bharatiya sanskriti mai jain dharma ka yogdan · sv‹ da‹ hiralal jen ke xae\pu`r car waØ`...

500
wartIy sHSkËit wartIy sHSkËit wartIy sHSkËit wartIy sHSkËit wartIy sHSkËit meH meH meH meH meH jEn \mR ka yogdan jEn \mR ka yogdan jEn \mR ka yogdan jEn \mR ka yogdan jEn \mR ka yogdan Dae 0 hIralal jEn Ýkaxk m|yÝdex xasn saihTy pirØdŸ wopal

Upload: others

Post on 09-Aug-2020

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

����

����

wartIy sHSkËitwartIy sHSkËitwartIy sHSkËitwartIy sHSkËitwartIy sHSkËitmeHmeHmeHmeHmeH

jEn \mR ka yogdanjEn \mR ka yogdanjEn \mR ka yogdanjEn \mR ka yogdanjEn \mR ka yogdan

Dae0 hIralal jEn

Ýkaxk

m|yÝdex xasn saihTy pirØdŸwopal

Page 2: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

wartIy sHSkËit meH jEn \mR ka yogdan

Ýkaxk:m|yÝdex xasn saihTy pirØdŸ, wopal

Ý=m sHSkr`: 1962

punR muã`: 1975

muãk:ivjy iÝN!sR24, nmkm~DI, _ßjEnfon: 480

Laser Type Setting by :InfosoftInfosoftInfosoftInfosoftInfosoft

708, Star Chambers, Harihar Chowk,Rajkot 360 001, Gujarat. (INDIA)

PH: +91 + 281 + 2571286Website: http://www.abcinfy.com

Page 3: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝkaxkIy

raßy kI saihiTyk ÝitwaAoH ko ÝoTsaiht AaEr sMmaint krne ke_deŸXy se xasn äara vØR 1954 meH m‹Ý ‹ xasn saihTy pirØdŸ kI S=apnakI g{ =I ƒ Apne _dŸdeXy kI pUitR ke ilye saihiTyk ivØyaÇ pr iliqtrcnaAaÇ ko purSkËt krna, lbŸ\-Ýit¤ iväanoH ke VyaQyanoH ka Aayojnkr _NheH puStkakar Ýkaixt krna t=a ANy AnuplB\ kËityoH koÝkaixt krna Aaid pirØdŸ ke Apne inyimt kayRklap hÕ. saihiTykrcnaAaÇ ke Ýkaxn kayRkÊm ke ANtgRt pirØdŸ Ab tk ba{s mhTvpU`Rg‡N=aÇ ka Ýkaxn kr cukI hE, ijsmeH, ;wartIy sHSkËit jEn\mR meH kayogdan' (Sv‹ Da‹ hIralal jEn) ;shj sa\naÇ, (Da‹hjarI ÝsadiävedI) ;pai`in pircy' (Da‹ vasudevxr` _pa|yay), ;klcurI nrexAaEr _ska kal' (Da‹ va‹ iv‹ imraxI), wart meH AayR AaEr AnayR (Da‹sunIitkÖmar ca!ußyaR), ;kla ke Ýa` buâ' (]I jgdIx cNã) ;na!Ÿykla mImaHsa' (Da‹ xe@ goivNddas), ;wartIy dxRnaÇ ka smNvy' (Da‹AaidTyna= Ja), ;m|ykalIn ihNdI saihTy AaEr tulsIdas' (Da‹wagIr= im]), ;AnuÚup' (pH‹ sUyRnaray` Vyas kI Ýitini\ rcnaOH),;]I ramanujlal ]IvaStv kI Ýitini\ rcnaAaÇ ka sHkln' (sHpadn¸]I hirxHkr prsa{) ;rIva¥ raßy ka [ithas' (]I ram Pyare AiGnhoZI),;inrHjnI sMÝday ke ihNdI kiv' (Da‹ saivZI xuÉl), ;m‹ Ý‹ kesHgIt&' (]I Pyarelal ]Imal), Aaid g‡N= _LleqnIy hÕ.

òwartIy sHSkËit meH jEn \mR ka yogdan' pirØdŸ ke Ýkaxn kayRkÊmkI 9 vÄ weH! =I. [smeH sHSkËt palI v ÝakËt saihTy ke Ai\karI iväan

Page 4: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mRse sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla AaEricZkla pr ivStar se Ýkax Dala gya hE. Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke [nVyaQyanaÇ ka Aayojn pirØdŸ äara macR 1960 meH wopal meH Aayoijtikya gya =a ƒ Da‹ jEn ne hI puStk ke $p meH Ýkaixt krne ke _dŸdeXy seApne mUl waØ` meH AavXyk pirvtRn-pirvâHn ikye =e AaEr g‡N= kokÊmbâ kr [se _pyogI t=a rock bnaya =a taik puStk samaNy pa@koHke Aitir› ivØy ke xo\ktaR iväanoH ko nyI samg‡I _plB\ kra ske ƒ

As [s g‡N= ka punmuRã` ÝStut hE. puStk ka phla sHSkr` bhutphle hI smaº ho cuka =a leikn [skI maHg inrHtr bnI hu{ =I ƒ k{kar`oH se [ske punRÝkaxn meH ivlMb ho rha =a. ivgt idnoH raßy StrIywgvan mhavIr kI 2500 vÄ pirinvaR` mhoTsv simit ne [ske punmuRã`ke ilye pirØdŸ ko Anudan SvIkËt ikya hE. flSv$p pirØdŸ [skapunRÝkaxn [sI pu~y vØR meH kr rhI hE.

Aaxa hE phele kI trh pa@kaÇ AaEr iväanoH äara [s puStk ka smuictAadr ikya javega.

idnaHk 28-2-75

sicv,m‹ Ý‹ xasn saihTy pirØdŸ

wopal

Page 5: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aamuq

m|yÝdex xasn saihTy pirØdŸ ke AamNZ` ko SvIkar kr mÕnewopal meH idnaHk 7, 8, 9, AaEr 10 macR 1960 ko kÊmx: car VyaQyan;wartIy sHSkËit meH jEn \mR ka yogdan' ivØy pr idye. caraÇ VyaQyanaÇke _pivØy =e jEn [ithas, jEn saihTy, jEn dxRn, AaEr jEn kla [nVyaQyanaÇ kI A|yÙta kÊmx: m|yÝdex ke muQymHiZ Da‹ kElaxna=ka!jU, m‹ Ý‹ iv\an swa ke A|yÙ pH. kÖHjIlal dube, m‹ Ý ‹ ke iv¿ mNZI]I im]Ilal gHgval AaEr m‹ Ý ‹ ke ixÙa mNZI Da‹ xHkrdyal xmaR äarakI g[ =I. ye car VyaQyan ÝStut g‡N= meH Ýkaixt ho rhe hÕ.

pa@k deqeHge ik _Ét carÇ ivØyoH ke VyaQyan Apne _s $p meH nhÄhE, ijnmeH ve AaEstn Ok-Ok \H!e mHe mHc pr p#e ya bole ja ske hoH ƒ ivØykI rockta AaEr _ske mhTv ko deqte huO _Ét pirØdŸ ke Ai\kairyoH,AaEr ivxeØt: m|yÝdex ke ixÙamNZI Da‹ xHkrdyal xmaR, ijNhoHne AiNtmVyaQyan kI A|yÙta kI =I, ka Anuro\ huAa ik ivØy ko AaEr Ai\kpLlivt krke Oese Ok g‡N= ke Ýkaxn yoGy bna idya jay, jo iv>a=±yaÇv jnsa\ar` OvH iväanoH ko y=oict maZa meH pyaRPt jankarI de ske.tdnusar yh g‡N= _n VyaQyanoH ka ivSt<t $p hE. jEn [ithas AaErdxRn pr Anek g‡N= v leq inkl cuke hÕ. ikNtu jEn saihTy AaEr kla prAwI wI bhut kuK khe jane ka Avkax hE. [silye [n do ivØyoH kaApeÙakËt ivxeØ ivStar ikya gya hE ƒ g‡N=-sUic AaEr xBd-sUic ivxeØA|yetaAoH ke ilye lawdayk hogI. Aaxa hE, yh Ýyas _pyogI isâhoga.

ANt meH mE m|yÝdex xasn saihTy pirØdŸ ka bhut kËt& hUHÛ, ijskIÝer`a se mÕ yh saihTy-seva krne ke ilye _>t huAa ƒ

hIralal jEn

Page 6: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivØy sUic

1. jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas p<¤ 1-46jEn \mR kI raÚ^Iy wUimka-1, _dar nIit ka sEâaiNtk Aa\ar-5

ÝacIn [ithas-9, Aaid tI=Åkr AaEr vatrxna muin-11, tI=Åkrneimna=-20, tI=Åkr paXvRna=-21, tI=Åkr v\Rman mhavIr-22,mhavIr kI sH\ VyvS=a AaEr _pdex-24, mhavIr invaR kal-25 gaEtm-kexI-sHvad-26 XvetaMbr sMÝday ke g`wed-28, ÝacIn Oeithaiskkalg`na-30, sat inNhv v idgMbr-XvetaMbr sMÝday-31, idgMbrAaMnay meH g`wed-32, pUvR v _¿r wart meH \aimRk Ýsar ka [ithas-33, diÙ` wart v lHka meH jEn \mR t=a rajvHxoH se sMbN\-36, kdMbrajvHx-37, gHg rajvHx-38, raÚ^k×! rajvHx-39, caluÉy AaEr hoyslrajvHx-40, ANy rajvHx-41, gujrat kai@yavaD meH jEn \mR-42, jEnsHF meH _¿rkalIn pH=wed-45 ƒ

