1

Bhagavad-Gita Large-Print Edition

धतरा उवाचृ । धम क समवता ययवः े े े े ेु ु ु । मामकाः पाडवावै िकमकवत सजयु ं ॥१-१॥ dhÃtarÀÍÊra uvÀca | dharmakÍetre kurukÍetre samavetÀ yuyutsavaÏ | mÀmakÀÏ pÀÉËavÀÌ caiva kim akurvata saÎjaya ||1-1||

सजय उवाचं । ा त पाडवानीक ढं यधनदाु ं ू । आचायमपसग राजा वचनमवीत ु ं ् ॥१-२॥ saÎjaya uvÀca | dÃÍÊvÀ tu pÀÉËavÀnÁkaÎ vyÂËhaÎ duryodhanas tadÀ | ÀcÀryam upasaÎgamya rÀjÀ vacanam abravÁt ||1-2||

पयतैा पाडपाणामाचाय महत चं ु ु ममू ् । ढा पदपण तव िशण धीमताू ं ु ु े े ॥१-३॥ paÌyaitÀÎ pÀÉËuputrÀÉÀm ÀcÀrya mahatÁÎ camÂm | vyÂËhÀÎ drupadaputreÉa tava ÌiÍyeÉa dhÁmatÀ ||1-3||

अ शरा महासा भीमाजनसमा यिधू े ु ु । ययधानो िवराट पद महारथःु ु ु ॥१-४॥ atra ÌÂrÀ maheÍvÀsÀ bhÁmÀrjunasamÀ yudhi | yuyudhÀno virÀÊaÌ ca drupadaÌ ca mahÀrathaÏ ||1-4||

धकतिकतानः कािशराज वीयवानृ े ेु ् । पिजिभोज शै नरपगवःु ुु ं ॥१-५॥ dhÃÍÊaketuÌ cekitÀnaÏ kÀÌirÀjaÌ ca vÁryavÀn | purujit kuntibhojaÌ ca ÌaibyaÌ ca narapuÎgavaÏ ||1-5||

2

यधाम िवा उमौजा वीयवानु ु ् । सौभो ौपदया सव एव महारथाःे ॥१-६॥ yudhÀmanyuÌ ca vikrÀnta uttamaujÀÌ ca vÁryavÀn | saubhadro draupadeyÀÌ ca sarva eva mahÀrathÀÏ ||1-6||

अाक त िविशा य तािबोध िजोमं ु े । नायका मम सै साथ तावीिम तं े॥१-७॥ asmÀkaÎ tu viÌiÍÊÀ ye tÀn nibodha dvijottama | nÀyakÀ mama sainyasya saÎjÈÀrthaÎ tÀn bravÁmi te ||1-7||

भवाी कण कप सिमितजयः ृ ं । अामा िवकण सौमदिथवै च ॥१-८॥ bhavÀn bhÁÍmaÌ ca karÉaÌ ca kÃpaÌ ca samitiÎjayaÏ | aÌvatthÀmÀ vikarÉaÌ ca saumadattis tathaiva ca ||1-8||

अ च बहवः शरा मदथ जीिवताःे ू । नानाशहरणाः सव यिवशारदाः ु ॥१-९॥ anye ca bahavaÏ ÌÂrÀ madarthe tyaktajÁvitÀÏ | nÀnÀÌastrapraharaÉÀÏ sarve yuddhaviÌÀradÀÏ ||1-9||

अपया तदाक बल भीािभरितम ं ं ं ् । पया िदमतषा बल भीमािभरितम ं ं ंे े ् ॥१-१०॥ aparyÀptaÎ tad asmÀkaÎ balaÎ bhÁÍmÀbhirakÍitam | paryÀptaÎ tv idam eteÍÀÎ balaÎ bhÁmÀbhirakÍitam ||1-10||

अयनष च सवष यथाभागमविताःे ु ु । भीमवािभर भवः सव एव िहे ु ॥१-११॥ ayaneÍu ca sarveÍu yathÀbhÀgam avasthitÀÏ | bhÁÍmam evÀbhirakÍantu bhavantaÏ sarva eva hi ||1-11||

त सजनयष कवः िपतामहःं ृ ु । िसहनाद िवनोःै श दौ तापवानं ं ं ् ॥१-१२॥ tasya saÎjanayan harÍaÎ kuruvÃddhaÏ pitÀmahaÏ | siÎhanÀdaÎ vinadyoccaiÏ ÌaÇkhaÎ dadhmau pratÀpavÀn ||1-12||

3

ततः शा भय पणवानकगोमखाःे ु । सहसवैाह स शमलो ऽभवतु ु ् ॥१-१३॥ tataÏ ÌaÇkhÀÌ ca bheryaÌ ca paÉavÀnakagomukhÀÏ | sahasaivÀbhyahanyanta sa Ìabdas tumulo 'bhavat ||1-13||

ततः तहैययै महित न ितौे े े ु । माधवः पाडववै िदौ शौ दतःु ॥१-१४॥ tataÏ Ìvetair hayair yukte mahati syandane sthitau | mÀdhavaÏ pÀÉËavaÌ caiva divyau ÌaÇkhau pradadhmatuÏ ||1-14||

पाज षीकशो दं े वेद धनजयःं ं । पौ दौ महाश भीमकमा वकोदरःं ं ृ ॥१-१५॥ pÀÈcajanyaÎ hÃÍÁkeÌo devadattaÎ dhanaÎjayaÏ | pauÉËraÎ dadhmau mahÀÌaÇkhaÎ bhÁmakarmÀ vÃkodaraÏ ||1-15||

अनिवजय राजा कीपो यिधिरःं ु ु ु । नकलः सहदव सघोषमिणपकौु े ु ु ॥१-१६॥ anantavijayaÎ rÀjÀ kuntÁputro yudhiÍÊhiraÏ | nakulaÏ sahadevaÌ ca sughoÍamaÉipuÍpakau ||1-16||

काय परमासः िशखडी च महारथःे । धो िवराट सािकापरािजतःृ ु ॥१-१७॥ kÀÌyaÌ ca parameÍvÀsaÏ ÌikhaÉËÁ ca mahÀrathaÏ | dhÃÍÊadyumno virÀÊaÌ ca sÀtyakiÌ cÀparÀjitaÏ ||1-17||

पदो ौपदया सवशः पिृथवीपतु े े । सौभ महाबाः शाः पथृथृकु ्॥१-१८॥ drupado draupadeyÀÌ ca sarvaÌaÏ pÃthivÁpate | saubhadraÌ ca mahÀbÀhuÏ ÌaÇkhÀn dadhmuÏ pÃthak pÃthak ||1-18||

स घोषो धातरााणा ं दयािन दारयत ् । नभ पिृथव चवै तमलो ननादयनु ु ु ् ॥१-१९॥ sa ghoÍo dhÀrtarÀÍÊrÀÉÀÎ hÃdayÀni vyadÀrayat | nabhaÌ ca pÃthivÁÎ caiva tumulo vyanunÀdayan ||1-19||

4

अथ विताा धातराािपजः । व शसपात धन पाडवःृ ंे े ु ॥१-२०॥ atha vyavasthitÀn dÃÍÊvÀ dhÀrtarÀÍÊrÀn kapidhvajaÏ | pravÃtte ÌastrasaÎpÀte dhanur udyamya pÀÉËavaÏ ||1-20||

षीकश तदा वािमदमाह महीपते ें । सनयोभयोम रथ ापय म ऽते े े ं ु ॥१-२१॥ hÃÍÁkeÌaÎ tadÀ vÀkyam idam Àha mahÁpate | senayor ubhayor madhye rathaÎ sthÀpaya me 'cyuta ||1-21||

यावदतािरी ऽह योकामानविताने े ं ु ् । कैमया सह योमिणसमम ु े॥१-२२॥ yÀvad etÀn nirÁkÍe 'haÎ yoddhukÀmÀn avasthitÀn | kair mayÀ saha yoddhavyam asmin raÉasamudyame ||1-22||

योमानानवे ेऽह य एत ऽ समागताःं े । धातरा बय ियिचकीषवः ु ुे े ॥१-२३॥ yotsyamÀnÀn avekÍe 'haÎ ya ete 'tra samÀgatÀÏ | dhÀrtarÀÍÊrasya durbuddher yuddhe priyacikÁrÍavaÏ ||1-23||

एवमो षीकशो गडाकशन भारतु े े ेु । सनयोभयोम ापियाे े रथोमम ् ॥१-२४॥ evam ukto hÃÍÁkeÌo guËÀkeÌena bhÀrata | senayor ubhayor madhye sthÀpayitvÀ rathottamam ||1-24||

भीोणमखतः सवषा च महीितामु ं ् । उवाच पाथ पयतैामवतािनित े ु ॥१-२५॥ bhÁÍmadroÉapramukhataÏ sarveÍÀÎ ca mahÁkÍitÀm | uvÀca pÀrtha paÌyaitÀn samavetÀn kurÂn iti ||1-25||

तापयितााथः िपतनॄथ िपतामहान ् । आचायाातलाातॄाौाखथा ु ु ॥१-२६॥ tatrÀpaÌyat sthitÀn pÀrthaÏ pitÅn atha pitÀmahÀn | ÀcÀryÀn mÀtulÀn bhrÀtÅn putrÀn pautrÀn sakhÁÎs tathÀ ||1-26||

5

शरादवै सनयोभयोरिपु ु े । तामी स कौयः सवानविताने ू ् ॥१-२७॥ ÌvaÌurÀn suhÃdaÌ caiva senayor ubhayor api | tÀn samÁkÍya sa kaunteyaÏ sarvÀn bandhÂn avasthitÀn ||1-27||

कपया परयािवो िवषीदिदमवीतृ ् । मेाजना ययमवितानृ ु ु ू ् ॥१-२८॥ kÃpayÀ parayÀviÍÊo viÍÁdann idam abravÁt | dÃÍÊvemÀn svajanÀn kÃÍÉa yuyutsÂn samavasthitÀn ||1-28||

सीदि मम गाािण मख च पिरशितु ुं । वपथ शरीर म रोमहष जायते े े ेु ॥१-२९॥ sÁdanti mama gÀtrÀÉi mukhaÎ ca pariÌuÍyati | vepathuÌ ca ÌarÁre me romaharÍaÌ ca jÀyate ||1-29||

गाडीव सत हाैव पिरदतं ं े े। न च शोवात मतीव च म मनःुं े ॥१-३०॥ gÀÉËÁvaÎ sraÎsate hastÀt tvak caiva paridahyate | na ca Ìaknomy avasthÀtuÎ bhramatÁva ca me manaÏ ||1-30||

िनिमािन च पयािम िवपरीतािन कशवे । न च यो ऽनपयािम हा जनमाहवे ेु ॥१-३१॥ nimittÀni ca paÌyÀmi viparÁtÀni keÌava | na ca Ìreyo 'nupaÌyÀmi hatvÀ svajanam Àhave ||1-31||

न का िवजय क न च रा सखािन चे ं ृ ं ु । िक नो रां ने गोिव िक भोगजैिवतन वां े ॥१-३२॥ na kÀÇkÍe vijayaÎ kÃÍÉa na ca rÀjyaÎ sukhÀni ca | kiÎ no rÀjyena govinda kiÎ bhogair jÁvitena vÀ ||1-32||

यषामथ काित नो रा भोगाः सखािन चे ं ं ु । त इम ऽविता य ाणाा धनािन चे ेु ं ॥१-३३॥ yeÍÀm arthe kÀÇkÍitaÎ no rÀjyaÎ bhogÀÏ sukhÀni ca | ta ime 'vasthitÀ yuddhe prÀÉÀÎs tyaktvÀ dhanÀni ca ||1-33||

6

आचायाः िपतरः पाथवै च िपतामहाः ु । मातलाः शराः पौाः ालाः सबिनथाु ु ं ॥१-३४॥ ÀcÀryÀÏ pitaraÏ putrÀs tathaiva ca pitÀmahÀÏ | mÀtulÀÏ ÌvaÌurÀÏ pautrÀÏ syÀlÀÏ saÎbandhinas tathÀ ||1-34||

एता हिमािम तो ऽिप मधसदनु ु ू । अिप लैोरा हतोः िक न महीकते ें ृु ॥१-३५॥ etÀn na hantum icchÀmi ghnato 'pi madhusÂdana | api trailokyarÀjyasya hetoÏ kiÎ nu mahÁkÃte ||1-35||

िनह धातरााः का ीितः ानादन । पापमवायदातैानातताियनःे े ॥१-३६॥ nihatya dhÀrtarÀÍÊrÀn naÏ kÀ prÁtiÏ syÀj janÀrdana | pÀpam evÀÌrayed asmÀn hatvaitÀn ÀtatÀyinaÏ ||1-36||

तााहा वय ह धातरााबावान ं ं ु ् । जन ंिह कथ हा सिखनः ाम माधवं ु ॥१-३७॥ tasmÀn nÀrhÀ vayaÎ hantuÎ dhÀrtarÀÍÊrÀn sabÀndhavÀn | svajanaÎ hi kathaÎ hatvÀ sukhinaÏ syÀma mÀdhava ||1-37||

यत न पयि लोभोपहतचतसःे े े । कलयकत दोष िमोह च पातकमु ृ ं ं े ् ॥१-३८॥ yady apy ete na paÌyanti lobhopahatacetasaÏ | kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ mitradrohe ca pÀtakam ||1-38||

कथ न यमािभः पापादािविततमं े ु ् । कलयकत दोष पयिजनादनु ृ ं ं ॥१-३९॥ kathaÎ na jÈeyam asmÀbhiÏ pÀpÀd asmÀn nivartitum | kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ prapaÌyadbhir janÀrdana ||1-39||

कलय णयि कलधमाः सनातनाःु ुे । धम न कल कमधम ऽिभभवत ं ृे ु ु ॥१-४०॥ kulakÍaye praÉaÌyanti kuladharmÀÏ sanÀtanÀÏ | dharme naÍÊe kulaÎ kÃtsnam adharmo 'bhibhavaty uta ||1-40||

7

अधमािभभवा ि कलि ृ ु यः । ीष ास वाय जायत वणसकरःु ु ंे ॥१-४१॥ adharmÀbhibhavÀt kÃÍÉa praduÍyanti kulastriyaÏ | strÁÍu duÍÊÀsu vÀrÍÉeya jÀyate varÉasaÎkaraÏ ||1-41||

सकरो नरकायवै कलाना कल चं ंु ु । पति िपतरो षा िपडोदकियाःे ं ॥१-४२॥ saÎkaro narakÀyaiva kulaghnÀnÀÎ kulasya ca | patanti pitaro hy eÍÀÎ luptapiÉËodakakriyÀÏ ||1-42||

दोषरैतःै कलाना वणसकरकारकैःे ु ं ं । उा जाितधमाः कलधमा शाताःे ु ॥१-४३॥ doÍair etaiÏ kulaghnÀnÀÎ varÉasaÎkarakÀrakaiÏ | utsÀdyante jÀtidharmÀÏ kuladharmÀÌ ca ÌÀÌvatÀÏ ||1-43||

उकलधमाणा मनाणा जनादनु ं ंु । नरक िनयत वासो भवतीनशमे ं ु ु ु ॥१-४४॥ utsannakuladharmÀÉÀÎ manuÍyÀÉÀÎ janÀrdana | narake niyataÎ vÀso bhavatÁty anuÌuÌruma ||1-44||

अहो बत महाप कत विसता वयमं ु ् । यासखलोभन ह जनमताःु ु ुे ं ॥१-४५॥ aho bata mahat pÀpaÎ kartuÎ vyavasitÀ vayam | yad rÀjyasukhalobhena hantuÎ svajanam udyatÀÏ ||1-45||

यिद मामतीकारमश शपाणयःं । धातराा रण ह मतर भवत े े े ेु ं ् ॥१-४६॥ yadi mÀm apratÁkÀram aÌastraÎ ÌastrapÀÉayaÏ | dhÀrtarÀÍÊrÀ raÉe hanyus tan me kÍemataraÎ bhavet ||1-46||

एवमाजनः स रथोप उपािवशतु ु ं े ् । िवसृ सशर चाप शोकसिवमानसःं ं ं ॥१-४७॥ evam uktvÀrjunaÏ saÎkhye rathopastha upÀviÌat | visÃjya saÌaraÎ cÀpaÎ ÌokasaÎvignamÀnasaÏ ||1-47||

8

सजय उवाचं । त तथा कपयािवमपणाकलणमं ृ ु ू ु े ् । िवषीदिमद वामवाच मधसदनःं ु ु ू ॥२-१॥ saÎjaya uvÀca | taÎ tathÀ kÃpayÀviÍÊam aÌrupÂrÉÀkulekÍaÉam | viÍÁdantam idaÎ vÀkyam uvÀca madhusÂdanaÏ ||2-1||

ीभगवानवाचु । कता कमलिमद िवषमु ं ेसमपितमु ् । अनायजमयमकीितकरमजन ु ु ॥२-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kutas tvÀ kaÌmalam idaÎ viÍame samupasthitam | anÀryajuÍÊam asvargyam akÁrtikaram arjuna ||2-2||

ै मा गमः पाथ नतैपपतं ु े। दयदौब ोु ं ं ि परतपं ॥२-३॥ klaibyaÎ mÀ sma gamaÏ pÀrtha naitat tvayy upapadyate | kÍudraÎ hÃdayadaurbalyaÎ tyaktvottiÍÊha paraÎtapa ||2-3||

अजन उवाचु । कथ भीमह स ोण च मधसदनं ं ं ंे ु ू । इषिभः ितयोािम पजाहाविरसदनु ू ू ॥२-४॥ arjuna uvÀca | kathaÎ bhÁÍmam ahaÎ saÎkhye droÉaÎ ca madhusÂdana | iÍubhiÏ pratiyotsyÀmi pÂjÀrhÀv arisÂdana ||2-4||

गनहा िह महानभावाञु ु ् यो भो भैमपीह लोके ेुं । हाथकामा गिनहवै ं ु ु भीय भोगािधरिदधानु ु ् ॥२-५॥ gurÂn ahatvÀ hi mahÀnubhÀvÀÈ; Ìreyo bhoktuÎ bhaikÍam apÁha loke | hatvÀrthakÀmÀÎs tu gurÂn ihaiva; bhuÈjÁya bhogÀn rudhirapradigdhÀn ||2-5||

9

न चतैिः कतरो गरीयो या जयम यिद वा नो जययःे े ु । यानव हा न िजजीिवषामसे ् त ऽविताः मख धातरााःे ेु ॥२-६॥ na caitad vidmaÏ kataran no garÁyo; yad vÀ jayema yadi vÀ no jayeyuÏ | yÀn eva hatvÀ na jijÁviÍÀmas; te 'vasthitÀÏ pramukhe dhÀrtarÀÍÊrÀÏ ||2-6||

कापयदोषोपहतभावः पृािम ा धमसमढचताःं ं ू े । ययः ािित िह ते ें ू िश ऽह शािध मा ा पमे ं ं ं ् ॥२-७॥ kÀrpaÉyadoÍopahatasvabhÀvaÏ; pÃcchÀmi tvÀÎ dharmasaÎmÂËhacetÀÏ | yac chreyaÏ syÀn niÌcitaÎ brÂhi tan me; ÌiÍyas te 'haÎ ÌÀdhi mÀÎ tvÀÎ prapannam ||2-7||

न िह पयािम ममापनादु ् योकमोषणिमियाु णाम ् । अवा भमावसपमृू ं रा सराणामिप चािधपमं ु ् ॥२-८॥ na hi prapaÌyÀmi mamÀpanudyÀd; yac chokam ucchoÍaÉam indriyÀÉÀm | avÀpya bhÂmÀv asapatnam ÃddhaÎ; rÀjyaÎ surÀÉÀm api cÀdhipatyam ||2-8||

सजय उवाचं । एवमा षीकश गडाकशः परतपु े ें ंु । न यो इित गोिवमा त बभव हु ू ू ॥२-९॥ saÎjaya uvÀca | evam uktvÀ hÃÍÁkeÌaÎ guËÀkeÌaÏ paraÎtapa | na yotsya iti govindam uktvÀ tÂÍÉÁÎ babhÂva ha ||2-9||

तमवाच षीकशः हसिव भारतु े । सनयोभयोम िवषीदिमद वचःे े ं ॥२-१०॥ tam uvÀca hÃÍÁkeÌaÏ prahasann iva bhÀrata | senayor ubhayor madhye viÍÁdantam idaÎ vacaÏ ||2-10||

10

ीभगवानवाचु । अशोानशोच ावादा भाषसं ं े। गतासनगतास नानशोचि पिडताःू ू ं ु ॥२-११॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | aÌocyÀn anvaÌocas tvaÎ prajÈÀvÀdÀÎÌ ca bhÀÍase | gatÀsÂn agatÀsÂÎÌ ca nÀnuÌocanti paÉËitÀÏ ||2-11||

न वाह जात नास न नम जनािधपाःे े ें ं ंु । न चवै न भिवामः सव वयमतः परम ् ॥२-१२॥ na tv evÀhaÎ jÀtu nÀsaÎ na tvaÎ neme janÀdhipÀÏ | na caiva na bhaviÍyÀmaÏ sarve vayam ataÏ param ||2-12||

दिेहनो ऽिथा दह कौमार यौवन जराे े ं ं । तथा दहारािधर न मिते ु ॥२-१३॥ dehino 'smin yathÀ dehe kaumÀraÎ yauvanaÎ jarÀ | tathÀ dehÀntaraprÀptir dhÁras tatra na muhyati ||2-13||

मााशा कौय शीतोसखःखदाः ु े ु । आगमापाियनो ऽिनाािित भारतं ॥२-१४॥ mÀtrÀsparÌÀs tu kaunteya ÌÁtoÍÉasukhaduÏkhadÀÏ | ÀgamÀpÀyino 'nityÀs tÀÎs titikÍasva bhÀrata ||2-14||

य िह न थयत पष पषषभं ंे े ु ु । समःखसख धीर सो ऽमतृाय कतु ं ं े॥२-१५॥ yaÎ hi na vyathayanty ete puruÍaÎ puruÍarÍabha | samaduÏkhasukhaÎ dhÁraÎ so 'mÃtatvÀya kalpate ||2-15||

नासतो िवत भावो नाभावो िवत सतःे े । उभयोरिप ो ऽनयोदिशिभः ॥२-१६॥ nÀsato vidyate bhÀvo nÀbhÀvo vidyate sataÏ | ubhayor api dÃÍÊo 'ntas tv anayos tattvadarÌibhiÏ ||2-16||

अिवनािश त तिि यन सविमद ततमु े ं ् । िवनाशमया न कितमहितु ॥२-१७॥ avinÀÌi tu tad viddhi yena sarvam idaÎ tatam | vinÀÌam avyayasyÀsya na kaÌ cit kartum arhati ||2-17||

11

अव इम दहा िनोाः शरीिरणःे े । अनािशनो ऽमय ता भारते ु ॥२-१८॥ antavanta ime dehÀ nityasyoktÀÏ ÌarÁriÉaÏ | anÀÌino 'prameyasya tasmÀd yudhyasva bhÀrata ||2-18||

य एन वि हार यनै मत हतमं ं ंे े ् । उभौ तौ न िवजानीतो नाय हि न हतं े॥२-१९॥ ya enaÎ vetti hantÀraÎ yaÌ cainaÎ manyate hatam | ubhau tau na vijÀnÁto nÀyaÎ hanti na hanyate ||2-19||

न जायत ियत वा कदा िचने े ् नाय भा भिवता वा न भयःं ू ू । अजो िनः शातो ऽय पराणों ु न हत हमान शरीरे े े॥२-२०॥ na jÀyate mriyate vÀ kadÀ cin; nÀyaÎ bhÂtvÀ bhavitÀ vÀ na bhÂyaÏ | ajo nityaÏ ÌÀÌvato 'yaÎ purÀÉo; na hanyate hanyamÀne ÌarÁre ||2-20||

वदािवनािशन िन य एनमजमयमे ं ं ् । कथ स पषः पाथ क घातयित हि कमं ंु ् ॥२-२१॥ vedÀvinÀÌinaÎ nityaÎ ya enam ajam avyayam | kathaÎ sa puruÍaÏ pÀrtha kaÎ ghÀtayati hanti kam ||2-21||

वासािस जीणािन यथा िवहायं नवािन गाित नरो ऽपरािणृ । तथा शरीरािण िवहाय जीणा ् अािन सयाित नवािन दहीं े ॥२-२२॥ vÀsÀÎsi jÁrÉÀni yathÀ vihÀya; navÀni gÃhÉÀti naro 'parÀÉi | tathÀ ÌarÁrÀÉi vihÀya jÁrÉÀny; anyÀni saÎyÀti navÀni dehÁ ||2-22||

ननै िछि शािण ननै दहित पावकःं ं । न चनै दयापो न शोषयित मातःं े ॥२-२३॥ nainaÎ chindanti ÌastrÀÉi nainaÎ dahati pÀvakaÏ | na cainaÎ kledayanty Àpo na ÌoÍayati mÀrutaÏ ||2-23||

12

अो ऽयमदाो ऽयमो ऽशो एे े व च । िनः सवगतः ाणरचलो ऽय सनातनः ु ं ॥२-२४॥ acchedyo 'yam adÀhyo 'yam akledyo 'ÌoÍya eva ca | nityaÏ sarvagataÏ sthÀÉur acalo 'yaÎ sanÀtanaÏ ||2-24||

अो ऽयमिचो ऽयमिवकाय ऽयमतु े। तादव िविदनै नानशोिचतमहिसे ं ं ु ु ॥२-२५॥ avyakto 'yam acintyo 'yam avikÀryo 'yam ucyate | tasmÀd evaÎ viditvainaÎ nÀnuÌocitum arhasi ||2-25||

अथ चनै िनजात िन वा मस मतृमं ं ं े ् । तथािप महाबाहो ननै शोिचतमहिसं ं ु ॥२-२६॥ atha cainaÎ nityajÀtaÎ nityaÎ vÀ manyase mÃtam | tathÀpi tvaÎ mahÀbÀho nainaÎ Ìocitum arhasi ||2-26||

जात िह वो मृव ज मतृ चु ु ु ं । तादपिरहाय ऽथ न शोिचतमहिस ं ु ॥२-२७॥ jÀtasya hi dhruvo mÃtyur dhruvaÎ janma mÃtasya ca | tasmÀd aparihÀrye 'rthe na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-27||

अादीिन भतािनू मािन भारत । अिनधनाव त का पिरदवनाे े ॥२-२८॥ avyaktÀdÁni bhÂtÀni vyaktamadhyÀni bhÀrata | avyaktanidhanÀny eva tatra kÀ paridevanÀ ||2-28||

आयवयित किदनम े ् आयवदित तथवै चाः । आयवनैमः णोित ान वद न चवै कितु े ें ् ॥२-२९॥ ÀÌcaryavat paÌyati kaÌ cid enam; ÀÌcaryavad vadati tathaiva cÀnyaÏ | ÀÌcaryavac cainam anyaÏ ÌÃÉoti; ÌrutvÀpy enaÎ veda na caiva kaÌ cit ||2-29||

दही िनमवो ऽय दह सव भारते े ें । तावािण भतािन न ू ंशोिचतमहिसु ॥२-३०॥ dehÁ nityam avadhyo 'yaÎ dehe sarvasya bhÀrata |

13

tasmÀt sarvÀÉi bhÂtÀni na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-30||

धममिप चाव न िवकितमहिस े ु । धाि यायो ऽिय न िवत ु े े॥२-३१॥ svadharmam api cÀvekÍya na vikampitum arhasi | dharmyÀd dhi yuddhÀc chreyo 'nyat kÍatriyasya na vidyate ||2-31||

यया चोपप गारमपावतमं ृ ् । सिखनः ियाः पाथ लभ यमीशमु े ु ् ॥२-३२॥ yadÃcchayÀ copapannaÎ svargadvÀram apÀvÃtam | sukhinaÏ kÍatriyÀÏ pÀrtha labhante yuddham ÁdÃÌam ||2-32||

अथ चिमम ध साम न किरिसे ं ं ं । ततः धम कीित च िहा पापमवािस ॥२-३३॥ atha cet tvam imaÎ dharmyaÎ saÎgrÀmaÎ na kariÍyasi | tataÏ svadharmaÎ kÁrtiÎ ca hitvÀ pÀpam avÀpsyasi ||2-33||

अकीित चािप भ तूािन कथियि त ऽयामे ् । सभािवत चाकीितमरणादितिरतं े॥२-३४॥ akÁrtiÎ cÀpi bhÂtÀni kathayiÍyanti te 'vyayÀm | saÎbhÀvitasya cÀkÁrtir maraÉÀd atiricyate ||2-34||

भयाणापरत म ा महारथाःं ं ंे । यषा च बमतो भा यािस लाघवे ं ं ू म ् ॥२-३५॥ bhayÀd raÉÀd uparataÎ maÎsyante tvÀÎ mahÀrathÀÏ | yeÍÀÎ ca tvaÎ bahumato bhÂtvÀ yÀsyasi lÀghavam ||2-35||

अवावादा बिदि तवािहताःं । िनव साम ततो ःखतर न िकम ं ु ् ॥२-३६॥ avÀcyavÀdÀÎÌ ca bahÂn vadiÍyanti tavÀhitÀÏ | nindantas tava sÀmarthyaÎ tato duÏkhataraÎ nu kim ||2-36||

हतो वा ािस ग िजा वा भोस महीम े ् । ताि कौय याय कतिनयःे ु ृ ॥२-३७॥ hato vÀ prÀpsyasi svargaÎ jitvÀ vÀ bhokÍyase mahÁm | tasmÀd uttiÍÊha kaunteya yuddhÀya kÃtaniÌcayaÏ ||2-37||

14

सखःख सम का लाभालाभौ जयाजयौु े े ृ । ततो याय य नवै पापमवािसु ु ं ॥२-३८॥ sukhaduÏkhe same kÃtvÀ lÀbhÀlÀbhau jayÀjayau | tato yuddhÀya yujyasva naivaÎ pÀpam avÀpsyasi ||2-38||

