuttalobhassa vuttanayena kÈmarÈgÈnusayatÈ sambhavati, yathÈ pana sukhupekkhÈsu iÔÔhÈrammaÓe ca uppajjantena domanassena saha pavatto doso dubbalabhÈvena paÔighÈnusayo na hoti, evaÑ yathÈvuttalobhopi kÈmarÈgÈnusayo na hotÊti imamatthaÑ dassetuÑ “aÔÔhakathÈyaÑ panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Na paÔighÈnusayoti ettha na-kÈro paÔisedhanattho, na aÒÒattho, itarattha pana sambhavo eva natthÊti dassento “yaÑ panetan”ti-ÈdimÈha. Tattha “na hi domanassassa paÔighÈnusayabhÈvÈsa~kÈ atthÊ”ti iminÈ na-kÈrassa aÒÒatthatÈbhÈvadassanamukhena abhÈvatthataÑ samattheti.


DesanÈ saÑkiÓÓÈ viya bhaveyyÈti ettha desanÈsa~karaÑ dassetuÑ “bhavarÈgassapi -pa- bhaveyyÈ”ti vuttaÑ. Tassattho–yathÈ kÈmarÈgassa kÈmadhÈtuyÈ dvÊsu vedanÈsu ÈrammaÓakaraÓavasena uppatti vuttÈ “kÈmarÈgo kÈmadhÈtuyÈ dvÊsu vedanÈsu anusetÊ”ti, evaÑ yadi “bhavarÈgo kÈmadhÈtuyÈ dvÊsu vedanÈsu anusetÊ”ti vucceyya, bhavarÈgassapi -pa- bhaveyya. Tato ca kÈmarÈgena saddhiÑ bhavarÈgassa desanÈ saÑkiÓÓÈ bhaveyya, kÈmarÈgato ca bhavarÈgassa viseso dassetabbo. So ca sahajÈtÈnusayavasena na sakkÈ dassetunti ÈrammaÓakaraÓavasena dassetabbo. Tena vuttaÑ “tasmÈ ÈrammaÓa -pa- adhippÈyo”ti. Tattha ÈrammaÓavisesenÈti r|pÈr|padhÈtusa~khÈta-ÈrammaÓavisesena. Visesadassanatthanti kÈmarÈgato bhavarÈgassa visesadassanatthaÑ. EvaÑ desanÈ katÈti “r|padhÈtuyÈ ar|padhÈtuyÈ ettha bhavarÈgÈnusayo anusetÊ”ti evaÑ visaye bhummaÑ katvÈ desanÈ katÈ. TenÈha “sahajÈtavedanÈvisesÈbhÈvato”ti.

UppattiÔÔhÈnavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

MahÈvÈra 1. AnusayavÈravaÓÓanÈ

3. PavattÈvirÈmavasenÈti anusayappavattiyÈ avirÈmavasena, avicchedavasenÈti attho. KathaÑ pana kusalÈbyÈkatacittakkhaÓe anusayÈnaÑ pavattÊti Èha “maggeneva -pa- pubbe”ti. 20. CittacetasikÈnaÒca ÔhÈnaÑ nÈma cittuppÈdoti Èha “ekasmiÑ cittuppÈde”ti. TesaÑ tesaÑ puggalÈnanti puthujjanÈdÊnaÑ puggalÈnaÑ. PakatiyÈ sabhÈvena. SabhÈvasiddhÈ hi dukkhÈya vedanÈya kÈmarÈgassa ananusayanaÔÔhÈnatÈ. EvaÑ sesesupi yathÈrahaÑ vattabbaÑ. Vakkhati hi “pakatiyÈ dukkhÈdÊnaÑ kÈmarÈgÈdÊnaÑ ananusayanaÔÔhÈnataÑ sandhÈya vuttan”ti. PahÈnenÈti tassa tassa anusayassa samucchindanena. TiÓÓaÑ puggalÈnanti puthujjanasotÈpannasakadÈgÈmÊnaÑ. DvÊnnaÑ puggalÈnanti anÈgÈmi-arahantÈnaÑ. EtthÈti etasmiÑ puggalokÈsavÈre. Purimanayeti “tiÓÓaÑ puggalÈnan”ti-Èdike purimasmiÑ vissajjananaye. OkÈsanti uppattiÔÔhÈnaÑ, idha pana


dukkhavedanÈ veditabbÈ. Pacchimanayeti “dvinnaÑ puggalÈnan”ti-Èdike vissajjananaye. AnokÈsatÈ ananusayanaÔÔhÈnatÈ.

AnusayavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SÈnusayavÈravaÓÓanÈ

66-131. “SÈnusayo, pajahati, parijÈnÈtÊ”ti puggalo vuttoti “kÈmarÈgena sÈnusayo, kÈmarÈgaÑ pajahati, kÈmarÈgaÑ parijÈnÈtÊ”ti-ÈdÊsu anusayasama~gibhÈvena pahÈnapariÒÒÈkiriyÈya kattubhÈvena ca puggalo vutto, na dhammo. Bhavavisesena vÈti kevalena bhavavisesena vÈ. Itares|ti paÔighÈnusayÈdÊsu. BhavÈnusayavisesena vÈti kÈmabhavÈdibhavavisiÔÔhÈnusayavisesena vÈ. SÈnusayatÈniranusayatÈdikÈti ettha Èdi-saddena pahÈnÈpahÈnapariÒÒÈ sa~gayhanti. Nanu ca bhavavisese kesaÒci anusayÈnaÑ appahÈnanti? Na taÑ anusayakataÑ, atha kho paccayavekallato anokÈsatÈya cÈti nÈyaÑ virodho. DvÊsu vedanÈs|ti sukha-upekkhÈsu vedanÈsu dukkhÈya vedanÈya kÈmarÈgÈnusayena niranusayoti yojetabbaÑ. Idampi natthi puggalavasena vuccamÈnattÈ. TenÈha “na hi puggalassa -pa- anusayÈnan”ti. Yadipi puggalassa anusayanokÈso anokÈso, tassa pana sÈnusayatÈdihetu hotÊti dassento “anusayassa panÈ”ti-ÈdimÈha. NiranusayatÈdÊnanti Èdi-saddena appahÈnÈpariÒÒÈ sa~gaÓhÈti. ParijÈnanaÑ samatikkamananti pariÒÒÈvÈrepi “apÈdÈne nissakkavacanan”ti vuttaÑ.

AnusayanaÔÔhÈnatoti anusayanaÔÔhÈnahetu. “AnanusayanaÔÔhÈnato”ti etthÈpi eseva nayo. NimittÈpÈdÈnabhÈvadassanatthanti sÈnusayavÈre nimittabhÈvadassanatthaÑ, pajahanapariÒÒÈvÈresu apÈdÈnabhÈvadassanatthaÒcÈti yojetabbaÑ. PajahatÊti ettha “r|padhÈtuyÈ ar|padhÈtuyÈ tato mÈnÈnusayaÑ pajahatÊ”ti pÈÄipadaÑ ÈharitvÈ yojetabbaÑ, na pajahatÊti ettha pana “dukkhÈya vedanÈya tato kÈmarÈgÈnusayaÑ nappajahatÊ”ti. EvamÈdÊs|ti Èdi-saddena pariÒÒÈvÈrampi sa~gaÓhÈti. Bhummaniddeseneva hetu-attheneva niddiÔÔhÈti attho.


CatutthapaÒhavissajjanenÈti “yato vÈ pana mÈnÈnusayena sÈnusayo, tato kÈmÈrÈgÈnusayena sÈnusayo”ti etassa paÒhassa vissajjanena. Tattha hi “r|padhÈtuyÈ ar|padhÈtuyÈ”ti-ÈdinÈ sar|pato anusayanaÔÔhÈnÈni dassitÈni. Tadattheti taÑ anusayanaÔÔhÈnadassanaÑ attho etassÈti tadattho, tasmiÑ tadatthe. “Anusayassa uppattiÔÔhÈnadassanatthaÑ ayaÑ vÈro Èraddho”ti-ÈdinÈ “yato”ti etena anusayanaÔÔhÈnaÑ vuttanti imamatthaÑ vibhÈvetvÈ. PamÈdalikhitaÑ viya dissati uppanna-saddena vattamÈnuppanne vuccamÈne. YathÈ pana uppajjanavÈre uppajjatisaddena uppattiyogadÊpakattÈ uppattirahÈ vuccanti, evamidhÈpi uppatti-arahe vuccamÈne na koci virodho. YaÑ pana vakkhati “na hi apariyÈpannÈnaÑ anusayuppattirahaÔÔhÈnatÈ”ti, sopi na doso. Yattha yattha hi anusayÈ uppattirahÈ, tadeva ekajjhaÑ gahetvÈ “sabbatthÈ”ti vuttanti. Tatheva dissatÊti taÑ pamÈdalikhitaÑ viya dissatÊti attho.

Yato uppannena bhavitabbanti yato anusayanaÔÔhÈnato kÈmagÈrÈnusayena uppannena bhavitabbaÑ, tena kÈmarÈgÈnusayena uppattirahaÔÔhÈne nissakkavacanaÑ kataÑ “yato”ti. TathÈti ettha tathÈ-saddo yathÈ “yato uppannenÈ”ti ettha uppattirahaÔÔhÈnato anusayassa uppattirahatÈ vuttÈ, tathÈ “uppajjanakenÈ”ti etthÈpi sÈ eva vuccatÊti dÊpetÊti Èha “sabbadhammesu -pa- ÈpannenÈ”ti. Tattha “uppajjanako”ti vutte anuppajjanako na hotÊti ayamattho viÒÒÈyati, tathÈ ca sati tena anuppatti nicchitÈti uppannasabhÈvatÈ ca pakÈsitÈ hotÊti. TenÈha “sabbadhammesu -pa- apanetÊ”ti. “Yo yato kÈmarÈgÈnusayena niranusayo, so tato mÈnÈnusayena niranusayo”ti pucchÈya “yato tato”ti ÈgatattÈ vissajjane “sabbatthÈ”ti padassa nissakkavaseneva sakkÈ yojetuntid assento “sabbatthÈti -pana na sambhavatÊ”ti Èha. Bhummato aÒÒatthÈpi saddavid| icchanti, yato sabbesaÑ pÈdakaÑ “sabbatthapÈdakan”ti vuccati, idha pana nissakkavasena veditabbaÑ.

SÈnusayavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


3. PajahanavÈravaÓÓanÈ

132-197. AppajahanasabbhÈvÈti appahÈnassa, appahÊyamÈnassa vÈ sabbhÈvÈ. TasmÈti yasmÈ yo kÈmarÈgÈnusayaÑ pajahati, na so mÈnÈnusayaÑ niravasesato pajahati, yo ca mÈnÈnusayaÑ niravasesato pajahati, na so kÈmarÈgÈnusayaÑ pajahati pageva pahÊnattÈ, tasmÈ “yo vÈ pana mÈnÈnusayaÑ pajahati, so kÈmarÈgÈnusayaÑ pajahatÊti? No”ti vuttanti veditabbaÑ. Yadi evaÑ paÔhamapucchÈyaÑ kathanti Èha “yasmÈ pana -pa- vuttan”ti. Tattha pahÈnakaraÓamattamevÈti pahÈnakiriyÈsambhavamattameva, na niravasesappahÈnanti adhippÈyo. Te ÔhapetvÈti diÔÔhivicikicchÈnusayÈdÊnaÑ niravasesapajahanake aÔÔhamakÈdike ÔhapetvÈ. AvasesÈti tassa tassa anusayassa niravasesappajahanakehi avasiÔÔhÈ. Tesu yesaÑ ekacce anusayÈ ahÊnÈ, tepi appajahanasabbhÈveneva nappajahantÊti vuttÈ. Na ca yathÈvijjamÈnenÈti maggakiccabhÈvena vijjamÈnappakÈrena pahÈnena vajjitÈ rahitÈ eva vuttÈti yojanÈ.

KesaÒcÊti sotÈpannasakadÈgÈmimaggasama~gisakadÈgÈmÊnaÑ. Puna kesaÒcÊti anÈgÈmi-aggamaggasama~gi-arahantÈnaÑ. Ubhayanti kÈmarÈgavicikicchÈnusayadvayaÑ. SesÈnanti “sesÈ”ti vuttÈnaÑ yathÈvuttapuggalÈnaÑ. Tesanti vuttappakÈrÈnaÑ dvinnaÑ anusayÈnaÑ. UbhayÈppajahanassÈti kÈmarÈgavicikicchÈnusayÈppajahanassa. KÈraÓaÑ na hotÊti yesaÑ vicikicchÈnusayo pahÊno, tesaÑ tassa pahÊnatÈ, yesaÑ yathÈvuttaÑ ubhayappahÊnaÑ, tesaÑ tadappajahanassa kÈraÓaÑ na hotÊti attho. TenÈha “tesaÑ pahÊnattÈ ‘nappajahantÊ’ti na sakkÈ vattun”ti. Atha pana na tattha kÈraÓaÑ vuttaÑ, yena kÈraÓavacanena yathÈvuttadosÈpatti siyÈ, kevalaÑ pana sanniÔÔhÈnena tesaÑ puggalÈnaÑ gahitatÈdassanatthaÑ vuttaÑ “kÈmarÈgÈnusayaÒca nappajahantÊ”ti, evampi pucchitassa smÈsayatthassa kÈraÓaÑ vattabbaÑ. TathÈ ca sati “sesapuggalÈ tassa anusayassa pahÊnattÈ nappajahantÊ”ti kÈraÓaÑ vattabbamevÈti codanaÑ sandhÈyÈha “na vattabban”ti-Èdi. Tattha na vattabbanti vuttanayena kÈraÓaÑ na vattabbaÑ kÈraÓabhÈvasseva abhÈvato. “UbhayÈppajahanassa kÈraÓaÑ na hotÊ”ti vuttaÑ, yathÈ pana vattabbaÑ, taÑ dassetuÑ “yo kÈmarÈgÈnusayaÑ -pa- vattabbattÈ”ti Èha. Tena


pahÊnÈppahÊna kÈraÓaÑ na vattabbaÑ, pahÊnÈnaÑyeva pana vasena vattabbanti dasseti. SaÑsayatthasa~gahiteti saÑsayatthena padena sa~gahite. SanniÔÔhÈnapadasa~gahitaÑ pana pahÊyamÈnattÈ “nappajahatÊ”ti na sakkÈ vattunti.

PajahanavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. PahÊnavÈravaÓÓanÈ

264-273. PhalaÔÔhavaseneva desanÈ ÈraddhÈ, na maggaÔÔhavasena, kuto puthujjanavasena. KasmÈ? PhalakkhaÓe hi anusayÈ pahÊnÈti vuccanti, maggakkhaÓe pana pahÊyantÊti. TenevÈha “maggasama~gÊnaÑ aggahitataÑ dÊpetÊ”ti. PaÔilome hi puthujjanavasenapi desanÈ gahitÈ “yassa diÔÔhÈnusayo appahÊno, tassa vicikicchÈnusayo appahÊnoti? ŒmantÈ”ti-ÈdinÈ. AnusayaccantapaÔipakkhekacittakkhaÓikÈnanti anusayÈnaÑ accantaÑ paÔipakkhabh|ta-ekacittakkhaÓikÈnaÑ. Maggasama~gÊnanti maggaÔÔhÈnaÑ. Ettha ca anusayÈnaÑ accantapaÔipakkhatÈggahaÓena uppattirahataÑ paÔikkhipati. Na hi te accantapaÔipakkhasamuppattito parato uppattirahÈ honti. Maggasama~gitÈggahaÓena anuppattirahatÈpÈditataÑ paÔikkhipati. Na hi maggakkhaÓe te anuppattirahataÑ ÈpÈditÈ nÈma honti, atha kho ÈpÈdÊyantÊti. EkacittakkhaÓikatÈggahaÓena santÈnabyÈpÈraÑ. TenÈha “na kocÊ”ti-Èdi. Tattha teti maggasama~gino. Na kevalaÑ pahÊnavÈreyeva, atha kho aÒÒesupÊti dassento “anusaya -pa- gahitÈ”ti Èha. 275-296. Yattha anusayo uppattiraho, tatthevassa anuppattirahatÈpÈdananti “attano attano okÈse eva anuppattidhammataÑ ÈpÈdito”ti Èha. TathÈ hi vuttaÑ “cakkhuÑ loke piyar|paÑ sÈtar|paÑ, etthesÈ taÓhÈ uppajjamÈnÈ uppajjati, ettha nivisamÈnÈ nivisatÊ”ti1 vatvÈ puna vuttaÑ “cakkhuÑ loke piyar|paÑ sÈtar|paÑ, etthesÈ taÓhÈ pahÊyamÈnÈ pahÊyati, ettha nirujjhamÈnÈ nirujjhatÊ”ti2. TasmÈti yasmÈ tadokÈsattameva kÈmadhÈtu-Èdi-okÈsattameva anusayÈnaÑ dÊpenti pahÊnÈppahÊnavacanÈni, tasmÈ. AnokÈse tadubhayÈvattabbatÈ vutthÈti yasmÈ kÈmarÈgapaÔighÈnusayÈnaÑ dvinnaÑ uppattiÔÔhÈnaÑ, so eva ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 106 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 109 piÔÔhe.


pahÈnokÈsoti svÈyaÑ tesaÑ aÒÒamaÒÒaÑ anokÈso, tasmiÑ anokÈse tadubhayassa pahÈnÈppahÈnassa navattabbatÈ vuttÈ. KÈmarÈgÈnusayokÈse hi paÔighÈnusayassa appahÊnattÈ so “tattha pahÊno”ti na vattabbo, aÔÔhitattÈ pana “tattha appahÊno”ti ca, tasmÈ anokÈse tadubhayÈvattabbatÈ vuttÈti. Tena saddhiÑ samÈnokÈseti tena kÈmarÈgena saddhiÑ samÈnokÈse. “SÈdhÈraÓaÔÔhÈne”ti vutte kÈmadhÈtuyaÑ sukhupekkhÈsu pahÊno nÈma hoti, na samÈnakÈle pahÊno tatiyacatutthamaggavajjhattÈ kÈmarÈgamÈnÈnusayÈnaÑ.

PahÊnavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

7. DhÈtuvÈravaÓÓanÈ

332-340. AppahÊnuppattirahabhÈvÈ idha anugamanasayanÈnÊti dassento “yasmiÑ -pa- attho”ti Èha. IdhÈpi yuttÈti pubbe vuttamevatthaÑ parÈmasati. TathÈ hi vuttaÑ “kÈraÓalÈbhe uppatti-arahataÑ dassetÊ”ti1. Cha paÔisedhavacanÈnÊti tissannaÑ dhÈt|naÑ cut|papÈtavisiÔÔhÈnaÑ paÔisedhanavasena vuttavacanÈni, tato eva dhÈtuvisesaniddhÈraÓÈni na honti. PaÔisedhoti hi idha sattÈpaÔisedho vuttoti adhippÈyena vadati. AÒÒatthe pana na-kÈre nÈyaÑ doso. ImaÑ nÈma dhÈtuÑ. TaÑm|likÈs|ti paÔisedham|likÈsu. EvaÒhÊti “na kÈmadhÈtuyÈ cutassa kÈmadhÈtuÑ uppajjantassÈ”ti-ÈdinÈ paÔimayojanÈya sati. NakÈmadhÈtu-ÈdÊsu upapattikittaneneva nakÈmadhÈtu-ÈdiggahaÓenapi dhÈtuvisesasseva gahitatÈya atthato viÒÒÈyamÈnattÈ. TenÈha “na kÈmadhÈtu -pa- viÒÒÈyatÊ”ti. BhaÒjitabbÈti vibhajitabbÈ. VibhÈgo panettha duvidho icchitoti Èha “dvidhÈ kÈtabbÈti attho”ti. PucchÈ ca vissajjanÈni ca pucchÈvissajjanÈni. YathÈ avutte bha~gÈbhÈvassa aviÒÒÈtattÈ “anusayÈ bha~gÈ natthÊ”ti vattabbaÑ, tathÈ tayidaÑ “kati anusayÈ bha~gÈ”ti etadapekkhanti tadapi vattabbaÑ. PucchÈpekkhaÑ hi vissajjananti.

DhÈtuvÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

AnusayayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. M|laÔÊ 3. 141 piÔÔhe.


8. Cittayamaka

UddesavÈravaÓÓanÈ

1-62. SarÈgÈdÊti ettha Èdi-saddena “yassa sarÈgaÑ cittaÑ uppajjati, na nirujjhatÊ”ti ÈrabhitvÈ yÈva “yassa avimuttaÑ cittan”ti vÈro, tÈva sa~gaÓhÈti. KusalÈdÊti pana Èdi-saddena “yassa kusalaÑ cittaÑ uppajjati, na nirujjhatÊ”ti ÈrabhitvÈ yÈva “yassa saraÓaÑ cittaÑ uppajjati, na nirujjhatÊ”ti vÈro, tÈva sa~gaÓhÈti, tasmÈ sarÈrÈdikusalÈdÊhÊti sarÈgÈdÊhi avimuttantehi, kusalÈdÊhi araÓantehi padehi missakÈ vÈrÈ. SuddhikÈti kevalÈ yathÈvuttasarÈgÈdÊhi kusalÈdÊhi ca amissakÈ. Tayo tayoti puggaladhammavasena tayo tayo mahÈvÈrÈ. Yadi evaÑ kathaÑ soÄasa puggalavÈrÈti Èha “tattha tattha pana vutte sampiÓÉetvÈ”ti. Tattha tattha soÄasavidhe sarÈgÈdimissakacitte vutte puggale eva ekajjhaÑ sampiÓÉetvÈ sa~gahetvÈ “soÄasa puggalavÈrÈ”ti vuttaÑ. “DhammapuggaladhammavÈrÈ”ti etthÈpi eseva nayo. Na nirantaraÑ vutteti dhamme puggaladhamme ca anÈmasitvÈ soÄasasupi ÔhÈnesu nirantaraÑ puggale eva vutte sampiÓÉetvÈ soÄasa puggalavÈrÈ na vuttÈti attho.

SaÑsaggavasenÈti saÑsajjanavasena desanÈya vimissanavasena. AÒÒathÈ hi uppÈdanirodhÈ paccuppannÈnÈgatakÈlÈ ca kathaÑ saÑsajjÊyanti. SesÈnampi vÈrÈnanti uppÈduppannavÈrÈdÊnaÑ. TaÑtaÑnÈmatÈti yathÈ “yassa cittaÑ uppajjati, tassa cittaÑ uppannan”ti-ÈdinÈ uppÈda-uppannabhÈvÈmasanato uppÈda-uppannavÈroti nÈmaÑ pÈÄito eva viÒÒÈyati, evaÑ sesavÈrÈnampÊti Èha “taÑtaÑnÈmatÈ pÈÄi-anusÈrena veditabbÈ”ti.


NiddesavÈravaÓÓanÈ

63. TathÈr|passevÈti pacchimacittasama~gÊno eva. TaÒca cittanti taÒca yathÈvuttakkhaÓaÑ pacchimacittaÑ. “EvaÑpakÈran”ti imassa atthaÑ dassetuÑ “bha~gakkhaÓasama~gimevÈ”ti vuttaÑ nirujjhamÈnÈkÈrassa “evaÑpakÈran”ti vuttattÈ.


65-82. Dvayametanti yaÑ “khaÓapaccuppannameva cittaÑ uppÈdakkhaÓÈpagamena uppajjittha nÈma, tadeva uppÈdakkhaÓe uppÈdaÑ pattattÈ uppajjittha, anatÊtattÈ uppajjati nÈmÈ”ti vuttaÑ, etaÑ ubhayampi. EvaÑ na sakkÈ vattunti iminÈ vuttappakÈrena na sakkÈ vattuÑ, pakÈrantarena pana sakkÈ vattunti adhippÈyo. Tattha “na hÊ”ti-ÈdinÈ paÔhamapakkhaÑ vibhÈveti. VibhajitabbaÑ siyÈti “bha~gakkhaÓe taÑ cittaÑ uppajjittha, no ca uppajjati, uppÈdakkhaÓe taÑ cittaÑ uppajjittha ceva uppajjati cÈ”ti vibhajitabbaÑ siyÈ, na ca vibhattaÑ. “ŒmantÈ”ti vattabbaÑ siyÈ khaÓapaccuppanne citte vuttanayena ubhayassapi labbhamÈnattÈ, na ca vuttaÑ. IdÈni yena pakÈrena sakkÈ vattuÑ, taÑ dassetuÑ “cittassa bha~gakkhaÓe”ti-ÈdimÈha. Puggalo vutto, puggalavÈro hesoti adhippÈyo. TassÈti puggalassa. Na ca kiÒci cittaÑ uppajjaticittassa bha~gakkhaÓasama~gibhÈvato. TaÑ pana cittaÑ uppajjati, yaÑcittasama~gÊ so puggaloti evamettha attho daÔÔhabbo. Yadi anekacittavasenÈyaÑ yamakadesanÈ pavattÈti codanÈ sandhÈyÈha “cittanti hi -pa- tiÔÔhatÊ”ti. SanniÔÔhÈnavasena niyamo veditabbo, aÒÒathÈ “no ca tesaÑ cittaÑ uppajjatÊ”ti-ÈdinÈ paÔisedho na yujjeyyÈti adhippÈyo. TÈdisanti tathÈr|paÑ, yadavattho uppanna-uppajjamÈnatÈdipariyÈyehi vattabbo hoti, tadavatthanti attho. 83-113. Imassa puggalavÈrattÈti “yassa cittaÑ uppajjamÈnan”ti-Èdinayappavattassa imassa atikkantakÈlavÈrassa puggalavÈrattÈ. Puggalo pucchitoti “yassa cittaÑ uppajjamÈnaÑ -pa- tassa cittan”ti cittasama~gipuggalo pucchitoti puggalasseva vissajjanena bhavitabbaÑ, itarathÈ aÒÒaÑ pucchitaÑ aÒÒaÑ vissajjitaÑ siyÈ. Na koci puggalo na gahito sabbasattÈnaÑ anibbattacittatÈbhÈvato. Te ca pana sabbe puggalÈ. NirujjhamÈnakkhaÓÈtÊtacittÈti nirujjhamÈnakkhaÓÈ hutvÈ atÊtacittÈ. TathÈ dutiyatatiyÈti yathÈ paÔhamapaÒho anavasesapuggalavisayattÈ paÔivacanena vissajjetabbo siyÈ, tathÈ tato eva dutiyatatiyapaÒhÈ “ÈmantÈ” icceva vissajjetabbÈ siyunti attho. Catuttho pana paÒho evaÑ vibhajitvÈ puggalavaseneva vissajjetabboti dassento “pacchimacittassÈ”ti-ÈdiÑ vatvÈ tathÈ avacane kÈraÓaÑ dassento “cittavasena puggalavavatthÈnato”ti-ÈdimÈha. “Bha~gakkhaÓe citta


uppÈdakkhaÓaÑ vÊtikkantan”ti iminÈ vattamÈnassa cittassa vasena puggalo uppÈdakkhaÓÈtÊtacitto, “atÊtaÑ cittaÑ uppÈdakkhaÓaÒca vÊtikkantanti bha~gakkhaÓaÒca vÊtikkantan”ti iminÈ pana atÊtassa cittassa vasena puggalo uppÈdakkhaÓÈtÊtacitto vutto.

TatthÈti tesu dvÊsu puggalesu. PurimassÈti paÔhamaÑ vuttassa sanniÔÔhÈnapadasa~gahitassa cittaÑ na bha~gakkhaÓaÑ vÊtikkantaÑ. “No ca bha~gakkhaÓaÑ vÊtikkantan”ti hi vuttaÑ. Pacchimassa vÊtikkantaÑ cittaÑ bha~gakkhaÓanti sambandho. “Bha~gakkhaÓaÒca vÊtikkantan”ti hi vuttaÑ. EvamÈdiko puggalavibhÈgoti dutiyapaÒhÈdÊsu vuttaÑ sandhÈyÈha. Tassa cittassa taÑtaÑkhaÓavÊtikkamÈvÊtikkamadassanavasenÈti tassa tassa uppÈdakkhaÓassa bha~gakkhaÓassa ca yathÈrahaÑ vÊtikkamassa avÊtikkamassa ca dassanavasena dassito hoti puggalavibhÈgoti yojanÈ. IdhÈti imasmiÑ atikkantakÈlavÈre. PuggalavisiÔÔhaÑ cittaÑ pucchitaÑ “yassa cittaÑ tassa cittan”ti vuttattÈ. Yadipi puggalappadhÈnÈ pucchÈ puggalavÈrattÈ. AthÈpi cittappadhÈnÈ puggalaÑ visesanabhÈvena gahetvÈ cittassa visesitattÈ. UbhayathÈpi dutiyapucchÈya “ÈmantÈ”ti vattabbaÑ siyÈ anavasesapuggalavisayattÈ. TathÈ pana avatvÈ “atÊtaÑ cittan”ti vuttaÑ, kasmÈ nirodhakkhaÓa -pa- dassanatthanti daÔÔhabbanti yojanÈ. esa nayo “na nirujjhamÈnan”ti etthÈpÊti nirujjhamÈnaÑ khaÓaÑ nirodhakkhaÓaÑ khaÓaÑ vÊtikkantakÈlaÑ kiÑ tassa cittaÑ na hotÊti attho. 114-116. SarÈgapacchimacittassÈti sarÈgacittesu pacchimassa cittassa, ekassa puggalassa rÈgasampayuttacittesu haÑ sabbapacchimaÑ cittaÑ, tassa. So pana puggalo anÈgÈmÊ veditabbo. Na nirujjhati nirodhÈsama~giyÈta. Nirujjhissati idÈni nirodhaÑ pÈpuÓissati. AppaÔisandhikattÈ pana tato aÒÒaÑ nuppajjissati. Itaresanti yathÈvuttasarÈgapacchimacittasama~giÑ vÊtarÈgacittasama~giÒca ÔhapetvÈ avasesÈnaÑ itarasekkhÈnaÒceva puthujjanÈnaÒca.


CittayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


9. Dhammayamaka


1-16. YathÈ M|layamake kusalÈdidhammÈ desitÈti kusalÈkusalÈbyÈkatÈ dhammÈ kusalakusalam|lÈdivibhÈgato m|layamake yamakavasena yathÈ desitÈ. AÒÒathÈti kusalakusalam|lÈdivibhÈgato aÒÒathÈ, khandhÈdivasenÈti attho.



33-34. TaÑ pana kammasamuÔÔhÈnÈdir|paÑ1 aggahetvÈ. KecÊti dhammasirittheraÑ sandhÈyÈha. So hi “cittasamuÔÔhÈnar|pavasena vuttan”ti aÔÔhakathaÑ ÈharitvÈ “imasmiÑ paÒhe kammasamuÔÔhÈnÈdir|paÒca labbhatÊ”ti avoca. TathÈ ca vatvÈ paÔilomapÈÄiÑ dassetvÈ “cittasamuÔÔhÈnar|pameva idhÈdhippetaÑ. KammasamuÔÔhÈnÈdir|pe na vidhÈnaÑ,2 nÈpi paÔisedho”ti Èha. TathÈti yathÈ vuttappakÈre pÈÔhe cittasamuÔÔhÈnar|pameva adhippetaÑ, tathÈ etthÈpÊti attho. Noti vuttanti vadantÊti sambandho. TaÑ panetanti yathÈ uddhaÔassa pÈÔhassa atthavacanaÑ, evaÑ na sakkÈ vattuÑ. KasmÈti Èha “cittassa bha~gakkhaÓe -pa- paÔisedhasiddhito”ti. SvÈyaÑ paÔisedho heÔÔhÈ dassitoyevÈti adhippÈyo.

Ye ca vadantÊti ettha ye cÈti vajirabuddhittheraÑ sandhÈyÈha. So hi “sotÈpattimaggakkhaÓe”ti-ÈdinÈ paÔisambhidÈmaggapÈÄiÑ ÈharitvÈ “yathÈ tattha satipi kammajÈdir|pe ÔhapetvÈ cittasamuÔÔhÈnar|panti cittapaÔibaddhattÈ cittajar|pameva ÔhapetabbabhÈvena uddhaÔaÑ, evamidhÈpi cittajar|pameva kathitan”ti vadati. TaÒca nesaÑ vacanaÑ tathÈ na hoti, yathÈ tehi udÈhaÔaÑ, visamoyaÑ upaÒÒÈsoti attho. YathÈ ca taÑ tathÈ na hoti, taÑ dassetuÑ “yesaÒhÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tesanti kammajÈdÊnaÑ. TassÈti maggassa. Teti abyÈkatÈ, ye uppÈdanirodhavanto. AvijjamÈnesu ca uppÈdanirodhesu nibbÈnassa viya. ______________________________________________________________ 1. KammasamuÔÔhÈnar|paÑ (Ka) 2. AdhÊnavidhÈnaÑ (Ka)


SanniÔÔhÈnena gahitesu puggalesu. Tesu hi keci akusalÈbyÈkatacittÈnaÑ uppÈdakkhaÓasama~gino, keci abyÈkatacittassa, keci kusalÈbyÈkatacittassa, tesu purimÈ dve paÔhamakoÔÔhÈsena sa~gahitÈ tassa kusaluppattipaÔisedhaparattÈ, te pana bhavavasena vibhajitvÈ vattabbÈti dassento “paÒcavokÈre”ti-ÈdimÈha. Evanti yathÈvuttanayena. SabbatthÈti sabbapaÒhesu. 79. Tatoti ekÈvajjanavÊthito. PurimatarajavanavÊthi yÈya vuÔÔhÈnagÈminÊ sa~gahitÈ, tattha uppannassapi cittassa. KusalÈnÈgatabhÈvapariyosÈnenÈti kusaladhammÈnaÑ anÈgatabhÈvassa pariyosÈnabh|tena aggamaggÈnantarapaccayattena dÊpitaÑ hoti samÈnalakkhaÓaÑ sabbaÑ. Kena? TÈya eva samÈnalakkhaÓatÈya. Esa nayoti yathÈ kusalÈnuppÈdo kusalÈnÈgatabhÈvassa pariyosÈnabh|tato vuttaparicchedato orampi labbhatÊti so yathÈvuttaparicchedo lakkhaÓamattanti svÈyaÑ nayo dassito. Esa nayo akusalÈtÊtabhÈvassa Èdimhi “dutiye akusale”ti vuttaÔÔhÈne, abyÈkatÈtÊtabhÈvassa Èdimhi “dutiye citte”ti vuttaÔÔhÈnepÊti yojanÈ. IdÈni “Esa nayo”ti yathÈvuttamatidesaÑ “yathÈ hÊ”ti-ÈdinÈ pÈkaÔataraÑ karoti. BhÈvanÈpahÈnÈni dassitÈni honti “aggamaggasama~gÊ kusalaÒca dhammaÑ bhÈveti, akusalaÒca pajahatÊ”ti. IdhÈti imasmiÑ pavattivÈre. TaÑ tanti akusalÈtÊtabhÈdi kusalÈnÈgatatÈdi ca. Tena tenÈti “dutiye akusale aggamaggasama~gÊ”ti evamÈdinÈ antena ca. 100. PaÔisandhicittatoti idaÑ mariyÈdaggahaÓaÑ, na abhividhiggahaÓaÑ, yato “soÄasaman”ti Èha. AbhividhiggahaÓameva vÈ soÄasacittakkhaÓÈyukameva r|panti imasmiÑ pakkhe adhippete paÔikkhittovÈyaÑ vÈdoti dassento “tato parampi vÈ”ti Èha. AyaÒca vicÈro heÔÔhÈ dassito eva. Na tato oranti viÒÒÈyati tato oraÑ akusalanirodhasamakÈlaÑ abyÈkatanirodhassa asambhavato.


DhammayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


10. Indriyayamaka

PaÓÓatti-uddesavÈravaÓÓanÈ

1. Indriyayamake vibha~ge viyÈti yathÈ indriyavibha~ge purisindriyÈnantaraÑ jÊvitindriyaÑ uddiÔÔhaÑ, na manindriyÈnantaraÑ, evaÑ imasmiÑ indriyayamake. TaÒca suttadesanÈnurodhenÈti dassento “tÊÓimÈni -pa- sutte desitakkamenÈ”ti Èha. So yaÑ yadatthaÑ tassa sutte desitakkamena uddeso, taÑ dassetuÑ “pavattivÈre hÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha yathÈ “jÊvitindriyan”ti idaÑ r|pajÊvitindriyassa ar|pajÊvitindriyassa ca sÈmaÒÒato gahaÓaÑ, evaÑ upÈdinnassa anupÈdinnassa cÈti Èha “kammajÈnaÑ akammajÈnaÒca anupÈlakan”ti. Atha vÈ sahajadhammÈnupÈlakampi jÊvitindriyaÑ na kevalaÑ khaÓaÔÔhitiyÈ eva kÈraÓaÑ, atha kho pabandhÈnupacchedassapi kÈraÓameva. AÒÒathÈ ÈyukkhayamaraÓaÑ na sambhaveyya, tasmÈ “kammajÈnaÒca anupÈlakan”ti avisesato vuttaÑ, cutipaÔisandhÊsu ca pavattamÈnÈnaÑ kammajÈnaÑ anupÈlakaÑ. ItÊti tasmÈ. TaÑm|lakÈnÊti jÊvitindriyam|lakÈni. CutipaÔisandhipavattivasenÈti cutipaÔisandhivasena pavattivasena ca. Tattha yaÑ upÈdinnaÑ, taÑ cutipaÔisandhivaseneva, itaraÑ itaravasenapi vattabbaÑ. YasmÈ cakkhundriyÈdÊsu purisindriyÈvasÈnesu ekanta-upÈdinnesu ataÑsabhÈvattÈ yaÑ manindriyaÑ m|lameva na hoti, tasmÈ taÑ ÔhapetvÈ avasesam|lakÈni cakkhundriyÈdim|lakÈni. Œyatanayamake viyÈti yathÈ Èyatanayamake paÔisandhivasenÈyatanÈnaÑ uppÈdo, maraÓavasena ca nirodho vutto, evamidhÈpi cuti-upapattivaseneva vattabbÈni, tasmÈ ataÑsabhÈvattÈ jÊvitindriyaÑ tesaÑ cakkhundriyÈdÊnaÑ majjhe anuddisitvÈ ante purisindriyÈnantaraÑ uddiÔÔhaÑ. YaÑ pana cakkhundriyÈdim|lakesu manindriyaÑ sabbapacchÈ eva gahitaÑ, tattha kÈraÓaÑ aÔÔhakathÈyaÑ vuttameva.


PaÓÓattiniddesavÈravaÓÓanÈ

94. Koci sabhÈvo natthÊti koci sabhÈvadhammo natthi. Yadi evaÑ “natthÊ”ti paÔikkhepo eva yuttoti Èha “na ca r|pÈdÊ”ti-Èdi. “SukhÈ


dukkhÈ adukkhamasukhÈ”ti-ÈdÊsu sukhadukkhasaddÈnaÑ sÈmaÒÒavacanabhÈvepi indriyadesanÈyaÑ te visiÔÔhavisayÈ evÈti dassento “sukhassa -pa- gahitoyevÈ”ti Èha. Dukkhassa ca bhedaÑ katvÈ. 140. PaÒÒindriyÈni hontÊti ÈmantÈti vuttanti pajÈnanaÔÔhena adhipateyyaÔÔhena ca paÒÒindriyÈni honti, dassanaÔÔhena pana cakkh|ni cÈti cakkhu, indriyanti pucchÈya “ÈmantÈ”ti vuttanti adhippÈyo. “TaÓhÈsotamevÈhÈ”ti vuttaÑ, “yassa chattiÑsati sotÈ”ti-ÈdÊsu1 pana diÔÔhi-ÈdÊnampi sotabhÈvo Ègato.


PavattivÈravaÓÓanÈ

186. AÒÒadhammanissayenÈti “yo tesaÑ r|pÊnaÑ dhammÈnaÑ Èyu ÔhitÊ”ti-ÈdinÈ2 aÒÒadhammanissayena gahetabbaÑ. PavattiÒca gahetvÈ gatesu vissajjanesu, cutipaÔisandhiyo gahetvÈ gatesu yojanÈ na labbhatÊti adhippÈyo. AlabbhamÈnÈ ca sukhadukkhadomanassindriyeheva na labbhati. TaÑm|lakÈ ca nayÈti sukhindriyÈdim|lakÈ ca nayÈ. TehÊti sukhindriyÈdÊhi. YojanÈti “pavatte sukhindriyavippayuttacittassa uppÈdakkhaÓe”ti-ÈdinÈ uppajjamÈnehi yojanÈ. TaÑm|lakÈ ca tathÈyojanÈm|labh|tÈ ca nayÈ jÊvitindriyÈdim|lakÈ ca nayÈ. PÈkaÔÈyevÈti pÈÄigatiyÈ eva viÒÒÈyamÈnayojanattÈ suviÒÒeyyÈ eva.

TaÑ vacanaÑ. SomanassavirahitasacakkhukapaÔisandhinidassanavasenÈti somanassavirahitasacakkhukapaÔisandhiyeva nidassananti yojetabbaÑ. KathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “nidassanamattametaÑ, na pana gaÓanaparicchindanan”ti Èha “na hi catunnaÑyevÈti niyamo kato”ti. TaÑsamÈnalakkhaÓÈti tÈya sacakkhukapaÔisandhitÈya samÈnalakkhaÓÈti parittavipÈkaggahaÓaÑ. Tattha sasomanassapaÔisandhiyo sandhÈya upekkhÈpaÔisandhiyo nidassanabhÈvena vuttÈti keci. ParittavipÈkapaÔisandhi ca kusalavipÈkÈhetukapaÔisandhi veditabbÈ. SÈpi hi sacakkhukÈ siyÈ. TaÑsamÈnalakkhaÓÈti vÈ ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 62 piÔÔhe Dhammapade. 2. Abhi 1. 168 piÔÔhe.


tÈya upekkhÈsahagatÈya samÈnalakkhaÓÈ yathÈvutta-ahetukapaÔisandhi ca paÒcamajjhÈnapaÔisandhi ca. Yadi evaÑ “catunnan”ti kasmÈ gaÓanaparicchedoti Èha “kÈmÈvacare -pa- nidassanaÑ katan”ti. TenÈti upekkhÈsahagatamahÈvipÈkanidassanena, yehi samÈnatÈya ime nidassanabhÈvena vuttÈ, te ekaÑsena taÑsabhÈvÈ evÈti ayamettha adhippÈyo. TenÈha “yathÈ sasomanassa -pa- to hotÊ”ti.

Nanu ca gabbhaseyyakesu ayamattho ekaÑsato na labbhatÊti Èsa~kaÑ sandhÈyÈha “gabbhaseyyakÈnaÒca -pa- dassitÈ hotÊ”ti. TenÈha “sacakkhukÈnan”ti-Èdi. Tattha yadi sahetukapaÔisandhikÈnaÑ kÈmÈvacarÈnaÑ niyamato sacakkhukÈdibhÈvadassanaÑ gabbhaseyyakavasena labbheyya, yuttametaÑ siyÈti codanaÑ sandhÈyÈha “gabbhaseyyakepi hÊ”ti-Èdi. TathÈ Èyatanayamake dassitanti idaÑ ÈyatanayamakavaÓÓanÈyaÑ attanÈ vuttaÑ “evaÒca katvÈ indriyayamake”ti-Èdi vacanaÑ sandhÈya vuttaÑ. Tattha hi somanassindriyuppÈdakakammassa ekantena cakkhundriyuppÈdanato gabbhepi yÈva cakkhundriyuppatti, tÈva uppajjamÈnatÈya “abhinanditabbattÈ”ti vuttaÑ. SanniÔÔhÈnena sa~gahitÈnanti “yassa vÈ pana somanassindriyaÑ uppajjatÊ”ti etena sanniÔÔhÈnena sa~gahitÈnaÑ. ItthÊnaÑ aghÈnakÈnaÑ upapajjantÊnanti ÈdÊs|ti Èdi-saddena “itthÊnaÑ acakkhukÈnaÑ upapajjantÊnan”ti-ÈdiÑ sa~gaÓhÈti. Te evÈti gabbhaseyyakÈ eva.

TaÑsamÈnalakkhaÓanti sopekkha-acakkhukapaÔisandhibhÈvena samÈnalakkhaÓaÑ. TatthÈti ahetukapaÔisandhicitte. SamÈdhileso dubbalasamÈdhi yo cittaÔÔhitimatto. TasmÈti yasmÈ cittaÔÔhiti viya dubbalaÑ vÊriyaÑ natthi, yo “vÊriyaleso”ti vattabbo, tasmÈ, lesamattassapi vÊriyassa abhÈvÈti attho. AÒÒes|ti ahetukapaÔisandhicittato aÒÒesu. KesucÊti ekaccesu. Ubhayenapi manodvÈrÈvajjanahasituppÈdacittaÑ vadati. IdhÈti ahetukapaÔisandhicitte. SamÈdhivÊriyÈni indriyappattÈni ca na hontÊti samÈdhikiccaÑ paÔikkhipati, na samÈdhimattaÑ, na vÊriyalesassa sabbhÈvatoti yojetabbaÑ. TenevÈha “vissasaÒhi visesitabbe pavattatÊ”ti. YasmiÑ vÊriye sati indriyuppatti siyÈ, tadeva tattha natthÊti attho.


ApÈye opapÈtikavasenÈti idaÑ sugatiyaÑ opapÈtiko vikalindriyo na hotÊti katvÈ vuttaÑ, “labbhanteva ÒÈÓavippayuttÈnan”ti pana vuttattÈ “duhetukapaÔisandhikÈnaÑ vasenÈ”ti aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ. Tesanti itthipurisindriyasantÈnÈnaÑ. ItthipurisindriyÈnaÑ pana uppÈdanirodhÈ abhiÓhasova hontÊti. PaÔhamakappikÈdÊnanti ettha Èdi-saddena gahitÈnaÑ parivattamÈnali~gÈnaÑ vasena uppÈdanirodhaggahaÓaÑ veditabbaÑ. PaÔhamakappikÈnaÑ pana vasena uppÈdo eva labbhati. “Cuti-upapattivaseneva dutiyapucchÈsupi sanniÔÔhÈnehi gahaÓaÑ veditabban”ti idaÑ upÈdinna-indriyehi niyamitattÈ vuttaÑ. 190. SantÈnuppattinirodhadassanatoti santÈnavasena uppÈdanirodhÈnaÑ dissamÈnattÈ. Etena r|pajÊvitindriyassa cakkhundriyÈdisamÈnagatikataÑ yuttito sÈdheti. Œgamato pana “vinÈ somanassenÈ”ti-ÈdinÈ parato sÈdhessati. Chedoti nÈmaÑ daÔÔhabbaÑ sar|padassaneneva saÑsayachedanato.

TassÈti r|pajÊvitindriyassa. Te ca asaÒÒasattÈ. Nanu ca uppÈdova jÊvitindriyassa cuti-upapattivasena vattabbo, na anuppÈdoti Èha “anuppÈdo -pana pavatte”ti. AyaÒca nayo na kevalaÑ purimakoÔÔhÈse eva, atha kho itarakoÔÔhÈsepi gahito evÈti dassento “pacchimakoÔÔhÈsepÊ”ti-ÈdimÈha.

“Upapatticittassa uppÈdakkhaÓe”ti kasmÈ vuttanti yenÈdhippÈyena codanÈ katÈ, tamadhippÈyaÑ vivarituÑ “nanu suddhÈvÈsan”ti-Èdi vuttaÑ. Na vattabbanti “upapajjantÈnan”ti na vattabbaÑ, “upapatticittassa uppÈdakkhaÓe” icceva vattabbanti attho. IdÈni yathÈ “upapajjantÈnan”ti na vattabbaÑ, taÑ dassetuÑ “yathÈ hÊ”ti-Èdi vuttaÑ. SomanassamanindriyÈnanti somanassindriyamanindriyÈnaÑ,ayameva vÈ pÈÔho. TadÈti paÔhamassa r|pajÊvitindriyassa dharamÈnakÈle. TasmÈti yasmÈ r|pÈr|pajÊvitindriyÈnaÑ attheva kÈlabhedo, ubhayaÒcettha jÊvitindriyabhÈvasÈmaÒÒena ekajjhaÑ katvÈ gayhati, tasmÈ. Ubhayanti somanassindriyajÊvitindriyanti idaÑ ubhayaÑ. UppÈdakkhaÓena nidassitanti etena “upapatticittassa uppÈdakkhaÓe”ti idaÑ nidassanamattanti dasseti. IdÈni tamevatthaÑ udÈharaÓena pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “yathÈ hÊ”ti-Èdi vuttaÑ.


Tattha yathÈ tÈdisÈnaÑ anekesaÑ cittÈnaÑ bha~gakkhaÓe labbhamÈnaÑ tadekadesena sabbapaÔhamassa upapatticittassa bha~gakkhaÓena nidassitaÑ, evamidhÈpi khaÓadvaye labbhamÈnaÑ tadekadesena uppÈdakkhaÓena nidassitanti evaÑ nidassanattho veditabbo.