2‹ jEn saihTy p<¤ 49-211saihTy ka ãVyaTmk AaEr wavaTmk Sv$p-49, mhavIr se pUvR ka

saihTy-51, AHg-ÝivÚ v AHg baæ saihTy-53, A\Rmag\I jEnagm-55, A\Rmag\I waØa-70, sUZ ya sUÉt-71, AagmoH ka !Ika saihTy-72, xaErsenI jEnagm-73, Ø!ŸqHDagm !Ika-75 xaErsenI Aagm kI waØa-76, neimcNd kI rcnaOH-79, kÖNdkÖNd ke g‡N=-83 ãVyanuyog ivØyksHSkËt rcnaOH-86, Nyay ivØyk ÝakËt jEn saihTy-87, Nyay ivØyksHSkËt jEn saihTy-88, kr`anuyog saihTy-94, cr`anuyog saihTy99, muin Aacar ÝakËt-99, muinAacar-sHSkËt-109, ]avkacar-

Page 7: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝakËt-110, ]avkacar-sHSkËt-114, |yan v yog ÝakËt-116, |yanv yog-Apw‡Hx-119, |yan v yog-sHSkËt -120, StoZ saihTy-124,Ý=manuyog ÝakËtpura`-129, ÝakËt meH tI=Åkr cirZ-136, ÝakËt meHivxeØ k=ag‡N= p>aTmk-137, ÝakËt k=aOH-g> p>aTmk 145, ÝakËtk=akoØ-151, Apw‡Hx waØa ka ivkas-153, Apw‡Hx pura`-155,Apw‡Hx meH tI=Åkr-cirZ-159, Apw‡Hx cirZ kaVy-160, Apw‡Hxl\uk=aOH-165, Ý=manuyog-sHSkËt-pura`-166, tI=Åkr cirZ-171,ANy cirZ-173, k=ank-177, na!k-181, saihTy xaÏ-183,Vyakr`-ÝakËt 183, Vyakr`-sHSkËt-187, KHd xaÏÝakËt-194,KHd xaÏ sHSkËt-197, kox-ÝakËt-198, kox sHSkËt-201,A\Rmag\I ÝakËt Avtr`-203, xaErsenI ÝakËt Avtr`-205, mharaÚ^IÝakËt Avtr`-207, Apw‡Hx Avtr`-209 ƒ

3. jEn dxRn p<¤ 215-279tÀv&an-216 jIv tÀv-216, jEn dxRn meH jIv-tÀv-218,

AjIv tÀv-221, \mR-ãVy-221, A\mR-ãVy-222, Aakax ãVy-222, kal-ãVy-222, ãVyoH ke samaNy lÙ`-223, Aas™v-tÀv-224, bN\ tÀv-225, kmRÝkËitya¥ &anavr` kmR-227, dxRnavr`kmR-227, mohnIy kmR-227, ANtray kmR-229, vednIy kmR-229, AayukmR-230, goZ kmR-230, nam kmR-230, ÝkËit bN\ ke kar`-233,iS=it bN\-235, Anuwag bN\-236, Ýdex bN\-237, kmR isâaHtkI ivxeØta-238, jIv AaEr kmRbN\ said hÕ ya Anaid-239, car puÌØa=R240, moÙ sCca suq 241, moÙ ka magR-242, sMyG£iÚ-im+ya£iÚpuÌØ-243, sMyG&an-244, mit&an 245, ]ut&an 246, Avi\&an-246, mn:pyRy&an-247, kevl&an-247, &an ke sa\n-248, Ýma`v ny-248, AnekaNt Svaäad-249, ny-250, ãVyai=Rk-pyaRyai=Rkny-252, car inÙep-253, sMykè cairZ-254, AihHsa-255, ]avk\mR-256, AihHsa`u-v‡t-257, AihHsa`uv‡t ke Aitcar-259,sTya uv‡t-v _ske Aitcar-259, ASteya uv‡t v _ske Aitcar-260,b‡ïcyaR`uv‡t v _ske Aitcar-260, Apirg‡ha`uv‡t v _ske Aitcar-261, mEZI Aaid car wavnaOH-262, tIn gu`v‡t-262, car ixÙav‡t-263, sLleqna-263, ]avk kI Gyarh ÝitmaOH-264, muin\mR 266,

(KhŸ)

Page 8: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

22 pirØh-267, 10 \mR-269, 12 AnuÝeÙaOH-270, guiºyaH-271, 6Ýkar ka baæ tp-272, 6 Ýkar ka AaWyNtr tp-272, |yan (AatRAaEr raEã) -273, \mR |yan-273, xuÉl |yan-274, gu`S=an v moÙ-274, _pxm v Ùpk ]ei`ya¥-277 ƒ

4‹ jEn kla p<Ú 281-374jIvn AaEr kla-282, jEn \mR AaEr kla-284, kla ke wedÝwed-

285, vaStukla meH jEn inimRityaÇ ke AadxR-293, meÌ kI rcna 294,nHdIXvr äIp kI rcna-295, smvsr` rcna-296, manStMw-297,cETyv<Ù v StUp-298, ]I m~Dp-298, gH\ku!I-299, ngrivNyas-299, cETy rcna-301, jEn cETy v StUp-302, m=ura ka StUp-304,

jEn gufaOH-brabr phaDI-307, nagajuRnI phaDI-308, _dyigirq~Digir-309, pwosa-310, jUnag#-311, ividxa-312, ]v`bel-gola-312, _Smanabad-terapur-313, is¿þvasl-314, badamI-315, Oehol-315, Olora-316, diÙ` Zavnkor-317, AHka{-tHka{-318, Gvailyr-318,

jEn miNdr - inmaR` kI xEilya¥-319, isâÙeZ-320, Oehol kameFu!I miNdr-322, nagr, ãaivD AaEr kesr xEilya¥-323, pÎdkl AaErhu¥vc ke miNdr-324, tI=RhiLl AaEr lku¥DI ke miNdr-325, ijnna=purAaEr hlevID ke miNdr-325, diÙ` mHe ãaivD xElI ke ANy jEn miNdr-326, phaDpur ka mhaivhar-327, devg#-329, qjuraho-331,Gyarspur ka jEn m~Dp-332, sonaigir AaEr mu›aigir-332, kÖHDlpurAaEr én-333, bDlI ka StMwq~D-334, v\Rmanpur bdnavr kaxaiNtna= miNdr-334, Aoisya-335, sadDI ka naElqa miNdr-335,AabU-delvaDa-336, ra`kpur ka ctumuRqI miNdr-336, ic¿aED ka kIitRStMw-340, xZuHjy-340, igrnar-341, jEn miNdroH ke wGnavxeØ-342, lHka ke ing‡Å=oH ke devkÖl-343, java ka b‡Mbn miNdr puÛHj-343

jEn mUitRkla- Ait Ýaicn jEn mUitRyaH-344, kÖØa`kalIn jEnmUitRya¥, 345, kÖK mUitRyaÇ ka pircy-346, guPtkalIn jEn mUitRya¥-346, tI=Åkr mUitRyaÇ ke icNh 351, \atu kI mUitRya¥ 353, bahubil kImUitRya¥-354, ckÊeXvrI pdŸmavtI Aaid yiÙyaÇ kI mUitRyaÛH 356, AiMbkadevI kI mUitR-357, srSvtI kI mUitR-359, ACyuta ya ACKuPta devI kI

(sat)

Page 9: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mUitR-361, nEgmex (nEmex) kI mUitR-361jEn icZkla- icZkla ke Ýaicn _Lleq-363, iwi¿ icZ 355,

taD³pZIy icZ-367 kagj pr icZ 372 ka¤ icZ-374, vÏ pricZkarI-375 ƒ

_psHhar p<¤ 377-378

Page 10: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

icZsUcI 379-400ixvyxaka StUpvala Aayagp! m=ura-379, m=ura ka ijnmUitR

yu› Aayag p!-380, ranI guMfa-_dyigir-381, _dyigir kI ranIguMfa ke tor` äar pr iZrTn v Axok v<Ù-381, ranI guMfa ka iwi¿icZ-382, terapur kI Ý\an gufa ke StMwoH kI icZkarI-382, terapurkI Ý\an gufa ke iwi¿ icZ-383, terapur kI tIsrI gufa ka ivNyas vStMw-383, Olora kI [Nãswa kI éprI mHijl-384, lkÖHDI ka jEnmiNdr-385, qjuraho ke jEn miNdrÇ ka samUihk-£Xy-385, qjurahoke paXvRna= miNdr ke iwi¿ icZ-386, sonigir ke jEn miNdraÇ ka samUihk£Xy-387, AabU ke jEn miNdroH ke Kt kI karIgrI-387, ra`kpur kajEn miNdr-388, ic¿aED ka jEn kIitR StMw-389, xZÛuHjy ke jEnmiNdraÇ ka samUihk £Xy-389, lohanIpur kI mStk hIn ijn mUitR-390, isHFFa!I kI mStk hIn nGn mUitR-390, isH\Fa!I kI iZ]<Hg yuÉt|yanS= mUitR-391, %Øw kI qDŸgasn \atu Ýitma, caEsa-391, terapurgufa ke pdŸmasn paXvRna=-392, terapur gufa ke qDŸgasn paXvRna=-392, paXvRna= kI pdŸmasn mUitR _dyigir ividxa-393, devg# kI tInpdŸmasn ijn ÝitmaOH-393-394, devg#³ kI qDŸgasn ijn Ýitma-395, jIvNt SvamI kI \atu Ýitma Aako!-395, ]v`belgola kegoMm!eXvr bahubil-396, bahubil kI \atu Ýitma-397, devg#³ kI yuglÝitma-398, cNãpur kI yugl Ýitma-398, mUDibãI ke isâaNt g‡N=oHke taD³pZIy icZ-399, supasgah ciry ka kagd icZ-400.

g‡H=-sUcI 401-426xBd sUcI 427-490

-------------------------------------------------------------------------------------

Page 11: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyanH-1jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

jEn \mR kI raÚ^Iy wUimka-[s xasn saihTy pirØdŸ kI Aaer se jb muJe [n VyaQyanaÇ ke ilye