एषा त ऽिभिहता सा बियग िमा णे े ें ंु ु। बा यो यया पाथ कमब हािसु ु ं ॥२-३९॥ eÍÀ te 'bhihitÀ sÀÎkhye buddhir yoge tv imÀÎ ÌÃÉu | buddhyÀ yukto yayÀ pÀrtha karmabandhaÎ prahÀsyasi ||2-39||

नहािभमनाशो ऽि वायो न िवते े। म धम ायत महतो भयात े ् ॥२-४०॥ nehÀbhikramanÀÌo 'sti pratyavÀyo na vidyate | svalpam apy asya dharmasya trÀyate mahato bhayÀt ||2-40||

वसायािका बिरकह कननु े े ु । बशाखा ना बयो ऽवसाियनामु ् ॥२-४१॥ vyavasÀyÀtmikÀ buddhir ekeha kurunandana | bahuÌÀkhÀ hy anantÀÌ ca buddhayo 'vyavasÀyinÀm ||2-41||

यािममा पिता वाच वदिवपितःं ं ंु । वदवादरताः पाथ नादीित वािदनःे ॥२-४२॥ yÀm imÀÎ puÍpitÀÎ vÀcaÎ pravadanty avipaÌcitaÏ | vedavÀdaratÀÏ pÀrtha nÀnyad astÁti vÀdinaÏ ||2-42||

कामाानः गपरा जकमफलदाम ् । ियािवशषबला भोगैयगित िते ं ं ॥२-४३॥ kÀmÀtmÀnaÏ svargaparÀ janmakarmaphalapradÀm | kriyÀviÌeÍabahulÀÎ bhogaiÌvaryagatiÎ prati ||2-43||

भोगैयसाना तयापतचतसाम ं े ् । वसायािका बिः समाधौ न िवधीयतु े॥२-४४॥ bhogaiÌvaryaprasaktÀnÀÎ tayÀpahÃtacetasÀm | vyavasÀyÀtmikÀ buddhiÏ samÀdhau na vidhÁyate ||2-44||

15

गैयिवषया वदा िनगैयो भवाजनु ुे ु । िनो िनसो िनयगम आवान े ् ॥२-४५॥ traiguÉyaviÍayÀ vedÀ nistraiguÉyo bhavÀrjuna | nirdvaÎdvo nityasattvastho niryogakÍema ÀtmavÀn ||2-45||

यावानथ उदपान सवतः सतोदक े ें ु । तावावष वदष ाण िवजानतः ु ुे े ॥२-४६॥ yÀvÀn artha udapÀne sarvataÏ saÎplutodake | tÀvÀn sarveÍu vedeÍu brÀhmaÉasya vijÀnataÏ ||2-46||

कमयवािधकार मा े े फलष कदा चने ु । मा कमफलहतभमा त सो ऽकमिण ू े ेु ॥२-४७॥ karmaÉy evÀdhikÀras te mÀ phaleÍu kadÀ cana | mÀ karmaphalahetur bhÂr mÀ te saÇgo 'stv akarmaÉi ||2-47||

योगः क कमािण स ा धनजयु ं ं । िसिसोः समो भा सम योू ं ग उत े॥२-४८॥ yogasthaÏ kuru karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ dhanaÎjaya | siddhyasiddhyoÏ samo bhÂtvÀ samatvaÎ yoga ucyate ||2-48||

रण वर कम बियोगानजये ं ं ु । बौ शरणमि कपणाः फलहतवःु ृ े ॥२-४९॥ dÂreÉa hy avaraÎ karma buddhiyogÀd dhanaÎjaya | buddhau ÌaraÉam anviccha kÃpaÉÀÏ phalahetavaÏ ||2-49||

बियो जहातीह उभ सकतृतु ु े ेु ृ । ताोगाय य योगः कमस कौशलमु ु ् ॥२-५०॥ buddhiyukto jahÀtÁha ubhe sukÃtaduÍkÃte | tasmÀd yogÀya yujyasva yogaÏ karmasu kauÌalam ||2-50||

कमज बिय ं ु ुा िह फल ा मनीिषणःं । जबिविनमाः पद गनामयमु ं ् ॥२-५१॥ karmajaÎ buddhiyuktÀ hi phalaÎ tyaktvÀ manÁÍiÉaÏ | janmabandhavinirmuktÀÏ padaÎ gacchanty anÀmayam ||2-51||

16

यदा त मोहकिलल बििततिरिते ं ु । तदा गािस िनवद ो ं त त चु ॥२-५२॥ yadÀ te mohakalilaÎ buddhir vyatitariÍyati | tadÀ gantÀsi nirvedaÎ Ìrotavyasya Ìrutasya ca ||2-52||

ितिवितपा त यदा ाित िनलाु े । समाधावचला बिदा योगमवािसु ॥२-५३॥ ÌrutivipratipannÀ te yadÀ sthÀsyati niÌcalÀ | samÀdhÀv acalÀ buddhis tadÀ yogam avÀpsyasi ||2-53||

अजन उवाचु । ित का भाषा समािध कशवे । ितधीः िक भाषत िकमासीत जत िकमं े े ् ॥२-५४॥ arjuna uvÀca | sthitaprajÈasya kÀ bhÀÍÀ samÀdhisthasya keÌava | sthitadhÁÏ kiÎ prabhÀÍeta kim ÀsÁta vrajeta kim ||2-54||

ीभगवानवाचु । जहाित यदा कामावााथ मनोगतान ् । आवाना तः ितदोते ेु ॥२-५५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | prajahÀti yadÀ kÀmÀn sarvÀn pÀrtha manogatÀn | Àtmany evÀtmanÀ tuÍÊaÏ sthitaprajÈas tadocyate ||2-55||

ःखनिमनाः सखष िवगतहृःे ेु ुु । वीतरागभयोधः ितधीमिनतु े॥२-५६॥ duÏkheÍv anudvignamanÀÏ sukheÍu vigataspÃhaÏ | vÁtarÀgabhayakrodhaÏ sthitadhÁr munir ucyate ||2-56||

यः सवानिभहा शभाशभम े ु ु ् । नािभनित न ि त ा ितिताे ॥२-५७॥ yaÏ sarvatrÀnabhisnehas tat tat prÀpya ÌubhÀÌubham | nÀbhinandati na dveÍÊi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-57||

17

यदा सहरत चाय कम ऽानीव सवशःं ंे ू । इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-५८॥ yadÀ saÎharate cÀyaÎ kÂrmo 'ÇgÀnÁva sarvaÌaÏ | indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-58||

िवषया िविनवत िनराहार दिहनः े े । रसवज रसो ऽ पर ा िनवतत ं े॥२-५९॥ viÍayÀ vinivartante nirÀhÀrasya dehinaÏ | rasavarjaÎ raso 'py asya paraÎ dÃÍÊvÀ nivartate ||2-59||

यततो िप कौय पष िवपितःे ु । इियािण माथीिन हरि सभ मनःं ॥२-६०॥ yatato hy api kaunteya puruÍasya vipaÌcitaÏ | indriyÀÉi pramÀthÁni haranti prasabhaÎ manaÏ ||2-60||

तािन सवािण सय य ं ु आसीत मरः । वश िह यियािण त ा ितिताे े ॥२-६१॥ tÀni sarvÀÉi saÎyamya yukta ÀsÁta matparaÏ | vaÌe hi yasyendriyÀÉi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-61||

ायतो िवषयासः सषपजायतुं े ेू । साजायत कामः कामाोधो ऽिभजायं े त े॥२-६२॥ dhyÀyato viÍayÀn puÎsaÏ saÇgas teÍÂpajÀyate | saÇgÀt saÎjÀyate kÀmaÏ kÀmÀt krodho 'bhijÀyate ||2-62||

ोधावित समोहः समोहािृतिवमःं ं । ितशािनाशो बिनाशाणयितृ ं ु ु ॥२-६३॥ krodhÀd bhavati saÎmohaÏ saÎmohÀt smÃtivibhramaÏ | smÃtibhraÎÌÀd buddhinÀÌo buddhinÀÌÀt praÉaÌyati ||2-63||

रागषिवयै िवषयािनियैरने ु ु ् । आवयिैवधयाा सादमिधगित े ॥२-६४॥ rÀgadveÍaviyuktais tu viÍayÀn indriyaiÌ caran | ÀtmavaÌyair vidheyÀtmÀ prasÀdam adhigacchati ||2-64||

18

साद सवःखाना हािनरोपजायते े ं । सचतसो ाश बिः पयवितते ेु ु ॥२-६५॥ prasÀde sarvaduÏkhÀnÀÎ hÀnir asyopajÀyate | prasannacetaso hy ÀÌu buddhiÏ paryavatiÍÊhate ||2-65||

नाि बिरय न चाय भावनाु ु ु । न चाभावयतः शािरशा कतः सखमु ु ् ॥२-६६॥ nÀsti buddhir ayuktasya na cÀyuktasya bhÀvanÀ | na cÀbhÀvayataÏ ÌÀntir aÌÀntasya kutaÏ sukham ||2-66||

इियाणा िह चरता यनो ऽनिवधीयतं ं ु े। तद हरित ा वायनाविमवािसं ु ॥२-६७॥ indriyÀÉÀÎ hi caratÀÎ yan mano 'nuvidhÁyate | tad asya harati prajÈÀÎ vÀyur nÀvam ivÀmbhasi ||2-67||

ता महाबाहो िनगहीतािन सवशःृ । इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-६८॥ tasmÀd yasya mahÀbÀho nigÃhÁtÀni sarvaÌaÏ | indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-68||

या िनशा सवभताना ता जागित सयमी ू ं ं ं । या जाित भतािन सा िनशा पयतो मनःं ू ु े ॥२-६९॥ yÀ niÌÀ sarvabhÂtÀnÀÎ tasyÀÎ jÀgarti saÎyamÁ | yasyÀÎ jÀgrati bhÂtÀni sÀ niÌÀ paÌyato muneÏ ||2-69||

आपयमाणमचलितू ं सममापः िवशिु यत ् । तामा य िवशि सवं स शािमाोित न कामकामी ॥२-७०॥ ÀpÂryamÀÉam acalapratiÍÊhaÎ; samudram ÀpaÏ praviÌanti yadvat | tadvat kÀmÀ yaÎ praviÌanti sarve; sa ÌÀntim Àpnoti na kÀmakÀmÁ ||2-70||

िवहाय कामाः सवामारित िनः ु ं हृः । िनममो िनरहकारः स शािमिधगित ं ॥२-७१॥ vihÀya kÀmÀn yaÏ sarvÀn pumÀÎÌ carati niÏspÃhaÏ |

19

nirmamo nirahaÎkÀraÏ sa ÌÀntim adhigacchati ||2-71||

एषा ाी िितः पाथ ननैा ा िवमित ं ु । िाामकाल ऽिप िनवाणमृिते ॥२-७२॥ eÍÀ brÀhmÁ sthitiÏ pÀrtha nainÀÎ prÀpya vimuhyati | sthitvÀsyÀm antakÀle 'pi brahmanirvÀÉam Ãcchati ||2-72||

20

अजन उवाचु । ायसी चमण मता बिजनादने े ु । ति कमिण घोर मा िनयोजयिस कशवं ं े े ॥३-१॥ arjuna uvÀca | jyÀyasÁ cet karmaÉas te matÀ buddhir janÀrdana | tat kiÎ karmaÉi ghore mÀÎ niyojayasi keÌava ||3-1||

ािमणवै वान बि मोहयसीव मे े ेु ं । तदक वद िनि यन यो ऽहमायामे े ें ु ् ॥३-२॥ vyÀmiÌreÉaiva vÀkyena buddhiÎ mohayasÁva me | tad ekaÎ vada niÌcitya yena Ìreyo 'ham ÀpnuyÀm ||3-2||

ीभगवानवाचु । लोक ऽिििवधा िना परा ोा मयानघे ु । ानयोगन सााना कमयोगन योिगनामे ें ं ् ॥३-३॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | loke 'smin dvividhÀ niÍÊhÀ purÀ proktÀ mayÀnagha | jÈÀnayogena sÀÎkhyÀnÀÎ karmayogena yoginÀm ||3-3||

न कमणामनाराै पषो ऽत ु ु े। न च ससनादव िसि समिधगितं ंे ॥३-४॥ na karmaÉÀm anÀrambhÀn naiÍkarmyaÎ puruÍo 'Ìnute | na ca saÎnyasanÀd eva siddhiÎ samadhigacchati ||3-4||

न िह किणमिप जात ितकमकतु ृ ् । कायत व े शः कम सवः कितजगैणःै ृ ु ॥३-५॥ na hi kaÌ cit kÍaÉam api jÀtu tiÍÊhaty akarmakÃt | kÀryate hy avaÌaÏ karma sarvaÏ prakÃtijair guÉaiÏ ||3-5||

कमियािण सय य आ मनसा रन ं े ् । इियाथािमढाा िमाचारः स उत ू े॥३-६॥ karmendriyÀÉi saÎyamya ya Àste manasÀ smaran | indriyÀrthÀn vimÂËhÀtmÀ mithyÀcÀraÏ sa ucyate ||3-6||

21

यिियािण मनसा िनयारभत ऽजने ु । कमियःै कमयोगमसः स िविशत े॥३-७॥ yas tv indriyÀÉi manasÀ niyamyÀrabhate 'rjuna | karmendriyaiÏ karmayogam asaktaÏ sa viÌiÍyate ||3-7||

िनयत क कम कम ायो कमणःं ंु । शरीरयाािप च त न िसदकमणःे े ॥३-८॥ niyataÎ kuru karma tvaÎ karma jyÀyo hy akarmaÉaÏ | ÌarÁrayÀtrÀpi ca te na prasidhyed akarmaÉaÏ ||3-8||

याथामणो ऽ लोको ऽ य कमबनःं । तदथ कम कौय मसः समाचर े ु ॥३-९॥ yajÈÀrthÀt karmaÉo 'nyatra loko 'yaÎ karmabandhanaÏ | tadarthaÎ karma kaunteya muktasaÇgaÏ samÀcara ||3-9||

सहयाः जाः सृा परोवाच जापितःु । अनन सिवमष वो ऽिकामधके े ु ्॥३-१०॥ sahayajÈÀÏ prajÀÏ sÃÍÊvÀ purovÀca prajÀpatiÏ | anena prasaviÍyadhvam eÍa vo 'stv iÍÊakÀmadhuk ||3-10||

दवाावयतानन त दवा भावय वःे े े े ु । परर भावयः यः परमवाथं े ॥३-११॥ devÀn bhÀvayatÀnena te devÀ bhÀvayantu vaÏ | parasparaÎ bhÀvayantaÏ ÌreyaÏ param avÀpsyatha ||3-11||

इाोगाि वो दवा दा यभािवताःे े । तदैानदायैो यो भ न एव सः ु े े ॥३-१२॥ iÍÊÀn bhogÀn hi vo devÀ dÀsyante yajÈabhÀvitÀÏ | tair dattÀn apradÀyaibhyo yo bhuÇkte stena eva saÏ ||3-12||

यिशािशनः सो म सविकिषःैु े । भत त घ पापा य पचाकारणातु े े ें ् ॥३-१३॥ yajÈaÌiÍÊÀÌinaÏ santo mucyante sarvakilbiÍaiÏ | bhuÈjate te tv aghaÎ pÀpÀ ye pacanty ÀtmakÀraÉÀt ||3-13||

22

अावि भतािन पजादसभवःू ं । यावित पजो यः कमसमवः ु ॥३-१४॥ annÀd bhavanti bhÂtÀni parjanyÀd annasaÎbhavaÏ | yajÈÀd bhavati parjanyo yajÈaÏ karmasamudbhavaÏ ||3-14||

कम ोव िवि ारसमवम ं ु ् । तावगत िन य ितितम ं ं े ् ॥३-१५॥ karma brahmodbhavaÎ viddhi brahmÀkÍarasamudbhavam | tasmÀt sarvagataÎ brahma nityaÎ yajÈe pratiÍÊhitam ||3-15||

एव वितत च नानवतयतीह यःं ं ं ु । अघायिरियारामो मोघ पाथ स जीवितु ं ॥३-१६॥ evaÎ pravartitaÎ cakraÎ nÀnuvartayatÁha yaÏ | aghÀyur indriyÀrÀmo moghaÎ pÀrtha sa jÁvati ||3-16||

यारितरव ादातृ मानवःे । आव च सत काय न िवते ें ु ॥३-१७॥ yas tv Àtmaratir eva syÀd ÀtmatÃptaÌ ca mÀnavaÏ | Àtmany eva ca saÎtuÍÊas tasya kÀryaÎ na vidyate ||3-17||

नवै त कतनाथ नाृ े कतनह कनृ े े । न चा सवभतष किदथपायः ू े ु ॥३-१८॥ naiva tasya kÃtenÀrtho nÀkÃteneha kaÌ cana | na cÀsya sarvabhÂteÍu kaÌ cid arthavyapÀÌrayaÏ ||3-18||

तादसः सतत काय कम समाचरं । असो ाचरम परमाोित पषः ू ॥३-१९॥ tasmÀd asaktaÏ satataÎ kÀryaÎ karma samÀcara | asakto hy Àcaran karma param Àpnoti pÂruÍaÏ ||3-19||

कमणवै िह सिसिमािता जनकादयः ं । लोकसहमवािप सपयतमहिसं ंे ु ॥३-२०॥ karmaÉaiva hi saÎsiddhim ÀsthitÀ janakÀdayaÏ | lokasaÎgraham evÀpi saÎpaÌyan kartum arhasi ||3-20||

23

यदाचरित दवतरो जनःे े े । स यमाण कत लोकदनवततं ु े ेु ॥३-२१॥ yad yad Àcarati ÌreÍÊhas tat tad evetaro janaÏ | sa yat pramÀÉaÎ kurute lokas tad anuvartate ||3-21||

न म पाथाि कत िष लोकष िक चने े ं ंु ु । नानवामवा वत एव च कमिणं ॥३-२२॥ na me pÀrthÀsti kartavyaÎ triÍu lokeÍu kiÎ cana | nÀnavÀptam avÀptavyaÎ varta eva ca karmaÉi ||3-22||

यिद ह न वतय जात कमयतितःं ं ु । मम वानवत मनाः पाथ सवशः ु ुे ॥३-२३॥ yadi hy ahaÎ na varteyaÎ jÀtu karmaÉy atandritaÏ | mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||3-23||

उीदयिरम लोका न कया कम चदहमे े ेु ु ् । सकर च कता ामपहािममाः जाःं ु ॥३-२४॥ utsÁdeyur ime lokÀ na kuryÀÎ karma ced aham | saÎkarasya ca kartÀ syÀm upahanyÀm imÀÏ prajÀÏ ||3-24||

साः कमयिवासो यथा कवि भारत ं ु । कयािाथासिकीषलकसहमु ं ंु ् ॥३-२५॥ saktÀÏ karmaÉy avidvÀÎso yathÀ kurvanti bhÀrata | kuryÀd vidvÀÎs tathÀsaktaÌ cikÁrÍur lokasaÎgraham ||3-25||

न बिभद जु े ं नयदाना कमसिनामे ं ् । जोषयवकमािण िवाः समाचरने ु ् ॥३-२६॥ na buddhibhedaÎ janayed ajÈÀnÀÎ karmasaÇginÀm | joÍayet sarvakarmÀÉi vidvÀn yuktaÏ samÀcaran ||3-26||

कतः ियमाणािन गणःै कमािण सवशःृ े ु । अहकारिवमढाा कताहिमित मं ू त े॥३-२७॥ prakÃteÏ kriyamÀÉÀni guÉaiÏ karmÀÉi sarvaÌaÏ | ahaÎkÀravimÂËhÀtmÀ kartÀham iti manyate ||3-27||

24

तिव महाबाहो गणकमिवभागयोःु ु । गणा गणष वत इित मा न सतु ु े ेु ॥३-२८॥ tattvavit tu mahÀbÀho guÉakarmavibhÀgayoÏ | guÉÀ guÉeÍu vartanta iti matvÀ na sajjate ||3-28||

कतगणसमढाः स गणकमसृ ंे ेु ु ू ु। तानकिवदो मािव िवचालयतृ ृ े ् ॥३-२९॥ prakÃter guÉasaÎmÂËhÀÏ sajjante guÉakarmasu | tÀn akÃtsnavido mandÀn kÃtsnavin na vicÀlayet ||3-29||

मिय सवािण कमािण स ं ााचतसाे । िनराशीिनममो भा य िवगतरः ू ु ॥३-३०॥ mayi sarvÀÉi karmÀÉi saÎnyasyÀdhyÀtmacetasÀ | nirÀÌÁr nirmamo bhÂtvÀ yudhyasva vigatajvaraÏ ||3-30||

य म मतिमद िनमनिति मानवाःे े ं ु । ावो ऽनसयो म त ऽिप कमिभःू ु े े ॥३-३१॥ ye me matam idaÎ nityam anutiÍÊhanti mÀnavÀÏ | ÌraddhÀvanto 'nasÂyanto mucyante te 'pi karmabhiÏ ||3-31||

य तदसयो नानिति म मतमे े ेू ु ् । सवानिवमढाािि नानचतसः ू ं े ॥३-३२॥ ye tv etad abhyasÂyanto nÀnutiÍÊhanti me matam | sarvajÈÀnavimÂËhÀÎs tÀn viddhi naÍÊÀn acetasaÏ ||3-32||

सश चत ाः कतानवानिपं ृे े े । कित याि भतािन िनहः िक किरितृ ं ंू ॥३-३३॥ sadÃÌaÎ ceÍÊate svasyÀÏ prakÃter jÈÀnavÀn api | prakÃtiÎ yÀnti bhÂtÀni nigrahaÏ kiÎ kariÍyati ||3-33||

इियियाथ रागषौ वितौे े । तयोन वशमागौ पिरपिनौ े ॥३-३४॥ indriyasyendriyasyÀrthe rÀgadveÍau vyavasthitau | tayor na vaÌam Àgacchet tau hy asya paripanthinau ||3-34||

25

याधम िवगणः परधमानिे ु ु तात ् । धम िनधन यः परधम भयावहः ं े ॥३-३५॥ ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt | svadharme nidhanaÎ ÌreyaÏ paradharmo bhayÀvahaÏ ||3-35||

अजन उवाचु । अथ कन यो ऽय पाप चरित पषःे ु ं ं ू । अिनिप वाय बलािदव िनयोिजतः ॥३-३६॥ arjuna uvÀca | atha kena prayukto 'yaÎ pÀpaÎ carati pÂruÍaÏ | anicchann api vÀrÍÉeya balÀd iva niyojitaÏ ||3-36||

ीभगवानवाचु । काम एष ोध एष रजोगणसमवःु ु । महाशनो महापाा िवनिमह विैरणमे ् ॥३-३७॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀma eÍa krodha eÍa rajoguÉasamudbhavaÏ | mahÀÌano mahÀpÀpmÀ viddhy enam iha vairiÉam ||3-37||

धमनाियत वियथादश मलन चू े े े । यथोनावतो गभथा तनदमावतमे े ेृ ृ ् ॥३-३८॥ dhÂmenÀvriyate vahnir yathÀdarÌo malena ca | yatholbenÀvÃto garbhas tathÀ tenedam ÀvÃtam ||3-38||

आवत ानमतन ािननो िनविैरणाृ ं े े । कामपण कौय रणानलन चे े े ेू ॥३-३९॥ ÀvÃtaÎ jÈÀnam etena jÈÀnino nityavairiÉÀ | kÀmarÂpeÉa kaunteya duÍpÂreÉÀnalena ca ||3-39||

इियािण मनो बिरािधानमतु ु े। एतिैवमोहयष ानमाव दिहन े ेृ म ् ॥३-४०॥ indriyÀÉi mano buddhir asyÀdhiÍÊhÀnam ucyate | etair vimohayaty eÍa jÈÀnam ÀvÃtya dehinam ||3-40||

26

तािमियायादौ िनय भरतषभ । पाान जिहन ानिवाननाशनमं ंे ् ॥३-४१॥ tasmÀt tvam indriyÀÉy Àdau niyamya bharatarÍabha | pÀpmÀnaÎ prajahihy enaÎ jÈÀnavijÈÀnanÀÌanam ||3-41||

इियािण परायािरियः पर मनःे ं । मनस परा बिय बः परत सःु ुु ु े ॥३-४२॥ indriyÀÉi parÀÉy Àhur indriyebhyaÏ paraÎ manaÏ | manasas tu parÀ buddhir yo buddheÏ paratas tu saÏ ||3-42||

एव बः पर बा साानमानां ं ंु ुे । जिह श महाबाहो कामप रासदमुं ं ् ॥३-४३॥ evaÎ buddheÏ paraÎ buddhvÀ saÎstabhyÀtmÀnam ÀtmanÀ | jahi ÌatruÎ mahÀbÀho kÀmarÂpaÎ durÀsadam ||3-43||

27

ीभगवानवाचु । इम िववत योग ोवानहमयमं ंे ् । िववानव ाह मनिराकव ऽवीते ेु ् ॥४-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | imaÎ vivasvate yogaÎ proktavÀn aham avyayam | vivasvÀn manave prÀha manur ikÍvÀkave 'bravÁt ||4-1||

एव परपराािमम राजषयो िवःं ं ं । स कालनह महता योगो नः परतपे े ं ॥४-२॥ evaÎ paraÎparÀprÀptam imaÎ rÀjarÍayo viduÏ | sa kÀleneha mahatÀ yogo naÍÊaÏ paraÎtapa ||4-2||

स एवाय मया त ऽ योगः ोः परातनःं े ु । भो ऽिस म सखा चित रह तममे े ें ् ॥४-३॥ sa evÀyaÎ mayÀ te 'dya yogaÏ proktaÏ purÀtanaÏ | bhakto 'si me sakhÀ ceti rahasyaÎ hy etad uttamam ||4-3||

अजन उवाचु । अपर भवतो ज पर ज िववतःं ं । कथमतिजानीया मादौ ोवािनिते ं ॥४-४॥ arjuna uvÀca | aparaÎ bhavato janma paraÎ janma vivasvataÏ | katham etad vijÀnÁyÀÎ tvam Àdau proktavÀn iti ||4-4||

ीभगवानवुाच । बिन म तीतािन जािन तव चाजने ु । ताह वद सवािण न व परतपं ं ंे े ॥४-५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | bahÂni me vyatÁtÀni janmÀni tava cÀrjuna | tÀny ahaÎ veda sarvÀÉi na tvaÎ vettha paraÎtapa ||4-5||

अजो ऽिप सयाा भतानामीरो ऽिप सनू ् । कित ामिधाय सभवाामाययाृ ं ं ॥४-६॥ ajo 'pi sann avyayÀtmÀ bhÂtÀnÀm ÁÌvaro 'pi san | prakÃtiÎ svÀm adhiÍÊhÀya saÎbhavÀmy ÀtmamÀyayÀ ||4-6||

28

यदा यदा िह धम लािनभवित भारत । अानमधम तदाान सजृाहमु ं ् ॥४-७॥ yadÀ yadÀ hi dharmasya glÀnir bhavati bhÀrata | abhyutthÀnam adharmasya tadÀtmÀnaÎ sÃjÀmy aham ||4-7||

पिराणाय साधना िवनाशाय च ृतामू ं ् । धमसापनाथाय सभवािम यग यग ं ं ु ुे े॥४-८॥ paritrÀÉÀya sÀdhÂnÀÎ vinÀÌÀya ca duÍkÃtÀm | dharmasaÎsthÀpanÀrthÀya saÎbhavÀmi yuge yuge ||4-8||

ज कम च म िदमव यो वि ततः े े ें । ा दह पनज निैत मामित सो ऽजने ें ु ु ॥४-९॥ janma karma ca me divyam evaÎ yo vetti tattvataÏ | tyaktvÀ dehaÎ punarjanma naiti mÀm eti so 'rjuna ||4-9||

वीतरागभयोधा मया मामपािु ताः । बहवो ानतपसा पता मावमागताःू ॥४-१०॥ vÁtarÀgabhayakrodhÀ manmayÀ mÀm upÀÌritÀÏ | bahavo jÈÀnatapasÀ pÂtÀ madbhÀvam ÀgatÀÏ ||4-10||

य यथा मा प ताथवै भजाहमे ें ं ् । मम वानवत मनाः पाथ सवशः ु ुे ॥४-११॥ ye yathÀ mÀÎ prapadyante tÀÎs tathaiva bhajÀmy aham | mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||4-11||

काः कमणा िसि यज इह दवताः ं ं े । ि िह मानष लोक िसिभवित कमजां ु े े ॥४-१२॥ kÀÇkÍantaÏ karmaÉÀÎ siddhiÎ yajanta iha devatÀÏ | kÍipraÎ hi mÀnuÍe loke siddhir bhavati karmajÀ ||4-12||

चातवय मया सृ गणकमिवभागशःु ं ु । त कतारमिप मा िवकतारमयम ं ् ॥४-१३॥ cÀturvarÉyaÎ mayÀ sÃÍÊaÎ guÉakarmavibhÀgaÌaÏ | tasya kartÀram api mÀÎ viddhy akartÀram avyayam ||4-13||

29

न मा कमािण िलं ि न म कमफल हृाे े । इित मा यो ऽिभजानाित कमिभन स बतं े॥४-१४॥ na mÀÎ karmÀÉi limpanti na me karmaphale spÃhÀ | iti mÀÎ yo 'bhijÀnÀti karmabhir na sa badhyate ||4-14||

एव ाा कत कम पवरिप ममिभःं ृ ं ू ु ु ु । क कमव ता पवःु ं ू पवतर कतमू ं ृ ् ॥४-१५॥ evaÎ jÈÀtvÀ kÃtaÎ karma pÂrvair api mumukÍubhiÏ | kuru karmaiva tasmÀt tvaÎ pÂrvaiÏ pÂrvataraÎ kÃtam ||4-15||