Tesanti jÊvitindriyÈdÊnaÑ. AÒÒatthÈti pavatte. IdhÈti anÈgatakÈlabhede. Na na sambhavati upapattikkhaÓassa viya tato paraÑ pavattikkhaÓassapi anÈgatakÈlabhÈvato. TasmÈti upapattito aÒÒatthÈpi yathÈdhippeta-uppÈdasambhavato. AyaÒca attho vÈrantarepi dissatÊti dassento Èha “evaÒca katvÈ”ti-Èdi. Na hÊti-ÈdinÈ tamevatthaÑ samattheti. Tattha api pacchima -pa- sandhikassÈti api-saddena “ko pana vÈdo apacchimabhavikassa somanassasahagatapaÔisandhikassÈ”ti dasseti. Apacchimabhavikassa cutito pacchÈ “somanassindriyaÑ nirujjhissatÊ”ti vattabbameva natthÊti Èha “cutito pubbevÈ”ti. Ettha hi paÔhamapucchÈsu sanniÔÔhÈnatthoti-ÈdÊsu ayaÑ sa~khepattho–ettha “yassa cakkhundriyaÑ uppajjissatÊ”ti evamÈdÊsu yamakesu yÈ paÔhamapucchÈ, tÈsu sanniÔÔhÈnapadasa~gahito attho. Pucchitabbatthanissayoti “tassa somanassindriyaÑ uppajjissatÊ”ti-Èdikassa pucchitabbassa atthassa nissayabh|to mÈdisova mayÈ sadiso eva attho upapatti-uppÈdindriyavÈ upapattikkhaÓe uppÈdÈvattha-indriyasahito, ubhayuppÈdindriyavÈ paÔisandhipavattÊsu uppÈdÈvattha-indriyasahito vÈ. PaÔinivattitvÈpi pucchitabbatthassa nissayoti “yassa vÈ panÈ”ti-ÈdinÈ paÔinivattitvÈ pucchitabbassapi saÑsayatthassa nissayoti evaÑ iminÈ viya ajjhÈsayena “yassa vÈ pana somanassindriyaÑ uppajjissatÊ”ti-ÈdÊsu dutiyapucchÈsu sanniÔÔhÈnatthameva sanniÔÔhÈnapadasa~gahitameva atthaÑ niyameti. Tattheva tÈsu eva pubbe vuttapaÔhamapucchÈsu eva. PucchitabbaÑ “tassa somanassindriyaÑ uppajjissatÊ”ti-ÈdÊsu anÈgatabhÈvamattena sar|pato gahitaÑ uppÈdaÑ uppÈdasa~khÈtaÑ, “tassa somanassindriyaÑ nirujjhissatÊ”ti-ÈdÊsu anÈgatabhÈvamattena sar|pato gahitaÑ nirodhaÑ vÈ nirodhasa~khÈtaÑ vÈ saÑsayatthaÑ na niyametÊti. Evanti vuttappakÈrena sanniÔÔhÈnatthassa niyamo hoti, na saÑsayatthassa, tasmÈ “yassa vÈ pana -pa- ÈmantÈ”ti vuttaÑ. Esa nayoti yvÈyaÑ uppÈdavÈre vicÈro vutto, nirodhavÈrepi eseva nayo. TathÈ hi


“yassa vÈ pana somanassindriyaÑ nirujjhissati, tassa cakkhundriyaÑ nirujjhissatÊti? ŒmantÈ”ti vuttaÑ.

EvaÑ avuttattÈti uppÈdanirodhÈnaÑ anÈgatÈnaÑ sar|pena avuttattÈ. Na hi tattha te sar|pena vuttÈ, atha kho “nuppajjissatÊ”ti paÔikkhepamukhena vuttÈ. TatthÈti anulome. Na evaÑ yojetabbÈ paÔilome. tameva ayojetabbataÑ “yathÈ hÊ”ti-ÈdinÈ vivarati. UppÈdanirodhe atikkamitvÈ uppÈdanirodhÈ sambhavanti yojetuÑ, tathÈ uppÈdanirodhe appatvÈ uppÈdanirodhÈ sambhavanti yojetunti yojanÈ. IdaÒca dvayaÑ yathÈnulome sambhavati, na evaÑ paÔilome. TenÈha “na evaÑ -pa- sambhavantÊ”ti. Tattha kÈraÓamÈha “abh|tÈbhÈvassa -pa- sambhavÈ-upapattito”ti. Abh|tÈbhÈvassÈti abh|tassa abhÈvassa, abh|tassa uppÈdassa nirodhassa ca abhÈvassÈti adhippÈyo. TenÈha “abh|tuppÈdanirodhÈbhÈvo ca paÔilome pucchito”ti, tasmÈ “ÈmantÈ”ti ca vuttaÑ, na vuttaÑ vissajjananti sambandho. Assa visesarahitassa abh|tÈbhÈvassÈti imassa yathÈvuttassa yathÈ r|pÈbhÈvo vedanÈbhÈvoti koci abhÈvopi visesasahito, na evamayanti visesarahitassa abh|tÈbhÈvassa.

KÈlantarayogÈbhÈvatoti kÈlavisesayogÈbhÈvato. YÈdisÈnanti yÈni bh|tÈni na vattamÈnÈni sati paccaye uppajjanÈrahÈni, tesaÑ anÈgatÈnanti attho. UppÈdanirodhÈbhÈvena pucchitabbassÈti “nuppajjissati na nirujjhissatÊ”ti evaÑ uppÈdassa nirodhassa ca abhÈvena pucchi tabbassa atthassa. Sannissayo1 nissayabh|to sanniÔÔhÈnena sannicchito sanniÔÔhÈnapadasa~gahito. So yathÈvutto attho nissayo etesanti tannissayÈ. TÈdisÈnaÑyeva anÈgatÈnaÑyeva upapatticuti-uppÈdanirodhÈnaÑ upapatticutisa~khÈta-uppÈdanirodhÈnaÑ anuppÈdÈnirodhÈnaÑ paÔikkhepavasena. JÊvitÈdÊnampi jÊvitamanindriyÈdÊnampi. AnuppÈdÈnirodhÈ smÈsayapadena pucchitÈ hontÊ “yassa somanassindriyaÑ nuppajjissati, tassa somanassindriyaÑ na nirujjhissatÊ”ti. “ŒmantÈ”ti vuttaÑ vibhajitvÈ vattabbassa abhÈvato. TenÈha “na vuttaÑ -pa- vissajjanan”ti. ______________________________________________________________ 1. Nissayo (M|laÔÊkÈyaÑ)


Ye sopekkhapaÔisandhikÈ bhavissanti r|paloke, te sa~gahitÈti yojanÈ. TaÑsamÈnalakkhaÓatÈyÈti tena sopekkhapaÔisandhikabhÈvena samÈnalakkhaÓatÈya. TaÑ pamÈdalikhitaÑ dhammayamake tÈdisasseva vacanassa abhÈvato. Tatthapi yaÑ vattabbaÑ, taÑ cittayamake vuttaÑ “na hi khaÓapaccuppanne uppajjitthÈti atÊtavohÈro atthÊ”ti-ÈdinÈ.


PariÒÒÈvÈravaÓÓanÈ

435-482. Lokiya-abyÈkatehÊti phaladhammanibbÈnavinimuttehi abyÈkatehi. TÈni upÈdÈyÈti tÈni lokiya-abyÈkatÈni upÈdÈya. TaÑsamÈnagatikÈnaÑ manindriyÈdÊnaÑ “so vedanÈkkhandhaÑ parijÈnÈtÊti? ŒmantÈ”ti-ÈdinÈ1 vedanÈkkhandhÈdÊnaÑ viya pariÒÒeyyatÈ vuttÈ. YaÑ hi parijÈnitabbaÑ, tadeva parijÈnÈtÊti-ÈdinÈ vuttaÑ. EvamaviparÊte atthe siddhepi codako “missakattÈ”ti ettha labbhamÈnaÑ lesaÑ gahetvÈ codeti “yadi pariÒÒeyyamissakattÈ”ti-ÈdinÈ. Tassattho–yathÈ idha pariÒÒeyyamissakÈnaÑ pariÒÒeyyatÈ vuttÈ, evamaÒÒatthÈpi sÈ tesaÑ vattabbÈ, tathÈ bhÈvetabbamissakÈnaÑ bhÈvetabbatÈti. TenÈha “kasmÈ dhammayamake”ti-Èdi. KusalÈkusalesu bhÈvanÈpahÈnÈbhiniveso hoti, yena vuttaÑ “so taÑ akusalaÑ pajahati, kusalaÑ bhÈvetÊ”ti-Èdi. Na abyÈkatabhÈvanti etena yathÈ phassadvÈrato viya viÒÒÈÓadvÈrato kusalÈdÊnaÑ uppattipariyÈyo, evaÑ vedanÈkkhandhÈdÊnaÑ viya na abyÈkatÈdÊnaÑ pariÒÒeyyatÈpariyÈyoti dasseti.

KusalÈkusalabhÈvena aggahitÈti samudayasabhÈvena aggahitÈti attho. KusalÈkusalÈpÊti kusalÈkusalabhÈvÈpi samÈnÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 5. 68 piÔÔhe.


BhÈvetabbapahÈtabbabhÈvehi vinÈpi hoti, yo na maggasamudayasaccapakkhiyo. YathÈ “aniccaÑ r|pan”ti ettha “aniccameva r|paÑ, na niccan”ti paÔiyogivinivattanameva eva-kÈrena karÊyati, na tassa dukkhÈnattatÈdayo nivÈritÈ honti, evaÑ “pahÈtabbamevÈ”ti ettha eva-saddena paÔiyogibh|taÑ appahÈtabbameva nivattÊyati, na tato aÒÒavisesÈti dassento Èha “etena pahÈtabbamevÈ”ti-Èdi. BhÈvetabbabhÈvo eva tassa aÒÒindriyassa gahito ukkaÑsagativijÈnanato. “Parato likhitabbaÑ uppaÔipÈÔiyÈ likhitan”ti kasmÈ vuttaÑ. Dve puggalÈti hi Èdi anulome ÈgataÑ uddhaÔaÑ, cakkhundriyaÑ na parijÈnÈtÊti-Èdi pana paÔilome. DomanassindriyaÑ na pajahanti nÈmÈti idaÑ “no ca domanassindriyaÑ pajahantÊ”ti pÈÄipadassa atthavacanaÑ. YaÑ pana “cakkhundriyam|lakaÑ atikkamitvÈ domanassindriyam|lake idaÑ vuttan”ti vuttaÑ, paÔilome ÈgataÑ sandhÈya vuttattÈ taÑ na yuttaÑ, na taÑ aÔÔhakathÈcariyÈ paÔhamaÑ ÈgataÑ padaÑ la~ghitvÈ tÈdisasseva pacchÈ Ègatapadassa atthavaÓÓanÈ karonti. PadÈnukkamato eva hi aÔÔhakathÈyaÑ atthavaÓÓanÈ ÈraddhÈ, pariyosÈpitÈ ca, tasmÈ anupaÔipÈÔiyÈva likhitaÑ, na uppaÔipÈÔiyÈti daÔÔhabbaÑ “dve puggalÈ”ti-Èdikassa anulome Ègatassa uddhaÔattÈ.

EtthÈti etasmiÑ pariÒÒÈvÈre. Cha puggalÈti puthujjanena saddhiÑ yÈva anÈgÈmimaggaÔÔhÈ cha puggalÈ. AbhinditvÈ gahito tattha bhabbÈbhabbÈnaÑ kiccavisesassa aggahitattÈ. Yattha pana sati puthujjanaggahaÓasÈmaÒÒe bhabbÈnaÑ kiccaÑ gahitaÑ, yattha ca abhabbÈnaÑ, tattha te eva bhinditvÈ vuttÈ hontÊti dassento “ye ca puthujjanÈ maggaÑ paÔilabhissanti, ye ca puthujjanÈ maggaÑ na paÔilabhissantÊ”ti ca ÈdimÈha. ArahÈti ariyo, ayameva vÈ pÈÔho. ArahÈti ariyo, ayameva vÈ pÈÔho. PaÔhamamaggaphalasama~gÊti purimamaggaphalasama~gÊ. Itaroti arahÈ. EvaÑ puggalabhedaÑ Òa tvÈti idha puthujjano so ca abhabboti gahito, idha bhabbo idha ariyÈ, ye ca paÔhamamaggaphalasama~gino yÈva aggamaggaphalasama~ginoti evaÑ yathÈvuttaÑ puggalavibhÈgaÑ Òa tvÈ. Tattha tatthÈti tesaÑ dve puthujjanÈ aÔÔha ariyÈti imesaÑ yathÈvuttapuggalÈnaÑ bhedato abhedato ca gahaÓavasena Ègate tasmiÑ tasmiÑ ÈÔhapadese. SanniÔÔhÈnenÈti sanniÔÔhÈnapadavasena, nicchayavaseneva vÈ.


NiddhÈretvÈti nÊharitvÈ. VissajjanaÑ yojetabbanti vissajjanavasena pavattapÈÄiyÈ yathÈvutta-atthadassanena sambandhato vibhÈvetabboti.


IndriyayamakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

YamakapakaraÓa-anuÔÊkÈ samattÈ.

PaÔÔhÈnapakaraÓa-anuÔÊkÈ _____



KÈmaguÓÈdÊhÊti kÈmaguÓajhÈnÈbhiÒÒÈcittissariyÈdÊhi. LaÄantÊti laÄitÈnubhavanavasena ramanti. Tes|ti kÈmaguÓÈdÊsu. ViharantÊti iriyÈpathaparivattanÈdinÈ vattanti. Paccatthiketi bÈhirabbhantarabhede amitte. IssariyaÑ tattha tattha ÈdhipateyyaÑ. ®hÈnaÑ seÔÔhisenÈpatiyuvarÈjÈdiÔÔhÈnantaraÑ. Œdi-saddena parivÈraparicchedÈdi sa~gayhati. PuÒÒayogÈnubhÈvappattÈyÈti dÈnamayÈdipuÒÒÈnubhÈvÈdhigatÈya samathavipassanÈ bhÈvanÈsa~khÈtayogÈnubhÈvÈdhigatÈya ca. JutiyÈti sarÊrappabhÈya ceva ÒÈÓappabhÈya ca. Ettha ca deva-saddo yathÈ kÊÄÈvijigisÈvohÈrajutigati-attho, evaÑ satti abhitthavakamanatthopi hoti dhÈtusaddÈnaÑ anekatthabhÈvatoti “yadicchitanipphÈdane sakkontÊti vÈ”ti-Èdi vuttaÑ.

IddhividhÈditÈmattena bhagavato abhiÒÒÈdÊnaÑ sÈvakehi sÈdhÈraÓatÈvacanaÑ, sabhÈvato pana sabbepi buddhaguÓÈ anaÒÒasÈdhÈraÓÈyevÈti dassento “niratisayÈya abhiÒÒÈkÊÄÈya, uttamehi dibbabrahma-ariyavihÈrehÊ”ti Èha. CittissariyasattadhanÈdÊnaÑ dÈnasa~khÈtena sammÈpaÔipatti-aveccappasÈdasakkÈrÈnaÑ gahaÓasa~khÈtenÈti yojanÈ. GahaÓaÒcettha tesu upalabbhamÈnasammÈpaÔipatti-aveccappasÈdÈnaÑ tehi upanÊyamÈnasakkÈrassa ca abhinandanaÑ anumodanaÑ sampaÔicchanaÒca veditabbaÑ. DhammasabhÈvÈnur|pÈnusÈsanÊvacaneneva ca pana sikkhÈpadapaÒÒattipi sa~gahitÈti daÔÔhabbÈ vÊtikkamadhammÈnur|pÈ anusÈsanÊti katvÈ. ©ÈÓagati ÒÈÓena gantabbassa Òeyyassa avabodho. SamannÈgatattÈti idaÑ “abhiÒÒÈkÊÄÈyÈ”ti-ÈdÊsu paccekaÑ yojetabbaÑ, tathÈ sadevakena lokenÈti idaÑ “gamanÊyato”ti-ÈdÊsu. Te deveti sammutidevÈdike deve. Tehi guÓehÊti abhiÒÒÈdiguÓehi. P|janÊyataro


devoti idaÑ p|janÊyapariyÈyo ayaÑ ati-saddoti katvÈ vuttaÑ. Atirekataroti adhikataro. UpapattidevÈnanti idaÑ tabbahulatÈya vuttaÑ. VisuddhidevÈpi hi tattha vijjanteva, tesupi vÈ labbhamÈnaÑ upapattidevabhÈvamattameva gahetvÈ tathÈ vuttaÑ. PaÔipakkhÈnaÑ dussÊlyamuÔÔhassaccavikkhepÈnaÑ, sÊlavipatti-abhijjhÈdomanassa-avasiÔÔhanÊvaraÓÈnaÑ vÈ.

IsÊnaÑ sattamo, isÊsu sattamoti duvidhampi atthaÑ yojetvÈ dassento “catusaccÈvabodhagatiyÈ -pa- vutto”ti Èha. SaparasantÈnesu sÊlÈdiguÓÈnaÑ esanaÔÔhena vÈ isayo, buddhÈdayo ariyÈ. Isi ca so sattamo cÈti isisattamoti evamettha attho daÔÔhabbo. “NÈmar|panirodhan”ti ettha yaÑ nÈmar|paÑ nirodhetabbaÑ, taÑ dassento “yato viÒÒÈÓaÑ paccudÈvattatÊ”ti Èha. VaÔÔapariyÈpannaÒhi nÈmar|paÑ nirodhetabbaÑ. TasmiÑ hi nirodhite sabbaso nÈmar|paÑ nirodhitameva hoti. YathÈha “sotÈpattimaggaÒÈÓena-abhisa~khÈraviÒÒÈÓassa nirodhena satta bhave ÔhapetvÈ anamatagge saÑsÈre ye uppajjeyyuÑ nÈmaÒca r|paÒca, etthete nirujjhanti -pa- arahato anupÈdisesÈya nibbÈnadhÈtuyÈ parinibbÈyantassa carimaviÒÒÈÓassa nirodhena paÒÒÈ ca sati ca nÈmaÒca r|paÒca, etthete nirujjhanti v|pasamanti atthaÑ gacchanti paÔippassambhantÊ”ti1. AtigambhÊranayamaÓÉitadesanaÑ sÈtisayaÑ paccayÈkÈrassa vibhÈvanato. SabhÈvato ca paccayÈkÈro gambhÊro. YathÈha “adhigato kho myÈyaÑ dhammo gambhÊro”ti-Èdi2, “gambhÊro cÈyaÑ Ènanda paÔicasamuppÈdo gambhÊrÈvabhÈso”ti3 ca Èdi. Tassa cÈyaÑ anantanayapaÔÔhÈnadesanÈ atigambhÊrÈva.

GanthÈrambhavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PaccayuddesavaÓÓanÈ

SamÈnaneti samÈnanayane, samÈharaÓe, samÈnakaraÓe vÈ aÔÔhakathÈdhippÈyaÑ. Tattha “dve anulomÈni dhammÈnulomaÒca paccayÈnulomaÒcÈ”ti-ÈdinÈ parato vaÓÓayissanti. ______________________________________________________________ 1. Khu 8. 31 piÔÔhe C|Äaniddese. 2. DÊ 2. 32; Ma 1. 224; Ma 2. 291; SaÑ 1. 138; Vi 3. 5, 7, 8 piÔÔhesu. 3. DÊ 2. 47; SaÑ 1. 318 piÔÔhesu.

PaÔÔhÈnapakaraÓa-anuÔÊkÈ 225

PaÔÔhÈnanÈmatthoti “paÔÔhÈnan”ti imassa nÈmassa attho, taÑ pana yasmÈ avayavadvÈrena samudÈye niruÄhaÑ, tasmÈ yathÈ avayavesu patiÔÔhitaÑ, tameva tÈva dassetuÑ “tikapaÔÔhÈnÈdÊnaÑ tikapaÔÔhÈnÈdinÈmattho”ti vuttaÑ. Atha vÈ avayavÈnameva paÔÔhÈnanÈmattho niddhÈretabbo taÑsamudÈyamattattÈ pakaraÓassa. Na hi samudÈyo nÈma koci attho atthÊti dassetuÑ “paÔÔhÈnaÑ -pa- nÈmattho”ti vuttaÑ. TenevÈha “imassa pakaraÓassa -pa- samodhÈnatÈ cettha vattabbÈ”ti. VacanasamudÈyatthavijÈnaneva viditapaÔÔhÈnasÈmaÒÒatthassa vitthÈrato paÔÔhÈnakathÈ vuccamÈnÈ sukhaggahaÓÈ hotÊti dassento Èha “evaÒhi -pa- hotÊ”ti. TatthÈti tÈsu nÈmatthayathÈvuttasamodhÈnatÈsu. SabbesÈdhÈraÓassÈti sabbesaÑ avayavabh|tÈnaÑ tikapaÔÔhÈnÈdÊnaÑ samudÈyassa ca sÈdhÈraÓassa. Atthato ÈpannaÑ nÈnÈvidhabhÈvanti pakÈraggahaÓeneva pakÈrÈnaÑ anekavidhatÈ ca gahitÈva hontÊti vuttaÑ. PakÈrehi ÔhÈnanti hi paÔÔhÈnaÑ, nÈnÈvidho paccayo, taÑ ettha vibhajanavasena atthÊti paÔÔhÈnaÑ, pakaraÓaÑ, tadavayavo ca. EtasmiÒca atthanaye saddatopi nÈnÈvidhabhÈvasiddhi dassitÈti veditabbÈ. Tattha nÈnappakÈrÈ paccayatÈ, nÈnappakÈrÈnaÑ paccayatÈ ca nÈnappakÈrapaccayatÈti ubhayampi sÈmaÒÒaniddesena ekasesanayena vÈ ekajjhaÑ gahitanti dassento “ekassapi -pa- veditabbÈ”ti Èha. AnekadhammabhÈvatoti aneke dhammÈ etassÈti anekadhammo, tabbhÈvatoti yojetabbaÑ. NÈnappakÈrapaccayatÈti nÈnappakÈrapaccayabhÈvo, yo aÔÔhakathÈyaÑ “nÈnappakÈrapaccayaÔÔho”ti vutto.

KÈmaÑ dhammasa~gahÈdÊsupi attheva paccayadhammavibhÈgo, so pana tattha paccayabhÈvo na tathÈ tapparabhÈvena vibhatto yathÈ paÔÔhÈneti dassento “etena -pa- dassetÊ”ti Èha. SÈtisayavibhÈgataÑ imassa pakaraÓassa tathÈ tadavayavÈnaÑ.

SabbaÒÒutaÒÒÈÓassa yathÈvuttagamanaÑ yadadhikaraÓaÑ, taÑ dassetuÑ “etthÈti vacanaseso”ti. GamanadesabhÈvatoti pavattiÔÔhÈnabhÈvato. AÒÒehi gatimantehÊti tÊsu kÈlesu appaÔihataÒÈÓÈdÊhi. Tassa sabbaÒÒutaÒÒÈÓassa.


Tividhena paricchedena desitesu dhammesu tikavohÈroti Èha “tikÈnanti tikavasena vuttadhammÈnan”ti. TÊÓi parimÈÓÈni etesanti hi tikÈ. SamantÈti samantato sabbabhÈgatoti vuttaÑ hotÊti Èha “anulomÈdÊhi sabbappakÈrehÊ”ti. TatÈnÊti pavattÈni. SamantacatuvÊsatipaÔÔhÈnÈnÊti samantato anulomÈdisabbabhÈgato samodhÈnavasena catuvÊsati paÔÔhÈnÈni. AnulomÈdisabbakoÔÔhÈsatoti anulomÈdicatukoÔÔhÈsato. TikÈdichachabhÈvanti tikÈdidukadukapariyosÈnehi chachabhÈvaÑ. TenÈti yathÈvuttadassanena. DhammÈnulomÈdisabbakoÔÔhÈsatoti1 paccanÊkÈdidukÈdisahajÈtavÈrÈdipaccayapaccanÊyÈdi-ÈrammaÓam|lÈdÊnaÑ gahaÓaÑ daÔÔhabbaÑ. YathÈvuttato aÒÒassa pakÈrassa asambhavato “anunehi nayehi pavattÈnÊti vuttaÑ hotÊ”ti Èha. TÈni pana yathÈvuttÈni samantapaÔÔhÈnÈni. AyaÒca atthavaÓÓanÈ aÔÔhakathÈvacanena aÒÒadatthu saÑsandatÊti dassento Èha “tenevÈha -pa- vasenÈ”ti.

Hetunoti hetusabhÈvassa dhammassa. Satipi hetusabhÈvassa ÈrammaÓapaccayÈdibhÈve savisese tÈva paccaye dassentena “adhipatipaccayÈdibh|tassa cÈ”ti vuttaÑ. “Hetu hutvÈ paccayo”ti vutte dhammassa hetusabhÈvatÈ niddhÈritÈ, na paccayavisesoti tassa adhipatipaccayÈdibhÈvo na nivÈritoti Èha “etenapi so eva doso ÈpajjatÊ”ti. TenÈti hetubhÈvaggahaÓena. IdhÈti “hetupaccayo”ti ettha. DhammaggahaÓanti alobhÈdidhammaggahaÓaÑ. Sattiviseso attano balaÑ sattikÈraÓabhÈvo2, yo rasotipi vuccati, svÈyaÑ anaÒÒasÈdhÈraÓatÈya dhammato anaÒÒopi paccayantarasamavÈyeyeva labbhamÈnattÈ aÒÒo viya katvÈ vutto. TassÈti hetubhÈvasa~khÈtassa sÈmatthiyassa. Hetu hutvÈti etthÈpi hetubhÈvavÈcako hetusaddo, na hetusabhÈvadhammavÈcakoti Èha “hetu hutvÈ paccayoti ca vuttan”ti.

EvaÒca katvÈti-ÈdinÈ yathÈvuttamatthaÑ pÈÄiyÈ samattheti. Yadi evaÑ aÔÔhakathÈyaÑ dhammasseva paccayatÈvacanaÑ kathanti Èha “aÔÔhakathÈyaÑ ______________________________________________________________ 1. DhammÈnulomÈdÊti Èdi-saddena (Ka) 2. Attano phalaÑ titikÈraÓabhÈvo (Ka)


panÈ”ti-Èdi. Teneva cettha amhehipi “dhammato anaÒÒopi aÒÒo viya katvÈ”ti ca vuttaÑ. Yadi aÔÔhakathÈyaÑ “yo hi dhammo, m|laÔÔhena upakÈrako dhammo”ti ca ÈdÊsu dhammena dhammasattivibhÈvanaÑ kataÑ, atha kasmÈ idha hetubhÈvena paccayoti dhammasattiyeva vibhavitÈti codanaÑ manasi katvÈ vuttaÑ “idhÈpi vÈ -pa- dassetÊ”ti. DhammasattivibhÈvanaÑ panettha na sakkÈ paÔikkhipitunti dassento “na hÊ”ti-ÈdimÈha. Attho etassa atthÊti attho, atthÈbhidhÈyivacananti vuttaÑ “etÊti etassa attho vattatÊ”ti, tasmÈ atthoti atthavacananti vuttaÑ hoti. TenÈha “taÒca uppattiÔÔhi tÊnaÑ sÈdhÈraÓavacanan”ti. TaÒcÈti hi “vattatÊ”ti vacanaÑ paccÈmaÔÔhaÑ. Atha vÈ etÊti etassa atthoti “etÊ”ti etassa padassa attho “vattatÊ”ti ettha vattanakiriyÈ. TaÒcÈti taÒca vattanaÑ. EtasmiÑ panatthe sÈdhÈraÓavacananti ettha vacana-saddo atthapariyÈyo veditabbo “vuccatÊ”ti katvÈ. Yadaggena uppattiyÈ paccayo, tadaggena ÔhitiyÈpi paccayoti koci Èsa~keyyÈti tadÈsa~kÈnivattanatthaÑ vuttaÑ “koci hi -pa- hetu-Èdayo”ti. Ettha ca yathÈ uppajjanÈrahÈnaÑ uppattiyÈ paccaye satiyeva uppÈdo, nÈsati, evaÑ tiÔÔhantÈnampi Ôhitipaccayavaseneva ÔhÈnaÑ yathÈ jÊvitindriyavasena sahajÈtadhammÈnanti daÔÔhabbaÑ. Ye pana ar|padhammÈnaÑ ÔhitiÑ paÔikkhipanti, yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttameva.

YathÈ adhikaraÓasÈdhano patiÔÔhattho hetu-saddo, evaÑ karaÓasÈdhanopavatti-atthopi yujjatÊti dassento “hinotÊ”ti-ÈdimÈha. “Lobho nidÈnaÑ kammÈnaÑ samudayÈyÈ”ti-Èdivacanato het|naÑ kammanidÈnabhÈvo veditabbo.

EtenÈti hetupaccayato aÒÒeneva kusalabhÈvasiddhivacanena. Eke ÈcariyÈ. SabhÈvatovÈti etena yathÈ aÒÒesaÑ r|pagataÑ obhÈsentassa padÊpassa r|pagatobhÈsakena aÒÒena payojanaÑ natthi sayaÑ obhÈsanasabhÈvattÈ, evaÑ aÒÒesaÑ kusalÈdibhÈvasÈdhakÈnaÑ het|naÑ aÒÒena kusalÈdibhÈvasÈdhakena payojanaÑ natthi sayameva kusalÈdisabhÈvattÈti dasseti. Na sabhÈvasiddho alobhÈdÊnaÑ kusalÈdibhÈvo ubhayasabhÈvattÈ taÑsampayuttaphassÈdÊnaÑ


vibhÈti imamatthaÑ dasseti “yasmÈ panÈ”ti-ÈdinÈ. SÈ pana aÒÒapaÔibaddhÈ kusalÈditÈ.

Na koci dhammo na hotÊti r|pÈdibhedena chabbidhesu sa~khatÈsa~khatapaÒÒattidhammesu kocipi dhammo ÈrammaÓapaccayo na na hoti, svÈyaÑ ÈrammaÓapaccayabhÈvo heÔÔhÈ dhÈtuvibha~gavaÓÓanÈyaÑ vuttoyeva.

PurimÈbhisa~khÈr|panissayanti “chandavato”ti-ÈdinÈ vuttÈkÈrena purimasiddhaÑ cittÈbhisa~khÈrakasa~khÈtaÑ upanissayaÑ. Citteti cittasÊsenÈyaÑ niddeso daÔÔhabbo. Na hi cittameva tathÈbhisa~kharÊyati, atha kho taÑsampayuttadhammÈpi. SÈdhayamÈnÈti vase vattayamÈnÈ. VasavattanaÒcettha tadÈkÈrÈnuvidhÈnaÑ. ChandÈdÊsu hi hÊnesu majjhimesu paÓÊtesu taÑtaÑsampayuttÈpi tathÈ tathÈ pavattanti. tenÈha “hÊnÈdibhÈvena tadanuvattanato”ti. TenÈti attano vase vattÈpanena, tesaÑ vÈ vase vattanena. Tehi chandÈdayo. AdhipatipaccayÈ honti attÈdhÊnÈnaÑ patibhÈvena pavattanato. GarukÈtabbaÑ ÈrammaÓaÑ mahaggatadhammalobhanÊyadhammÈdi.

TadanantaruppÈdaniyamoti tassa tasseva cittassa anantaraÑ uppajjamÈnataÑ1. TaÑtaÑsahakÈrÊpaccayavisiÔÔhassÈti tena tena ÈrammaÓÈdinÈ sahakÈrÊkÈraÓena taduppÈdanasamatthatÈsa~khÈtaÑ visesaÑ pattassa. TÈyayevÈti yÈ vekhÈdÈne pupphanasamatthatÈ vekhÈpagame laddhokÈsÈ, tÈyameva.

Upasaggavasenapi atthaviseso hotÊti vuttaÑ “saddatthamattato nÈnÈkaraÓan”ti. VacanÊyatthatoti bhÈvatthato. BhÈvatthopi hi vacanaggahaÓÈnusÈrena viÒÒeyyattÈ “vacanÊyo”ti vuccati. NirodhuppÈdantarÈbhÈvatoti purimanirodhassa pacchimuppÈdassa ca byavadhÈyakÈbhÈvato. NirantaruppÈdanasamatthatÈti etena nirodhÈnaÑ nirodhasamakÈluppÈdavÈdaÑ nivÈreti. Sati hi samakÈlatte byavadhÈnÈsa~kÈ eva na siyÈ saÓÔhÈnÈbhÈvato. Idamito heÔÔhÈ uddhaÑ tiriyanti vibhÈgÈbhÈvÈ attanÈ ekattamiva upanetvÈti yojanÈ. SaÓÔhÈnÈbhÈvena hi appaÔighabhÈv|palakhaÓena vibhÈgÈbhÈvaÑ, tena ekattamiv|panayanaÑ suÔÔhu anantarabhÈvaÑ sÈdheti, sahÈvaÔÔhÈnÈbhÈvena pana anantarameva uppÈdanaÑ. ______________________________________________________________ 1. UppajjanaÑ (Ka)


VibhÈgato ÒÈÓena ÈkarÊyatÊti ÈkÈro, dhammÈnaÑ pavattibhedo. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaphalasamÈpattÊnaÑ nirodhuppÈdÈnantaratÈyÈti yojanÈ. PurimacutÊti asaÒÒasattuppattito purimacuti. Yadi kÈlantaratÈ natthi, kathamidaÑ “sattÈhaÑ nirodhaÑ samÈpajjitvÈ paÒca kappasatÈni atikkamitvÈ”ti vacananti Èha “na hi tesaÑ -pa- vucceyyÈ”ti. Nanu tesaÑ antarÈ r|pasantÈno pavattatevÈti anuyogaÑ sandhÈyÈha “na ca -pa- aÒÒasantÈnattÈ”ti. Yadi evaÑ tesaÑ aÒÒabhinnasantÈnaÑ viya aÒÒamaÒÒ|pakÈrenapi bhavitabbanti codanÈya vuttaÑ “r|pÈr|pa -pa- hontÊ”ti. TenetaÑ dasseti–yadipi r|pÈr|padhammÈ ekasmiÑ puggale vattamÈnÈ visesato aÒÒamaÒÒ|pakÈrakabhÈvena vattanti, aÒÒamaÒÒaÑ pana visadisasabhÈvatÈya visuÑyeva santÈnabhÈvena pavattanato byavadhÈyakÈ na honti santativasena mithu apariyÈpannattÈ, yato “aÒÒamaÒÒaÑ vippayuttÈ, visaÑsaÔÔhÈ”ti ca vuttanti. UpakÈrako ca nÈma accantaÑ bhinnasantÈnÈnampi hotiyevÈti na tÈvatÈ santÈnÈbhedoti bhiyyopi nesaÑ byavadhÈyakatÈbhÈvo veditabbo. YathÈ samÈnajÈtikÈnaÑ cittuppÈdÈnaÑ nirantaratÈ suÔÔhu anantarabhÈvena pÈkatÈ, na tathÈ asamÈnajÈtikÈnanti adhippÈyena “javanÈnantarassa javanassa viya bhava~gÈnantarassa bhava~gassa viyÈ”ti vuttaÑ.

PaccayabhÈvo cetthÈti ettha ca-saddo byatireko. So yena visesenettha uppÈdakkhaÓaÑ, taÑ visesaÑ joteti. AnantarapaccayÈdÊnanti Èdi-saddena samanantarapaccayaÑ sa~gaÓhÈti. PurepacchÈbhÈvÈ, tadupÈdikÈ vÈ uppÈdanirodhÈ pubbantÈparantaparicchedo, tena gahitÈnaÑ khaÓattayapariyÈpannÈnanti attho. TenÈha “uppajjatÊti vacanaÑ alabhantÈnan”ti. UppÈdakkhaÓasama~gÊ hi “uppajjatÊ”ti vuccati. TathÈ hi vuttaÑ “uppÈdakkhaÓe uppajjamÈnaÑ, no ca uppannaÑ, bha~gakkhaÓe uppannaÑ no ca uppajjamÈnan”ti1. Soti anantarÈdipaccayabhÈvo. Aparicchedanti kÈlavasena paricchedarahitaÑ. Yatoti pubbantÈparantavasena paricchedÈbhÈvato. TenevÈti kÈlavasena paricchijja eva dhammÈnaÑ gahaÓato.

UppattiyÈ paccayabhÈvena pÈkaÔenÈti idaÑ tassa nidassanabhÈvanidassanaÑ. SiddhaÑ hi nidassanaÑ. PaccayuppannÈnanti paccayanibbattÈnaÑ, attano ______________________________________________________________ 1. Abhi 6. 306 piÔÔhe.


phalabh|tÈnanti adhippÈyo. SahajÈtabhÈvenÈti saha uppannabhÈvena. AttanÈ sahuppannadhammÈnaÑ hi sahuppannabhÈvena upakÈrakatÈ sahajÈtapaccayatÈ. Tena ÔhitikkhaÓepi nesaÑ upakÈrakatÈ veditabbÈ. EvaÒhi “pakÈsassa padÊpo viyÈ”ti nidassanampi suÔÔhu yujjati. PadÊpo hi pakÈsassa ÔhitiyÈpi paccayoti.

AÒÒamaÒÒatÈvasenevÈti iminÈ sahajÈtÈdibhÈvena attano upakÈrakassa upakÈrakatÈmattaÑ na aÒÒamaÒÒapaccayatÈ, atha kho aÒÒamaÒÒapaccayabhÈvavasenÈti lakkhaÓasa~karÈbhÈvaÑ dasseti, na sahajÈtÈdipaccayehi vinÈ aÒÒamaÒÒapaccayassa pavatti. TenevÈha “na sahajÈtatÈdivasenÈ”ti. Yadipi aÒÒamaÒÒapaccayo sahajÈtÈdipaccayehi vinÈ na hoti, sahajÈtÈdipaccayÈ pana tena vinÈpi hontÊti sahajÈtatÈdividhureneva pakÈrena aÒÒamaÒÒapaccayassa pavattÊti dassento “sahajÈtÈdi -pa- hotÊ”ti vatvÈ tamevatthaÑ pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “na ca purejÈta -pa- hontÊ”ti Èha. SahajÈtatÈdÊti ca Èdi-saddena nissaya-atthi-avigatÈdÊnaÑ gahaÓaÑ veditabbaÑ.

PathavÊdhÈtuyaÑ patiÔÔhÈya eva sesadhÈtuyo upÈdÈr|pÈni viya yathÈsakakiccaÑ karontÊti vuttaÑ “adhiÔÔhÈnÈkÈrena pathavÊdhÈtu sesadhÈt|nan”ti. Ettha adhiÔÔhÈnÈkÈrenÈti ÈdhÈrÈkÈrena. ŒdhÈrÈkÈro cettha nesaÑ sÈtisayaÑ tadadhÊnavuttitÈya veditabbo, yato bh|tÈni aniddisitabbaÔÔhÈnÈni vuccanti. EvaÒca katvÈ cakkhÈdÊnampi adhiÔÔhÈnÈkÈrena upakÈrakatÈ suÔÔhu yujjati. Na hi yathÈvuttaÑ tadadhÊnavuttiyÈ visesaÑ muÒcitvÈ aÒÒo cakkhÈdÊsu adesakÈnaÑ ar|padhammÈnaÑ adhiÔÔhÈnÈkÈro sambhavati. Yadipi yaÑ yaÑ dhammaÑ paÔicca ye ye dhammÈ pavattanti, tesaÑ sabbesaÑ tadadhÊnavuttibhÈvo, yena pana paccayabhÈvavisesena cakkhÈdÊnaÑ paÔumandabhÈvesu cakkhuviÒÒÈÓÈdayo tadanuvidhÈnÈkÈreneva pavattanti, svÈyamidaÑ tesaÑ tadadhÊnavuttiyÈ siddho visesoti vutto. EvaÒhi paccayabhÈvasÈmaÒÒe satipi ÈrammaÓapaccayato nissayapaccayassa viseso siddhoti veditabbo. SvÈyaÑ dhÈtuvibha~ge vibhÈvitoyeva. KhandhÈdayo taÑtaÑnissayÈnaÑ khandhÈdÊnanti “upakÈrakÈ”ti ÈnetvÈ sambandhitabbaÑ.


YaÑ kiÒci kÈraÓaÑ nissayoti vadati, na vuttalakkhaÓ|papannameva. Etena paccayaÔÔho idha nissayaÔÔhoti dasseti. TatthÈti niddhÈraÓe bhummaÑ. Tena vuttaÑ “niddhÈretÊ”ti.

SuÔÔhukatataÑ dÊpeti, kassa? “Attano”ti vuttassa pakatasaddena visesiyamÈnassa paccayassa. Kena katanti? Attano kÈraÓehÊti siddhovÈyamattho. TathÈti phalassa uppÈdanasamatthabhÈvena. Atha vÈ tathÈti nipphÈdanavasena upasevanavasena ca. Tattha nipphÈdanaÑ hetupaccayasamodhÈnena phalassa nibbattanaÑ, taÑ suviÒÒeyyanti anÈmasitvÈ upasevanameva vibhÈvento “upasevito vÈ”ti Èha. Tattha allÊyÈpanaÑ paribhogavasena veditabbaÑ. TenÈha “upabhog|pasevanan”ti. VijÈnanÈdivasenÈti vijÈnanasaÒjÈnanÈnubhavanÈdivasena. TenÈti yathÈvutta-upasevitassa pakatabhÈvena. AnÈgatÈnampi -pa- vuttÈ hoti, pageva atÊtÈnaÑ paccuppannÈnaÒcÈti adhippÈyo. Paccuppannassapi hi “paccuppannaÑ utu bhojanaÑ senÈsanaÑ upanissÈya jhÈnaÑ uppÈdentÊ”ti-Èdivacanato1 pakat|panissayabhÈve labbhatÊti.

YathÈ ye dhammÈ yesaÑ dhammÈnaÑ pacchÈjÈtapaccayÈ honti, te tesaÑ ekaÑsena vippayutta-atthi-avigatapaccayÈpi honti, tathÈ ye dhammÈ yesaÑ dhammÈnaÑ purejÈtapaccayÈ honti, te tesaÑ nissayÈrammaÓapaccayÈpi hontÊti ubhayesu ubhayesaÑ paccayÈkÈrÈnaÑ lakkhaÓato sa~karÈbhÈvaÑ dassetuÑ “vippayuttÈkÈrÈdÊhi visiÔÔhÈ, nissayÈrammaÓÈkÈrÈdÊhi visiÔÔhÈ”ti ca vuttaÑ. YathÈ hi pacchÈjÈtapurejÈtÈkÈrÈ aÒÒamaÒÒavisiÔÔhÈ, evaÑ pacchÈjÈtavippayuttÈkÈrÈdayo purejÈtanissayÈkÈrÈdayo ca aÒÒamaÒÒavibhattasabhÈvÈ evÈti.

ManosaÒcetanÈhÈravasena pavattamÈnehÊti iminÈ cetanÈya sampayuttadhammÈnampi tadanuguÓaÑ attano paccayuppannesu pavattimÈha. TenevÈti cetanÈhÈravasena upakÈrakattÈ eva.

Payogena karaÓÊyassÈti etena bhinnajÈti yaÑ tÈdisaÑ payogena kÈtuÑ na sakkÈ, taÑ nivatteti. AnekavÈraÑ pavattiyÈ ÈsevanaÔÔhassa pÈkaÔabhÈvoti katvÈ vuttaÑ “punappunaÑ karaÓan”ti. Ekassa ______________________________________________________________ 1. Abhi 9. 415 piÔÔhe.


pana paccayadhammassa ekavÈrameva pavatti. AttasadisassÈti ar|padhammasÈrammaÓatÈsukkakaÓhÈdibhÈvehi attanÈ sadisassa. IdaÑ paccayuppannavisesanaÑ, “attasadisasabhÈvatÈpÈdanan”ti idaÑ pana paccayabhÈvavisesanaÑ, taÒca bhinnajÈtiyatÈdimeva visadisasabhÈvataÑ nivatteti, na bh|mantaratÈdi. Na hi parittÈ dhammÈ mahaggata-appamÈÓÈnaÑ dhammÈnaÑ ÈsevanapaccayÈ na hontÊti. VÈsanaÑ vÈsaÑ gÈhÈpanaÑ, idha pana vÈsanaÑ viya vÈsanaÑ, bhÈvananti attho. GanthÈdÊs|ti ganthasippÈdÊsu. Visaye cetaÑ bhummaÑ, na niddhÈraÓe. Tena ganthasippÈdivisayÈ purimasiddhÈ ajjhayanÈdikiriyÈ “ganthÈdÊsu purimÈ purimÈ”ti vuttÈ, sÈ pana ÈsevanÈkÈrÈ idha udÈharaÓabhÈvena adhippetÈti Èha “purimÈ purimÈ ÈsevanÈ viyÈti adhippÈyo”ti. NiddhÈraÓe eva vÈ etaÑ bhummaÑ. GanthÈdivisayÈ hi ÈsevanÈ ganthÈdÊti vuttÈ yathÈ r|pavisayajjhÈnaÑ r|panti vuttaÑ “r|pÊ r|pÈni passatÊ”ti-ÈdÊsu1.

Attano viya sampayuttadhammÈnampi kiccasÈdhikÈ cetanÈ cittassa byÈpÈrabhÈvena lakkhÊyatÊti Èha “cittapayogo cetanÈ”ti. TÈyÈti tÈya cetanÈya. UppannakiriyatÈvisiÔÔheti cittapayogasa~khÈtÈya cetanÈkiriyÈya uppattiyÈ visiÔÔhe visesaÑ Èpanne. YasmiÑ hi santÈne kusalÈkusalacetanÈ uppajjati, tattha yathÈbalaÑ tÈdisaÑ visesÈdhÈnaÑ katvÈ nirujjhati, yato tattheva avasesapaccayasamavÈye tassÈ phalabh|tÈni vipÈkakaÔattÈr|pÈni nibbattissanti. TenÈha “sesapaccaya -pana aÒÒathÈ”ti. Tesanti vipÈkakaÔattÈr|pÈnaÑ. TenÈti cittakiriyabhÈvena. KiÑvattabbanti asahajÈtÈnampi bhÈvÊnaÑ upakÈrikÈ cetanÈ sahajÈtÈnaÑ upakÈrikÈti vattabbameva natthÊti attho.

NirussÈhasantabhÈvenÈti ussÈhanaÑ ussÈho, natthi etassa ussÈhoti nirussÈho, so eva santabhÈvoti nirussÈhasantabhÈvo, tena. UssÈhoti ca kiriyamayacittuppÈdassa pavatti-ÈkÈro veditabbo, yo byÈpÈroti ca vuccati, na vÊriyussÈho. SvÈyaÑ yathÈ asamugghÈtitÈnusayÈnaÑ kiriyamayacittuppÈdesu ______________________________________________________________ 1. Ma 2. 205; Ma 3. 264; Khu 9. 231; Abhi 1. 65 piÔÔhesu.


sÈtisayo labbhati, na tathÈ niranusayÈnaÑ. Tato eva te santasabhÈvÈ vipÈkuppÈdanabyÈpÈrarahitÈva honti, kiriyamayacittuppÈdatÈya pana sa-ussÈhÈ evÈti tatopi visesanatthaÑ “nirussÈhasantabhÈvenÈ”ti vuttaÑ. EtenÈti nirussÈhasantabhÈvaggahaÓena. SÈrammaÓÈdibhÈvenÈti sÈrammaÓa-ar|padhammacittacetasikaphassÈdibhÈvena. VisadisavipÈkabhÈvaÑ dasseti yathÈvutta-ussÈhamattarahitasantabhÈvassa vipakkabhÈvamÈpannesu ar|padhammesu eva labbhanato. Soti vipÈkabhÈvo. VipÈkÈnaÑ payogena asÈdhetabbatÈyÈti “chandavato kiÑ nÈma na sijjhatÊ”ti-ÈdinÈ cittÈbhisa~khÈrapayogena yathÈ kusalÈkusalÈ nipphÈdÊyanti, evaÑ vipÈkÈnaÑ payogena anipphÈdetabbattÈ. PayogenÈti kammaphaluppattim|lahetubh|tena purimapayogena. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “payogasampattiÑ Ègamma vipaccantÊ”ti-Èdi. AÒÒathÈti payogena vinÈ. Sesapaccayes|ti kammassa vipÈkuppÈdane sahakÈrÊkÈraÓesu. Kammassa kaÔattÈyeva payoge sati asatipÊti vuttamevatthaÑ avadhÈraÓena dassento vipÈkÈnaÑ nirussÈhataÑ pÈkaÔaÑ karoti. Na kilesav|pasamasantabhÈvo yathÈ taÑ santÈnesu jhÈnasamÈpattÊs|ti adhippÈyo. AyaÒca vipÈkÈnaÑ santabhÈvo nÈnumÈniko, atha kho paccakkhasiddhoti dassento “santabhÈvatoyevÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha abhinipÈtaggahaÓena kiccato paÒcaviÒÒÈÓÈni dasseti. TenevÈha “paÒcahi viÒÒÈÓehi na kiÒci dhammaÑ paÔijÈnÈti aÒÒatra abhinipÈtamattÈ”ti. Tappaccayavatanti vipÈkapaccayavantÈnaÑ, vipÈkapaccayena upakattabbÈnanti attho. AvipÈkÈnaÑ r|padhammÈnaÑ. VipÈkÈnukulaÑ pavattinti santasabhÈvaÑ paccayabhÈvamÈha.