AamHZ` imla AaEr tTsHbH\I ivØy ke cunav ka war wI muJhI pr Dalagya tb mÕ kÖK AsmHjs meH pDa. Aapko ividt hI hoga ik AwI kÖK vØRpUvR ibhar raßy xasn kI Aaer se Ok iv>apI@ S=apna kI g{ hE ijska_deŸXy hE ÝakËt jEn tÀv&an t=a AihHsa ivØyk Snatko¿r A|yyn vAnusH\an ƒ [s iv>apI@ ke sHcalk ka pd muJe Ýdan ikya gya hE ƒ [sbat pr muJ se Anek Aaer se ÝXn ikya gya hE ik ibhar srkar ne yh kayRÉyoH AaEr kEse ikya? _nke [s ÝXn kI p<¤wUim yh hE ik SvtHZ wart kIraÚ^Iy nIit svR=a \mR inrpeÙ iniXct ho cukI hE, AaEr tdŸnusar sHiv\anmeH sb Ýkar ke \aimRk, saMÝdaiyk, jatIy Aaid pÙpataÇ ka inØe\ikya gya hE. AtOv [s pu¤wUim pr _› ÝXn ka _@na Svawaivk hI hE.[s ÝXn ka srl _¿r merI Aaer se yhI idya jata hE ik ibhar srkar kekevl [s jEn iv>apI@ kI hI S=apna nhÄ kI hE, ikHtu _ske äara sHSkËtv vEidk sHSkËit ke A|yyn v AnusH\an ke ilye imi=la iv>apI@, OvHpail v baEâ tÀv&an ke ilye nv nalHda mhaibhar kI wI S=apna kI g{hE ƒ [s Ýkar ka Ok sHS=an p!na meH ArbI farsI waØa saihTy v sHSkËitke ilye wI S=aipt ikya gya hE ƒ wart kI ÝacIn sHSkËityoH ke _CcA|yyn, A|yapn v AnusH\an hetu [n car iv>apI@oH kI S=apna äaraxasn ne Apna \mR-inrpeÙ £iÚko` SpÚ kr idya hE. \mRinrpeÙta kayh A=R kdaip nhÄ hE ik xasn äara iksI wI \mR, tÀv&an v ttŸsHbH\IsaihTy ke A|yyn Aaid ka inØe\ ikya jay,ikHtu _ska _deŸXy maZ[tna hI hE ik kIsI \mR- ivØxe ke ilye sb suiv\ayeH dena AaEr dUsre \maÈ

Page 12: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kI _peÙa krna, OesI raÚ^-nIit kdaip nhÄ hona caihye ƒ [ske ivprItxasn ka ktRVy hoga ik vh dex ke ÝacIn [ithas saihTy, isâaNt vdxRn Aaid sHbH\I swI ivØyoH ke A|yyn v AnusH\an ke ilye ijtnI hoske _tnI suiv\ayeH sman £iÚ se, in*pÙta ke sa=, _piS=t kre ƒ [s_da¿ v ]eySkr £iÚko` se kwI iksI ko ko{ ivro\ nhÄ ho skta ƒ mÕsmJta hU¥ [sI \mR inrpeÙ £iÚko` se Ýeirt hokr [s xasn pirØdŸ nemUJe [n VyaQyanaÇ ke ilye AamHiZt ikya hE, AaEr _sI £iÚ se mUJe jEn\mRka wartIy sHSkËit ko yogdan ivØyk yhaÛH ivvecn krne meH ko{ sHkocnhI ƒ |yan muje kevl yh rqna hE ik [s ivØy kI yha¥ jo smIÙa kIjay, _smeH AaTm ÝxHsa v prinHda kI wavna n ho, ikHtu ÝyTn yh rhe ikÝStut sHSkËit kI \ara ne wartIy jIvn v ivcar OvH VyvS=aAaÇ ko kbkEsa puÚ AaEr pir*kËt ikya, [ska y=a=R mULyaHkn hokr _skIvaStivk $preqa _piS=t ho jay ƒ mUJe [s ivØy meH ivxeØ stkR rhnekI [silye wI AavXykta hE ÉyoHik mÕ SvyH Apne jNm v sHSkaraÇ se jEnhone ke kar` srlta se _› doØ ka wagI @hraya ja skta hUÛH ƒ ikNtu [sivØy me mera _Ét _¿r-daiyTy [s kar` ivxeØ $p se hlka ho jata hE,ik jEn\mR ApnI ivcar v jIvn sMbN\I VyvS=aAaÇ ke ivkas meH kwIiksI sHkÖict £iÚ ka ixkar nhÄ bna ƒ _skI wUimka raÚ^Iy £iÚ se sdEv_dar AaEr _da¿ rhI hE ƒ _ska yid kwI khÄ ANy \maÈ se ivro\ v sHFØRhusa hE to kevl [sI _dar nIit kI rÙa ke ilye ƒ jEnIyaÇ ne Apne dex keiksI Ok wag maZ ko kwI ApnI wi› ka ivØy nhÄ bnne idya ƒ yid_nke AiNtm tI=Åkr wgvan mhavIr ivdeh (_Ttr-ibhar) meH _TpNnhuO =e, to _nka _pdex v invaR` huAa mg\ (diÙ` ibhar) meH ƒ _nse pUvRke tI=Åkr paXvRna= ka jNm huAa _TtrÝdex kI bnars ngrI meH¸ to vetpSya krne gye mg\ ke sMmedixqr pvRt pr ƒ _nse wI pUvR ke tI=Åkrneimna= ne Apne tpXcr`, _pdex v invaR ka ÙeZ bnaya wart ke piXcmIÝdex kai@yavaD ko ƒ sb se Ý=m it=Åkr Aaidna= ka jNm huAa Ayo|yameH AaEr ve tpSya krne gye kElax pvRt pr ƒ [s Ýkar jEinyaÇ kI pivZwUim ka ivStar _¿r meH ihmaly, pUvR mHe mg\, AaEr piXcm meH kai@yavaDtk ho gya [n sImaAÇa ke wItr Anek muinyaÇ v AacayoÅ Aaid mhapuÌØaÇke jNm, tpXcr`, invaR` Aaid ke inim¿ se _NhaÇne dex kI pd pd wUim

2 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

Page 13: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ko ApnI ]âa v wiÉt ka ivØy bna Dala hE ƒ cahe \mRÝcar ke ilye hoAaEr cahe AaTmrÙa ke ilye, jEnI kwI dex ke bahr nhÄ wage ƒ yid duiwRÙAaid ivpi¿yaÇ ke smy ve khÄ gye to dex ke wItr hI, jEse pUvR se piXcmko ya _¿r se diÙ` ko ƒ AaEr [s Ýkar _NhaÇne diÙ` wart ko wI ApnI[s ]âaHjlI se wI vHict nhÄ rqa ƒ vhaH taiml ke sudUrvt± Ýdex meH wI_nke Anek bDe bDe AacayR v g‡N=kar huO hE, AaEr _nke S=an _nkeÝaicn mHidraÇ Aaid ke |vHsaÇ se Aaj wI AlHkËt hÕ ƒ knaR!k ÝaHt meH]v`belgoela v karkl Aaid S=anaÇ pr bahubil kI ivxal klapU`RmUitRya¥ Aaj wI [s dex kI Ýaicn kla ko gaErvaiNvt kr rhI hÕ ƒ taTpyRyh ik smSt wart dex, Aaj kI rajnEitk £iÚmaZ se hI nhÄ, ikHtuApnI ÝacIntm \aimRk prMpranusar wI, jEnIyoH ke ilye Ok [ka{ AaEr]âwi› ka wajn bna hE ƒ jEnI [s bat ka wI ko{ dava nhÄ krte ikOeithaisk kal ke wItr _nka ko{ sa\uAaÇ ya g<hS=aÇ ka smuday bDepEmane pr khÄ dex ke bahr gya ho AaEr vhaH _sne ko{ Oese mHidr AaidApnI \aimRk sHS=ayeH S=aipt kI haÇ, ijnkI wi› ke kar` _nke dexÝemmeH lexmaZ wI ixi=lta ya ivwajn _Tpþ ho ske ƒ [s Ýkar ÝaNtIytakI sHkÖict wavna OvH dexbaæ Anuict Anurag ke doØÇ se in*klHk rhtehuO jEinyaÇ kI dexwiÉt sdEv ivxuâ, Acl AaEr iS=r khI ja xktI hE ƒ

dexwi› kevl wUimgt hI ho so bat nhÄ hE ƒ jEinyaÇ ne lokwavnaAaÇke sHbH\ me wI ApnI vhI _dar nIit rqI hE ƒ waØa ke ÝXn ko le lIijye.vEidk prMpra mHe sHSkËt waØa ka bDa Aadr rha hE, AaEr _se hI ;dEvIvakè' mankr sdEv _sI meH saihTy-rcna kI hE ƒ [s maNyta ka yhpir`am to ACKa huAa ik _ske äara ÝacIntm saihTy vedaÇ Aaid kIwle Ýkar rÙa ho g{ t=a waØa wI _Ttro¿r qUb mHjtI g{ ƒ ikNtu [sseOk bDI hain yh hu{ ik _s prMpra ke ko{ do tIn hjar vØaÈ meH _Tpþivxal saihTy ke wItr tatŸkailk iwþ ÝdexIy lok-waØaAaÇ ka ko{Ýitini\Tv nhÄ ho paya ƒ wgvanŸ buâ ne Apne _pdex ka ma|ym _ssmy kI Ok lok-waØa mag\I ko bnaya AaEr Apne ix*yaÇ ko yh AadexwI idya ik \mR _pdex ke ilye lokwaØaAaÇ ka hI _pyog ikya jay ƒikNtu baEâ prMpra ke saihTyk _s Aadex ka pU`Rtya paln n kr ske ƒ_NheH Ok pail waØa se hI moh ho gya AaEr vh [tna ik lHka, Syam,bmaR