िक कम िकमकमित कवयो ऽ मोिहताःं । त कम वािम याा मोस ऽशभाते े ु ् ॥४-१६॥ kiÎ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÀÏ | tat te karma pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||4-16||

कमणो िप बो बो च िवकमणः ं ं । अकमण बो गहना कमणो गितः ं ॥४-१७॥ karmaÉo hy api boddhavyaÎ boddhavyaÎ ca vikarmaÉaÏ | akarmaÉaÌ ca boddhavyaÎ gahanÀ karmaÉo gatiÏ ||4-17||

कमयकम यः पयदकमिण च कम यः े । स बिमानष स यः ककमकतु ु ु ुे ृ ृ ् ॥४-१८॥ karmaÉy akarma yaÏ paÌyed akarmaÉi ca karma yaÏ | sa buddhimÀn manuÍyeÍu sa yuktaÏ kÃtsnakarmakÃt ||4-18||

य सव समाराः कामसकविजताःं । ानािदधकमाण तमाः पिडत बधाः ं ं ु ॥४-१९॥ yasya sarve samÀrambhÀÏ kÀmasaÎkalpavarjitÀÏ | jÈÀnÀgnidagdhakarmÀÉaÎ tam ÀhuÏ paÉËitaÎ budhÀÏ ||4-19||

ा कमफलास िनतृो िनरायः ं । कमयिभवो ऽिप ृ नवै िक िचरोित सःं ॥४-२०॥ tyaktvÀ karmaphalÀsaÇgaÎ nityatÃpto nirÀÌrayaÏ | karmaÉy abhipravÃtto 'pi naiva kiÎ cit karoti saÏ ||4-20||

30

िनराशीयतिचाा सवपिरहः । शारीर कवल कम कवाोित िकिषमं ंे ु ् ॥४-२१॥ nirÀÌÁr yatacittÀtmÀ tyaktasarvaparigrahaÏ | ÌÀrÁraÎ kevalaÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||4-21||

यालाभसतो ातीतो िवमरःं ंु । समः िसाविसौ च कािप न िनबतृ े॥४-२२॥ yadÃcchÀlÀbhasaÎtuÍÊo dvaÎdvÀtÁto vimatsaraÏ | samaÏ siddhÀv asiddhau ca kÃtvÀpi na nibadhyate ||4-22||

गतस म ानावितचतसःु े । यायाचरतः कम सम िवलीयत ं े॥४-२३॥ gatasaÇgasya muktasya jÈÀnÀvasthitacetasaÏ | yajÈÀyÀcarataÏ karma samagraÎ pravilÁyate ||4-23||

ापण हिवाौ णा तम ं ् । वै तन ग कमसमािधनाे ं ॥४-२४॥ brahmÀrpaÉaÎ brahmahavir brahmÀgnau brahmaÉÀ hutam | brahmaiva tena gantavyaÎ brahmakarmasamÀdhinÀ ||4-24||

दवैमवापर य योिगनः पयपासते े ें ु । ाावपर य यनवैोपजिते ें ु ॥४-२५॥ daivam evÀpare yajÈaÎ yoginaÏ paryupÀsate | brahmÀgnÀv apare yajÈaÎ yajÈenaivopajuhvati ||4-25||

ोादीनीियाय सयमािष जिते ं ु ु । शादीिषयान इियािष जितु ु ॥४-२६॥ ÌrotrÀdÁnÁndriyÀÉy anye saÎyamÀgniÍu juhvati | ÌabdÀdÁn viÍayÀn anya indriyÀgniÍu juhvati ||4-26||

सवाणीियकमािण ाणकमािण चापर े। आसयमयोगाौ जित ानदीिपतं ु े॥४-२७॥ sarvÀÉÁndriyakarmÀÉi prÀÉakarmÀÉi cÀpare | ÀtmasaÎyamayogÀgnau juhvati jÈÀnadÁpite ||4-27||

31

यापोया योगयाथापर े। ाायानया यतयः सिशतताःं ॥४-२८॥ dravyayajÈÀs tapoyajÈÀ yogayajÈÀs tathÀpare | svÀdhyÀyajÈÀnayajÈÀÌ ca yatayaÏ saÎÌitavratÀÏ ||4-28||

अपान जित ाण ाण ऽपान तथापरे े ेु ं ं । ाणापानगती ा ाणायामपरायणाः ॥४-२९॥ apÀne juhvati prÀÉaÎ prÀÉe 'pÀnaÎ tathÀpare | prÀÉÀpÀnagatÁ ruddhvÀ prÀÉÀyÀmaparÀyaÉÀÏ ||4-29||

अपर िनयताहाराः ाणााणष जिते े ु ु । सव ऽत यिवदो यिपतकषाः े े ॥४-३०॥ apare niyatÀhÀrÀÏ prÀÉÀn prÀÉeÍu juhvati | sarve 'py ete yajÈavido yajÈakÍapitakalmaÍÀÏ ||4-30||

यिशामतृभजो याि सनातनमु ् । नाय लोको ऽय कतो ऽः कसमं ु ु ॥४-३१॥ yajÈaÌiÍÊÀmÃtabhujo yÀnti brahma sanÀtanam | nÀyaÎ loko 'sty ayajÈasya kuto 'nyaÏ kurusattama ||4-31||

एव बिवधा या िवतता णो मखं ु े। कमजािि तावानव ाा िवमोस े ें ॥४-३२॥ evaÎ bahuvidhÀ yajÈÀ vitatÀ brahmaÉo mukhe | karmajÀn viddhi tÀn sarvÀn evaÎ jÈÀtvÀ vimokÍyase ||4-32||

यामयााानयः परतपे ं । सव कमािखल पाथ ान पिरसमात ं े े॥४-३३॥ ÌreyÀn dravyamayÀd yajÈÀj jÈÀnayajÈaÏ paraÎtapa | sarvaÎ karmÀkhilaÎ pÀrtha jÈÀne parisamÀpyate ||4-33||

तिि िणपातन पिरन सवयाे े े । उपदि त ान ािननदिशनःे े ं ॥४-३४॥ tad viddhi praÉipÀtena paripraÌnena sevayÀ | upadekÍyanti te jÈÀnaÎ jÈÀninas tattvadarÌinaÏ ||4-34||

32

याा न पनमहमव यािस पाडवु े ं । यन भताशषण ाथो मिये े ेू ॥४-३५॥ yaj jÈÀtvÀ na punar moham evaÎ yÀsyasi pÀÉËava | yena bhÂtÀny aÌeÍeÉa drakÍyasy Àtmany atho mayi ||4-35||

अिप चदिस पापः े े सवः पापकमः ृ । सव ानवनवै विजन सतिरिस े ृ ं ं ॥४-३६॥ api ced asi pÀpebhyaÏ sarvebhyaÏ pÀpakÃttamaÏ | sarvaÎ jÈÀnaplavenaiva vÃjinaÎ saÎtariÍyasi ||4-36||

यथधैािस सिमो ऽिभसात ऽजनं ु े ु । ानािः सवकमािण भसात ु ेतथा ॥४-३७॥ yathaidhÀÎsi samiddho 'gnir bhasmasÀt kurute 'rjuna | jÈÀnÀgniÏ sarvakarmÀÉi bhasmasÀt kurute tathÀ ||4-37||

न िह ानन सश पिविमह िवते ें । तय योगसिसः कालनािन िवितं ं े ॥४-३८॥ na hi jÈÀnena sadÃÌaÎ pavitram iha vidyate | tat svayaÎ yogasaÎsiddhaÏ kÀlenÀtmani vindati ||4-38||

ावाभत ान तरः सयतियःं ं ंे े । ान ला परा शािमिचरणािधगितं ं े ॥४-३९॥ ÌraddhÀvÀÎl labhate jÈÀnaÎ tatparaÏ saÎyatendriyaÏ | jÈÀnaÎ labdhvÀ parÀÎ ÌÀntim acireÉÀdhigacchati ||4-39||

अाधान सशयाा िवनयितं । नाय लोको ऽि न परो न सख सशयानःं ं ंु ॥४-४०॥ ajÈaÌ cÀÌraddadhÀnaÌ ca saÎÌayÀtmÀ vinaÌyati | nÀyaÎ loko 'sti na paro na sukhaÎ saÎÌayÀtmanaÏ ||4-40||

योगसकमाण ानसिछसशयमं ं ं ं ् । आव न कं मािण िनबि धनजय ं ॥४-४१॥ yogasaÎnyastakarmÀÉaÎ jÈÀnasaÎchinnasaÎÌayam | ÀtmavantaÎ na karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya ||4-41||

33

तादानसभत ानािसनानःं ं ंू । िछनै सशय योगमाितोि भारतं ं ं ॥४-४२॥ tasmÀd ajÈÀnasaÎbhÂtaÎ hÃtsthaÎ jÈÀnÀsinÀtmanaÏ | chittvainaÎ saÎÌayaÎ yogam ÀtiÍÊhottiÍÊha bhÀrata ||4-42||

34

अजन उवाचु । सास कमणा क पनयग च शसिसं ं ं ृ ं ं ु । यय एतयोरक त िह सिनितमे े ें ू ु ् ॥५-१॥ arjuna uvÀca | saÎnyÀsaÎ karmaÉÀÎ kÃÍÉa punar yogaÎ ca ÌaÎsasi | yac chreya etayor ekaÎ tan me brÂhi suniÌcitam ||5-1||

ीभगवानवाचु । सासः कमयोग िनःयसकरावभौं े ु । तयो कमसासामयोगो िविशतु ं े॥५-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | saÎnyÀsaÏ karmayogaÌ ca niÏÌreyasakarÀv ubhau | tayos tu karmasaÎnyÀsÀt karmayogo viÌiÍyate ||5-2||

यः स िनसासी यो न ि न कािते ें । िनो िह महाबाहो सख बामत ु ुं े॥५-३॥ jÈeyaÏ sa nityasaÎnyÀsÁ yo na dveÍÊi na kÀÇkÍati | nirdvaÎdvo hi mahÀbÀho sukhaÎ bandhÀt pramucyate ||5-3||

सायोगौ पथृबां लाः वदि न पिडताः । एकमाितः सगभयोिवत फलमु े ् ॥५-४॥ sÀÎkhyayogau pÃthag bÀlÀÏ pravadanti na paÉËitÀÏ | ekam apy ÀsthitaÏ samyag ubhayor vindate phalam ||5-4||

याःै ात ान तोगरैिप गतं ंे े। एक सा च योग च यः पयं ं ं ं ित स पयित ॥५-५॥ yat sÀÎkhyaiÏ prÀpyate sthÀnaÎ tad yogair api gamyate | ekaÎ sÀÎkhyaÎ ca yogaÎ ca yaÏ paÌyati sa paÌyati ||5-5||

सास महाबाहो ःखमामयोगतःं ु ु । योगयो मिन निचरणािधगितु ु े ॥५-६॥ saÎnyÀsas tu mahÀbÀho duÏkham Àptum ayogataÏ | yogayukto munir brahma nacireÉÀdhigacchati ||5-6||

35

योगयो िवशाा िविजताा िजतियःु ु े । सवभताभताा कविप न िलत ू ू ु े॥५-७॥ yogayukto viÌuddhÀtmÀ vijitÀtmÀ jitendriyaÏ | sarvabhÂtÀtmabhÂtÀtmÀ kurvann api na lipyate ||5-7||

नवै िक िचरोमीित यो मत तिवतं ु े ् । पयवशिपसनृ ् ॥५-८॥ naiva kiÎ cit karomÁti yukto manyeta tattvavit | paÌyaÈ ÌÃÉvan spÃÌaÈ jighrann aÌnan gacchan svapaÈ Ìvasan ||5-8||

लपिसजृिषिृ ु िमषिप । इियाणीियाथष वत इित धारयन ु ् ॥५-९॥ pralapan visÃjan gÃhÉann unmiÍan nimiÍann api | indriyÀÉÁndriyÀrtheÍu vartanta iti dhÀrayan ||5-9||

याधाय कमािण स ा करोित यः ं । िलत न स पापन पपिमवासाे े ॥५-१०॥ brahmaÉy ÀdhÀya karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ karoti yaÏ | lipyate na sa pÀpena padmapatram ivÀmbhasÀ ||5-10||

कायन मनसा बा कवलिैरियरैिपे ेु । योिगनः कम कवि स ाशय ु ं ु े॥५-११॥ kÀyena manasÀ buddhyÀ kevalair indriyair api | yoginaÏ karma kurvanti saÇgaÎ tyaktvÀtmaÌuddhaye ||5-11||

यः कमफल ा शािमाोित निैकीमु ं ् । अयः कामकारण फल सो िनबतु े े े॥५-१२॥ yuktaÏ karmaphalaÎ tyaktvÀ ÌÀntim Àpnoti naiÍÊhikÁm | ayuktaÏ kÀmakÀreÉa phale sakto nibadhyate ||5-12||

सवकमािण मनसा सा सख वशी ं ंे ु । नवार पर दही नवै कव कारयने े ेु ु ् ॥५-१३॥ sarvakarmÀÉi manasÀ saÎnyasyÀste sukhaÎ vaÌÁ | navadvÀre pure dehÁ naiva kurvan na kÀrayan ||5-13||

36

न कतृ न कमािण लोक सजृित भः ं ु । न कमफलसयोग भाव ं ं वततु े॥५-१४॥ na kartÃtvaÎ na karmÀÉi lokasya sÃjati prabhuÏ | na karmaphalasaÎyogaÎ svabhÀvas tu pravartate ||5-14||

नाद क िचाप न चवै सकत िवभःे ं ृ ंु ु । अाननावत ान तन मि जवःे ेृ ं ं ु ॥५-१५॥ nÀdatte kasya cit pÀpaÎ na caiva sukÃtaÎ vibhuÏ | ajÈÀnenÀvÃtaÎ jÈÀnaÎ tena muhyanti jantavaÏ ||5-15||

ानन त तदान यषा नािशतमानःे ेु ं ं । तषामािदवान काशयित तरमे ं ् ॥५-१६॥ jÈÀnena tu tad ajÈÀnaÎ yeÍÀÎ nÀÌitam ÀtmanaÏ | teÍÀm Àdityavaj jÈÀnaÎ prakÀÌayati tatparam ||5-16||

तयदाानिारायणाःु । गपनरावि ानिनधतकषाःु ृ ं ू ॥५-१७॥ tadbuddhayas tadÀtmÀnas tanniÍÊhÀs tatparÀyaÉÀÏ | gacchanty apunarÀvÃttiÎ jÈÀnanirdhÂtakalmaÍÀÏ ||5-17||

िवािवनयसप ाण गिव हििनं े े । शिन चवै ु पाक च पिडताः समदिशनःे ॥५-१८॥ vidyÀvinayasaÎpanne brÀhmaÉe gavi hastini | Ìuni caiva ÌvapÀke ca paÉËitÀÏ samadarÌinaÏ ||5-18||

इहवै तिैजतः सग यषा सा ित मनः े ें ं । िनदष िह सम तािण त िताःं ं े ॥५-१९॥ ihaiva tair jitaÏ sargo yeÍÀÎ sÀmye sthitaÎ manaÏ | nirdoÍaÎ hi samaÎ brahma tasmÀd brahmaÉi te sthitÀÏ ||5-19||

न िय ा नोिजा चाियमे ें ् । िरबिरसमढो िविण ितःु ं ू ॥५-२०॥ na prahÃÍyet priyaÎ prÀpya nodvijet prÀpya cÀpriyam | sthirabuddhir asaÎmÂËho brahmavid brahmaÉi sthitaÏ ||5-20||

37

बाशसाा िवािन यखम ु ् । स योगयाा सखमयमतु ुु े॥५-२१॥ bÀhyasparÌeÍv asaktÀtmÀ vindaty Àtmani yat sukham | sa brahmayogayuktÀtmÀ sukham akÍayam aÌnute ||5-21||

य िह सशजा भोगा ःखयोनय एव ते ें । आवः कौय न तष रमत बधःे े ेु ु ॥५-२२॥ ye hi saÎsparÌajÀ bhogÀ duÏkhayonaya eva te | ÀdyantavantaÏ kaunteya na teÍu ramate budhaÏ ||5-22||

शोतीहवै यः सोढ ंारीरिवमोणातु ् । कामोधोव ंवग स यः स सखी नरःे ं ु ु ॥५-२३॥ ÌaknotÁhaiva yaÏ soËhuÎ prÀk ÌarÁravimokÍaÉÀt | kÀmakrodhodbhavaÎ vegaÎ sa yuktaÏ sa sukhÁ naraÏ ||5-23||

यो ऽःसखो ऽरारामथाितरव यःु े । स योगी िनवाण भतो ऽिधगित ूं ॥५-२४॥ yo 'ntaÏsukho 'ntarÀrÀmas tathÀntarjyotir eva yaÏ | sa yogÁ brahmanirvÀÉaÎ brahmabhÂto 'dhigacchati ||5-24||

लभ िनवाणमषृयः ीणकषाःे । िछधैा यताानः सवभतिहत रताः ू े ॥५-२५॥ labhante brahmanirvÀÉam ÃÍayaÏ kÍÁÉakalmaÍÀÏ | chinnadvaidhÀ yatÀtmÀnaÏ sarvabhÂtahite ratÀÏ ||5-25||

कामोधिवयाना यतीना यतचतसामु ं ं े ् । अिभतो िनवाण वतत िविदतानाम ं े ् ॥५-२६॥ kÀmakrodhaviyuktÀnÀÎ yatÁnÀÎ yatacetasÀm | abhito brahmanirvÀÉaÎ vartate viditÀtmanÀm ||5-26||

शाा बिहबाावैा ृ ं ु र वोःे ु । ाणापानौ समौ का नासारचािरणौृ ॥५-२७॥ sparÌÀn kÃtvÀ bahir bÀhyÀÎÌ cakÍuÌ caivÀntare bhruvoÏ | prÀÉÀpÀnau samau kÃtvÀ nÀsÀbhyantaracÀriÉau ||5-27||

38

यतियमनोबिमिनमपरायणःे ु ु । िवगताभयोधो यः सदा म एव सःे ु ॥५-२८॥ yatendriyamanobuddhir munir mokÍaparÀyaÉaÏ | vigatecchÀbhayakrodho yaÏ sadÀ mukta eva saÏ ||5-28||

भोार यतपसा सवलोकमहरमं ं े ् । सद सवभताना ाा मा शािमृितु ं ं ं ू ॥५-२९॥ bhoktÀraÎ yajÈatapasÀÎ sarvalokamaheÌvaram | suhÃdaÎ sarvabhÂtÀnÀÎ jÈÀtvÀ mÀÎ ÌÀntim Ãcchati ||5-29||

39

ीभगवानवाचु । अनाितः कमफल काय कम करोित यः ं । स सासी च योगी च न िनरिन चाियःं ॥६-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | anÀÌritaÏ karmaphalaÎ kÀryaÎ karma karoti yaÏ | sa saÎnyÀsÁ ca yogÁ ca na niragnir na cÀkriyaÏ ||6-1||

य सासिमित ायग त िवि पाडवं ं ं ं । न ससको योगी भवित कनं ं ॥६-२॥ yaÎ saÎnyÀsam iti prÀhur yogaÎ taÎ viddhi pÀÉËava | na hy asaÎnyastasaÎkalpo yogÁ bhavati kaÌ cana ||6-2||

आोमनयग कम कारणमतु ु े ें । योगाढ तवै शमः कारणमतु े॥६-३॥ ÀrurukÍor muner yogaÎ karma kÀraÉam ucyate | yogÀrÂËhasya tasyaiva ÌamaÏ kÀraÉam ucyate ||6-3||

यदा िह नियाथष न कमनषते े ु ु । सवसकसासी योगाढदोत ं ं े॥६-४॥ yadÀ hi nendriyÀrtheÍu na karmasv anuÍajjate | sarvasaÎkalpasaÎnyÀsÁ yogÀrÂËhas tadocyate ||6-4||

उरदानाान नाानमवसादयते ें ् । आवै ानो बरावै िरपरानःु ु ॥६-५॥ uddhared ÀtmanÀtmÀnaÎ nÀtmÀnam avasÀdayet | Àtmaiva hy Àtmano bandhur Àtmaiva ripur ÀtmanaÏ ||6-5||

बराान यनावैाना िजतःु े । अनान श वततावै शवतु ु ुे ् ॥६-६॥ bandhur ÀtmÀtmanas tasya yenÀtmaivÀtmanÀ jitaÏ | anÀtmanas tu Ìatrutve vartetÀtmaiva Ìatruvat ||6-6||

िजतानः शा परमाा समािहतः । शीतोसखःु खष तथा मानावमानयोःे ु ॥६-७॥ jitÀtmanaÏ praÌÀntasya paramÀtmÀ samÀhitaÏ |

40

ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ ||6-7||

ानिवानतृाा कटो िविजतियःू े । य इत योगी समलोामकानःु ु े ॥६-८॥ jÈÀnavijÈÀnatÃptÀtmÀ kÂÊastho vijitendriyaÏ | yukta ity ucyate yogÁ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ ||6-8||

सिायदासीनमबषु ु ु े ु । साधिप च पापष समबििविशतु ु ुे े ॥६-९॥ suhÃnmitrÀryudÀsÁnamadhyasthadveÍyabandhuÍu | sÀdhuÍv api ca pÀpeÍu samabuddhir viÌiÍyate ||6-9||

योगी यीत सततमाान रहिस ितःु ं । एकाकी यतिचाा िनराशीरपिरहः ॥६-१०॥ yogÁ yuÈjÁta satatam ÀtmÀnaÎ rahasi sthitaÏ | ekÀkÁ yatacittÀtmÀ nirÀÌÁr aparigrahaÏ ||6-10||

शचौ दश िता िरमासनमानःु े े । नाित नाितनीच चलैािजनकशोरमु ं ं ु ् ॥६-११॥ Ìucau deÌe pratiÍÊhÀpya sthiram Àsanam ÀtmanaÏ | nÀtyucchritaÎ nÀtinÁcaÎ cailÀjinakuÌottaram ||6-11||

तकैा मनः का यतिचियियःं ृ े । उपिवयासन याोगमािवशये ेु ु ॥६-१२॥ tatraikÀgraÎ manaÏ kÃtvÀ yatacittendriyakriyaÏ | upaviÌyÀsane yuÈjyÀd yogam ÀtmaviÌuddhaye ||6-12||

सम कायिशरोीव धारयचल िरःं ं ं । स नािसका िदशानवलोकयनं ं ंे ् ॥६-१३॥ samaÎ kÀyaÌirogrÁvaÎ dhÀrayann acalaÎ sthiraÏ | saÎprekÍya nÀsikÀgraÎ svaÎ diÌaÌ cÀnavalokayan ||6-13||

शााा िवगतभीचािरत ितः े । मनः सय मिो य आसीत मरःं ु ॥६-१४॥ praÌÀntÀtmÀ vigatabhÁr brahmacÀrivrate sthitaÏ | manaÏ saÎyamya maccitto yukta ÀsÁta matparaÏ ||6-14||

41

यव सदाान योगी िनयतमानसःु े ं ं । शाि िनवाणपरमा मां ं ं मिधगित ॥६-१५॥ yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ niyatamÀnasaÏ | ÌÀntiÎ nirvÀÉaparamÀÎ matsaÎsthÀm adhigacchati ||6-15||

नात योगो ऽि न चकैामनतःु । न चाितशील जातो नवै चाजनु ॥६-१६॥ nÀtyaÌnatas tu yogo 'sti na caikÀntam anaÌnataÏ | na cÀtisvapnaÌÁlasya jÀgrato naiva cÀrjuna ||6-16||

याहारिवहार यच कमसु ु े ु। यावबोध योगो भवित ःखहाु ॥६-१७॥ yuktÀhÀravihÀrasya yuktaceÍÊasya karmasu | yuktasvapnÀvabodhasya yogo bhavati duÏkhahÀ ||6-17||

यदा िविनयत िचं मावावितते े। िनःहृः सवकामो य इत तदा े ेु ु ॥६-१८॥ yadÀ viniyataÎ cittam Àtmany evÀvatiÍÊhate | niÏspÃhaÏ sarvakÀmebhyo yukta ity ucyate tadÀ ||6-18||

यथा दीपो िनवातो नत सोपमा ताे े ृ । योिगनो यतिच यतो योगमानःु ॥६-१९॥ yathÀ dÁpo nivÀtastho neÇgate sopamÀ smÃtÀ | yogino yatacittasya yuÈjato yogam ÀtmanaÏ ||6-19||

योपरमत िच िन योगसवयाे ें ं । य चवैानाान पयािन तितं ु ॥६-२०॥ yatroparamate cittaÎ niruddhaÎ yogasevayÀ | yatra caivÀtmanÀtmÀnaÎ paÌyann Àtmani tuÍyati ||6-20||

सखमािक यिामतीियमु ं ु ् । वि य न चवैाय ितलित ततःे ं ॥६-२१॥ sukham ÀtyantikaÎ yat tad buddhigrÀhyam atÁndriyam | vetti yatra na caivÀyaÎ sthitaÌ calati tattvataÏ ||6-21||

42

य लां चापर लाभ मत नािधक ततःं ं ंे । यिितो न ःखन गणािप िवचाते ेु ॥६-२२॥ yaÎ labdhvÀ cÀparaÎ lÀbhaÎ manyate nÀdhikaÎ tataÏ | yasmin sthito na duÏkhena guruÉÀpi vicÀlyate ||6-22||

त िवाःखसयोगिवयोग योगसितमं ं ं ंु ् । स िनयन योो े योगो ऽिनिवणचतसा े ॥६-२३॥ taÎ vidyÀd duÏkhasaÎyogaviyogaÎ yogasaÎjÈitam | sa niÌcayena yoktavyo yogo 'nirviÉÉacetasÀ ||6-23||

सकभवाामाा सवानशषतःं ं े । मनसवैियाम िविनय समतःे ं ॥६-२४॥ saÎkalpaprabhavÀn kÀmÀÎs tyaktvÀ sarvÀn aÌeÍataÏ | manasaivendriyagrÀmaÎ viniyamya samantataÏ ||6-24||

शनःै शनैपरमा धितगहीतयाे ृु ृ । आस मनः का न िक िचदिप िचयतं ं ृ ं े ् ॥६-२५॥ ÌanaiÏ Ìanair uparamed buddhyÀ dhÃtigÃhÁtayÀ | ÀtmasaÎsthaÎ manaÏ kÃtvÀ na kiÎ cid api cintayet ||6-25||

यतो यतो िनरित मनलमिरम ् । तततो िनयतैदाव वश नयते ें ् ॥६-२६॥ yato yato niÌcarati manaÌ caÈcalam asthiram | tatas tato niyamyaitad Àtmany eva vaÌaÎ nayet ||6-26||

शामनस न योिगन सखमममं ं ंे ु ु ् । उपिैत शारजस ं भतमकषमू ् ॥६-२७॥ praÌÀntamanasaÎ hy enaÎ yoginaÎ sukham uttamam | upaiti ÌÀntarajasaÎ brahmabhÂtam akalmaÍam ||6-27||

यव सदाान योगी िवगतकषःु े ं ं । सखन सशम सखमतु ुे ें ं ु ॥६-२८॥ yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ vigatakalmaÍaÏ | sukhena brahmasaÎsparÌam atyantaÎ sukham aÌnute ||6-28||

43

सवभतमाान सवभतािन चािन ू ूं । ईत योगयाा सव समदशनःे ु ॥६-२९॥ sarvabhÂtastham ÀtmÀnaÎ sarvabhÂtÀni cÀtmani | ÁkÍate yogayuktÀtmÀ sarvatra samadarÌanaÏ ||6-29||

यो मा पयितं सव सव च मिय पयित । ताह न णयािम स च म न णयितं े ॥६-३०॥ yo mÀÎ paÌyati sarvatra sarvaÎ ca mayi paÌyati | tasyÀhaÎ na praÉaÌyÀmi sa ca me na praÉaÌyati ||6-30||

सवभतित यो मा भजकमाितः ू ं ं े । सवथा वतमानो ऽिप स योगी मिय वतत े॥६-३१॥ sarvabhÂtasthitaÎ yo mÀÎ bhajaty ekatvam ÀsthitaÏ | sarvathÀ vartamÀno 'pi sa yogÁ mayi vartate ||6-31||

आौपन सव सम पयित यो ऽजने ं ु । सख वा यिद वा ःख स योगी परमो मतःु ं ं ॥६-३२॥ Àtmaupamyena sarvatra samaÎ paÌyati yo 'rjuna | sukhaÎ vÀ yadi vÀ duÏkhaÎ sa yogÁ paramo mataÏ ||6-32||

अजन उवाचु । यो ऽय योगया ोः सान मधसदनं े ु ू । एताह न पयािम चलािित िरामं ं ् ॥६-३३॥ arjuna uvÀca | yo 'yaÎ yogas tvayÀ proktaÏ sÀmyena madhusÂdana | etasyÀhaÎ na paÌyÀmi caÈcalatvÀt sthitiÎ sthirÀm ||6-33||

चल िह मनः क मािथ बलवढमं ृ ् । ताह िनह म वायोिरव सरमं ं े ु ् ॥६-३४॥ caÈcalaÎ hi manaÏ kÃÍÉa pramÀthi balavad dÃËham | tasyÀhaÎ nigrahaÎ manye vÀyor iva suduÍkaram ||6-34||

44

ीभगवानवाचु । असशयं ंमहाबाहो मनो िनह चलम ं ् । अासन त कौय वरैायण च गते े े ेु ृ ॥६-३५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | asaÎÌayaÎ mahÀbÀho mano durnigrahaÎ calam | abhyÀsena tu kaunteya vairÀgyeÉa ca gÃhyate ||6-35||

असयताना योगो ाप इित म मितःं े । वयाना त यतु ता शो ऽवामपायतःु ु ॥६-३६॥ asaÎyatÀtmanÀ yogo duÍprÀpa iti me matiÏ | vaÌyÀtmanÀ tu yatatÀ Ìakyo 'vÀptum upÀyataÏ ||6-36||