YathÈsakaÑ paccayehi nibbattÈnaÑ paccayuppannÈnaÑ anubalappadÈnaÑ upatthambhakattaÑ, tayidaÑ ÈhÈresu na niyataÑ tato aÒÒathÈpi pavattanato. TathÈ sati tadeva tattha kasmÈ gahitanti codanaÑ manasi katvÈ Èha “satipi -pa- upatthambhakattenÈ”ti. Tena padhÈnÈppadhÈnesu padhÈnena niddeso ÒÈyagatoti dasseti. KÈmaÒcettha “r|pÈr|pÈnaÑ upatthambhakattenÈ”ti avisesato vuttaÑ, sÈmaÒÒajotanÈ pana visese avatiÔÔhatÊti yathÈrahaÑ paccayabhÈvo niddhÈretabbo. SvÈyaÑ tesaÑ upatthambhakattassa padhÈnabhÈvavibhÈvaneneva Èvi bhavatÊti tameva


dassento “upatthambhakattaÒhÊ”ti-ÈdimÈha. PhassamanosaÒcetanÈviÒÒÈÓÈni attanÈ sahajÈtadhammÈnaÑ sahuppÈdanabhÈvena paccayÈ hontÊti Èha “satip janakatte ar|pÊnaÑ ÈhÈrÈnan”ti. UpatthambhakattaÑ hoti uppÈdato parampi nesaÑ paccayabhÈvato. Asatipi janakatte upatthambhiyamÈnassa r|passa aÒÒehi yathÈsakaÑ paccayehi janitattÈ. tenÈha “catusamuÔÔhÈnikar|p|patthambhakar|pÈhÈrassÈ”ti. Yadaggena r|pÈr|pÈhÈrÈ attano phalassa uppattiyÈ paccayÈ honti, tadaggena ÔhitiyÈpi paccayÈ hontiyevÈti upatthambhakattaÑ janakattaÑ na byabhicarati, tasmÈ anupatthambhakassa ÈhÈrassa kuto janakatÈ. tenÈha “asati pana -pa- natthÊti upatthambhakattaÑ padhÈnan”ti. YasmÈ janako ajanakopi hutvÈ ÈhÈro upatthambhako hoti, anupatthambhako pana hutvÈ janako na hotiyeva, tasmÈssa upatthambhakattaÑ padhÈnanti attho. IdÈni janakattampi ÈhÈrÈnaÑ upatthambhanavaseneva hotÊti dassento “janayamÈnopi hÊ”ti-ÈdimÈha. AvicchedavasenÈti santatiyÈ ghaÔÔanavasena.

Yadi adhipatiyaÔÔho indriyapaccayatÈ, evaÑ sante adhipatipaccayato indriyapaccayassa kiÑ nÈnÈkaraÓanti codanaÑ manasi katvÈ taÑ tesaÑ nÈnÈkaraÓaÑ dasento “na adhipatipaccayadhammÈnaÑ viyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha pavattinivÈraketi attano adhipatipaccayapavattiyÈ nivÈrake aÒÒe adhipatipaccayadhamme. AbhibhavitvÈ pavattanenÈti purimÈbhisa~khÈrasiddhena dhoreyyabhÈvena abhibhuyya pavattiyÈ. GarubhÈvoti jeÔÔhakabhÈvo. AyaÑ hettha sa~khepattho–yena jeÔÔhakabhÈvena chandÈdayo attano pavattivibandhake tulyayogÊdhamme tadaÒÒadhamme viya abhibhuyya pavattanti, na so indriyapaccayatÈya adhipatiyaÔÔhoti adhippetoti. Atha ko carahÊti Èha “atha kho”ti-Èdi. DassanÈdikiccesu nimittabh|tesu cakkhuviÒÒÈÓÈdÊhi cakkhÈdÊhi paccayehi cakkhÈdÊnaÑ anuvattanÊyatÈti sambandho. JÊvane anupÈlane jÊvantehi sahajÈtadhammehi jÊvitassa, sukhitÈdÊhi sukhitadukkhitasomanassitadomanassitupekkhitehi sahajÈtadhammehi sukhÈdÊnaÑ anuvattanÊyatÈti yojanÈ. TaÑtaÑkicces|ti vuttameva dassanÈdikiccaÑ paccÈmasati.


CakkhÈdayo paccayÈ etesanti cakkhÈdipaccayÈ, cakkhuviÒÒÈÓÈdayo. Tehi cakkhÈdipaccayehi. CakkhÈdÊnanti cakkhÈdijÊvitasukhÈdisaddhÈdÊnaÑ.

Tesu kicces|ti dassanÈdikiccesu. CakkhÈdÊnaÑ issariyaÑ adhipatiyaÔÔho, sÈ indriyapaccayatÈti attho. TappaccayÈnaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ tadanuvattanena tesaÑ cakkhÈdÊnaÑ anuvattanena. Tattha dassanÈdikicce. PavattÊti ca idaÑ tassa adhipatiyaÔÔhassa pÈkaÔakaraÓaÑ. Anuvattakena hi anuvattanÊyo adhipatiyaÔÔho pÈkaÔo hoti. YathÈ cakkhÈdÊnaÑ kiccavasena adhipatiyaÔÔho, na evaÑ bhÈvadvayassa. Tassa pana tÈdisena kÈraÓatÈmattenÈti dassento “itthipurisindriyÈnaÑ panÈ”ti-ÈdimÈha. PaccayehÊti kammÈdipaccayehi. Tatoti itthÈdiggahaÓapaccayabhÈvato. TaÑsahitasantÈneti itthindriyÈdisahitasantÈne. “SukhindriyadukkhindriyÈnipi cakkhÈdiggahaÓena gahitÈnÊ”ti idaÑ indriyapaccayameva sandhÈya vuttaÑ, pacchÈjÈtÈdÊhi pana tÈni r|padhammÈnampi paccayÈ hontiyeva.

LakkhaÓÈrammaÓ|panijjhÈnabh|tÈnanti aniccatÈdilakkhaÓassa pathavÊkasiÓÈdi-ÈrammaÓassa ca upanijjhÈnavasena pavattÈnaÑ. VitakkÈdÊnanti vitakkavicÈrapÊtivedanÈcittekaggatÈnaÑ. UpagantvÈ nijjhÈnanti upanikacca nijjhÈnajjhÈnÈrammaÓassa jhÈnacakkhunÈ byattataraÑ olokanaÑ atthato cintanameva hotÊti vuttaÑ “pekkhanaÑ cintanaÒcÈ”ti. TenevÈha “vitakkanÈdivasenÈ”ti. VitakkÈdÊnaÑyeva sÈdhÈraÓo, yena teyeva jhÈna~gÈnÊ”ti vuccanti. SukhadukkhavedanÈdvayanti sÈmaÒÒavacanampi upanijjhÈyanaÔÔhassa adhikatattÈ anupanijjhÈnasabhÈvameva taÑ bodhetÊti Èha “sukhindriyadukkhindriyadvayan”ti. TaÒhi idhÈdhippetabbaÑ, na somanassadomanassindriyaÑ. Tena vuttaÑ “adhippÈyo”ti. AjhÈna~gÈ upekkhÈcittekaggatÈ paÒcaviÒÒÈÓasahagatÈ daÔÔhabbÈ vitakkapacchimakattÈ jhÈna~gÈnaÑ. Yadi evanti jhÈna~gavacaneneva ajhÈna~gÈnaÑ nivattanaÑ kataÑ, evaÑ sante. Ekantena na upekkhÈya viya anekantena. AnekantikaÑ hi upekkhÈya ajhÈna~gattaÑ. Yadi ekantena ajhÈna~gaÑ sukhadukkhindriyaÑ, atha kathaÑ pasa~goti Èha “jhÈna~gaÔÔhÈne niddiÔÔhattÈ”ti. Atha vÈ yadi ekantena ajhÈna~gataÑ vedanÈdvayaÑ, kathaÑ jhÈna~gavohÈroti Èha “jhÈna~gaÔÔhÈne niddiÔÔhattÈ”ti. Satipi -pa- dassanatthaÑ “ÔhapetvÈ sukhadukkhindriyadvayan”ti vuttanti


yojanÈ. Yadi evaÑ yathÈvuttavedanÈdvayena saddhiÑ tÈdisÈ upekkhÈcittekaggatÈ kasmÈ na ÔhapitÈti Èha “upekkhÈ -pa- atthÊ”ti, paÒcaviÒÒÈÓasahagatÈnaÑ jhÈnapaccayabhÈvo pana natthi, na itaresanti adhippÈyo. GahaÓaÑ kataÑ upekkhÈcittekaggatÈnanti ÈnetvÈ yojanÈ.

Yato tato vÈti duggatito vÈ sugatito vÈ saÑkilesato vÈ vodÈnato vÈ niyyÈnaÔÔho, svÈyaÑ yathÈkkamaÑ sammÈ micchÈ vÈ hotÊti Èha “sammÈ vÈ micchÈ vÈti attho”ti. Ahetukacittesu na labbhantÊti ettha ahetukacittesu eva na labbhantÊti evamavadhÈraÓaÑ gahetabbaÑ, na ahetukacittesu na labbhanti evÈti. TasmÈ purimasmiÑ hi avadhÈraÓe ahetukacittesu alÈbho niyatoti so patiyogÊsu nivattito hoti. TenÈha “sahetukacittesu alÈbhÈbhÈvadassanatthaÑ vuttan”ti. Dutiye pana ahetukacittÈni alÈbhe niyatÈnÊti tesu anavasesato alÈbhena bhavitabbaÑ. TathÈ sati yo kesuci ahetukacittesu jhÈnapaccayo labbhati, sopi nivÈrito siyÈ. Tena vuttaÑ “na ahetukacittes|”ti-Èdi. Tattha lÈbhÈbhÈvadassanatthanti lÈbhÈbhÈvasseva dassanatthaÑ na vuttanti attho. Tena ekaccÈlÈbho apaÔikkhitto hoti. TenevÈha “katthaci kassaci lÈbho na nivÈrito”ti. EvaÑ atthe gayhamÈneti evaÑ vuttanayena paÔhamapadÈvadhÈraÓavasena attha viÒÒÈyamÈne. Ettakameva viÒÒÈyeyyÈti ahetukacittesu kesuci cittesu jhÈnamaggapaccayesu kassaci paccayassa lÈbho na nivÈritoti ettakameva viÒÒÈyeyya avisesena vuttattÈ. KiÑ panettha upari kÈtabbanti Èha “na savitakka -pa- katan”ti. Yadipi na kataÑ, atthato pana taÑ katamevÈti veditabbaÑ.

Ahetukacittesu vÈ lÈbhÈbhÈvadassanattheti-Èdi pacchimapadÈvadhÈraÓavasena atthadassanaÑ. TasmÈti yasmÈ ahetukacittesu na labbhanti evÈti evaÑ niyame kariyamÈne yathÈvutto attho sambhavati, tasmÈ. AyaÒca attho pÈÔhantarenapi saÑsandatÊti dassetuÑ “yena alÈbhenÈ”ti-Èdi vuttaÑ. TaÑ alÈbhanti taÑ dhamasa~gaÓiyaÑ pakÈsitaÑ alÈbhaÑ. EsÈti esa idha paÔÔhÈnavaÓÓanÈyaÑ “ahetukacittesu na


labbhantÊ”ti alÈbho vutto. KÊdiso pana alÈbhoti taÑ dassento “yathÈ hÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha sahetukes|ti sahetukacittesu. Sa~kaÉÉhitvÈti avisaÔe katvÈ. EkattagatabhÈvakaraÓanti ekabhÈvÈpÈdanaÑ. ImasmiÑ pana pakaraÓe jhÈnapaccayo vuttova yathÈlÈbhapaccayÈkÈravibhÈvane desanÈya tapparabhÈvato.

Samanti avisamaÑ, sammÈ, saha vÈ. PakÈrehÊti ekavatthukatÈdippakÈrehi. YuttatÈyÈti saÑsaÔÔhatÈya. SÈ pana saÑsaÔÔhatÈ yasmÈ sabhÈvato anekesampi sataÑ ekattagamanaÑ viya hoti, tasmÈ vuttaÑ “ekÊbhÈvopagamanena viya upakÈrakatÈ”ti. EvaÑ upakÈrakatÈ ca tesaÑ bah|naÑ sahacca ekattakÈritÈya nidassetabbÈ.

YuttÈnampi satanti vuttappakÈrena saÑsaÔÔhatÈya aÒÒamaÒÒasambandhatÈya yuttÈnampi samÈnÈnaÑ. AyaÒca yuttatÈ na sampayuttapaccayatÈya viya paccayadhammesu paccayuppannadhammesu ca veditabbÈ, kevalaÑ tattha ar|pasabhÈvattÈ ubhayaÑ samadhuraÑ, idha r|pÈr|pasabhÈvattÈ vidhuranti ayaÑ viseso. VippayuttabhÈvenÈti visaÑsaÔÔhabhÈvena. Tena vuttaÑ “nÈnatt|pagamenÈ”ti. IdaÑ hettha vippayuttatÈya visesanaÑ yÈ nÈnatt|pagamanasa~khÈtÈ vippayuttatÈ, na sÈ “ÒÈÓavippayuttan”ti-ÈdÊsu viya abhÈvamattanti, ayaÒca upakÈrakatÈ vinÈ saÑsaggena sahÈvaÔÔhÈyitÈya kiccakÈritÈdÊhi nidassetabbÈ. Na hÊti-Èdi “yuttÈnan”ti vuttassa atthassa samatthanaÑ “tÈdise yoge satiyeva vippayuttapaccayatÈ”ti. TenÈha “na hÊ”ti-Èdi. Tassattho–yathÈ “vatthu khandhÈnaÑ, sahajÈtÈ kusalÈ khandhÈ cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ r|pÈnaÑ, pacchÈjÈtÈ kusalÈ khandhÈ purejÈtassa imassa kÈyassa vippayuttapaccayena paccayo”ti-Èdivacanato1 vatthusahajÈtapacchÈjÈtavasena yuttÈnaÑ atthi vippayuttapaccayatÈ, na evaÑ ayuttÈnaÑ vatthusahajÈta -pa- atthÊti. Yadi evaÑ r|pÈnaÑ r|pehi kasmÈ vippayuttapaccayo na vuttoti Èha “r|pÈnaÑ panÈ”ti-Èdi. Vippayogoyeva natthi sampayogÈsa~kÈya abhÈvato. SampayujjamÈnÈnaÑ hi ar|pÈnaÑ r|pehi, r|pÈnaÒca tehi siyÈ sampayogÈsa~kÈ, sampayogalakkhaÓaÑ pana natthÊti tesaÑ vippayogo vutto. TenÈha “cat|hi sampayogo cat|hi vippayogo”ti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 8. 159 piÔÔhe.


Atthi me pÈpakammaÑ katanti katabhÈvavisiÔÔhÈ atthitÈ vuccamÈnÈ kiriyÈya siddhabhÈvameva dÊpeti, na sijjhamÈnatanti Èha “nibbattatÈlakkhaÓaÑ atthibhÈvan”ti. Atthato pana kammassa anibbattaphalatÈya evamettha atthitÈ veditabbÈ. Atthi puggaloti panettha tassÈ paÒÒattiyÈ gahetabbatÈ, tadupÈdÈnassa vÈ pabandhÈvicchedo labbhatevÈti vuttaÑ “upalabbhamÈnatÈlakkhaÓaÑ atthibhÈvan”ti. Paccayadhammassa yadipi uppÈdato paÔÔhÈya yÈva bha~gÈ labbhamÈnatÈ atthibhÈvo, tathÈpi tassa yathÈ uppÈdakkhaÓato ÔhitikkhaÓe sÈtisayo byÈpÈro, evaÑ paccayuppannepÊti vuttaÑ “satipi janakatte upatthambhakappaÔÔhÈnÈ1 atthibhÈvena upakÈrakatÈ”ti. VatthÈrammaÓasahajÈtÈdÊnanti Èdi-saddena purejÈtapacchÈjÈtÈdÊni sa~gaÓhÈti. AtthibhÈveneva na nissayÈdibhÈvenÈti “sÈdhÈraÓan”ti vuttaÑ upakÈrakattaÑ vibhÈveti.

PhassÈdÊnaÑ anekesaÑ sahabhÈvo natthÊti idaÑ na ekacittuppÈdapariyÈpanne sandhÈya, atha kho nÈnÈcittuppÈdapariyÈpanneti dassento “ekasmiÑ phassÈdisamudÈye sati dutiyo na hotÊ”ti Èha. SvÈyamattho “sahabhÈvo natthÊ”ti sahabhÈvapaÔikkhepeneva viÒÒÈyati. EttÈvatÈ pana anavabujjhantÈnaÑ vasena vivaritvÈ vutto. TenÈti anekesaÑ phassÈdÊnaÑ sahabhÈvÈbhÈvena. Yadi natthi tÈmattena upakÈrakatÈ natthipaccayatÈ, anÈnantarÈtÊtavasenapi siyÈti codanaÑ sandhÈyÈha “satipÊ”ti-Èdi. TÈnÊti purimataracittÈni. DadamÈnaÑ viyÈti kasmÈ vuttaÑ, nanu okÈsaÑ detiyeva. TathÈ hi vuttaÑ “pavatti-okÈsadÈnena upakÈrakatÈ”ti? SaccametaÑ, evamajjhÈsayÈ viya paccayadhammÈ abhÈvaÑ gacchantÊti dassanatthaÑ viya-saddaggahaÓaÑ.

NatthitÈvigamÈnaÑ satipi paccayassa dhammassa anupaladdhitÈsÈmaÒÒe natthivigatapaccayesu labbhamÈnaÑ visesamatthaÑ vibhÈvetuÑ “ettha cÈ”ti-Èdi vuttaÑ. AbhÈvamattenÈti hutvÈ abhÈvamattena. tenettha nirodhÈnantaraÑ paccayadhammassa upakÈrakattaÑ Èha, yathÈ2 taÑ “okÈsadÈnan”ti vuttaÑ. SabhÈvavigamenÈti etena nirodhato parampi yato “vigatatÈ nirodhappattÈtÈ”ti vuttaÑ. Paccayadhamme yÈsaÑ natthitÈvigatatÈnaÑ vasena natthivigatapaccayÈ vuttÈ, tÈsaÑ visese dassite natthivigatapaccayÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. UpatthambhitattapaÔÔhÈnÈ (Ka) 2. Yato (Ka)


viseso dassito hotÊti “natthitÈ ca nirodhÈnantarasuÒÒatÈ vigatatÈ nirodhappattatÈ”ti vuttaÑ, tattha nirodhÈnantarÈ na nirodhasamakÈlÈti adhippÈyo. TathÈti iminÈ yathÈ paccayadhammÈvisesepi natthivigatapaccayabhÈvaviseso niddhÈrito, tathÈ atthi-avigatapaccayabhÈvavisesoti imamatthaÑ upasaÑharati. YathÈ hi nirodhÈnantaranirodhappattÊhi natthivigatatÈnaÑ bhedo lakkhito, evaÑ paccayadhammassa dharamÈnatÈnirodhÈnupagamehi atthi-avigatatÈnanti. KathaÑ panÈyaÑ dhammÈvisese paccayabhÈvaviseso duviÒÒeyyar|pena Ôhito sammÈ vibhÈvissatÊti Èha “dhammÈnaÒhÊ”ti-Èdi. TadabhisamayÈya tesaÑ paccayavisesÈnaÑ adhigamatthaÑ.

Cat|su khandhesu ekassapi asa~gahitattÈbhÈvato anantarÈdÊhÊti vibhattiÑ pariÓÈmetvÈ yojanÈ. AÒÒanti sukhumar|paÑ. Na hi taÑ purejÈtapaccayo hoti. Nanu ca r|par|pampi purejÈtapaccayabhÈvena kusalattike nÈgatanti Èha “r|par|paÑ panÈ”ti-Èdi. AÒÒattha ÈgatamevÈti yadipi kusalattike nÈgataÑ, sanidassanattikÈdÊsu pana ÈgatattÈ na sakkÈ r|par|passa purejÈtapaccayataÑ paÔikkhipitunti attho.

PaccayuddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

Paccayaniddesa

1. HetupaccayaniddesavaÓÓanÈ

1. Hetupaccayena paccayabhÈvo hetupaccayoti uddiÔÔho, na hetupaccayadhammoti attho. Soti hetubhÈvena paccayo. Ettha ca paÔhamavikappe yo hetupaccayena paccayabhÈvo vutto, yo ca dutiyavikappe hetubhÈvena paccayo vutto, so yasmÈ atthato yathÈvuttassa paccayadhammassa yathÈvuttÈnaÑ paccayuppannÈnaÑ hetupaccayabhÈvoyeva, tasmÈ vuttaÑ “ubhayathÈpi hetubhÈvena upakÈrakatÈ hetupaccayoti uddiÔÔhoti dassitaÑ hotÊ”ti. YathÈ cettha, evaÑ “ÈrammaÓapaccayena paccayabhÈvo, ÈrammaÓabhÈvena vÈ paccayo ÈrammaÓapaccayo”ti-ÈdinÈ ÈrammaÓapaccayÈdÊsu attho netabboti


dassento “esa nayo sesapaccayesupÊ”ti Èha. DhammasabhÈvo eva, na dhammato aÒÒÈ dhammasatti nÈma atthÊti. UpakÈrakaÑ dhammanti paccayadhammaÑ Èha. UpakÈrakatanti paccayataÑ1.

PaccattaniddiÔÔhoti paccattavasena niddiÔÔho, paÔhamÈya vibhattiyÈ niddiÔÔhoti attho. TenÈti paccayadhammaniddesabh|tena paccattaniddiÔÔhena paÔhamena hetusaddena. EtassÈti hetusaddÈbhidheyyamatthamÈha. So hi chabbidho navavidho dvÈdasavidhoti anekabhedena bhinnopi hetubhÈvasÈmaÒÒena ekajjhaÑ katvÈ ekavacanena vutto. Dutiyo hetusaddoti ÈnetvÈ yojanÈ. HetunÈ sampayuttÈnanti adhikatattÈ vuttaÑ “hetu sampayuttÈnaÑ paccayo honto hetunÈ sampayuttÈnameva paccayo hoti, na vippayuttÈnan”ti evaÑ padametaÑ. Na hi sabbena sabbaÑ hetuvippayuttadhammÈnaÑ hetupaccayo na hotÊti. Sampayuttasaddassa sambandhÊsaddattÈ “sampayuttasaddassa sÈpekkhattÈ”ti vuttaÑ. Sampayuttoti hi vutte kena sampayuttoti ekantato sambandhi-antaraÑ apekkhitabbaÑ. TenÈha “aÒÒassa -pa- viÒÒÈyatÊ”ti. NÈyaÑ ekantoti yvÈyaÑ “dutiye hetusadde avijjamÈne”ti-ÈdinÈ vutto attho, ayamekanto na hoti, aÒÒÈpekkhopi saddo aÒÒassa visesanaÑ hotÊti idaÑ na sabbattheva sambhavatÊti attho. “PaccattaniddiÔÔho”ti iminÈ paÔhamassa hetusaddassa sampayuttasaddÈnapekkhataÑ Èha. Tena vuttaÑ “hehupaccayena paccayoti ettheva byÈvaÔo”ti. AvisiÔÔhÈti na visesitÈ. Evanti yathÈ hetusaddena aÒÒattha byÈvaÔena sampayuttÈ na visesitayanti kiccantarapasutattÈ, evaÑ sampayuttasaddena hetusaddavisesanarahitena tadatthamattabyÈvaÔattÈ avisesato sampayuttÈnaÑ gahaÓaÑ siyÈ. Tena vuttaÑ “sampayuttasaddenÈ”ti-Èdi. ŒhÈrindriyÈsampayuttassa abhÈvatoti ÈhÈrehi indriyehi ca nasampayuttassa dhammassa abhÈvato. Na hi phassacetanÈviÒÒÈÓavedanÈjÊvitavirahito cittuppÈdo atthi. TenÈha “vajjetabbÈ -pa- taÑ na katan”ti. VajjetabbaÑ hetuvippayuttaÑ.

EvampÊti dutiyena hetusaddena gayhamÈnepi nÈpajjati. Yadipi hetavo bahavo, sÈmaÒÒaniddeso cÈyaÑ, tathÈpi sÈmaÒÒajotanÈya ______________________________________________________________ 1. PaccayaÑ (Ka)


visesaniddiÔÔhattÈti adhippÈyo. Tena vuttaÑ “paccatta -pa- vuttattÈ”ti. VinÈpi dutiyena hetusaddena hetusampayuttabhÈve siddhepÊti iminÈ yaÑ vuttaÑ “nÈyamekanto”ti, tameva ulli~geti. Na pana het|nanti idaÑ hetussa paccayabhÈvena gahitattÈ paccayuppannabhÈvena gahaÓaÑ na yujjeyyÈti Èsa~kamÈnaÑ sandhÈya vuttaÑ. TenevÈha “evampi gahaÓaÑ siyÈ”ti. Soti dutiyo hetusaddo. Apare pana “hetusampayuttakÈnan”ti ettha het|naÒca sampayuttakÈnaÒcÈti samÈsaÑ vikappenti. PatiÔÔhÈmattÈdibhÈvena nirapekkhÈti hetujhÈnamaggadhammÈ patiÔÔhÈna-upanijjhÈnaniyyÈnamattena aÒÒadhammanirapekkhÈ hetujhÈnamaggapaccayakiccaÑ karonti. SÈpekkhÈ evÈti aÒÒasÈpekkhÈ eva. Œharitabba-isitabbÈ ÈhÈrindriyapaccayehi upakattabbadhammÈ. TasmÈti yasmÈ yehi sÈpekkhÈ, te attano paccayuppannadhamme paccayabhÈveneva paricchinditvÈ tiÔÔhanti, tasmÈ. TenÈha “te vinÈpi -pana katan”ti. Paricchindanti visesenti. Tanti dutiyaÑ ÈhÈrindriyaggahaÓaÑ. TatthÈti ÈhÈrindriyapaccayaniddese. Na kevalaÒca tattheva, idha ca hetupaccayaniddese dutiyena hetuggahaÓena paccayuppannÈnaÑ puna visesanakiccaÑ natthi, kasmÈ? Paccayabh|teneva hetunÈ sampayuttÈnaÑ aÒÒesaÒca het|naÑ avicchinnattÈ.

PurimavacanÈpekkho vuttasseva niddesoti taÑ-saddassa paÔiniddesabhÈvamÈha. PÈkaÔÊbh|te eva atthe pavattati, pÈkaÔÊbhÈvo ca aÒÒÈnapekkhena saddena pakÈsitattÈ veditabbo. AnapekkhanÊyo atthantarabyÈvaÔattÈ. AÒÒoti hetusaddato aÒÒo. NiddisitabbapakÈsako vutto natthi, yo taÑ-saddena paÔiniddesaÑ labheyya.

Yadi evaÑ “taÑsamuÔÔhÈnÈnan”ti ettha kathanti Èha “hetusampayuttakÈnanti iminÈ panÈ”ti-Èdi. Tattha pana-saddo satipi het| hetusampayuttakÈnaÑ niddesabhÈve hetusampayuttakasadde labbhamÈnÈnaÑ niddisitabbÈnaÑ pÈkaÔÊkaraÓasa~khÈtaÑ hetusaddato visesaÑ joteti. “HetusampayuttakÈnan”ti imassa samÈsapadassa uttarapadatthappadhÈnattamÈha “paccayuppannavacanenÈ”ti. Tena ca yathÈdhippetassa atthassa ekadesova vuccati dhammÈnaÑ visesanabhÈvatoti Èha “asamattenÈ”ti. VisesanaÑ nÈma visesitabbÈpekkhanti Èha “paccayuppannavacanantarÈpekkhenÈ”ti. VuttatÈya vinÈ paÔiniddesatÈ natthÊti “pubbe vuttenÈ”ti vuttaÑ.


TaÑ-saddena niddisitabbanti “taÑsamuÔÔhÈnÈnan”ti ettha taÑ-saddena niddisitabbaÑ hetusampayuttakasadde pÈkaÔÊbh|taÑ kiÑ panÈti pucchati. Te het| ceva -pa- hetusampayuttakÈ ca taÑ-saddena niddisitabbÈ hetusampayuttakasadde pÈkaÔÊbh|tÈti sambandho. AÒÒathÈti “yehi het|hÊ”ti-ÈdinÈ vuttappakÈrato aÒÒathÈ aÒÒena pakÈrena. TaÑ aÒÒaÑ pakÈraÑ dassento “te het| -pa- sambandhe satÊ”ti Èha. IdhÈti anantaraÑ vuttasambandhanaÑ bhummaniddesena parÈmasati. TenevÈti paÔhameneva hetusaddena. TaÑ-saddena niddisitabbÈti “taÑsamuÔÔhÈnÈnan”ti ettha taÑ-saddena niddisitabbÈ yathÈ pÈkaÔÈ, evaÑ pubbe “taÑsampayuttakÈnan”ti vuttacodanÈyampi evameva teneva taÑ-saddena niddisitabbÈ pÈkaÔÈ bhavituÑ arahanti. TathÈ ca sati niddisitabbassa -pana yujjeyya. Duvidhampi vÈ hetuggahaÓaÑ apanetvÈti “het| hetusampayuttakÈnan”ti ettha kataÑ dvippakÈrahetuggahaÓaÑ avicÈretvÈ “taÑsampayuttakÈnanti avatvÈ”ti-ÈdinÈ taÑ-saddavacanÊyataÑ codeti, “niddisitabbassa apÈkaÔattÈ”ti-ÈdinÈ pariharati ca. Het| hi paccayÈti idaÑ ayaÑ hetupaccayakathÈti katvÈ vuttaÑ.

TaÑ na vuttanti cittasamuÔÔhÈnavacanaÑ na vuttaÑ. TassÈti sahajÈtapaccayassa. KaÔattÈr|passa paccayabhÈvo na vutto bhaveyya, vuttava so “vipÈkÈbyÈkato eko khandho tiÓÓannaÑ khandhÈnaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ sahajÈtapaccayena paccayo, tayo khandhÈ ekassa khandhassa kaÔattÈ ca r|pÈnan”ti-ÈdinÈ, tasmÈ cittacetasikÈnaÑ kaÔattÈr|papaccayabhÈvo na sakkÈ nivÈretuÑ. TatthÈti sahajÈtapaccayaniddese. Tattha hi “cittacetasikÈ dhammÈ cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ r|pÈnaÑ sahajÈtapaccayena paccayo”ti cittasamuÔÔhÈnar|pÈni eva niddiÔÔhÈni. IdhÈpÊti imasmiÑ hetupaccayaniddesepi. EvaÑ bhavitabbanti “cittasamuÔÔhÈnÈnan”ti niddesena bhavitabbaÑ. Yadi evaÑ kasmÈ tathÈ na vuttanti Èha “cittasamuÔÔhÈnÈnanti panÈ”ti-Èdi. VisesitaÑ hoti sabbacittacetasikÈsamuÔÔhÈnabhÈvena. VacanenÈti yathÈdassitena sahajÈtapaccayaniddesavacanena. CittacetasikÈnaÑ paccayabhÈvo eva hi tattha paccayaniddese vutto, na cittacetasikÈnaÑ samuÔÔhÈnabhÈvoti adhippÈyo.

Hetu-ÈdipaÔibaddhataÒca dasseti yadaggena tÈni cittapaÔibaddhavuttÊni, tadaggena taÑsampayuttadhammapaÔibaddhavuttÊnipi hontÊti. ŒrammaÓametaÑ


hotÊti yadetaÑ kusalÈkusalacetanÈvasena manodvÈre cetanaÑ sesadvÈresu kÈyavacÊpayogavasena sa~kappanaÑ, yaÒca kÈmarÈgÈdÊnaÑ santÈne anusayanaÑ, etaÑ ÈrammaÓaÑ eso paccayo kammaviÒÒÈÓassa ÔhitiyÈ patiÔÔhÈnÈya. PatiÔÔhiteti kammaÑ javÈpetvÈ paÔisandhi-ÈkaÉÉhanasamatthatÈpatiÔÔhÈpatte kammaviÒÒÈÓe viruÄheti tato eva kammaviÒÒÈÓato paÔisandhiviÒÒÈÓabÊje viruÄhe viruhanteti attho. Atha vÈ patiÔÔhÈ viÒÒÈÓassa hotÊti kilesÈbhisa~khÈrasa~khÈte kammaviÒÒÈÓassa ÔhitiyÈ pavattiyÈ ÈrammaÓe paccaye paÔisiddhe ÈyatipaÔisandhiviÒÒÈÓassa patiÔÔhÈ hoti, tasmiÑ paÔisandhiviÒÒÈÓe punabbhavÈbhinibbattivasena patiÔÔhite patiÔÔhahante viruÄhe bÊjabhÈvena viruhante nÈmar|passa avakkanti hotÊti evamettha attho veditabbo. TenÈha “paÔisandhinÈmar|passa viÒÒÈÓapaccayatÈ vuttÈ”ti.

PurimatarasiddhÈyÈti khettabhÈvanibbattiyÈ puretarameva siddhÈya pathaviyÈ. AttalÈbhoyeva cettha patiÔÔhÈnaÑ, na paÔiladdhattabhÈvÈnaÑ avaÔÔhÈnanti dassento “patiÔÔhÈnaÑ kammassa kaÔattÈ uppattÊti vuttaÑ hotÊ”ti Èha.

Sesar|pÈnanti paÔisandhikkhaÓe pathavÊdhÈtu-ÈdÊnaÑ sesar|pÈnaÑ, pavatte pana tisantatir|pÈnampi. SahabhavanamattaÑ vÈ dasseti. SahabhÈvenapi hi atthi kÈci visesamattÈ. Katthaci katthacÊti pakatikÈlabhavavisesÈdike. TatiyapakatiyaÑ hi paÔhamakappikakÈle ca bhÈvakalÈpo natthi, r|pabhave kÈyakalÈpopi. Œdi-saddena tattheva ghÈnajivhÈkalÈpÈ, kÈmabhave ca andhÈdÊnaÑ cakkhÈdikalÈpÈ sa~gayhanti. Katthaci abhÈvÈbhÈvatoti nÈmar|pokÈse katthacipi abhÈvÈbhÈvato.

Tesanti pavattiyaÑ kaÔattÈr|pÈdÊnaÑ. Na hi hetu pavattiyaÑ kaÔattÈr|passa paccayo hoti, utu-ÈhÈrajÈnaÑ pana sambhavoyeva natthi. Tena vuttaÑ “paccayabhÈvappasa~goyeva natthÊ”ti. Na pana labbhati paccayapaccanÊye tÈdisassa vÈrassa anuddhaÔattÈ. Idanti “pavattiyaÑ kaÔattÈr|pÈdÊnaÑ paccayabhÈvapaÔibÈhanato”ti idaÑ “het| sahajÈtÈnan”ti adesanÈya parihÈravacanaÑ, ÊdisÊ pana codanÈ anokÈsÈ evÈti dassetuÑ “bhagavÈ


panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Yo hi dhammo yathÈ bhagavatÈ desito, so tatheva gahetabboti.

HetupaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. ŒrammaÓapaccayaniddesavaÓÓanÈ

2. UppajjanakkhaÓeyevÈti ettha uppÈdato paÔÔhÈya yÈva bha~gÈ uddhaÑ pajjanaÑ gamanaÑ pavattanaÑ uppajjanaÑ, tassa khaÓo, tasmiÑ uppajjanakkhaÓeti evaÑ vÈ attho daÔÔhabbo. EvaÒhi sati uppajjanasaddena uppannasaddena viya sabbe pavattamÈnabhÈvÈ sa~gahitÈ honti, na uppÈdamattaÑ. TenÈti cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ vattamÈnakkhaÓeyeva r|pÈdÊnaÑ ÈrammaÓapaccayattena. AnÈlambiyamÈnÈnanti sabbena sabbaÑ nÈlambiyamÈnÈnanti attho. AÒÒathÈ hi yathÈvuttÈnaÑ r|pÈdÊnaÑ yadÈ ÈrammaÓapaccayattÈbhÈvo, tadÈ anÈlambiyamÈnatÈvÈti. Sabbar|pÈnÊti sabbÈni r|pÈyatanÈni, yattakÈni tÈni ÈpÈthagatÈni yogyadese ÔhitÈni, tÈni sabbÈnÊti attho. Saha na hontÊti ekajjhaÑ ÈrammaÓaÑ na honti. Satipi hi anekesaÑ ekajjhaÑ ÈpÈthagamane yattha yattha pubbÈbhogo, taÑ taÑyeva ÈrammaÓaÑ hoti, na sabbaÑ. NÊlÈdisa~ghÈtavasena cetaÑ vuttaÑ, na paccekaÑ nÊlÈdir|pÈyatanamattavasena. SamuditÈniyeva hi r|pÈyatanÈni cakkhuviÒÒÈÓassa ÈrammaÓaÑ, na visuÑ visunti dhÈtuvibha~gavaÓÓanÈyaÑ dassitoyaÑ nayo. YaÑ pana aÔÔhakathÈyaÑ “te te visuÑ visuÑ ÈrammaÓapaccayo hontÊ”tipi vuttaÑ, tampi yathÈvuttamevatthaÑ sandhÈya vuttaÑ. AÒÒathÈ r|pÈyatanaÑ manindriyagocaraÑ nÈma na siyÈ. SaddÈdÊsupi eseva nayo. TenevÈha “tathÈ saddÈdayopÊ”ti. “Saha na hontÊ”ti vuttamatthaÑ pÈÄiyÈ vibhÈvetuÑ “yaÑ yanti vacanaÑ r|pÈdÊni bhindatÊ”ti Èha.

“Ye ete”ti-Èdiko purimo attho, “na ekato hontÊ”ti-Èdiko pana pacchimo, “sabbÈrammaÓatÈdivasena vÈ idhÈpi attho gahetabbo”ti kasmÈ vuttaÑ. Na hi “yaÑ yaÑ vÈ panÈrabbhÈ”ti imissÈ pÈÄiyÈ viya “yaÑ yaÑ dhammaÑ ÈrabbhÈ”ti imassa pÈÔhassa purato manoviÒÒÈÓassa sabbÈrammaÓatÈ nÈgatÈ. VuttaÒhi “sabbe dhammÈ manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ ÈrammaÓapaccayena paccayo”ti.


Na hi anantarameva pÈÄiyaÑ sar|pato ÈgatamatthaÑ gahetvÈ padantaraÑ saÑvaÓÓetabbaÑ. Tattha hi “r|pÈrammaÓaÑ vÈ”ti-ÈdinÈ niyamavasena cha ÈrammaÓÈni vatvÈ “yaÑ yaÑ vÈ panÈrabbhÈ”ti vacanaÑ sabbÈrammaÓatÈdidassananti yuttamevetanti, idha pana sabbÈrammaÓataÑ vatvÈ puna “yaÑ yaÑ dhammaÑ ÈrabbhÈ”ti vuccamÈnaÑ sabbÈrammaÓatÈdassananti kathamidaÑ yujjeyya? KamÈbhÈvopi “sabbe dhammÈ”ti avisesavacaneneva siddho ÈrammaÓÈnupubbiyÈva aggahitattÈ. Na hi manodhÈtuyÈ viya manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ idha ÈrammaÓÈni anupubbato gahitÈni, tattha viya vÈ eteneva niyamÈbhÈvopi saÑvaÓÓitoti veditabbo. TasmÈ aÔÔhakathÈyaÑ vuttanayenevettha attho gahetabbo.

Pavattanti pavattanaÑ. NadiyÈ sandanaÑ pabbatassa ÔhÈnanti hi vuttÈ aviratamavicchedanÈyaÑ tathÈpavattikiriyÈva. TenÈha “avirataÑ avicchinnaÑ sandantÊ”ti. Evanti yathÈ “sandantÊ”ti vattamÈnavacanaÑ vuttaÑ1, evaÑ “ye ye dhammÈ uppajjantÊ”ti sabbasa~gahavasena uppajjanassa gahitattÈ ÈrammaÓapavaggato “uppajjantÊ”ti vattamÈnavacanaÑ vuttanti attho. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “sabbakÈlasa~gahavasenÈ”ti-Èdi. TathÈ ca vuttaÑ “atÊtÈnÈgata -pa- adhippÈyo”ti, atÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ cittacetasikÈnanti attho. SamudÈyavasenÈti cittena rÈsÊkaraÓavasena. AdhippÈyoti iminÈ vattamÈnupacÈrena vinÈva “ye ye dhammÈ uppajjantÊ”ti ettha vattamÈnatthaÑ sakkÈ yojetunti imamatthaÑ ulli~geti. TenÈha “ime panÈ”ti-Èdi. Yadipi paccayadhammÈ keci atÊtÈ anÈgatÈpi honti, paccayuppannadhammo pana paccuppanno evÈti Èha “atÊtÈnÈgatÈnaÑ na hontÊ”ti. UppÈde vÈ hi paccayuppannassa paccayena bhavitabbaÑ ÔhitiyaÑ vÈti. TasmÈti yasmÈ atÊtÈnÈgatÈ paramatthato natthi, tasmÈ. Tes|ti paccayuppannesu. TaÑtaÑpaccayÈti taÑ taÑ r|pÈdi-ÈrammaÓaÑ paccayo etesanti taÑtaÑpaccayÈ. Ayamattho dasito hotisamÈnasabhÈvattÈ. Na hi atthÈbhedena sabhÈvabhedo atthi. Na pana taÑtaÑpaccayavantatÈ dassitÈ hoti atÊtÈnÈgatesu nippariyÈyena tadabhÈvato. YasmÈ paccayavanto paccayuppannÈyeva, te ca paccuppannÈyevÈti. ______________________________________________________________ 1. VuttaÑ ÈrammaÓapavaggato (Ka)


YaÑ yaÑ dhammaÑ te te dhammÈti yaÑnimittÈyaÑvacanabhedo, taÑ dassetuÑ “ettha cÈ”ti-Èdi ÈraddhaÑ. R|pÈr|padhammÈ hi kalÈpato pavattamÈnÈpi cittacetasikÈnaÑ kadÈci visuÑ visuÑ ÈrammaÓaÑ honti, kadÈci ekajjhaÑ, na ettha niyamo atthi, purimÈbhogoyeva pana tathÈgahaÓe kÈraÓaÑ. TayimaÑ dÊpetuÑ bhagavatÈyaÑvacanabhedo katoti ca sakkÈ vattuÑ, yasmÈ pana ekakalÈpapariyÈpannÈnampi dhammÈnaÑ ekajjhaÑ gahaÓe na samudÈyo gayhati tadÈbhogÈbhÈvato, atha kho samuditÈ dhammÈ evÈti sahaggahaÓampi visuÑgahaÓagatikaÑ, tasmÈ visuÑgahaÓasabbhÈvadÊpanatthaÑ “yaÑ yan”ti vatvÈ satipi visuÑgahaÓe te sabbe ekajjhaÑ ÈrammaÓapaccayo hontÊti dassanatthaÑ “te te”ti vuttanti imamatthaÑ dassento “cattÈro hi khandhÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha vedanÈdÊs|ti vedanÈdÊsu cat|su khandhesu abhinditvÈ gahaÓavasena, bhinditvÈ pana gahaÓavasena phassÈdÊsu. Yo ca r|pÈdikoti idaÑ viÒÒÈÓantarassa sÈdhÈraÓÈrammaÓavasena vuttaÑ, ye ca aneke phassÈdayoti idaÑ asÈdhÈraÓÈrammaÓavasena. Te sabbeti te sÈdhÈraÓasÈdhÈraÓappabhede sabbepi ÈrammaÓadhamme. Ekekameva Èrabbha uppajjantÊti ettha yaÑ vattabbaÑ, taÑ heÔÔhÈ vuttameva. R|pÈrammaÓadhammÈ ca aneke nÊlÈdibhedato. TathÈti aneke. Tena bherisaddÈdike, m|lagandhÈdike, m|larasÈdike, kathinasamphassÈdike, vedanÈdike ca sa~gaÓhÈti. Aneketi hi iminÈ anekakalÈpagatÈnaÑyeva vaÓÓÈdÊnaÑ indriyaviÒÒÈÓÈrammaÓabhÈvamÈha. SÈmaÒÒato hi vuttaÑ yathÈrahaÑ bhinditvÈ nidassitabbaÑ hotÊti.

KusalavipÈkassÈti kusalassa vipÈkassa ca. Na hi nibbÈnaÑ pubbe nivutthanti idaÑ “diÔÔhanibbÈnoyevÈ”ti-ÈdinÈ vakkhamÈnameva atthaÑ hadaye ÔhapetvÈ vuttaÑ. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓena hi nibbÈnavibhÈvanaÑ adiÔÔhasaccassa vÈ siyÈ diÔÔhasaccassapi vÈ. Tattha adiÔÔhasaccena tÈvataÑ vibhÈvetumeva na sakkÈ appaÔividdhattÈ, itarassa pana pageva vibh|tamevÈti taÑ tena vibhÈvitaÑ nÈma hotÊti adhippÈyo. Ettha ca “na ca taÑ vuttan”ti iminÈ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓassa nibbÈnÈrammaÓakaraÓÈbhÈvaÑ Ègamato dassetvÈ “na hi nibbÈnan”ti-ÈdinÈ yuttito dasseti. Tattha “na pubbe nivutthaÑasa~khatattÈ”ti kasmÈ vuttaÑ? GocarÈsevanÈya Èsevitassapi nivutthanti icchitattÈ. DiÔÔhasaccoyeva hi


pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓena nibbÈnaÑ vibhÈveti, na adiÔÔhasacco. TaÑ pana ÒÈÓaÑ khandhe viya khandhapaÔibaddhepi vibhÈvetÊti nibbÈnÈrammaÓakhandhavibhÈvane nibbÈnampi vibhÈvetÊti sakkÈ viÒÒÈtuÑ. Etena payojanÈbhÈvacodanÈ paÔikkhittÈti daÔÔhabbÈ. EvaÑ anÈgataÑsaÒÈÓepi yojetabbanti yathÈ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓassa nibbÈnÈrammaÓatÈ dassitÈ, evaÑ anÈgataÑsaÒÈÓepi yathÈrahaÑ yojetabbaÑ. Tattha pana “khandhapaÔibaddhavibhÈvanakÈle”ti-ÈdinÈ yojanÈ veditabbÈ. Tena vuttaÑ “yathÈrahan”ti. Kassaci abhiÒÒÈppattassapi r|pÈvacarassa, pageva itarassa.

ŒrammaÓapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

3. AdhipatipaccayaniddesavaÓÓanÈ

3. Dhurasahacariyato dhoreyyo “dhuran”ti vuttoti Èha “dhuranti dhuraggÈhan”ti. Chandassa pubba~gamatÈsiddhaÑ pÈsÈsabhÈvaÑ upÈdÈya aÔÔhakathÈyaÑ “jeÔÔhakan”ti vuttanti tamevatthaÑ dÊpento “seÔÔhan”ti Èha. TathÈ hi vuttaÑ aÔÔhasÈliniyaÑ “chandaÑ pubba~gamaÑ katvÈ Èy|hitan”ti. PurimachandassÈti “chandÈdhipatÊ”ti purimasmiÑ pade niddesavasena vuttassa chandasaddassa samÈnar|pena sadisÈkÈrena. TadanantaraÑ niddiÔÔhenÈti tassa purimassa chandasaddassa anantaraÑ niddesavasena vuttena. Tato eva ca taÑsamÈnatthatÈya ca taÑsambandhena “chandasampayuttakÈnan”ti ettha chandasaddeneva adhipatisaddarahitenÈti attho. Paccayabh|tassÈti adhipatipaccayabh|tassa. SampayuttakavisesanabhÈvoti attanÈ sampayuttadhammÈnaÑ so eva adhipatipaccayatÈsa~khÈto visesanabhÈvo. Esa nayoti iminÈ “vÊriyÈdhipati vÊriyasampayuttakÈnanti-ÈdÊsu purimavÊriyassa samÈnar|penÈ”ti-ÈdinÈ vattabbaÑ atthavacanaÑ atidisati.

KusalÈbyÈkatÈnaÑ pavattinti kusalÈbyÈkatanaÑ adhipatÊnaÑ pavattanÈkÈraÑ. AladdhaÑ ÈrammaÓaÑ laddhabbaÑ labbhanÊyaÑ, laddhuÑ vÈ sakkuÓeyyaÑ, dutiye pana atthe lÈbhamarahatÊti laddhabbaÑ. AvaÒÒÈtanti pageva anavaÒÒÈtanti attho.

AppanÈppattÈ kusalakiriyadhammÈ mahÈbalÈ sÈdhipatikÈ eva honti, tathÈ micchattaniyatÈpÊti Èha “appanÈsadisÈ -pa- nuppajjantÊ”ti.


AppanÈsadisÈti appanÈppattisadisÈ. KammakilesÈvaraÓabh|tÈ ca teti te micchattaniyatadhammÈ kammÈvaraÓabh|tÈ, ye ÈnantariyappakÈrÈ kilesÈvaraÓabh|tÈ, ye niyatamicchÈdiÔÔhidhammÈ, sampayuttacetanÈya panettha kilesÈvaraÓapakkhikatÈ daÔÔhabbÈ ÈnantariyacetanÈsampayuttassa paÔighassa kammÈvaraÓapakkhikatÈ viya. Paccakkhagati anantaratÈya vinÈ bhÈvinÊti vuttaÑ “paccakkhasaggÈnaÑ kÈmÈvacaradevÈnampÊ”ti. Tena tesu ÈnantariyÈ viya asambhÈvino ahetukÈbhinivesÈdayopÊti dasseti.