jEn \mR kI raÚ^Iy wUimka 3

Page 14: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aaid dUr dexaÇ meH jakr wI _nke saihTy ka ma|ym vhI pail waØa bnIrhI, AaEr vhaH kI lok waØayeH jItI mrtI hu{ _s saihTy meH ko{ S=anÝaPt n kr skÄ ƒ jEn tI=Åkr wgvanŸ mhavIr ne lokopkar kI wavna se_s smy kI subo\ va`I AâRmag\I ka _pyog ikya, t=a _nke g`\raÇne _sI waØa meH _nke _pdexaÇ ka sHkln ikya ƒ _s waØa AaEr _s saihTykI AaEr jEinyaÇ ka sdEv Aadr wav rha hE¸ t=aip _nkI yh wavna kwIwI lok waØaAaÇ ke sa= Nyay krne meH ba\k nhÄ hu{ ƒ jEnacayR jb jb\mR Ýcara=R jhaH jhaH gye, tb tb _NhaÇne _NhÄ ÝdexaÇ meH Ýcilt lok-waØaAaÇ ko ApnI saihTy rcna ka ma|ym bnaya ƒ yhI kar` hE ik jEnsaihTy meH hI iwNn iwNn ÝdexaÇ kI iwNn iwNn kalIn xaErsenI, mharaÚ^I,Apw‡HxH Aaid ÝakËt waØaAaÇ ka pUra pUra Ýitini\Tv paya jata hE ƒ ihHdI,gujratI Aaid Aa\uink waØaAaÇ ka ÝacIntm saihTy jEinyaÇ ka hI imltahE ƒ yhI nhÄ, ikHtu diÙ` kI sudurvt± taiml v kNnD waØaAaÇ koÝacInkal mHe saihTy meH _tarne ka ]ey sHwvt: jEinyaÇ ko hI idya jaskta hE ƒ [s Ýkar jEinyaÇ ne kwI wI iksI Ok ÝaHtIy waØa ka pÙpatnhÄ ikya, ikHtu sdEv dex wr kI waØaAaÇ ko sman Aadrwav se ApnayahE, AaEr [s bat ke ilye _nka ivxal saihTy saÙI hE ƒ

\aimRk lok maNytaAaÇ kI wI jEn\mR meH _peÙa nhÄ kI g{, ikHtu_nka sMman krte huO _NheH ivi\vtŸ ApnI prMpra meH y=aS=an siMmiltkr ilya gya hE ƒ ram AaEr l"m` t=a kË*` AaEr bldev ke Ýit jnta kapUßy wav rha hE v _NheH Avtar-puÌØ mana gya hE ƒ jEinyaÇ ne tI=ÅkraÇ kesa= sa= [NheH wI Zes@ ;xlaka puÌØoH meH Aadr`Iy S=an dekr Apnepura`aÇ meH ivStar se _nke jIvn-cirZ ka v Rn ikya hE ƒ jo log jEnpura`aÇko hlkI AaEr _=lI £iÚ se deqte hÕ, ve [s bat pr hHste hÕ ik [n pura`aÇmeH mhapuÌØaÇ ko jEnmtavlMbI, mana gya hE, v k=aAaÇ meH Vy=R her ferikye gye hÕ. _nkI £iÚ [s bat pr nhÄ jatI ik iktnI AaTmIyta sejEinyaÇ ne _NheH Apne wI pUßy bna ilya hE, AaEr [s Ýkar Apne t=aANy\m± dex wa[yaÇ kI wavna kI rÙa kI hE ƒ [tna hI nhÄ, ikHtu rav` vjrasHF jEse ijn AnayR rajaAaÇ ko vEidk prHpra ke pura`aÇ meH kÖK \<i`twav se ivicZ ikya gya hE, _nko wI jEn pura`aÇ me _Ccta AaEr sMmanka S=an dekr AnayR jaityaÇ kI wavnaAaÇ ko wI @es nhÄ phU¥cne dI ƒ [n

4 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

Page 15: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

naray` kexZuAaÇ kI wI _NhaÇne Ýitnaray` ka _Ccpd Ýdan ikya hE.rav` ko dxmuqI raÙs n man kr _se iv>a\r vHxI mana hE, ijskeSvawaivk Ok muq ke AitirÉt gle ke har ke naE mi`yaÇ meH muq ka ÝitibMbpD³ne se log _se dxann wI khte =e ƒ AiGnprIÙa ho jane pr wI ijssIta ke stITv ke sHbH\ mHe log in:xHk nhÄ ho ske, _s ÝsHg ko jEnramay` meH bDI ctura{ se inbaha gya hE ƒ sIta iksIÝkar wI rav` se Ýemkrne ke ilye rajI nhÄ hE [s kar` rav` ke duq ko dUr krne ke ilye _seyh slah dI jatI hE ik vh sIta ke sa= blaTkar kre ƒ ikHtu rav` [skeilye kdapI tEyar nhÄ hota ƒ vh khta hE ik mÕne v‡t ilya hE ik iksI SZIko rajI ikye ibna mÕ kwI _se Apne wog ka sa\n nhÄ bnaéHga ƒ [sÝkar jEn pura`aÇ meH rav` ko raÙsI v<i¿ se épr _@aya gya hE, AaEr sa=hI sIta ke AÙu~` stITv ka Oesa Ýma` _piS=t kr idya gya hE, joxHka se pre AaEr Aka!Ÿy ho ƒ [n pura`aÇ meH hnuman, sug‡Iv Aaid ko bHdrnhÄ, ikHtu iv>a\r vHxI raja mana gya hE, ijnka |vj icî vanr =a ƒ[s Ýkar jEnpura`aÇ meH jo k=aAaÇ ka veixÚŸy paya jata hE, vh inr=RkA=va \aimRk pÙpat kI sHkÖict wavna se Ýeirt nhÄ hE ƒ _ska OkmhanŸ Ýyojn yh hE ik _ske äara lok meH AaEicTy kI hain n ho, AaErsa= hI AayR AnayR iksI wI vgR kI jnta ko _sse iksI Ýkar kI @esn phU¥ckr _nkI wavnaAaÇ kI wle Ýkar rÙa ho ƒ

dex meH kwI yÙaÇ AaEr nagaÇ kI wI pUja hotI =I, AaEr [ske ilye_nkI mUitRyaH v miNdr wI bnaye jate =e ƒ Ýaicn g‡N=oH meH [s bat ke Ýma`hE ƒ [nke _paskaÇ ko [ithasve¿a mUlt: AnayR mante hÕ. jEinyaÇ ne _nkIihHsaTmk pUja ivi\yaÇ ka to inØe\ ikya, ikNtu Ýmuq yÙ nagaid devIdevtaAaÇ ko Apne tI=ÅkraÇ ke rÙk $p se SvIkar kr, _NheH Apne devalyaÇmeH wI S=an idya hE. raÙs, wUt, ipcax Aaid cahe mnu*y rhe haÇ, A=vaiksI Ýkar ke Ýa`I ikNtu dex ke ikNhÄ vgoÅ meH [nkI kÖK n kÖK maNyta=I, ijska Aadr krte huO jEinyaÇ ne [NheH Ok jait ke dev SvIkar ikyahE ƒ_dar nIit ka sEâaiNtk Aa\ar-

jEinyaÇ kI _Ét sHg‡ahk Ýv<i¿yÇ pr se sMwvt: yh kha ja sktahE ik jEn\mR AvsrvadI rha hE, ijske kar` _nmeH Anek ivro\I bataÇ

_dar nIit ka sEâaiNtk Aa\ar 5

Page 16: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ka smavex kr ilya gya hE ƒ ikNtu gMwIr ivcar krne se yh AnumaninmURl isâ ho jayga, ÉyaÇik _Ét swI bateH iksI Vyavhairk suiv\amaZ ke ivcar se nhÄ la{ g{ hÕ, ikNtu ve jEn\mR ke Aa\arwUt daxRink vsEâaiNtk p<¤wUim se Svwavt: hI _Tpþ hu{ hÕ ƒ [s bat ko SpÚt: smJneke ilye jEndxRn pr yhaH Ok ivhHgm £iÚ Dal lena Anuict n hoga ƒ

vedaNt dxRn meH kevl Ok icdaTmk tÀv hI SvIkar ikya gya hE,ijse b‡ï kha hE AaEr xeØ £*yman jgt ke pda=oÅ ko AstŸ v mayajal$p se btlaya gya hE ƒ Ok ANy dxRn meH kevl waEitk tÀvaÇ kI hI s¿aSvIkar kI g{ hE, AaEr _NhI se mel-jol se cEtNy gu` kI _Tp¿I manIg{ hE. [s mt ko cavaRkè dxRn kha gya hE ƒ jEndxRn jIv AaEr AjIv $pse donaÇ tÀvaÇ ko SvIkar krta hE ƒ _smeH maEilk tÀv Ok nhÄ, ikNtu KhãVyoH ko mana hE ƒ ãVy vh hE ijsmeH s¿a gu` ho, AaEr s¿a SvyH iZgu`aÀmkhE ƒ [ske ye tIn gu` hÕ- _Tpad, Vyy AaEr \‡aEVy ƒ taTpyR yh hE ik n tovedaNt meH ãVyo kI pUrI s¿a ka in$p` paya jata hE, AaEr n cavaRk dxRnmeH ƒ ãVyaÇ meH vedaNt-sMmt k×!S= inTyta wI isâ nhÄ hotI, AaEr n baEâisâaNt kI Ù`-|vHsta maZ ƒ sHsar meH cEtNy-gu`yuÉt AaTm-tÀv wIhE, AaEr cEtNyhIn mUitRman, waEitk pda=R t=a, AmUitRk kal, AakaxAaid tÀv wI ƒ ye swI ãVy gu`-pyaRyaTmk hÕ ƒ ApnI gu`aTmk AvS=a kekar` _nmeH \™uvta hE, t=a pyaRyaTmkta ke kar` _nmeH _Tpi¿-ivnax$pAvS=aOH wI iv>man hÕ ƒ jEn\mR ke [s daxRink tÀv&an meH hI _skIVyapk £iÚ pa{ jatI hE, AaEr [sI Vyapk £iÚ se vStuivcar ke ilye _sneApna Syaäad v AnekaNt $p Nyay S=aipt ikya hE ƒ [s Nyay ko smJneke ilO hm Apne samne rqI hu{ [s !eibl ko hI le lete hÕ ƒ [se hmcEtNyhIn pate hÕ, [silO [se maZ jD³ tÀv hI kh skte hÕ ƒ jD³ tÀvaÇ meHyh AmUtR nhÄ, ikNtu mUitRman hE, [sIilO [se pudŸgl kh skte hÕ ƒ pudŸglaÇke nana wedaÇ meH se yh kevl ka¤ kI bnI hE, [sIilye [se ka@ kh xktehÕ, AaEr ka@ ke bne AalmarI, kÖs± beHc, drvaje Aaid nana $paÇ meH se[ske Apne ivxeØ $p ke kar` hm [se !eibl khte hÕ ƒ [s !eibl meHéHca{, lMba{, caEDa{ t=a rHg Aaid kI £iÚ se Anek hI nhÄ, AnHt gu`hÕ ƒ AapeiÙk £iÚ se deqne pr yhI !eibl hmeH kwI Ko!I AaEr kwI bDI³,kwI éHcI AaEr kwI nIcI idqa{ dene lgtI hE ƒ [s Ýkar jb ko{ [se