अजन उवाचु । अयितः योपतो योगािलतमानसःे । अा योगसिसि का गित क गितं ं ं ं ृ ॥६-३७॥ arjuna uvÀca | ayatiÏ Ìraddhayopeto yogÀc calitamÀnasaÏ | aprÀpya yogasaÎsiddhiÎ kÀÎ gatiÎ kÃÍÉa gacchati ||6-37||

किोभयिविछािमव नयित । अितो महाबाहो िवमढो णः पिथू ॥६-३८॥ kaccin nobhayavibhraÍÊaÌ chinnÀbhram iva naÌyati | apratiÍÊho mahÀbÀho vimÂËho brahmaÉaÏ pathi ||6-38||

एत सशय क छमहशषतःे े ें ं ृ ु । दः सशया छा न पपतं े ेु ॥६-३९॥ etan me saÎÌayaÎ kÃÍÉa chettum arhasy aÌeÍataÏ | tvad anyaÏ saÎÌayasyÀsya chettÀ na hy upapadyate ||6-39||

ीभगवानवाचु । पाथ नवैह े नाम िवनाश िवतु े। न िह काणकिगित तात गितृ ंु ॥६-४०॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | pÀrtha naiveha nÀmutra vinÀÌas tasya vidyate | na hi kalyÀÉakÃt kaÌ cid durgatiÎ tÀta gacchati ||6-40||

45

ा पयकताोकानिषा शातीः समाःु ृ ं ु । शचुीना ीमता गह योगो ऽिभजायतं ं े े े॥६-४१॥ prÀpya puÉyakÃtÀÎl lokÀn uÍitvÀ ÌÀÌvatÁÏ samÀÏ | ÌucÁnÀÎ ÌrÁmatÀÎ gehe yogabhraÍÊo 'bhijÀyate ||6-41||

अथ वा योिगनामव कल भवित धीमतामे ेु ् । एति लभतर लोक ज यदीशम ं े ् ॥६-४२॥ atha vÀ yoginÀm eva kule bhavati dhÁmatÀm | etad dhi durlabhataraÎ loke janma yad ÁdÃÌam ||6-42||

त त बिसयोग लभत पौवदिहकमं ं ंु े े ् । यतत च ततो भयः सिसौ कनने ू ं ु ॥६-४३॥ tatra taÎ buddhisaÎyogaÎ labhate paurvadehikam | yatate ca tato bhÂyaÏ saÎsiddhau kurunandana ||6-43||

पवाासन तनवै ियत वशो ऽिप सःू े े े । िजासरिप योग शाितवततु े॥६-४४॥ pÂrvÀbhyÀsena tenaiva hriyate hy avaÌo 'pi saÏ | jijÈÀsur api yogasya ÌabdabrahmÀtivartate ||6-44||

यातमान योगी सशिकिषःु ं ु । अनकजसिसे ं तो याित परा गितमं ् ॥६-४५॥ prayatnÀd yatamÀnas tu yogÁ saÎÌuddhakilbiÍaÏ | anekajanmasaÎsiddhas tato yÀti parÀÎ gatim ||6-45||

तपिो ऽिधको योगी ािनो ऽिप मतो ऽिधकः । किमािधको योगी ताोगी भवाजन ु ॥६-४६॥ tapasvibhyo 'dhiko yogÁ jÈÀnibhyo 'pi mato 'dhikaÏ | karmibhyaÌ cÀdhiko yogÁ tasmÀd yogÁ bhavÀrjuna ||6-46||

योिगनामिप सवषा मतनाराना ं े । ावाजत यो मा स म यतमो मतःे ें ु ॥६-४७॥ yoginÀm api sarveÍÀÎ madgatenÀntarÀtmanÀ | ÌraddhÀvÀn bhajate yo mÀÎ sa me yuktatamo mataÏ ||6-47||

46

ीभगवानवाचु । मासमनाः पाथ योग यदायः ं ु । असशय सम मा यथा ािस तणं ं ं ं ु॥७-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayy ÀsaktamanÀÏ pÀrtha yogaÎ yuÈjan madÀÌrayaÏ | asaÎÌayaÎ samagraÎ mÀÎ yathÀ jÈÀsyasi tac chÃÉu ||7-1||

ान त ऽह सिवानिमद वाशषतःं ं ंे े । याा नह भयो ऽातमविशते ेू ॥७-२॥ jÈÀnaÎ te 'haÎ savijÈÀnam idaÎ vakÍyÀmy aÌeÍataÏ | yaj jÈÀtvÀ neha bhÂyo 'nyaj jÈÀtavyam avaÌiÍyate ||7-2||

मनाणा सहष कितित िसयु ुं े े। यततामिप िसाना किा वि ततःं ं े ॥७-३॥ manuÍyÀÉÀÎ sahasreÍu kaÌ cid yatati siddhaye | yatatÀm api siddhÀnÀÎ kaÌ cin mÀÎ vetti tattvataÏ ||7-3||

भिमरापो ऽनलो वायः ख मनो बिरव चू ु ुं े । अहकार इतीय म िभा कितरधां ं ृे ॥७-४॥ bhÂmir Àpo 'nalo vÀyuÏ khaÎ mano buddhir eva ca | ahaÎkÀra itÁyaÎ me bhinnÀ prakÃtir aÍÊadhÀ ||7-4||

अपरयिमता कित िवि म परामे ें ृ ं ् । जीवभता महाबाहो ययद धायत जगतू ं ंे े ् ॥७-५॥ apareyam itas tv anyÀÎ prakÃtiÎ viddhi me parÀm | jÁvabhÂtÀÎ mahÀbÀho yayedaÎ dhÀryate jagat ||7-5||

एतोनीिन भतािन सवाणीपधारयू ु । अह क जगतः भवः लयथां ृ ॥७-६॥ etadyonÁni bhÂtÀni sarvÀÉÁty upadhÀraya | ahaÎ kÃtsnasya jagataÏ prabhavaÏ pralayas tathÀ ||7-6||

मः परतर नाि िचदि धनजयं ं ं । मिय सविमद ोत स ं ं ू मिणगणा इवे ॥७-७॥ mattaÏ parataraÎ nÀnyat kiÎ cid asti dhanaÎjaya | mayi sarvam idaÎ protaÎ sÂtre maÉigaÉÀ iva ||7-7||

47

रसो ऽहम कौय भाि शिशसययोःु े ू । णवः सववदष शः ख पौष नष े े े ृु ुं ॥७-८॥ raso 'ham apsu kaunteya prabhÀsmi ÌaÌisÂryayoÏ | praÉavaÏ sarvavedeÍu ÌabdaÏ khe pauruÍaÎ nÃÍu ||7-8||

पयो गः पिृथा च तजाि िवभावसौु ं े । जीवन सवभतष तपाि तपिषं ू े ु ु॥७-९॥ puÉyo gandhaÏ pÃthivyÀÎ ca tejaÌ cÀsmi vibhÀvasau | jÁvanaÎ sarvabhÂteÍu tapaÌ cÀsmi tapasviÍu ||7-9||

बीज मा सवभताना िवि पाथ सनातनमं ं ं ू ् । बिबिमतामि तजजिनामहमु ु े े ् ॥७-१०॥ bÁjaÎ mÀÎ sarvabhÂtÀnÀÎ viddhi pÀrtha sanÀtanam | buddhir buddhimatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham ||7-10||

बल बलवता चाह कामरागिवविजतमं ं ं ् । धमािवो भतष ू े ुकामो ऽि भरतषभ ॥७-११॥ balaÎ balavatÀÎ cÀhaÎ kÀmarÀgavivarjitam | dharmÀviruddho bhÂteÍu kÀmo 'smi bharatarÍabha ||7-11||

य चवै सािका भावा राजसाामसा ये े। म एवित तािि न ह तष त मिये े ें ु ॥७-१२॥ ye caiva sÀttvikÀ bhÀvÀ rÀjasÀs tÀmasÀÌ ca ye | matta eveti tÀn viddhi na tv ahaÎ teÍu te mayi ||7-12||

ििभगणमयभैावरैिभः सविमद जगतु े ं ् । मोिहत नािभजानाित मामः परमयमं े ् ॥७-१३॥ tribhir guÉamayair bhÀvair ebhiÏ sarvam idaÎ jagat | mohitaÎ nÀbhijÀnÀti mÀm ebhyaÏ param avyayam ||7-13||

दवैी षा गणमयी मम माया रयाे ु । मामव य प मायामता तरि ते े े े ें ॥७-१४॥ daivÁ hy eÍÀ guÉamayÁ mama mÀyÀ duratyayÀ | mÀm eva ye prapadyante mÀyÀm etÀÎ taranti te ||7-14||

48

न मा ृितनो मढाः प नराधमाःं ू े । माययापताना आसर भावमािताःु ं ॥७-१५॥ na mÀÎ duÍkÃtino mÂËhÀÏ prapadyante narÀdhamÀÏ | mÀyayÀpahÃtajÈÀnÀ ÀsuraÎ bhÀvam ÀÌritÀÏ ||7-15||

चतिवधा भज मा जनाः सकितनो ऽजनु ु ु े ं ृ । आत िजासरथाथ ानी च भरतषभु ॥७-१६॥ caturvidhÀ bhajante mÀÎ janÀÏ sukÃtino 'rjuna | Àrto jijÈÀsur arthÀrthÁ jÈÀnÁ ca bharatarÍabha ||7-16||

तषा ानी िनय एकभििविशते ें ु । ियो िह ािननो ऽथमह स च मम ियः ं ॥७-१७॥ teÍÀÎ jÈÀnÁ nityayukta ekabhaktir viÌiÍyate | priyo hi jÈÀnino 'tyartham ahaÎ sa ca mama priyaÏ ||7-17||

उदाराः सव एवतै ानी ावै म मतम े े ् । आितः स िह याा मामवानमा गितमु ुे ं ् ॥७-१८॥ udÀrÀÏ sarva evaite jÈÀnÁ tv Àtmaiva me matam | ÀsthitaÏ sa hi yuktÀtmÀ mÀm evÀnuttamÀÎ gatim ||7-18||

बना जनाम ानवाा पं ंे त े। वासदवः सविमित स महाा सलभःु ुे ॥७-१९॥ bahÂnÀÎ janmanÀm ante jÈÀnavÀn mÀÎ prapadyate | vÀsudevaÏ sarvam iti sa mahÀtmÀ sudurlabhaÏ ||7-19||

कामैैैतानाः प ऽदवताः े े । त त िनयममााय का िनयताः यां ं ृ ॥७-२०॥ kÀmais tais tair hÃtajÈÀnÀÏ prapadyante 'nyadevatÀÏ | taÎ taÎ niyamam ÀsthÀya prakÃtyÀ niyatÀÏ svayÀ ||7-20||

यो यो या या तन भः यािचतिमितं ं ं ु ु । त ताचला ा तामव िवदधाहमं ं े ् ॥७-२१॥ yo yo yÀÎ yÀÎ tanuÎ bhaktaÏ ÌraddhayÀrcitum icchati | tasya tasyÀcalÀÎ ÌraddhÀÎ tÀm eva vidadhÀmy aham ||7-21||

49

स तया या या राधनमीहतु े। लभत च ततः कामायवै िविहताि ताने ् ॥७-२२॥ sa tayÀ ÌraddhayÀ yuktas tasyÀ rÀdhanam Áhate | labhate ca tataÏ kÀmÀn mayaiva vihitÀn hi tÀn ||7-22||

अव फल तषा तवमधसामु ं ंे े ् । दवावयजो याि मा याि मामिपे े ॥७-२३॥ antavat tu phalaÎ teÍÀÎ tad bhavaty alpamedhasÀm | devÀn devayajo yÀnti madbhaktÀ yÀnti mÀm api ||7-23||

अ िमाप म मामबयःं ं े ु । पर भावमजानों ममायमनममु ् ॥७-२४॥ avyaktaÎ vyaktim ÀpannaÎ manyante mÀm abuddhayaÏ | paraÎ bhÀvam ajÀnanto mamÀvyayam anuttamam ||7-24||

नाह काशः सव योगमायासमावतःं ृ । मढो ऽय नािभजानाित लोको मामजमयमू ं ् ॥७-२५॥ nÀhaÎ prakÀÌaÏ sarvasya yogamÀyÀsamÀvÃtaÏ | mÂËho 'yaÎ nÀbhijÀnÀti loko mÀm ajam avyayam ||7-25||

वदाह समतीतािन वतमानािन चाजने ं ु । भिवािण च भतािन मा त वद न कनू ं ु े ॥७-२६॥ vedÀhaÎ samatÁtÀni vartamÀnÀni cÀrjuna | bhaviÍyÀÉi ca bhÂtÀni mÀÎ tu veda na kaÌ cana ||7-26||

इाषसमन े ेु मोहन भारतं े । सवभतािन समोह सग याि परतप ू ं ं ं ॥७-२७॥ icchÀdveÍasamutthena dvaÎdvamohena bhÀrata | sarvabhÂtÀni saÎmohaÎ sarge yÀnti paraÎtapa ||7-27||

यषा गत पाप जनाना पयकमणामे ं ं ं ं ु ् । त मोहिनमा भज मा ढताःे ें ंु ॥७-२८॥ yeÍÀÎ tv antagataÎ pÀpaÎ janÀnÀÎ puÉyakarmaÉÀm | te dvaÎdvamohanirmuktÀ bhajante mÀÎ dÃËhavratÀÏ ||7-28||

50

जरामरणमोाय मामाि यति य े। त तिः कमा कम चािखलमे ृ ं ् ॥७-२९॥ jarÀmaraÉamokÍÀya mÀm ÀÌritya yatanti ye | te brahma tad viduÏ kÃtsnam adhyÀtmaÎ karma cÀkhilam ||7-29||

सािधभतािधदवै मा सािधय च य िवःू ं ं ं े । याणकाल ऽिप च मा त िवयचतसःे े ें ु ॥७-३०॥ sÀdhibhÂtÀdhidaivaÎ mÀÎ sÀdhiyajÈaÎ ca ye viduÏ | prayÀÉakÀle 'pi ca mÀÎ te vidur yuktacetasaÏ ||7-30||

51

अजन उवाचु । िक त िकमा िक कम पषोमं ं ं ु । अिधभत च िक ोमिधदवै िकमतू ं ं ं ु े॥८-१॥ arjuna uvÀca | kiÎ tad brahma kim adhyÀtmaÎ kiÎ karma puruÍottama | adhibhÂtaÎ ca kiÎ proktam adhidaivaÎ kim ucyate ||8-1||

अिधयः कथ को ऽ दहं े ेऽिधसदनु ू । याणकाल च कथ यो ऽिस िनयतािभःे ें ॥८-२॥ adhiyajÈaÏ kathaÎ ko 'tra dehe 'smin madhusÂdana | prayÀÉakÀle ca kathaÎ jÈeyo 'si niyatÀtmabhiÏ ||8-2||

ीभगवानवाचु । अर परम भावो ऽामतं ं ु े। भतभावोवकरो िवसगः ू कमसितः ं ॥८-३॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | akÍaraÎ brahma paramaÎ svabhÀvo 'dhyÀtmam ucyate | bhÂtabhÀvodbhavakaro visargaÏ karmasaÎjÈitaÏ ||8-3||

अिधभत रो भावः पषािधदवैतमू ं ु ् । अिधयो ऽहमवा दह दहभता वरे े े े ृ ं ॥८-४॥ adhibhÂtaÎ kÍaro bhÀvaÏ puruÍaÌ cÀdhidaivatam | adhiyajÈo 'ham evÀtra dehe dehabhÃtÀÎ vara ||8-4||

अकाल च मामव रा कलवरमे े ेु ् । यः याित स माव याित ना सशयःं ं ॥८-५॥ antakÀle ca mÀm eva smaran muktvÀ kalevaram | yaÏ prayÀti sa madbhÀvaÎ yÀti nÀsty atra saÎÌayaÏ ||8-5||

य य वािप राव ज कलवरमं ं ं े े ् । त तमविैत कौय सदा तावभािवतःं े े ॥८-६॥ yaÎ yaÎ vÀpi smaran bhÀvaÎ tyajaty ante kalevaram | taÎ tam evaiti kaunteya sadÀ tadbhÀvabhÀvitaÏ ||8-6||

52

तावष कालष मामनर य च ु ु ु ुे । मिप तमनोबिमामवैसशयःु े ं ॥८-७॥ tasmÀt sarveÍu kÀleÍu mÀm anusmara yudhya ca | mayy arpitamanobuddhir mÀm evaiÍyasy asaÎÌayaÏ ||8-7||

अासयोगयन चतसा नागािमनाु े े । परम पष िद याित पाथानिचयनं ं ंु ु ् ॥८-८॥ abhyÀsayogayuktena cetasÀ nÀnyagÀminÀ | paramaÎ puruÍaÎ divyaÎ yÀti pÀrthÀnucintayan ||8-8||

किव पराणमनशािसतारमं ु ु ् अणोरणीयासमनरःं ु े । सव धातारमिचपम ् आिदवण तमसः परात ् ॥८-९॥ kaviÎ purÀÉam anuÌÀsitÀram; aÉor aÉÁyÀÎsam anusmared yaÏ | sarvasya dhÀtÀram acintyarÂpam; ÀdityavarÉaÎ tamasaÏ parastÀt ||8-9||

याणकाल मनसाचलने े भा यो योगबलन चवैु े । वोम ाणमावय सकु े े ् स त पर पषमपिैत िदमं ं ु ु ् ॥८-१०॥ prayÀÉakÀle manasÀcalena; bhaktyÀ yukto yogabalena caiva | bhruvor madhye prÀÉam ÀveÌya samyak; sa taÎ paraÎ puruÍam upaiti divyam ||8-10||

यदर वदिवदो वदिं े िवशि यतयो वीतरागाः । यिदो चय चरि त पद सहण वे े ें ं ॥८-११॥ yad akÍaraÎ vedavido vadanti; viÌanti yad yatayo vÁtarÀgÀÏ | yad icchanto brahmacaryaÎ caranti; tat te padaÎ saÎgraheÉa pravakÍye ||8-11||

53

सवारािण सय मनो िद िन च ं । माधायानः ाणमाितो योगधारणामू ् ॥८-१२॥ sarvadvÀrÀÉi saÎyamya mano hÃdi nirudhya ca | mÂrdhny ÀdhÀyÀtmanaÏ prÀÉam Àsthito yogadhÀraÉÀm ||8-12||

ओिमकार ाहरामनरने ं ु ् । यः याित जह स याित परमा गितमे ं ं ् ॥८-१३॥ om ity ekÀkÍaraÎ brahma vyÀharan mÀm anusmaran | yaÏ prayÀti tyajan dehaÎ sa yÀti paramÀÎ gatim ||8-13||

अनचताः सतत यो मा े ं ं रित िनशः । ताह सलभः पाथ िनय योिगनःं ु ु ॥८-१४॥ ananyacetÀÏ satataÎ yo mÀÎ smarati nityaÌaÏ | tasyÀhaÎ sulabhaÏ pÀrtha nityayuktasya yoginaÏ ||8-14||

मामप पनज ःखालयमशातमु ुे ् । नावि महाानः सिसि परमा गताःु ं ं ं ॥८-१५॥ mÀm upetya punarjanma duÏkhÀlayam aÌÀÌvatam | nÀpnuvanti mahÀtmÀnaÏ saÎsiddhiÎ paramÀÎ gatÀÏ ||8-15||

आ भवनाोकाः पनरावितनो ऽजनु ु ु । मामप त कौय पनज न िवतु ु ुे े े ॥८-१६॥ À brahmabhuvanÀl lokÀÏ punarÀvartino 'rjuna | mÀm upetya tu kaunteya punarjanma na vidyate ||8-16||

सहयगपयमहयणो िवःु । राि यगसहाा त ऽहोरािवदो जनाःं ंु े ॥८-१७॥ sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaÉo viduÏ | rÀtriÎ yugasahasrÀntÀÎ te 'horÀtravido janÀÏ ||8-17||

अायः सवाः भवहरागम े। राागम लीय तवैासके े ें ॥८-१८॥ avyaktÀd vyaktayaÏ sarvÀÏ prabhavanty aharÀgame | rÀtryÀgame pralÁyante tatraivÀvyaktasaÎjÈake ||8-18||

54

भतामः स एवाय भा भा लीयतू ू ूं े। राागम ऽवशः पाथ भवहराे गम े॥८-१९॥ bhÂtagrÀmaÏ sa evÀyaÎ bhÂtvÀ bhÂtvÀ pralÁyate | rÀtryÀgame 'vaÌaÏ pÀrtha prabhavaty aharÀgame ||8-19||

परा भावो ऽो ऽो ऽानातनःु । यः स सवष भतष नय न िवनयित ु ुू े ु ॥८-२०॥ paras tasmÀt tu bhÀvo 'nyo 'vyakto 'vyaktÀt sanÀtanaÏ | yaÏ sa sarveÍu bhÂteÍu naÌyatsu na vinaÌyati ||8-20||

अो ऽर इमाः परमा गितमु ं ् । य ा न िनवत ताम परम ममं ं े ॥८-२१॥ avyakto 'kÍara ity uktas tam ÀhuÏ paramÀÎ gatim | yaÎ prÀpya na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||8-21||

पषः स परः पाथ भा लनयाु । याःािन भतािन यन सविमद ततमू े ं ् ॥८-२२॥ puruÍaÏ sa paraÏ pÀrtha bhaktyÀ labhyas tv ananyayÀ | yasyÀntaÏsthÀni bhÂtÀni yena sarvam idaÎ tatam ||8-22||

य काल नाविमावि चवैे ृ ृ ं योिगनः । याता याि त काल वािम भरतषभं ं ॥८-२३॥ yatra kÀle tv anÀvÃttim ÀvÃttiÎ caiva yoginaÏ | prayÀtÀ yÀnti taÎ kÀlaÎ vakÍyÀmi bharatarÍabha ||8-23||

अिितरहः शः षमासा उरायणमु ् । त याता गि िवदो जनाः ॥८-२४॥ agnir jyotir ahaÏ ÌuklaÏ ÍaÉmÀsÀ uttarÀyaÉam | tatra prayÀtÀ gacchanti brahma brahmavido janÀÏ ||8-24||

धमो रािथा कः षमासा दिणायनमू ृ ् । त चामस ोितयगी ा िनवततं े॥८-२५॥ dhÂmo rÀtris tathÀ kÃÍÉaÏ ÍaÉmÀsÀ dakÍiÉÀyanam | tatra cÀndramasaÎ jyotir yogÁ prÀpya nivartate ||8-25||

55

शक गती त जगतः शात मतु ृ े े े े े। एकया यानाविमयावतत पनःृ े ु ॥८-२६॥ ÌuklakÃÍÉe gatÁ hy ete jagataÏ ÌÀÌvate mate | ekayÀ yÀty anÀvÃttim anyayÀvartate punaÏ ||8-26||

नतै सतृी पाे थ जानोगी मित कन ु । तावष कालष योगयो भवाजन ु ु ुे ु ॥८-२७॥ naite sÃtÁ pÀrtha jÀnan yogÁ muhyati kaÌ cana | tasmÀt sarveÍu kÀleÍu yogayukto bhavÀrjuna ||8-27||

वदष यष तपःस चवैे े ेु ु ु दानष ययफल िदमे ु ु ं ् । अित तवे िमद िविदां योगी पर ानमपिैत चामं ु ् ॥८-२८॥ vedeÍu yajÈeÍu tapaÏsu caiva; dÀneÍu yat puÉyaphalaÎ pradiÍÊam | atyeti tat sarvam idaÎ viditvÀ; yogÁ paraÎ sthÀnam upaiti cÀdyam ||8-28||

56

ीभगवानवाचु । इद त त गतम वानसयवं ंु े ेु ू । ान िवानसिहत याा मोस ऽशभातं ं े ु ् ॥९-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | idaÎ tu te guhyatamaÎ pravakÍyÀmy anasÂyave | jÈÀnaÎ vijÈÀnasahitaÎ yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||9-1||

राजिवा राजग पिविमदमममु ं ु ् । ावगम ध ससख कतं ं ु ु ुमयम ् ॥९-२॥ rÀjavidyÀ rÀjaguhyaÎ pavitram idam uttamam | pratyakÍÀvagamaÎ dharmyaÎ susukhaÎ kartum avyayam ||9-2||

अधानाः पषा धमा परतपु ं । अा मा िनवत मृससारविनं ं े ु ॥९-३॥ aÌraddadhÀnÀÏ puruÍÀ dharmasyÀsya paraÎtapa | aprÀpya mÀÎ nivartante mÃtyusaÎsÀravartmani ||9-3||

मया ततिमद सव जगदमितनां ू । मािन सवभतािन न चाह तवितः ू ं े ॥९-४॥ mayÀ tatam idaÎ sarvaÎ jagad avyaktamÂrtinÀ | matsthÀni sarvabhÂtÀni na cÀhaÎ teÍv avasthitaÏ ||9-4||

न च मािन भतािन पय म योगमैरमू े ् । भतभ च भतो ममाा भतभावनःू ू ूृ ॥९-५॥ na ca matsthÀni bhÂtÀni paÌya me yogam aiÌvaram | bhÂtabhÃn na ca bhÂtastho mamÀtmÀ bhÂtabhÀvanaÏ ||9-5||

यथाकाशितो िन वायः सवगो महानं ु ् । तथा सवािण भतािन मानी ू पुधारय ॥९-६॥ yathÀkÀÌasthito nityaÎ vÀyuÏ sarvatrago mahÀn | tathÀ sarvÀÉi bhÂtÀni matsthÀnÁty upadhÀraya ||9-6||

सवभतािन कौय कित याि मािमकाम ू े ृ ं ् । कय पनािन कादौ िवसजृाहमे ु ् ॥९-७॥ sarvabhÂtÀni kaunteya prakÃtiÎ yÀnti mÀmikÀm |

57

kalpakÍaye punas tÀni kalpÀdau visÃjÀmy aham ||9-7||

कित ामव िवसजृािम पनः पनःृ ं ु ु । भतामिमम कमवश कतवशातू ं ृ ं ृ े ् ॥९-८॥ prakÃtiÎ svÀm avaÍÊabhya visÃjÀmi punaÏ punaÏ | bhÂtagrÀmam imaÎ kÃtsnam avaÌaÎ prakÃter vaÌÀt ||9-8||

न च मा ंतािन कमािण िनबि धनजय ं । उदासीनवदासीनमस तष कमसं े ु ु॥९-९॥ na ca mÀÎ tÀni karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya | udÀsÁnavad ÀsÁnam asaktaÎ teÍu karmasu ||9-9||

मयाण कितः सयत सचराचरमे ेृ ू ् । हतनानन कौय जगिपिरवतते े े ेु ॥९-१०॥ mayÀdhyakÍeÉa prakÃtiÏ sÂyate sacarÀcaram | hetunÀnena kaunteya jagad viparivartate ||9-10||

अवजानि मा मढा मानष तनमाितमं ू ु ु ् । पर भावमजानो मम भतमहरमं ू े ् ॥९-११॥ avajÀnanti mÀÎ mÂËhÀ mÀnuÍÁÎ tanum ÀÌritam | paraÎ bhÀvam ajÀnanto mama bhÂtamaheÌvaram ||9-11||

मोघाशा मोघकमाणो मोघाना िवचतसः े । रासीमासर चवै कित मोिहन िताःु ृ ं ॥९-१२॥ moghÀÌÀ moghakarmÀÉo moghajÈÀnÀ vicetasaÏ | rÀkÍasÁm ÀsurÁÎ caiva prakÃtiÎ mohinÁÎ ÌritÀÏ ||9-12||

महाान मा पाथ दवै कितमािताःु ं ृ । भजनमनसो ाा भतािदमयमू ् ॥९-१३॥ mahÀtmÀnas tu mÀÎ pÀrtha daivÁÎ prakÃtim ÀÌritÀÏ | bhajanty ananyamanaso jÈÀtvÀ bhÂtÀdim avyayam ||9-13||

सतत कीतयो मा यत ढताःं ं । नम मा भा िनया उपासतं ु े॥९-१४॥ satataÎ kÁrtayanto mÀÎ yatantaÌ ca dÃËhavratÀÏ | namasyantaÌ ca mÀÎ bhaktyÀ nityayuktÀ upÀsate ||9-14||

58

ानयन चा यजो मामपासते े ेु । एकन पथृन बधा िवतोमखमे े ु ् ॥९-१५॥ jÈÀnayajÈena cÀpy anye yajanto mÀm upÀsate | ekatvena pÃthaktvena bahudhÀ viÌvatomukham ||9-15||

अह तरह यः धाहमहमौषधमं ंु ् । मो ऽहमहमवामहमिरह तमे ं ् ॥९-१६॥ ahaÎ kratur ahaÎ yajÈaÏ svadhÀham aham auÍadham | mantro 'ham aham evÀjyam aham agnir ahaÎ hutam ||9-16||

िपताहम जगतो माता धाता िपतामहः । व पिवमकारे ं ऋाम यजरव चु े ॥९-१७॥ pitÀham asya jagato mÀtÀ dhÀtÀ pitÀmahaÏ | vedyaÎ pavitram oÎkÀra Ãk sÀma yajur eva ca ||9-17||

गितभता भः साी िनवासः शरण सत ु ं ु ् । भवः लयः ान िनधान बीजमयमं ं ् ॥९-१८॥ gatir bhartÀ prabhuÏ sÀkÍÁ nivÀsaÏ ÌaraÉaÎ suhÃt | prabhavaÏ pralayaÏ sthÀnaÎ nidhÀnaÎ bÁjam avyayam ||9-18||

तपाहमह वष िनगाजािम चं ृ ृु । अमतृ चवै मृ सदसाहमजनं ु ु ॥९-१९॥ tapÀmy aham ahaÎ varÍaÎ nigÃhÉÀmy utsÃjÀmi ca | amÃtaÎ caiva mÃtyuÌ ca sad asac cÀham arjuna ||9-19||