Tividhopi kiriyÈrammaÓÈdhipatÊti ettha ayaÑ kiriyÈrammaÓÈdhipatÊti ajjhattÈrammaÓo adhippeto, udÈhu bahiddhÈrammaÓoti ubhayathÈpi na sambhavo evÈti dassento “kÈmÈvacarÈdibhedato panÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha parasantÈnagatÈnaÑ sÈrammaÓadhammÈnaÑ adhipatipaccayatÈ natthÊti sambandho. AbhÈvatoti avacanato. AvacanaÑ hi nÈma yathÈdhammasÈsane abhidhamme abhÈvo evÈti eteneva anuddhaÔatÈpi avuttato veditabbÈ. AjjhattÈrammaÓabahiddhÈrammaÓadvayavinimuttassa sÈrammaÓadhammassa abhÈvato natthÊti viÒÒÈyatÊti vattabbe tameva viÒÒÈyamÈnataÑ sambhÈvento “natthÊti viÒÒÈyamÈnepÊ”ti Èha. Tena vuttaÑ “bahiddhÈ khandhe”ti-Èdi. R|pe eva bhavituÑ arahati edisesu ÔhÈnesu ar|pe asambhavatoti adhippÈyo. Asambhavato ca yathÈvuttapÈÄi-anusÈratoti veditabbanti. “VicÈritan”ti kasmÈvuttaÑ, nanu “atÊtÈrammaÓe anÈgate khandhe garuÑ katvÈ assÈdetÊ”ti-Èdivacanato ar|pepi edisesu ÔhÈnesu khandhasaddo pavattateva. ŒvajjanakiriyasabbhÈvato panÈti idaÑ yathÈdassitapÈÄiyÈ virodhapariharaÓÈdhippÈyena vuttaÑ, avacanaÑ pana katthaci vineyyajjhÈsayena, katthaci nayadassanena hotÊti kuto virodhÈvasaro.

AdhipatipaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. AnantarapaccayaniddesavaÓÓanÈ

4. YathÈvuttÈ nirodhÈnantarasuÒÒatÈ nirodhappattatÈ okÈsadÈnaviseso, attano anur|pacittuppÈdanasamatthatÈ cittaniyamahetutÈ,


tattha anantaruppÈdanasamatthatÈ ca saÓÔhÈnÈbhÈvato suÔÔhutaraÑ nirantaruppÈdanasamatthatÈ ca cittaniyamahetuviseso daÔÔhabbo. DhÈtuvasenÈti viÒÒÈÓadhÈtumanodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈtuvasena. EttakÈ eva hi dhÈtuyo bhinnasabhÈvÈ anantarapaccayatÈya niyametvÈ vattabbÈ, abhinnasabhÈvÈ pana visesÈbhÈvato purimatÈmattaÑyeva visesaÑ purakkhatvÈ vattabbÈti tÈ kusalÈdibhedena tathÈ vuttÈ. TenÈha “kusalÈdivasena cÈ”ti. YÈ pana manodhÈtumanoviÒÈÓadhÈtuvasena anantarapaccayatÈ vattabbÈ, tattha manoviÒÒÈÓadhÈtu manodhÈtuyÈ anantarapaccayena paccayoti vuccamÈno sammoho siyÈ, pure manodhÈtuyÈ anantarapaccayabhÈvena vuttÈ, idÈni manoviÒÒÈÓadhÈtu manodhÈtuyÈti paccayapaccayuppannavisesÈ na viÒÒÈyeyya, manodhÈtuyÈ pana cakkhuviÒÒÈÓÈdidhÈt|naÑ anantarapaccayabhÈve vuccamÈne niyamo natthi. TenÈha “manodhÈtu cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈti cÈ”ti. TathevÈti niyamÈbhÈvato evÈti attho. TasmÈti yasmÈ ito aÒÒathÈ desanÈya paccayapaccayuppannÈnaÑ visesÈbhÈvo cittavisesadassanavicchedo niyamÈbhÈvo cÈti ime dosÈ Èpajjanti, tasmÈ. NidassanenÈti dhÈtuvasena nidassanena. NayaÑ dassetvÈti “manoviÒÒÈÓadhÈtu taÑsampayuttakÈ ca dhammÈ manodhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ anantarapaccayena paccayo”ti evamÈdikassa anantarapaccayatÈggahaÓassa nayaÑ dassetvÈ. Niravasesadassanatthanti niravasesassa anantarapaccayabhÈvino cittuppÈdassa dassanatthaÑ.

SadisakusalÈnanti samÈnakusalÈnaÑ, samÈnatÈ cettha ekavÊthipariyÈpannatÈya veditabbÈ. TenevÈha “bh|mibhinnÈnampi paccayabhÈvo vutto hotÊ”ti. SamÈnavÊthitÈ ca yasmÈ samÈnavedanÈ samÈnahetukÈ ca honti, tasmÈ “vedanÈya vÈ het|hi vÈ sadisakusalÈnan”ti Èha. VÈ-saddo cettha aniyamattho. Tena ÒÈÓasa~khÈrÈdibhedassapi vikappanavasena sa~gaho daÔÔhabbo. Cutipi gahitÈ taÑsabhÈvattÈ. Bhava~gacittameva hi pariyosÈne “cutÊ”ti vuccati. KusalÈkusalÈnantaraÒca kadÈci sÈ uppajjatÊti tadÈrammaÓampi gahitanti daÔÔhabbaÑ, kiriyajavanÈnantaraÑ tadÈrammaÓuppattiyanti adhippÈyo.


KÈmÈvacarakiriyÈya ÈvajjanassÈti ayamettha attho adhippetoti dassento “ÈvajjanaggahaÓena kÈmÈvacarakiriyaÑ visesetÊ”ti Èha. Tameva hi atthaÑ pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “kÈmÈvacaravipÈko”ti-Èdi vuttaÑ. VoÔÔhabbanampi gahitaÑ santÊraÓÈnantarattÈti adhippÈyo.

AnantarapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. SahajÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ

6. PorÈÓapÈÔhoti purÈtano aÔÔhakathÈpÈÔho. ImassÈti imassa padassa. AvuttassÈti pÈÄiyaÑ avuttassa. Yadipi sahagatasaddassa atthasaÑvaÓÓanÈyaÑ saÑsaÔÔhasaddassa viya samÈnatthassapi katthaci saddantarassa attho vuccati pariyÈyavisesabodhanatthaÑ, tathÈpi na m|lasaddassa attho vibhÈvito hotÊti dassento Èha “na ca -pa- hotÊ”ti. “AÒÒamaÒÒan”ti ca “aÒÒa-aÒÒan”ti vattabbe ma-kÈrÈgamaÑ katvÈ niddeso, kammabyatihÈre cetaÑ padaÑ, tasmÈ itaretaranti vuttaÑ hoti. PaccayapaccayuppannÈnaÑ ekasmiÑ yeva khaÓe paccayuppannapaccayabhÈvassa icchitattÈ yo hi yassa paccayo yasmiÑ khaÓe, tasmiÑyeva khaÓe sopi tassa paccayoti ayamettha aÒÒamaÒÒapaccayatÈ. TathÈ hi aÔÔhakathÈyaÑ “aÒÒo aÒÒassÈ”ti vatvÈ “iminÈ -pa- dÊpetÊ”ti vuttaÑ. OkkamanaÑ pavisananti attho. ŒsanakkhaÓe hi dhammÈ purimabhavato imaÑ bhavaÑ pavisantÈ viya honti. Tena vuttaÑ “paralokato imaÑ lokaÑ ÈgantvÈ pavisantaÑ viya uppajjatÊ”ti. TasmÈ avisesena paÔisandhi okkantisaddÈbhidheyyÈti adhippÈyena vuttaÑ “okkanti -pa- adhippÈyenÈhÈ”ti. TaÑnivÈraÓatthanti tassa khaÓantare r|pÊnaÑ sahajÈtapaccayabhÈvassa “kaÒci kÈle na sahajÈtapaccayena paccayo”ti nivÈraÓatthaÑ. Tena padadvayena samÈnesu paccayapaccayuppannadhammesu purimato pacchimassa visesamatthaÑ dasseti.

EvaÒca “kaÒci kÈle”ti padassa “keci kÈleti vÈ, kismiÒci kÈle”ti vÈ vibhattivipallÈsena attho gahetabboti adhippÈyena paÔhamavikappaÑ dassetvÈ idÈni pakÈrantarena dassetuÑ “kaÒci kÈleti


keci kismiÒci kÈleti vÈ attho”ti Èha. tena “kaÒcÊ”ti ayaÑ sÈmaÒÒaniddesoti dasseti. Yo hi ayaÑ “kecÊ”ti paccattabahuvacanÈbhidheyyo attho, yo ca “kismiÒcÊ”ti bhummekavacanÈbhidheyyo, tadubhayaÑ sati kÈlavantakÈlatÈvibhÈge kiÑ-saddassa vacanÊyatÈsÈmaÒÒena pana ekajjhaÑ katvÈ “kaÒcÊ”ti pÈÄiyaÑ vuttanti taÑ vibhajitvÈ dassetuÑ “keci kismiÒcÊ”ti vuttaÑ. AÔÔhakathÈyaÑ pana “kismiÒcÊ”ti bhummavaseneva vuttaÑ. Tena yathÈvutta-atthavibhÈgena padena. Vatthubh|tÈti vatthusabhÈvÈ. Hadayar|pameva sandhÈya vadati. R|pantarÈnanti hadayavatthuto aÒÒar|pÈnaÑ. Ar|pÊnaÑ sahajÈtapaccayataÑ pubbe “okkanti kkhaÓe nÈmar|pan”ti ettha anivÈritaÑ nivÈretÊti yojanÈ, tathÈ vatthussa ca kÈlantare paÔisandhikÈlato aÒÒasmiÑ kÈle ar|pÊnaÑ nivÈretÊti. EvaÒca katvÈti-ÈdinÈ yathÈvutta-atthavaÓÓanÈya pÈÄiyaÑ vibhattiniddesassa r|pakabhÈvamÈha. Punapi purimato pacchimassa upacayena visesaÑ dassetuÑ “purimena cÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha purimenÈti “okkantikkhaÓe nÈmar|pan”ti iminÈ paccayaniddesavacanena. “Eko khandho vatthu ca tiÓÓaÑ khandhÈnan”ti-ÈdinÈ paÔiccavÈrÈdipÈÔhena. AtthavivaraÓaÒhi paccayaniddesapÈÄiyÈ sabbepi satta mahÈvÈrÈ. Vatthussa vattabbatte Èpanne kinti paccayoti tassa nÈmassÈti yojanÈ. EtenÈti “r|pino dhammÈ ar|pÊnaÑ dhammÈnan”ti etena vacanena. KevalassÈti nÈmarahitassa vatthussa. TathÈti nÈmassa paccayabhÈvena.

KatthacÊti “r|pino dhammÈ ar|pÊnaÑ dhammÈnaÑ kaÒci kÈlaÑ sahajÈtapaccayena paccayo”ti etasmiÑ niddese. Ettha hi aÒÒamaÒÒasahajÈtapaccayabhÈvo labbhati. VacanenÈti “aÒÒamaÒÒan”ti iminÈ vacanena pÈÄiyaÑ sahajÈtapaccayabhÈvassa asa~gahitattÈ, atthato pana labbhatevÈti. TenÈha “labbhamÈnepÊ”ti. TassÈti aÒÒamaÒÒapaccayattassa. Evanti “na aÒÒamaÒÒavasenÈ”ti iminÈ pakÈrena. SamudÈyekadesavasena sÈmivacananti avayavÈvayavisambandhe avayavini sÈmivacananti attho, niddhÈraÓe vÈ “kaÓhÈ gÈvÊnan”ti-ÈdÊsu viya.

SahajÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


8. NissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ

8. KismiÒci kÈleti idaÑ na labbhati sabbadÈpi nissayapaccayatÈya labbhamÈnattÈ. SahajaÑ purejanti hi vibhÈgaÑ anÈmasitvÈ nissayatÈmattameva nissayapaccayatÈ. Vatthur|paÑ paÒcavokÈrabhaveti vatthur|paÑ paÒcavokÈrabhave cÈti ca-saddo luttaniddiÔÔho daÔÔhabbo. TassÈti ÈruppavipÈkaÔÔhapanassa. PakÈsetabbattÈti iminÈ apÈkaÔaÑ pÈkaÔaÑ katvÈ vacanena codanÈ anokÈsÈti dasseti.

NissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

9. UpanissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ

9. Upanissaye tayoti anantarÈrammaÓapakat|panissayappabhede tayo upanissaye. Anekasa~gÈhakatÈyÈti anekesaÑ paccayadhammÈnaÑ sa~gahaÓato. Ekanteneva honti cittaniyamahetubhÈvena pavattiniyamato. Yesu pades|ti yesu kusalÈdipadesu. Sa~gahitoti sa~gahaÑ gato, kusalÈdipadesu yesaÑ padÈnaÑyeva anantar|panissayo labbhatÊti attho. Tesu “kesaÒcÊ”ti na vuttaÑ. KasmÈ? Na sakkÈ vattuÑ ekanteneva upalabbhanato. Tes|ti kusalÈkusalapadesu. Na hi kusalo akusalassa anantar|panissayo hoti, akusalo vÈ kusalassa, ÈrammaÓapakat|panissayÈ pana anekantikÈ, tasmÈ tattha “kesaÒcÊ”ti vuttaÑ. SiddhÈnaÑ paccayadhammÈnanti paccayabhÈvena purimanipphannÈnaÑ kusalÈdÊnaÑ kusalassa akusalassa vÈti attho. AkusalÈdÊhÊti yathÈsa~khyaÑ akusalena kusalena vÈ. AvisesenÈti yathÈvuttavisese niyamaÑ aggahetvÈ akusalÈdÊsu akusalakusalÈnaÑ “kesaÒcÊ”ti-ÈdinÈ.

AnÈrammaÓattÈ ÈrammaÓ|panissayaÑ pubbÈparaniyamena appavattito anantar|panissayaÑ na labhatÊti yojanÈ. PakatassÈti nipphÈditassa, upasevitassa vÈ. Na hi r|pasantÈnassa saddhÈdinipphÈdanaÑ atthi, utubhojanÈdi-upasevanaÑ vÈ sambhavati. TenÈha “yathÈ hi -pa- r|pasantÈnenÈ”ti. Nanu ca r|pasantÈne pubbenÈparaÑ viseso


labbhati, so ca na vinÈ samÈnajÈtiyena kÈraÓenÈti svÈyaÑ pakat|panissayalÈbhoti kadÈci Èsa~keyyÈti Èha “yasmiÒcÈ”ti-Èdi. Tattha tanti utubÊjÈdikaÑ kammÈdi ca tena r|pena purimanipphannena. UppÈdanaÑ sÈbhisandhikaÑ daÔÔhabbaÑ. AdhipatÊsu pubbÈbhisa~khÈro viya pakappanaÑ saÑvidahanaÑ. PakaraÓaÑ vuttalakkhaÓena kÈraÓabhÈvena avaÔÔhÈnaÑ, yato kÈraÓaviseso “pakatÊ”ti vuccati. Yad evaÑ kasmÈ r|passeva taÑ paÔikkhipÊyatÊti Èha “yathÈ ca -pa- daÔÔhabbÈ”ti. Evampi utubÊjÈdÊnaÑ a~kurÈdÊsu kathaÑ paccayavisesabhÈvoti Èha “utubÊjÈdayo pana -pa- bhÈvato”ti. Upanissayoti ca yasmÈ balavatÈkÈraÓaÑ adhippetaÑ, tasmÈ na ettha ekantena purimanipphatti icchitabbÈ. Yadi evaÑ pÈÄiyaÑ kathaÑ purimaggahaÓanti Èha “purimapurimÈnaÑyeva panÈ”ti-Èdi. Tepi vÈ parikappanavasena purimanipphannÈyeva nÈma honti. Na hi asaÑviditÈkÈre vatthusmiÑ patthanÈpavattÊti. TenÈha “taÑsamÈnalakkhaÓatÈyÈ”ti.

Dhammeti puggalasenÈsanapaÒÒattÊnaÑ upÈdÈnabh|te dhamme. AyaÑ nayoti paÒÒattimukhena paÒÒapetabbÈ tadupÈdÈnabh|tÈ dhammÈ gayhantÊti yathÈvutto nayo. EtthevÈti “senÈsanampi upanissayapaccayena paccayo”ti etasmiÑyeva vacane. KathaÑ paccuppannassa pakat|panissayabhÈvoti codanÈya “vakkhatÊ”ti-ÈdinÈ ÈgamaÑ dassetvÈ yuttiÑ dassetuÑ paccuppannÈnampi ca tÈdisÈnaÑ pubbe pakatattÈ”ti vuttaÑ. TÈdisÈnanti yÈdisÈ utu-Èdayo paccupaÔÔhitÈ, tÈdisÈnaÑ tato pubbe puretaraÑ pakatattÈ pakat|panissayayogyatÈya ÈpÈditattÈ.

KasiÓÈdÊnampi ÈrammaÓ|panissayatÈ sambhavatÊti katvÈ vuttaÑ “iminÈ adhippÈyena ‘ekaccÈyÈ’ti ÈhÈ”ti. TathÈ hi “kasiÓamaÓÉalaÑ disvÈ”ti-ÈdinÈ tassa upanissayabhÈvo aÔÔhakathÈyaÑ vutto.

Ar|pÈvacarakusalampi upanissayo hoti, pageva kÈmÈvacarar|pÈvacarakusalanti adhippÈyo. TaÑ pana yathÈ upanissayo hoti, taÑ dassetuÑ “yasmiÑ kasiÓÈdimhÊ”ti-Èdi vuttaÑ. AnuppannajhÈnuppÈdaneti r|pÈvacarajjhÈnaÑ sandhÈyÈha, ar|pÈvacarajjhÈne pana vattabbameva natthi. TaduppÈdakakusalÈnanti tassa r|pÈvacaravipÈkassa uppÈdakakusalÈnaÑ,


r|pÈvacarakusalÈnanti attho. PaÔisandhiniyÈmakassÈti r|pÈvacarapaÔisandhiniyÈmakassa. Cutitoti r|pÈvacarapaÔisandhiyÈ anantarapaccayabh|tÈya cutiyÈ. Purimajavanassa vasenÈti cutiyÈ ÈsannajavanabhÈvena. R|pÈvacarakusalaÑ ar|pÈvacaravipÈkassÈti etthÈpi “taduppÈdakakusalÈnan”ti-ÈdinÈ ÈnetvÈ yojetabbaÑ. YathÈ ca “r|pÈvacarakusalaÑ ar|pÈvacaravipÈkassa upanissayo”ti vuttaÑ, evaÑ “kÈmÈvacarakusalampi taduppÈdakakusalÈnan”ti-ÈdinÈ yojetabbaÑ. LokuttaravipÈkassa tebh|makakusalÈnampi pÈdakÈdivasena upanissayabhÈvo pÈkaÔoyeva, tathÈ taÑtaÑbh|makakusalÈnaÑ taÑtaÑbh|makakiriyÈnaÑ, kÈmÈvacarakusalassa r|pÈr|pÈvacarakiriyÈnaÑ, r|pÈvacarakusalassa ar|pÈvacarakiriyÈya upanissayabhÈvoti imamatthaÑ dassento “evaÑ paccekaÑ -pa- veditabbo”ti Èha. “SaddhaÑ upanissÈya dÈnaÑ detÊ”ti-ÈdinÈ pakat|panissayo uddesavaseneva pÈÔho Ègato, na vibhajanavasenÈti Èha “pÈÄiyampi -pa- vissajjito”ti. KusalattikÈdÊsu anulomÈdibhedibhinnattÈ paÒhÈvÈres|ti bahuvacananiddeso.

LokuttaranibbattanaÑ upanissÈya parassa sinehuppÈdane lokuttaradhammÈ upanissayo viya hontÊti ayamettha leso, bhÈvino pana lokuttarassa akusalÈnaÑ upanissayatÈ sambhavatÊti Èha “na idaÑ sÈrato daÔÔhabbanti adhippÈyo”ti. R|pÈvacarÈdikusalÈnanti r|pÈr|pÈvacaralokuttarakusalÈnaÑ uppÈdiyamÈnassa r|pÈvacarakusalassÈti yojanÈ. R|pÈvacarakiriyassa ca ar|pÈvacaravipÈko upanissayo yojanÈ. R|pÈvacarakiriyassa ca ar|pÈvacaravipÈko upanissayo kathanti Èha “pubbe nivutthÈdÊsu -pa- arahato”ti. TaÑ taÑ vipÈkaÑ patthento tassa tassa vipÈkassa hetubh|taÑ kusalaÑ nibbattetÊti vipÈkÈnaÑ kusal|panissayatÈti Èha “catubh|makÈ -pa- upanissayo”ti. LokiyakusalÈnaÑ pana lokuttaravipÈkÈ upanissayo na hontÊti dassento “yadipÊ”ti-ÈdimÈha. Teneva hi “tathÈ tebh|makavipÈko”ti tebh|makaggahaÓaÑ kataÑ. Tattha tenÈti anÈgÈminÈ. Tanti arahattaphalaÑ. TasmÈti adiÔÔhapubbattÈ. TÈni viyÈti sotÈpattiphalÈni viya. Tesanti puthujjanÈdÊnaÑ. ImassÈti anÈgÈmino. IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈ puthujjanÈdÊnaÑ santÈne jhÈnÈdÊnaÑ sotÈpattiphalÈdÊnaÑ na upanissayapaccayo anupaladdhapubbattÈ, evaÑ anÈgÈmino


jhÈnÈdÊnaÑ aggaphalaÑ upanissayapaccayo adiÔÔhapubbattÈ. TenÈha “upaladdhapubbasadisameva hi anÈgatampi upanissayo”ti. AÔÔhakathÈyaÑ pana heÔÔhimaphalÈnaÑ kusal|panissayatÈ vuttÈ eva.

YathÈ vipÈkÈ kusalÈnaÑ, evaÑ kiriyÈpi tesaÑ upanissayo hotÊti taÑ nayaÑ dassetuÑ “kiriyaÑ atthapaÔisambhidÈdin”ti-Èdi vuttaÑ. YonisomanasikÈre vattabbameva natthÊti catubh|makakusalassapi yonisomanasikÈro upanissayo hotÊti ettha vattabbameva natthi, tadatthaÑ yonisomanasikÈraÑ pavattentassÈti attho. Tanti yonisomanasikÈraÑ. Akusalassa ca catubh|makavipÈkassa upanissayo yonisomanasikÈroti yojanÈ. evaÑ kiriyassapÊti yathÈ kusalassa yonisomanasikÈrassa vasena upanissayo vutto, evaÑ kiriyassapi yonisomanasikÈrassa vasena yojetabbanti attho. So hi taÑ upanissÈya rÈgÈdi-uppÈdane akusalassa vuttanayena kusalÈkusal|panissayabhÈvamukhena catubh|makavipÈkassa upanissayo hotiyeva. Yadi kiriyasa~khÈto -pa- hotiyeva, atha kasmÈ pakat|panissayavibhajane kiriyÈ na gahitÈ, utubhojanasenÈsanÈniyeva gahitÈnÊti Èha “nevavipÈkanavipÈkadhammadhammesu -pa- nayadassanamattamevÈ”ti. EvamÈdikanti Èdi-saddena “kusalaÑ dhammaÑ sahajÈto abyÈkato dhammo uppajjati na upanissayapaccayÈ”ti evamÈdikaÑ sa~gaÓhÈti. UpanissayapariyÈyo upanisasaddoti katvÈ vuttaÑ “viÒÒÈÓ|panisaÑ nÈmar|paÑ, nÈmar|p|panisaÒca saÄÈyatananti-ÈdikenÈ”ti. Ettha hi viÒÒÈÓassa nÈmar|pÈnaÑ phassar|pÈdÊnaÑ cakkhÈyatanÈdÊnaÒca upanissayabhÈvo vuttoti.

UpanissayapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

10. PurejÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ

10. Dassitameva nayadassanavasenÈti yojanÈ. Yadi dassitameva, kasmÈ vuttaÑ “sÈvasesavasena desanÈ katÈ”ti Èha “sar|pena adassitattÈ”ti. “YaÑ yaÑ dhammaÑ purejÈtaÑ Èrabbha ye ye dhammÈ uppajjanti


cittacetasikÈ dhammÈ, te te dhammÈ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ purejÈtapaccayena paccayo”ti evaÑ sar|pena pÈÄiyaÑ adassitattÈ. IddhividhÈbhiÒÒÈya cÈti ca-saddena cut|papÈtaÒÈÓassapi sa~gaho daÔÔhabbo. Tassapi hi r|padhammÈrammaÓakÈle aÔÔhÈrasasu yaÑ kiÒci ÈrammaÓapurejÈtaÑ hoti paccuppannÈrammaÓattÈ. “CavamÈne upapajjamÈne”ti hi vuttaÑ. DibbacakkhudibbasotaÒÈÓesu ca vattabbameva natthi.

Itarassapi abhÈvÈti ÈrammaÓapurejÈtassapi abhÈvÈ aggahaÓaÑ paÔisandhibhÈvinoti yojanÈ. Satipi kassaci paÔisandhibhÈvino ÈrammaÓapurejÈte vibh|taÑ pana katvÈ ÈrammaÓakaraÓÈbhÈvato avijjamÈnasadisanti katvÈ vuttaÑ “itarassapi abhÈvÈ”ti. TenevÈha “paÔisandhiyÈ viya aparibyattassa ÈrammaÓassa ÈrammaÓamattabhÈvato”ti. SantÊraÓabhÈvino manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈpi ekanteneva purejÈtapaccayo r|pÈdÊni paÒcÈrammaÓÈnÊti yojanÈ. Ettha ca “manodhÈt|naÒcÈ”ti-Èdi “tadÈrammaÓabhÈvino”ti padassa purato vattabbo, uppaÔipÈÔiyÈ likhitaÑ.

PurejÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

11. PacchÈjÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ

11. NiravasesadassitapurejÈtadassanavasenÈti “catusamuÔÔhÈnikatisamuÔÔhÈnikar|pakÈyassÈ”ti evaÑ niravasesato dassitassa purejÈtassa paccayuppannassa dasanavasena. PaccayÈ hi idha kÈmÈvacarar|pÈvacaravipÈkÈ, tesu kÈmÈvacaravipÈko ca catusama-uÔÔhÈnikar|pakÈyassa paccayo, na itaro. TenevÈha “r|pÈvacaravipÈko pana ÈhÈrasamuÔÔhÈnassa na hotÊ”ti, tasmÈ “tassevÈ”ti vuttepi yathÈrahamattho veditabbo.

PacchÈjÈtapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


12. ŒsevanapaccayaniddesavaÓÓanÈ

12. PakÈrehi guÓitaÑ paguÓaÑ, bahukkhattuÑ pavattiyÈ bhÈvitanti attho. Atisayena paguÓaÑ paguÓataraÑ, tatoyeva balavataraÑ. Tassa bhÈvo, tena paguÓatarabalavatarabhÈvena visiÔÔhaÑ visesappattaÑ. SvÈyaÑ viseso vipÈke natthÊti Èha “etena vipÈkÈbyÈkatato visesetÊ”ti.

ŒsevanapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

13. KammapaccayaniddesavaÓÓanÈ

13. EvaÑsabhÈvÈti kammapaccayena upakÈrakasabhÈvÈ. SamatthatÈti ÈnubhÈvo. TassÈti vipÈkakkhandhakaÔattÈr|pasa~khÈtassa phalassa. KammapaccayabhÈvo vuttoti kammapaccayena paccayabhÈvo vutto. EkavokÈre r|pampÊti ekavokÈrepi r|paÑ na janeti, pageva catuvokÈreti attho.

KammapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

14. VipÈkapaccayaniddesavaÓÓanÈ

14. YathÈ hi r|pabhave saÒÒÊnaÑ taÑnibbattitapuÒÒÈbhisa~khÈreneva r|puppatti, evaÑ asaÒÒÊnampÊti tattha kÈmÈvacarakammunÈ yathÈ vipÈkÈnur|pÈnaÑ paccayo honto kesaÒciyeva hoti, na sabbesaÑ, katthaciyeva hoti, na sabbattha, na evaÑ vipÈkÈnanti Èha “ekantenÈ”ti. TesaÑ vasenÈti tesaÑ vipÈkapaccayalÈbhÊnaÑ vipÈkakkhandhÈnaÑ vasena. Na hÊti-ÈdinÈ “ekantenÈ”ti vuttamatthaÑ byatirekato vibhÈveti. Bh|midvayavipÈkoti kÈmÈvacarar|pÈvacaravipÈko Èrupper|passa na hi paccayoti yojanÈ.

VipÈkapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


15. ŒhÈrapaccayaniddesavaÓÓanÈ

15. KevalÈya ojÈya ajjhoharaÓassa abhÈvÈ “asitapÊtÈdivatth|hi saha ajjhoharitovÈ”ti vuttaÑ. KhÈdanÊyabhojanÊyappabhede asite tÈva kabaÄÊkÈratÈ hotu, pÈtabbÈdike pana kathanti Èha “pÈtabba -pa- hontÊ”ti. Yebhuyyavasena vÈ evaÑ vuttanti veditabbaÑ.

AnupÈlakoti upatthambhako. CittasamuÔÔhÈnassa kÈyassa ÈhÈrapaccayabhÈvo kabaÄÊkÈrÈhÈrassa vicÈretvÈ gahetabbo. KasmÈti ce? Ettha kÈraÓamÈha “na hÊ”ti-ÈdinÈ. Sati hi paccayabhÈve “cittasamuÔÔhÈno kabaÄÊkÈrÈhÈro cittasamuÔÔhÈnassa kÈyassa ÈhÈrapaccayena paccayo”ti-Èdi vattabbaÑ siyÈ, na pana vuttaÑ, nocittasamuÔÔhÈnassa pana vuttaÑ. TenÈha “tividhopi -pa- vutto”ti.

ŒhÈrapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

16. IndriyapaccayaniddesavaÓÓanÈ

16. “MissakattÈ”ti idaÑ indriyatÈya1 r|pÈr|pajÊvitindriyÈnaÑ ekajjhaÑ katvÈ desitataÑ sandhÈya vuttaÑ, tasmÈ missakattÈti r|pajÊvitindriyamissakattÈti attho. JÊvitindriyanti ar|pajÊvitindriyaÑ. Na sabbena sabbaÑ vajjitabbanti yathÈ paÒhÈpucchake ar|pajÊvitindriyaÑ missakattÈ na gahitaÑ, na evamidha ar|pajÊvitindriyaÑ aggahitanti attho.

Ar|pÈnaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ paccayantarÈpekkhÈni ÈvajjanÈrammaÓÈdi-aÒÒapaccayasÈpekkhÈni indriyapaccayÈ siyuÑ cakkhÈdÊnaÑ r|pÈr|pÈnaÑ aÒÒamaÒÒaÑ kadÈcipi avinibbhuttabhÈvassa abhÈvato, paccayantarasamodhÈnÈpekkhatÈya ca. Yo pana nirapekkhoti yathÈ cakkhÈdÊni paccayantaresu sÈpekkhÈni, evaÑ sÈpekkho ahutvÈ yo tattha nirapekkho indriyapaccayo hoti avinibbhuttadhammÈnaÑ yathÈ duvidhampi jÊvitindriyaÑ, so attano -pa- natthÊti yojanÈ. AvinibbhuttÈnaÑ tesampi li~gÈdÊnaÑ siyuÑ vinibbhuttÈnaÑ paccayuppannÈnaÑ indriyapaccayatÈbhÈvassa adiÔÔhattÈ. Nanu cakkhu-ÈdÊnaÑ ______________________________________________________________ 1. IndriyakatÈya (Ka)


vinibbhuttÈnaÑ indriyapaccayabhÈvo diÔÔhoti? SaccaÑ diÔÔho, na pana so samÈnajÈtiyÈti dassento “na hÊ”ti-ÈdimÈha. Sati cevanti evaÑ vuttappakÈre samÈnajÈtiyaÑyeva avinibbhuttassa indriyapaccayabhÈve sati itthipurisindriyehi saddhiÑ. Sahayoge hi idaÑ karaÓavacanaÑ. Yadipi itthipurisindriyÈni li~gÈdÊnaÑ kalalÈdikÈle indriyapaccayataÑ na phareyyuÑ tesaÑ tadÈ abhÈvato. Ye pana r|padhammÈ tadÈ santi, tehi avinibbhuttÈva, tesaÑ kasmÈ na pharantÊti Èha “aÒÒesaÑ panÈ”ti-Èdi. AbÊjabhÈvato animittabhÈvato. Tadanur|pÈnanti kalalÈdi-avatthÈnurupÈnaÑ atthitaÑ icchanti, yato “itthÊ, puriso”ti pakativibhÈgo viÒÒÈyatÊti tesaÑ adhippÈyo.

KusalajÈtiyanti niddhÈraÓe bhummaÑ. Ye pana “kusalajÈtikan”ti paÔhanti, tesaÑ paccattekavacanaÑ. VisuÑ ekajÈti vÈ bh|mi vÈ na hoti tadekadesabhÈvato. Hetu-ÈdÊsupÊti Èdi-saddena “akusalÈhÈresupi eseva nayo”ti evamÈdikaÑ sa~gaÓhÈti. Esa nayoti yvÈyaÑ “bh|mivasena vuttes|”ti-ÈdinÈ ar|pe alabbhamÈnassa indriyapaccayassa aÔÔhapane atthanayo vutto, esa nayo yojetabboti. TathÈ apariyÈpannakusalahetu, tathÈ akusalahet|ti etthÈpi paÔhamÈpariyÈpannakusalahetu domanassasahagatÈkusalahetu ca visuÑ ekajÈti bh|mi vÈ na hontÊti Èruppe alabbhamÈnÈpi visuÑ na ÔhapitÈti yojetabbo. Esa nayo “akusalÈhÈresupi eseva nayo”ti evamÈdÊsu.

Sati sahajÈtapaccayatte uppÈdakkhaÓepi indriyapaccayatÈ siyÈti katvÈ vuttaÑ “sahajÈtapaccayattÈbhÈvaÑ sandhÈyÈ”ti. VuttaÒhi “uppajjamÈno saha uppajjamÈnabhÈvena upakÈrako dhammo sahajÈtapaccayo”ti1. Tassa pana sahajÈtapaccayattÈbhÈvo yadipi aÔÔhakathÈyaÑ “sahajÈtapaccayatÈ pana tassa natthÊ”ti sar|peneva dassito, tathÈpi taÑ ananujÈnanto “uppÈda -pa- nivÈret|n”ti vatvÈ “vakkhatÊ”ti-ÈdinÈ tamatthaÑ samattheti. Kammapaccayasadisanti hi etena tassa uppÈdakkhaÓe paccayabhÈvo pakÈsito. Pavatte cÈti ca-saddena paÔisandhiyaÒca kaÔattÈr|passa r|pajÊvitindriyato aÒÒo indriyapaccayo na hi atthÊti yojanÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 346 piÔÔhe.


paÔiccavÈrÈdayo sampayuttavÈrapariyosÈnÈ cha vÈrÈ uppÈdakkhaÓameva gahetvÈ pavattÈ “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjati hetupaccayÈ”ti-ÈdinÈ, na ÔhitikkhaÓanti adhippÈyo. EvaÒca katvÈti uppÈdakkhaÓameva gahetvÈ pavattattÈ. Etes|ti yathÈvuttesu chasu vÈresu. Keci pana “r|pajÊvitindriyassa anupÈlanaÑ uppÈdakkhaÓe na pÈkaÔaÑ balavaÒca yathÈ ÔhitikkhaÓe pacchÈjÈtÈdipaccayalÈbhato thirabhÈvappattiyÈssa taÑ pÈkaÔaÑ balavaÒca, tasmÈ ‘ÔhitikkhaÓe’ti vuttaÑn”ti vadanti.

IndriyapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

17. JhÈnapaccayaniddesavaÓÓanÈ

17. Somanassadomanassasa~khÈtÈnÊti somanassadomanassapariyÈyena vuttÈni, jhÈna~gabhÈvavisesanato vÈ somanassadomanassabh|tÈneva sukhadukkhÈni jhÈna~gÈni, na itarasukhadukkhÈnÊti jhÈna~gabh|tÈnaÑyeva sukhadukkhÈnaÑ jhÈna~gabhÈvadassanatthaÑ somanassadomanassaggahaÓaÑ kataÑ. IdÈni yathÈvuttameva “dvipaÒcaviÒÒÈÓes|”ti-ÈdinÈ vitthÈrato vibhÈveti, taÑ suviÒÒeyyameva. TenÈti visesanabh|tenasomanassadomanassaggahaÓena.

AbhinipÈtamattattÈti ÈrammaÓakaraÓamattabhÈvato. CintanÈpavattiyÈ upanijjhÈyanapavattiyÈ. YathÈvutteneva kÈraÓenÈti “upanijjhÈnÈkÈrassa abhÈvato”ti etena kÈraÓena. Pubbeti Èdito. CattÈri a~gÈni vajjitÈnÊti sattasu a~gesu dassiyamÈnesu cattÈri a~gÈni vajjitÈni. AÔÔhakathÈ hesÈti lesena apakÈsetabbatÈya kÈraÓamÈha. TÊsupi ekameva vattabbaÑ siyÈ, taÑsamÈnalakkhaÓatÈya itaresaÑ tiÓÓampi gahaÓaÑ hotÊti. TiÓÓaÑ pana vacanenÈti upekkhÈsukhadukkhÈnaÑ ajhÈna~gatÈdassanatthena vacanena. Tato upekkhÈdito aÒÒassa dhammassa cittekaggatÈya jhÈna~ganti uddhaÔabhÈvo Èpajjati ajhÈna~gesu aggahitattÈ. YathÈvuttakÈraÓatoti “upanijjhÈnÈkÈrassa abhÈvato”ti vuttakÈraÓato aÒÒena kÈraÓena anuddhaÔabhÈvo vÈ Èpajjati anupanijjhÈyanasabhÈvehi saddhiÑ aggahitattÈ upanijjhÈyanÈkÈrabhÈvato aÒÒeneva kÈraÓena


cittekaggatÈya pÈÄiyaÑ anuddhaÔabhÈvo Èpajjati. TaÑdosapariharaÓatthanti yathÈvuttadosavinimocanatthaÑ.

Ye panÈti-Èdi padakÈramattadassanaÑ. SomanassÈdÊhÊti somanassadomanassajhÈna~gupekkhÈhi. Avibh|tabhÈvo upekkhanaÑ. UpekkhÈ hi avibh|takiccÈ vuttÈ. SamÈnÈnaÑ kesaÑ? SukhÈdÊnaÑ, kehi? SomanassÈdÊhi, kathaÑ? Sukha -pa- yuttatÈti yojanÈ. Na cittekaggatÈyÈti sukhÈdÊhi, tadaÒÒehi abhiniropanÈdÊhi ca anindriyakiccatÈya ca anupanijjhÈyanakiccatÈya ca asamÈnatÈya paÒcaviÒÒÈÓesu cittekaggatÈya jhÈna~ganti anuddhaÔabhÈve kÈraÓaÑ na vattabbanti. SÈti cittekaggatÈ. EtthÈti “upekkhÈsukhadukkhÈnÊ”ti etasmiÑaÔÔhakathÈvacane na gahitÈ. VicikicchÈyuttamanodhÈtu-ÈdÊs|ti vicikicchÈsampayuttacitte manodhÈtuyÈ sampaÔicchanÈdÊsu ca. TassÈpi cittekaggatÈyapi.

JhÈnapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

18. MaggapaccayaniddesavaÓÓanÈ

18. Duvidhampi sa~kappanti sammÈsa~kappomicchÈsa~kappoti ca evaÑ anavajjasÈvajjabhedena duvidhampi. VÊriyaÑ samÈdhinti etthÈpi eseva nayo. Sa~gaÓhitvÈ vitakkÈdibhÈvasÈmaÒÒena saha gahetvÈ, ekekameva katvÈ gahetvÈti attho. Tehi micchÈvÈcÈkammantÈjÊvehi. IdhÈti imasmiÑ maggapaccayaniddese labbhamÈnÈni ca maggapaccayabhÈvato, ca-saddena alabbhamÈnÈni ca maggapaccayattÈbhÈvÈ. Yadi evaÑ kasmÈ vuttÈnÊti Èha “magga~gavacanasÈmaÒÒenÈ”ti. EvaÑ pariyÈyaniddeso idha kimatthiyoti codanaÑ sandhÈyÈha “evaÒhi suttavohÈropi dassito hotÊ”ti. EvaÑ pana dassentenÈti paramatthato amagga~gÈnipi sutte magga~gavohÈrasiddhiyÈ idha magga~gehi saha dassentena. UddhÈritvÈti paduddhÈraÑ katvÈ. IdÈni micchÈvÈcÈdÊhi saddhiÑ dvÈdasa~gÈni na dassetabbÈni, kasmÈti ceti Èha “na hi pÈÄiyaÑ -pa- vattabbo”ti. TappaÔipakkhabhÈvatoyeva micchÈmagga~gÈni, na micchÈdiÔÔhi-Èdayo viya sabhÈvatoti dhippÈyo.

PariyÈyanippariyÈyamagga~gadassanatthepi atthavacane evaÑ na vattabbamevÈti dassento “pariyÈya -pa- adhikaraÓÈnÊ”ti Èha. TassÈttho–


yathÈ “aÒÒabhÈgiyassa adhikaraÓassÈ”ti ettha pÈÄigata-adhikaraÓasaddapatir|pako aÒÒo adhikaraÓasaddo pÈÄigatatadaÒÒasÈdhÈraÓatÈya ubhayapadattho uddhaÔo “dhikaraÓaÑ nÈma cattÈri adhikaraÓÈnÊ”ti, evamidhÈpi nippariyÈyaÑ itaraÒca magga~gaÑ dassetukÈmena pÈÄigatatadaÒÒasÈdhÈraÓo magga~gasaddo uddharitabbo siyÈ, tathÈ na katanti. TasmÈti yasmÈ pÈÄigatoyeva magga~gasaddo uddhaÔo, na tadaÒÒasÈdhÈraÓo, na ca atthuddhÈramukhena adhippetattho niyamito, tasmÈ. Tes|ti ahetukacittuppÈdesu. “SammÈdiÔÔhi -pa- samÈdhayo”ti ettha sa~kappavÈyÈmasamÈdhayo sammÈmicchÈsaddehi visesetvÈ vuttÈti Èha “sammÈdiÔÔhi-Èdayo yathÈvuttÈ santÊ”ti. Sa~kappavÈyÈmasamÈdhippattÈ pana tattha keci santiyevÈti. Atha vÈ sammÈdiÔÔhi-Èdayoti vuttappakÈre sammÈdiÔÔhi-Èdike anavasese sandhÈya vuttaÑ. TenÈha “yathÈvuttÈ”ti. UppattiÔÔhÈnaniyamanatthattÈ na visesanatthattÈti dhippÈyo.

MaggapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

20. VippayuttapaccayaniddesavaÓÓanÈ

20. SampayogÈsa~kÈvatthubh|toti sampayogÈsa~kÈya adhiÔÔhÈnabh|to. TenÈha aÔÔhakathÈyaÑ “ar|pino hi khandhÈ cakkhÈdÊnaÑ vatth|naÑ abbhantarato nikkhamantÈ viya uppajjantÊ”ti.

VippayuttapaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

21. AtthipaccayaniddesavaÓÓanÈ

21. YasmiÑ sati yaÑ hoti, asati ca na hoti, so tassa paccayoti yadidaÑ samÈsato paccayalakkhaÓaÑ yaÑ sandhÈya sutte vuttaÑ “imasmiÑ sati idaÑ hoti, imasmiÑ asati idaÑ na hotÊ”ti, tayidaÑ atthipaccaye yojetvÈ dassento “yo hÊ”ti-ÈdiÑvatvÈ ayaÒca nayo nibbÈne na labbhati, tasmÈ nibbÈnaÑ atthipaccayabhÈvena na uddhaÔanti dassetuÑ “nibbÈnaÒca -pa- upakÈrakaÑ hotÊ”ti Èha. Tena


paccayadhammÈnaÑ paccayabhÈvo visesato byatirekamukhena pÈkaÔo hotÊti dasseti. NatthibhÈvopakÈrakatÈviruddhoti natthipaccayabhÈvaviruddho. VigatÈvigatapaccayÈ viya hi aÒÒamaÒÒaÑ ujupaccanÊkabhÈvena ÔhitÈ natthi-atthipaccayÈ. Na nibbÈnaÑ atthipaccayo natthibhÈvopakÈrakatÈ-avirodhato. Ye hi atthipaccayadhammÈ, te natthibhÈvopakÈrakatÈviruddhÈ eva diÔÔhÈti adhippÈyo.

Sati ca uppannatteti sambandho. YesaÑ paccayÈ honti ÈhÈrindriyÈti yojanÈ. Ekatoti saha. SahajÈtÈdipaccayattÈbhÈvatoti sahajÈtapurejÈtapacchÈjÈtapaccayattÈbhÈvato. TadabhÈvoti sahajÈtÈdipaccayattÈbhÈvo. Etesanti atthipaccayatÈvasena pavattamÈnÈnaÑ ÈhÈrindriyÈnaÑ. DhammasabhÈvavasenÈti dhammatÈvasena. DhammatÈ hesÈ, yadidaÑ paccayuppannehi saha puretaraÑ pacchÈ ca labbhamÈnÈ ÈhÈrindriyÈ tesaÑ atthipaccayÈ honti, na sahajÈtÈdipaccayÈti. YathÈ vÈ cakkhÈdidvÈrÈnaÑ r|pÈdi-ÈrammaÓÈnaÑ satipi niyatavuttitÈya dvÈrÈrammaÓato viÒÒÈÓassa chabbidhabhÈve ÈrammaÓamanÈmasitvÈ, dvÈrato dvÈramanÈmasitvÈ ÈrammaÓato chabbidhatÈ vuccati, evamidhÈpi ÈhÈrindriyÈnaÑ paccayuppannehi satipi sahajÈtÈdibhÈve ar|pakkhandhÈdivasena sahajÈtÈdibhedabhinnassa atthipaccayassa dassitattÈ paÒhÈvÈre ÈhÈrindriyÈnaÑ vasena Ègate catutthapaÒcamakoÔÔhÈsabh|te atthipaccayavisese sahajÈtÈdibhedaÑ ÈmasituÑ na labbhatÊti dassetuÑ aÔÔhakathÈyaÑ “ÈhÈro indriyaÒca sahajÈtÈdibhedaÑ na labhatÊ”ti vuttaÑ, na pana ÈhÈrindriyesu sahajÈtÈdibhÈvassa abhÈvato. Evampettha attho daÔÔhabbo.

AtthipaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _______

22-24. Natthivigata-avigatapaccayaniddesavaÓÓanÈ

22-24. EtthÈti natthipaccaye. NÈnanti nÈnattaÑ. EtenÈti anantarapaccayato natthipaccayassa visesamattadÊpanena “paccayalakkhaÓameva hettha nÈnan”ti iminÈ vacanena. Atthoti dhammo. ByaÒjanasa~gahiteti


“natthipaccayo vigatapaccayo”ti evamÈdibyaÒjanena sa~gahite. PaccayalakkhaÓamatteti ettha pavatti-okÈsadÈnena upakÈrakÈ ar|padhammÈ, vigatabhÈvena upakÈrakÈti evamÈdike paccayÈnaÑ lakkhaÓamatte.

PaccayaniddesavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

Paccayaniddesa pakiÓÓakaviniccha yakathÈvaÓÓanÈ

ŒdimapÈÔhoti purimapÈÔho. TathÈ ca satÊti dosassapi sattarasahi paccayehi paccayabhÈve sati. AdhipatipaccayabhÈvopissa anuÒÒÈto hotÊti Èha “dosassapi garukaraÓaÑ pÈÄiyaÑ vattabbaÑ siyÈ”ti. “SesÈnan”ti vacaneneva nivÈritoti kadÈci Èsa~keyyÈti taÑnivattanatthamÈha “na ca sesÈnan”ti-Èdi. PurejÈtÈdÊhÊti purejÈtakammÈhÈrajhÈnindriyamaggavipÈkapaccayehi. TannivÈraÓatthanti tassa yathÈvuttadosassa nivÈraÓatthaÑ. VisuÒca aggahetvÈti lobhamohÈ vipÈkapaccayÈpi na honti, tathÈ dosoti evaÑ visuÒca aggahetvÈ. PhoÔÔhabbÈyatanaÑ kÈyaviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ÈrammaÓÈdipaccayo hontaÑyeva pathavÊ-ÈdisabhÈvattÈ attanÈ sahajÈtÈnaÑ sahajÈtÈdipaccayÈ hontiyevÈti vuttaÑ “phoÔÔhabbÈyatanassa sahajÈtÈdipaccayabhÈvaÑ dassetÊ”ti. “SabbadhammÈnan”ti “sabbe dhammÈ manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ ÈrammaÓapaccayena paccayo”ti ettha vutte sabbadhamme sandhÈyÈha “sabbadhammÈnaÑ yathÈyogaÑ hetÈdipaccayabhÈvaÑ dassetÊ”ti. Na hi etaÑ -pa- bhÈvadassanaÑ, atha kho ekadhammassa anekapaccayabhÈvadassanaÑ, tasmÈ “etena phoÔÔhabbÈyatanassÈ”ti-Èdi vuttanti adhippÈyo. R|pÈdÊnanti r|pÈyatanÈdÊnaÑ.

BhedÈti visesÈ. BhedaÑ anÈmasitvÈti cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu-ÈdivisesaÑ aggahetvÈ. Te evÈti yathÈvuttavisesÈnaÑ sÈmaÒÒabh|te khandhe eva. YaÑ sandhÈya “evaÑ na sakkÈ vattun”ti vuttaÑ, taÑ vibhÈvetuÑ “na hÊ”ti-Èdi vuttaÑ. PaÔÔhÈnasaÑvaÓÓanÈ hesÈti etena sutte vuttapariyÈyamaggabhÈvenettha na sakkÈ micchÈvÈcÈdÊnaÑ maggapaccayaÑ vattunti dasseti. SesapaccayabhÈvoti maggapaccayaÑ ÔhapetvÈ yathÈvuttehi sesehi


aÔÔhÈrasahi paccayeti paccayabhÈvo. Adhipatipaccayo na hotÊti ÈrammaÓÈdhipatipaccayo na hoti. Tanti vicikicchaÑ. TatthÈti yathÈvuttesu ahirikÈdÊsu.