6 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

Page 17: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_Ét ãVyaTmk, gu`aTmk ya pyaRyaTmk nam se khta hE, tb _smeHvaStivkta kI £iÚ se hmeH OkaHx sTy kI Jlk imltI hE, AaEr _ssehmara taTkailk kayR wI cl jata hE ƒ ikNtu yid hm _sI AaHixk t+yko pirpU`R sTy man leH, to yh hmarI wUl hogI ƒ nana kalaÇ meH, nana dexaÇmeH, nana mnu*yaÇ meH vStuAaÇ ko nana Ýkar se deqa, smJa v v`Rn ikyajata hE ƒ AtOv hmeH _n sb k=naÇ v v`RnaÇ ka @Ik-@Ik £iÚko`smJkr, _NheH Apne &an mHe y=aS=an smaivÚ krna AavXyk hE ƒ yihhm Oesa nhÄ kr pate, to pd pd pr hmeH ivro\ idqa{ deta hE ƒ ikNtu yidhm iwþ iwþ £iÚko`aÇ ko smJkr _nko samHjSy $p se S=aipt krskeH, to hmeH _s ivxal sTy ke dxRn hone lgte hÕ jo [s jgtŸ kIvaStivkta hE [sI _dŸdeXy se jEn AacayoÅ ne dex AaEr kal, t=a ãVyAaEr wav ke Anusar wI vStu-vEicTy ka ivcar krne pr jor idya hE ƒ[sIilO Ok jEnacayR ne smSt OkaNt$p im+ya £iÚyaÇ ke smNvy sesMygŸ£iÚ kI _Tpi¿ manI hE ƒ

jEn\mR meH jo AihHsa pr jor idya gya hE, vh wI _Ét tÀv-icNtnka hI pir`am hE ƒ sHsar meH Ok nhÄ, Anek, AnHt Ýa`I hÕ, AaEr _nmeH seÝTyek meH jIvaTma iv>man hE ƒ ye AaTmaOH Apne Apne kmRbN\ ke bl sejIvn kI nana dxaAaÇ, nana yoinyaÇ, nana Ýkar ke xrIraÇ t=a nana&anaTmk AvS=aAaÇ meH idqa{ detI hÕ ƒ ikNtu _n swI meH &anaTmk ivkaske äara prmaTmpd Ýaº krne kI yoGyta hE ƒ [s Ýkar xiÉt$p se swIjIvaTma sman hÕ ƒ AtOv _nmeH prSpr sMman sdŸwav AaEr shyog kaVyvhar hona caihye ƒ yhI jEn\mR kI jntHZaTmkta hE ƒ yid Aaj kIjntHZaTmk ivcar\ara se _se p<=gŸ inidRÚ krna cahe H, to _seÝai`tNZaTmk khna _ict hoga¸ ÉyaÇik jntHZaTmk jo £iÚko` mnu*ysmaj tk sIimt hE, _se AaEr Ai\k ivSt<t v ivxal bnakr jEn\mRÝai`maZ ko _skI sdSyta ka paZ SvIkar krta hE ƒ [s vStu-ivcarse yh Svwavt: hI filt hota hE ik smSt Ýai`yaÇ meH prSpr ApnI vpra{ donaÇ kI rÙa kI wavna honI caihye ƒ jb swI ko Ok _idŸÚ S=anpr phU¥cna hE, AaEr ve Ok hI p= ke pi=k hÕ, tb _nmeH prSpr sahayŸy kIwavna honI hI caihye ƒ [s ivvek ka mnu*y pr sbse Ai\k war hE,ÉyaÇik mnu*y meH ANy sb Ýai`yaÇ kI ApeÙa Ai\k buiâ AaEr &an ka

_dar nIit ka sEâaiNtk Aa\ar 7

Page 18: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivkas huAa hE ƒ yid Ok ke pas mo!rkar hE, AaEr dUsra pEdl cl rha hE,to hona to yh caihye ik mo!rvala pEdl clne vale ko wI ApnI gaD³I meHib@a le ƒ ikNtu yid iksI kar`vx yh sMwv n ho, to yh to kdaiphona hI n caihye ik mo!rvala Apne _Mmad meH _s pEdl clne vale koApnI gaD³I ke pihyaÇ ke nIce kÖcl de ƒ AihHsa isâaHt ka yhI tÀv AaErmmR hE ƒ

ikNtu jIvn kI ijtnI ivØy piriS=ityaH hÕ AaEr Ýai`yaÇ meH ijtnIivro\aTmk v<i¿yaH hÕ, _nmeH AihHsa isâaHt ke pU`R$p se paln ikye janemeH bD³I ki@na[yaH hÕ ƒ jEn\mR mnu*y kI [n ivØy piriS=ityaÇ ko SvIkarkrke clta hE, AaEr [sIilye AihHsa paln meH trtm Ý`alI ko S=aiptkrta hE ƒ g<hS= Ok sIma tk hI AihHsa ka paln kr skta hE, AtOv_ske ilye A`uv‡taÇ ka iv\an ikya gya hE ƒ _ske Aage mhav‡taÇ kapirpaln muinyaÇ ke ilye iviht hE ƒ g<hS= magR wI bD³a ivxal hE, AaEr_skI wI ApnI nana pirS=ityaH hÕ ƒ AtOv _smeH wI g<hS=aÇ ke GyarhdjeR S=aipt ikye gye hÕ ƒ AihHsa wI Apne $p meH Ok Ýkar nhÄ, wavnaAaEr ikÊya$p se vh wI do Ýkar kI hE ƒ ikÊya $p meH wI Ýyojnanusar vhAnek Ýkar kI hE ƒ mnu*y se clne-ifrne, Fr-äar kI sfa{ krne meH wIihHsa ho sktI hE ƒ kËiØ, vai`ßy Aaid VyvsayaÇ mHe wI jIv-ihHsa bca{nhÄ ja sktI ƒ ho skta hE SvyH ApnI, Apne bH\u-baN\vaÇ A=va Apne\räar v dex kI rÙa ke ilye _se AakÊm`karI mnu*yaÇ ka samna krnapDe ƒ g<hS=oH ke ilye [s Ýkar kI ihHsa ka inØe\ nhÄ ikya gya ƒ _sebcne ka Aadex idya gya hE _s ihHsa se, jo ibna _› ÝyojnaÇ ke, A=vakÊo\, vEr Aaid duÚ wavnaAaÇ se Ýeirt hokr sHkLppUvRk kI g{ ho ƒ jEseixkar qelne, bEr cukane ya \nhr` krne Aaid ke ilye iksI ka v\krna, [Tyaid ƒ muin _Ét iviv\ _TtrdaiyTvaÇ se muÉt hote hÕ, AtOv_n pr Ai\k sU"mta se AihHsa ke pirpaln ka war Dala gya hE ƒ

jEn\mR ke [s AihHsa ke Sv$p pr ivcar krne se, jo _s pr yhklHk lgaya jata hE ik _ske kar` dex meH xiÉthInta _TpNn ho g{v _sI kar` ivdexI AakÊamkaÇ äara dex kI prajy hu{, vh inmURl isâho jata hE ƒ [ithas saÙI hE ik ÝacIntm kal se Anek jEn \maRvlMbIvIrpuÌØ huO hÕ, ijNhaÇne Apna \mR wI inbaha hE, AaEr yoâa v senapit

8 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

Page 19: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝacIn [ithas 9

ka ktRVy wI ƒ jEn AnekaNt £iÚ ne [n ivro\awasaÇ ka pirharkrke Apne ktRVyaÇ meH samHjSy S=aipt krne kI _ske AnuyaiyyaÇ koAdŸwut xiÉt dI hE ƒ Ab jbik hmara dex vEyiÉtk Vyvhar meH hI nhÄ,ikNtu raÚ^Iy v ANtraRÚ^Iy nIit ke in\aRr` meH wI AihHsa tÀv ko maEilk$p se SvIkar kr cuka hE, tb jEn\mR ka yh isâaNt Anek £iÚyaÇ semhTvpU`R isâ hota hE, AaEr _ske sU"m A|yyn v ivcar kI bD³IAavXykta ÝtIt hotI hE ƒ [sI smNvyaTmk AnekaHt isâaHt ke Aa\arpr Aaj se lgwg De#³ hjar vØR pUvR huO smHtwãacayR ne ApneyuÉTynuxasn namk g‡N= meH mhavIr ke jEn xasn ko sb AapdaAaÇ kainvark xaXvt svaÈdy tI=R kha hE-

svaRpdaH ANtkrH inrNtH svaRdyH tI=ÅimdH tvEv ƒƒ (yu 61)ÝacIn [ithas-

jEn pura`aÇ meH wart vØR ka [ithas _ske waEgoilk v`Rn ke sa=ikya gya paya jata hE ƒ wart jMbUdIp ke diÙ`I wag meH iS=t hE ƒ [ske_¿r meH ihmvanŸ pvRt hE AaEr m|y meH ivjyaâR pvRt ƒ piXcm meH ihmvanŸ seinklI hu{ isN\ ndI bhtI hE AaEr pUvR meH gHgandI, ijsse _¿r wart ketIn ivwag ho jate hÕ ƒ diÙ` wart ke wI pUvR, m|y AaEr piXcm idxaAaÇ meHtIn ivwag hÕ ƒ ye hI wart ke Kh qHD hÕ, ijNheH ivjy krke ko{ sm™a!ŸckÊvt± kI _pai\ ÝaPt krta hE ƒ