िैवा मा सोमपाः पतपापां ू यिैरा गित ाथय ं े। त पयमासा सरलोकमे ेु ु ् अि िदाििव दवभोगाने ् ॥९-२०॥ traividyÀ mÀÎ somapÀÏ pÂtapÀpÀ; yajÈair iÍÊvÀ svargatiÎ prÀrthayante | te puÉyam ÀsÀdya surendralokam; aÌnanti divyÀn divi devabhogÀn ||9-20||

59

त त भा गलोक िवशाले ं ं ंु ीण पय मलोक िवशिे ेु ं । एव यीधममनपां ु गतागत कामकामा लभं े॥९-२१॥ te taÎ bhuktvÀ svargalokaÎ viÌÀlaÎ; kÍÁÉe puÉye martyalokaÎ viÌanti | evaÎ trayÁdharmam anuprapannÀ; gatÀgataÎ kÀmakÀmÀ labhante ||9-21||

अनाियो मा य जनाः पयपासतं े ेु । तषा िनािभयाना योगम वहाहमे ें ं ंु ् ॥९-२२॥ ananyÀÌ cintayanto mÀÎ ye janÀÏ paryupÀsate | teÍÀÎ nityÀbhiyuktÀnÀÎ yogakÍemaÎ vahÀmy aham ||9-22||

य ऽदवता भा यज यािताःे े े । त ऽिप मामव कौय यजिविधपवकमे े े ू ् ॥९-२३॥ ye 'py anyadevatÀ bhaktÀ yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ | te 'pi mÀm eva kaunteya yajanty avidhipÂrvakam ||9-23||

अह िह सवयाना भोा च भरव चं ं ु े । न त मामु िभजानि तनातवि ते े॥९-२४॥ ahaÎ hi sarvayajÈÀnÀÎ bhoktÀ ca prabhur eva ca | na tu mÀm abhijÀnanti tattvenÀtaÌ cyavanti te ||9-24||

याि दवता दवाितॄाि िपतृताःे े । भतािन याि भता याि मािजनो ऽिप मामू ू े ् ॥९-२५॥ yÀnti devavratÀ devÀn pitÅn yÀnti pitÃvratÀÏ | bhÂtÀni yÀnti bhÂtejyÀ yÀnti madyÀjino 'pi mÀm ||9-25||

प प फल तोय यो म भा यितं ं ं ंु े । तदह भपतमािम यतानःं ु ॥९-२६॥ patraÎ puÍpaÎ phalaÎ toyaÎ yo me bhaktyÀ prayacchati | tad ahaÎ bhaktyupahÃtam aÌnÀmi prayatÀtmanaÏ ||9-26||

यरोिष यदािस यहोिष ददािस यतु ् । यपिस कौय त मदपणमे ु ् ॥९-२७॥ yat karoÍi yad aÌnÀsi yaj juhoÍi dadÀsi yat |

60

yat tapasyasi kaunteya tat kuruÍva madarpaÉam ||9-27||

शभाशभफलरैव मोु ु े ं स कमबनःैे । सासयोगयाा िवमो मामपैिसं ु ु ु ॥९-२८॥ ÌubhÀÌubhaphalair evaÎ mokÍyase karmabandhanaiÏ | saÎnyÀsayogayuktÀtmÀ vimukto mÀm upaiÍyasi ||9-28||

समो ऽह सवभतष न म ो ऽि न ियःं ू े े ेु । य भजि त मा भा मिय त तषे े ेु ं ुचाहम ् ॥९-२९॥ samo 'haÎ sarvabhÂteÍu na me dveÍyo 'sti na priyaÏ | ye bhajanti tu mÀÎ bhaktyÀ mayi te teÍu cÀpy aham ||9-29||

अिप चराचारो भजत मामनभाके ेु ्। साधरव स मः सविसतो िह सःु े ॥९-३०॥ api cet sudurÀcÀro bhajate mÀm ananyabhÀk | sÀdhur eva sa mantavyaÏ samyag vyavasito hi saÏ ||9-30||

ि भवित धमाा शाि िनगितं ं । कौय ितजानीिह न म भः णयिते े ॥९-३१॥ kÍipraÎ bhavati dharmÀtmÀ ÌaÌvacchÀntiÎ nigacchati | kaunteya pratijÀnÁhi na me bhaktaÏ praÉaÌyati ||9-31||

मा िह पाथ पाि य ऽिप ः पापयोनयःं े ु । ियो वैयाथा शा ऽिप याि परा गितमू े ं ् ॥९-३२॥ mÀÎ hi pÀrtha vyapÀÌritya ye 'pi syuÏ pÀpayonayaÏ | striyo vaiÌyÀs tathÀ ÌÂdrÀs te 'pi yÀnti parÀÎ gatim ||9-32||

िक पनां ु णाः पया भा राजषयथाु । अिनमसख लोकिमम ा भज मामु ं ं ् ॥९-३३॥ kiÎ punar brÀhmaÉÀÏ puÉyÀ bhaktÀ rÀjarÍayas tathÀ | anityam asukhaÎ lokam imaÎ prÀpya bhajasva mÀm ||9-33||

मना भव मो माजी मा नमं ु । मामवैिस यैवमााे ु न मरायणःं ॥९-३४॥ manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru | mÀm evaiÍyasi yuktvaivam ÀtmÀnaÎ matparÀyaÉaÏ ||9-34||

61

ीभगवानवाचु । भय एव महाबाहो ण म परम वचःू ु े ं । य ऽह ीयमाणाय वािम िहतकायाे ं ॥१०-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | bhÂya eva mahÀbÀho ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ | yat te 'haÎ prÁyamÀÉÀya vakÍyÀmi hitakÀmyayÀ ||10-1||

न म िवः सरगणाः भव न महषयःे ु ं । अहमािदिह दवाना महषणा च सवशःे ं ं ॥१०-२॥ na me viduÏ suragaÉÀÏ prabhavaÎ na maharÍayaÏ | aham Àdir hi devÀnÀÎ maharÍÁÉÀÎ ca sarvaÌaÏ ||10-2||

यो मामजमनािद च वि लोकमहरमं े े ् । असमढः स मष सवपापःै मतं ू ु ु े॥१०-३॥ yo mÀm ajam anÀdiÎ ca vetti lokamaheÌvaram | asaÎmÂËhaÏ sa martyeÍu sarvapÀpaiÏ pramucyate ||10-3||

बिानमसमोहः मा स दमः शमःु ं ं । सख ु ं ःख भवो ऽभावो भय चाभयमव चं ं े ॥१०-४॥ buddhir jÈÀnam asaÎmohaÏ kÍamÀ satyaÎ damaÏ ÌamaÏ | sukhaÎ duÏkhaÎ bhavo 'bhÀvo bhayaÎ cÀbhayam eva ca ||10-4||

अिहसा समता तिपो दान यशो ऽयशःं ंु । भवि भावा भताना म एव पथृिवधाःू ं ॥१०-५॥ ahiÎsÀ samatÀ tuÍÊis tapo dÀnaÎ yaÌo 'yaÌaÏ | bhavanti bhÀvÀ bhÂtÀnÀÎ matta eva pÃthagvidhÀÏ ||10-5||

महषयः स पव चारो मनवथा ू । मावा मानसा जाता यषा लोक इमाः जाःे ं ॥१०-६॥ maharÍayaÏ sapta pÂrve catvÀro manavas tathÀ | madbhÀvÀ mÀnasÀ jÀtÀ yeÍÀÎ loka imÀÏ prajÀÏ ||10-6||

एता िवभित योग च मम यो वि ततःं ं ंू े । सो ऽिवकन योगन यत ना सशयःे े ेु ं ॥१०-७॥ etÀÎ vibhÂtiÎ yogaÎ ca mama yo vetti tattvataÏ | so 'vikampena yogena yujyate nÀtra saÎÌayaÏ ||10-7||

62

अह सव भवो मः सव वततं े। इित मा भज मा बधा भावसमिताःे ं ु ॥१०-८॥ ahaÎ sarvasya prabhavo mattaÏ sarvaÎ pravartate | iti matvÀ bhajante mÀÎ budhÀ bhÀvasamanvitÀÏ ||10-8||

मिा मताणा बोधयः पररम ् । कथय मा िन ति च रमि चं ं ु ॥१०-९॥ maccittÀ madgataprÀÉÀ bodhayantaÏ parasparam | kathayantaÌ ca mÀÎ nityaÎ tuÍyanti ca ramanti ca ||10-9||

तषा सततयाना भजता ीितपवकमे ं ं ंु ू ् । ददािम बियोग त यन मामपयाि तु ं ं े ेु ॥१०-१०॥ teÍÀÎ satatayuktÀnÀÎ bhajatÀÎ prÁtipÂrvakam | dadÀmi buddhiyogaÎ taÎ yena mÀm upayÀnti te ||10-10||

तषामवानकाथमहमानज तमःे े ु ं । नाशयााभावो ानदीपन भाताे ॥१०-११॥ teÍÀm evÀnukampÀrtham aham ajÈÀnajaÎ tamaÏ | nÀÌayÀmy ÀtmabhÀvastho jÈÀnadÁpena bhÀsvatÀ ||10-11||

अजन उवाचु । पर पर धाम पिव परमं ं ं ंभवान ् । पष शात िदमािददवमज िवभमु ं ं ंे ु ् ॥१०-१२॥ arjuna uvÀca | paraÎ brahma paraÎ dhÀma pavitraÎ paramaÎ bhavÀn | puruÍaÎ ÌÀÌvataÎ divyam Àdidevam ajaÎ vibhum ||10-12||

आामषृयः सव दविषनारदथा े । अिसतो दवलो ासः य चवै वीिषे ं म े॥१०-१३॥ Àhus tvÀm ÃÍayaÏ sarve devarÍir nÀradas tathÀ | asito devalo vyÀsaÏ svayaÎ caiva bravÁÍi me ||10-13||

सवमतत म या वदिस कशव े े ें ं । न िह त भगवि िवदवा न दानवाःे ं ॥१०-१४॥ sarvam etad ÃtaÎ manye yan mÀÎ vadasi keÌava |

63

na hi te bhagavan vyaktiÎ vidur devÀ na dÀnavÀÏ ||10-14||

यमवानाान व पषोमे ें ं ु । भतभावन भतश दवदव जगतू ू े े े े॥१०-१५॥ svayam evÀtmanÀtmÀnaÎ vettha tvaÎ puruÍottama | bhÂtabhÀvana bhÂteÌa devadeva jagatpate ||10-15||

वमहशषण िदाु े े ािवभतयःू । यािभिवभितिभलकािनमा ा ितिस ू ं ं ॥१०-१६॥ vaktum arhasy aÌeÍeÉa divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ | yÀbhir vibhÂtibhir lokÀn imÀÎs tvaÎ vyÀpya tiÍÊhasi ||10-16||

कथ िवामह योिगा सदा पिरिचयनं ं ं ं ् । कष कष च भावष िचोे े ेु ु ु ऽिस भगवया ॥१०-१७॥ kathaÎ vidyÀm ahaÎ yogiÎs tvÀÎ sadÀ paricintayan | keÍu keÍu ca bhÀveÍu cintyo 'si bhagavan mayÀ ||10-17||

िवरणानो योग िवभित च जनादने ं ंू । भयः कथय तिृिह वतो नाि म ऽमतृमू े ् ॥१०-१८॥ vistareÉÀtmano yogaÎ vibhÂtiÎ ca janÀrdana | bhÂyaÏ kathaya tÃptir hi ÌÃÉvato nÀsti me 'mÃtam ||10-18||

ीभगवानवाचु । ह त कथियािम िदा ािवभतयःे ू । ाधातः क नाो िवर मु े े॥१०-१९॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | hanta te kathayiÍyÀmi divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ | prÀdhÀnyataÏ kuruÌreÍÊha nÀsty anto vistarasya me ||10-19||

अहमाा गडाकश सवभताशयितःु े ू । अहमािद म च भतानाम एव चं ू ॥१०-२०॥ aham ÀtmÀ guËÀkeÌa sarvabhÂtÀÌayasthitaÏ | aham ÀdiÌ ca madhyaÎ ca bhÂtÀnÀm anta eva ca ||10-20||

64

आिदानामह िवितषा रिवरशमानं ं ंु ु ् । मरीिचमतामि नाणामह शशी ं ॥१०-२१॥ ÀdityÀnÀm ahaÎ viÍÉur jyotiÍÀÎ ravir aÎÌumÀn | marÁcir marutÀm asmi nakÍatrÀÉÀm ahaÎ ÌaÌÁ ||10-21||

वदाना सामवदो ऽि दवानामि वासवःे े ें । इियाणा मनाि भतानामिं ू चतनाे ॥१०-२२॥ vedÀnÀÎ sÀmavedo 'smi devÀnÀm asmi vÀsavaÏ | indriyÀÉÀÎ manaÌ cÀsmi bhÂtÀnÀm asmi cetanÀ ||10-22||

ाणा शकराि िवशो यरसामं ं े ् । वसना पावकाि मः िशखिरणामहमू ं े ् ॥१०-२३॥ rudrÀÉÀÎ ÌaÎkaraÌ cÀsmi vitteÌo yakÍarakÍasÀm | vasÂnÀÎ pÀvakaÌ cÀsmi meruÏ ÌikhariÉÀm aham ||10-23||

परोधसा च म मा िवि पाथ बहितमु ुं ं ं ृ ् । सनानीनामह ः सरसामि सागरःे ं ॥१०-२४॥ purodhasÀÎ ca mukhyaÎ mÀÎ viddhi pÀrtha bÃhaspatim | senÀnÁnÀm ahaÎ skandaÏ sarasÀm asmi sÀgaraÏ ||10-24||

महषणा भगरह िगरामकमरमं ृ ंु े ् । याना जपयो ऽि ावराणा िहमालयःं ं ॥१०-२५॥ maharÍÁÉÀÎ bhÃgur ahaÎ girÀm asmy ekam akÍaram | yajÈÀnÀÎ japayajÈo 'smi sthÀvarÀÉÀÎ himÀlayaÏ ||10-25||

अः सववाणा दवषणा च नारदः ृ ं ंे । गवाणा ंिचरथः िसाना किपलो मिनःं ु ॥१०-२६॥ aÌvatthaÏ sarvavÃkÍÀÉÀÎ devarÍÁÉÀÎ ca nÀradaÏ | gandharvÀÉÀÎ citrarathaÏ siddhÀnÀÎ kapilo muniÏ ||10-26||

उःैवसमाना िवि माममतृोवमं ् । ऐरावत गजाणा नराणा च नरािधपमं ं ंे ् ॥१०-२७॥ uccaiÏÌravasam aÌvÀnÀÎ viddhi mÀm amÃtodbhavam | airÀvataÎ gajendrÀÉÀÎ narÀÉÀÎ ca narÀdhipam ||10-27||

65

आयधानामह व धननामि कामधकु ुं ं े ू ्। जनाि कपः सपाणामि वासिकः ु ॥१०-२८॥ ÀyudhÀnÀm ahaÎ vajraÎ dhenÂnÀm asmi kÀmadhuk | prajanaÌ cÀsmi kandarpaÏ sarpÀÉÀm asmi vÀsukiÏ ||10-28||

अनाि नागाना वणो यादसामहमं ् । िपतणॄामयमा चाि यमः सयमतामहम ं ् ॥१०-२९॥ anantaÌ cÀsmi nÀgÀnÀÎ varuÉo yÀdasÀm aham | pitÅÉÀm aryamÀ cÀsmi yamaÏ saÎyamatÀm aham ||10-29||

ादाि दैाना कालः कलयतामहमं ् । मगृाणा च मगृो ऽह वनैतय पिणामं ंे े ् ॥१०-३०॥ prahlÀdaÌ cÀsmi daityÀnÀÎ kÀlaÏ kalayatÀm aham | mÃgÀÉÀÎ ca mÃgendro 'haÎ vainateyaÌ ca pakÍiÉÀm ||10-30||

पवनः पवतामि रामः शभतामहमृ ् । झषाणा मकराि ोतसामि जावीं ॥१०-३१॥ pavanaÏ pavatÀm asmi rÀmaÏ ÌastrabhÃtÀm aham | jhaÍÀÉÀÎ makaraÌ cÀsmi srotasÀm asmi jÀhnavÁ ||10-31||

सगाणामािदर म चवैाहमजन ं ु । अािवा िवाना वादः वदतामहमं ् ॥१०-३२॥ sargÀÉÀm Àdir antaÌ ca madhyaÎ caivÀham arjuna | adhyÀtmavidyÀ vidyÀnÀÎ vÀdaÏ pravadatÀm aham ||10-32||

अराणामकारो ऽि ः सामािसक चं । अहमवायः कालो धाताह िवतोमखःे ं ु ॥१०-३३॥ akÍarÀÉÀm akÀro 'smi dvaÎdvaÏ sÀmÀsikasya ca | aham evÀkÍayaÏ kÀlo dhÀtÀhaÎ viÌvatomukhaÏ ||10-33||

मृः सवहराहमव भिवु ु ताम ् । कीितः ीवा नारीणा ितमधा धितः मा ं ृ ृ ॥१०-३४॥ mÃtyuÏ sarvaharaÌ cÀham udbhavaÌ ca bhaviÍyatÀm | kÁrtiÏ ÌrÁr vÀk ca nÀrÁÉÀÎ smÃtir medhÀ dhÃtiÏ kÍamÀ ||10-34||

66

बहाम तथा साा गायी छसामहमृ ं ् । मासाना मागशीष ऽहमतृना ं ं ू कसमाकरःु ु ॥१०-३५॥ bÃhatsÀma tathÀ sÀmnÀÎ gÀyatrÁ chandasÀm aham | mÀsÀnÀÎ mÀrgaÌÁrÍo 'ham ÃtÂnÀÎ kusumÀkaraÏ ||10-35||

त छलयतामि तजजिनामहमू ं े े ् । जयो ऽि वसायो ऽि स सवतामहमं ् ॥१०-३६॥ dyÂtaÎ chalayatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham | jayo 'smi vyavasÀyo 'smi sattvaÎ sattvavatÀm aham ||10-36||

वीना वासदवो ऽि पाडवाना धनजयःृ ं ं ंु े । मनीनामह ासः कवीनामशना किवःु ुं ॥१०-३७॥ vÃÍÉÁnÀÎ vÀsudevo 'smi pÀÉËavÀnÀÎ dhanaÎjayaÏ | munÁnÀm apy ahaÎ vyÀsaÏ kavÁnÀm uÌanÀ kaviÏ ||10-37||

दडो दमयतामि नीितरि िजगीषताम ् । मौन चवैाि गाना ान ानवतामहमं ं ंु ् ॥१०-३८॥ daÉËo damayatÀm asmi nÁtir asmi jigÁÍatÀm | maunaÎ caivÀsmi guhyÀnÀÎ jÈÀnaÎ jÈÀnavatÀm aham ||10-38||

यािप सवभताना बीज तदहमजन ू ं ं ु । न तदि िवना याया भत चराचरमू ं ् ॥१०-३९॥ yac cÀpi sarvabhÂtÀnÀÎ bÁjaÎ tad aham arjuna | na tad asti vinÀ yat syÀn mayÀ bhÂtaÎ carÀcaram ||10-39||

नाो ऽि मम िदाना िवभतीना परतपं ं ंू । एष तशतः ोो िवभतिवरो मयाू े ेू ॥१०-४०॥ nÀnto 'sti mama divyÀnÀÎ vibhÂtÁnÀÎ paraÎtapa | eÍa tÂddeÌataÏ prokto vibhÂter vistaro mayÀ ||10-40||

यिभितम ीमिजतमव वाू ं े । तदवावग मम तजशसभवमे ें ं ् ॥१०-४१॥ yad yad vibhÂtimat sattvaÎ ÌrÁmad Ârjitam eva vÀ | tat tad evÀvagaccha tvaÎ mama tejoÎÌasaÎbhavam ||10-41||

67

अथ वा बनतैन िक ातन तवाजने ें ु । िवाहिमद कमकाशन ितो जगतं ृ ंे े ् ॥१०-४२॥ atha vÀ bahunaitena kiÎ jÈÀtena tavÀrjuna | viÍÊabhyÀham idaÎ kÃtsnam ekÀÎÌena sthito jagat ||10-42||

68

अजन उवाचु । मदनहाय परम गमाु ं ु सितमं ् । ययो वचन मोहो ऽय िवगतो ममं ंे ॥११-१॥ arjuna uvÀca | madanugrahÀya paramaÎ guhyam adhyÀtmasaÎjÈitam | yat tvayoktaÎ vacas tena moho 'yaÎ vigato mama ||11-1||

भवायौ िह भताना तौ िवरशो मयाू ं ु । ः कमलपा माहामिप चायम ् ॥११-२॥ bhavÀpyayau hi bhÂtÀnÀÎ Ìrutau vistaraÌo mayÀ | tvattaÏ kamalapatrÀkÍa mÀhÀtmyam api cÀvyayam ||11-2||

एवमतथा माान परमरे ें । िमािम त पमैर पषोमु े ं ु ॥११-३॥ evam etad yathÀttha tvam ÀtmÀnaÎ parameÌvara | draÍÊum icchÀmi te rÂpam aiÌvaraÎ puruÍottama ||11-3||

मस यिद त मया िमित भोे ं ु । योगर ततो म दशयाानमयमे े ं ् ॥११-४॥ manyase yadi tac chakyaÎ mayÀ draÍÊum iti prabho | yogeÌvara tato me tvaÎ darÌayÀtmÀnam avyayam ||11-4||

ीभगवानवाचु । पय म पाथ पािण शतशो ऽथ सहशःे । नानािवधािन िदािन नानावणाकतीिन च ृ ॥११-५॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | paÌya me pÀrtha rÂpÀÉi ÌataÌo 'tha sahasraÌaÏ | nÀnÀvidhÀni divyÀni nÀnÀvarÉÀkÃtÁni ca ||11-5||

पयािदासानिनौ मतथाू ु । बपवािण पयायािण भारतू ॥११-६॥ paÌyÀdityÀn vasÂn rudrÀn aÌvinau marutas tathÀ | bahÂny adÃÍÊapÂrvÀÉi paÌyÀÌcaryÀÉi bhÀrata ||11-6||

69

इहकै जग पया सचराचरमं ंृ ् । मम दह गडाकश यािमिसे े ेु ु ॥११-७॥ ihaikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ paÌyÀdya sacarÀcaram | mama dehe guËÀkeÌa yac cÀnyad draÍÊum icchasi ||11-7||

न त मा शस मननवै चषाु ं े ेु ु । िद ददािम त चः पय म योगमैरमं े ेु ् ॥११-८॥ na tu mÀÎ Ìakyase draÍÊum anenaiva svacakÍuÍÀ | divyaÎ dadÀmi te cakÍuÏ paÌya me yogam aiÌvaram ||11-8||

सजय उवाचं । एवमा ततो राजहायोगरो हिरःु े । दशयामास पाथाय परम पमैरम ं ् ॥११-९॥ saÎjaya uvÀca | evam uktvÀ tato rÀjan mahÀyogeÌvaro hariÏ | darÌayÀm Àsa pÀrthÀya paramaÎ rÂpam aiÌvaram ||11-9||

अनकवे नयनमनकातदशनमे ु ् । अनकिदाभरण िदानकोतायधमे ें ु ् ॥११-१०॥ anekavaktranayanam anekÀdbhutadarÌanam | anekadivyÀbharaÉaÎ divyÀnekodyatÀyudham ||11-10||

िदमाारधर िदगानलपनमं ु े ् । सवायमय दवमन िवतोमखम ं ंे ु ् ॥११-११॥ divyamÀlyÀmbaradharaÎ divyagandhÀnulepanam | sarvÀÌcaryamayaÎ devam anantaÎ viÌvatomukham ||11-11||

िदिव सयसह भवगपिताू े ु । यिद भाः सशी सा ाास महानः ॥११-१२॥ divi sÂryasahasrasya bhaved yugapad utthitÀ | yadi bhÀÏ sadÃÌÁ sÀ syÀd bhÀsas tasya mahÀtmanaÏ ||11-12||

तकै जग िवभमनकधां ंृ े । अपयवदव शरीर पाडवदाे े े ॥११-१३॥ tatraikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ pravibhaktam anekadhÀ | apaÌyad devadevasya ÌarÁre pÀÉËavas tadÀ ||11-13||

70

ततः स िवयािवो रोमा धनजंयः । ण िशरसा दव कतािलरभाषते ं ृ ॥११-१४॥ tataÏ sa vismayÀviÍÊo hÃÍÊaromÀ dhanaÎjayaÏ | praÉamya ÌirasÀ devaÎ kÃtÀÈjalir abhÀÍata ||11-14||

अजन उवाचु । पयािम दवाव दव दहे े े ें सवाथा भतिवशषसघान ू े ं ् । ाणमीश कमलासनमं ् ऋष सवानरगा िदान ु ं ् ॥११-१५॥ arjuna uvÀca | paÌyÀmi devÀÎs tava deva dehe; sarvÀÎs tathÀ bhÂtaviÌeÍasaÎghÀn | brahmÀÉam ÁÌaÎ kamalÀsanastham; ÃÍÁÎÌ ca sarvÀn uragÀÎÌ ca divyÀn ||11-15||

अनकबादरवने े ं पयािम ा सवतो ऽनपम ् । ना न म न पनवािदं ं ंु पयािम िवर िवपे ॥११-१६॥ anekabÀhÂdaravaktranetraÎ; paÌyÀmi tvÀ sarvato 'nantarÂpam | nÀntaÎ na madhyaÎ na punas tavÀdiÎ; paÌyÀmi viÌveÌvara viÌvarÂpa ||11-16||

िकरीिटन गिदन चिण चं ं ं तजोरािश सवे ं तो दीिमम ् । पयािम ा िनरी समादं ं ् दीानलाकितममयम ु े ् ॥११-१७॥ kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakriÉaÎ ca; tejorÀÌiÎ sarvato dÁptimantam | paÌyÀmi tvÀÎ durnirÁkÍyaÎ samantÀd; dÁptÀnalÀrkadyutim aprameyam ||11-17||

71

मर परम वं ं िेदत ं म िव पर िनधानमं ् । मयः शातधमगोा सनातन पषो मतो मं ु े॥११-१८॥ tvam akÍaraÎ paramaÎ veditavyaÎ; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam | tvam avyayaÏ ÌÀÌvatadharmagoptÀ; sanÀtanas tvaÎ puruÍo mato me ||11-18||

अनािदमामनवीयम ् अनबा शिशसयनमं ू े ् । पयािम ा दीताशवं ं तजसा िविमद तपमे ं ् ॥११-१९॥ anÀdimadhyÀntam anantavÁryam; anantabÀhuÎ ÌaÌisÂryanetram | paÌyÀmi tvÀÎ dÁptahutÀÌavaktraÎ; svatejasÀ viÌvam idaÎ tapantam ||11-19||

ावापिृथोिरदमर िहं ा यकैन िदश सवाःं े । ात पिमद तवोु ं ं ं लोकय िथत महानं ं ् ॥११-२०॥ dyÀvÀpÃthivyor idam antaraÎ hi; vyÀptaÎ tvayaikena diÌaÌ ca sarvÀÏ | dÃÍÊvÀdbhutaÎ rÂpam idaÎ tavograÎ; lokatrayaÎ pravyathitaÎ mahÀtman ||11-20||

अमी िह ा सरसघा िवशिु ं क िचीताः ालयो गणिे ृ । ीा महिषिससघाःु ं वि ा ितिभः पलािभःु ुं ु ॥११-२१॥ amÁ hi tvÀ surasaÎghÀ viÌanti; ke cid bhÁtÀÏ prÀÈjalayo gÃÉanti | svastÁty uktvÀ maharÍisiddhasaÎghÀÏ; stuvanti tvÀÎ stutibhiÏ puÍkalÀbhiÏ ||11-21||

72

ािदा वसवो य च सााे िव ऽिनौ मतोपाे । गवयासरिससघा ु ं वी ा िवितावै सवे ॥११-२२॥ rudrÀdityÀ vasavo ye ca sÀdhyÀ; viÌve 'Ìvinau marutaÌ coÍmapÀÌ ca | gandharvayakÍÀsurasiddhasaÎghÀ; vÁkÍante tvÀ vismitÀÌ caiva sarve ||11-22||

प मह बवनं ंे े महाबाहो बबापादम ् । बदर बदाकरालं ं ं ा लोकाः िथताथाहम ् ॥११-२३॥ rÂpaÎ mahat te bahuvaktranetraÎ; mahÀbÀho bahubÀhÂrupÀdam | bahÂdaraÎ bahudaÎÍÊrÀkarÀlaÎ; dÃÍÊvÀ lokÀÏ pravyathitÀs tathÀham ||11-23||

नभःशृ दीमनकवणं े ाानन दीिवशालनमं े ् । ा िह ा िथताराां धित ृ ं न िवािम शम च िवों ॥११-२४॥ nabhaÏspÃÌaÎ dÁptam anekavarÉaÎ; vyÀttÀnanaÎ dÁptaviÌÀlanetram | dÃÍÊvÀ hi tvÀÎ pravyathitÀntarÀtmÀ; dhÃtiÎ na vindÀmi ÌamaÎ ca viÍÉo ||11-24||

दाकरालािन च त मखािनं े ु वै कालानलसिनभािनं । िदशो न जान न लभे ेच शम सीद दवश जगिवासे े ॥११-२५॥ daÎÍÊrÀkarÀlÀni ca te mukhÀni; dÃÍÊvaiva kÀlÀnalasaÎnibhÀni | diÌo na jÀne na labhe ca Ìarma; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-25||

73

अमी च ा धतरा पाःं ृ ु सव सहवैाविनपालसघःै ं । भीो ोणः सतपथासौू ु सहादीयरैिप योधमःैु ॥११-२६॥ amÁ ca tvÀÎ dhÃtarÀÍÊrasya putrÀÏ; sarve sahaivÀvanipÀlasaÎghaiÏ | bhÁÍmo droÉaÏ sÂtaputras tathÀsau; sahÀsmadÁyair api yodhamukhyaiÏ ||11-26||