DasadhÈ paccayÈ honti, puna tathÈ hadayavatthunti idaÑ atthamattavacanaÑ. PÈÔho pana “hadayavatthu tesaÒceva vippayuttassa ca vasena dasadhÈ paccayo hotÊ”ti veditabbo. R|pasaddagandharasÈyatanamattamevÈti idaÑ r|pÈdÊnaÑ sahajÈtapaccayatÈya viya nissayapaccayatÈya ca abhÈvato, purejÈtapaccayatÈya ca bhÈvato vuttaÑ. EtÈnÊti yathÈvuttÈni r|pasaddagandharasÈrammaÓÈni. SabbÈtikkantapaccayÈpekkhÈti “ekadhammassa anekapaccayabhÈvato”ti etasmiÑ vicÈre hetu-Èdi-atikkantapaccayÈpekkhÈ etesaÑ r|pÈdÊnaÑ apubbatÈ natthi, atha kho ÈrammaÓa-ÈrammaÓÈdhipati-ÈrammaÓ|panissayapaccayÈpekkhÈ. Na hi r|pÈdÊni hetusahajÈtÈdhipati-Èdivasena paccayÈ hontÊti. TassÈti r|pajÊvitindriyassa purejÈtapaccayabhÈvato apubbatÈ, tasmÈ taÑ ek|navÊsatividho paccayo hotÊti vuttaÑ hoti. SattadhÈ paccayabhÈvo yojetabbo, na hi ojÈ purejÈtapaccayo na hotÊti.

Atthoti vÈ hetu-ÈdidhammÈnaÑ sabhÈvo veditabbo. So hi attano paccayuppannehi araÓÊyato upagantabbato, ÒÈÓena vÈ ÒÈtabbato “attho”ti vuccati. ŒkÈroti tasseva pavatti-ÈkÈro, yena attano paccayuppannÈnaÑ paccayabhÈvaÑ upagacchatÊti evamettha attho daÔÔhabbo. TaÑ pana vippayuttaÑ. “SattahÈkÈrehÊ”ti paÔhÈnassa kÈraÓamÈha “ukkaÔÔhaparicchedo hÊ”ti-ÈdinÈ.

YaÑ kammapaccayo -pa- daÔÔhabbaÑ ÈsevanakammapaccayÈnaÑ paccayuppannassa anantaraÔÔhÈnatÈya. SahajÈtampi hi anantaramevÈti. Koci panetthÈti ettha etasmiÑ pakat|panissayasamudÈye koci tadekadesabh|to kammasabhÈvo pakat|panissayoti attho. TatthÈti “yadidaÑ ÈrammaÓapurejÈte panettha indriyavippayuttapaccayatÈ na labbhatÊ”ti vuttaÑ, tasmiÑ, tasmiÑ vÈ ÈrammaÓapurejÈtaggahaÓe. Vatthussa vippayuttapaccayatÈ labbhatÊti na vattabbÈ. Na hi ÈrammaÓabh|taÑ vatthu vippayuttapaccayo hoti, atha kho nissayabh|tamevÈti. Ito uttarÊti ettha “ito”ti idaÑ paccÈmasanaÑ purejÈtaÑ vÈ sandhÈya ÈrammaÓapurejÈtaÑ vÈ. Tattha paÔhamanayaÑ apekkhitvÈ


vuttaÑ “purejÈtato paratopÊ”ti. Tena kammÈdipaccayesupi vakkhamÈnesu labbhamÈnÈlabbhÈmÈnaÑ veditabbanti vuttaÑ hoti. DutiyaÑ pana nayaÑ anapekkhitvÈ aÔÔhakathÈyaÑ Ègatavasena vuttaÑ “ito vÈ indriyavippayuttato”ti, attanÈ vuttanayena pana “nissayindriyavippayuttato vÈ”ti. Tattha vattabbaÑ sayamevÈha “ÈrammaÓÈdhipatÊ”ti-Èdi. KammÈdÊsu labbhamÈnÈlabbhamÈnaÑ na vakkhati “ito uttarÊ”ti-ÈdinÈ pageva atidesassa katattÈ, tasmÈ purimoyeva purejÈtatopÊti vutta-atthoyeva adhippeto.

“MaggapaccayataÑ avijahantovÈ”ti iminÈ ca maggapaccayo vuttoti “maggavajjÈnaÑ navannan”ti vuttaÑ pacchimapÈÔhe, purimapÈÔhe pana “maggapaccayataÑ avijahantovÈ”ti vuttattÈ eva maggapaccayena saddhiÑ sahajÈtÈdipaccayÈ gahetabbÈti “dasannan”ti vuttaÑ. Tattha pacchimapÈÔhe “ekÈdasahÈkÈrehÊ”ti vattabbaÑ, purimapÈÔhe “dvÈdasahÊ”ti.

SamanantaraniruddhatÈya ÈrammaÓabhÈvena cÈti vijjamÈnampi visesamanÈmasitvÈ kevalaÑ samanantaraniruddhatÈya ÈrammaÓabhÈvena, na ca samanantaraniruddhatÈ-ÈrammaÓabhÈvasÈmaÒÒenÈti attho. “IminÈ upÈyenÈ”ti paccayasabhÈgatÈdassanena paccayavisabhÈgatÈdassanena ca vuttaÑ padadvayaÑ ekajjhaÑ katvÈ paduddhÈro katoti dassento “hetu-ÈdÊnaÑ sahajÈtÈnaÑ -pa- yojetabbÈ”ti Èha. Hetu-ÈrammaÓÈdÊnaÑ sahajÈtÈsahajÈtabhÈvena aÒÒamaÒÒavisabhÈgatÈti yojanÈ. EvamÈdinÈti Èdi-saddena purejÈtÈnaÑ cakkhÈdÊnaÑ r|pÈdÊnaÒca purejÈtabhÈvena sabhÈgatÈ, pavattiyaÑ vatthukhandhÈdÊnaÑ purejÈtapacchÈjÈtÈnaÑ purejÈtapacchÈjÈtabhÈvena visabhÈgatÈti evamÈdÊnampi sa~gaho daÔÔhabbo. Hetunahetu-ÈdibhÈvatopi cettha yugaÄakato viÒÒÈtabbo vinicchayo. Hetupaccayo hi hetubhÈvena paccayo, itare tadaÒÒabhÈvena. Evamitaresupi yathÈrahaÑ yugaÄakato veditabbo.

UbhayappadhÈnatÈti jananopatthambhanappadhÈnatÈ. ®hÈnanti padassa atthavacanaÑ kÈraÓabhÈvoti vinÈpi bhÈvapaccayaÑ bhÈvapaccayassa attho ÒÈyatÊti. UpanissayaÑ bhindantenÈti anantar|panissayapakat|panissayavibhÈgena vibhajantena. Tayopi upanissayÈ vattabbÈ upanissayavibhÈgabhÈvato. UpanissayaggahaÓameva kÈtabbaÑ sÈmaÒÒar|pena. TatthÈti evamavaÔÔhite


anantar|panissayapakat|panissayoti bhindanaÑ vibhÈgakaraÓaÑ yadi pakat|panissayassa r|pÈnaÑ paccayattÈbhÈvadassanatthaÑ, nanu ÈrammaÓ|panissaya-anantar|panissayÈpi r|pÈnaÑ paccayÈ na hontiyevÈti? SaccaÑ na honti, te pana dassitanayÈti tadekadesena itarampi dassitameva hotÊti imamatthaÑ dassento “ÈrammaÓaÑ -pa- daÔÔhabban”ti Èha. TaÑsamÈnagatikattÈti tehi anantarÈdÊhi samÈnagatikattÈ ar|pÈnaÑyeva paccayabhÈvato. Tanti purejÈtapaccayaÑ. TatthÈti anantarÈdÊsu paÔhitvÈ.

PaccayaniddesapakiÓÓakanicchayakathÈvaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PucchÈvÈra 1. PaccayÈnulomavaÓÓanÈ

EkekaÑ tikaÑ dukaÒcÈti kusalattikÈdÊsu bÈvÊsatiyÈ tikesu hetudukÈdÊsu sataÑ dukesu ekekaÑ tikaÑ dukaÒca. Na tikadukanti tulyayogÊnaÑ na tikadukanti attho. TikavisiÔÔhaÑ pana dukaÑ, dukavisiÔÔhaÒca tikaÑ, tikavisiÔÔhatikadukavisiÔÔhadukesu viya nissÈya upari desanÈ pavattÈ evÈti.

Ye kusalÈdidhamme paÔiccÈti vuttÈ “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjati hetupaccayÈ”ti-ÈdÊsu, te kusalÈdidhammÈ paÔiccatthaÑ pharantÈ hetu-ÈdipaccayaÔÔhaÑ sÈdhentÈ kusalÈdipaccayÈ cevÈti attho. TenevÈhÈti yasmÈ paccayadhammÈnaÑ paccayuppannesu paÔiccatthapharaÓaÑ ubhayesaÑ tesaÑ sahabhÈve sati, nÈÒÒathÈ. Teneva kÈraÓenÈha “te ca kho sahajÈtÈvÈ”ti. Teti hetu-ÈdipaccayÈ. Tesu hi hetusahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayÈdayo sahajÈtÈ, anantarasamanantarÈdayo asahajÈtÈ paccayÈ hontÊti. Etehi dvÊhi vÈrehi itaretaratthabodhanavasena pavattÈya desanÈya kiÑ sÈdhitaÑ hotÊti Èha “evaÒca niruttikosallaÑ janitaÑ hotÊ”ti.

Te te paÒhe uddharitvÈti “siyÈ kusalo dhammo kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo”ti-Èddayo ye ye paÒhÈ vissajjanaÑ labhanti, te te paÒhe uddharitvÈ. PamÈdalekhÈ esÈti idaÑ “kusalo hetu hetusampayuttakÈnaÑ dhammÈnan”ti likhitaÑ sandhÈya vuttaÑ. PaÔiccasahajÈtavÈresu sahajÈtapaccayo, paccayanissayavÈresu nissayapaccayo,


saÑsaÔÔhasampayuttavÈresu sampayuttapaccayo ekantikoti katvÈ vuttoti Èha “purimavÈresu -pa- niyametvÈ”ti. TatthÈti tesu purimavÈresu chasu. NaviÒÒÈyanti sar|pato anuddhaÔattÈ. EvamÈdÊhi paÒhehi. HetÈdipaccayapaccayuppannes|ti hetu-ÈdÊsu paccayadhammesu sampayuttakkhandhÈdibhedesu tesaÑ paccayuppannesu. NiddhÈraÓe cetaÑ bhummaÑ. HetÈdipaccayÈnaÑ nicchayÈbhÈvatoti “ime nÈma te hetu-Èdayo paccayadhammÈ”ti nicchayÈbhÈvato sar|pato aniddhÈritattÈ. YathÈ hi nÈma nÈnÈjaÔÈjaÔitaÑ gumbantaragataÒca taÑsadisaÑ sar|pato adissamÈnaÑ idaÑ tanti na vinicchinÊyati, evaÑ ÒÈtuÑ icchitopi attho sar|pato aniddhÈrito nijjaÔo nigumbo ca nÈma na hoti nicchayÈbhÈvato, sar|pato pana tasmiÑ niddhÈrite tabbisayassa nicchayassa vasena puggalassa asambuddhabhÈvÈppattiyÈ1 so paÒho nijjaÔo nigumbo ca nÈma hotÊti Èha “nicchayÈbhÈvato te paÒhÈ nijjaÔÈ nigumbÈ ca katvÈ na vibhattÈ”ti, “na koci pucchÈsa~gahito -pa- vibhattÈ”ti ca. Tanti paÒhÈvissajjanaÑ sandhÈya nijjaÔatÈ na vuttÈ, atha kho nicchayuppÈdananti adhippÈyo.

®hapanaÑ nÈma idha vineyyasantÈne patiÔÔhapanaÑ, taÑ pana tassa atthassa dÊpanaÑ jotananti Èha “pakÈsitattÈ”ti. PakÈrehÊti hetu-ÈdipaccayappakÈrehi, kusalÈdipaccayapaccayuppannappakÈrehi vÈ. 25-34. ParikappanaÑ vidahananti katvÈ Èha “parikappapucchÈti vidhipucchÈ”ti. SiyÈti bhaveyyÈti attho. Eso vidhi kiÑ atthÊti etena “siyÈ”ti vidhimhi kiriyÈpadaÑ. PucchÈ pana vÈkyatthasiddhÈ veditabbÈ. Tameva hi vÈkyatthasiddhaÑ pucchaÑ dassetuÑ aÔÔhakathÈyampi “kiÑ so kusalaÑ dhammaÑ paÔicca siyÈ”ti vuttaÑ. SaÑpucchanaÑ parikappapucchÈti tasmiÑ pakkhe hi kiriyÈya padeneva pucchÈ vibhÈvÊyatÊti vuttaÑ hotÊti. “SiyÈ kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjeyya hetupaccayÈ”ti ettha “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca hetupaccayÈ”ti ubhayamidaÑ paccayavacanaÑ, “kusalo dhammo uppajjeyyÈ”ti paccayuppannavacanaÑ. Tesu paccayadhammassa paccayabhÈve vibhÈvite paccayuppannassa uppatti atthato vibhÈvitÈyeva hotÊti paccayadhammova pucchitabbo. Tattha ca paccayadhammavisiÔÔho paÔiccattho vÈ pucchitabbo siyÈ paccayavisiÔÔho vÈti duvidhÈ pucchitabbÈyeva atthavikappÈ aÔÔhakathÈyaÑ vuttÈ. Tesu paÔhamasmiÑ ______________________________________________________________ 1. AsammuÄhabhÈvÈppattiyÈ (Ka)


pucchÈ sadosÈti dassento “yo kusalo dhammo uppajjeyyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha sabbapucchÈnaÑ pavattitoti kusalam|lÈdÊnaÑ sattasattapucchÈnaÑ pavattanato, uppajjamÈnaÑ kusalaÑ. Tehi paccayehÊti pacchÈjÈtavipÈkapaccayehi uppatti anuÒÒÈtÈti Èpajjati, na ca taÑ yuttanti adhippÈyo. TaÑtaÑpaccayÈti tato tato yonisomanasikÈrÈdipaccayato. BhavanamatthitÈ ettha na ca pucchitÈti “kiÑ siyÈ”ti vuttayojanÈya dosamÈha. EvaÒca katvÈti uppattiyÈ eva pucchitattÈ.

TatthÈti “atha vÈ”ti-ÈdinÈ vutte atthantare. UppajjeyyÈti uppattiÑ anujÈnitvÈti “uppajjeyyÈ”ti ettha vuttaÑ kusalapaccayaÑ uppattiÑ anujÈnitvÈ. TassÈti uppattiyÈ. Bhavanapucchananti hetupaccayÈ bhavanapucchÈnaÑ na yuttanti sambandho. Puna tassÈti hetupaccayÈ uppattiyÈ. Bhavanapucchananti kevalaÑ bhavanapucchanaÑ. TasmÈti yasmÈ vuttanayena ubhayatthÈpi uppatti-anujÈnanamukhena bhavanapucchÈnaÑ ayuttaÑ, tasmÈ. AnujÈnanaÒca aÔÔhakathÈyaÑ vutte atthavikappadvaye atthato ÈpannaÑ, taÑ ananujÈnanto Èha “ananujÈnitvÈvÈ”ti-Èdi. SaÑpucchanamevÈti iminÈ saÑpucchane “uppajjeyyÈ”ti idaÑ kiriyÈpadanti dasseti. Yadi evaÑ “siyÈ”ti idaÑ kathanti Èha “siyÈti -pa- pucchatÊ”ti. AyaÑ nayoti “siyÈ”ti-ÈdinÈ anantaravutto atthanayo. Na viÒÒÈyati anÈmaÔÔhavisesattÈ. Dvepi pucchÈti sambavanapucchÈ tabbisesapucchÈ cÈti duvidhÈpi pucchÈ ekÈyeva pucchÈ saÑpucchanabhÈvato ekÈdhikaraÓabhÈvato ca.

Gamanussukkavacananti gamanassa ussukkavacanaÑ. GamanakiriyÈya yathÈ attano kattÈ upari kattabbakiriyÈya yogyar|po hoti, evameva ÔhÈnaÑ gamanussukkanaÑ tassa bodhanaÑ vacanaÑ. EvaÑbh|tÈ ca kiriyÈ yasmÈ atthato kiriyantarÈpekkhÈ nÈma hoti, tasmÈ vuttaÑ “gamanassa -pa- attho”ti. KathaÑ panetasmiÑ sahajÈtapaccayapaÔÔhÈne paÔiccavÈre paÔiccasaddassa pacchimakÈlakiriyÈpekkhatÈti codanaÑ manasi katvÈ Èha “yadipÊ”ti-Èdi. TenetaÑ dasseti “asatipi paÔi-ayanuppajjanÈnaÑ kÈlabhede aÒÒatra hetuphalesu dissamÈnaÑ purimapacchimakÈlataÑ hetuphalatÈsÈmaÒÒato idhÈpi samÈropetvÈ ruÄhÊvasena purimapacchimakÈlavohÈro kato”ti. TenÈha “gahaÓappavatti-ÈkÈravasena -pa- daÔÔhabbo”ti. Tattha attapaÔilÈbho uppÈdoti attho.


Gamananti “paÔiccÈ”ti ettha labbhamÈnaÑ ayanakiriyaÑ pariyÈyantarenÈha. SÈ panatthato pavatti, pavatti ca dhammÈnaÑ yathÈpaccayaÑ uppattiyeva. SabhÈvadhammÈnaÒhi uppattiyaÑ loke sabbo kiriyÈkÈrakavohÈro, tasmÈ “paÔiccÈ”ti ettha labbhamÈnaÑ yaÑ paÔi-ayanaÑ paÔigamanaÑ atthato paÔi-uppajjamÈnaÑ, taÒca gacchantÈdi-apekkhÈya hotÊti Èha “gacchantassa paÔigamanaÑ, uppajjantassa paÔi-uppajjanan”ti. TayidaÑ gamanapaÔigamanaÑ, uppajjanapaÔi-uppajjanaÑ samÈnakiriyÈ. KathaÑ? YasmÈ paÔikaraÓaÑ paÔisaddattho. TasmÈti yasmÈ sahajÈtapaccayabh|tassa uppajjantassa paÔi-uppajjanaÑ “paÔicca uppajjatÊ”ti ettha attho, tasmÈ. TadÈyattuppattiyÈti sahayoge karaÓavacanaÑ, karaÓatthe, hetutthe vÈ, tasmiÑ uppajjamÈne kusaladhamme ÈyattÈya paÔibaddhÈya uppattiyÈ saheva paÔigantvÈti attho. Tena paÔi-ayanattalÈbhÈnaÑ samÈnakÈlataÑ dasseti. TenevÈha “sahajÈtapaccayaÑ katvÈti vuttaÑ hotÊ”ti-Èdi. Nanu ca samÈnakÈlakiriyÈyaÑ Êdiso saddappayogo natthi, purimakÈlakiriyÈyameva ca atthÊti? NÈyamekanto samÈnakÈlakiriyÈyampi kehici icchitattÈ. TathÈ hi–

“NihantvÈ timiraÑ loke, udito sataraÑsami. Lokekacakkhubh|toya-matthameti divÈkaro.

SirÊvilÈsar|pena, sabbasobhÈvibhÈvinÈ. ObhÈsetvÈdito buddho, sarataÑsi yathÈ paro”ti–

ca payogÈ dissanti. 35-38. TÈs|ti dukam|lakanaye hetÈrammaÓaduke ek|napaÒÒÈsapucchÈ, tÈsu. HetÈrammaÓaduketi “hetupaccayÈ ÈrammaÓapaccayÈ”ti evaÑ hetupaccaya-ÈrammaÓapaccayÈnaÑ vasena Ègate paccayaduke. DvinnaÑ pucchÈnaÑ dassitattÈti yasmiÑ vÈcanÈmagge kusalapadam|lÈ kusalapadÈvasÈnÈ, kusalÈdipadattayam|lÈ kusalÈdipadattayÈvasÈnÈ ca ek|napaÒÒÈsÈya pucchÈnaÑ ÈdipariyosÈnabh|tÈ dve eva pucchÈ dassitÈ, taÑ sandhÈya vuttaÑ. EtthÈti etasmiÑ paÓÓattivÈre pucchÈnaÑ vutto na paccayÈnanti attho. PucchÈya hi vasena hetupaccaye hetupaccayasa~khÈtaÑ ekam|laÑ etassÈti ekam|lako, nayasaddÈpekkhÈya cÈyaÑ pulli~ganiddeso. EvaÑ ÈrammaÓapaccayam|lakÈdÊsu. TathÈ


hetu-ÈrammaÓapaccayasa~khÈtÈni dve m|lÈni etassÈti dvim|lakoti-ÈdinÈ yojetabbÈ. PaccayÈnaÑ pana vuccamÈne paÔhamanayassa ekam|lakatÈ na siyÈ. Na hi tattha paccayantaraÑ atthi, yaÑ m|labhÈvena vattabbaÑ siyÈ. TenÈha “paccayÈnaÑ pana vasenÈ”ti-Èdi. HetÈrammaÓadukÈdÊnanti avayave sÈmivacanaÑ, adhipati-ÈdÊnanti sambandho. Tato paraÑ m|lassa abhÈvato sabbam|lakaÑ anavasesÈnaÑ paccayÈnaÑ m|labhÈvena gahitattÈ. Na hi m|lavantabhÈvena gahitÈ paccayÈ m|labhÈvena gayhanti. PaccayagamanaÑ pÈÄigamananti viÒÒÈyati abhidheyyÈnur|paÑ li~gavacanÈnÊti katvÈ. IdhÈti anulome. Ca-saddo upacayattho. So tevÊsatim|lassa sabbam|labhÈvaÑ upacayena vuccamÈnaÑ joteti. 39-40. EvaÑ satÊti “ÈrammaÓapaccayÈ hetupaccayÈ”ti ÈrabhitvÈ “ÈrammaÓapaccayÈ avigatapaccayÈ, ÈrammaÓapaccayÈ hetupaccayÈ”ti evaÑ vÈcanÈmagge sati. Cakkabandhanavasena pÈÄigati Èpajjatu, ko dosoti kadÈci vadeyyÈti Èha “heÔÔhimasodhanavasena ca idha abhidhamme pÈÄi gatÈ”ti. TathÈ hi khandhavibha~gÈdÊsupi pÈÄi heÔÔhimasodhanavasena pavattÈ. GaÓanacÈrena tamatthaÑ sÈdhetuÑ “evaÒca katvÈ”ti-Èdi vuttaÑ. ŒrammaÓÈdÊs|ti ÈrammaÓam|lakÈdÊsu nayesu. TasmiÑ tasminti tasmiÑ tasmiÑ ÈrammaÓÈdipaccaye. Suddhikatoti suddhikanayato. TasmÈti ÈrammaÓam|lakÈdÊsu suddhikanayassa alabbhamÈnattÈ. Ekam|lakanayo daÔÔhabbo ÈrammaÓam|laketi adhippÈyo. “ŒrammaÓapaccayÈ -pa- avigatapaccayÈti vÈ”ti-Èdi tÈdisaÑ vÈcanÈmaggaÑ sandhÈya vuttaÑ. Yattha “ÈrammaÓapaccayÈ hetupaccayÈ, ÈrammaÓapaccayÈ adhipatipaccayÈ, ÈrammaÓapaccayÈ -pa- avigatapaccayÈ”ti evaÑ ÈrammaÓam|lake anantarapaccayam|labh|tÈ ÈrammaÓapaccayapariyosÈnameva ekam|lakaÑ dassetvÈ upari avasiÔÔha-ekam|lakato paÔÔhÈya yÈva sabbam|lake vigatapaccayÈ, tÈva saÑkhipitvÈ avigatapaccayova dassito. TenÈha “ekam|lakes|”ti-Èdi. Ito paresupi edisesu ÔhÈnesu eseva nayo. M|lameva dassetvÈti adhipatim|lake ekam|lakassa Èdimeva dassetvÈ. Na suddhikadassananti na suddhikanayadassanaÑ. “Suddhikanayo hi1 visesÈbhÈvato ÈrammaÓam|lakÈdÊsu na labbhatÊ”ti hi vuttaÑ. NÈpi ______________________________________________________________ 1. So ca (M|laÔÊkÈyaÑ)


sabbam|lake katipayapaccayadassanaÑ upari sabbam|lake ekam|lakassa ÈgatattÈ. 41. EkasmiÒcÈti avigatam|lakÈdike ca naye. Sa~khepantaragatoti sa~khepassa sa~khipitassa abbhantaragato, sa~khipitabboti attho. MajjhimÈnaÑ dassananti majjhimÈnaÑ nayato dassanaÑ, aÒÒathÈ sa~khepo eva na siyÈ. Gatidassananti antadassanaÑ akatvÈ pÈÄigatiyÈ dassanaÑ, taÒca Èdito paÔÔhÈya katipayadassanameva. Tena vigatapaccayuddhÈraÓena osÈnacatukkaÑ dasseti avigatam|lake vigatapaccayassa osÈnabhÈvato. Sabbam|lakassa avasÈnena “vigatapaccayÈ”ti padena.

YathÈ hetu-ÈdÊnaÑ paccayÈnaÑ uddesÈnupubbiyÈ dukatikÈdiyojanÈ katÈ, evaÑ tattha ÈrammaÓÈdipaccaye la~ghitvÈpi sakkÈ yojanaÑ kÈtuÑ, tathÈ kasmÈ na katÈ? Yadipi anavasesato paccayÈnaÑ m|labhÈvena gahitattÈ kesaÒci kehici yojane atthaviseso natthi, ÈrammaÓam|lakÈdÊsu pana ÈrammaÓÈdhipatidukÈdÊnaÑ hetum|lake ca hetu-adhipati-anantaratikÈdÊnaÑ taÑtaÑavasiÔÔhapaccayehi yojanÈya attheva viseso, evaÑ santepi yasmÈ uppaÔipÈÔiyÈ yojanÈ na sukhaggahaÓÈ, sakkÈ ca ÒÈÓuttarena puggalena yathÈdassitena nayena yojitunti uppaÔipÈÔiyÈ paccaye aggahetvÈ paÔipÈÔiyÈva te yojetvÈ dassitÈti imamatthamÈha “ettha cÈ”ti-ÈdinÈ.

TaÒcÈ gamanaÑ yuttanti yaÑ sabbehi tikehi ekekassa dukassa yojanÈvasena pÈÄigamanaÑ, taÑ yuttaÑ tikesu dukÈnaÑ pakkhepabhÈvato. TatthÈti dukesu. Ekekasminti ekekasmiÑ dukatike. NayÈti anulomanayÈdayo vÈre vÈre cattÈro nayÈ, pucchÈ pana sattavÊsati. Yadi evaÑ kasmÈ hetudukena samÈnÈti? TaÑ tikapadesu paccekaÑ hetudukassa labbhamÈnassa hetudukabhÈvasÈmaÒÒato vuttaÑ.

VuttanayenÈti “na hÊ”ti-ÈdinÈ dukatike vuttanayena. Tattha hi na dukassa yojanÈ atthi, atha kho dukÈnaÑ ekekena padena tikassa yojanÈ. TenÈha “ekeko tiko dukasatena yojito”ti. Ekekasminti tikaduke.


TikÈdayo cha nayÈti “tikaÒca paÔÔhÈnavaran”ti-ÈdinÈ gÈthÈyaÑ vuttÈ tikapaÔÔhÈnÈdayo cha nayÈ. SattavidhampÊti vÈrabhedena sattadhÈ bhinditvÈ vuttampi. Anulomanti paccayÈnulomaÑ anulomabhÈvasÈmaÒÒena saha gahetvÈ. TathÈ catubbidhampi tikapaÔÔhÈnaÑ tikapaÔÔhÈnatÈsÈmaÒÒena, dukapaÔÔhÈnÈdÊni ca cattÈri cattÈri taÑsÈmaÒÒena saha gahetvÈ. ImamatthaÑ gahetvÈ “tikaÒca paÔÔhÈnavaran”ti gÈthÈya adhippÈyavibhÈvanavasena “anulomamhÊ”ti-ÈdinÈ vuttaÑ imamatthaÑ gahetvÈ. Sattappabhedeti paÔiccavÈrÈdivasena sattappabhede. Chapi ete tikÈdibhedena catucatuppabhedÈ dhammÈnulomÈdivasena cha uddharitabbÈti idaÑ dassetÊti yojanÈ. AyaÒhettha sa~khepattho–dhammÈnulomÈdivibhÈgabhinnÈpi tikÈdibhÈvasÈmaÒÒena ekajjhaÑ katvÈ vuttÈ tikapaÔÔhÈnÈdisa~khÈtÈ tikÈdayo cha dhammanayÈ paÔiccavÈrÈdivasena vibhajiyamÈnÈ tattha tattha niddhÈriyamÈne anulomatÈsÈmaÒÒena anulomanti ekato gahite paccayÈnulome suÔÔhu ativiya gambhÊrÈti. AÔÔhakathÈyaÑ pana “idha pana ayaÑ gÈthÈ tasmiÑ dhammÈnulome paccayÈnulomaÑ sandhÈya vuttÈ”ti dhammÈnulomo paccayÈnulomassa visesanabhÈvena niyametvÈ vutto. Esa nayo paccanÊyagÈthÈdÊsupi. tikapaÔÔhÈnassa dukapaÔÔhÈnassa ca pubbe attho vuttoti Èha “dukatikapaÔÔhÈnÈdÊs|”ti. Tikehi paÔÔhÈnanti tikehi nÈnappakÈrato paccayavibhÈvanaÑ, tikehi vÈ ÒÈÓassa pavattanaÔÔhÈnaÑ. Dukasambandhi tikapaÔÔhÈnaÑ, dukavisiÔÔhÈnaÑ vÈ tikÈnaÑ paÔÔhÈnaÑ dukatikapaÔÔhÈnanti imamatthaÑ dassento “dukÈnan”ti-ÈdimÈha. DukÈdivisesitassÈti dukÈdipadavisesitassa dukÈdibhÈvo daÔÔhabbo “hetuÑ kusasaÑ dhammaÑ paÔicca, nahetuÑ kusalaÑ dhammaÑ paÔiccÈ”ti-Èdivacanato.


PucchÈvÈra 2. PaccayapaccanÊyavaÓÓanÈ

42-44. YÈvÈti pÈÄipadassa atthavacanaÑ yatthakoti Èha “pabhedo”ti. Atthi tevÊsatim|lakassÈti attho. TÈva tattakaÑ pabhedaÑ. TatthÈti anulome Ègatanti attho. Nayadassanavasena


dassitaÑ, kinti? Ekekassa padassa vitthÈraÑdasseti. Avasesassa paccayassa m|lavantabhÈvena gahitassa.


PucchÈvÈra 3. AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ

45-48. Puna tatthÈti anulome. PaccayapadÈnÊti paccayÈ eva padÈni paccayapadÈni. IdhÈti anulomapaccanÊye. SuddhikapaccayÈnanti paccayantarena avomissÈnaÑ paccayÈnaÑ, anulomapaccanÊyadesanaÑ vakkhamÈnaÑ sandhÈyÈti attho.

AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PucchÈvÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


1. PaccayÈnuloma 1. Vibha~gavÈravaÓÓanÈ

53. TikapadÈnaÑ tikantarapadehi visadisatÈ pÈkaÔÈyevÈti vuttaÑ “tikapadanÈnattamattena vinÈ”ti. M|lÈvasÈnavasenÈti “ekam|lekÈvasÈnaÑ navÈ”ti-ÈdinÈ vuttam|lÈvasÈnavasena. “Na tÈyeva vedanÈttikÈdÊs|”ti ettha yÈ sadisatÈ paÔikkhittÈ, taÑ dassetuÑ “sadisataÑ sandhÈya ‘na tÈyevÈ’ti vuttan”ti Èha. YÈti yÈ pucchÈ. SabbapucchÈsamÈharaÓanti sabbÈsaÑ ek|napaÒÒÈsÈya pucchÈnaÑ samuccayanaÑ anavasesetvÈ kathanaÑ. Idha imasmiÑ paÔiccavÈruddese kattabbaÑ. Œdito hi anavasesato vutte pacchÈ yathÈrahaÑ tadekadesavacanaÑ yuttaÑ. Na hi tattha ek|napaÒÒÈsa pucchÈ vissajjanaÑ labhantÊti tattha tasmiÑ dhammÈnulomapaccanÊye pÊtittike ek|napaÒÒÈsa pucchÈ vissajjanaÑ na hi labhanti, aÔÔhavÊse pana labhantÊti attho.

Tena sahajÈtapaccayabh|tenÈti tena vedanÈdibhedena ekena dhammena sahajÈtapaccayo hontena, sahajÈtapaccayataÑ vÈ pattena


pÈpuÓantenÈti attho. AnuÒÒÈtaÑ viya hotÊti yadipi aÔÔhakathÈyaÑ “yÈva nirodhagamanÈ”ti-Èdivacanehi khaÓattayasama~gÊ uppajjatÊti anuÒÒÈtaÑ viya hoti, uppÈdakkhaÓasama~gÊyeva pana uppajjatÊti vutto paÔiccavÈrÈdÊnaÑ channaÑ vÈrÈnaÑ uppÈdameva gahetvÈ pavattattÈ. TathÈ hi tesu pacchÈjÈtapaccayo anulomato na tiÔÔhati.

Idha kusalavacanena gahite khandhe sandhÈya vuttanti imasmiÑ paÔiccavÈre “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjatÊ”ti kusalasaddena gahite khandhe sandhÈya vuttaÑ cat|supi kusalakhandhesu ekato uppajjamÈnesu sÈmaÒÒato vuttesu sahajÈtÈdisÈdhÈraÓapaccayavasena avisesato sabbe sabbesaÑ paccayÈti ayameva imassa paccayo, imasseva ayaÑ paccayoti ca niyametvÈ vattuÑ na sakkÈ. Tena vuttaÑ aÔÔhakathÈyaÑ “ekasseva dvinnaÑyeva vÈ”ti-Èdi. “SukhÈya vedanÈya sampayuttaÑ dhammaÑ paÔiccÈ”ti-ÈdÊsu pana visesanabhÈvena vedanÈdÊnaÑ visuÑ gahitattÈ “ekaÑ khandhaÑ paÔicca dve khandhÈ”ti-Èdi vuttaÑ sakkÈ. Tena vuttaÑ “vedanÈttikÈdÊsu panÈ”ti-Èdi. TathÈti iminÈ “ekekassapi dukÈdibhedÈnaÒcÈ”ti imaÑ anukaÉÉhati.

Etasminti “vipÈkÈbyÈkataÑ kiriyÈbyÈkatan”ti evaÑ vipÈkakiriyÈbyÈkataggahaÓe. “SabbasmiÑ na gahetabban”ti vuttaÑ, kattha pana gahetabbanti Èha “cittasamuÔÔhÈnaÒca r|panti etthevÈ”ti. EvaÑ paÔhame vÈkye atibyÈpitaÑ pariharitvÈ dutiye abyÈpitaÑ pariharituÑ “na kevalan”ti-Èdi vuttaÑ. EtthÈti “vipÈkÈbyÈkataÑ kiriyÈbyÈkatan”ti ettha na gahetabbaÑ tassapi Èruppe uppajjamÈnassa r|pena vinÈ uppattito. Ettha ca yathÈ hetupaccayaggahaÓeneva ahetukaÑ nivattitaÑ, evaÑ cittasamuÔÔhÈnaÒca r|panti r|paggahaÓeneva Èruppe vipÈkopi tattha uppajjamÈnena cittuppÈdena saddhiÑ na gahito. TaÑ panetaÑ atthasiddhameva akatvÈ sar|pato pÈkaÔataraÑ katvÈ dassetuÑ aÔÔhakathÈyaÑ “vipÈkÈbyÈkatan”ti-Èdi vuttaÑ. PaÔisandhipacchimacittÈni panettha satipi r|passa anuppÈdane vavatthÈnÈbhÈvato na gahitÈnÊti daÔÔhabbaÑ.

Paccayabh|tassÈti khandhÈnaÑ paccayabh|tassa vatthussa aggahitatÈpattiÑ nivÈretuÑ, kathaÑ? PaccayuppannabhÈvena, kattha? “KaÔattÈ ca r|pan”ti etasmiÑ sÈmaÒÒavacane “khandhe paÔicca vatth|”ti vuttaÑ, evaÒhissa pacayuppannatÈ


dassitÈ hotÊti. AÒÒamaÒÒÈpekkhaÑ vacanadvayanti “khandhe paÔicca vatthu, vatthuÑ paÔicca khandhÈ”ti padadvayaÑ sandhÈya vuttaÑ. SÈmaÒÒena gahitanti “kaÔattÈ ca r|pan”ti iminÈ sÈmaÒÒavacanena, kaÔattÈr|pasÈmaÒÒena vÈ gahitaÑ.

UpÈdÈr|paggahaÓena vinÈ “upÈdÈr|pan”ti aggahetvÈ kevalaÑ cittasamuÔÔhÈnar|paÑ “kaÔattÈr|paÑ” icceva gahetvÈti attho. EtasmiÑ pana dassaneti “mahÈbh|tepi paÔicca uppattidassanatthan”ti vutte etasmiÑ atthadassane. Khandhapaccayasahitanti paÔisandhiyaÑ kaÔattÈr|paÑ, pavattiyaÑ cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ vadati. Asahitanti pana pavattiyaÑ kaÔattÈr|paÑ ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ utusamuÔÔhÈnaÑ anindriyabaddhaÑ asaÒÒabhavasa~gahitaÒca r|paÑ. PaÔisandhiyampÊti pi-saddena pavattiyampi kaÔattÈr|paÑ aÒÒaÒca tattha uppajjanakaÑ upÈdÈr|panti attho daÔÔhabbo. KathaÑ panettha bh|te paÔicca uppajjamÈnassa r|passa hetupaccayÈ uppajjatÊti? “Khandhe paÔicca hetupaccayÈ uppajjamÈnaÑ r|paÑ bh|tepi paÔicca uppajjatÊ”ti evaÑ padametaÑ, bh|tÈnaÑ vÈ hetupaccayato nibbattattÈ evaÑ vuttaÑ. KÈraÓakÈraÓampi hi kÈraÓantveva vuccati yathÈ “corehi gÈmo daÉÉho”ti.

Bh|te paÔicca upÈdÈr|panti paduddhÈro kato, “mahÈbh|te paÔicca upÈdÈr|pan”ti pana pÈÔhoti aÔÔhakathÈyaÒca tameva vuttaÑ. AyaÑ hetthattho–“mahÈbh|te paÔicca upÈdÈr|pan”ti imasmiÑ pÈÔhe vuttanayena upÈdÈr|pampi kusale khandhe mahÈbh|te ca paÔicca uppajjatÊti. Ko pana so nayoti taÑ dassetuÑ “mahÈbh|te -pa- sandhÈyÈhÈ”ti vuttaÑ. Tattha atthato ayaÑ nayo vuttoti “mahÈbh|te paÔicca cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti iminÈ abyÈkate khandhe mahÈbh|te ca paÔicca upÈdÈr|pÈnaÑ uppattivacanena kusale khandhe mahÈbh|te ca paÔicca upÈdÈr|pÈnaÑ uppatti atthato vutto hotÊti attho. 54. R|pena vinÈ paccayuppannaÑ na labbhatÊti etena yÈ pucchÈ ar|pamissakÈvasÈnÈ, tÈpi idha na gayhanti, pageva r|pÈvasÈnÈti dasseti. 57. TÈya samÈnalakkhaÓÈti paÒcakkhandhapaÔisandhitÈya gabbhaseyyakapaÔisandhiyÈ samÈnalakkhaÓÈ. ParipuÓÓadhammÈnanti pariyattivibhÈgÈnaÑ paÒcakkhandhadhammÈnaÑ. EtthÈti etasmiÑ sahajÈtapaccayaniddese.


CittakammasamuÔÔhÈnar|panti cittasamuÔÔhÈnar|paÑ kammasamuÔÔhÈnar|paÒca. Puna ÈhÈrasamuÔÔhÈnanti ettha punagahaÓaÑ utusamuÔÔhÈnÈpekkhaÑ. Na hi taÑ pubbe bÈhiraggahaÓena aggahitaÑ, ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ pana aggahitameva, utusamuÔÔhÈnassa kasmÈ punagahaÓanti Èha “etehÊ”ti-Èdi. TatthÈti asaÒÒasattesu. TassÈti utusamuÔÔhÈnassa. ŒdimhÊti bÈhira-ÈhÈrasamuÔÔhÈna-utusamuÔÔhÈna-asaÒÒasattavasena ÈgatavÈrehi paÔhamavÈre. Avisesavacananti bÈhirÈdivisesaÑ akatvÈ vuttavacanaÑ, ar|pampi paccayaÑ labhantaÑ atthaÑ hetÈdike paccaye labhantaÑ saha sa~gaÓhitvÈti yojanÈ. TassÈti, tatthÈti ca padadvayena yathÈvuttaÑpaÔhamavÈrameva paccÈmasati. TaÑsamÈnagatikanti cittasamuÔÔhÈnagatikaÑ. IdhÈpÊti imasmiÑ sahajÈtapaccayaniddesepi. Kammapaccayavibha~ge viyÈti nÈnÈkkhaÓikakammapaccayaniddese viya. TathÈ hi vuttaÑ aÔÔhakathÈyaÑ “taÑsamuÔÔhÈnanti iminÈ paÔisandhikkhaÓe kaÔattÈr|pampi sa~gaÓhÈtÊ”ti. AyaÒca atthaviseso ettha ekaÑsena icchitabboti dassento “na hi -pa- atthÊ”ti Èha.

AvisesetvÈti “utusamuÔÔhÈnan”ti-ÈdinÈ visesaÑ akatvÈ. UpÈdÈr|panti visesetvÈva kasmÈ pana vuttÈnÊti yojanÈ. HetupaccayÈdÊs|ti Èdi-saddena sahajÈtapaccayÈdiÑ sa~gaÓhÈti. SahÈti cittasamuÔÔhÈnar|paÑ kaÔattÈr|panti evaÑ ekato. Visunti cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ kaÔattÈr|pato visesetvÈ. Tattha bÈhiraggahaÓÈdÊhi viyÈti yathÈ “bÈhiraÑ ekaÑ mahÈbh|tan”ti-ÈdÊsu bÈhira-ÈhÈrasamuÔÔhÈna-utusamuÔÔhÈnaggahaÓehi mahÈbh|tÈni visesitÈni, evaÑ ettha “mahÈbh|te paÔiccÈ”ti etasmiÑ niddese mahÈbh|tÈnaÑ kenaci visesanena avisesitattÈ cittasamuÔÔhÈnar|pabhÈvakaÔattÈr|pabhÈvehi visesetvÈva vuttÈnÊti yojanÈ.

IdÈni aÒÒenapi kÈraÓena tesaÑ visesitabbataÑ dassetuÑ “apicÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha na koci paccayoti idaÑ paÔÔhÈne ÈgataniyÈmena r|paÑ upanissayapaccayaÑ na labhatÊti katvÈ vuttaÑ. TenÈha “hethÈdÊs|”ti. TadavinÈbhÈvato pana tassa cittakammÈnaÑ kÈraÓabhÈvo veditabbo, yato iddhicittanibbattÈni kammapaccayÈni cÈti vuttÈni. Nanu cittaÑ ÈhÈra-utusamuÔÔhÈnÈnaÑ paccayo hotÊti? SaccaÑ hoti, so pana upatthambhakattena, na janakattenÈti dassento Èha “ÈhÈra -pa-


janakan”ti. KiÑ pana tesaÑ janakanti Èha “mahÈbh|tÈneva -pa- janakÈnÊ”ti. Cittena kammunÈ ca vinÈ abhÈve yathÈkkamaÑ cittakammasamuÔÔhÈna-upÈdÈr|pÈnanti attho. CittasamuÔÔhÈnar|pakaÔattÈr|pabh|tÈnevÈti cittakammasamuÔÔhÈnamahÈbh|tanibbattÈneva mahÈbh|tÈnaÑ tesaÑ ÈsannakÈraÓattÈ. AÒÒÈnÊti utu-ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈni upÈdÈr|pÈni vadati. VisesanaÑ kataÑ “cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti. SamÈnajÈtikena r|pena utunÈ ÈhÈrena cÈti attho. PÈkaÔavisesanÈnevÈti idaÑ yehi mahÈbh|tehi tÈni nibbattÈni, tesaÑ “ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ utusamuÔÔhÈnan”ti visesitattÈ vuttaÑ. Na visesanaÑ arahanti na visesitabbÈni kÈraÓavisesaneneva visesassa siddhattÈ, “mahÈbh|te paÔicca upÈdÈr|pan”tveva vattabbanti attho. EtÈni pana cittajakammajar|pÈni.

SavisesenÈti yena visesena visesitÈ, taÑ dassento cittaÑ sandhÈyÈha “sahajÈtÈdipaccayabhÈvato”ti, itaraÑ pana sandhÈya “m|lakÈraÓabhÈvato”ti, kamm|panissayapaccayabhÈvatoti attho. ItarÈnÊti ÈhÈra-utusamuÔÔhÈnÈnipi upÈdÈr|pÈni. MahÈbh|tavisesaneneva visesitÈnÊti “ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ ekaÑ mahÈbh|taÑ paÔicca utusamuÔÔhÈnaÑ ekaÑ mahÈbh|taÑ paÔiccÈ”ti mahÈbh|tavisesaneneva janakapaccayena ÈhÈrena utunÈ ca visesitÈni. IdhÈti “cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti imasmiÑ vacane. Ettha hi upÈdÈr|pÈnaÑ cittakammasamuÔÔhÈnatÈvacanena taÑnissayÈnampi tabbhÈvo pakÈsitoti. AÒÒataravisesanaÑ ubhayavisesanaÑ hoti ubhayesaÑ avinibbhogena pavattanato. 58. Pubbeti hetupaccayÈdÊsu. VisuÑ paccayabhÈvenÈti “paÔisandhikkhaÓe vipÈkÈbyÈkataÑ ekaÑ khandhaÑ paÔicca tayo khandhÈ kaÔattÈ ca r|pan”ti-ÈdinÈ vatthussa visuÑ paccayabhÈvena. Ettha ca visuÑyeva paccayabhÈvena dassitÈnÊti na sakkÈ vattuÑ, “khandhe paÔicca vatthu, vatthuÑ paÔicca khandhÈ”ti paccayuppannabhÈvo viya khandhÈnaÑ ekatopi paccayabhÈvo dassito. Teneva hi tasmiÑ atthe attano aruciÑ vibhÈvento Èha “iminÈ adhippÈyenÈhÈ”ti. Yo panattho attano ruccati, taÑ dassetuÑ “khandhe paÔicca vatth|ti idaÑ panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. KhandhÈnaÑ paccayabh|tÈnaÑ


paÔiccaÔÔhapharaÓatÈdassanaÑ1, vatthussa paccayabh|tassa paÔiccaÔÔhapharaÓatÈdassanaÑ, na khandhÈnanti sambandho. IdhevÈti imasmiÑ aÒÒamaÒÒapaccaye eva. HetupaccayÈdÊsupi ayameva nayo, tattha hi paÔiccaÔÔhapharaÓassa samÈnatÈ. DassitÈya paÔiccaÔÔhadvayapharaÓatÈya. Khandhavatth|naÒca dassitÈyevÈti khandhavatth|naÒca ekato paÔiccaÔÔhapharaÓatÈ dassitÈyeva.

EvamÈdÊti Èdi-saddena “akusalaÑ dhammaÑ paÔiccÈ”ti evamÈdi sa~gayhati. Nanubhavitabbanti yojanÈ. HetupaccayÈdÊhi viyÈti sadis|dÈharaÓanti taÑ dassento “na hÊ”ti-ÈdimÈha. YaÑ “ekaÑ, tayo, dve ca khandhe paÔiccÈ”ti vuttaÑ paccayajÈtanti attho. PaccayaÔÔho hi paÔiccaÔÔho. TenÈha “te hetupaccayabh|tÈ eva na hontÊ”ti. Etena na paÔiccaÔÔhapharaÓakassa ekantiko hetu-ÈdipaccayabhÈvoti dasseti. TenÈha “esa nayo ÈrammaÓapaccayÈdÊs|”ti. Na hi ÈrammaÓapaccayabh|to dhammo paÔiccaÔÔhaÑ pharati. VuttaÒca “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjati ÈrammaÓapaccayÈ”ti.