wart ka [ithas dex kI _s kal kI AvS=a ke v`Rn se ÝarMwhota hE, jb Aa\uink nagirk sWyta ka ivkas nhÄ huAa =a ƒ _s smywUim Fas AaEr sFn v<ÙaÇ se wrI hu{ =I ƒ isHh, Vya\™ ha=I, gay, wÕs,Aaid swI pxu bnaÇ meH paye jate =e ƒ mnu*y g‡am v ngraÇ meH nhÄ bste =e,AaEr kaE!uiMbk VyvS=a wI kÖK nhÄ =I ƒ _s smy n log qetI krnajante =e, n pxupaln, n ANy ko{ _>og-\N\e ƒ ve Apne qan, pan,xrIraCKadn Aaid kI AavXyktaOH v<ÙaÇ se hI pUrI kr lete =e ƒ [sIilye_sI kal ke v<ÙoH ko kLpv<Ù kha gya hE ƒ kLpv<Ù A=aRtŸ Oese v<Ù jomnu*yaÇ kI sb [CKaAaÇ kI pUitR kr skeH ƒ wa{-bhn hI pit-piTn $p serhene lgte =e, AaEr mata-ipta Apne épr sHtan ka ko{ _¿rdaiyTvAnuwv nhÄ krte =e ƒ [s piriS=it ko pura`karaÇne wog-wUim VyvS=akha hE, ÉyaÇik _smeH Aage Aane valI kmRwUim sMbN\I kËiØ AaEr _>og

Page 20: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

10 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

Aaid kI VyvS=aAaÇ ka Awav =a ƒkÊmx: _Ét AvS=a meH pirvtRn huAa, AaEr _s yug ka ÝarMw huAa ƒ

ijse pura`karaÇ ne kmR-wUiw ka yug kha hE n ijse hm Aa\uink sWytaka ÝarMw kh skte hÕ ƒ [s yug ko ivkas meH lane vale caEdh mhapuÌØmane gye hÕ, ijNhe kÖlkr ya mnu kha hE ƒ [NhoHne kÊmx: Apne Apne kalmeH logaÇ ko ihHSZ pxuAaÇ se ApnI rÙa krne ke _pay btaye ƒ wUim v v<ÙaÇ kevEyai›k SvaimTv kI sImaOH in\aRirt kI ƒ ha=I Aaid vNy pxuAaÇ kapaln kr, _NheH vahn ke _pyog meH lana isqaya ƒ bal-bCcaÇ ke laln-paln v _nke namkr` Aaid ka _pdex idya ƒ xIt tuØar Aaid se ApnIrÙa krna isqaya ƒ nidyaÇ ko naEkaAaÇ äara par krna, phaDadz pr sIi#³yaÛHbnakr c#³na, vØaR se K³Zaidk \ar` kr ApnI rÙa krna Aaid isqayaAaEr ANt meH kËiØ äara ANn _Tpþ krne kI kla isqa{, ijske pXcatŸvai`ßy, ixLp Aaid ve sb klaOH v _>og \N\e _TpNn huO ijnke kar`yh wUim kmR wUim khlane lgI ƒ

caEdh kÖlkraÇ ke pXcatŸ ijn mhapuÌØaÇ ne kmRwUim kI sMyta keyug meH \maÈpdex v Apne cairZ äara ACKe bure ka wed isqaya, Oese Zes@mhapuÌØ huO, jo xlaka puÌØ A=aRtŸ ivxeØ g`nIy puÌØ mane gye hÕ, AaEr_NhÄ ka cirZ jEn pura`aÇ meH ivxeØ $p se vi`Rt paya jata hE ƒ [n Zes@xlaka puÌØaÇ meH cobIs tI=Åkr, barh ckÊvt±, naE blwã, naE naray`AaEr naE Ýit-naray` siMmilt hÕ, ijnke nam [s Ýkar hÕ-

24 tI=Åkr:- 1 -%Øw, 2-Aijt, 3-sHwv, 4-AiwnHdn, 5-sumit, 6-pdŸmÝw, 7-supaXvR, 8-cNãÝw, 9-pu*pdHt, 10-xItl, 11-]eyaHs, 12-vasupUßy, 13-ivml, 14-AnHt, 15-\mR, 16-xaiNt,17-kÖN=u, 18-Arh, 19-miLl, 20-muinsuv‡t, 21-nim, 22-neim,23-paXvRna=, 24-v\Rman A=va mhavIr ƒ

12 ckÊRvt±:- 25-wrt, 26-sgr, 27-mFva, 28-snTkÖmar,29-xaiNt, 30-kÖN=u, 31-Arh, 32-suwaEm, 33-pdŸm, 34-hirØe`,35-jysen, 36-b‡ïd¿ ƒ

9 blwã:- 37-Acl, 38-ivjy, 39-wã, 40-suÝw, 41-sudxRn, 42-AanNd, 43-nNdn, 44-pdŸm, 45-ram ƒ

9 vasudev:- 46-iZp<¤, 47-iäp<¤, 48-SvyMwU, 49-puÌØo¿m,

Page 21: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aaid tI=Åkr AaEr vatrxna muin 11

50-puÌØisHh, 51-puÌØpu~DrIk, 52-d¿, 53-naray`, 54-kË*` ƒ9 Ýit vasudev:- 55-AXvg‡Iv, 56-tark, 57-merk, 58-m\u,

59-inxuMw, 60-bil, 61-Ýhlad, 62-rav`, 63-jrasHF ƒAaid tI=Åkr AaEr vatrxna muin-

[n Zes@ xlaka puÌØaÇ meH sbse Ý=m jEinyaÇ ke Aaid tI=Åkr%Øwna= hÕ, ijnse jEn\mR ka ÝarMw mana jata hE ƒ _nka jNm _›caEdh kÖlkraÇ meH se AiNtm kÖlkr naiwraj AaEr _nkI pTnI mÌdevI sehuAa =a ƒ Apne ipta kI m<Tyu ke pXcatŸ ve rajisHhasn pr bE@e AaEr _NhaÇnekËiØ, Ais, mis, ixLp, vai`ßy AaEr iv>a [n Kh AajIivka ke sa\naÇkI ivxeØ $p se VyvS=a kI, t=a dex v ngraÇ OvH v`R v jaityaÇ Aaid kasuivwajn ikya ƒ [nke do puZ wrt AaEr bahubil, t=a do puiZyaH b‡aïIAaEr suNdrI =Ä, ijNheH _NhoHne smSt klaOH v iv>aOH isqla{ ƒ Ok idnraßy swa meH nIlaHjna nam kI ntRkI kI n<Ty krte krte hI m<Tyu ho g{ ƒ[s duFR!na se %Øwdev ko sHsar se vEraGy ho gya, AaEr ve raßy ka pirTyagkr tpSya krne vn ko cle gye ƒ _nke ßye¤ puZ wrt raja huO, AaEr_NhoHne Apne idiGvjy äara svRÝ=m ckÊvt± pd Ýaº ikya _nke lFuw‡ata bahubil wI ivrÉt hokr tpSya meH Ýv<¿ ho gye ƒ

jEn pura`aÇ meH %Øwdev ke jIvn v tpSya ka t=a kevl&an Ýaºkr \maÈpdex ka ivSt<t v`Rn paya jata hE ƒ jEnI [sI kal se Apne \mRkI _Tp¿I mante hÕ ƒ %Øwdev ke kal ka Anuman lgana ki@n hE ƒ _nkekal kI dUrI ka v`Rn jEn pura` sagraÇ ke Ýma` se krte hÕ ƒ saEwaGy se%Øwdev ka jIvn cirZ jEn saihTy meH hI nhÄ, ikNtu vEidk saihTy meHwI paya jata hE ƒ wagvt pura` ke paHcve SkH\ ke Ý=m K³h A|yayaÇ meH%Øwdev ke vHx, jIvn v tpXcr` ka v<taNt vi`Rt hE, jo swI muQybataÇ meH jEn pura`aÇ se imlta hE ƒ _nke mata ipta ke nam naiw AaEr mÌdevIpaye jate hÕ, t=a _NheH SvyHwU mnu se paHcvÄ pI#³I meH [s kÊm se huO kha gyahE-SvyHwU mnu, iÝyv‡t, AGnI\Ê, naiw AaEr %Øw ƒ _NhaÇne Apne jye¤ puZwrt ko raßy dekr sNyas g‡h` ikya ƒ ve nGn rhne lge AaEr kevl xrIrmaZ hI _nke pas =a ƒ logaÇ äara itrSkar ikye jane, galI-glaEc ikyejane v mare jane pr wI ve maEn hI rhte =e ƒ Apne k@or, tpXcr` äara_NhÇane kEvLy kI Ýaiº kI, t=a diÙ` knaR!k tk nana Ýdexo meH pirw‡m`

Page 22: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

12 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

ikya ƒ ve kÖ!kacl pvRt ke vn meH _Nm¿ na{ nGn$p meH ivcrne lge ƒ baHsoHkI rgD³ se vn meH Aag lg g{ AaEr _sI meH _NhaÇne Apne ko wSm krDala ƒ

wagvt pura` meH yh wI kha gya hE ik %Øwdev ke [s cirZ kosunkr kaÇk, bÕk v kÖ!k ka raja AhRnŸ klyug meH ApnI [CKa se _sI\mR ka sHÝvtRn krega, [Tyaid ƒ [s v`Rn se [smeH ko{ sNdeh nhÄ rhjata ik wagvt pura` ka taTpyR jEn pura`aÇ ke %Øw tI=Åkr se hI hE,AaEr AhRnŸ raja äara ÝvitRt \mR ka AiwÝay jEn\mR se ƒ At: yh AavXykho jata hE ik wagvt pura` t=a vEidk prMpra ke ANy Ýaicn g‡N=aÇ meH%Øwdev ke sHbH\ kI bataÇ kI kÖK ghra{ jaÛHc pD³tal kI jay.