वािण त रमाणा िवशिे दाकरालािन भयां नकािन । क िचिला दशनारषे े ु सय चिणतैमाःैं े ू ॥११-२७॥ vaktrÀÉi te tvaramÀÉÀ viÌanti; daÎÍÊrÀkarÀlÀni bhayÀnakÀni | ke cid vilagnÀ daÌanÀntareÍu; saÎdÃÌyante cÂrÉitair uttamÀÇgaiÏ ||11-27||

यथा नदीना बहवो ऽवगाःं ु े समुमवािभमखा विे ु । तथा तवामी नरलोकवीरा िवशि वायिभिवलि ॥११-२८॥ yathÀ nadÁnÀÎ bahavo 'mbuvegÀÏ; samudram evÀbhimukhÀ dravanti | tathÀ tavÀmÁ naralokavÁrÀ; viÌanti vaktrÀÉy abhivijvalanti ||11-28||

यथा दी लन पतगां ं ं िवशि नाशाय समृवगाःे । तथवै नाशाय िवशि लोकास ् तवािप वािण समृवगाःे ॥११-२९॥ yathÀ pradÁptaÎ jvalanaÎ pataÎgÀ; viÌanti nÀÌÀya samÃddhavegÀÏ | tathaiva nÀÌÀya viÌanti lokÀs; tavÀpi vaktrÀÉi samÃddhavegÀÏ ||11-29||

74

लिलस समानः से े माल ् लोकामादनैलिः । तजोिभरापय जगमे ू ं भासवोाः तपि िवो ॥११-३०॥ lelihyase grasamÀnaÏ samantÀl; lokÀn samagrÀn vadanair jvaladbhiÏ | tejobhir ÀpÂrya jagat samagraÎ; bhÀsas tavogrÀÏ pratapanti viÍÉo ||11-30||

आािह म को भवानपोे ु नमो ऽ त दववर सीदु े े । िवातिमािम भवमाु ं न िह जानािम तव विमृ ् ॥११-३१॥ ÀkhyÀhi me ko bhavÀn ugrarÂpo; namo 'stu te devavara prasÁda | vijÈÀtum icchÀmi bhavantam ÀdyaÎ; na hi prajÀnÀmi tava pravÃttim ||11-31||

ीभगवानवाचु । कालो ऽि लोकयकवोृ ृ लोकामाहतिमह वःु ृ । ऋत ऽिप ा न भिवि सवे य ऽविताः नीकष योधाःे े ु ॥११-३२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀlo 'smi lokakÍayakÃt pravÃddho; lokÀn samÀhartum iha pravÃttaÏ | Ãte 'pi tvÀ na bhaviÍyanti sarve; ye 'vasthitÀÏ pratyanÁkeÍu yodhÀÏ ||11-32||

तामि यशो लभु िजा श रा समृमू ु ं ् । मयवैतै िनहताः पवमवे ेू िनिममा भव ससािचनं ् ॥११-३३॥ tasmÀt tvam uttiÍÊha yaÌo labhasva; jitvÀ ÌatrÂn bhuÇkÍva rÀjyaÎ samÃddham | mayaivaite nihatÀÏ pÂrvam eva; nimittamÀtraÎ bhava savyasÀcin ||11-33||

75

ोण च भी च जयथ चं ं ं कण तथाानिप योधवीरान ् । मया हता जिह मा िथां ं य जतािस रण ु े े सपान ् ॥११-३४॥ droÉaÎ ca bhÁÍmaÎ ca jayadrathaÎ ca; karÉaÎ tathÀnyÀn api yodhavÁrÀn | mayÀ hatÀÎs tvaÎ jahi mÀ vyathiÍÊhÀ; yudhyasva jetÀsi raÉe sapatnÀn ||11-34||

सजय उवाचं । एता वचन कशवु ं े कतािलवपमानः िकरीटीृ । नमृा भय एू वाह कृ ं सगद भीतभीतः णं ॥११-३५॥ saÎjaya uvÀca | etac chrutvÀ vacanaÎ keÌavasya; kÃtÀÈjalir vepamÀnaÏ kirÁÊÁ | namaskÃtvÀ bhÂya evÀha kÃÍÉaÎ; sagadgadaÎ bhÁtabhÁtaÏ praÉamya ||11-35||

अजन उवाचु । ान षीकश तव कीाे े जगनरत चु े । रािस भीतािन िदशो विं सव नमि च िससघाः ं ॥११-३६॥ arjuna uvÀca | sthÀne hÃÍÁkeÌa tava prakÁrtyÀ; jagat prahÃÍyaty anurajyate ca | rakÍÀÎsi bhÁtÀni diÌo dravanti; sarve namasyanti ca siddhasaÎghÀÏ ||11-36||

का त न नमरहाने े ् गरीयस णो ऽािदके । अन दवश जगिवासे े मर सदसर यतं ं ् ॥११-३७॥ kasmÀc ca te na nameran mahÀtman; garÁyase brahmaÉo 'py Àdikartre | ananta deveÌa jagannivÀsa; tvam akÍaraÎ sad asat tatparaÎ yat ||11-37||

76

मािददवः पषः पराणसे ु ु ् म िव पर िनधानमं ् । वािस व च पर च धामे े ं ं या तत िवमनपं ॥११-३८॥ tvam ÀdidevaÏ puruÍaÏ purÀÉas; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam | vettÀsi vedyaÎ ca paraÎ ca dhÀma; tvayÀ tataÎ viÌvam anantarÂpa ||11-38||

वाययमो ऽिवणः शशाःु जापित िपतामहं । नमो नम ऽ सहकःे ु ृ पन भयो ऽिप नमो नमु ू े॥११-३९॥ vÀyur yamo 'gnir varuÉaÏ ÌaÌÀÇkaÏ; prajÀpatis tvaÎ prapitÀmahaÌ ca | namo namas te 'stu sahasrakÃtvaÏ; punaÌ ca bhÂyo 'pi namo namas te ||11-39||

नमः परादथ पृतु े नमो ऽ त सवत एव सवु े । अनवीयािमतिवम ं सव समाोिष ततो ऽिस सवः ॥११-४०॥ namaÏ purastÀd atha pÃÍÊhatas te; namo 'stu te sarvata eva sarva | anantavÁryÀmitavikramas tvaÎ; sarvaÎ samÀpnoÍi tato 'si sarvaÏ ||11-40||

सखित मा सभ ये ं ं ह क ह यादव ह सखिते े े ेृ । अजानता मिहमान तवदं ंे मया मादाणयन वािपे ॥११-४१॥ sakheti matvÀ prasabhaÎ yad uktaÎ; he kÃÍÉa he yÀdava he sakheti | ajÀnatÀ mahimÀnaÎ tavedaÎ; mayÀ pramÀdÀt praÉayena vÀpi ||11-41||

77

यावहासाथमसतो ऽिस ृ िवहारशासनभोजनषे ु। एको ऽथ वात तमु ं तामय ामहममयमे े ् ॥११-४२॥ yac cÀvahÀsÀrtham asatkÃto 'si; vihÀraÌayyÀsanabhojaneÍu | eko 'tha vÀpy acyuta tatsamakÍaÎ; tat kÍÀmaye tvÀm aham aprameyam ||11-42||

िपतािस लोक चराचर म प गगरीयानू ु ् । न मो ऽिधकः कतो ऽोु लोकय ऽितमभावे ॥११-४३॥ pitÀsi lokasya carÀcarasya; tvam asya pÂjyaÌ ca gurur garÁyÀn | na tvatsamo 'sty abhyadhikaÏ kuto 'nyo; lokatraye 'py apratimaprabhÀva ||11-43||

ताण िणधाय काय ं सादय ामहमीशमीमे ् । िपतव प सखव सःे ेु ु ियः ियायाहिस दव सोढम े ु ् ॥११-४४॥ tasmÀt praÉamya praÉidhÀya kÀyaÎ; prasÀdaye tvÀm aham ÁÌam ÁËyam | piteva putrasya sakheva sakhyuÏ; priyaÏ priyÀyÀrhasi deva soËhum ||11-44||

अपव िषतो ऽि ाू भयन च िथत मनो मे ें । तदव म दशय दव पे े े ं सीद दवश जगिवासे े ॥११-४५॥ adÃÍÊapÂrvaÎ hÃÍito 'smi dÃÍÊvÀ; bhayena ca pravyathitaÎ mano me | tad eva me darÌaya deva rÂpaÎ; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-45||

78

िकरीिटन गिदन चहमं ं ् इािम ा मह तथवैं ंु । तनवै पण चतभजने े ेु ु सहबाहो भव िवमतू ॥११-४६॥ kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakrahastam; icchÀmi tvÀÎ draÍÊum ahaÎ tathaiva | tenaiva rÂpeÉa caturbhujena; sahasrabÀho bhava viÌvamÂrte ||11-46||

ीभगवानवाचु । मया सन तवाजनदे ेु ं प पर दिशतमायोगातं ं ् । तजोमय िवमनमाे ं ं य दन न पवमे े ू ् ॥११-४७॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayÀ prasannena tavÀrjunedaÎ; rÂpaÎ paraÎ darÌitam ÀtmayogÀt | tejomayaÎ viÌvam anantam ÀdyaÎ; yan me tvad anyena na dÃÍÊapÂrvam ||11-47||

न वदयायननै दानरैे ् न च ियािभन तपो िभःै । एवपः श अह नलोकं ं ृ े दन कवीरु ं े ु ॥११-४८॥ na vedayajÈÀdhyayanair na dÀnair; na ca kriyÀbhir na tapobhir ugraiÏ | evaÎrÂpaÏ Ìakya ahaÎ nÃloke; draÍÊuÎ tvad anyena kurupravÁra ||11-48||

मा त था मा च िवमढभावोे ू ा प घोरमीमदमं े ् । पतभीः ीतमनाः पने ु ं तदव म पिमद पये े ं ॥११-४९॥ mÀ te vyathÀ mÀ ca vimÂËhabhÀvo; dÃÍÊvÀ rÂpaÎ ghoram ÁdÃÇ mamedam | vyapetabhÁÏ prÁtamanÀÏ punas tvaÎ; tad eva me rÂpam idaÎ prapaÌya ||11-49||

79

सजय उवां च । इजन वासदवथोाु ु ं े क प दशयामास भयःं ं ू । आासयामास च भीतमने ं भा पनः सौवपमहााू ु ु ॥११-५०॥ saÎjaya uvÀca | ity arjunaÎ vÀsudevas tathoktvÀ; svakaÎ rÂpaÎ darÌayÀm Àsa bhÂyaÏ | ÀÌvÀsayÀm Àsa ca bhÁtam enaÎ; bhÂtvÀ punaÏ saumyavapur mahÀtmÀ ||11-50||

अजन उवाचु । द मानष प तव सौ जनादने ं ं ं ंु । इदानीमि सवः सचताः कित गतःं ृ ृ ंे ॥११-५१॥ arjuna uvÀca | dÃÍÊvedaÎ mÀnuÍaÎ rÂpaÎ tava saumyaÎ janÀrdana | idÀnÁm asmi saÎvÃttaÏ sacetÀÏ prakÃtiÎ gataÏ ||11-51||

ीभगवानवाचु । सदशिमद प वानिस यमु ं ं । दवा अ प िन दशनकािणःे ं ॥११-५२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | sudurdarÌam idaÎ rÂpaÎ dÃÍÊavÀn asi yan mama | devÀ apy asya rÂpasya nityaÎ darÌanakÀÇkÍiÉaÏ ||11-52||

नाह वदनै तपसा ं े न दानन न चयाे े । श एविवधो वानिस मा यथां ं ंु ॥११-५३॥ nÀhaÎ vedair na tapasÀ na dÀnena na cejyayÀ | Ìakya evaÎvidho draÍÊuÎ dÃÍÊavÀn asi mÀÎ yathÀ ||11-53||

भा नया श अहमविवधो ऽजने ं ु । ात च तन व ुं ं ंु ुे े च परतपं ॥११-५४॥ bhaktyÀ tv ananyayÀ Ìakya aham evaÎvidho 'rjuna | jÈÀtuÎ draÍÊuÎ ca tattvena praveÍÊuÎ ca paraÎtapa ||11-54||

80

ममकरमो मः सविजतः ृ । िनवरः सवभतष यः स मामित पाडव ू े ेु ॥११-५५॥ matkarmakÃn matparamo madbhaktaÏ saÇgavarjitaÏ | nirvairaÏ sarvabhÂteÍu yaÏ sa mÀm eti pÀÉËava ||11-55||

81

अजन उवाचु । एव सततया य भाा पयपासतं ंु ुे े । य चारम तषा क योगिवमाःे े ें ं ॥१२-१॥ arjuna uvÀca | evaÎ satatayuktÀ ye bhaktÀs tvÀÎ paryupÀsate | ye cÀpy akÍaram avyaktaÎ teÍÀÎ ke yogavittamÀÏ ||12-1||

ीभगवानवाचु । मावय मनो य मा िनया उपासते े ें ु । या परयोपता म यतमा मताःे े े ु ॥१२-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | mayy ÀveÌya mano ye mÀÎ nityayuktÀ upÀsate | ÌraddhayÀ parayopetÀs te me yuktatamÀ matÀÏ ||12-2||

य रमिनदयम पयपासते े ं ु । सवगमिच च कटमचल वम ूं ं ु ् ॥१२-३॥ ye tv akÍaram anirdeÌyam avyaktaÎ paryupÀsate | sarvatragam acintyaÎ ca kÂÊastham acalaÎ dhruvam ||12-3||

सिनयियाम सव समबयःं ंे ु । त ाे वुि मामव सवभतिहत रताःे े ू ॥१२-४॥ saÎniyamyendriyagrÀmaÎ sarvatra samabuddhayaÏ | te prÀpnuvanti mÀm eva sarvabhÂtahite ratÀÏ ||12-4||

शो ऽिधकतरषामासचतसामे े े ् । अा िह गितःख दहविरवात े ें ॥१२-५॥ kleÌo 'dhikataras teÍÀm avyaktÀsaktacetasÀm | avyaktÀ hi gatir duÏkhaÎ dehavadbhir avÀpyate ||12-5||

य त सवािण कमािण मिय स मराःे ु ं । अननवै योगन मा ाय उपासते े ें ॥१२-६॥ ye tu sarvÀÉi karmÀÉi mayi saÎnyasya matparÀÏ | ananyenaiva yogena mÀÎ dhyÀyanta upÀsate ||12-6||

82

तषामह समता मृससारसागराते ं ंु ु ् । भवािम निचरााथ माविशतचतसाम े े ् ॥१२-७॥ teÍÀm ahaÎ samuddhartÀ mÃtyusaÎsÀrasÀgarÀt | bhavÀmi nacirÀt pÀrtha mayy ÀveÌitacetasÀm ||12-7||

मव मन आध मिय बि िनवशये ेु ं । िनविसिस मव अत ऊे न सशयःं ॥१२-८॥ mayy eva mana Àdhatsva mayi buddhiÎ niveÌaya | nivasiÍyasi mayy eva ata ÂrdhvaÎ na saÎÌayaÏ ||12-8||

अथ िच समाधात न शोिष मिय िरमं ं ु ् । अासयोगन ततो मािमा धनजये ुं ं ॥१२-९॥ atha cittaÎ samÀdhÀtuÎ na ÌaknoÍi mayi sthiram | abhyÀsayogena tato mÀm icchÀptuÎ dhanaÎjaya ||12-9||

अास ऽसमथ ऽिस ममपरमो भवे । मदथमिप कमािण कवििमवािस ु ॥१२-१०॥ abhyÀse 'py asamartho 'si matkarmaparamo bhava | madartham api karmÀÉi kurvan siddhim avÀpsyasi ||12-10||

अथतैदशो ऽिस कत मोगमाितःु । सवकमफलाग ततः क यतावान ं ु ् ॥१२-११॥ athaitad apy aÌakto 'si kartuÎ madyogam ÀÌritaÏ | sarvakarmaphalatyÀgaÎ tataÏ kuru yatÀtmavÀn ||12-11||

यो िह ानमासाानाान िविशते ें । ानामफला गागाािरनरम ् ॥१२-१२॥ Ìreyo hi jÈÀnam abhyÀsÀj jÈÀnÀd dhyÀnaÎ viÌiÍyate | dhyÀnÀt karmaphalatyÀgas tyÀgÀc chÀntir anantaram ||12-12||

अा सवभताना मैः कण एव चे ू ं । िनममो िनरहकारः समःखसखः मी ं ु ॥१२-१३॥ adveÍÊÀ sarvabhÂtÀnÀÎ maitraÏ karuÉa eva ca | nirmamo nirahaÎkÀraÏ samaduÏkhasukhaÏ kÍamÁ ||12-13||

83

सतः सतत योगी यताा ढिनयःं ंु । मिपतमनोबिय मः स म ियः ु े ॥१२-१४॥ saÎtuÍÊaÏ satataÎ yogÁ yatÀtmÀ dÃËhaniÌcayaÏ | mayy arpitamanobuddhir yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-14||

याोिजत लोको लोकाोिजत च यःे े । हषामषभयोगमैो यः स च म ियः े ेु ॥१२-१५॥ yasmÀn nodvijate loko lokÀn nodvijate ca yaÏ | harÍÀmarÍabhayodvegair mukto yaÏ sa ca me priyaÏ ||12-15||

अनपः शिचद उदासीे ु नो गतथः । सवारपिरागी यो मः स म ियः े ॥१२-१६॥ anapekÍaÏ Ìucir dakÍa udÀsÁno gatavyathaÏ | sarvÀrambhaparityÀgÁ yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-16||

यो न ित न ि न शोचित न कािते । शभाशभपिरागी भिमाः स म ियःु ु े ॥१२-१७॥ yo na hÃÍyati na dveÍÊi na Ìocati na kÀÇkÍati | ÌubhÀÌubhaparityÀgÁ bhaktimÀn yaÏ sa me priyaÏ ||12-17||

समः शौ च िम च तथा मानावमानयोःे । शीतोसखःखष समः सिवविजतःु े ु ॥१२-१८॥ samaÏ Ìatrau ca mitre ca tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ | ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu samaÏ saÇgavivarjitaÏ ||12-18||

तिनाितमनी सतो यन कन िचतु ुु ं े े ् । अिनकतः िरमितभिमा ियो नरःे े ॥१२-१९॥ tulyanindÀstutir maunÁ saÎtuÍÊo yena kena cit | aniketaÏ sthiramatir bhaktimÀn me priyo naraÏ ||12-19||

य त धाे ु मतृिमद यथो पयपासतं ं ु े। धाना मरमा भा ऽतीव म ियाःे े ॥१२-२०॥ ye tu dharmyÀmÃtam idaÎ yathoktaÎ paryupÀsate | ÌraddadhÀnÀ matparamÀ bhaktÀs te 'tÁva me priyÀÏ ||12-20||

84

ीभगवानवाचु । इद शरीर कौय िमिभधीयतं ं े े े। एतो वि त ाः इित तिदःे ें ॥१३-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | idaÎ ÌarÁraÎ kaunteya kÍetram ity abhidhÁyate | etad yo vetti taÎ prÀhuÏ kÍetrajÈa iti tadvidaÏ ||13-1||

चािप मा िवि सवष भारते े ें ं ु । योान ये े ं ान मत ममं ं ॥१३-२॥ kÍetrajÈaÎ cÀpi mÀÎ viddhi sarvakÍetreÍu bhÀrata | kÍetrakÍetrajÈayor jÈÀnaÎ yat taj jÈÀnaÎ mataÎ mama ||13-2||

त य या यिकािर यत यते ं ् । स च यो यभाव तमासन म णे े ु॥१३-३॥ tat kÍetraÎ yac ca yÀdÃk ca yadvikÀri yataÌ ca yat | sa ca yo yatprabhÀvaÌ ca tat samÀsena me ÌÃÉu ||13-3||

ऋिषिभबधा गीत छोिभिविवधः पथृक ं ै ्। सपदैवै हतमििविनितःैू े ु ॥१३-४॥ ÃÍibhir bahudhÀ gÁtaÎ chandobhir vividhaiÏ pÃthak | brahmasÂtrapadaiÌ caiva hetumadbhir viniÌcitaiÏ ||13-4||

महाभताहकारो बिरमव चू ं ु े । इियािण दशकै च प चियगोचराःं े ॥१३-५॥ mahÀbhÂtÀny ahaÎkÀro buddhir avyaktam eva ca | indriyÀÉi daÌaikaÎ ca paÈca cendriyagocarÀÏ ||13-5||

इा षः सख ःख सघाततनाे ेु ं ं ं धितःृ । एत समासन सिवकारमदातमे ें ु ् ॥१३-६॥ icchÀ dveÍaÏ sukhaÎ duÏkhaÎ saÎghÀtaÌ cetanÀ dhÃtiÏ | etat kÍetraÎ samÀsena savikÀram udÀhÃtam ||13-6||

अमािनमदिमिहसा ािराजवमं ् । आचायपासन शौच यैमािविनहःं ं ॥१३-७॥ amÀnitvam adambhitvam ahiÎsÀ kÍÀntir Àrjavam | ÀcÀryopÀsanaÎ ÌaucaÎ sthairyam ÀtmavinigrahaÏ ||13-7||

85

इियाथष वरैायमनहकार एव च ंु । जमृजराािधःखदोषानदशनमु ु ् ॥१३-८॥ indriyÀrtheÍu vairÀgyam anahaÎkÀra eva ca | janmamÃtyujarÀvyÀdhiduÏkhadoÍÀnudarÌanam ||13-8||

असिरनिभः पदारगहािदषु ृ ु। िन च समिचिमािनोपपिषं ु॥१३-९॥ asaktir anabhiÍvaÇgaÏ putradÀragÃhÀdiÍu | nityaÎ ca samacittatvam iÍÊÀniÍÊopapattiÍu ||13-9||

मिय चानयोगन भिरिभचािरणीे । िविवदशसिवमरिते े जनससिद ं ॥१३-१०॥ mayi cÀnanyayogena bhaktir avyabhicÀriÉÁ | viviktadeÌasevitvam aratir janasaÎsadi ||13-10||

अाानिन तानाथदशनमं ् । एतानिमित ोमान यदतो ऽथां ॥१३-११॥ adhyÀtmajÈÀnanityatvaÎ tattvajÈÀnÀrthadarÌanam | etaj jÈÀnam iti proktam ajÈÀnaÎ yad ato 'nyathÀ ||13-11||

य यवािम याामतृमते ें ु । अनािदमर न सासतं े॥१३-१२॥ jÈeyaÎ yat tat pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀmÃtam aÌnute | anÀdimat paraÎ brahma na sat tan nÀsad ucyate ||13-12||

सवतःपािणपाद तवतोििशरोमखम ं ु ् । सवतःितमोक सवमाव ितित ु े ृ ॥१३-१३॥ sarvataÏpÀÉipÀdaÎ tat sarvatokÍiÌiromukham | sarvataÏÌrutimal loke sarvam ÀvÃtya tiÍÊhati ||13-13||

सवियगणाभास सवियिवविजतम ं ु ् । अस सं वभवै िनगण गणभो च ृ ंु ु ृ ॥१३-१४॥ sarvendriyaguÉÀbhÀsaÎ sarvendriyavivarjitam | asaktaÎ sarvabhÃc caiva nirguÉaÎ guÉabhoktà ca ||13-14||

86

बिहर भतानामचर चरमव चू ं े । सादिवय र चािक च ततू े ें ं ् ॥१३-१५॥ bahir antaÌ ca bhÂtÀnÀm acaraÎ caram eva ca | sÂkÍmatvÀt tad avijÈeyaÎ dÂrasthaÎ cÀntike ca tat ||13-15||

अिवभ च भतष िवभिमव च ितमं ू े ु ् । भतभत ृच तय िस भिव चू े ं ु ु ॥१३-१६॥ avibhaktaÎ ca bhÂteÍu vibhaktam iva ca sthitam | bhÂtabhartà ca taj jÈeyaÎ grasiÍÉu prabhaviÍÉu ca ||13-16||

ोितषामिप तोितमसः परमतु े। ान य ानग िद सव िवितमं ं ंे ् ॥१३-१७॥ jyotiÍÀm api taj jyotis tamasaÏ param ucyate | jÈÀnaÎ jÈeyaÎ jÈÀnagamyaÎ hÃdi sarvasya viÍÊhitam ||13-17||

इित तथा ाे ं न य चो समासतःं ं ंे । म एतिाय मावायोपपत े॥१३-१८॥ iti kÍetraÎ tathÀ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ coktaÎ samÀsataÏ | madbhakta etad vijÈÀya madbhÀvÀyopapadyate ||13-18||

कित पष चवै िवनादी उभाविपृ ं ंु । िवकारा गणावै िवि कितसं ं ृ ंु भवान ् ॥१३-१९॥ prakÃtiÎ puruÍaÎ caiva viddhy anÀdÁ ubhÀv api | vikÀrÀÎÌ ca guÉÀÎÌ caiva viddhi prakÃtisaÎbhavÀn ||13-19||

कायकारणकतृ हतः कितत े े ेु ृ । पषः सखःखाना भो हततु ु ुं ृ े े े॥१३-२०॥ kÀryakÀraÉakartÃtve hetuÏ prakÃtir ucyate | puruÍaÏ sukhaduÏkhÀnÀÎ bhoktÃtve hetur ucyate ||13-20||

पषः कितो िह भ कितजाणानु ृ ृु े ु ् । कारण गणसो ऽ सदसोिनजसं ु ु॥१३-२१॥ puruÍaÏ prakÃtistho hi bhuÇkte prakÃtijÀn guÉÀn | kÀraÉaÎ guÉasaÇgo 'sya sadasadyonijanmasu ||13-21||

87

उपानमा च भता भोा महरःु े । परमाित चाो दह ऽिषः परःे े ेु ु ॥१३-२२॥ upadraÍÊÀnumantÀ ca bhartÀ bhoktÀ maheÌvaraÏ | paramÀtmeti cÀpy ukto dehe 'smin puruÍaÏ paraÏ ||13-22||

य एव वि पष कित च गणःै सहं ं ृ ंे ु ु । सवथा वतमानो ऽिप न स भयो ऽिभजायत ू े॥१३-२३॥ ya evaÎ vetti puruÍaÎ prakÃtiÎ ca guÉaiÏ saha | sarvathÀ vartamÀno 'pi na sa bhÂyo 'bhijÀyate ||13-23||

ाननािन पयि क िचदाानमानाे े । अ सान योगन कमयोगन चापरे े े े ें ॥१३-२४॥ dhyÀnenÀtmani paÌyanti ke cid ÀtmÀnam ÀtmanÀ | anye sÀÎkhyena yogena karmayogena cÀpare ||13-24||

अ वमजानः ा उपासते े े ेु । त ऽिप चािततरव मृ ितपरायणाःे े ुं ु ॥१३-२५॥ anye tv evam ajÀnantaÏ ÌrutvÀnyebhya upÀsate | te 'pi cÀtitaranty eva mÃtyuÎ ÌrutiparÀyaÉÀÏ ||13-25||

यावजायत िक िच ावरजममं ं ंे ् । सयोगािि भरतषभे े ं ॥१३-२६॥ yÀvat saÎjÀyate kiÎ cit sattvaÎ sthÀvarajaÇgamam | kÍetrakÍetrajÈasaÎyogÀt tad viddhi bharatarÍabha ||13-26||

सम सवष भतष ितं ंु ुू े परमरमे ् । िवनयिवनय यः पयित स पयितं ॥१३-२७॥ samaÎ sarveÍu bhÂteÍu tiÍÊhantaÎ parameÌvaram | vinaÌyatsv avinaÌyantaÎ yaÏ paÌyati sa paÌyati ||13-27||

सम पयि सव समवितमीरमं ् । न िहनानाान ततो याित परा गितमं ं ् ॥१३-२८॥ samaÎ paÌyan hi sarvatra samavasthitam ÁÌvaram | na hinasty ÀtmanÀtmÀnaÎ tato yÀti parÀÎ gatim ||13-28||

88

कवै च कमािण ियमाणािन सवशःृ । यः पयित तथाानमकतार स पयित ं ॥१३-२९॥ prakÃtyaiva ca karmÀÉi kriyamÀÉÀni sarvaÌaÏ | yaÏ paÌyati tathÀtmÀnam akartÀraÎ sa paÌyati ||13-29||

यदा भतपथृावमकमनपयितू े ु । तत एव च िवार सपत तदां ं े ॥१३-३०॥ yadÀ bhÂtapÃthagbhÀvam ekastham anupaÌyati | tata eva ca vistÀraÎ brahma saÎpadyate tadÀ ||13-30||

अनािदािगणारमााु यमयः । शरीरो ऽिप कौय न करोित न िलते े॥१३-३१॥ anÀditvÀn nirguÉatvÀt paramÀtmÀyam avyayaÏ | ÌarÁrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||13-31||

यथा सवगत सौादाकाश नोपिलत ं ं े। सवावितो दह तथाा नोपिलत े े े॥१३-३२॥ yathÀ sarvagataÎ saukÍmyÀd ÀkÀÌaÎ nopalipyate | sarvatrÀvasthito dehe tathÀtmÀ nopalipyate ||13-32||

यथा काशयकः क लोकिमम रिवःे ृ ं ं । ी तथा क काशयित भारते ें ृ ं ॥१३-३३॥ yathÀ prakÀÌayaty ekaÏ kÃtsnaÎ lokam imaÎ raviÏ | kÍetraÎ kÍetrÁ tathÀ kÃtsnaÎ prakÀÌayati bhÀrata ||13-33||

योरवमर ानचषाे े े ं ु । भतकितमो च य िवयाि त परमू ृ ं े े ् ॥१३-३४॥ kÍetrakÍetrajÈayor evam antaraÎ jÈÀnacakÍuÍÀ | bhÂtaprakÃtimokÍaÎ ca ye vidur yÀnti te param ||13-34||