Paccayantarenapi upakÈrakatÈmattampi gahetvÈ paÔiccavÈre vÈrantare ca hetu-ÈdipaccayÈ dassitÈti upacayena yathÈvuttaÑ vibhÈvento “paccayavÈre cÈ”ti-ÈdimÈha. TaÑpaccayÈti vatthupaccayÈ, yathÈrahaÑ paccayabh|taÑ vatthuÑ labhitvÈti attho. Teti kusale khandhe paÔicca. Tesanti mahÈbh|tÈnaÑ khandhÈnaÑ. PaccayabhÈvÈbhÈvatoti idaÑ khandhÈnaÑ hetusahajÈtÈdipaccayabhÈvassa mahÈbh|tesu diÔÔhattÈ vuttaÑ. Yadi evaÑ aÒÒamaÒÒapaccayÈpi te tesaÑ bhaveyyunti parassa Èsa~kanirÈsa~kaÑ karonto “aÒÒamaÒÒasaddo hÊ”ti-ÈdimÈha. Nirapekkhoti aÒÒanirapekkho. Na hi hetudhammo dhammantarÈpekkho hutvÈ hetupaccayo hoti, saddasÊsenettha attho vutto. AÒÒatarÈpekkhoti attanÈ sahakÈrikÈraÓabh|taÑ, itaraÑ vÈ yaÑ kiÒci aÒÒataraÑ apekkhatÊti aÒÒatarÈpekkho. YathÈvuttetaretarÈpekkhoti ar|pakkhandhÈdibhedaÑ pÈÄiyaÑ vuttappakÈraÑ itaretaraÑ mithu paccayabh|taÑ apekkhatÊti itaretarÈpekkho. PaccayapaccayuppannÈ ca khandhÈ mahÈbh|tÈ idha yathÈvuttÈ bhaveyyunti kasmÈ vuttaÑ. Na hi khandhÈ mahÈbh|tÈ aÒÒamaÒÒaÑ aÒÒamaÒÒapaccayabhÈvena vuttÈ, atha khandhÈ ca mahÈbh|tÈ cÈti visuÑ visuÑ gayheyyuÑ, evaÑ sati “mahÈbh|tÈ khandhÈnaÑ na koci paccayo”ti na vattabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. PaÔiccatthapharaÓatÈdassanatthaÑ (M|laÔÊkÈyaÑ)


Yassa sayaÑ paccayo, tato tena tannissitena vÈti yassa dhammassa sayaÑ attanÈ paccayo hoti, tato dhammato sayaÑ uppajjamÈnaÑ kathaÑ tena dhammena tannissitena vÈ aÒÒamaÒÒapaccayena evaÑbh|taÑ taÑ dhammajÈtaÑ aÒÒamaÒÒapaccayÈ uppajjatÊti vattabbataÑ arahatÊti vuttamevatthaÑ udÈharaÓena vibhÈveti “yathÈ”ti-ÈdinÈ. Tattha “khandhe paÔicca khandhÈ”ti idaÑ “tena aÒÒamaÒÒapaccayena uppajjamÈnan”ti imassa udÈharaÓaÑ, vatthuÑ paccayÈ khandhÈ”ti idaÑ pana “tannissitena aÒÒamaÒÒapaccayena uppajjamÈnan”ti etassa. TasmÈti vuttameva atthaÑ kÈraÓabhÈvena paccÈmasati. Attano paccayassa paccayattÈbhÈvatoti attano paccayabh|tassa ar|pakkhandhassa paccayabhÈvÈbhÈvato. Na hi mahÈbh|tÈ yato khandhato uppannÈ, tesaÑ paccayÈ honti. TadapekkhattÈti itaretarapaccayabhÈvÈpekkhattÈ. Khandhe paÔicca paccayÈ cÈti paÔiccavÈre vuttaniyÈmeneva khandhe paÔicca, paccayavÈre vuttaniyÈmena khandhe paccayÈ ca. Na-aÒÒamaÒÒapaccayÈ ca vuttÈti aÒÒamaÒÒapaccayato aÒÒasmÈ nissayapaccayÈdito mahÈbh|tÈnaÑ uppatti vuttÈ cÈti attho. VatthuÑ paccayÈ uppajjamÈnÈti vatthuÑ purejÈtapaccayaÑ katvÈ uppajjamÈnÈ. Tannissitena ca aÒÒamaÒÒapaccayenÈti taÑ vatthuÑ nissitena khandhe aÒÒamaÒÒapaccayabh|tena uppajjanti, tasmÈ yathÈvuttena kÈraÓena vatthuÑ paccayÈ -pa- vuttÈ, iminÈ pariyÈyena pana ujukaÑ pavattiyaÑ vatthussa aÒÒamaÒapaccayabhÈvoti-attho. 59. SÈ na gahitÈti yÈ “cakkhÈyatanaÑ nissÈyÈ”ti-ÈdinÈ cakkhÈyatanÈdÊnaÑ nissayapaccayatÈ vuttÈ, sÈ idha paÔiccavÈre na vuttÈti attho sahajÈtattho paÔiccatthoti katvÈ. tenÈha “cakkhÈyatanÈdÊni -pa- adhippÈyo”ti. YesaÑ pana ar|pakkhandhamahÈbh|tanÈmar|pacittacetasikamahÈbh|tar|pidhammÈnaÑ vasena chadhÈ nissayapaccayo icchito, tesaÑ vasena idha vibhatto eva. KathaÑ r|pivasena vibhattoti ce? “VatthuÑ paÔicca khandhÈ”ti hadayavatthuvasena sar|pato dassito eva. Itaresampi vasena “abyÈkataÑ dhammaÑ paÔicca abyÈkato dhammo uppajjati nissayapaccayÈ”ti ettha dassito. YathÈ hi “kusalaÑ dhammaÑ paÔicca kusalo dhammo uppajjati ÈrammaÓapaccayÈ”ti-ÈdÊsu r|pÈyatanÈdÊnaÑ asatipi paÔiccaÔÔhapharaÓe ÈrammaÓapaccayabhÈvo dassito hoti, evamidhÈpi cakkhÈyatanÈdÊnaÑ nissayapaccayabhÈvo dassito hoti. Tena vuttaÑ “nassaya -pana gahitÈnÊ”ti.


60. DvÊsu upanissayes|ti anantarapakat|panissayesu. KusalÈpi pana mahaggatÈti pi-saddena abyÈkate mahaggate ÈkaÉÉhati “kusalÈpi mahaggatÈ ÈrammaÓ|panissayaÑ na labhanti, pageva abyÈkatÈ”ti. KadÈci na labhanti, yadÈ garuÑ katvÈ na pavattantÊti attho. 61. AÒÒattha hetupaccayÈdÊsu. PaccayaÑ aniddisitvÈti paccayaÑ dhammaÑ sar|pato aniddisitvÈ. Na hi hetupaccayaniddesÈdÊsu alobhÈdikusalÈdisar|pavisesato hetu-ÈdidhammÈ dassitÈ. KusalÈdÊs|ti idaÑ alobhÈdivisesanaÑ. Tena yathÈ alobhÈdÊsu ayameva paccayoti niyamo natthi, evaÑ tabbisesesu kusalÈdÊs|ti dasseti. Idha pana purejÈtapaccaye. Vatthunavatthudhammes|ti niddhÈraÓe bhummaÑ. PurejÈtapaccayÈ uppajjamÈnÈnanti iminÈ paÔisandhikkhaÓe, Èruppe uppajjamÈne ca khandhe nivatteti. KasmÈ panettha vatthupurejÈtameva gahitaÑ, na ÈrammaÓapurejÈtanti codanaÑ manasi katvÈ Èha “ÈrammaÓapurejÈtampi hi vatthupurejÈte avijjamÈne na labbhatÊ”ti. TassÈti paÔisandhivipÈkassa. Na uddhaÔoti vuttamevatthaÑ pÈkaÔaÑ kÈtuÑ “nevavipÈka -pa- tÊÓÊti vuttan”ti vuttaÑ. AlÈbhatoti yadi labbheyya, “cattÈrÊ”ti vattabbaÑ siyÈti dasseti. TatthÈti vipÈkattike. TÊÓÊti “vipÈkaÑ dhammaÑ paÔicca vipÈko dhammo uppajjati purejÈtapaccayÈ, vipÈkadhammadhammaÑ, nevavipÈkanavipÈkadhammadhammaÑ paÔiccÈ”ti imÈni tÊÓi. 63. TadupÈdÈr|pÈnanti te mahÈbh|te nissÈya pavatta-upÈdÈr|pÈnaÑ. VadatÊti ekakkhaÓikanÈnÈkkhaÓikakammapaccayaÑ vadati avinibbhogavasena pavattamÈnÈnaÑ tesaÑ paccayena visesÈbhÈvato. PavattiyaÑ kaÔattÈr|pÈnanti visesanaÑ paÔisandhikkhaÓe kaÔattÈr|pÈnaÑ ekakkhaÓikassapi kammapaccayassa icchitattÈ. Teneva hi aÔÔhakathÈyaÑ “tathÈ paÔisandhikkhaÓe mahÈbh|tÈnan”ti duvidhopi kammapaccayo vutto. 64. YaÑ yaÑ paÔisandhiyaÑ labbhatÊti cakkhundriyÈdÊsu yaÑ yaÑ indriyar|paÑ paÔisandhiyaÑ labbhati, tassa tassa vasena indriyar|paÒca vatthur|paÒca “kaÔattÈr|pan”ti vuttaÑ. 69. KesaÒcÊti paÒcavokÈre paÔisandhikkhandhÈdÊnaÑ. TesaÒhi vatthu niyamato vippayuttapaccayo hoti. SamÈnavippayuttapaccayÈti sadisavippayuttapaccayÈ. KusalÈkusalÈ hi khandhÈ ekacce ca abyÈkatÈ


yassa vippayuttapaccayÈ honti, na sayaÑ tato vippayuttapaccayaÑ labhanti cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ vippayuttapaccayÈbhÈvato vatthunÈva vippayuttapaccayena uppajjanato. Ekacce pana abyÈkatÈ yassa vippayuttapaccayÈ honti, sayampi tato vippayuttapaccayaÑ labhanti yathÈ paÔisandhikkhaÓe vatthukkhandhÈ. Tena vuttaÑ “kesaÒci khandhÈ -pa- nÈnÈvippayuttapaccayÈpÊ”ti. PaccayaÑ paccayaÑ karotÊti paccayadhammaÑ vatthuÑ khandhe ca attano paccayabh|taÑ karoti, yathÈvuttaÑ paccayadhammaÑ paccayaÑ katvÈ pavattatÊti attho. TaÑkiriyÈkaraÓatoti1 vippayuttapaccayakiccakaraÓato2. PaÔicca uppatti natthÊti paÔiccaÔÔhapharaÓaÑ natthi sahajÈtaÔÔho paÔiccaÔÔhoti katvÈ. “PaÔicca uppajjantÊ”ti ettakamevÈha, kiÑ paÔicca? Khandheti pÈkaÔoyamatthoti. TenÈha “kiÑ pana paÔiccÈ”ti-Èdi. PaccÈsattiÒÈyena anantarassa vidhi paÔisedho vÈ hotÊti gaÓheyyÈti taÑ nivÈretuÑ vuttanti dassento “anantarattÈ -pa- vuttaÑ hotÊ”ti Èha. 71-72. Sa~khipitvÈ dassitÈnaÑ vasenetaÑ vuttanti sa~khipitvÈ dassitÈnaÑ paccayÈnaÑ vasena etaÑ “ime tevÊsati paccayÈ”ti-ÈdivacanaÑ vÈcanÈmaggaÑ dassentehipi pÈÄiyaÑ vuttanti aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ. EkenapÊti kusalÈdÊsu ca padesu ekenapi padena, tasmiÑ tasmiÑ vÈ paccayaniddese vÈkyasa~khÈtena ekenapi padena. Tayo paccayÈti hetu-ÈrammaÓÈdhipatipaccayÈ. Te cattÈro pacchÈjÈtaÒca vajjetvÈti ettha yathÈvutte cattÈro paccaye vitthÈritattÈ “vajjetvÈ”ti vuttaÑ, pacchÈjÈtaÑ pana sabbena sabbaÑ aggahitattÈ. EttakÈ hi ek|navÊsati paccayÈ yathÈvutte paccaye vajjetvÈ avasiÔÔhÈ. Ye panÈti padakÈrake vadati. Sa~khipitvÈti padassa “pÈÄiyaÑ vitthÈritaÑ avitthÈritaÒca sabbaÑ sa~gahetvÈ vuttan”ti atthaÑ vadanti. “TevÊsati paccayÈ”ti pÈÔhena bhavitabbaÑ “sabbaÑ sa~gahetvÈ”ti vuttattÈ. PacchÈjÈtapaccayoyeva hi vajjetabboti. EvaÑ vÈdantare vattabbaÑ vatvÈ idÈni pÈÄiyÈ aviparÊtaÑ atthaÑ dassetuÑ “Èdimhi panÈ”ti-Èdi vuttaÑ.

Vibha~gavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. M|laÔÊkÈyaÑ na dissati. 2. VippayuttapdaccayakaraÓato (M|laÔÊkÈyaÑ)


1. PaccayÈnuloma 2. Sa~khyÈvÈra 73. YathÈ aÒÒamaÒÒapaccaye viseso vibha~ge atthÊti idaÑ hetupaccayÈdivibha~gato visesabhÈvasÈmaÒÒena vuttaÑ. Na hi yÈdiso aÒÒamaÒÒapaccayavibha~ge viseso, tÈdiso purejÈtapaccayavibha~ge. TathÈ hi aÒÒamaÒÒapaccaye paÔisandhi labbhati, na purejÈtapaccaye. “VipÈkÈbyÈkataÑ1 ekaÑ khandhaÑ paÔiccÈ”ti-Èdike vibha~geti iminÈ yasmiÑ paccaye vipÈkÈbyÈkataÑ uddhaÔaÑ, taÑ nidassanavasena dasseti. IdaÑ vuttaÑ hoti–yathÈ hetupaccayÈdÊsu “vipÈkÈbyÈkataÑ ekaÑ khandhaÑ paÔiccÈ”ti-ÈdinÈ vibha~ge vipÈkÈbyÈkataÑ uddhaÔaÑ atthi, evaÑ vipÈkÈbyÈkatÈbhÈvaÑ Èsevanapaccaye visesaÑ dassetÊti. 74. EtasmiÑ anulometi imasmiÑ paÔiccavÈre paccayÈnulome. Suddhikanayeti paÔhame naye. DassitagaÓanatoti “nava, tÊÓi, ekan”ti evaÑ sa~khepato dassitagaÓanato. tato paresu nayes|ti tato paÔhamanayato paresu dutiyÈdinayesu. AÒÒissÈti navÈdibhedato aÒÒissÈ gaÓanÈya. AbahugaÓanena yuttassa bahugaÓanassa paccayassa, tena abahugaÓanena. SamÈnagaÓanatÈ cÈti ca-saddo byatireko. Tena paccanÊyato anulome yo viseso vuccati, taÑ joteti. TenÈha “anulomeyeva daÔÔhabbÈ”ti. AnulomeyevÈti avadhÈraÓena nivattitaÑ dassetuÑ “paccanÊye -pa- vakkhatÊ”ti vuttaÑ. 76-79. Te pana terasam|lakÈdike naye sÈsevanasavipÈkesu dvÊsu dvÈvÊsatim|lakesu sÈsevanameva gahetvÈ itaraÑ pajahanto Èha “pacchÈjÈtavipÈkÈnaÑ parihÊnattÈ”ti. VirodhÈbhÈve satÊti idaÑ “siyÈ kusalaÑ dhammaÑ paÔicca-akusalo dhammo uppajjeyyÈ”ti-ÈdÊsu viya parikappavacanaÑ sandhÈya vuttaÑ. TenÈha “pucchÈya dassitanayenÈ”ti. Tassa ca tevÊsatim|lakassa. NÈmanti tevÊsatim|lakanti nÈmaÑ. DvÈvÊsati -pa- vuttanti etena dvÈvÊsatim|lakova paramatthato labbhati, na tevÊsatim|lakoti dasseti. ______________________________________________________________ 1. KiriyÈbyÈkataÑ (M|laÔÊkÈyaÑ)


AÒÒapadÈnÊti hetu-adhipatipadÈdÊni. Suddhikanayoti paÔhamanayo, yaÑ aÔÔhakathÈyaÑ “ekam|lan”ti vuttaÑ. ŒramaÓam|lakÈdÊsu na labbhatÊti dum|lakÈdÊsu taÑ na yojÊyati. HeÔÔhimaÑ heÔÔhimaÑ sodhetvÈ eva hi abhidhammapÈÄi pavattÈ, tasmÈ “ÈrammaÓe -pa- paÒhÈ”ti vuttanti sambandho. TatthÈti “tÊÓiyeva paÒhÈ”ti pÈÔhe. “Vattu adhippÈyÈnuvidhÈyÊ saddappayogo”ti katvÈ adhippÈyaÑ vibhÈvento Èha “tato uddhaÑ gaÓanaÑ nivÈreti, na adho paÔikkhipatÊ”ti. GaÓanÈya upanikkhittapaÒÒattibhÈvato heÔÔhÈgaÓanaÑ amuÒcitvÈva uparigaÓanÈ sambhavatÊti Èha “tÊsu ekassa antogadhatÈya ca ‘tÊÓiyevÈ’ti vuttan”ti. Attano vacananti “tatridaÑ lakkhaÓan”ti-ÈdinÈ vuttaÑ attano vacanaÑ. 80-85. AvigatÈ -pa- vuttepi vipallÈsayojanaÑ akatvÈti adhippÈyo. SÈ dassitÈ hotÊti sÈ vipallÈsayojanaÑ akatvÈ dassiyamÈnÈ yadipi dassitÈ hoti, na evaÑ ÈvikaraÓavasena dassitÈ hoti tÈdisassa li~ganassa abhÈvato yathÈ vipallÈsayojanÈyanti adhippÈyo. TenÈha “vipallÈsa -pa- hotÊ”ti. Evameva adhippÈyo yojetabboti “Ye -pa- taÑ dassetun”ti ettha “yadipi avigatÈnantaran”ti-ÈdinÈ yathÈ adhippÈyo yojito, evameva “tenetaÑ ÈvikarotÊ”ti etthÈpi adhippÈyo yojetabbo. KiÑ vuttaÑ hoti? YathÈ tattha “|nataragaÓanehi samÈnagaÓanehi ca saddhiÑ saÑsandane |natarÈ samÈnÈ ca gaÓanÈ hotÊ”ti ayamattho ÒÈpanavasena dassito, evamidhÈpÊti. Tena vuttaÑ aÔÔhakathÈyaÑ “ÈrammaÓapaccayo yena yena bahutaragaÓanena vÈ samÈnagaÓanena vÈ paccayena saddhiÑ tikadukÈdibhedaÑ gacchati, sabbattha tÊÓeva paÒhavissajjanÈni veditabbÈnÊ”ti. Na kevalamatthavisesÈvikaraÓatthamevettha tathÈ yojanÈ katÈ, atha kho desanÈkkamoyeva soti dassetuÑ “paccanÊyÈdÊsupi panÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha m|lapadanti ÈrammaÓapaccayÈdikaÑ tasmiÑ tasmiÑ naye m|labh|taÑ padaÑ. TatthÈti paccanÊyÈdÊsu. EtaÑ lakkhaÓanti “tatridaÑ lakkhaÓan”ti-ÈdinÈ vuttalakkhaÓaÑ. TasmÈti yasmÈ pubbenÈparaÑ pÈÄi evameva pavattÈ, tasmÈ eva. Tena m|lapadaÑ Èdimhiyeva ÔhapetvÈ desanÈ ÒÈyÈgatÈti dasseti. Yadi-evaÑ li~ganena atthavisesÈvikaraÓaÑ


kathanti Èha “na ca viÒÒÈte atthe vacanena li~gena ca payojanaÑ atthÊ”ti.


PaÔiccavÈra paccayapaccanÊyavaÓÓanÈ

86-87. R|pasamuÔÔhÈpakavaseneva veditabbanti idaÑ aÔÔhakathÈvacanaÑ anantaraÑ “cittasamuÔÔhÈnaÒca r|pan”ti pÈÄiyaÑ ÈgatattÈ vuttaÑ, paÒcaviÒÒÈÓÈnaÑ pana ahetukapaÔisandhicittÈnaÒca vasena yojanÈ sambhavatÊti katvÈ vuttaÑ “sabbasa~gÈhikavasena panetaÑ na na sakkÈ yojetun”ti. 93. SahajÈtapurejÈtapaccayÈti idaÑ paccayena paccayadhammopalakkhaÓanti dassetuÑ “sahajÈtÈ ca hetu-Èdayo -pa- attho daÔÔhabbo”ti vatvÈ “na hÊ”ti-ÈdinÈ tamevatthaÑ samattheti. 94-97. So paccayoti so paÔiccaÔÔhapharaÓako paccayo. 99-102. CittasamuÔÔhÈnÈdayoti Èdi-saddena bÈhirar|pa-ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈdayo r|pakoÔÔhÈsÈ sa~gayhanti. TassÈti maggapaccayaÑ labhantassa r|passa. Evameva panÈti iminÈ yathÈ namaggapaccaye vuttaÑ, evameva nahetupaccayÈdÊsu yaÑ hetupaccayaÑ labhati, tassa parihÊnattÈti imamatthaÑ upasaÑharati. TenÈha “ekaccar|passa paccayuppannatÈ daÔÔhabbÈ”ti. 107-130. SabbatthÈti pannarasam|lakÈdÊsu sabbesu nayesu. KÈmaÑ suddhikanayÈdÊsu visadisavissajjanÈ, idhÈdhippetatthaÑ pana dassetuÑ “etes|”ti-Èdi vuttaÑ. IdhÈti etesu nÈhÈram|lakÈdinayesu. GaÓanÈyeva na sar|padassananti suddhikanaye viya gaÓanÈya eva na sar|padassanaÑ adhippetanti attho.

PaccayapaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


PaÔiccavÈra paccayÈnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ

131-189. TiÓÓanti hetu adhipati maggoti imesaÑ tiÓÓaÑ paccayÈnaÑ. SÈdhÈraÓÈnanti ye tesaÑ tiÓÓaÑ sÈdhÈraÓÈ paccayÈ paccanÊkato na labbhanti, yasmÈ tesaÑ sa~gaÓhanavasena vuttaÑ, tasmÈ. Maggapaccayeti maggapaccaye anulomato Ôhite. ItarehÊti hetu-adhipatipaccayehi. SÈdhÈraÓÈ sattevÈti maggapaccayavajje satteva. Hetupaccayopi paccanÊyato na labbhatÊti heturahitesu adhipatino abhÈvÈ. So panÈti hetupaccayo asÈdhÈraÓoti katvÈ na vutto sÈdhÈraÓÈnaÑ alabbhamÈnÈnaÑ vuccamÈnattÈ. Na hi hetupaccayo maggapaccayassa sÈdhÈraÓo. YehÊti yehi paccayehi. Teti anantarapaccayÈdayo. EkantikattÈti avinÈbhÈvato. Ar|paÔÔhÈnikÈti ar|papaccayÈ ar|padhammÈnaÑyeva paccayabh|tÈ anantarapaccayÈdayo. TenÈti “ekantikÈnaÑ ar|paÔÔhÈnikÈ”ti idhÈdhippetattÈ. TehÊti purejÈtÈsevanapaccayehi. TesaÑ vasenÈti tesaÑ |nataragaÓanÈnaÑ ekakÈdÊnaÑ vasena. Tassa tassÈti paccanÊyato yojitassa tassa tassa dukÈdikassa bahugaÓanassa. GaÓanÈti |nataragaÓanÈ. Anulomato ÔhitassapÊti pi-saddena anulomato Ôhito vÈ hotu paccanÊyato yojito vÈ, |nataragaÓanÈya samÈnanti dasseti. NayidaÑ lakkhaÓaÑ ekantikanti iminÈ yathÈvuttalakkhaÓaÑ yebhuyyavasena vuttanti dasseti.

PaccayÈnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PaÔiccavÈra paccayapaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ

190. SabbesupÊti pacchÈjÈtaÑ ÔhapetvÈ sabbesupi paccayesu. So hi anulomato alabbhamÈnabhÈvena gahito “sabbes|”ti ettha sa~gahaÑ na labhati. Ar|pÈvacaravipÈkassa Èruppe uppannalokuttaravipÈkassa ca purejÈtÈsevanÈnaÑ alabbhanatoti “kiÒci nidassanavasena dassento”ti Èha.

AvasesÈnaÑ lÈbhamattanti avasesÈnaÑ ekaccÈnaÑ lÈbhaÑ. TenÈha “na sabbesaÑ avasesÈnaÑ lÈbhan”ti. PacchÈjÈte pasa~go natthÊti


pacchÈjÈto anulomato tiÔÔhatÊti ayaÑ pasa~go eva natthi. PurejÈ -pa- labbhatÊti iminÈ vippayutte paccanÊyato Ôhite purejÈto labbhatÊti ayampi atthato Èpanno hotÊti taÑ niddhÈretvÈ tattha yaÑ vattabbaÑ, taÑ dassetuÑ “purejÈto pana vippayutte paccanÊyato Ôhite anulomato labbhatÊti idampÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha “avasesÈ sabbepÊti atthe gayhamÈne ÈpajjeyyÈ”ti idaÑ tassÈ atthÈpattiyÈ sabbhÈvadassanamattaÑ daÔÔhabbaÑ, attho pana tÈdiso na upalabbhatÊti ayamettha adhippÈyo. TenÈha “yampi kecÊ”ti-Èdi.

Tattha kecÊti padakÈre sandhÈyÈha. Te hi “ar|padhÈtuyÈ cavitvÈ kÈmadhÈtuÑ upapajjantassa gatinimittaÑ ÈrammaÓapurejÈtaÑ hotÊti ÒÈpetuÑ ‘navippayuttapaccayÈ purejÈte’ti ayamattho niddhÈrito”ti vadanti, taÑ na yujjati Èruppe r|paÑ Èrabbha cittuppÈdassa asambhavato. TathÈ heke asaÒÒabhavÈnantarassa viya ÈruppÈnantarassa kÈmÈvacarapaÔisandhiviÒÒÈÓassa purimÈnupaÔÔhitÈrammaÓaÑ icchanti. TenevÈha “tampi tesaÑ rucimattamevÈ”ti-Èdi. YujjamÈnakapaccayuppannavasena vÈti yasmiÑ yasmiÑ paccaye anulomato Ôhite yaÑ yaÑ paccayuppannaÑ bhavituÑ yujjati, tassa tassa vasenÈti attho. Na vicÈritaÑ suviÒÒeyyattÈti adhippÈyo. NavÈti ÈrammaÓa-anantarasamanantar|panissayapurejÈtÈsevanasampayuttanatthivigatapaccayÈ. Tampi tesaÑ navannaÑ paccayÈnaÑ anulomato alabbhamÈnataÑ. 191-195. Na aÒÒamaÒÒena ghaÔitassa m|lassÈti aÒÒamaÒÒapaccayena paccanÊyato Ôhitena yojitassa sattamassa m|lassa vitthÈritattÈ. SabbaÑ sadisanti sabbapÈÄigamanaÑ sadisaÑ.

ImasmiÑ -pa- veditabboti ettha imasmiÑ etthÈti dve bhummaniddesÈ. Tesu paÔhamassa visayo paccanÊyÈnulometi aÔÔhakathÈyameva dassitoti adassitassa visayaÑ dassetuÑ “etes|”ti-Èdi vuttaÑ. Pi-saddenÈti “imesampÊ”ti ettha pi-saddena. KismiÒci paccaye. KammapaccayaÑ labhantÈnipi cakkhÈdÊni vipÈkaviÒÒÈÓÈdÊni ca indriyaÑ na labhantÊti katvÈ “yebhuyyenÈ”ti vuttaÑ, katipayaÑ na labhatÊti vuttaÑ hoti. Maggapaccayanti-ÈdÊsupi eseva nayo. YathÈvuttÈnÊti paÒcavokÈrapavatti-asaÒÒabhavapariyÈpannÈni kaÔattÈr|pÈneva vadati, na


cittasamuÔÔhÈnar|pÈnÊti adhippÈyo. Ye r|padhammÈnaÑ paccayÈ hontÊti ye hetu-adhipatisahajÈtÈdipaccayÈ r|padhammÈnaÑ paccayÈ honti, eteyeva hetu-adhipati-Èdike cha paccaye na labhanti. EteyevÈti vacanena aÒÒe katipaye labhantÊti siddhaÑ hotÊti taÑ dassento “pacchÈjÈtÈ -pa- labhatÊ”ti Èha. AyaÒca paccayalÈbho na janakavasena veditabboti dassetuÑ “labbhamÈnÈ -pa- dassanan”ti vuttaÑ. DhammavasenÈti paccayuppannadhammavasena. Indriyanti indriyapaccayaÑ. Yadi evanti kaÔattÈr|paÑ yaÑ yaÑ na labhati, taÑ taÑ yadi vattabbaÑ, evaÑ sante r|padhammesu bh|tar|pÈniyeva aÒÒamaÒÒapaccayaÑ labhantÊti Èha “upÈdÈr|pÈni -pa- vattabban”ti. TaÑ pana upÈdÈr|pÈnaÑ aÒÒamaÒÒapaccayÈlÈbhavacanaÑ. Ar|pindriyÈlÈbhanti ar|pÊnaÑ indriyÈnaÑ vasena indriyapaccayÈlÈbhaÑ. 196-197. BahugaÓanampi |nataragaÓanena yojitaÑ |nataragaÓanameva hotÊti katvÈ vuttaÑ “yadipi tikÈdÊsu ‘hetuyÈ paÒcÈ’ti idaÑ natthÊ”ti. AnuttÈnaÑ duviÒÒeyyatÈya gambhÊraÑ. YathÈ ca bh|tar|pÈni nÈrammaÓapaccayÈ aÒÒamaÒÒapaccayÈ uppajjanti, evaÑ paÔisandhikkhaÓe vatthur|panti Èha “vatthupi pana labhatÊ”ti. YathÈ heÔÔhÈ ekam|lakaÑ “dum|lakan”ti vuttaÑ, evaÑ idhÈpi dum|lakaÑ “tim|lakan”ti vadanti. 203-233. CetanÈmattasa~gÈhaketi cetanÈmattaÑyeva paccayuppannaÑ gahetvÈ Ôhite paÒhe. Tattha hi “nakammapaccayÈ hetupaccayÈ”ti vattuÑ sakkÈ. EvaÑpakÈreti idaÑ “tÊÓÊti-ÈdÊs|”ti ettha Èdi-saddassa atthavacananti dassento “Èdi-saddo hi pakÈratthova hotÊ”ti Èha. R|pampi labbhati cetanÈmattameva asa~gaÓhanato.

PaccayapaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PaÔiccavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. SahajÈtavÈravaÓÓanÈ

234-242. SahajÈtapaccayakaraÓanti sahajÈtaÑ paccayadhammaÑ paccayaÑ katvÈ pavatti. SahajÈtÈyattabhÈvagamananti sahajÈte paccayadhamme


ÈyattabhÈvassa gamanaÑ paccayuppannassa attanÈ sahajÈtapaccayÈyattavuttitÈ. Ettha ca sahajÈtapaccayasa~khÈtaÑ sahajÈtaÑ karotÊti sahajÈto, tathÈpavatto paccayuppannadhammo. Tattha pavattamÈno sahajÈtasaddo yasmÈ tassa paccayuppannassa attano sahajÈtaÑ paccayadhammaÑ paccayaÑ katvÈ pavattiÑ tadÈyattabhÈv|pagamanaÒca vadatÊti vuccati, tasmÈ vuttaÑ “sahajÈtasaddena -pa- vuttan”ti. Tassa karaÓassa gamanassa vÈti tassa yathÈvuttassa sahajÈtapaccayakaraÓassa sahajÈtÈyattabhÈv|pagamanassa vÈ. “KusalaÑ dhammaÑ sahajÈto”ti imassa kusalaÑ dhammaÑ sahajÈtaÑ taÑsahabhÈvitaÒca paccayaÑ katvÈti ayamatthoti Èha “kusalÈdÊnaÑ kammabhÈvato”ti. SahajÈtapaccayasahabhÈvÊnaÑ paccayÈnaÑ sa~gaÓhatthaÑ hettha “sahajÈtÈyattabhÈvagamanaÑ vÈ”ti vuttaÑ.

TaÑkammabhÈvatoti tesaÑ yathÈvuttapaccayakaraÓatadÈyattabhÈvagamanÈnaÑ kammabhÈvato. AÔÔhakathÈyaÑ pana “kusalaÑ dhammaÑ sahajÈtoti kusalaÑ dhammaÑ paÔicca tena sahajÈto hutvÈ”ti paÔiccasaddaÑ ÈharitvÈ attho vutto, taÑ “paÔiccattho sahajÈtattho”ti katvÈ vuttaÑ. SahajÈtasaddayoge kusalaÑ dhammanti upayogavacanassa yutti na vuttÈ, “tena sahajÈto hutvÈ”ti pana vuttattÈ karaÓatthe upayogavacananti dassitanti keci. NissayavÈre pana kusalaÑ dhammaÑ nissayatthena paccayaÑ katvÈti vadantena idhÈpi “kusalaÑ dhammaÑ sahajÈtattheva paccayaÑ katvÈ”ti ayamattho vuttoyeva hoti, paÔiccasaddÈharaÓampi imamevatthaÑ ÒÈpetÊti daÔÔhabbaÑ. UpÈdÈr|paÑ kiÒci bh|tar|passa anupÈlakaÑ upatthambhakaÒca hontampi sahajÈtalakkhaÓena na hoti, tasmÈ paÔiccatthaÑ na pharatÊti Èha “paÔiccÈti iminÈ vacanena dÊpito paccayo na hotÊ”ti. Nidassanavasena vuttanti udÈharaÓavasena vuttaÑ, na anavasesatoti attho. YathÈ vuttoti paÔiccatthapharaÓavasena vutto. YathÈ ca upÈdÈr|paÑ bh|tar|passa upÈdÈr|passa ca paccayo na hoti, evaÑ ÔhapetvÈ cha vatth|ni sesar|pÈni ar|padhammÈnaÑ paccayo na hotÊti dassento “vatthu vajjÈni r|pÈni ca ar|pÈnan”ti Èha.

SahajÈtavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


3. PaccayavÈravaÓÓanÈ

243. Pati-saddo patiÔÔhatthaÑ dÊpeti “sÈre patiÔÔhito”ti-ÈdÊsu, aya-saddo gatiÑ dÊpeti “eti etthÈti ayo”ti.

Bh|tupÈdÈr|pÈni saha sa~gaÓhitvÈ vuttaÑ upÈdÈr|pÈnaÑ viya bh|tar|pÈni nissayo hotÊti katvÈ. Yadi evaÑ kasmÈ aÔÔhakathÈyaÑ “mahÈbh|te nissÈya cittasamuÔÔhÈnaÑ upÈdÈr|pan”ti upÈdÈr|paÑyeva dassitanti Èha “aÔÔhakathÈyaÑ panÈ”ti-Èdi. 255. PaÔiccavÈre sahajÈteti paÔiccavÈre sahajÈtapaccayavaÓÓanÈyaÑ. Kamma-utujÈnanti kammajÈnaÑ utujÈnaÒca vasena attho vuttoti yojanÈ. TathÈ hi tattha vuttaÑ “dvisantatisamuÔÔhÈnabh|tavasena vuttan”ti1. Kamme cÈti kamme janakakammapaccaye gahite. EkantÈnekantakammajÈnanti ekantena kammajÈnaÑ na ekantakammajÈnaÒca. Tattha asaÒÒabhave ekantakammajaÑ nÈma jÊvitindriyaÑ, itaraÑ upÈdÈr|paÑ bh|tar|paÒca na ekantakammajaÑ, tadubhayampi tattha ekajjhaÑ katvÈ vuttaÑ, “mahÈbh|te paÔicca kaÔattÈr|pan”ti idaÑ pana kammasamuÔÔhÈnavaseneva vuttanti. So nÈdhippetoti yo yathÈdassito paÔiccavÈre sahajÈtapaccaye attho vutto, so idha na adhippeto. KasmÈti ce, Èha “kaÔattÈ -pa- gahitattÈ”ti. TaÑ pahÈyÈti taÑ paÔiccavÈre vuttamatthaÑ pahÈya aggahetvÈ. YathÈgahitassÈti “asaÒÒa -pa- kaÔattÈr|paÑ upÈdÈr|pan”ti pÈÄiyaÑ eva gahitassa. PaÔicca paccayÈti idaÑ dvinnaÑ vÈrÈnaÑ upalakkhaÓaÑ. PaÔiccavÈre Ègatanayena mahÈbh|te paÔicca, paccayavÈre Ègatanayena mahÈbh|te paccayÈ mahÈbh|tÈnaÑ uppatti na nivÈretabbÈ, tasmÈ “upÈdÈr|pasa~khÈtaÑ kaÔattÈr|pan”ti evaÑ upÈdÈr|paggahaÓena kaÔattÈr|paÑ avisesetvÈ upÈdÈr|pÈnaÑ nivattetabbÈnaÑ utucittÈhÈrasamuÔÔhÈnÈnaÑ atthitÈya kaÔattÈ -pa- visesanaÑ daÔÔhabbanti evamettha yojanÈ veditabbÈ. 286-287. Ekaccassa r|passÈti ahetukacittasamuÔÔhÈnassa. Ito paresupi ekaccar|paggahaÓe eseva nayo. CakkhÈdidhammavasenÈti cakkhÈyatanÈdir|padhammavasena. CittasamuÔÔhÈnÈdikoÔÔhÈsavasenÈti cittajÈdir|padhammabhÈgavasena. SabbaÑ labbhatÊti satipi imassa nayassa ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 3. 414 piÔÔhe.


nahetum|lakatte nonatthinovigatesu ekanti gaÓanaÑ sabbaÑ r|paÑ sabbassa r|passa vasena gaÓanÈ labbhati catusantativasena vattamÈnesu paÒcavÊsatiyÈ r|padhammesu vajjitabbassa abhÈvÈ.

PaccayavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. NissayavÈravaÓÓanÈ

329-337. NissayapaccayabhÈvanti nissayavÈre vuttassa sahajÈtapurejÈtassa ca nissayaÔÔhassa dhammassa paccayabhÈvaÑ paccayavÈrena niyametunti yojanÈ. TathÈ paccayavÈre “paccayÈ”ti vuttassa paccayadhammassa sahajÈtapurejÈtabhÈvaÑ nissayavÈrena niyametunti yojanÈ. NiyamanaÒcettha paccayaÔÔhanissayaÔÔhÈnaÑ pariyÈyantarena pakÈsitattÈ atthato bhedÈbhÈvadassananti veditabbo. Tena vuttaÑ “paccayattaÑ nÈma nissayattaÑ, nissayattaÑ nÈma paccayattan”ti.

NissayavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

5. SaÑsaÔÔhavÈravaÓÓanÈ

351-368. SÈti savatthukÈ paÔisandhi. IdhÈpÊti imasmiÑ saÑsaÔÔhavÈrepi. AdhipatipurejÈtÈsevanesu anulomato nakammanavipÈkanajhÈnanavippayuttesu paccanÊyato Ôhitesu na labbhati, aÒÒesu sahajÈtÈdÊsu anulomato hetu-ÈdÊsu accanÊyato ca anulomato ca Ôhitesu labbhatÊti. TenÈha “labbhamÈnapaccayes|”ti. Imassa visesassÈti imassa yathÈvuttassa visesassa dassanatthaÑ uddhaÔÈ, tasmÈ tÈdisassa visesassa dassetabbassa abhÈvato vatthuvirahitÈ paÔisandhi anuddhaÔÈ, na vippayutte paccanÊyato Ôhite abhÈvatoti attho. Hetupaccayavirahitamattadassanatthanti iminÈ bh|takathanaÑ ahetukaggahaÓaÑ na byaticÈranivattananti dasseti. “AhetukavipÈkakiriyavasenÈ”ti bhavitabbaÑ hetupariyantattÈ maggassa.

369-391. “Hetumhi anulomato Ôhite jhÈnamaggÈ paccanÊyato na labbhantÊ”ti-Èdi yaÑ idha aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ, taÑ hetupaccayÈdivasena


uppajjamÈno dhammo cattÈro sabbaÔÔhÈnikÈ ÈhÈrindriyajhÈnamaggÈ cÈti ime aÔÔhapaccaye alabhanto nÈma natthÊti iminÈ paÔiccavÈre anulomapaccanÊyavaÓÓanÈyaÑ vuttena nayena vedituÑ sakkÈti Èha “paÔiccavÈre -pa- nayenÈ”ti. Seses|ti ahetukamohavajjÈhetukesu paÒcaviÒÒÈÓÈ -pa- jhÈnapaccayaÑ labhanti, tasmÈ “ahetukamohova jhÈnamaggapaccayaÑ labhatÊ”ti na sakkÈ vattuÑ, kiÒca paccanÊyÈnulome dvinnaÑ paccayÈnaÑ anulomena anulomavasena saha yojanÈ natthi ekekasseva yojanÈya ÈgatattÈ, tasmÈ ahetukamohova maggapaccayaÑ labhatÊti evamettha yojanÈ veditabbÈ.

SaÑsaÔÔhavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

6. SampayuttavÈravaÓÓanÈ

392-400. SadisaÑ sampayuttanti “yaÑ sadisaÑ, taÑ saÑsaÔÔhan”ti vuccamÈnaÑ sampayuttaÑ na hoti “saÑsaÔÔhÈ yojitÈ hayÈ”ti-ÈdÊsu. AsaÑsaÔÔhaÑ vokiÓÓananti yaÑ na saÑsaÔÔhaÑ antarantarÈ uppajjamÈnena vokiÓÓampi vimissatÈya sampayuttanti vuccamÈnaÑ, taÑ saÑsaÔÔhaÑ na hoti “yÈ sÈ vÊmaÑsÈ -pa- kosajjasampayuttÈ”ti-ÈdÊsu. EvaÑ asampayuttassapi saÑsaÔÔhapariyÈyo asaÑsaÔÔhassa ca sampayuttapariyÈyo atthÊti tadubhayaÑ itaretaraÑ niyametÊti dassanatthaÑ vÈradvayadesanÈti dassento Èha “ubhayaÑ -pa- niyÈmakaÑ hotÊ”ti, saÑsaÔÔhasaddo hi vokiÓÓaÔÔho natthi, sampayuttasaddo ca sadisattho, tasmÈ yathÈ saÑsaÔÔhasaddo sampayuttasaddÈpekkho sadisatthato vinivattitvÈ ekuppÈdÈdisabhÈvameva atthaÑ bodheti, evaÑ sampayuttasaddopi saÑsaÔÔhasaddÈpekkho vokiÓÓaÔÔhato vinivattitvÈti aÒÒamaÒÒÈpekkhassa saddadvayassa aÒÒamaÒÒaniyÈmakatÈ veditabbÈ.

SampayuttavÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


7. PaÒhÈvÈravibha~gavaÓÓanÈ

401-403. Te paccayeti te hetu-Èdike paccaye. PaÔipÈÔiyÈti ettha paccayapaÔipÈÔiyÈ kusalÈdipadapaÔiyÈ vÈti Èsa~kÈyaÑ ubhayavasenapi attho yujjatÊti dassento paÔhamaÑ tÈva sandhÈyÈha “yathÈkkamenÈ”ti-Èdi. Tassattho–“hetupaccayo ÈrammaÓapaccayo”ti-ÈdinÈ nayena desanÈkkamena yÈya paÔipÈÔiyÈ paÔiccavÈre paccayÈ ÈgatÈ, tadanur|paÑ te dassetunti. DutiyaÑ pana dassetuÑ “kusalo kusalassÈ”ti-Èdi vuttaÑ. SÈ panÈyaÑ padapaÔipÈÔi yasmÈ na kusalapadadassanamattena dassitÈ hoti, tasmÈ taÑ ekadesena sakalaÑ nayato dassento Èha “kusalo kusalassÈti -pa- hotÊ”ti. TenÈti nidassanamattena “kusalo kusalassÈ”ti padena. Sabbo pabhedoti yaÑ tattha tattha paccaye “kusalo kusalassÈ”ti-Èdiko yattako pabhedo vissajjanaÑ labhati, so sabbo pabhedoti attho. Te paccaye paÔipÈÔiyÈ dassetunti te hetu-Èdipaccaye kusalÈdipadapaÔipÈÔiyÈ dassetuÑ. 404. PhalavisesaÑ Èka~khantÈ paÔiggÈhakato viya dÈyakatopi yathÈ dakkhiÓÈ visujjhati, evaÑ dÈnaÑ dentÊti Èha “visuddhaÑ katvÈ”ti. Tesanti vattabbatÈrahanti iminÈ vodÈnassa sakadÈgÈmi-ÈdÊnaÑ ÈveÓikataÑ dasseti. KÈmaÑ aggamaggapurecÈrikampi vodÈnameva, asekkho pana hutvÈ taÑ paccavekkhatÊti na taÑ idha gahitaÑ. Tanti vodÈnaÑ. Gotrabhucittanti aÔÔhamakassa uppajjanakÈle “gotrabh|”ti vattabbatÈrahaÑ cittaÑ. Gotrabhusadisanti vÈ sotÈpannÈdigotrÈbhibhÈvÊti vÈ gotrabhucittanti evamettha attho veditabbo. PaccayuppannaÑ bh|mito vavatthapeti, “tebh|makakusalamevÈ”ti ettha viya na paccayadhammanti attho. DesanantarattÈti “kusalacittasama~gissÈ”ti-ÈdinÈ puggalÈmasanadesanato aÒÒattÈ, aÒÒathÈ gahitaÑ puna na gaÓheyyÈti adhippÈyo. 405. RÈgarahitassa viya somanassarahitassa ca rÈgassa na ÈrammaÓe assÈdanavasena pavatti ajjhupekkhanatoti vuttaÑ “assÈdanaÑ -pa- kiccan”ti. SahasÈkÈrappavattÈya uppilÈvitasabhÈvÈya pÊtiyÈ ÈhitavisesÈya taÓhÈya taÑ taÓhÈbhinandananti vuccatÊti taÑ


sandhÈyÈha “pÊtikiccasahitÈya taÓhÈya kiccan”ti. YathÈ ca yathÈvuttakiccavisesÈya pÊtiyÈ ÈhitavisesÈ taÓhÈ taÓhÈbhinandanÈ, evaÑ diÔÔhÈbhinandanÈ veditabbÈ. YasmÈ pana sÈ atthato paccayavisesavisiÔÔhÈ diÔÔhiyeva, tasmÈ vuttaÑ “diÔÔhÈbhinandanÈ diÔÔhiyevÈ”ti. Ettha panÈti “abhinandatÊ”ti padassa taÓhÈdiÔÔhivasena vuttesu etesu pana dvÊsu atthesu. AbhinandantassÈti idaÑ diÔÔhÈbhinandanaÑyeva sandhÈya vuttanti adhippÈyena “pacchimatthameva gahetvÈ”ti vuttaÑ. AbhinandantassÈti pana avisesato vuttattÈ taÓhÈvasena diÔÔhivasena abhinandantassÈti ayamettha attho adhippeto, tasmÈ “abhinandanÈ -pana sakkÈ vattun”ti idamidha vacanamanokÈsaÑ. KasmÈ? DiÔÔhirahitepi santÈne abhinandanassa vuttattÈ. TaÓhÈvasena nandatÊti taÓhÈbhinandanavaseneva vutto attho purimo attho. DvÊsu pana somanassasahagatacittuppÈdes|ti diÔÔhirahitÈni somanassasahagatacittÈni sandhÈyÈha. YathÈvuttenÈti “sarÈgassa somanassassÈ”ti-ÈdinÈ vuttena somanassena assÈdentassa, rÈgena ca tesuyeva yathÈvuttesu dvÊsu cittesu assÈdentassa, cat|supi somanassasahagatacittesu sappÊtikataÓhÈya abhinandantassa, cat|supi diÔÔhisampayuttesu diÔÔhÈbhinandanÈya abhinandantassa diÔÔhi uppajjatÊti evamettha yojanÈ veditabbÈ. Tena vuttaÑ “itipi sakkÈ yojetun”ti. YathÈ diÔÔh|panissayato diÔÔhÈbhinandanÈ sambhavati, evaÑ taÓh|panissayato taÓhÈbhinandanÈpi sambhavatÊti daÔÔhabbaÑ. “Abhinandati rÈgo uppajjatÊ”ti vacanato sappÊtikataÓhÈya abhinandantassa rÈguppattipi vattabbÈ, na vÈ vattabbÈ taÓhÈbhinandanÈya eva rÈguppattiyÈ vuttattÈ. 406. “TadÈrammaÓatÈyÈ”ti vattabbe “tadÈrammaÓatÈ”ti vuttanti Èha “vibhattilopo hettha kato”ti. TadÈrammaÓatÈti ettha tÈ-saddÈbhidheyyo attho bhÈvo nÈma, so pana tadÈrammaÓasaddÈhidheyyato aÒÒo natthÊti dassento Èha “bhÈvavantato vÈ aÒÒo bhÈvo nÈma natthÊ”ti. Etena sakatthe ayaÑ tÈ-saddoti dasseti. tenÈha “vipÈko tadÈrammaÓabhÈvabh|toti attho”ti. EtasmiÒcatthe “tadÈrammaÓatÈ”ti paccattekavacanaÑ daÔÔhabbaÑ. ViÒÒÈÓaÒcÈyatana -pana vuttanti yadipi kÈmÈvacaravipÈkÈnampi


kammaÑ ÈrammaÓaÑ labbhati, taÑ pana viÒÒÈÓaÒcÈyatananevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanavipÈkÈnaÑ viya na ekantena imassa vipÈkacittassa idaÑ kammaÑ ÈrammaÓanti vavatthitaÑ kÈmÈvacaravipÈkacittÈnaÑ bahubhedattÈ, tasmÈ taÑ labbhamÈnampi na vuttanti attho. Yadi evaÑ kiÑ taÑ labbhamÈnampi na dassitamevÈti Èsa~kÈyaÑ Èha “tadÈrammaÓena panÈ”ti-Èdi. Anulomato samÈpajjane yebhuyyena ÈsannasamÈpattiyÈ ÈrammaÓabhÈvo dassito, aÒÒathÈ “paÔilomato vÈ ekantarikavasena vÈ”ti vacanaÑ niratthakaÑ siyÈti adhippÈyo. BhaveyyÈti anÈsannÈpi samÈpatti ÈrammaÓaÑ bhaveyya, na sakkÈ paÔikkhipitunti attho. Teneva hi “yebhuyyenÈ”ti vuttaÑ. EvaÑ satÊti yadi ÈvajjanÈya eva ÈrammaÓabhÈvena kusalÈnaÑ khandhÈnaÑ abyÈkatÈrammaÓatÈ adhippetÈ, evaÑ sante. VattabbaÑ siyÈti “iddhividhaÒÈÓassÈ”ti ca pÈÄiyaÑ vattabbaÑ siyÈ tassÈpi ÈvajjanÈya ÈrammaÓabhÈvato. TaÑ na vuttanti taÑ abyÈkataÑ iddhividhaÒÈÓaÑ “kusalÈ khandhÈ iddhividhaÒÈÓassÈ”ti na vuttaÑ. HontÊti ÈrammaÓaÑ honti. TÈnÊti cetopariyaÒÈÓÈdÊni. YÈya kÈyacÊti cetopariyaÒÈÓÈdÊnaÑ aÒÒesaÒca kusalÈnaÑ ÈrammaÓakaraÓavasena ÈvajjantiyÈ. 407-409. ŒdÊnavadassanena sabhÈvato ca aniÔÔhatÈmattavasena ca domanassassa uppatti veditabbÈti yojetabbaÑ. ŒghÈtavatthu-Èdibhedena akkhantibhedÈ veditabbÈ. 410. SabbassÈti pakaraÓaparicchinne gayhamÈne sabbassa abyÈkatassa, atthantaravasena pana gayhamÈne sabbassa ÒeyyassÈti attho. AsakkuÓeyyattÈti idaÑ vattabbassa anantÈparimeyyatÈya vuttaÑ, na aÒÒÈÓapaÔighÈtato. 417. VodÈnasa~khÈtaÑ vuÔÔhÈnaÑ apubbato na hotÊti vuttaÑ “apubbato cittasantÈnato vuÔÔhÈnaÑ bhava~gamevÈ”ti. TaÒhi yathÈladdhassa visesassa vodÈpanaÑ paguÓabhÈvÈpÈdanaÑ apubbaÑ nÈma na hoti. TathÈ hi vuttaÑ “heÔÔhimaÑ heÔÔhimaÑ hi paguÓajjhÈnaÑ uparimassa uparimassa padaÔÔhÈnaÑ hoti, tasmÈ vodÈnampi vuÔÔhÈnanti vuttan”ti1. AvajjetabbattÈ vattabbaÑ natthÊti ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 2. 444 piÔÔhe.


kusalabhÈvena samÈnattÈ vajjetabbatÈya abhÈvato vibhajitvÈ vattabbaÑ natthi, tasmÈ yadettha visesanaÑ labbhati, taÑ dassento “nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ -pa- samÈpattiyÈ”ti Èha. CittuppÈdakaÓÉe vuttamevÈti paÔÔhÈne pana “kusale niruddhe vipÈko tadÈrammaÓatÈ uppajjatÊ”ti-ÈdinÈ “kiriyÈnantaraÑ tadÈrammaÓabhÈve”ti yaÑ vattabbaÑ, taÑ cittuppÈdakaÓÉavaÓÓanÈyaÑ vuttameva.