wagvtpura` meH kha gya hE ik- òbihRiØ tiSmNnev iv* ud¿ wgvanŸ prmiØRiw: Ýsaidto naw: iÝy

ickIØRya tdvro\ayne meÌdeVyaH \maRnŸ dxRiytukamo vatrxnanaH]m`anamŸ é|vRmiN=naH xuÉlya tNvavttar ƒó(wa‹pu‹ 5, 3, 20)

òy& meH prm %iØyaÇ äara Ýsþ ikye jane pr, he iv* ud¿, parIiÙt,SvyH ]I wgvanŸ (iv* u) mharaj naiw ka iÝy krne ke ilye _nke rinvasmeH mharanI meÌdevI ke gwR meH AaO ƒ _NhaÇne [s pivZ xrIr ka Avtarvatrxna ]m` %iØyaÇ ke \moà ko Ýk! krne kI [CKa se g‡h` ikya ƒó

wagvt pura` ke [s k=n meH do bateH ivxeØ |yan dene yoGy hÕ, ÉyaÇik_nka wgvanŸ %Øwdev ke wartIy sHSkËit meH S=an t=a _nkI ÝacIntaAaEr saihiTyk prHpra se bDa \in¤ AaEr mhTvpU`R sHbH\ hE ƒ Ok to yh kI%Øw dev kI maNyta AaEr pUßyta ke sHbH\ meH jEn AaEr ihNdUAaÇ ke bIcko{ mtwed nhÄ hE ƒ jEse ve jEinyaÇ ke Aaid tI=Åkr hE, _sI Ýkar veihNduAaÇ ke ilye saÙatŸ wgvan iv*`u ke Avtar hÕ ƒ _nke {Xvravtar honekI maNyta ÝacInkal meH [tnI bâmUl ho gyI =I ik ixvmhapura` meH wI_NheH ixv ke A!Ÿ@a[s yogavtaraÇ meH ignaya gya hE (xIvmhapura`, 7, 2,9,). dUsrI bat yh hE ik ÝacInta meH yh Avtar ram AaEr kË*` ke AvtaraÇse wI pUvR ka mana gya hE ƒ [s Avtar ka jo hetu wagvt pura` meH btlayagya hE _sse ]m` \mR kI prMpra wartIy saihTy ke ÝacIntm g‡N=%Gved se in:SsNdeh $p se juD jatI hE ƒ %Øwavtar ka hetu vatrxna]m` %iØyoH ke \mR ko Ýk! krna btlaya gya hE ƒ wagvt pura` meH yh

Page 23: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aaid tI=Åkr AaEr vatrxna muin 13

wI kha gya hE ik- ;Aymvtaro rjsopPlut-kEvLyopixÙ`a=R:' (wa‹ pu‹ 5, 6, 12)A=aRtŸ wgvanŸ ka yh Avtar rjogu` se wre huO logaÇ ko kEvLykI ixÙa dene ke ilO huAa ƒ ikNtu _Ét vaÉy ka yh A=R wI sHwv hE

ik yh Avtar rj se _pPlut A=aRtŸ rjo\ar` (ml \ar`) v<i¿ äarakEvLy Ýaiº kI ixÙa dene ke ilO huAa =a ƒ jEn muinyaÇ ke Aacar meH ASnan,AdNt\avn, ml prIØh Aaid äara rjo\ar` sHym ka AavXyk AHg managya hE ƒ buâ ke smy meH wI rjojiLlk ]m` iv>man =e ƒ buâ wgvan ne]m`aÇ kI Aacar-Ý`alI meH VyvS=a late huO Ok bar kha =a-

ònahH iwÉqve sHFai!kSy sHFai!\ar`mTten sam¨¨aH bdaim,AcelkSs AcelkmTten rjojiLlkSy rjojiLlkmTtenji!lkSs j!a\ar`mTten sam¨¨aH bdaim.ó (mißJminkay 40)

A=aRtŸ- he iwÙuAaÇ meH sHFai!k ke sHFa!I \ar`maZ se ]am~y nhÄkhta, Acelk ke AcelkTvmaZ se, rjojiLlk ke rjojiLlkTv maZse AaEr ji!lk ke j!a\ar`-maZ se wI ]am~y nhÄ khta ƒ

Ab ÝXn yh hota hE ik ijn vatrxna muinyaÇ ke \moÅ kI S=apnakrne t=a rjojiLlk v<iTt äara kEvLy kI Ýaiº isqlane ke ilye wgvanŸ%Øwdev ka Avtar huAa =a, ve kb se wartIy saihTy meH _iLliqt payejate hÕ ƒ [ske ilye jb hm wart ke ÝacIntm g‡N= vedaÇ ko deqte hÕ, tohmeH vhaÛH wI vatrxna muinyaÇ ka _Lleq Anek S=laÇ meH idqa{ deta hE ƒ

%Gved kI vatrxna muinyaÇ ke sHbH\ kI %caAaÇ meH _n muinyaÇ kIsa\nayeH |yan dene yoGy hÕ ƒ Ok sUÉt kI kÖK³ %cayeH deiqye-

munyo vatrxna: ipxHga vste wla ƒvatSyanu \ÊaijH yiNt ydeŸvaso AivÙt ƒƒjNmidta maEneyen vata¥ AatiS=ma vymŸ.xrIredSmakH yUyH mtaRto Aiw pXy= ƒƒ

(%Gved 10, 136, 2-3)iväanaÇ ke nana ÝyTn hone pr wI AwI tk vedaÇ ka inSsHdeh $p se

A=R bE@ana sHwv nhÄ ho ska hE ƒ t=aip say` wa*y kI shayta se mÕ_› %caAaÇ ka A=R [sÝkar krta hUH:- AtIiNãya=Rdx± vatrxna muinml \ar` krte hÕ, ijsse ve ipHgl v`R idqa{ dete hÕ ƒ jb ve vayu kI git

Page 24: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

14 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

ko Ýa`opasna äara \ar` kr lete hÕ, A=aRtŸ rok lete hÕ, tb ve ApnI tpkI mihma se dIPyman hokr devta Sv$p ko Ýaº ho jate hÕ ƒ svR laEikkVyvhar ko KoD³kr hm maEnv<it se _Nm¿vtŸ (_TkËÚ AanNd siht)vayu wav ko (AxrIrI |yanv<i¿) ko Ýaº hote hÕ, AaEr tum sa\ar` mnu*yhmare baæ xrIr maZ ko deq pate ho, hmare sCce AaWyHtr Sv$p ko nhÄ(Oesa ve vatrxna muin Ýk! krte hÕ) ƒ

%Gved meH _Ét %caAaÇ ke sa= ;kexI' kI Stuit kI g{ hE-keXyiGnH kexI ivØH kexI ibwitR rodsI ƒkexI ivXvH SvdR<xe kexIdH ßyoitÌCyte ƒƒ

(%Gved 10, 136, 1)kexI AiGn, jl t=a SvgR AaEr p<+vI ko \ar` krta hE ƒ kexI

smSt ivXv ke tÀvaÇ ka dxRn krata hE ƒ kexI hI Ýkaxman (&an-)ßyoit (kevl&anI) khlata hE ƒ

kexI hI yh Stuit _Ét vatrxna muinyaÇ ke v`Rn Aaid meH kI g{ hE,ijsse ÝtIt hota hE ik kexI vatrxna muinyaÇ ke v`Rn ke Ý\an =e ƒ

%Gved ke [n kexI v vatrxna muinyaÇ kI sa\naAaÇ ka wagvtpura` meH _iLliqt vatrxna ]m` %<iØ, _nke Ai\nayk %<Øw AaEr_nkI sa\naAaÇ kI tulna krne yoGy hE ƒ %Gved ke vatrxna muin AaErwagvt ke ;vatrxna ]m` %iØ' Ok hI sMÝday ke vack hÕ, [smeH toiksI ko iksI Ýkar ke sNdeh hone ka Avkax nhÄ idqa{ deta ƒ kexI kaA=R kex\arI hota hE, ijska A=R say`acayR ne ;kex S=anIy riXmyaÇko \ar` krnevale' ikya he, AaEr _sse sUyR ka A=R inkala hE ƒ ikNtu_skI ko{ sa=Rkta v sHgit vatrxna muinyaÇ ke sƒ= nhÄ bE@tI, ijnkIsa\naAaÇ ka _s sUÉt mHe v`Rn hE ƒ kexI SpÚt: vatxrna muinyaÇ keAi\nayk hI ho skte hÕ, ijnkI sa\na meH ml\ar`a, maEn v<i¿ AaEr_Nmad wav ka ivxeØ _Lleq hE ƒ sU› meH Aage _NheH hI ;muindeRvSy devSysaEkËTyay sqa iht:' (%, 10, 136, 4) A=aRtŸ dev devaÇ ke muin v_pkarI AaEr ihtkarI sqa kha hE ƒ vatrxna xBd meH AaEr ml $pI vsn\ar` krne meH _nkI naGNy v<i¿ ka wI sHket hÕ ƒ [skI wagvt pura` meH%Øw ke v`Rn se tulna kIijye ƒ

;_vRirt-xrIr-maZ-pirg‡h _NmTt [v ggn-pir\an: ÝkI`Rkex:

Page 25: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aaid tI=Åkr AaEr vatrxna muin 15

AaTmNyaroiptahvnIyo b‡ïavtaRtŸ Ývb‡aj ƒ jDaN\-mUk-bi\ripxacoNmad- kvdŸ Av\UtveØo AŸiwwa*yma`I½ip jnanaH g<ihtmaEnv<t:tUi*`Ä bwUv ƒ... pragvlMbmankÖi!l-ji!l-kipx-kexwUir-war:Av\Utmiln-injxrIre` g<hg<hIt [va£Xyt ƒ (wa. pu. 5, 6, 28-31)