89

ीभगवानवाचु । पर भयः वािम ानाना ानमममं ंू ु ् । याा मनयः सव परा िसििमतो गताःु ं ॥१४-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | paraÎ bhÂyaÏ pravakÍyÀmi jÈÀnÀnÀÎ jÈÀnam uttamam | yaj jÈÀtvÀ munayaÏ sarve parÀÎ siddhim ito gatÀÏ ||14-1||

इद ानमपां ु ि मम साधमागताः । सग ऽिप नोपजाय लय न थि च े े ॥१४-२॥ idaÎ jÈÀnam upÀÌritya mama sÀdharmyam ÀgatÀÏ | sarge 'pi nopajÀyante pralaye na vyathanti ca ||14-2||

मम योिनमह तिभ दधाहम ् । सभवः सवभताना ततो भवित भारतं ं ू ॥१४-३॥ mama yonir mahad brahma tasmin garbhaÎ dadhÀmy aham | saÎbhavaÏ sarvabhÂtÀnÀÎ tato bhavati bhÀrata ||14-3||

सवयोिनष कौय मतयः सभवि याः ु े ू ं । तासा महोिनरह बीजदः िपतां ं ॥१४-४॥ sarvayoniÍu kaunteya mÂrtayaÏ saÎbhavanti yÀÏ | tÀsÀÎ brahma mahad yonir ahaÎ bÁjapradaÏ pitÀ ||14-4||

स रजम इित गणाः कितसभवाःं ृ ंु । िनबि महाबाहो दह दिहनमयमे े े ् ॥१४-५॥ sattvaÎ rajas tama iti guÉÀÏ prakÃtisaÎbhavÀÏ | nibadhnanti mahÀbÀho dehe dehinam avyayam ||14-5||

त स िनं मलाकाशकमनामयम ् । सखसन बाित ानसन चानघु े े ॥१४-६॥ tatra sattvaÎ nirmalatvÀt prakÀÌakam anÀmayam | sukhasaÇgena badhnÀti jÈÀnasaÇgena cÀnagha ||14-6||

रजो रागाक िवि तृाससमवमं ु ् । तिबाित कौय कमसन दिहनमे े े ् ॥१४-७॥ rajo rÀgÀtmakaÎ viddhi tÃÍÉÀsaÇgasamudbhavam |

90

tan nibadhnÀti kaunteya karmasaÇgena dehinam ||14-7||

तमानज िवि मोहन सवदिहनामं ं े ् । मादालिनािभिबाित भारत ॥१४-८॥ tamas tv ajÈÀnajaÎ viddhi mohanaÎ sarvadehinÀm | pramÀdÀlasyanidrÀbhis tan nibadhnÀti bhÀrata ||14-8||

स सख सयित रजः कमिण भारतं ु े । ानमाव त तमः माद सयतृ ु े ु ॥१४-९॥ sattvaÎ sukhe saÈjayati rajaÏ karmaÉi bhÀrata | jÈÀnam ÀvÃtya tu tamaÏ pramÀde saÈjayaty uta ||14-9||

रजमािभभय सू ंभवित भारत । रजः स तमवै तमः स रजथां ं ॥१४-१०॥ rajas tamaÌ cÀbhibhÂya sattvaÎ bhavati bhÀrata | rajaÏ sattvaÎ tamaÌ caiva tamaÏ sattvaÎ rajas tathÀ ||14-10||

सवारष दह ऽिकाश उपजायत े े े ेु । ान यदा तदा िवािव सं ृ ं िमतु ॥१४-११॥ sarvadvÀreÍu dehe 'smin prakÀÌa upajÀyate | jÈÀnaÎ yadÀ tadÀ vidyÀd vivÃddhaÎ sattvam ity uta ||14-11||

लोभः विरारः कमणामशमः हृाृ । रजतािन जाय िवव भरतषभे े ेृ ॥१४-१२॥ lobhaÏ pravÃttir ÀrambhaÏ karmaÉÀm aÌamaÏ spÃhÀ | rajasy etÀni jÀyante vivÃddhe bharatarÍabha ||14-12||

अकाशो ऽवि मादो मोह एव चृ । तमतािन जाय िवव कनने े ेृ ु ॥१४-१३॥ aprakÀÌo 'pravÃttiÌ ca pramÀdo moha eva ca | tamasy etÀni jÀyante vivÃddhe kurunandana ||14-13||

यदा स ेव त लय याित दहभतृ ं ृे ेु ् । तदोमिवदा लोकानमलाितपतं े॥१४-१४॥ yadÀ sattve pravÃddhe tu pralayaÎ yÀti dehabhÃt | tadottamavidÀÎ lokÀn amalÀn pratipadyate ||14-14||

91

रजिस लय गा कमसिष जायतं ु े। तथा लीनमिस मढयोिनष जायतू ु े॥१४-१५॥ rajasi pralayaÎ gatvÀ karmasaÇgiÍu jÀyate | tathÀ pralÁnas tamasi mÂËhayoniÍu jÀyate ||14-15||

कमणः सकताः सािक िनमल फलम ु ृ ं ं ् । रजस फल ःखमान तमसः फलमु ं ं ् ॥१४-१६॥ karmaÉaÏ sukÃtasyÀhuÏ sÀttvikaÎ nirmalaÎ phalam | rajasas tu phalaÎ duÏkham ajÈÀnaÎ tamasaÏ phalam ||14-16||

साजायत ान रजसो लोभ एव चं ंे । मादमोहौ तमसो भवतो ऽानमव चे ॥१४-१७॥ sattvÀt saÎjÀyate jÈÀnaÎ rajaso lobha eva ca | pramÀdamohau tamaso bhavato 'jÈÀnam eva ca ||14-17||

ऊ गि सा म िति राजसाःे । जघगणवा अधो गि तामसाःु ृ ॥१४-१८॥ ÂrdhvaÎ gacchanti sattvasthÀ madhye tiÍÊhanti rÀjasÀÏ | jaghanyaguÉavÃttasthÀ adho gacchanti tÀmasÀÏ ||14-18||

ना गणः कतार यदा ानपयितं ंु े ु । गण पर वि माु े ें व सो ऽिधगितं ॥१४-१९॥ nÀnyaÎ guÉebhyaÏ kartÀraÎ yadÀ draÍÊÀnupaÌyati | guÉebhyaÌ ca paraÎ vetti madbhÀvaÎ so 'dhigacchati ||14-19||

गणानतानती ीही दहसमवानु े े े ु ् । जमृजराःखिैवमो ऽमतृमतु ु ु े॥१४-२०॥ guÉÀn etÀn atÁtya trÁn dehÁ dehasamudbhavÀn | janmamÃtyujarÀduÏkhair vimukto 'mÃtam aÌnute ||14-20||

अजन उवाचु । कैिलैीणानतानतीतो भवित भो ु े । िकमाचारः कथ चतैाीणानितवततं ं ु े॥१४-२१॥ arjuna uvÀca | kair liÇgais trÁn guÉÀn etÀn atÁto bhavati prabho | kimÀcÀraÏ kathaÎ caitÀÎs trÁn guÉÀn ativartate ||14-21||

92

ीभगवानवाचु । काश च वि च मोहमव च पाडवं ृ ं े । न ि सवािन न िनवािन कािते ं ृ ृ ॥१४-२२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | prakÀÌaÎ ca pravÃttiÎ ca moham eva ca pÀÉËava | na dveÍÊi saÎpravÃttÀni na nivÃttÀni kÀÇkÍati ||14-22||

उदासीनवदासीनो गणयै न िवचातु े। गणा वत इव यो ऽवितित नतु े े े॥१४-२३॥ udÀsÁnavad ÀsÁno guÉair yo na vicÀlyate | guÉÀ vartanta ity eva yo 'vatiÍÊhati neÇgate ||14-23||

समःखसखः ः समलोामकानःु । तियाियो धीरिनासितःु ु ुं ॥१४-२४॥ samaduÏkhasukhaÏ svasthaÏ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ | tulyapriyÀpriyo dhÁras tulyanindÀtmasaÎstutiÏ ||14-24||

मानावमानयोो िमािरपयोःु ु । सवारपिरागी गणातीतः स उत ु े॥१४-२५॥ mÀnÀvamÀnayos tulyas tulyo mitrÀripakÍayoÏ | sarvÀrambhaparityÀgÁ guÉÀtÁtaÏ sa ucyate ||14-25||

मा च यो ऽिभचारण भियोगन सवतं े े े े। स गणामतीतैाभयाय कतु ू े॥१४-२६॥ mÀÎ ca yo 'vyabhicÀreÉa bhaktiyogena sevate | sa guÉÀn samatÁtyaitÀn brahmabhÂyÀya kalpate ||14-26||

णो िह िताहममतृाय च । शात च धम सखकैािक च ु ॥१४-२७॥ brahmaÉo hi pratiÍÊhÀham amÃtasyÀvyayasya ca | ÌÀÌvatasya ca dharmasya sukhasyaikÀntikasya ca ||14-27||

93

ीभगवानवाचु । ऊमलमधःशा ू खम ारयमं ् । छािस य पणािन य वद स वदिवतं ं े े ् ॥१५-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | ÂrdhvamÂlam adhaÏÌÀkham aÌvatthaÎ prÀhur avyayam | chandÀÎsi yasya parÉÀni yas taÎ veda sa vedavit ||15-1||

अधो सतृा शाखा गणवाु ृ िवषयवालाः । अध मलानसततािनू ु ं कमानबीिन मनलोक ु ु े ॥१५-२॥ adhaÌ cordhvaÎ prasÃtÀs tasya ÌÀkhÀ; guÉapravÃddhÀ viÍayapravÀlÀÏ | adhaÌ ca mÂlÀny anusaÎtatÀni; karmÀnubandhÁni manuÍyaloke ||15-2||

न पमह तथोपलते े नाो न चािदन च सिता ं । अमन सिवढमलमे ं ु ू ् असशण ढन िछाे े ॥१५-३॥ na rÂpam asyeha tathopalabhyate; nÀnto na cÀdir na ca saÎpratiÍÊhÀ | aÌvattham enaÎ suvirÂËhamÂlam; asaÇgaÌastreÉa dÃËhena chittvÀ ||15-3||

ततः पद तिरमािगतं ं यिता न िनवति भयः ू । तमव चा पष पे ें ंु यतः विः सतृा पराणीृ ु ॥१५-४॥ tataÏ padaÎ tatparimÀrgitavyaÎ; yasmin gatÀ na nivartanti bhÂyaÏ | tam eva cÀdyaÎ puruÍaÎ prapadye; yataÏ pravÃttiÏ prasÃtÀ purÀÉÁ ||15-4||

94

िनमा नमोहा िजतसदोषा अािना िविनवकामाःृ । िैवमाः सखःखसरैं ं ु ु ् गमढाः पदमय ततू ं ् ॥१५-५॥ nirmÀnamohÀ jitasaÇgadoÍÀ; adhyÀtmanityÀ vinivÃttakÀmÀÏ | dvaÎdvair vimuktÀÏ sukhaduÏkhasaÎjÈair; gacchanty amÂËhÀÏ padam avyayaÎ tat ||15-5||

न तासयत सय न शशाो न पावकःे ू । या न िनवत ताम परम मम े ं ॥१५-६॥ na tad bhÀsayate sÂryo na ÌaÌÀÇko na pÀvakaÏ | yad gatvÀ na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||15-6||

ममवैाशो जीवलोक जीवभतः सनातनःं े ू । मनःषानीियािण कितािन कषितृ ॥१५-७॥ mamaivÀÎÌo jÁvaloke jÁvabhÂtaÏ sanÀtanaÏ | manaÏÍaÍÊhÀnÁndriyÀÉi prakÃtisthÀni karÍati ||15-7||

शरीर यदवाोित याामतीरःं ु । गहीतैािन सयाित वायगािनवाशयातृ ं ु ् ॥१५-८॥ ÌarÁraÎ yad avÀpnoti yac cÀpy utkrÀmatÁÌvaraÏ | gÃhÁtvaitÀni saÎyÀti vÀyur gandhÀn ivÀÌayÀt ||15-8||

ो चः शन च रसन ाणमव चं ं ंु े । अिधाय मनाय िवषयानपसवतं ु े े॥१५-९॥ ÌrotraÎ cakÍuÏ sparÌanaÎ ca rasanaÎ ghrÀÉam eva ca | adhiÍÊhÀya manaÌ cÀyaÎ viÍayÀn upasevate ||15-9||

उाम ित वािप भान वा गणाितमं ं ंु ु ् । िवमढा नानपयि पयि ानचषःू ु ु ॥१५-१०॥ utkrÀmantaÎ sthitaÎ vÀpi bhuÈjÀnaÎ vÀ guÉÀnvitam | vimÂËhÀ nÀnupaÌyanti paÌyanti jÈÀnacakÍuÍaÏ ||15-10||

95

यतो योिगननै पयावितं म ् । यतो ऽकताानो ननै पयचतसःृ ं े ॥१५-११॥ yatanto yoginaÌ cainaÎ paÌyanty Àtmany avasthitam | yatanto 'py akÃtÀtmÀno nainaÎ paÌyanty acetasaÏ ||15-11||

यदािदगत तजो जगासयत ऽिखलमं े े ् । यमिस याौ तजो िवि मामकमे ् ॥१५-१२॥ yad ÀdityagataÎ tejo jagad bhÀsayate 'khilam | yac candramasi yac cÀgnau tat tejo viddhi mÀmakam ||15-12||

गामािवय च भतािन धारयाहमोजसाू । पािम चौषधीः सवाः सोमो भा रसाकःु ू ॥१५-१३॥ gÀm ÀviÌya ca bhÂtÀni dhÀrayÀmy aham ojasÀ | puÍÉÀmi cauÍadhÁÏ sarvÀÏ somo bhÂtvÀ rasÀtmakaÏ ||15-13||

अह वैानरो भा ािणना दहमाितःं ंू े । ाणापानसमायः पचा चतिवधमु ं ु ् ॥१५-१४॥ ahaÎ vaiÌvÀnaro bhÂtvÀ prÀÉinÀÎ deham ÀÌritaÏ | prÀÉÀpÀnasamÀyuktaÏ pacÀmy annaÎ caturvidham ||15-14||

सव चा ह िद सिनिवों ं मः ितानमपोहन चृ ं । वदै सवरहमव वोे े े वदाकदिवदव चाहमे े ेृ ् ॥१५-१५॥ sarvasya cÀhaÎ hÃdi saÎniviÍÊo; mattaÏ smÃtir jÈÀnam apohanaÎ ca | vedaiÌ ca sarvair aham eva vedyo; vedÀntakÃd vedavid eva cÀham ||15-15||

ािवमौ पषौ लोक रार एव चु े । रः सवािण भतािन कटो ऽर उत ू ू े॥१५-१६॥ dvÀv imau puruÍau loke kÍaraÌ cÀkÍara eva ca | kÍaraÏ sarvÀÉi bhÂtÀni kÂÊastho 'kÍara ucyate ||15-16||

उमः पषः परमादातःु े ु । यो लोकयमािवय िबभय ईरः ॥१५-१७॥ uttamaÏ puruÍas tv anyaÏ paramÀtmety udÀhÃtaÏ |

96

yo lokatrayam ÀviÌya bibharty avyaya ÁÌvaraÏ ||15-17||

यारमतीतो ऽहमरादिप चोमः । अतो ऽि लोक वद च िथतः पषोमःे े े ु ॥१५-१८॥ yasmÀt kÍaram atÁto 'ham akÍarÀd api cottamaÏ | ato 'smi loke vede ca prathitaÏ puruÍottamaÏ ||15-18||

यो मामवमसमढो जानाित पषोममे ं ू ु ् । स सविवजित मा सवभावन भारत ं े ॥१५-१९॥ yo mÀm evam asaÎmÂËho jÀnÀti puruÍottamam | sa sarvavid bhajati mÀÎ sarvabhÀvena bhÀrata ||15-19||

इित गतम शािमदम मयानघु ं ंु । एता बिमाातक भारतु ु ृ ृ ॥१५-२०॥ iti guhyatamaÎ ÌÀstram idam uktaÎ mayÀnagha | etad buddhvÀ buddhimÀn syÀt kÃtakÃtyaÌ ca bhÀrata ||15-20||

97

ीभगवानवाचु । अभय ससशिानयोगविं ं ु ितः । दान दम य ाायप आजवमं ् ॥१६-१॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | abhayaÎ sattvasaÎÌuddhir jÈÀnayogavyavasthitiÏ | dÀnaÎ damaÌ ca yajÈaÌ ca svÀdhyÀyas tapa Àrjavam ||16-1||

अिहसा समोधागः शािरपशैनमं ु ् । दया भतलो मादू े ं व ीरचापलमं ् ॥१६-२॥ ahiÎsÀ satyam akrodhas tyÀgaÏ ÌÀntir apaiÌunam | dayÀ bhÂteÍv aloluptvaÎ mÀrdavaÎ hrÁr acÀpalam ||16-2||

तजः मा धितः शौचमोहो नाितमािनताे ृ । भवि सपद दवैीमिभजात भारतं ं ॥१६-३॥ tejaÏ kÍamÀ dhÃtiÏ Ìaucam adroho nÀtimÀnitÀ | bhavanti saÎpadaÎ daivÁm abhijÀtasya bhÀrata ||16-3||

दो दप ऽितमान ोधः पामव चे । अान चािभजात पाथ सपदमासरीमं ं ु ् ॥१६-४॥ dambho darpo 'timÀnaÌ ca krodhaÏ pÀruÍyam eva ca | ajÈÀnaÎ cÀbhijÀtasya pÀrtha saÎpadam ÀsurÁm ||16-4||

दवैी सपंिमोाय िनबायासरी मताु । मा शचः सपद दवैीमिभजातो ऽिस पाडवु ं ं ॥१६-५॥ daivÁ saÎpad vimokÍÀya nibandhÀyÀsurÁ matÀ | mÀ ÌucaÏ saÎpadaÎ daivÁm abhijÀto 'si pÀÉËava ||16-5||

ौ भतसग लोक ऽिवै आसर एव चू े ु । दवैो िवरशः ो आसर पाथ ु ं म णे ु॥१६-६॥ dvau bhÂtasargau loke 'smin daiva Àsura eva ca | daivo vistaraÌaÏ prokta ÀsuraÎ pÀrtha me ÌÃÉu ||16-6||

वि च िनवि च जना न िवरासराःृ ं ृ ं ु । न शौच नािप चाचारो न स तष िवतं ं े ेु ॥१६-७॥ pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca janÀ na vidur ÀsurÀÏ |

98

na ÌaucaÎ nÀpi cÀcÀro na satyaÎ teÍu vidyate ||16-7||

असमित त जगदारनीरमं े ् । अपररसभत िकमामहतैकमं ंू ु ् ॥१६-८॥ asatyam apratiÍÊhaÎ te jagad Àhur anÁÌvaram | aparasparasaÎbhÂtaÎ kim anyat kÀmahaitukam ||16-8||

एता िमवं नाानो ऽबयःु । भवकमाणः याय जगतो ऽिहताःु ॥१६-९॥ etÀÎ dÃÍÊim avaÍÊabhya naÍÊÀtmÀno 'lpabuddhayaÏ | prabhavanty ugrakarmÀÉaÏ kÍayÀya jagato 'hitÀÏ ||16-9||

काममाि र दमानमदािताःू ं । मोहाहीासाहावतृ ऽशिचताःे ु ॥१६-१०॥ kÀmam ÀÌritya duÍpÂraÎ dambhamÀnamadÀnvitÀÏ | mohÀd gÃhÁtvÀsadgrÀhÀn pravartante 'ÌucivratÀÏ ||16-10||

िचामपिरमया च लयाामपािताःे ं ु । कामोपभोगपरमा एताविदित िनिताः ॥१६-११॥ cintÀm aparimeyÀÎ ca pralayÀntÀm upÀÌritÀÏ | kÀmopabhogaparamÀ etÀvad iti niÌcitÀÏ ||16-11||

आशापाशशतबैाः कामोधपरायणाः । ईह कामभोगाथमायनाथसचयाने े ं ् ॥१६-१२॥ ÀÌÀpÀÌaÌatair baddhÀÏ kÀmakrodhaparÀyaÉÀÏ | Áhante kÀmabhogÀrtham anyÀyenÀrthasaÎcayÀn ||16-12||

इदम मया लिमद ां मनोरथमे ् । इदमीदमिप म भिवित पनधनमे ु ् ॥१६-१३॥ idam adya mayÀ labdham idaÎ prÀpsye manoratham | idam astÁdam api me bhaviÍyati punar dhanam ||16-13||

असौ मया हतः शहिन चापरानिपु े । ईरो ऽहमह भोगी िसो ऽह बलवाखीं ं ु ॥१६-१४॥ asau mayÀ hataÏ Ìatrur haniÍye cÀparÀn api | ÁÌvaro 'ham ahaÎ bhogÁ siddho 'haÎ balavÀn sukhÁ ||16-14||

99

आो ऽिभजनवानि को ऽो ऽि सशो मया । य दाािम मोिद इानिवमोिहताःे ॥१६-१५॥ ÀËhyo 'bhijanavÀn asmi ko 'nyo 'sti sadÃÌo mayÀ | yakÍye dÀsyÀmi modiÍya ity ajÈÀnavimohitÀÏ ||16-15||

अनकिचिवाा मोहजालसमावताःे ृ । साः कामभोगष पति नरक ऽशचौे ेु ु ॥१६-१६॥ anekacittavibhrÀntÀ mohajÀlasamÀvÃtÀÏ | prasaktÀÏ kÀmabhogeÍu patanti narake 'Ìucau ||16-16||

आसभािवताः ा धनमानमदां िताः । यज नामयै दनािविधपवकमे े े ू ् ॥१६-१७॥ ÀtmasaÎbhÀvitÀÏ stabdhÀ dhanamÀnamadÀnvitÀÏ | yajante nÀmayajÈais te dambhenÀvidhipÂrvakam ||16-17||

अहकार बल दप काम ोध ंच सिताःं ं ं ं ं । मामापरदहष िषो ऽसयकाःे े ु ू ॥१६-१८॥ ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ ca saÎÌritÀÏ | mÀm ÀtmaparadeheÍu pradviÍanto 'bhyasÂyakÀÏ ||16-18||

तानह िषतः रासारष नराधमानं ंू े ु ् । िपाजमशभानासरीव योिनषु ु े ु॥१६-१९॥ tÀn ahaÎ dviÍataÏ krÂrÀn saÎsÀreÍu narÀdhamÀn | kÍipÀmy ajasram aÌubhÀn ÀsurÁÍv eva yoniÍu ||16-19||

आसर योिनमापा मढा जिन जिनु ू । मामावै कौय ततो याधमा गितमे ं ् ॥१६-२०॥ ÀsurÁÎ yonim ÀpannÀ mÂËhÀ janmani janmani | mÀm aprÀpyaiva kaunteya tato yÀnty adhamÀÎ gatim ||16-20||

ििवध ंनरकद ाे ं र नाशनमानःं । कामः ोधथा लोभादतय जते ें ् ॥१६-२१॥ trividhaÎ narakasyedaÎ dvÀraÎ nÀÌanam ÀtmanaÏ | kÀmaÏ krodhas tathÀ lobhas tasmÀd etat trayaÎ tyajet ||16-21||

100

एतिैवमः कौय तमोारिैिभनरः ु े । आचरानः यतोे याित परा गितमं ् ॥१६-२२॥ etair vimuktaÏ kaunteya tamodvÀrais tribhir naraÏ | Àcaraty ÀtmanaÏ Ìreyas tato yÀti parÀÎ gatim ||16-22||

यः शािविधम वतत कामकारतःु ृ े । न स िसिमवाोित न सख न परा गितमु ं ं ् ॥१६-२३॥ yaÏ ÌÀstravidhim utsÃjya vartate kÀmakÀrataÏ | na sa siddhim avÀpnoti na sukhaÎ na parÀÎ gatim ||16-23||

ताा माण त कायाकायवितौं ं े । ाा शािवधानो कम कतिमहाहिसं ु ॥१६-२४॥ tasmÀc chÀstraÎ pramÀÉaÎ te kÀryÀkÀryavyavasthitau | jÈÀtvÀ ÌÀstravidhÀnoktaÎ karma kartum ihÀrhasi ||16-24||

101

अजन उवाचु । य शािविधम यज यािताःे ेु ृ । तषा िना त का क समाहो रजमःे ं ृु ॥१७-१॥ arjuna uvÀca | ye ÌÀstravidhim utsÃjya yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ | teÍÀÎ niÍÊhÀ tu kÀ kÃÍÉa sattvam Àho rajas tamaÏ ||17-1||

ीभगवानवाचु । ििवधा भवित ा दिहना सा भावजाे ं । सािकी राजसी चवै तामसी चित ता णे ं ु॥१७-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | trividhÀ bhavati ÌraddhÀ dehinÀÎ sÀ svabhÀvajÀ | sÀttvikÁ rÀjasÁ caiva tÀmasÁ ceti tÀÎ ÌÃÉu ||17-2||

सानपा सव ा भवित भारतु । ामयो ऽय पषो यो यः स एव सःं ु ॥१७-३॥ sattvÀnurÂpÀ sarvasya ÌraddhÀ bhavati bhÀrata | ÌraddhÀmayo 'yaÎ puruÍo yo yacchraddhaÏ sa eva saÏ ||17-3||

यज सािका दवारािस राजसाःे े ं । ताे तूगणाा यज तामसा जनाःं े े ॥१७-४॥ yajante sÀttvikÀ devÀn yakÍarakÍÀÎsi rÀjasÀÏ | pretÀn bhÂtagaÉÀÎÌ cÀnye yajante tÀmasÀ janÀÏ ||17-4||

अशािविहत घोर त य तपो जनाःं ं े े । दाहकारसयाः कामरागबलािताःं ं ु ॥१७-५॥ aÌÀstravihitaÎ ghoraÎ tapyante ye tapo janÀÏ | dambhÀhaÎkÀrasaÎyuktÀÏ kÀmarÀgabalÀnvitÀÏ ||17-5||

कशयः शरीर भताममचतसः ूं े । मा चवैाःशरीर तािासरिनयानं ं ु ् ॥१७-६॥ karÌayantaÏ ÌarÁrasthaÎ bhÂtagrÀmam acetasaÏ | mÀÎ caivÀntaÏÌarÁrasthaÎ tÀn viddhy ÀsuraniÌcayÀn ||17-6||

102

आहारिप सव ििवधो भवित ियः । यपथा दान तषा भदिमम णं ं ंे े ु॥१७-७॥ ÀhÀras tv api sarvasya trividho bhavati priyaÏ | yajÈas tapas tathÀ dÀnaÎ teÍÀÎ bhedam imaÎ ÌÃÉu ||17-7||

आयःसबलारोयसखीितिववधनाःु ु । राः िधाः िरा ा आहाराः सािकियाः ॥१७-८॥ ÀyuÏsattvabalÀrogyasukhaprÁtivivardhanÀÏ | rasyÀÏ snigdhÀÏ sthirÀ hÃdyÀ ÀhÀrÀÏ sÀttvikapriyÀÏ ||17-8||

कलवणातीिवदािहनःु । आहारा राजसा ःखशोकामयदाःे ॥१७-९॥ kaÊvamlalavaÉÀtyuÍÉatÁkÍÉarÂkÍavidÀhinaÏ | ÀhÀrÀ rÀjasasyeÍÊÀ duÏkhaÌokÀmayapradÀÏ ||17-9||

यातयाम गतरस पित पयिषत च यतं ं ंू ु ् । उिमिप चाम भोजन तामसियमे ं ं ् ॥१७-१०॥ yÀtayÀmaÎ gatarasaÎ pÂti paryuÍitaÎ ca yat | ucchiÍÊam api cÀmedhyaÎ bhojanaÎ tÀmasapriyam ||17-10||

अफलाकाििभयो िविधो य इत े। यमवित मनः समाधाय स सािकःे े ॥१७-११॥ aphalÀkÀÇkÍibhir yajÈo vidhidÃÍÊo ya ijyate | yaÍÊavyam eveti manaÏ samÀdhÀya sa sÀttvikaÏ ||17-11||

अिभसधाय त फल दाथमिप चवै यतं ंु ् । इत भरते े त य िवि राजसमं ं ् ॥१७-१२॥ abhisaÎdhÀya tu phalaÎ dambhÀrtham api caiva yat | ijyate bharataÌreÍÊha taÎ yajÈaÎ viddhi rÀjasam ||17-12||

िविधहीनमसृा महीनमदिणमं ् । ािवरिहत य तामस पिरचतं ं ं े॥१७-१३॥ vidhihÁnam asÃÍÊÀnnaÎ mantrahÁnam adakÍiÉam | ÌraddhÀvirahitaÎ yajÈaÎ tÀmasaÎ paricakÍate ||17-13||

103

दविजगापजन शौचमाजवमे ु ू ं ् । चयमिहसा च शारीर तप उत ं ं े॥१७-१४॥ devadvijaguruprÀjÈapÂjanaÎ Ìaucam Àrjavam | brahmacaryam ahiÎsÀ ca ÌÀrÁraÎ tapa ucyate ||17-14||

अनगकर वा स ियिहत च यतु े ं ं ं ं ् । ाायासन चवै वाय तप उतं ं े॥१७-१५॥ anudvegakaraÎ vÀkyaÎ satyaÎ priyahitaÎ ca yat | svÀdhyÀyÀbhyasanaÎ caiva vÀÇmayaÎ tapa ucyate ||17-15||

मनःसादः सौ मौनमािविनहःं । भावसशििरं ु तपो मानसमते ेु ॥१७-१६॥ manaÏprasÀdaÏ saumyatvaÎ maunam ÀtmavinigrahaÏ | bhÀvasaÎÌuddhir ity etat tapo mÀnasam ucyate ||17-16||