TÈ ubhopÊti yÈ “kusalavipÈkÈhetukasomanassasahagatÈ upekkhÈsahagatÈ cÈ”ti dve manoviÒÒÈÓadhÈtuyo vuttÈ, tÈ ubhopi somanassasahagatamanoviÒÒÈÓadhÈtuvasena vuttÈ. KasmÈ? DasannaÑ kÈmÈvacarabhava~gÈnaÑ attano tadÈrammaÓakÈle santÊraÓakÈle ca voÔÔhabbanassa anantarapaccayabhÈvato. UpekkhÈsahagatÈ pana yathÈvuttÈnaÑ dasannaÑ vipÈkÈnaÑ manoviÒÒÈÓadhÈt|naÑ attano tadÈrammaÓÈdikÈle voÔÔhabbanakiriyassa santÊraÓakÈle manodhÈtukiriyassa bhava~gakÈleti yojetabbaÑ. 423. PaÔivijjhitvÈti jÈnitvÈ. DaÄhaÑ na gahetabbanti daÄhaggÈhaÑ na gahetabbaÑ. Balavato -pa- vipaccanatoti etena balavatÈ dubbalatÈ ca appamÈÓaÑ, katokÈsatÈ pamÈÓanti dasseti. KatokÈsatÈ ca avasesapaccayasamavÈye vipÈkÈbhimukhatÈti daÔÔhabbaÑ. YaÑ kiÒcÊti ca balavaÑ dubbalaÑ vÈti attho. VipÈkajanakampi kiÒci kammaÑ upanissayapaccayo na hotÊti sakkÈ vattuÑ1. Sati hi kamma-upanissayapaccayÈnaÑ avinÈbhÈve vipÈkattike upanissayapaccaye gahite kammapaccayo visuÑ na uddharitabbo siyÈ, vedanÈttike ca upanissaye paccanÊyato Ôhite kammapaccayena saddhiÑ aÔÔhÈti na vattabbaÑ siyÈti adhippÈyo. Paccayadvayassa pana labbhamÈnatapparÈya desanÈya upanissaye gahitepi kammapaccayo uddharitabboyevÈti sakkÈ vattuÑ. LabbhamÈnassa hi uddharaÓaÑ ÒÈyÈgataÑ, tathÈ upanissaye paccanÊyato Ôhitepi kammapaccayo vattabbova upanissayassa anekabhedattÈ, vipÈkaÑ janentaÑ kammaÑ vipÈkassa upanissayo na hotÊti na vattabbamevÈti veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. ViÒÒÈtuÑ (Ka)


Parassa pavattaÑ omÈnanti parasantÈne attÈnaÑ uddisa pavattaÑ avamÈnaÑ. Tes|ti yo anena pubbe hato, tassa ÒÈtimittesu. MÈtughÈtanatthaÑ pavattitatÈya purimacetanÈya mÈtughÈtakammena sadisatÈ, yathÈ ca ÈÓattiyaÑ pahÈrepi eseva nayo. Tena vuttaÑ “esa nayo dvÊhi pakÈrehÊti etthÈpÊ”ti.

VaÔÔanissito dÈnÈdivasena saddhaÑ uppÈdento rÈgaÑ upanissaya dÈnÈdivasena saddhaÑ uppÈdeti nÈma, na vivaÔÔanissito avisesena vuttattÈti Èha “iminÈ adhippÈyena vadatÊ”ti. Etesanti kÈyikasukhadukkhÈnaÑ. EkatopÊti idaÑ yadipi ekasmiÑ santÈne sukhadukkhÈnaÑ ekasmiÑ khaÓe uppatti natthi, paccayasamÈyogo pana tesaÑ ekajjhampi hotÊti katvÈ vuttaÑ. 425. PurimavÈresu viyÈti paÔiccavÈrÈdÊsu purimesu viya. Imasminti paÒhÈvÈre. Paccayena uppatti vuccatÊti hetu-ÈdinÈ tena tena paccayena taÑtaÑpaccayuppannassa uppatti na vuccati. TesaÑ tesaÑ dhammÈnanti hetu-ÈdÊnaÑ tesaÑ tesaÑ paccayadhammÈnaÑ. TaÑtaÑpaccayabhÈvoti “hetu-ÈdÊnaÑ taÑtaÑpaccayabhÈvo vuccati. Teneva purimesu chasu vÈresu “kusalo dhammo uppajjatÊ”ti-ÈdinÈ tattha tattha uppÈdaggahaÓaÑ kataÑ, idha pana “kusalassa dhammassa hetupaccayena paccayo”ti-ÈdinÈ paccayabhÈvo gahito. TenÈti upatthambhakattena paccayabhÈvena. IdhÈti paÒhÈvÈre. 427. PatiÔÔhÈbh|tassÈti nissayabh|tassa. Kammapaccayoti sahajÈtakammapaccayo. Dukam|lakadukÈvasÈnÈti “kusalo ca abyÈkato ca dhammÈ kusalassa ca abyÈkatassa ca dhammassÈ”ti evaÑ dukam|lakadukÈvasÈnÈ katvÈ vuttapaÒhÈ. TatthÈti paccayavÈre. Kusalo ca abyÈkato ca dhammÈti kusalÈbyÈkatappabhedÈ paccayuppannÈ dhammÈ. Yato tato vÈti paccayadhammaniyamaÑ akatvÈ yato tato vÈ kusalÈbyÈkatavasena ubhayapaccayato uppattimattameva tattha paccayavÈre adhippetaÑ, ubhayassa yathÈvuttassa paccayuppannassa ubhinnaÑ yathÈvuttÈnaÑyeva paccayadhammÈnaÑ paccayabhÈvo na adhippeto uppÈdapadhÈnattÈ tassÈ desanÈyÈti adhippÈyo. NissayÈdibh|tÈti nissaya-atthi-avigatabh|tÈ paccayadhammÈ na labbhanti, tasmÈ kusalo ca -pana vuttanti yojanÈ.

PaÒhÈvÈravibha~gavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


PaÒhÈvÈrassa ghaÔane anulomagaÓanÈ

439. EtthÈti abyÈkatam|lake. Yadi evanti yadi kusalÈkusalam|lehi alabbhamÈnampi labbhati, evaÑ sante. GaÓanamattasÈmaÒÒato, na paccayasÈmaÒÒatoti adhippÈyo. 440. Nidassanavasena daÔÔhabbo yebhuyyena indriyamaggapaccayÈnaÒca hetupaccayassa visabhÈgattÈ. IndriyamaggapaccayÈ ca visabhÈgÈti visesanena yo tattha sabhÈgabhÈvo, taÑ nivatteti. TathÈ bhÈvÈbhÈvatoti tasmiÑ hetupaccayÈkÈre sati bhÈvato, hetudhammÈnaÑ hetupaccayabhÈve sati sahajÈtÈdipaccayabhÈvatoti attho. AdhipatipaccayÈdÊnanti adhipatindriyamaggapaccayÈnaÑ. VisabhÈgatÈ hetupaccayassa. KusalÈdihet|nanti kusalÈkusalakirisÈbyÈkatahet|naÑ. HetupaccayabhÈveti hetupaccayatte hetubhÈvena upakÈrakatte. VipÈkapaccayabhÈvÈbhÈvatoti vipÈkapaccayabhÈvassa abhÈvato. Na hi vipÈkÈnaÑ vipÈkapaccayatÈ atthi. VipÈkahet|naÑ itarahet|hi hetupaccayatÈya atthi sabhÈgatÈti Èha “hetuvajjÈnan”ti. VipÈkÈnaÑ visabhÈgatÈya bhavitabbaÑ, na hi vipÈkadhammadhammanevavipÈkanavipÈkadhammadhammÈnaÑ vipÈkehi sabhÈgatÈ atthi rÈsantarabhÈvatoti adhippÈyo. Ubhayapaccayasahiteti hetuvipÈkapaccayasahite. HetupaccayabhÈve vipÈkamhÊti hetupaccayabhÈvena vattamÈne vipÈkadhamme. VipÈkapaccayattÈbhÈvÈbhÈvatoti vipÈkapaccayabhÈvÈbhÈvassa abhÈvato. Na hi vipÈko vipÈkassa vipÈkapaccayo na hoti, tasmÈ natthi hetuvipÈkapaccayÈnaÑ visabhÈgatÈti adhippÈyo.

IdÈni vuttamevatthaÑ udÈharaÓena samatthento “yathÈ hÊ”ti-ÈdimÈha. HetusahajÈtapaccayasahiteti hetupaccayasahajÈtapaccayasahite, ubhayapaccayayutteti attho. Het|nanti idaÑ “sahajÈtapaccayattÈbhÈvo”ti iminÈpi sambandhitabbaÑ. Het|naÑ hi hetupaccayasahite rÈsimhi hetupaccayabhÈvo viya sahajÈtapaccayabhÈvopi atthÊti. Tattha HetuvajjÈnaÑ sahajÈtadhammÈnaÑ hetudhammassa ca na sabhÈgatÈ vuccati sahajÈtapaccayena sabhÈgabhÈvato. EvamidhÈpÊti yathÈ hetusahajÈtapaccayesu vuttappakÈrena natthi visabhÈgatÈ,


evamidhÈpi hetuvipÈkapaccayesu natthi visabhÈgatÈti attho. esa nayo vippayuttapaccayepÊti yvÈyaÑ nayo hetusahajÈtapaccayesu visabhÈgatÈbhÈvo vutto, esa nayo hetusahite vippayuttapaccayepÊti attho. TatthÈpi hi “hetuvippayuttapaccayasahite rÈsimhÊ”ti-Èdi sakkÈ yojetunti. Paccuppanno eva paccayuppanno, paccayo pana atÊtopi anÈgatopi kÈlavinimuttopi hotÊti paccuppannakkhaÓe hetupaccayabhÈve sahajÈtÈdipaccayabhÈvaÑ sandhÈya tathÈbhÈvÈbhÈvavasena sabhÈgatÈya vuccamÈnÈya nÈnÈkkhaÓikÈnaÑ kusalÈdÊnaÑ het|naÑ vipÈkÈnaÒca vasena visabhÈgatÈ tasseva hetussa na vattabbÈti imamatthaÑ dasseti “apicÈ”ti-ÈdinÈ.

Aggahitavisesato sÈmaÒÒato viseso na suviÒÒeyyo hotÊti adhippÈyenÈha “kusalÈ vÊmaÑsÈdhipatÊti evaÑ vattabban”ti. 441-443. “ItarÈni dve labhatÊ”ti evaÑ vattuÑ na sakkÈ, hetÈdhipatidukehi dassitÈni yÈni “kusalo dhammo kusalassa dhammassa, kusalo dhammo abyÈkatassa, kusalo dhammo kusalassa ca abyÈkatassa ca, abyÈkato dhammo abyÈkatassÈ”ti cattÈri vissajjanÈni, tesu hetusahajÈtanissaya-atthi-avigata-indriyamaggapaccayesu sampayuttapaccaye paviÔÔhe “kusalo dhammo kusalassa, abyÈkato dhammo abyakatassÈ”ti imÈni dve labhati. YaÑ sandhÈya aÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ “sace tehi saddhiÑ -pa- tÈneva dve labhatÊ”ti, tehi pana itarÈni nÈma “kusalo dhammo abyÈkatassa, kusalo dhammo kusalassa ca abyÈkatassa cÈ”ti imÈni dvepi siyuÑ. Na hi kusalo dhammo kusalassa vippayuttapaccayena paccayo hoti. Tena vuttaÑ “itarÈni dve labhatÊti purimapÈÔho”ti-Èdi1. ItarÈni dveti vÈ aÒÒÈni dve, yÈni sampayuttapaccayavasena dve vissajjanÈni, vippayuttapavese pana tato aÒÒÈni aÒÒathÈbh|tÈni dve vissajjanÈni. YÈni sandhÈya vuttaÑ “kusalo abyÈkatassa, abyÈkato abyÈkatassÈti dve labhatÊti paÔhantÊ”ti. Tes|ti |nataragaÓanÈhet|su vipÈka-aÒÒamaÒÒÈdÊsu. ______________________________________________________________ 1. LabhatÊti yaÑ sandhÈya purimapÈÔhoti-Èdi (Ka)


AnÈmaÔÔhavipÈkÈnÊti aggahitavipÈkapaccayÈni, ghaÔanaÑ apekkhitvÈ ayaÑ napuÑsakaniddeso. Na vipÈkaheturahitÈni sÈdhÈraÓavasena vuttattÈ. Tena vuttaÑ aÔÔhakathÈyaÑ “sÈmaÒÒato navannampi het|naÑ vasena vuttÈnÊ”ti, “vipÈkahetupi labbhatÊ”ti ca.

TatthÈti paÒcamaghaÔanato paÔÔhÈya paÒcasu ghaÔanesu. tena vipÈkena saha samaÑ vÈ uÔÔhÈnaÑ etassÈti samuÔÔhÈnanti ayampi attho sambhavatÊti vuttaÑ “paÔisandhiyaÑ kaÔattÈr|pampi taÑsamuÔÔhÈnaggahaÓeneva sa~gaÓhÈtÊ”ti. Eseva nayoti iminÈ kaÔattÈr|pampi taÑsamuÔÔhÈnaggahaÓeneva sa~gaÓhÈtÊti imamevatthaÑ atidisati.

EvampÊti “etesu panÈ”ti-ÈdinÈ sa~khepato vuttappakÈrepÊti attho. TenÈha “etesu pana -pa- vuttanayenapÊ”ti. Yo yo paccayoti yo yo hetu-Èdipaccayo m|labhÈvena Ôhito paresaÑ paccayÈnaÑ. TappaccayadhammÈnanti tehi hetu-Èdipaccayehi paccayabh|tÈnaÑ hetu-ÈdidhammÈnaÑ. Niravasesa-|na-|natara-|natamalÈbhakkamenÈti te dhammÈ yesu vissajjanesu yathÈrahaÑ niravasesÈ labbhanti, yesu |nÈ |natarÈ |natamÈ ca labbhanti, tena kamena ghaÔanÈvacanato paccayuppannÈpi yathÈkkamaÑ niravasesÈdikkameneva labbhanti. TenÈha “niravasesalÈbhe ca -pa- veditabbo”ti.

Hetum|lakaÑ niÔÔhitaÑ. 445. PaÒcame ekanti sanissayato abyÈkatam|laÑ akusalanti idaÑ sandhÈyÈha “vatthuvasena sanissayaÑ vakkhatÊ”ti. Na idanti idaÑ catutthaÑ ghaÔanaÑ labbhamÈnassapi vatthussa vasena ghaÔanaÑ na hoti tassa vakkhamÈnattÈ, tasmÈ “ÈrammaÓavasenevÈ”ti ekaÑso gahitoti atthayojanÈ. 446. SahajÈtapurejÈtÈ eko nissayapaccayoti iminÈ satipi paccayadhammabhede paccayabhÈvabhedo natthÊti dasseti, tathÈ “atthipaccayo”ti iminÈpi. Avigatapaccayopettha atthipaccayeneva sa~gahitoti daÔÔhabbo. “Atthi-avigatapaccayo”ti pÈÔho. SahajÈtÈrammaÓÈdhipati pana na kevalaÑ paccayadhammappabhedova, atha kho paccayabhÈvabhedopi atthevÈti Èha “evaÑ -pa- abhÈvato”ti. VuttamevatthaÑ


pÈkaÔataraÑ kÈtuÑ “nissayabhÈvo hÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha sahajÈtapurejÈtanissayÈdÊnanti sahajÈtanissayapurejÈtanissayÈdÊnaÑ. Œdi-saddena sahajÈtapurejÈta-atthi-avigatabhÈve sa~gaÓhÈti. Na panevanti-ÈdinÈ vuttamevatthaÑ vivaranto “sahajÈto hÊ”ti-ÈdimÈha. BhinnasabhÈvÈti samÈnepi adhipatisaddavacanÊyabhÈve paccayabhÈvavisiÔÔhena sabhÈvena bhinnasabhÈvÈ, na hetupaccayÈdayo viya sabhÈvamattena. TenevÈti bhinnasabhÈvattÈ eva. AÒÒathÈ “kusalo kusalassa sahajÈtavasena, abyÈkato ÈrammaÓavasena adhipatipaccayena paccayo hotÊ”ti tadubhayaÑ ekajjhaÑ katvÈ vattabbaÑ siyÈ, na ca vuttanti dassento Èha “paÒhÈvÈravibha~ge -pana vuttan”ti. 447-452. SÈdhÈraÓavasenÈti adhipatindriyabhÈvasÈmaÒÒena. TathÈ ceva cha ghaÔanÈni yojetvÈ dasseti “adhipatÊ”ti-ÈdinÈ. Dve paccayadhammÈti vÊriyavÊmaÑsÈnaÑ vasena dve paccayadhammÈ, ekoyeva cittÈdhipativasena. SamaggakÈni pubbe vattabbÈni siyuÑ adhipatipaÔipÈÔiyÈti adhippÈyo. PaÔhamaÑ hi vÊriyÈdhipati pacchÈ cittÈdhipatÊti. TesaÑ ÈhÈramaggapaccayÈnaÑ pacchÈ vuttÈni samaggakÈni. SadisattÈti idaÑ parato “hetuvasena vuttaghaÔanehi sadisattÈ”ti-ÈdivacanaÑ sandhÈya vuttaÑ. 457-460. Dum|lakanti kusalÈbyÈkatam|lakaÑ. TaÑ kusalam|lakesu kasmÈ vuttanti codanÈyaÑ Èha “abyÈkatasahitassa kusalassa paccayabhÈvadassanavasenÈ”ti. EtthÈti anulomagaÓane. YathÈvuttes|ti “sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayavipÈkasampayuttavippayutta-atthi-avigatam|lakes|”ti evaÑ vuttesu sahajÈtÈdim|lakesu. Atthi-avigatam|lakavajjes|ti atthi-avigatam|lakÈni ÔhapetvÈ avasesesu ÈhÈrena ÈhÈrapaccayena ghaÔanÈni na yojitÈnÊti sambandho. Adhipatindriyehi ca nissayÈdivajjesu sahajÈtÈdÊsu ghaÔanÈni na yojitÈnÊti yojanÈ. Tes|ti hetukammajhÈnamaggesu ÈhÈre adhipatindriyesu ca taÑtaÑghaÔanavasena yathÈvuttesu yojiyamÈnesu. TenÈti hetu-Èdi-ar|padhammÈnaÑyeva labbhanato. Tehi ghaÔanÈnÊti hetu-ÈdÊhi yojiyamÈnÈni ghaÔanÈni. R|pamissakattÈbhÈvenÈti idaÑ vuttasadisatÈya kÈraÓavacanaÑ. KasmÈ panettha atthi-avigatam|lakÈni


nissayavippayutta-atthi-avigatÈni tehi vajjitÈnÊti Èha “atthi-avigatehi panÈ”ti-Èdi. NissayÈdÊhi yojiyamÈnÈni adhipatindriyÈni r|pamissakÈni hontÊti na vuttÈnÊti sambandho. Yadi evaÑ kasmÈ atthi-avigatam|lakesu ÈhÈrena, nissayÈdim|lakesu ca adhipatindriyehi yojanÈ katÈti codanaÑ sandhÈyÈha “adhipatÈhÈrindriyam|lakes|”ti-Èdi. 473-477. Edisesu ÔhÈnesu khandha-saddo ar|pesveva niruÄhoti katvÈ vuttaÑ “na pavatte viya khandhÈyeva paccayuppannabhÈvena gahetabbÈ”ti. KaÔattÈr|pampi pana labbhatÊti iminÈ “ekakkhaÓikakammavasena vuttÈnÊ”ti vacanaÑ paÔikkhipati. YamatthaÑ sandhÈya “kasmÈ na vuttan”ti vuttaÑ, taÑ pÈkaÔataraÑ karonto “nan|”ti-ÈdiÑ vatvÈ puna taÑ udÈharaÓena vibhÈvetuÑ “yathÈ cÈ”ti-Èdi1 vuttaÑ. ŒrammaÓanissaya-accayabhÈvenÈti ÈrammaÓapaccayabhÈvena nissayapaccayabhÈvena ca. Kammassa ca paccayabhÈvo pÈkaÔoyevÈti Èha “kammampi ÈrammaÓapaccayabhÈvena vattabban”ti. DvinnaÑ paccayabhÈvÈnanti kammÈrammaÓapaccayabhÈvÈnaÑ. AÒÒamaÒÒapaÔikkhepatoti iminÈ dvinnaÑ paccayabhÈvÈnaÑ bhinnattÈ pavatti-ÈkÈrassa ekakkhaÓe ekasmiÑ paccayadhamme ayujjamÈnataÑ dasseti. YathÈdassitassa nidassitabbena asamÈnataÑ dassento “paccuppannaÒhi -pa- yuttaÑ vattun”ti Èha. KammaÑ panÈti-ÈdinÈ kammÈrammaÓapaccayÈnaÑ pavatti-ÈkÈrassa bhinnattÈ ekajjhaÑ hutvÈ appavattimeva vibhÈveti. Yato te aÒÒamaÒÒaÑ paÔikkhepakÈ vuttÈ, kasmÈ pana taÑyeva vatthu ÈrammaÓapaccayo hoti nissayapaccayo ca, na taÑyeva kammaÑ ÈrammaÓapaccayo ca kammapaccayo cÈti? Na codetabbametaÑ, dhammasabhÈvo esoti dassento “esa ca sabhÈvo”ti-ÈdimÈha. Tattha vattamÈnÈnanti paccuppannÈnaÑ. Yanti idaÑ “vattabbatÈ”ti iminÈ sambandhiyamÈnaÑ “yÈ”ti itthili~gavasena vipariÓÈmetabbaÑ. YathÈti-ÈdinÈ tamevatthaÑ udÈharaÓadassanena vibhÈveti. 478-483. YaÑ viÒÒÈÓaÑ adhipatipaccayo na hoti, taÑ anÈmaÔÔhÈdhipatibhÈvaÑ daÔÔhabbaÑ. Vatthussa vasenÈti hÈpetabbassa vatthussa vasena. ______________________________________________________________ 1. YathÈ hÊti-Èdi (Ka)


484-495. Ar|pindriyÈni r|pÈnaÑ paccayattena labbhantÊti yojanÈ. Yadipi evaÑ vuttaÑ r|pindriyÈnaÑ ar|pÈnaÑ paccayattaÒca labbhatÊti Èha “cakkhÈdÊni ca pana cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ labbhantÊ”ti. TaÑsamÈnagatikÈti vÊriyena samÈnagatikÈ maggapaccayatÈya. 511-514. Vippayuttam|lake “dasame kusalÈdayo cittasamuÔÔhÈnÈnan”ti idaÑ pavattivasena aÔÔhakathÈyaÑ vuttanti Èha “paÔisandhiyaÑ pana ‘khandhÈ kaÔattÈr|pÈnaÑ vatthu ca khandhÈnan’ti idampi labbhatÊ”ti. Tassa dassanavasenÈti tassa vatthussa dassanavasena, na anavasesato paccayadhammassa dassanavasena. TenÈha “khandhÈ ca vatthussÈti idampi pana labbhate vÈ”ti. Na vajjetabbÈnÊti tesampi paccayuppannabhÈvena yojetabbattÈ. 515-518. Ar|pavatthÈrammaÓamahÈbh|ta-indriyÈhÈrÈnaÑ paccayadhammÈnanti attho. “ŒhÈrindriyapaccayÈ cÈ”tipi pana vattabbaÑ. KasmÈ? Na hi indriyÈhÈrÈnaÑ vasena sahajÈtÈdayo labbhanti, indriyÈhÈrÈnaÑ pana vasena indriyÈhÈrapaccayÈva labbhanti. “SahajÈtaÑ purejÈtaÑ pacchÈjÈtaÑ ÈhÈraÑ indriyan”ti hi uddisitvÈ atthipaccayo vibhattoti. Keci panettha “ÈhÈraggahaÓena kabaÄÊkÈro ÈhÈrova gahito, indriyaggahaÓena ca r|pajÊvitindriyameva, sesÈhÈrindriyÈni sahajÈtÈdÊsveva antogadhÈni katÈni. YÈni tadantogadhÈni, te sandhÈya aÔÔhakathÈyaÑ ‘ar|pavatthÈrammaÓamahÈbh|ta-indriyÈhÈrÈnaÑ vasenÈ’ti ettha indriyÈhÈraggahaÓaÑ katanti ‘sahajÈtapurejÈtapacchÈjÈtapaccayÈ labbhantÊ’ti vuttan”ti vadanti.

Tattha ar|pÈnaÑ sahajÈtapacchÈjÈtÈhÈrindriyapaccayabhÈvo yathÈrahaÑ veditabbo. Vatthu sahajÈtaÑ purejÈtaÒca, ÈrammaÓaÑ purejÈtameva, abhiÒÒÈÒÈÓassa pana kadÈci sahajÈtampi ÈrammaÓapaccayo hotiyeva. SahajÈtaggahaÓena panettha sahajÈtapaccayabh|tova gayhati, so ca ekuppÈdÈdilakkhaÓayuttovÈti yo dhammo sahajÈto hutvÈ ÈrammaÓaÑ hoti, na so idha adhippeto. Yadi sahajÈtopi ÈrammaÓaÑ hoti, kasmÈ pÈÄiyaÑ tathÈ na vibhattanti? EkakalÈpapariyÈpannassa ekuppÈdÈdilakkhaÓayuttassa bhinnakalÈpapariyÈpannato sa~karamocanatthaÑ. Apica appacurabhÈvato apÈkaÔabhÈvato ca taÑ na


gahitaÑ. Tatoti navamatoti attho, na dasamatoti adhippÈyo. Na hi ekÈdasame adhipati atthÊti. TathÈ cuddasameti ettha tathÈ-saddena vatthuggahaÓena cakkhÈdivatth|nipi gahitÈnÊti imamatthaÑ upasaÑharati. TadevÈti ÈrammaÓameva. 519. SahajÈtÈni viyÈti sahajÈtapaccayasahitÈni viya ghaÔanÈni. SahajÈtenÈti sahajÈtapaccayena. TÈnÊti “pakiÓÓakaghaÔanÈnÊ”ti vuttaghaÔanÈni. YÈni hi sahajÈtapaccayena na yojitÈni, tÈnettha pakiÓÓakaghaÔanÈnÊti vuttÈni. PurejÈta -pa- vasenÈti ettha ayaÑ yojanÈ–purejÈtassa pacchÈjÈtassa ÈhÈrassa indriyassa ca sahajÈtena aÒÒamaÒÒaÒca sÈmaÒÒavasena, tesaÑyeva sahajÈtena aÒÒamaÒÒaÒca asÈmaÒÒavasena cÈti vuttaÑ hoti. YathÈ purejÈtassa pacchÈjÈtassa ca sahajÈtena asÈmaÒÒaÑ bhinnasabhÈvattÈ, tato eva ÈhÈrindriyÈnampi tena asÈmaÒÒaÑ, evaÑ purejÈtÈdÊnaÑ catunnampi aÒÒamaÒÒaÑ asÈmaÒÒaÑ bhinnasabhÈvattÈ. EvaÑ asÈmaÒÒavasena asamÈnatÈvasena yathÈvuttÈni ghaÔanÈni vippakiÓÓÈni. YathÈ pana sahajÈtapaccayadhammÈ ar|pakkhandhÈdayo teneva sahajÈtapaccayatÈsa~khÈtena mith|naÑ samÈnabhÈvena aÒÒehi asaÑkiÓÓÈ attano paccayuppannÈnaÑ paccayo hontÊti asÈmaÒÒavasena tesaÑ pavatti, evaÑ purejÈtÈdipaccayadhammÈpÊti tesaÑ sahajÈtena aÒÒamaÒÒaÒca yathÈvuttassa sÈmaÒÒassa asÈmaÒÒassa ca vasena tÈni ghaÔanÈni vippakiÓÓÈnÊti pakiÓÓakÈni vuttÈni. EvaÑ sante sahajÈtÈnampi ghaÔanÈnaÑ pakiÓÓakabhÈvo ÈpajjatÊti? NÈpajjati tesaÑ sahajÈtatÈya eva avippakiÓÓabhÈvasiddhito. Tena vuttaÑ sahajÈtaÑ aggahetvÈ vuttÈni pakiÓÓakÈni nÈmÈ”ti.

TÈnÊti pakiÓÓakaghaÔanÈni. KusalavipÈkÈti kusalÈ ca vipÈkÈ ca, ye abhinnalakkhaÓÈ hutvÈ kusalasabhÈvÈ vipÈkasabhÈvÈ cÈti attho. EvaÑsabhÈvaÒca ekaÑ aÒÒindriyamevÈti Èha “idaÑ -pa- labbhatÊ”ti. Nanu ca saddhindriyÈdivasenapi ayamattho labbhatÊti? TesaÑ kiriyasabhÈvatÈpi atthevÈti. Dukkhanti cetasikadukkhaÑ. TenÈha “akusalamevÈ”ti. VipÈkassa dukkhassÈti yojanÈ. Tena vuttaÑ “ajhÈna~gattÈ”ti. AkusalavipÈkakiriyÈti vicikicchÈcittapaÒcaviÒÒÈÓakiriyÈmanodhÈt|su pavattanato akusalavipÈkakiriyÈva hoti


cittaÔÔhitÊti attho. YasmÈ akusalavipÈkÈti evamatthe gayhamÈne dukhassa cittaÔÔhitiyÈ ca vasena yathÈ jhÈnesu, evaÑ aÒÒesaÑ vasena aÒÒesu ca na labbhati, tasmÈ akusalassa vipÈkÈti evamatthe gayhamÈne dukkhindriyassa vasena indriyesu labbhatÊti dassento Èha “akusalassa -pa- labbheyyÈ”ti. ImasmiÑ kusalattike vipÈko vipÈkÈbyÈkatamicceva gayhati, na akusalÈdipadehi visesetvÈti imamatthaÑ dassento “kusalavipÈkÈ -pa- natthÊ”ti Èha.

PaÒhÈvÈrassa ghaÔane anulomagaÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PaccanÊyuddhÈravaÓÓanÈ

527. NahetupaccayenÈti ettha na-kÈro aÒÒatthoti dassento “hetupaccayato aÒÒena paccayenÈ”ti Èha. AggahitaggahaÓenÈhi sahajÈtÈdisa~gahavasena aggahitÈnaÑ gahaÓena. AÔÔha hontÊti imissÈ pÈÄiyÈ ÈgatÈ ÈrammaÓÈdayo aÔÔha paccayÈ honti. Tes|ti aÔÔhasu paccayesu. TÊhÊti ÈrammaÓasahajÈta-upanissayapaccayehi. DvÊhÊti ÈrammaÓapaccaya-upanissayapaccayehi. TasmiÑ tasmiÑ paccayeti tasmiÑ tasmiÑ hetu-Èdike paccaye. Tato hetu-Èdipaccayato. YathÈyogaÑ yojetabbÈti yasmiÑ paccaye paccanÊyato Ôhite ye paccayÈ anulomato yojanaÑ labhanti, te yojetabbÈti attho.

Dvinnanti anantar|panissayassa pakat|panissayassÈti imesaÑ dvinnaÑ. VatthupurejÈtassa vasena purejÈtaÑ ÈrammaÓapurejÈtassa ÈrammaÓena sa~gahitattÈ. AÒÒissÈ cetanÈyÈti nÈnÈkkhaÓikakammapaccayabhÈveneva pavattÈya cetanÈya. Ar|pÈhÈrÈ apariccattasahajÈtabhÈvÈ eva ÈhÈrapaccayo honti, r|pÈhÈro ÔhitippattoyevÈti vuttaÑ “sahajÈtato aÒÒassa kabaÄÊkÈrÈhÈrassa vasena ÈhÈro”ti. SahajÈtato aÒÒassÈti ca idaÑ ar|pÈhÈranivattanatthaÑ vuttaÑ, na kabaÄÊkÈrÈhÈravisesanivattanatthaÑ tÈdisasseva tassa abhÈvato. Na hi r|pÈhÈro sahajÈtapaccayo hoti, nÈpi purejÈtapaccayo


hoti. YathÈ sahajÈtÈnaÑ sahajÈtapaccayo na hoti, evaÑ purejÈtÈnaÑ pacchÈjÈtapaccayo na hoti, pacchÈjÈtÈnaÒca purejÈtapaccayo na hoti. KasmÈ? TÈdisassa paccayalakkhaÓassa abhÈvato. YesaÑ hi yo janako, na tehi tassa sahajÈtatÈ atthi, nÈpi purejÈtatÈ purejÈtapaccayalakkhaÓayuttÈ, pacchÈjÈtapaccayatÈya pana vattabbameva natthi r|padhammattÈ. Upatthambhakattepi eseva nayo, tasmÈ sahajÈtÈdividhuro eva tassa paccayabhÈvo veditabbo. Teneva hi “sahajÈtaÑ purejÈtaÑ pacchÈjÈtaÑ ÈhÈraÑ indriyan”ti ettha r|pajÊvitindriyaÑ viya r|pÈhÈro visuÑ gahito. TathÈ cÈha “r|pÈhÈro -pa- ÈhÈrapaccayova hotÊ”ti. SahajÈtato purejÈtato ca aÒÒassa r|pajÊvitindriyassÈti ettha r|pÈhÈre vuttanayeneva attho veditabbo.

EvaÒca katvÈti purimapurimehi asa~gahitasa~gaÓhanavasena pacchimapacchimÈnaÑ gahitattÈ tathÈ r|pÈhÈrassa jÊvitindriyassa ca vasena idha ÈhÈrindriyapaccayÈnaÑ gahitattÈti attho, aÒÒathÈ “ÈhÈrapaccayena paccayo, indriyapaccayena paccayo”ti vattabbaÑ siyÈti adhippÈyo. TenevÈha “ÈrammaÓa -pa- icceva vuttan”ti. TadaÒÒÈbhÈvÈti tato ÈrammaÓÈdipaccayato aÒÒassa idhÈdhippetakammÈdipaccayassa kusale abhÈvÈ. TasmÈti yasmÈ ÈrammaÓato aÒÒesaÑ dvinnaÑ vasena upanissayo vutto, tasmÈ “ÈrammaÓÈdhipati ÈrammaÓapaccaye sa~gahaÑ gacchatÊ”ti vattabbaÑ, na ÈrammaÓ|panissayeti adhippÈyo. Yadi evaÑ kasmÈ parittattikapaÒhÈvÈrapaccanÊye ÈrammaÓaÑ na vuttaÑ. Upanissayena hi asa~gahitatte taÑ vattabbameva siyÈti codanaÑ sandhÈyÈha “yaÑ panÈ”ti-Èdi. Tattha purimehi asa~gahitavasena vuttÈnanti purimehi paccayehi asa~gahitavasena vuttÈnaÑ pacchimÈnaÑ paccayÈnaÑ. Sa~gahitavivajjanÈbhÈvatoti attanÈ samÈnalakkhaÓatÈya sa~gahitassa paccayassa vivajjanÈbhÈvato, vivajjane kÈraÓaÑ natthÊti attho. Upanissayato aÒÒÈrammaÓÈbhÈvatoti appamÈÓo dhammo appamÈÓassa dhammassa ÈrammaÓaÑ honto ÈrammaÓ|panissayova hoti ÈrammaÓÈdhipatibhÈvatoti attho. YathÈ ÈrammaÓe gahite ÈrammaÓ|panissayo gahitova hoti


balavÈrammaÓabhÈvato, evaÑ ÈrammaÓ|panissaye gahite ÈrammaÓaÑ gahitameva hoti taÑsabhÈvattÈti tattha taÑ visuÑ na uddhaÔanti daÔÔhabbaÑ. TenÈha “na pana ÈrammaÓ|panissayassa ÈrammaÓe asa~gahitattÈ”ti.

PacchÈjÈta-ÈhÈrÈnanti attano paccayuppannato purejÈtakÈyato pacchÈjÈtÈnaÑ ar|pÈhÈrÈnaÑ. Te hi attanÈ sahajÈta-ar|padhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnar|padhammÈnampi sahajÈta-atthipaccayÈ honti, purejÈtÈnaÑ pana vatth|naÑ pacchÈjÈta-atthipaccayo. PacchÈjÈtindriyÈnanti pacchÈjÈtÈnaÑ ar|pindriyÈnaÑ. SesaÑ ÈhÈre vuttanayena yojetabbaÑ. YasmÈ ete ÈhÈrindriyÈ yasmiÑ khaÓe purejÈta-atthipaccayaÑ labhanti, tasmiÑyeva khaÓe taÑtaÑpaccayuppannÈnaÑ sahajÈta-atthipaccayo pacchÈjÈta-atthipaccayo ca honti, tasmÈ vuttaÑ “sahÈpi atthi-avigatapaccayabhÈvo hotÊ”ti. TiÓÓanti sahajÈtÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ. Chahi bhedehÊti visuÑ gahitehi sahajÈtÈdÊhi paÒcahi yathÈrahaÑ ekajjhaÑ gahitabhedena cÈti chahi atthipaccayabhedehi. EkekaÑ sa~gahetvÈti atthipaccayalakkhaÓaÑ avigatapaccaya-akkhaÓaÒca visuÑ visuÑ chahi bhedehi sa~gahetvÈ vuttaÑ.

AjjhattikabÈhirabhedatoti vattabbaÑ cakkhÈdÊnaÑ jÊvitindriyassa ca adhippetattÈ, saparasantÈnikÈnaÒca indriyÈnaÑ anadhippetattÈ. NissayapurejÈtavippayutta-atthivigatÈnaÑ purejÈtabh|tÈnanti adhippÈyo. TesaÒhi purejÈte sa~gaho. TadekadesassÈti ÈrammaÓekadesassa, ÈrammaÓÈdhipati-ÈrammaÓ|panissayÈnanti attho. Tesanti nissayÈdÊnaÑ. UpanissayÈdÊs|ti upanissayapurejÈtapaccayÈdÊsu. TaÑ pana purejÈtabh|taÑ ÈrammaÓaÑ. TatthÈti upanissayapaccayapaccayasa~gahe. YathÈvuttanayo cettha ekantena gahetabboti dassetuÑ “atha panÈ”ti-Èdi vuttaÑ.

Eva-saddo ÈnetvÈ yojetabbo, aÒÒathÈ tesu paÒhesu ekasabhÈvatova paccayassa ÈgamanaÑ vuttaÑ siyÈ. TenÈti “ekovÈ”ti avadhÈraÓena aggahitena. Tes|ti sahajÈtapurejÈtapaccayesu. UkkaÔÔhavasenÈti “eko dve”ti-ÈdinÈ vutta-ukkaÑsavasena. Te te paccaye sa~gahetvÈti te hetu-Èdipaccaye sahajÈtÈdipaccayehi sa~gahetvÈ. Dassitapaccayaparicchedoti soÄasÈdibhedena sa~gahetvÈ dassitapaccayaparicchedo.


PabhedaparihÈnÊs|ti sahajÈtapaccayÈdÊhi sa~gahitapaccayappabhede taÑtaÑpaccayapaÔikkhepe paÒhÈparihÈniyaÒcÈti attho. NahetupaccayÈti iminÈ hetupaccayato aÒÒe paccayÈ gahitÈti katvÈ vuttaÑ “nahetupaccayÈti ettha labbhamÈna paccaye sandhÈya vuttan”ti. EvaÒca katvÈti sabbapaccanÊyasÈdhÈraÓalakkhaÓavasena vuttattÈ eva na vattabbaÑ siyÈ, na hi hetupacaye paccanÊyato Ôhite hetudhammo hetussa dhammassa sahajÈtapaccayena paccayoti sakkÈ vattuÑ. VÊsati paccayÈti hetupaccayena saddhiÑ vÊsati paccayÈ. ParihÈnÊyaÑ vitthÈrakathaÑ dassentoti yojanÈ. 528. Tehi tehi paccayehÊti sahajÈtapaccayÈdÊhi tehi tehi sa~gÈhakabh|tehi paccayehi. Te te paccayÈti sa~gahetabbÈ aÒÒamaÒÒapaccayÈdayo hetupaccayÈdayo vÈ te te paccayÈ. AÒÒesaÑ abhÈvaÑ sandhÈya vuttaÑ, na tesaÑ sabbesaÑ sambhavanti adhippÈyo. TenÈha “na hÊ”ti-Èdi. Tattha dveyevÈti ÈrammaÓÈdhipatiÑ apanetvÈ Èha. AbyÈkatassapÊti pi-saddena na kevalaÑ kusalasseva, atha kho abyÈkatassapÊti kusalaÑ sampiÓÉeti. 530. Tena saddhinti vatthunÈ saddhiÑ. SuddhÈnanti kevalÈnaÑ vatthunÈ vinÈ ca gahitÈnaÑ kusalakkhandhÈnaÑ. Yadipi vatthunÈ saddhiÑ sahajÈtaÔÔho natthi, nissayÈdibhÈvo pana atthevÈti dassento “vatthunÈ panÈ”ti-ÈdimÈha.

SahajÈtapurejÈtapacchÈjÈta-ÈhÈrindriyÈnaÑ atthipaccayena sa~gahetabbattÈ sahajÈtÈdÊhi sa~gahetabbÈnaÑ taÑsa~gaho sukaroti dassetuÑ upanissayena sa~gahetabbÈnaÑ sa~gaho vuttanayo evÈti vuttaÑ “cat|su sabbapaccaye sa~gaÓhitvÈ”ti. KammaÑ pana sahajÈt|panissayehi asa~gahetabbatÈpi atthÊti sar|pato gahitaÑ, aÒÒathÈ “tÊsu paccayes|”ti vattabbaÑ siyÈ. MissakÈmissakassÈti sahajÈtapurejÈtÈdibhÈvehi missakassa tathÈ amissakassa ca. VuttamevatthaÑ vitthÈrato dassetuÑ “na hÊ”ti-Èdi vuttaÑ. TenÈti atthipaccayavibhÈgasa~gÈhakÈnaÑ sahajÈtÈdÊnaÑ gaheÓena. SabbapaccayÈnaÑ -pa- hotÊti iminÈ “imasmiÑ pana paccayuddhÈre”ti-ÈdinÈ vuttopi paccayasa~gaho idha atthato dassitoyevÈti imamatthaÑ dasseti.


Nissayo kasmÈ na vutto? SahajÈtanissayo purejÈtanissayoti hi sakkÈ vibhajitunti adhippÈyo. Vippayutto vÈ kasmÈ na vutto? PurejÈtavippayutto pacchÈjÈtavippayuttoti vibhajituÑ sakkÈti attho. YaÑ missakÈmissakabhÈvaÑ manasi katvÈ “avattabbattÈ”ti vuttaÑ, taÑ dassento “nissayo tÈvÈ”ti-ÈdimÈha. Visesitabbo “vippayuttapaccayena paccayo”ti avisesena pÈÄiyaÑ vuttattÈ. So viyÈti atthipaccayo viya, nissayapaccayo viya vÈ atthipaccayavisesÈbhÈvena vippayuttapaccayo na vattabbova. DvinnaÑ paccayÈnaÑ viya pabhedasabbhÈvatoti dassento “sahajÈtapurejÈtÈnaÒcÈ”ti-ÈdimÈha. TathÈti-ÈdinÈ vuttamatthaÑ pÈÄiyÈ samatthetuÑ “vakkhatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha maggaphaladhammÈnaÑ maggaphalataÑsamuÔÔhÈnar|pavasena sahajÈta-atthipaccayo tesaÑyeva purejÈtacatusantatir|pavasena pacchÈjÈta-atthipaccayo vutto, na pana vippayuttapaccayabhÈvo vakkhatÊti yojanÈ. Soti vippayuttapaccayo.

Hetu-ÈdÊnaÑ sahajÈtantogadhattÈ hetu-Èdayo tabbisesÈ hontÊti katvÈ vuttaÑ “sahajÈtapaccayo ca hetu-ÈdÊhi visesetabbo”ti. Soti sahajÈtapaccayo. ViruddhapaccayehÊti sahajÈtapurejÈtassa sahajÈtÈdibhÈvena viruddhehi paccayehi. TenÈha “uppattikÈlaviruddhehi paccayehÊ”ti.

PaccanÊyuddhÈravaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____


Nahetum|lakavaÓÓanÈ

532. AdhipatipaccayÈdibh|to ÈrammaÓapaccayoti ÈrammaÓa-ÈrammaÓÈdhipati-ÈrammaÓ|panissaye vadati. te ca yasmÈ ÈrammaÓasabhÈvÈ eva, tasmÈ vuttaÑ “parihÈyatiyevÈ”ti. Pannarasas|ti dutiye sahajÈtapaccaye “hetupaccayo”ti-ÈdinÈ vuttesu pannarasasu. EkÈdasannaÑ vasenÈti sahajÈtapaccayo, sahajÈtatÈvisiÔÔhÈ adhipatinissayakammÈhÈrindriyatthi-avigatahetujhÈnamaggÈ cÈti imesaÑ


ekÈdasannaÑ vasena. SahajÈte antogadhÈ hetu-Èdayo. TasmiÑ paÔikkhitteti tasmiÑsahajÈte paÔikkhitte paccanÊyato Ôhite. AnantogadhÈ sahajÈte, ke pana teti Èha “ÈrammaÓÈdhipatipurejÈtanissayÈdayo”ti. ŒrammaÓÈdi-ÈkÈrenÈti ÈrammaÓapurejÈtanissayanÈnÈkkhaÓikakammÈdi-ÈkÈrena.

TasmiÑ paÔikkhitteti tasmiÑ sahajÈtapaccaye paÔikkhitte. Ime vÈrÈti sahajÈtaÑ purejÈtanti vissajjitavÈrÈ. Ete nissayÈdayoti sahajÈtatÈvisiÔÔhe nissayÈdike vadati, na itare. TenÈha “yasmÈ ca -pa- paÔikkhepena paÔikkhittÈ”ti.

NissayÈdibh|taÒca sahajÈtapaccayaÑ ÔhapetvÈti etena “ÔhapetvÈ sahajÈtapaccayan”ti ettha antogadhanissayÈdibhÈvoyeva sahajÈtapaccayo gahitoti dasseti. NissayÈdÊti Èdi-saddena hetu-ÈdÊnaÑ sa~gho daÔÔhabbo. AÒÒamaÒÒapaccayadhammavasena pavattisabbhÈvatoti aÒÒamaÒÒapaccayadhammavasena sahajÈtÈdÊhi pavattisabbhÈvato aÒÒamaÒÒe paÔikkhitte “kusalo kusalÈbyÈkatassÈ”ti vÈ ro parihÈyati. TesaÑ tesaÑ paccayuppannÈnanti idaÑ sÈmaÒÒavacanampi “aÒÒamaÒÒapaccayasa~gahaÑ gatÈ”ti vacanato aÒÒamaÒÒapaccayalÈbhÊnaÑyeva gahaÓaÑ siyÈti Èsa~kaÑ nivattetuÑ “kusalo ca kusalassÈ”ti-Èdi vuttaÑ. SamudÈyabh|toti catukkhandhasamudÈyabh|to. Ekadesabh|tehÊti tasseva ekadesabh|tehi. “Kusalo panÈ”ti-Èdi “na-aÒÒamaÒÒapaccayena -pa- parihÈyatÊ”ti imassa aÔÔhakathÈvacanassa samÈdhÈnavacanaÑ.