या परया त तपििवध ंनरःैं । अफलाकाििभयैः सािक पिरचतु ं े॥१७-१७॥ ÌraddhayÀ parayÀ taptaÎ tapas tat trividhaÎ naraiÏ | aphalÀkÀÇkÍibhir yuktaiÏ sÀttvikaÎ paricakÍate ||17-17||

सारमानपजाथ तपो दन चवै यतू े ् । ियत तिदह ो राजस चलमवमे ं ं ु ् ॥१७-१८॥ satkÀramÀnapÂjÀrthaÎ tapo dambhena caiva yat | kriyate tad iha proktaÎ rÀjasaÎ calam adhruvam ||17-18||

मढाहणानो यीडया ियत तपःू े े । परोादनाथ वा तामसमदातम ु ् ॥१७-१९॥ mÂËhagrÀheÉÀtmano yat pÁËayÀ kriyate tapaÏ | parasyotsÀdanÀrthaÎ vÀ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-19||

दातिमित यान दीयत ऽनपकािरणं े ेु । दश काे े ल च पा च तान सािक तमे े ं ं ृ ् ॥१७-२०॥ dÀtavyam iti yad dÀnaÎ dÁyate 'nupakÀriÉe | deÌe kÀle ca pÀtre ca tad dÀnaÎ sÀttvikaÎ smÃtam ||17-20||

104

य पकाराथ फलमिय वा पनःु ु ु ु । दीयत च पिरि तान राजस तमे ं ं ं ृ ् ॥१७-२१॥ yat tu pratyupakÀrÀrthaÎ phalam uddiÌya vÀ punaÏ | dÁyate ca parikliÍÊaÎ tad dÀnaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||17-21||

अदशकाल यानमपा दीयते े े े। असतमवात तामसमदातमृ ं ु ् ॥१७-२२॥ adeÌakÀle yad dÀnam apÀtrebhyaÌ ca dÁyate | asatkÃtam avajÈÀtaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-22||

ओ तिदित िनदशो णििवधः तःं ृ । ाणान वदा या िविहताः पराे े ु ॥१७-२३॥ oÎ tat sad iti nirdeÌo brahmaÉas trividhaÏ smÃtaÏ | brÀhmaÉÀs tena vedÀÌ ca yajÈÀÌ ca vihitÀÏ purÀ ||17-23||

तादोिमदा ु यदानतपःियाः । वत िवधानोाः सतत वािदनाम े ं ् ॥१७-२४॥ tasmÀd om ity udÀhÃtya yajÈadÀnatapaÏkriyÀÏ | pravartante vidhÀnoktÀÏ satataÎ brahmavÀdinÀm ||17-24||

तिदनिभसधाय फल यतपःियाःं ं । दानिया िविवधाः िय मोकािे िभः ॥१७-२५॥ tad ity anabhisaÎdhÀya phalaÎ yajÈatapaÏkriyÀÏ | dÀnakriyÀÌ ca vividhÀÏ kriyante mokÍakÀÇkÍibhiÏ ||17-25||

साव साधभाव च सिदतयते े े ेु ु । श कमिण तथा सः पाथ यते े ु ॥१७-२६॥ sadbhÀve sÀdhubhÀve ca sad ity etat prayujyate | praÌaste karmaÉi tathÀ sacchabdaÏ pÀrtha yujyate ||17-26||

य तपिस दान च िितः सिदित चोते े े। कम चवै तदथय सिदवािभधीयत ं े े॥१७-२७॥ yajÈe tapasi dÀne ca sthitiÏ sad iti cocyate | karma caiva tadarthÁyaÎ sad ity evÀbhidhÁyate ||17-27||

105

अया त द तप कत च यतं ं ं ृ ं ् । असिदत पाथ न च त नो इहु े े ॥१७-२८॥ aÌraddhayÀ hutaÎ dattaÎ tapas taptaÎ kÃtaÎ ca yat | asad ity ucyate pÀrtha na ca tat pretya no iha ||17-28||

106

अजन उवाचु । सास महाबाहो तिमािम ं विदतमे ु ् । ाग च षीकश पथृिशिनषदने े ू ॥१८-१॥ arjuna uvÀca | saÎnyÀsasya mahÀbÀho tattvam icchÀmi veditum | tyÀgasya ca hÃÍÁkeÌa pÃthak keÌiniÍÂdana ||18-1||

ीभगवानवाचु । कााना कमणा ास सास कवयो िवःं ं ं ं ं । सवकमफलाग ाा ं ग िवचणाःं ॥१८-२॥ ÌrÁbhagavÀn uvÀca | kÀmyÀnÀÎ karmaÉÀÎ nyÀsaÎ saÎnyÀsaÎ kavayo viduÏ | sarvakarmaphalatyÀgaÎ prÀhus tyÀgaÎ vicakÍaÉÀÏ ||18-2||

ा दोषविदक कम ामनीिषणःं े े । यदानतपःकम न ािमित चापर े॥१८-३॥ tyÀjyaÎ doÍavad ity eke karma prÀhur manÁÍiÉaÏ | yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyam iti cÀpare ||18-3||

िनय ण म त ाग भरतसमं ु े े । ागो िह पषा ििवधः सकीिततःु ं ॥१८-४॥ niÌcayaÎ ÌÃÉu me tatra tyÀge bharatasattama | tyÀgo hi puruÍavyÀghra trividhaÏ saÎprakÁrtitaÏ ||18-4||

यदानतपःकम न ा कायमव तत ं े ् । यो दान तपवै पावनािन मनीिषणामं ् ॥१८-५॥ yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyaÎ kÀryam eva tat | yajÈo dÀnaÎ tapaÌ caiva pÀvanÀni manÁÍiÉÀm ||18-5||

एतािप त कमािण स ा फलािन चु ं । कतानीित म पाथ िनित मतममम े ं ु ् ॥१८-६॥ etÀny api tu karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ phalÀni ca | kartavyÀnÁti me pÀrtha niÌcitaÎ matam uttamam ||18-6||

107

िनयत त सासः कमणो नोपपतु ं े। मोहा पिरागामसः पिरकीिततः ॥१८-७॥ niyatasya tu saÎnyÀsaÏ karmaÉo nopapadyate | mohÀt tasya parityÀgas tÀmasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-7||

ःखिमव यम कायशभयाजते े े ् । स का राजस ाग नवै ागफल लभतृ ं ं ं े ् ॥१८-८॥ duÏkham ity eva yat karma kÀyakleÌabhayÀt tyajet | sa kÃtvÀ rÀjasaÎ tyÀgaÎ naiva tyÀgaphalaÎ labhet ||18-8||

कायिमव यम िनयत ियत ऽजन े ें ु । स ा फल चवै स ागः सािको मतःं ं ॥१८-९॥ kÀryam ity eva yat karma niyataÎ kriyate 'rjuna | saÇgaÎ tyaktvÀ phalaÎ caiva sa tyÀgaÏ sÀttviko mataÏ ||18-9||

न ेकशल कम कशल नानषतु ुं े ेु । ागी ससमािवो मधावी िछसशयःे ं ॥१८-१०॥ na dveÍÊy akuÌalaÎ karma kuÌale nÀnuÍajjate | tyÀgÁ sattvasamÀviÍÊo medhÀvÁ chinnasaÎÌayaÏ ||18-10||

न िह दहभता श कमायशषतःे ेृ ं ं ु । य कमफलागी स ागीु िभधीयत े॥१८-११॥ na hi dehabhÃtÀ ÌakyaÎ tyaktuÎ karmÀÉy aÌeÍataÏ | yas tu karmaphalatyÀgÁ sa tyÀgÁty abhidhÁyate ||18-11||

अिनिम िम च ििवध ंकमणः फलमं ं ् । भवािगना न त सािसना िचतं ं ंे ु ् ॥१८-१२॥ aniÍÊam iÍÊaÎ miÌraÎ ca trividhaÎ karmaÉaÏ phalam | bhavaty atyÀginÀÎ pretya na tu saÎnyÀsinÀÎ kva cit ||18-12||

पतैािन महाबाहो कारणािन िनबोध म े। सा कता ोािन िसय सवकमणामं ृे े े ् ॥१८-१३॥ paÈcaitÀni mahÀbÀho kÀraÉÀni nibodha me | sÀÎkhye kÃtÀnte proktÀni siddhaye sarvakarmaÉÀm ||18-13||

108

अिधान तथा कता करण च पथृिवधमं ं ् । िविवधा पथृा दवै चवैा पममे ं ् ॥१८-१४॥ adhiÍÊhÀnaÎ tathÀ kartÀ karaÉaÎ ca pÃthagvidham | vividhÀÌ ca pÃthakceÍÊÀ daivaÎ caivÀtra paÈcamam ||18-14||

शरीरवानोिभयम ारभ त नरःे । ा वा िवपरीत वा पतै त हतवःं ं े े ॥१८-१५॥ ÌarÁravÀÇmanobhir yat karma prÀrabhate naraÏ | nyÀyyaÎ vÀ viparÁtaÎ vÀ paÈcaite tasya hetavaÏ ||18-15||

तवै सित कतारमाान कवल त यःं ं ं े ु । पयकतबिा स पयित मितःृ ु ॥१८-१६॥ tatraivaÎ sati kartÀram ÀtmÀnaÎ kevalaÎ tu yaÏ | paÌyaty akÃtabuddhitvÀn na sa paÌyati durmatiÏ ||18-16||

य नाहकतो भावो बिय न िलतं ृ ु े। हािप स इमाोका हि न िनबतं े॥१८-१७॥ yasya nÀhaÎkÃto bhÀvo buddhir yasya na lipyate | hatvÀpi sa imÀÎl lokÀn na hanti na nibadhyate ||18-17||

ान य पिराता ििवधा कमचोदनां ंे । करण कम कतित ििवधः कमसहःं ं ॥१८-१८॥ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ parijÈÀtÀ trividhÀ karmacodanÀ | karaÉaÎ karma karteti trividhaÏ karmasaÎgrahaÏ ||18-18||

ान ंकम च कता च िधव गणभदतः ै ु े । ोत गणसान यथावण तािपे ेु ं ु ॥१८-१९॥ jÈÀnaÎ karma ca kartÀ ca tridhaiva guÉabhedataÏ | procyate guÉasaÎkhyÀne yathÀvac chÃÉu tÀny api ||18-19||

सवभतष यनकै भावमयमीत ू े े ेु ं । अिवभ िवभष तानं ंे ु िवि सािकम ् ॥१८-२०॥ sarvabhÂteÍu yenaikaÎ bhÀvam avyayam ÁkÍate | avibhaktaÎ vibhakteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi sÀttvikam ||18-20||

109

पथृन त यान नानाभावाथिवधाने ु ं ृ ् । वि सवष भतष तान िवि राजसमे े ंु ुू ् ॥१८-२१॥ pÃthaktvena tu yaj jÈÀnaÎ nÀnÀbhÀvÀn pÃthagvidhÀn | vetti sarveÍu bhÂteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi rÀjasam ||18-21||

य कवदकिाय समहतैकमु ृ े ु ् । अताथवद च तामसमदातम ं ु ् ॥१८-२२॥ yat tu kÃtsnavad ekasmin kÀrye saktam ahaitukam | atattvÀrthavad alpaÎ ca tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-22||

िनयत सरिहतमरागषतः कतमं ृे ् । अफलना कम यािकमते ेु ु ॥१८-२३॥ niyataÎ saÇgarahitam arÀgadveÍataÏ kÃtam | aphalaprepsunÀ karma yat tat sÀttvikam ucyate ||18-23||

य कामना कम साहकारण वा ु े ेु ं पनःु । ियत बलायास ताजसमदातमे ं ु ् ॥१८-२४॥ yat tu kÀmepsunÀ karma sÀhaÎkÀreÉa vÀ punaÏ | kriyate bahulÀyÀsaÎ tad rÀjasam udÀhÃtam ||18-24||

अनब य िहसामनप च पौषमु ं ं ं े ् । मोहादारत कम यामसमते े ु ॥१८-२५॥ anubandhaÎ kÍayaÎ hiÎsÀm anapekÍya ca pauruÍam | mohÀd Àrabhyate karma yat tat tÀmasam ucyate ||18-25||

मसो ऽनहवादी धाहसमितःु ं ृ ु । िसिसोिनिवकारः कता सािक उत े॥१८-२६॥ muktasaÇgo 'nahaÎvÀdÁ dhÃtyutsÀhasamanvitaÏ | siddhyasiddhyor nirvikÀraÏ kartÀ sÀttvika ucyate ||18-26||

रागी कमफलो िहसाको ऽशिचः े ु ं ु । हषशोकाितः कता राजसः पिरकीिततः ॥१८-२७॥ rÀgÁ karmaphalaprepsur lubdho hiÎsÀtmako 'ÌuciÏ | harÍaÌokÀnvitaÏ kartÀ rÀjasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-27||

110

अयः ाकतः ु ृ ः शठो नकैितको ऽलसःृ । िवषादी दीघसी च कता तामस उत ू े॥१८-२८॥ ayuktaÏ prÀkÃtaÏ stabdhaÏ ÌaÊho naikÃtiko 'lasaÏ | viÍÀdÁ dÁrghasÂtrÁ ca kartÀ tÀmasa ucyate ||18-28||

बभद धतवै गणतििवध ंणु ुे ृ े ं ु । ोमानमशषण पथृन धनजये े े ं ॥१८-२९॥ buddher bhedaÎ dhÃteÌ caiva guÉatas trividhaÎ ÌÃÉu | procyamÀnam aÌeÍeÉa pÃthaktvena dhanaÎjaya ||18-29||

वि च िनवि च कायाकाय भयाभयृ ं ृ ं े। ब मो च या वि बिः सा पाथ सािकीं ं े ु ॥१८-३०॥ pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca kÀryÀkÀrye bhayÀbhaye | bandhaÎ mokÍaÎ ca yÀ vetti buddhiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-30||

यया धममधम च काय चाकायमव च े । अयथावजानाित बिः सा पाथ राजसीु ॥१८-३१॥ yayÀ dharmam adharmaÎ ca kÀryaÎ cÀkÀryam eva ca | ayathÀvat prajÀnÀti buddhiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-31||

अधम धमिमित या मत तमसावता े ृ । सवाथािपरीता बिः सा पाथ तामसी ं ु ॥१८-३२॥ adharmaÎ dharmam iti yÀ manyate tamasÀvÃtÀ | sarvÀrthÀn viparÁtÀÎÌ ca buddhiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-32||

धा यया धारयत मनःाणियिृ े े याः । योगनािभचािरया धितः सा पाथ सािकीे ृ ॥१८-३३॥ dhÃtyÀ yayÀ dhÀrayate manaÏprÀÉendriyakriyÀÏ | yogenÀvyabhicÀriÉyÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-33||

यया त धमकामाथाा धारयत ऽजनु ु ृ े । सन फलाकाी धितः सा पाथ राजसीे ृ ॥१८-३४॥ yayÀ tu dharmakÀmÀrthÀn dhÃtyÀ dhÀrayate 'rjuna | prasaÇgena phalÀkÀÇkÍÁ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-34||

111

यया भय शोक िवषाद मदमव चं ं ं ं े । न िवमित मधा धितः सा पाथ तामसीु ृ ॥१८-३५॥ yayÀ svapnaÎ bhayaÎ ÌokaÎ viÍÀdaÎ madam eva ca | na vimuÈcati durmedhÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-35||

सख िदान ििवध ंण म भरतषभु ं ु े । अासामत य ःखा च िनगिते ं ॥१८-३६॥ sukhaÎ tv idÀnÁÎ trividhaÎ ÌÃÉu me bharatarÍabha | abhyÀsÀd ramate yatra duÏkhÀntaÎ ca nigacchati ||18-36||

यद िवषिमव पिरणाम ऽमतृोपममे े ् । तख सािक ोमाबिसादजमु ं ं ु ् ॥१८-३७॥ yat tadagre viÍam iva pariÉÀme 'mÃtopamam | tat sukhaÎ sÀttvikaÎ proktam ÀtmabuddhiprasÀdajam ||18-37||

िवषयियसयोगाद ऽमतृोपममे ें ् । पिरणाम िवषिमव ते खु राजस तमं ं ृ ् ॥१८-३८॥ viÍayendriyasaÎyogÀd yat tadagre 'mÃtopamam | pariÉÀme viÍam iva tat sukhaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||18-38||

यद चानब च सख मोहनमानःे ेु ु ं । िनालमादो तामसमदातमं ु ् ॥१८-३९॥ yad agre cÀnubandhe ca sukhaÎ mohanam ÀtmanaÏ | nidrÀlasyapramÀdotthaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-39||

न तदि पिृथा वा िदिव दवष वा पनःं े े ु ु । स कितजमै यदिभः ाििभगणःैं ृ ंु े ु ॥१८-४०॥ na tad asti pÃthivyÀÎ vÀ divi deveÍu vÀ punaÏ | sattvaÎ prakÃtijair muktaÎ yad ebhiÏ syÀt tribhir guÉaiÏ ||18-40||

ाणियिवशा शाणा च परतपं ं ंू । कमािण िवभािन भावभवगैणःै ु ॥१८-४१॥ brÀhmaÉakÍatriyaviÌÀÎ ÌÂdrÀÉÀÎ ca paraÎtapa | karmÀÉi pravibhaktÀni svabhÀvaprabhavair guÉaiÏ ||18-41||

112

शमो दमपः शौच ािराजं वमव चे । ान िवानमाि कम भावजमं ं ् ॥१८-४२॥ Ìamo damas tapaÏ ÌaucaÎ kÍÀntir Àrjavam eva ca | jÈÀnaÎ vijÈÀnam ÀstikyaÎ brahmakarma svabhÀvajam ||18-42||

शौय तजो धितदा य चापलायनम े ृ े ं ु ् । दानमीरभाव कम भावज म ् ॥१८-४३॥ ÌauryaÎ tejo dhÃtir dÀkÍyaÎ yuddhe cÀpy apalÀyanam | dÀnam ÁÌvarabhÀvaÌ ca kÍatrakarma svabhÀvajam ||18-43||

किषगोरवािण वैयकम भावजमृ ं ् । पिरचयाक कम शािप भावजम ं ू ् ॥१८-४४॥ kÃÍigorakÍyavÀÉijyaÎ vaiÌyakarma svabhÀvajam | paricaryÀtmakaÎ karma ÌÂdrasyÀpi svabhÀvajam ||18-44||

कमयिभरतः सिसि लभत नरःे े े ं ं । कमिनरतः िसि यथा िवित तण ं ु॥१८-४५॥ sve sve karmaÉy abhirataÏ saÎsiddhiÎ labhate naraÏ | svakarmanirataÏ siddhiÎ yathÀ vindati tac chÃÉu ||18-45||

यतः विभताना यन सविमद ततमृ ं ंू े ् । कमणा तम िसि िवित मानवः ं ॥१८-४६॥ yataÏ pravÃttir bhÂtÀnÀÎ yena sarvam idaÎ tatam | svakarmaÉÀ tam abhyarcya siddhiÎ vindati mÀnavaÏ ||18-46||

याधम िवगणः परधमानिे ु ु तात ् । भाविनयत कम कवाोित िकिषमं ु ् ॥१८-४७॥ ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt | svabhÀvaniyataÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||18-47||

सहज कम कौय सदोषमिप न जतं े े ् । सवारा िह दोषण धमनाििरवावताः े ेू ृ ॥१८-४८॥ sahajaÎ karma kaunteya sadoÍam api na tyajet | sarvÀrambhÀ hi doÍeÉa dhÂmenÀgnir ivÀvÃtÀÏ ||18-48||

113

असबिः सव िजताा िवगतहृःु । नैिसि परमा सासनािधगित ं ं ं े ॥१८-४९॥ asaktabuddhiÏ sarvatra jitÀtmÀ vigataspÃhaÏ | naiÍkarmyasiddhiÎ paramÀÎ saÎnyÀsenÀdhigacchati ||18-49||

िसि ाो यथा तथाोित िनबोध मं े। समासनवै कौय िना ान या पराे े ॥१८-५०॥ siddhiÎ prÀpto yathÀ brahma tathÀpnoti nibodha me | samÀsenaiva kaunteya niÍÊhÀ jÈÀnasya yÀ parÀ ||18-50||

बाु िवशया यो धाान िनय चु ु ृ ं । शादीिषयाा रागषौ द चं े ु ॥१८-५१॥ buddhyÀ viÌuddhayÀ yukto dhÃtyÀtmÀnaÎ niyamya ca | ÌabdÀdÁn viÍayÀÎs tyaktvÀ rÀgadveÍau vyudasya ca ||18-51||

िविवसवी लाशी यतवाायमानसःे । ानयोगपरो िन वरैाय समपाितःं ं ु ॥१८-५२॥ viviktasevÁ laghvÀÌÁ yatavÀkkÀyamÀnasaÏ | dhyÀnayogaparo nityaÎ vairÀgyaÎ samupÀÌritaÏ ||18-52||

अहकार बल दप काम ोध ंपिरहमं ं ं ं ् । िवम िनममः शाो भयाय कतु ू े॥१८-५३॥ ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ parigraham | vimucya nirmamaÏ ÌÀnto brahmabhÂyÀya kalpate ||18-53||

भतः साा न शोचित न काितू । समः सवष भतष मि लभत पराम ंु ुू े े ् ॥१८-५४॥ brahmabhÂtaÏ prasannÀtmÀ na Ìocati na kÀÇkÍati | samaÏ sarveÍu bhÂteÍu madbhaktiÎ labhate parÀm ||18-54||

भा मामिभजानाित यावााि ततः । ततो मा ततो ाा िवशत तदनरमं े ् ॥१८-५५॥ bhaktyÀ mÀm abhijÀnÀti yÀvÀn yaÌ cÀsmi tattvataÏ | tato mÀÎ tattvato jÈÀtvÀ viÌate tadanantaram ||18-55||

114

सवकमायिप सदा कवाणो मपायःु । मसादादवाोित शात पदमयमं ् ॥१८-५६॥ sarvakarmÀÉy api sadÀ kurvÀÉo madvyapÀÌrayaÏ | matprasÀdÀd avÀpnoti ÌÀÌvataÎ padam avyayam ||18-56||

चतसा सवकमािण मिय स मरःे ं । बियोगमपाि मिः सतत भवु ु ं ॥१८-५७॥ cetasÀ sarvakarmÀÉi mayi saÎnyasya matparaÏ | buddhiyogam upÀÌritya maccittaÏ satataÎ bhava ||18-57||

मिः सवगािण मसादािरिस । अथ चमहकारा ोिस िवनिसे ं ॥१८-५८॥ maccittaÏ sarvadurgÀÉi matprasÀdÀt tariÍyasi | atha cet tvam ahaÎkÀrÀn na ÌroÍyasi vinaÇkÍyasi ||18-58||

यदहकारमाि न यो इित मसं े। िमषै वसाय किता िनयोिते ृ ं ॥१८-५९॥ yad ahaÎkÀram ÀÌritya na yotsya iti manyase | mithyaiÍa vyavasÀyas te prakÃtis tvÀÎ niyokÍyati ||18-59||

भावजन कौय िनबः न कमणाे े े । कत निस योहािरवशो ऽिप ततु े ् ॥१८-६०॥ svabhÀvajena kaunteya nibaddhaÏ svena karmaÉÀ | kartuÎ necchasi yan mohÀt kariÍyasy avaÌo 'pi tat ||18-60||

ईरः सवभताना श ऽजन ितित ू ं े े ु । ामयवभतािन याढािन मायया ू ॥१८-६१॥ ÁÌvaraÏ sarvabhÂtÀnÀÎ hÃddeÌe 'rjuna tiÍÊhati | bhrÀmayan sarvabhÂtÀni yantrÀrÂËhÀni mÀyayÀ ||18-61||

तमव शरण ग सवभावन भारते ें । तसादारा शाि ान ािस शातमं ं ं ् ॥१८-६२॥ tam eva ÌaraÉaÎ gaccha sarvabhÀvena bhÀrata | tatprasÀdÀt parÀÎ ÌÀntiÎ sthÀnaÎ prÀpsyasi ÌÀÌvatam ||18-62||

115

इित त ानमाात गातर मयाे ं ंु ु । िवमृयतैदशषण यथिस तथा के े े ु ॥१८-६३॥ iti te jÈÀnam ÀkhyÀtaÎ guhyÀd guhyataraÎ mayÀ | vimÃÌyaitad aÌeÍeÉa yathecchasi tathÀ kuru ||18-63||

सवगतम भयः ण म परम वचः ूु ं ंु े । इो ऽिस म ढिमित ततो वािम त िहतमे े ् ॥१८-६४॥ sarvaguhyatamaÎ bhÂyaÏ ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ | iÍÊo 'si me dÃËham iti tato vakÍyÀmi te hitam ||18-64||

मना भव मो माजी मा नमं ु । मामवैिस स त ितजान ियो ऽिस मे े े ें ॥१८-६५॥ manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru | mÀm evaiÍyasi satyaÎ te pratijÀne priyo 'si me ||18-65||

सवधमािर मामक शरण ज े ं ं । अह ा सवपापो मोियािम मा शचःं े ु ॥१८-६६॥ sarvadharmÀn parityajya mÀm ekaÎ ÌaraÉaÎ vraja | ahaÎ tvÀ sarvapÀpebhyo mokÍayiÍyÀmi mÀ ÌucaÏ ||18-66||

इद त नातपाय नाभाय कदा चनं े । न चाशषव वा न च मा यो ऽसयितु ू ूे ं ं ॥१८-६७॥ idaÎ te nÀtapaskÀya nÀbhaktÀya kadÀ cana | na cÀÌuÌrÂÍave vÀcyaÎ na ca mÀÎ yo 'bhyasÂyati ||18-67||

य इद परम ग मिभधाितं ं ंु े । भि मिय परा का मामवैसशयःं ं ृ ंे ॥१८-६८॥ ya idaÎ paramaÎ guhyaÎ madbhakteÍv abhidhÀsyati | bhaktiÎ mayi parÀÎ kÃtvÀ mÀm evaiÍyaty asaÎÌayaÏ ||18-68||

न च तानुष कि ियकमःे ेु ृ । भिवता न च म तादः ियतरो भिवे ु ॥१८-६९॥ na ca tasmÀn manuÍyeÍu kaÌ cin me priyakÃttamaÏ | bhavitÀ na ca me tasmÀd anyaÏ priyataro bhuvi ||18-69||

116

अत च य इम ध सवादमावयोःे े ं ं । ानयन तनाहिमः ािमे े ित म मितःे ॥१८-७०॥ adhyeÍyate ca ya imaÎ dharmyaÎ saÎvÀdam ÀvayoÏ | jÈÀnayajÈena tenÀham iÍÊaÏ syÀm iti me matiÏ ||18-70||

ावाननसय णयादिप यो नरःू ु । सो ऽिप मः शभाोकाायायकमणामु ु ुं ु ् ॥१८-७१॥ ÌraddhÀvÀn anasÂyaÌ ca ÌÃÉuyÀd api yo naraÏ | so 'pi muktaÏ ÌubhÀÎl lokÀn prÀpnuyÀt puÉyakarmaÉÀm ||18-71||

किदतत पाथ यकैाण चतसाे े ेु ं । किदानसमोहः न धनजयं ंे ॥१८-७२॥ kaccid etac chrutaÎ pÀrtha tvayaikÀgreÉa cetasÀ | kaccid ajÈÀnasaÎmohaÏ pranaÍÊas te dhanaÎjaya ||18-72||

अजन उवाचु । नो मोहः ितला सादायातृ ु । ितो ऽि गतसदहः किर वचन तवं ंे े ॥१८-७३॥ arjuna uvÀca | naÍÊo mohaÏ smÃtir labdhÀ tvatprasÀdÀn mayÀcyuta | sthito 'smi gatasaÎdehaÏ kariÍye vacanaÎ tava ||18-73||

सजयं उवाच । इह वासदव पाथ च महानःं ु े । सवादिमममौषमत रोमहषणमं ंु ् ॥१८-७४॥ saÎjaya uvÀca | ity ahaÎ vÀsudevasya pÀrthasya ca mahÀtmanaÏ | saÎvÀdam imam aÌrauÍam adbhutaÎ romaharÍaÉam ||18-74||

ाससादातवानतमह परमु े ु ं ् । योग ंयोगरााााथयतः यमे ृ ् ॥१८-७५॥ vyÀsaprasÀdÀc chrutavÀn etad guhyam ahaÎ param | yogaÎ yogeÌvarÀt kÃÍÉÀt sÀkÍÀt kathayataÏ svayam ||18-75||

117

राज स सवादिमममतमं ं ंृ ृ ु ् । कशवाजनयोः पय ािम च ममःे ु ु ु ु ं ॥१८-७६॥ rÀjan saÎsmÃtya saÎsmÃtya saÎvÀdam imam adbhutam | keÌavÀrjunayoÏ puÉyaÎ hÃÍyÀmi ca muhur muhuÏ ||18-76||

त स स पमत हरःं ं ंृ ृ ु े । िवयो म महााजािम च पनः पनःे ु ु ॥१८-७७॥ tac ca saÎsmÃtya saÎsmÃtya rÂpam atyadbhutaÎ hareÏ | vismayo me mahÀn rÀjan hÃÍyÀmi ca punaÏ punaÏ ||18-77||

य योगरः को य पाथ धनधरःे ृ ु । त ीिवजयो भितवा नीितमितमम ू ु ॥१८-७८॥ yatra yogeÌvaraÏ kÃÍÉo yatra pÀrtho dhanurdharaÏ | tatra ÌrÁr vijayo bhÂtir dhruvÀ nÁtir matir mama ||18-78|| To search for diacritics, press ALT key and enter 0 + code on numerical keypad, e.g. to search for À, press ALT key, keep it pressed, and enter 0192 on num pad.

192 193 194 195 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207

À Á Â Ã Å Æ Ç È É Ê Ë Ì Í Î Ï

The Devanagari text was typeset in 24 point "Sanskrit 2003" on 32 point body.

http://www.sanskritweb.de