R|pakkhandhekadesova honti r|pÈhÈrar|pindriyavasena, “ekantena vippayuttapaccayadhammehÊ”ti vuttadhammÈ “te”ti paccÈmaÔÔhÈti Èha “tehi te vippayuttapaccayadhammÈ”ti. 533. PaccanÊyagaÓanaÑ dassetunti vuttepi nanu paccayagaÓanameva dassitaÑ hotÊti kassaci Èsa~kÈ siyÈti taÑ nivattento Èha “paccanÊyavÈragaÓanÈ hi dassitÈ”ti. BalavakammaÑ vipÈkassa upanissayo hoti, itaraÑ kammapaccayo evÈti Èha “vipÈkassapi pana -pa- kammapaccayo hotÊ”ti.

Nahetum|lakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


534. ParicchinnagaÓanÈnÊti idaÑ na gaÓanÈpekkhaÑ, atha kho vissajjanÈpekkhanti Èha “paricchinnagaÓanÈni vissajjanÈnÊ”ti. PaccanÊyato Ôhitopi hetu nayÈnaÑ m|labhÈveneva Ôhitoti Èha “hetum|lake”ti, aÔÔhakathÈyaÑ pana “nahetum|lakam”icceva vuttaÑ. 538. M|laÑ sa~khipitvÈti sattam|lakaÑ aÔÔham|lakaÑ navam|lakaÒca sa~khipitvÈ. DvÊs|ti “tÊÓÊ”ti vuttesu tÊsu vissajjanesu purimesu dvÊsu “kusalo dhammo abyÈkatassa, akusalo dhammo abyÈkatassÈ”ti imesu. TenÈha “vipÈko paccayuppanno hotÊ”ti. Tatiyeti “abyÈkato dhammo abyÈkatassÈ”ti imasmiÑ. TesamuÔÔhÈnikakÈyoti utucittÈhÈrÈnaÑ vasena tesamuÔÔhÈnikakÈyo. 545. EtaÑ dvayaÑ sandhÈya vuttaÑ, yathÈ ar|paÑ ar|passa, evaÑ r|pampi r|passa vippayuttapaccayo na hotÊti. R|pÈbyÈkato ar|pÈbyÈkatassÈti idaÑ vatthukhandhe sandhÈya vuttaÑ. Ar|pÈbyÈkato r|pÈbyÈkatassÈti idaÑ pana cittasamuÔÔhÈnar|paÒcÈti tesaÑ ekantiko vippayuttapaccayabhÈvoti Èha “sahajÈta -pa- hotiyevÈ”ti. SahajÈtÈhÈrindriyavasenÈti sahajÈta-ar|pÈhÈrindriyavasena. 546. Ekam|lakekÈvasÈnÈ anantarapakat|panissayavasena labbhantÊti idaÑ yathÈrahavasena vuttanti taÑ yathÈrahaÑ paÔikkhepÈpaÔikkhepavasenapi dassetabbanti “atthipaccaye panÈ”ti-Èdi vuttaÑ. Purimes|ti nÈrammaÓÈdÊsu. NavÈti ekam|lakÈvasÈnÈ nava. DveyevÈti “kusalo dhammo abyÈkatassa, akusalo dhammo abyÈkatassÈ”ti ime dveyeva.

PaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ

550. ImehevÈti “kusalo kusalassa, akusalo akusalassÈ”ti imehi eva samÈnÈ honti kusalÈditÈsÈmaÒÒena. Tena vuttaÑ “atthÈbhÈvato pana na anur|pÈ”ti. “Kusalo


kusalassÈ”ti-ÈdinÈ satipi uddesato sÈmaÒÒe yebhuyyena siyÈ vibha~ge visesoti Èha “yathÈyogaÑ niddesato cÈ”ti. 551. HetunÈmanti hetu ca taÑ nÈmaÒcÈti hetunÈmaÑ. Paccayanti tameva paccayabh|taÑ sandhÈyÈti yojanÈ. 552. Dvinnampi adhipatÊnanti sahajÈtÈrammaÓÈdhipatÊnaÑ vasena, taÑ “kusalaÑ kusalassa sahajÈtato ceva ÈrammaÓato cÈ”ti-ÈdinÈ aÔÔhakathÈyaÑ vuttanayeneva veditabbaÑ. NÈrammaÓe sattÈti sahajÈtÈdhipatissa vasena vuttaÑ, na sahajÈte sattÈti ÈrammaÓÈdhipatissa vasena vuttanti yojanÈ. Evanti yathÈ adhipatimhi vuttaÑ, evaÑ sabbattha sabbapaccayesu. “TasmiÑ tasmiÑ -pa- uddharitabbÈ”ti vatvÈ tassa gaÓanuddhÈrassa sukarataÑ upÈyaÒca dassento “anulome -pa- viÒÒÈtun”ti Èha.

AnulomapaccanÊyavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

PaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ

631. ParihÈpanagaÓanÈyÈti parihÈpetabbagaÓanÈya samÈnattaÒca na ekantikaÑ |natamabhÈvassapi sambhavatoti adhippÈyo. TenÈha “nahetunÈrammaÓadukassÈ”ti-Èdi. Tattha saddhiÑ yojiyamÈnena |nataragaÓanena adhipatipaccayena parihÊnÈpÊti yojanÈ. SaddhiÑ parihÊnÈpÊti vÈ imasmiÑ pakkhe “adhipatipaccayenÈ”ti itthambh|talakkhaÓe karaÓavacanaÑ. Etanti lakkhaÓaÑ.

AÔÔhÈnanti anulomato aÔÔhÈnaÑ atiÔÔhanaÑ. TiÔÔhantÊti anulomatoti yojanÈ. Tesanti hetu-ÈdÊnaÑ. Itares|ti yÈdisÈ adhippetÈ, te dassetuÑ “adhipatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. ImÈni dveti “kusalÈbyÈkatÈ abyÈkatassa, akusalÈ-abyÈkatÈ abyÈkatassÈ”ti imÈni ca dve.

Nahetum|lakavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


636. HetuyÈ vuttehi tÊhÊti hetupaccayÈ vuttehi tÊhi vissajjanehi saddhiÑ. VÈrasÈmaÒÒameva vadati, na atthasÈmaÒÒanti adhippÈyo. TathÈ kamme tÊÓÊti hetuyÈ vuttÈnevÈti cÈti “kamme tÊÓÊ”ti ettha “hetuyÈ vuttÈnevÈ”ti imasmiÑ atthavacanepi tathÈ vÈrasÈmaÒÒameva sandhÈya vadatÊti attho. 644. EkekamevÈti ekekameva vissajjanaÑ. 650. SakaÔÔhÈneti attanÈ ÔhitaÔÔhÈne. Tato paretarÈti tato aggahitapaccayato paretarÈ paccanÊyato. NÈhÈre -pa- lÈbho hotÊti ÈhÈrapaccaye paccanÊyato Ôhite indriyapaccayaÑ, anulomato indriyapaccaye ca paccanÊyato Ôhite ÈhÈrapaccayaÑ anulomato yojetvÈ yathÈ paÒho labbhatÊti attho. Tes|ti ÈhÈrindriyesu. DvidhÈ bhinnÈni paccanÊyato anulomato ca yojetabbabhÈvena.

PaccanÊyÈnulomavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

KusalattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

2. VedanÈttikavaÓÓanÈ

1. VedanÈttike paÔiccÈdiniyamanti tikapadasambandhavasena paÔiccavÈrÈdÊsu vattabbaÑ paÔiccasahajÈtaÔÔhÈdiniyamanaÑ na labhanti vedanÈr|panibbÈnÈni. KasmÈ? TikamuttakattÈ. TathÈ paccayuppannavacanaÑ. Na hi sakkÈ vattuÑ vedanaÑ r|paÑ nibbÈnaÒca sandhÈya “sukhÈya vedanÈya sampayuttaÑ dhammaÑ paÔicca sukhÈya vedanÈya sampayutto uppajjatÊ”ti. TikadhammÈnanti vedanÈttikadhammÈnaÑ. TatthÈti hetupaccayÈdÊsu. YathÈnur|patoti vedanÈdÊsu yo yassa vedanÈya sampayuttadhammassa ÈrammaÓÈdipaccayo bhavituÑ yutto,tadanur|pato. ŒrammaÓÈdÊti Èdi-saddena ÈrammaÓÈdhi pati-ÈrammaÓ|panissayÈdike sa~gaÓhÈti. 10. Kusalattikepi parihÊnanti idaÑ paccanÊyaÑ sandhÈya vuttaÑ. R|pÈr|padhammapariggÈhakattÈti idaÑ anÈdibh|tassapi sahajÈtassa Èdimhi


Ôhapane kÈraÓavacanaÑ. Œdi-saddenÈti “sahajÈtÈdayo”ti ettha Èdi-saddena. YathÈrahaÑ Èrabbha uppattivasena sabbe ar|padhammÈ ÈrammaÓÈdÊnaÑ paccayuppannÈ hontÊti vuttaÑ “paccayuppannavasena sabbÈr|padhammapariggÈhakÈnaÑ ÈrammaÓÈdÊnan”ti. Œdi-saddena ÈrammaÓÈdhipati-ÈrammaÓ|panissayÈdike sa~gaÓhÈti. TenÈti “sabbÈr|padhammapariggÈhakÈ panÈ”ti-Èdivacanena. SabbaÔÔhÈnikÈnaÑ -pa- dassitÈ hoti sahajÈtadassanenÈti attho. EkadesaparihÈnidassaneneva hi samudÈyaparihÈni dassitÈ hotÊti. SahajÈtÈdayovÈ vÈ Èdi-saddena sabbaÔÔhÈnikÈ cattÈropi dassitÈ hontÊti. SahajÈtam|lakÈti sahajÈtapaccaye sati bhavantÈ na sahajÈtaÑ purato katvÈ pÈÄiyaÑ ÈgatÈ. TenÈha “sahajÈtanibandhanÈ -pa- vuttaÑ hotÊ”ti. So pacchÈjÈto kasmÈ pana na parihÈyatÊti sambandhÈ. TatthÈti yathÈvuttÈya parihÈniyaÑ aparihÈniyaÒca. SahajÈtanibandhanehÊti sahajÈtadhammanimittehi paccayabhÈvehi idha paccayadhammahetuko vutto. EtthevÈti parihÈniyaÑyeva. SÈ hi idha adhikatÈ. SahajÈtanibandhanÈnameva parihÈnÊti vutte “kiÑ sabbesaÑyeva nesaÑ parihÈnÊ”ti Èsa~kÈya Èha “sahajÈta -pa- dassitameta”ti. 17. Nayadassanameva karotÊti yathÈ ahetukakiriyacetanaÑ sandhÈya “nahetupaccayÈ nakammapaccayÈ”ti vattuÑ labbhÈ, evaÑ navipÈkapaccayÈtipi labbhÈ. AhetukamohaÑ pana sandhÈya “nahetupaccayÈ navipÈkapaccayÈ”ti labbhÈ, na “nakammapaccayÈ”ti. TenÈha “na ca paccayapaccayuppannadhammasÈmaÒÒadassanan”ti-Èdi. 25-37. YathÈ kusalattikaÑ, evaÑ gaÓetabbanti idaÑ yaÑ sandhÈya pÈÄiyaÑ nikkhittaÑ, taÑ dassetuÑ vuttaÑ “hetum|lakÈnaÑ -pa- nagaÓanasÈmaÒÒan”ti. Na hi kusalattike anulomapaccanÊye gaÓanÈhi vedanÈttike tÈ samÈnÈ. ParivattetvÈpi yojitÈti ettha “nahetupaccayÈ napurejÈtapaccayÈ ÈrammaÓe ekan”ti ÈrammaÓaÑ paÔhamaÑ vatvÈ vattabbampi purejÈtaÑ parivattetvÈ paÔhamaÑ vuttanti vadanti. TathÈ nahetupaccayÈ kamme tÊÓÊti idameva padaÑ parivattetvÈ “nakammapaccayÈ hetuyÈ tÊÓÊti vutan”tipi vadanti.


39. TaÑsampayutteti tena domanassena sampayutte domanassasÊsena sampayuttadhammÈ vuttÈ. SaddhÈpaÒcakes|ti saddhÈsÊlasutacÈgapaÒÒÈsu. Katthabbati vÈ yojanÈ kÈtabbÈti attho. Avaseses|ti rÈgÈdÊsu. PÈligatidassanatthanti “evaÑ pÈÄi pavattÈ”ti pÈÄiyÈ pavattidassanatthaÑ. RÈgÈdÊhi upanissayabh|tehi. Anuppattitoti na uppajjanato. TaÑ pÈÄigatiÑ tikantarapÈÄiyÈ dassento “kusalattikepi hÊ”ti-ÈdimÈha. IdhÈpÊti imasmiÑ vedanÈttikepi. 62. AnaÒÒattanti abhedaÑ. SukhavedanÈsampayutto hi dhammo sukhavedanÈsampayuttasseva dhammassa hetupaccayena paccayo, na itaresaÑ. Esa nayo sesapadesu sesesu ca “tÊÓÊ”ti ÈgataÔÔhÈnesu. Tena vuttaÑ “sabbÈni tÊÓi suddhÈnaÑ tiÓÓaÑ padÈnaÑ vasena veditabbÈnÊ”ti. “PacchÈjÈtÈ ar|padhammÈnaÑ paccayo na hontÊ”ti yuttametaÑ, purejÈtÈ pana ar|padhammÈnaÑ paccayÈ na hontÊti kathamidaÑ gahetabbanti codanaÑ sandhÈyÈha “purejÈtÈ”ti-Èdi, purejÈtÈ hutvÈ paccayo na hontÊti attho. PurimataraÑ uppajjitvÈ ÔhitÈ hi r|padhammÈ pacchÈ uppannÈnaÑ ar|padhammÈnaÑ purejÈtapaccayo honti, na cÈyaÑ nayo ar|padhammesu labbhati. Tena vuttaÑ “purejÈtattÈbhÈvato”ti. TathÈ pacchÈjÈtattÈbhÈvatoti yathÈ imasmiÑ tike kassaci dhammassa purejÈtattÈbhÈvato purejÈtapaccayo na hontÊti vuttaÑ, tathÈ pacchÈjÈtattÈbhÈvato pacchÈjÈtÈ hutvÈ paccayo na honti, pacchÈjÈtapaccayo na hontÊti attho. Na hi ekasmiÑ santÈne kesuci ar|padhammesu paÔhamataraÑ uppajjitvÈ Ôhitesu pacchÈ keci ar|padhammÈ uppajjanti, yato te tesaÑ pacchÈjÈtapaccayo bhaveyyuÑ. 83-87. Avasesesu aÔÔhas|ti “sukhÈya vedanÈya sampayutto dhammo”ti-ÈdinÈ ekam|lakekÈvasÈnÈ ye nava nava vÈrÈ ÈrammaÓapaccayÈdÊsu labbhanti, tesu yathÈvuttamekaÑ vajjetvÈ sesesu aÔÔhasu. TÊsvevÈti suddhesu tÊsveva sahajÈtakammapaccayo labbhati.

VedanÈttikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


3. VipÈkattikavaÓÓanÈ 1-23. SoyevÈti akatasamÈsehi padehi yo attho vuccati, soyeva attho vutto hoti. 24-52. Tanti taÑ vacanaÑ, taÑ vÈ kaÔattÈr|paÑ. YasmÈ cittasamuÔÔhÈnassa upÈdÈr|passa yathÈ khandhe paÔicca uppatti, tathÈ mahÈbh|te ca paÔicca uppatti. Na hi tassa tadubhayaÑ vinÈ uppatti atthi, na evaÑ kaÔattÈr|passa. TaÒhi kammassa kaÔattÈ uppajjamÈnaÑ mahÈh|te paÔicca uppajjati, tasmÈ cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ upÈdÈr|passa taÑ visesaÑ dassetuÑ tadeva vuttaÑ, na kaÔattÈr|paÑ vuttanti imamatthaÑ dassetuÑ “khandhe paÔiccÈ”ti-ÈdimÈha. Yadipi kaÔattÈr|paÑ “mahÈbh|te paÔicca cittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ upÈdÈr|pan”ti ettha na gahitaÑ, vacanantarena pana gahitamevÈti dassento “pavattiyaÑ panÈ”ti-ÈdimÈha. EvaÒca katvÈti khandhe paÔicca uppattiyÈ abhÈvatoyeva. NÈhÈrapaccayeti ÈhÈrapaccaye paccanÊyato Ôhite. TampÊti kaÔattÈr|pampi. ®hitikkhaÓe kaÔattÈr|passa ÈhÈro upatthambhako hotÊti katvÈ vuttaÑ “uppÈdakkhaÓe”ti.

VipÈkattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

4. UpÈdinnattikavaÓÓanÈ

51. Adhipatidhammoyeva lokuttaradhammesu nÈdhipatipaccayÈ uppajjatÊti Èha “nÈdhipatipaccayÈti sayaÑ adhipatibh|tattÈ”ti. Nanu adhipatidhammopi ÈrammaÓÈdhipativasena adhipatipaccayena uppajjatÊti codanaÑ sandhÈyÈha “avirahitÈ -pa- dassetÊ”ti. AvirahitÈrammaÓÈdhipatÊs|ti lokuttare sandhÈyÈha. Te hi nibbÈnÈrammaÓattÈ evaÑ vuccati. Pi-saddena ko pana vÈdo virahitÈrammaÓÈdhipati-anekantÈrammaÓÈdhipatÊs|ti dasseti. 72. AnupÈlanupatthambhanavasenÈti jÊvitindriyaÑ viya kaÔattÈr|pÈnaÑ anupÈlanavasena ojÈ tasseva kammajakÈyassa upatthambhanavasena paccayo hoti, na janakavasenÈti yojanÈ. EtasmiÑ pana at the


satÊti kammajakalÈpe ojÈ tasseva kammajakÈyassa upatthambhakavasena paccayo hotÊti etasmiÑ atthe labbhamÈne. ŒhÈrantipi vattabbanti yathÈ jÊvitindriyavasena “upÈdinnupÈdÈniyo dhammo upÈdinnupÈdÈniyassa dhammassa atthipaccayena paccayo”ti vuttaÑ, evaÑ yathÈvutta-ÈhÈrassapi vasena vattabbanti attho. Ettha ca yasmiÑ kalÈpe kammajÈ ojÈ kadÈci tasseva upatthambhanapaccayo hotÊti ayamattho aÔÔhakathÈyaÑ dassito. Yadi kammajÈ ojÈ ekaÑsato sakalÈpar|p|patthambhanavaseneva pavattati, tathÈ sati imÈya pÈÄiyÈ virodho siyÈti dassento “yadi ca -pa- hotÊ”ti aÔÔhakathÈvacanaÑ uddharitvÈ tattha dosaÑ vibhÈvento “evaÑ satÊ”ti Èha. Tattha tanti taÑ vacanaÑ. AnajjhohaÔÈya attano paccayato nibbattÈya, paccayo cettha kammaÑyeva. TenÈha “sasantÈnagatÈya upÈdinnojÈyÈ”ti.

Ayampi paÒho, na kevalaÑ pubbe vutta-ÈhÈroyevÈti adhippÈyo. Uddharitabbo siyÈ, na ca uddhaÔo. TasmÈti etassa “vÈdo balavataro”ti etena sambandho. KasmÈ pana yathÈvuttesu dvÊsu paÒhesu ÈhÈro na uddhaÔoti Èha “ajjhohaÔassÈ”ti-Èdi. Tattha dutiyapaÒhoti dukam|lake dutiyapaÒhoti yojanÈ. DutiyapaÒho ca na uddhaÔoti etthÈpi “ajjhohaÔassa -pa- abhÈvato”ti idaÑ ÈnetvÈ sambandhitabbaÑ. ItarassÈti anajjhohaÔassa. AjjhohaÔameva na anajjhohaÔaÑ, yathÈvuttojanti adhippÈyo. “Balavataro”ti vatvÈ tassa balavatarabhÈvaÑ dassento “na hÊ”ti-ÈdimÈha. KatipayÈlope ajjhoharitvÈ vasitvÈ Ôhitassa viya ajjhohaÔamattÈhi maÓÉ|kÈdÊhi ajjhohÈrakassa sarÊre visesÈdhÈnaÑ veditabbaÑ.

Idha vuttehÊti imasmiÑ upÈdinnattike vuttehi. Ekam|lakadukatikÈvasÈnapaÒhavissajjanehÊti ekapadam|lakehi dukÈvasÈnehi tikÈvasÈnehi ca paÒhavissajjanehi. Te pana “anupÈdinnupÈdÈniyo dhammo upÈdinnupÈdÈniyassa anupÈdinnupÈdÈniyassa ca dhammassa atthipaccayena paccayo, anupÈdinna-anupÈdÈniyo dhammo upÈdinnupÈdÈniyassa anupÈdinnupÈdÈniyassa anupÈdinna-anupÈdÈniyassa ca dhammassa atthipaccayena paccayo”ti evaÑ veditabbo. IdhÈti imasmiÑ upÈdinnattike. DutiyadukÈvasÈne viyÈti dutiyadukÈvasÈne paÒhavissajjane viya,


“anupÈdinnupÈdÈniyo dhammo upÈdinnupÈdÈniyassa anupÈdinnupÈdÈniyassa ca dhammassa atthipaccayena paccayo, sahajÈtaÑ pacchÈjÈtan”ti etassa vissajjane viyÈti attho. AyaÒca attho tatiyapadam|lakesu dukatikÈvasÈnapaÒhesupi labbhateva. Yadi pana te paÒhÈ kusalattikepi labbhanti, atha kasmÈ tattha na uddhaÔÈti Èha “sukhÈvabodhanatthaÑ pana tattha sahajÈtavaseneva vissajjanaÑ katan”ti. SahajÈtavasenevÈti sahajÈta-atthipaccayavaseneva. Ekam|lakadukÈvasÈnÈti “kusalo dhammo kusalassa ca abyÈkatassa cÈ”ti evaÑpakÈrÈ paÒhÈ. Tattha kusalattike uddhaÔÈ. Idha pana imasmiÑ upÈdinnattike. Etehi yathÈvuttehi vissajjanehi. Eko dhammoti eko vedanÈdiko paccayadhammo. AnekehÊti sahajÈtapacchÈjÈtÈdÊhi anekehi atthipaccayavisesehi. AnekesaÑ dhammÈnanti anekesaÑ paccayuppannadhammÈnaÑ. Eko atthipaccayoti idaÑ atthipaccayatÈsÈmaÒÒato vuttaÑ.

IdÈni yathÈvuttaÑ avuttaÒca atthipaccaye labbhamÈnaÑ visesaÑ vitthÈrato dassento “eko hÊ”ti-ÈdimÈha. Tattha ekoti atthipaccayavisesesu eko. EkassÈti tÈdisasseva ekassa. AÒÒathÈ hi eko dhammo ekassa dhammassa paccayo nÈma natthi. EkenevÈti sahajÈta-atthipaccayeneva yathÈ okkantikkhaÓe vatthu. TaÑ hi1 attanÈ sahajÈtassa nÈmassa sahajÈta-atthipaccayeneva paccayo hoti, na purejÈtÈdinÈ. Eko sahajÈtÈnaÑ anekesaÑ attanÈ sahajÈtÈnaÑ ar|pakkhandhÈnaÑ ekena sahajÈta-atthipaccayena, anekehi sahajÈtapacchÈjÈta-atthipaccayehi yathÈkkamaÑ attanÈ sahajÈtÈnaÑ cittasamuÔÔhÈnar|pÈnaÑ purejÈtÈnaÑ tesamuÔÔhÈnikar|pÈnaÑ. Aneko purejÈtavatthur|paÒceva sahajÈta-ar|pakkhandhÈ ca ekassa ar|pakkhandhassa yathÈkkamaÑ purejÈtasahajÈta-atthipaccayehi. Aneko ar|padhammo anekesaÑ sahajÈta-ar|padhammÈnaÑ purejÈtar|padhammÈnaÒca sahajÈtapacchÈjÈta-atthipaccayehi. Aneko vÈ ÈhÈrindriyappakÈro anekesaÑ r|padhammÈnaÑ yathÈrahaÑ sahajÈtapurejÈtapacchÈjÈtÈhÈrindriyavasena atthipaccayena paccayo hoti. EvaÑ paccayuppannÈnaÑ asamÈnattepi ayamattho sambhavati, ______________________________________________________________ 1. TasmiÑ (Ka)


samÈnatte pana vattabbameva natthi. TenÈha “samÈnatte paccayuppannadhammÈnan”ti. SahajÈtaÑ purejÈteneva saha atthipaccayo hotÊti sahajÈta-atthipaccayadhammo purejÈta-atthipaccayadhammena saheva atthipaccayo hoti. YathÈ vatthunÈ purejÈta-atthipaccayaÑ labhantÈ eva kusalÈdidhammÈ sahajÈtÈnaÑ khandhÈnaÑ cittasamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ sahajÈta-atthipaccayo honti, tathÈ te purejÈtassa kÈyassa pacchÈjÈtapaccayopi hontiyeva. TenÈha “pacchÈjÈtena cÈ”ti. Atthipaccayo hotÊti sambandho. AyaÑ sahajÈtapacchÈjÈtÈnaÑ atthipaccayabhÈvo paccayadhammÈnaÑ abhede eva icchito, na bhede. TenÈha “anaÒÒadhammattena -pa- nÈnÈdhammatte”ti.

IdÈni tassa nÈnÈdhammatte abhÈvaÑ pÈÄiyÈ vibhÈvento “yadi siyÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha eko atthipaccayabhÈvo natthÊti ekasseva paccayadhammassa vasena labbhamÈno eko atthipaccayabhÈvo natthi. KasmÈ? Virodhato. Tena vuttaÑ “sahajÈta -pana vuttan”ti. EvaÒca katvÈti sahajÈtapacchÈjÈtÈnaÑ ekadhammavasena saha alÈbhato eva. EkadhammavasenÈti ekasseva paccayadhammassa vasena. TenÈha “nÈnÈdhammÈnaÑ viruddhasabhÈvattÈ”ti. ViruddhasabhÈvatÈ ca sahajÈtapacchÈjÈtavasena veditabbÈ, idha pana lokiyalokuttarÈdibhÈvatoti. AÒÒathÈti tesaÑ sahajÈtapacchÈjÈtÈnaÑ ekajjhaÑ lÈbhe. IndriyapaÔikkhepepÊti indriyapaccaye paccanÊkato Ôhitepi. Tassa paÒhassa lÈbhatoti “upÈdinnupÈdÈniyo ca anupÈdinnupÈdÈniyo ca dhammÈ upÈdinnupÈdÈniyassa dhammassa atthipaccayena paccayo”ti etassa paÒhassa lÈbhato. BÈvÊsÈti ekam|lakÈvasÈnÈ nava, ekam|lakadukÈvasÈnÈ paÒca, ekam|lakatikÈvasÈnamekaÑ, dukam|lakekÈvasÈnÈ cattÈro, dukam|lakÈvasÈnÈ dve, dukam|lakatikÈvasÈnamekanti evaÑ bÈvÊsati. YathÈ pubbe sahajÈtaÑ purejÈtena saheva atthipaccayo hotÊti vuttaÑ, evaÑ purejÈtampi tenÈti dassento Èha “purejÈtaÑ sahajÈteneva saha atthipaccayo hotÊ”ti. Tattha sahajÈteneva sahÈti sahajÈtena saheva. AÔÔhÈnappayutto hi ayaÑ eva-saddo, sahajÈtena na vinÈ purejÈta-atthipaccayoti attho. Itaresu pana atthipaccayadhammesu niyamo natthi


tehi sahÈpi vinÈpi bhÈvato. TenÈha “na itarehÊ”ti. Tampi vatthu taÑsahitapurejÈtamevÈti yaÑ “purejÈtaÑ sahajÈteneva saha atthipaccayo hotÊ”ti vuttaÑ, tampi vatthupurejÈtaÒceva taÑsahitÈrammaÓapurejÈtameva ca, na kevalaÑ ÈrammaÓapurejÈtaÑ. TenÈha “na itaran”ti.

IdÈni yathÈvuttamatthaÑ pÈÔhantarena vibhÈvetuÑ “kusalattike hÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Yadi purejÈtaÑ taÑsahajÈtena vinÈpi atthipaccayo siyÈ, “navippayuttapaccayÈ atthiyÈ paÒcÈ”ti vattuÑ na sakkÈ, vuttaÒcetaÑ, tasmÈ viÒÒÈyati “purejÈtaÑ sahajÈtena saheva atthipaccayo hotÊ”ti. Navippayutte bÈvÊsÈti etthÈpi eseva nayo. TatthÈti sanidassanattike. Atthivibha~geti atthipaccayassa vibhajane. Tikam|lakekÈvasÈnanti “sanidassanasappaÔigho ca anidassanasappaÔigho ca anidassana-appaÔigho ca dhammÈ anidassanasappaÔighassa dhammassa atthipaccayena paccayo”ti evaÑ tikam|lako ekÈvasÈno paÒho uddhaÔo. PaccayuddhÈreti ca tattheva paccayuddhÈre. TathÈ ca so paÒho uddhaÔo. TayidaÑ kathaÑ, yadi purejÈtaÑ sahajÈteneva saha atthipaccayo hotÊti codanÈyaÑ Èha “taÑ vatthusahitassa -pa- paccayabhÈvato”ti. Tassattho–yadipi tattha sanidassanasappaÔighaggahaÓena ÈrammaÓapurejÈtassa atthipaccayabhÈvo vutto, tathÈpi anidassana-appaÔighaggahaÓato vatthumpi gahitanti vatthusahitassa ÈrammaÓapurejÈtassa sahajÈtena saheva atthipaccayabhÈvo vuttoti. PacchÈjÈtaÑ ÈhÈrindriyeheva saha atthipaccayo hoti, na purejÈtenÈti adhippÈyo. AnaÒÒadhammatteti paccayadhammassa anaÒÒatte. SahÈjÈtena saha atthipaccayo hotÊti yojanÈ. Sesapadadvayepi eseva nayo. TatthÈpi paÔiyogipurejÈtaÑyeva daÔÔhabbaÑ. “Atthipaccayavisesesu panÈ”ti-ÈdinÈ attanÈ dassitaÑ vicÈraÑ “evametan”ti nigamanavasena paccÈmasati.

UpÈdinnattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.


6. VitakkattikavaÓÓanÈ

22. Vitakkattike sattasu m|lakes|ti “savitakkasavicÈraÑ dhammaÑ paÔiccÈ”ti-ÈdinÈ ÈgatÈni tÊÓi ekakÈni, tÊÓi dukÈni, ekaÑ tikanti evaÑ ekam|lakÈni yÈni sattam|lakÈni, tesu. YathÈkkamanti pÈÄiyaÑ ÈgatÈnukkamena. SattÈti paÔhame ekake satta. PaÒcÈti dutiye paÒca. TÈnimÈni hetupaccaye vuttanayena veditabbÈni. Idha pana pavattivaseneva yojetabbaÑ. TÊÓÊti-ÈdÊsu tayiye tÊÓi, catutthe ekaÑ, paÒcame tÊÓi, chaÔÔhepi tÊÓi, sattame ekaÑ. TÈni pana yathÈkkamaÑ tatiyapadaÑ paÔicca tatiyapadadutiyapadatadubhayavasena, paÔhamapadatatiyapadÈni paÔicca tatiyapadavasena, paÔhamapadadutiyapadÈni paÔicca paÔhamapadatatiyapadatadubhayavasena, paÔhamadutiyatatiyapadÈni paÔicca tatiyapadavaseneva veditabbÈni. AÒÒamaÒÒe aÔÔhavÊsÈti-ÈdÊsupi iminÈva nayena gaÓanÈ veditabbÈ. Evanti yathÈvuttaÑ gaÓanaÑ paccÈmasati. Dutiyatatiyam|lakesu ekaÑ ekanti dutiyam|lake ekaÑ, tatiyam|lake ekanti yojetabbaÑ. TathÈ Èsevaneti yathÈ purejÈte ekÈdasa, tathÈ Èsevaneti attho. AÒÒÈnÊti adhipati-aÒÒamaÒÒapurejÈtÈsevanato aÒÒesu paccayesu gaÓanÈni. Hetu-ÈrammaÓasadisÈnÊti hetu-ÈrammaÓapaccayesu gaÓanÈsadisÈni. 31. AvisesenÈti “vipÈkan”ti visesanaÑ akatvÈ na pana vissajjanaÑ katanti yojanÈ. Tattha kÈraÓaÑ vattuÑ “kasmÈ”ti-ÈdimÈha. Itaresanti lokiyavipÈkÈnaÑ. Te visuÑ niddhÈretvÈ vuttÈti te yathÈvuttalokiyavipÈkÈ avitakkavicÈramattasÈmaÒÒato visuÑ nÊharitvÈ vuttÈ. “AvitakkavicÈramatte khandhe paÔicca avitakkavicÈramattÈ adhipatÊ”ti vuttarÈsi purimakoÔÔhÈso. 38. Etanti “avitakkavicÈramattaÑ avitakka -pa- saha gacchantenÈ”ti ÈgatapÈÄipadaÑ. Tassa atthaÑ dassetuÑ “m|laÑ -pa- vuttaÑ hotÊ”ti Èha. Tattha avitakka -pa- yojentenÈti avitakkehi avitakkapariyÈyena vuttehi avitakkavicÈramatta-avitakka-avicÈrapadehi saha


m|lapadaÑ, Èsevanam|lakameva vÈ gacchantena yojentena napurejÈtasadisaÑ1 nÈsevane pÈÄigamanaÑ kÈtabbaÑ, paÔhitabbanti attho. Potthakesu pana “avitakkavicÈramattaÑ vipÈkena saha gacchantenÈ”ti dissati, vipÈkena visesanabh|tena saha yojentenÈti attho. TenevÈha “vipÈkaÑ avitakkavicÈramattanti Èdi yojetabban”ti.

Ekam|lake pÈÄiyaÑ yojitamevÈti “dum|lakesu paÔhame”ti vuttaÑ. 49. M|lapadameva avasÈnabhÈvenÈti “savitakkasavicÈraÑ dhammaÑ paccayÈ savitakkasavicÈro dhammo uppajjati nahetupaccayÈ”ti-ÈdinÈ m|lapadameva avasÈnabhÈvena yojitaÑ. Satta mohÈ uddharitabbÈti idaÑ nahetupaccayaÑ sandhÈya vuttaÑ. PaÔiccavÈre hi ahetukamoho tikkhattumeva Ègato. Idha pana “vatthuÑ paccayÈ”ti-ÈdinÈ cat|supi m|lakesu Ègato, tasmÈ sattakkhattuÑ ÈgamanaÑ sandhÈya “satta mohÈ”ti vuttanti veditabbaÑ.

Upanissayena sa~gahitattÈti upanissayapaccayeneva kammapaccayassa sa~gahitattÈ. Sabbassapi r|pÈr|pÈvacarakammassa balavabhÈvato upanissayattÈbhÈvo natthi, yato taÑ “gar|”ti vuccati, kammakkhayakarassa pana kammassa balavabhÈve vattabbameva natthÊti imamatthaÑ pÈÄiyÈ eva vibhÈvetuÑ vuttaÑ “upÈdinnattikapaÒhÈvÈrapaccanÊye hi -pa- viÒÒÈyatÊ”ti.

VitakkattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ. _____

8. DassanenapahÈtabbattikavaÓÓanÈ

PaÔiccasamuppÈdavibha~ge vicÈritanayena vicÈretabbanti idaÑ “na ca puthujjanÈnaÑ dassanena pahÈtuÑ sakkuÓeyyo, itaresaÑ na kenaci paccayena paccayo na hontÊti sakkÈ vattun”ti-ÈdinÈ attanÈ ______________________________________________________________ 1. PurejÈtasadisaÑ (Ka)


ÈnÊtaÑ amataggapathavinicchayaÑ sandhÈya vuttaÑ. Tattha yaÑ vattabbaÑ, tampi paÔiccasamuppÈdaÔÊkÈya atthavivaraÓe vuttameva, tasmÈ tattha vuttanayeneva veditabbaÑ.

DassanenapahÈtabbattikavaÓÓanÈ niÔÔhitÈ.

PaÔÔhÈnapakaraÓa-anuÔÊkÈ samattÈ.

Iti paÒcapakaraÓam|laÔÊkÈya lÊnatthavaÓÓanÈ anuÔÊkÈ samattÈ.

Abhidhammassa anuÔÊkÈ samattÈ.

PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈya

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ


[ A ] AggavijjÈ 47 A~gamattavasena 194 Ajjhoharitova 258 AÒÒanirapekkho 185 AÔÔhapetvÈ 6 Atirekataro 224 Attavajjehi 119 AttÈ 82 Atthavasena 163 Attho 263 AdÊpetvÈ 191 Adhamme 92 AdiÔÔhÈnÈkÈrena 230 AnantaraÑ 137 AnabhisametÈvÊnaÑ 189 AnÈgatabhÈvena 182 AnÈgÈmÊ 87 AnÈnattaÑ 94 AnÈmasitvÈ 264 AnÈlambiyamÈnÈnaÑ 244 AniccaÔÔhena 143 AnupÈlako 258 AnulomaÑ 273 Anulomapakkho 69 Anusayanavacanena 199 AnekadhammabhÈvato 225


[ A ] Aneke 246 AnokÈsatÈ 204 AntaraÔÔhÈnÈni 120 AntarÈ 135 Anto 48, 81 AparicchedaÑ 229 AppajahanasabbhÈvÈ 206 AppaÔiggahaÓato 143 AppanÈsadisÈ 248 AppavattinirodhaÑ 131 AbÊjato 143 AbÊjabhÈvato 259 AbyÈkatattÈ 75 AbyÈkatÈnaÑ 119 AbhÈvato 248 AbhinanditabbattÈ 182 Abhisamayo 189 Ayogo 30 ArahÈ 221 Ar|po 83 AladdhavipÈkavÈrÈnaÑ 142 Avacanato l82 AvattabbuttaraÑ 102 AvatthÈviseso 36 Avicchedavasena 234 AvijjamÈnapaÒÒatti 38

PaÒcapakaraÓa-anuÔÊkÈya 326


[ A ] AvijjamÈnassa 38 AviÒÒÈtattÈ 191 AvibhajitabbataÑ 77 Avibh|tabhÈvo 261 AvisiÔÔhÈ 240 Avisesena 125 AsaÒÒasattÈpi 177 Asamayavimokkhena 44 AsammissaÑ 19 AsahitaÑ 276

[ Œ ] ŒkÈrehi 195 ŒkÈro 229 ŒkÈsasupinaÑ 154 ŒnubhÈvo 109 Œpannavasenapi 81 ŒrammaÓappakÈraggahaÓaÑ 130 Œropite 104 ŒropetvÈ 108 ŒvattÈ 160

[ I ] Icchite 104 Itthipurisindriyehi 259 IndriyaÑ 288 Isisattamo 224 IssariyaÑ 223 Issariyena 156


[ U ] UddharitvÈ 261 UpakÈrakataÑ 240 Upacayena 131 Upanissayo 119 UpapattidevÈnaÑ 224 UparimaggatthÈya 85 Upaladdhi 38, 75 UpÈdÈya 36 UppajjanakkhaÓeyeva 244 UppattiyoggaÑ 198

[ E ] Ekato 263 EkatobhÈve 155 Ekatte 77 Ekattena 39 EkadesÈnaÑ 152 Ekadhammatopi 76 EkantikattÈ 193 EkasabhÈvaÑ 90 EkÈrammaÓÈ 119 Ekekasseva 81 EvaÑladdhikattÈ 78 EvaÑsabhÈvÈ 257

[ O ] OkÈsaÑ 203 OkÈsattÈ 192 OkÈsabhÈvena 125 OkÈse 40



[ O ] OkkamanaÑ 250 Odhiso 87 OpapÈtikavasena 217 OlubbhaÔÔho 127 OÄÈriko 82

[ Ka ] KatabalÈdhÈnaÑ 109 KatasanniÔÔhÈnassa 85 KammÈnaÑ 80 Kamm|panissayabh|tameva 119 KÈmaguÓÈdÊhi 223 KÈyÈnupassanÈya 78 KÈraÓaÑ 120 KÈraÓaÔÔhena 116 KÈraÓabhÈvo 266 KÈraÓena 175 KirÊÔaÑ 39 Kusalam|lehi 164 KusalavipÈkassa 246

[ Ga ] GatÈni 226 GatidassanaÑ 272 GamanussukkavacanaÑ 269 GahaÓaÑ 144 GahitÈnaÑ 229 GuÓehi 223 Gocaro 109


[ Ca ] CittekaggatÈya 261 CintanÈpavattiyÈ 260 CÊvarÈdidÈnena 118 Cutito 254 Cuddasavidhena 3

[ Ja ] Janakatte 234 JÊvane 234 JÊvitindriyaÑ 258 JutiyÈ 223

[ Jha - ©a ] JhÈnabh|mokÈsÈnaÑ 194 ©ÈÓagati 223

[ ®ha ] ®hapanaÔÔhena 133 ®hapitatÈya 37 ®hitatÈ 133 ®hitena 131

[ Ta ] TaÑtaÑanicchÈya 81 TaÑtaÑpaccayÈ 245 TaÑdvayuppatti 194 TaÑpaÔipakkhabhÈvato 201 TaÑsamÈnalakkhaÓÈ 215 TatiyakoÔibh|tassa 82 Tadavatthassa 182



[ Ta - Da ] TanuruhÈ 160 TannivÈraÓatthaÑ 264 Tannissito 7 TappaccayavataÑ 233 TiÔÔheyya 46 Tebh|makÈ 136 Dassane 105 Dassentena 261 DiÔÔhatÈya 37 Dutiyayamake 162 Dutiye citte 188 DubbiÒÒeyyaÑ 143 DvippakÈrÈnaÑ 193

[ Dha ] DhammaggahaÓaÑ 226 Dhammantarassa 8 Dhammantarena 8 DhammavÈcako 161 DhammasabhÈvamattattÈ 32 DhammasabhÈvavasena 263 DhÈtukathÈ 2 DhÈtuvasena 249

[ Na ] NayÈ 272 NÈnaÑ 263 Nig|hitvÈ 82 NicchitattÈ 165 NijjhÈnaÑ 235


[ Na ] NidassanabhÈvena 180 Nidassanena 249 NidassitÈ 193 Niddesato 107 NiddhÈretvÈ 222 NinnÈnÈkaraÓo 196 Nirapekkho 258 NirussÈhasantabhÈvena 232 NissaraÓaÑ 125

[ Pa ] PakatattÈ 253 PakappayamÈnÈ 125 PakÈsitattÈ 6 PaguÓaÑ 257 PaguÓataraÑ 257 PaccattaniddiÔÔho 240 Paccatthike 223 PaccayadhammÈnaÑ 252 PaccayapadÈni 274 PaccayalakkhaÓamatte 264 Paccayavanto 245 PaccayuppannÈnaÑ 229 Paccayehi 235 PacchimabhavikÈnaÑ 177 Pajahati 204 PaÒÒattiparicchedaÑ 37 PaÒÒÈpetukÈmo 37 PaÔikkhittanayena 92



[ Pa ] PaÔikkhepe 120 PaÔikkhepo 107 PaÔiggÈhakanirapekkhÈ 143 PaÔijÈnantassa 107 PaÔiÒÒÈtabbattÈ 182 PaÔipakkhÈnaÑ 224 PaÔilÈbhapaÒÒattiyÈ 129 PaÔilÈbho 82 PaÔisandhicittato 213 PaÔisandhibÊjaÑ 180 PatiÔÔhite 243 PattiÑ 112 PathaviyÈdir|pesu 155 PadÈnaÑ 3 PadhÈnabhÈvo 161 Pabhedato 36 PabhedanidassanamattaÑ 41 PamattÈ 111 PayirupÈsitabbattÈ 46 PariggahetabbÈ 8 Paricchindanti 241 PariÒÒÈtaÑ 151 ParipuÓÓadhammÈnaÑ 276 ParihÈyati 84 PavattaÑ 245 PahÊnÈnaÑ 89 PÈkaÔÈyeva 215 PÈramÊp|raÓaÑ 113 Piyar|pasÈtar|pesu 199 PuggalapaÒÒatti 36


[ Pa ] PuÒÒayogÈnubhÈvappattÈya 223 PubbadevÈ 111 PurimakathÈyaÑ 125 PurimakiriyÈ 47 Purimacuti 229 PurimajavanakkhaÓe 153 PurimatarasiddhÈya 243 PurimapaÔiÒÒÈya 120 PurejÈtÈdÊhi 264

[ Pha ] Phalacittena 108 PhaladÈnabhÈvadÊpanatthaÑ 117 PhalaparopariyattaÑ 116 PhuÔÔhÈnaÑ 48

[ Ba ] BandhitvÈ 172 Balena 116 ByantÊbhÈvaÑ 142

[ Bha ] Bha~gÈnupassanÈnaÑ 115 BhaÒjitabbÈ 208 Bhavissantassa 182 BhÈvaÑ 146 Bh|tÈ 121 BhedadÊpakehi 9 BhedÈ 264



[ Ma ] MaggaphaluppÈdasama~gÊsu 186 Maggasama~gÊnaÑ 207 Maggo 110 MajjhimajÈtikÈle 73 Matta 162 Manomayo 82 MahÈvisayÈ 2 MissakattÈ 258 Moghapucchako 32

[ Ya ] YathÈdassitÈ 174 YathÈsambhavaÑ 4 Yamakasam|hassa 161 YamakÈnaÑ 181 YuttatÈya 237 YogarahitaÑ 90

[ Ra ] RÈgavigamo 132 RÈgÈnusayo 201 R|pantarÈnaÑ 251 R|papaÒÒatti 91 R|pavajje 76 R|pÈdÊnaÑ 264 R|pÈr|pabhavÈ 200 R|pÈvacaramaggena 86 R|pÊdhammaheva 124


[ La ] LakkhaÓaÑ 130 LaÄanti 223 Lokiya-abyÈkatehi 220 LokuttaramaggakkhaÓe 104

[ Va ] Vacanena 242 VajjetabbÈ 188 VaÓÓanibhÈ 120 VattabbapaÔiÒÒÈ 115 Vatthubh|tÈ 251 Vavatthito 140 VÈyanaÑ 179 VÈrÈnaÑ 209 VikiÓÓabhÈvena 4 VikkhambhitarÈgÈva 103 VijjamÈnena 206 VinÈr|pabhÈvo 82 VinibbhujjitvÈ 11 ViparÊtaggahaÓaÑ 159 ViparÊtehi 9 VibhÈgÈbhÈvato 23 Vir|Ähe 243 Vividhakappanato 8 Visayasseva 106 Visayo 109 VisiÔÔhaÑ 257 VisesanabhÈvo 170 VisesavataÑ 161 VisesavantÈpekkhÈnaÑ 161



[ Va ] VisesÈnaÑ 161 VisesÈbhÈvaÑ 127 VisesitabbabhÈvo 170 VissajjanaÑ 163 Viharanti 223 VuccamÈnaÑ 171 VohÈravasena 100

[ Sa ] SaÑsaggavasena 209 SaÑsÈrakhÈÓukabhÈvo 147 SakalavÈcakena 19 Sa~kaÉÉhitvÈ 237 Sa~karabhÈvamocanatthaÑ 118 Sa~gaÓhitvÈ 261 Sa~gahitÈ 117 Sa~gahito 252 SaccaÒÈÓaÑ 151 SaccÈnulomaÑ 114 SaÓÔhÈnaÑ 120 Sato 38 SaddadhÈtusambandhÈnaÑ 184 SantÈno 36 Sandanti 245 SanniÔÔhÈnena 177 SabbasÈdhÈraÓassa 225 SabbÈkÈraÑ 107 SabhÈvato 36 SabhÈvatova 227


[ Sa ] SabhÈvantarena 8 SamaÑ 237 SamannÈgatapaÒÒattiyÈ 129 SamÈnakkhandhÈdibhÈvo 15 SamÈnane 224 SamÈyÈ 111 Samucchedo 32 SamudÈyapadassa 169 SamudÈyavasena 245 SamudÈyena 28 Sam|ho 36 SampaÔicchanavacanaÑ 126 SampiÓÉetvÈ 209 SambhavesÊ 121 SammÈvÈcÈ 138 SarÈgapacchimacittassa 211 Sallakkhento 137 SahajÈtabhÈvena 230 Sahar|pabhÈvo 82 SÈtasantasukhagiddhiyÈ 199 SÈtisayaÑ 2 SÈdhayamÈnÈ 228 SÈpekkhÈ 241 SÈmaÒÒena 6 SÈvajjane 119 SuttÈharaÓaÑ 100 SuddhÈ 12 SuddhÈvÈsÈ 188



[ Sa ] Suddhikato 271 Suddhikanaye 283 SuddhikapaccayÈnaÑ 274 SuddhikÈ 209 Suddhena 171 SurÈpÈnaÑ 111


[ Sa ] Sesar|pÈnaÑ 243 SomanassÈdÊhi 261

[ Ha ] Hetuno 226 HontaÑ 91

bhadantÈcariya-Ènandattherena katÈ paÒcapakaraÓam|laÔÊkÈ · uú kka cf ~gha p² ÓÔha...

Documents