A=aRtŸ %Øw wgvan ke xrIr maZ pirg‡h bc rha =a ƒ ve _Nm¿ kesman idgMbr vex\arI, ibqre huO kexaÇ siht AahvnIy AiGn ko Apne meH\ar` krke b‡ïavtR dex se Ýb‡ijt huO ƒ ve jD³, AN\, mUk, bi\r,ipxacoNmad yu› jEse Av\Ut veØ meH logaÇ ke bulane pr wI maEn v<i¿ \ar`ikO huO cup rhte =e ƒ... sb AaEr l!kte huO Apne kÖi!l, ji!l, kipxkexaÇ ke war siht Av\Ut AaEr miln xrIr siht ve Oese idqa[ dete =e,jEse manaÇ _NheH wUt lga ho ƒ

y=a=Rt: yid %Gved ke _› kexI sHbH\I sU› ko, t=a wagvt pura`meH vi`Rt %Øwdev ke cirZ ko sNmuq rqkr p#³a jay, to pura` ved kesU› ka ivSt<t wa*y ikya gya sa ÝtIt hota hE ƒ vhI vatrxna yaggnpir\an v<i¿ kex \ar`, kipx v`R, ml\ar`, maEn, AaEr _Nmadwavsman $p se donaÇ me vi`Rt hÕ ƒ %Øw wgvan ke kÖi!l kexaÇ kI prMprajEn mUitRkla meH Ýaicntm kal se Aaj tk AÙu~` pa{ jatI hE ƒ y=a=Rt:smSt tI=ÅkraÇ meH kevl %Øw kI hI mUitRyaÇ ke isr pr kÖi!l kexaÇ ka$p idqlaya jata hE, AaEr vhI _nka Ýaicn ivxeØ lÙ` wI mana jatahE ƒ [s sHbH\ meH muJe kexirya na= ka Smr` Aata hE, jo %Øwna= ka hInamaNtr hE ƒ kesr, kex AaEr j!a Ok hI A=R ke vack hÕ ;s!a j!akexryo:' ƒ isHh wI Apne kexaÇ ke kar` kesrI khlata hE ƒ [sÝkarkexI AaEr kesrI Ok hI kexiryana= ya %Øwna= ke vack ÝtIt hote hÕ ƒkexiryana= pr jo kexr c#ane kI ivxeØ maNyta Ýcilt hE, vh namsaMyke kar` _TpNn hu{ ÝtIt hotI hE ƒ jEn pura`aÇ meH wI %Øw kI j!aAaÇ kasdEv _Lleq ikya jata hE ƒ pÍpura` (3, 288) meH v`Rn hE, vatoâtaj!aStSy rejurakÖlmUtRy.' AaEr hirvHxpura` (9, 204) meH _NheH kha hE- ;s ÝlMb- j!awarw‡aij*`u: ƒ [s Ýkar %Gved ke kexI AaEr vatrxnamuin, t=a wagvt pura` ke %Øw AaEr vatrxna ]m` %iØ OvH kesiryana=%Øw tI=Åkr AaEr _nka ing‡ÅN= sMÝday Ok hI isâ hote hÕ ƒ

kexI Aaer %Øw ke Ok hI puÌØvacI hone ke _› Ýkar Anuman

Page 26: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

16 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

krne ke pXcatŸ h@atŸ merI £iÚ %Gved kI Ok OesI %ca pr pD³ g{ ijsmeHv<Øw AaEr kexI ka sa= sa= _Lleq Aaya hE ƒ vh %ca [sÝkar hE:-

kkdRve v<Øwo yu› AasIdŸAvavcItŸ sari=rSy kexIdu\yu R›Sy ãvÊt: shans%CKiNt ma in*pdo mudŸglanImŸ ƒƒ

(%Gved 10, 102, 6)ijs sUÉt meH yh %ca Aa{ hE _skI ÝStavna meH inÌÉt ke jo

;mudŸ glSy ñta gav:' Aaid Xlok _dŸ\<t ikO gO hÕ, _nke AnusarmudŸgl %iØ kI gaEvaÇ ko cor cura le gO =e ƒ _NheH laE!ane ke ilO %iØ nekexI v<Øw ko Apna sar=I bnaya, ijske vcn maZ se ve gaEOH Aage ko nwagkr pIKe kI Aor laE! pDÄ ƒ ÝStut %ca ka wa*y krte huO say`acayRne phle to v<Øw AaEr kexI ka vaCya=R p<=kè btlaya hE ƒ ikHtu ifrÝkaraNtr se _NhaÇne kha hE:-

;A=va, ASy sari=: shaywUt: kexI ÝkËÚkexo v<Øw: AvavcItŸ w‡xmxBdytŸ' [Tyaid ƒ

say` ke [sI A=R ko t=a in$Ét ke _› k=a-ÝsHg ko wartIydaxRink prMpranusar |yan meH rqte huO ÝStut ga=a ka muJe yh A=RÝtIt hota hE-

mudŸgl %iØ ke sari= (iväanŸ neta) kexI v<Øw jo xZuAaÇ ka ivnaxkrne ke ilO inyu› =e, _nkI va`I inklI, ijske fl Sv$p jo mudŸgl%iØ kI gaEveH ([iNãyaH) jute huO du\Rr r= (xrIr) ke sa=e daED rhI =Ä,ve inXcl hokr maEdŸglanI (mudŸgl kI SvaTmv<i¿) kI AaEr lo! pD³I ƒ

taTpyR yh ik mudŸgl %iØ kI jo [iNãyaH praD³ŸmuqI =Ä, ve _nkeyugyu› &anI neta kexI v<Øw ke \maÈpdex ko sunkr ANtmuRqI ho g{ ƒ

[sÝkar kexI AaEr v<Øw ya %Øw ke OkTv ka SvyH %Gved se hIpU`Rt: sm=Rn ho jata hE ƒ iväanŸ [s OkIkr` pr ivcar kreH ƒ mÕ phle hIkh cuka hUHÛ ik vedaÇ ka A=R krne meH iväan AwI pU`Rt: sfl nhÄ ho skehÕ ƒ ivxeØt: vedoH kI jEsI wartIy sHSkËit meH pdÝit¤a hE, _skI £iÚ seto AwI _nke smJne smJane meH bhut su\ar kI AavXykta hE ƒ muJe AaxahE ik kexI, v<Øw ya %Øw t=a vatrxna muinyaÇ ke vedaNtgÅt smSt

Page 27: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aaid tI=Åkr AaEr vatrxna muin 17

_LleqaÇ ke sU"m A|yyn se [s ivØy ke rhSy ka pU`Rt: _dŸFa!n hoskega ƒ Éya %Gved (4, 58, 3) ke ;iZFa bâaE v<Øwo rorvIit mhadevomTyaRnaivvex' ka yh A=R nhÄ to skta ik iZFa (&an, dxRn AaErcairZ se) Anubâ v<Øw ne \mR-FoØ`a kI AaEr ve Ok mhan dev ke $p meHmTyoR ke ÝivÚ huO? [sI sHbH\ meH %Gved ke ixXndevaÇ (nGn devaÇ) vale_Lleq wI |yan dene yoGy hÕ (%. ve 7, 21, 5, 10, 99, 3) ƒ [s Ýkar%Gved meH _iLliqt vatrxna muinyaÇ ke ing‡Å= sa\uAaÇ t=a _n muinyaÇ kenayk kexI muin ka %Øw dev ke sa= OkIkr` ho jane se jEn\mR kIÝacIn prMpra pr bD³a mhTvpU`R Ýkax pDta hE ƒ vedaÇ ke rcnakal kesMbN\ meH iväanaÇ ke bIc bhut mtwed hE ƒ iktne hI iväanaÇ ne _NheH {‹ snŸse 5000 vØR v _sse wI Ai\k pUvR rca gya mana hE ƒ ikNtu Aa\uinkpaXcaTy wartIy iväanaÇ ka bhumt yh hE ik vedoH kI rcna _ske vtRman$p meH {‹ pUvR snŸ 1500 ke lgwg hu{ hogI ƒ caraÇ vedaÇ meH %Gved sbseÝacIn mana jata hE ƒ AtOv %Gved kI %caAaÇ meH hI vatrxna muinyaÇt=a ;kexI %Øwdev' ka _Lleq hone se jEn \mR Apne ÝacIn $p meH {‹pUvR snŸ 1500 meH Ýcilt manna Anuict n hoga ƒ kexI nam jEn prMprameH Ýcilt rha, [ska Ýma` yh hE ik mhavIr ke smy meH paXvR sMÝday keneta ka nam kexIkÖmar =a (_¿ra. 23) ƒ

_Ét vatrxna muinyaÇ kI jo maNyta v sa\naOH vEidk %ca meH wI_iLliqt hÕ, _n pr se hm [s prMpra ko vEidk prMpra se SpÚt: p<=k$p se smJ skte hÕ ƒ vEidk %iØ vEse TyagI AaEr tpSvI nhÄ, jEse yevatrxna mUin ƒ ve %iØ SvyH g<hS= hÕ, y& sMbN\I ivi\ iv\an meH AaS=arqte hÕ AaEr ApnI [hlaEikk [CK³aAaÇ jEse puZ, \n, \aNy Aaid sMpi¿kI ÝaiPt ke ilO [Nãaid devI-devtaAaÇ ka Aaìvan krte krate hÕ, t=a[ske _plÙ meH yjmanaÇ se \n sMpi¿ ka dan SvIkar krte hÕ ƒ ikNtu[ske ivprIt ke vatrxna muin _Ét ikÊyaAaÇ meH rt nhÄ hote ƒ smSt g<häar, SZI-puÌØ, \n-\aNy Aaid pirg™h, yha¥ tk kI vSZ ka wI pirTyagkr, iwÙav<i¿ se rhte hÕ ƒ xrIr ka Snanaid sHSkar n kr ml \ar` ikyerhte hÕ ƒ maEn v<it se rhte hÕ, t=a ANy devI devtaAaÇ ke Aara\n se muÉtAaTm|yan meH hI Apna kLya` smJte hÕ ƒ SpÚt: yh _s ]m` prMpraka Ýaicn $p hE, jo Aage clkr Anek AvEidk sMÝdayaÇ ke $p meH Ýg!

Page 28: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla
Page 29: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla
Page 30: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

20 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

hu{ AaEr ijnmeH se do A=aRtŸ jEn AaEr baEâ sMÝday Aaj tk wI iv>manhÕ ƒ ÝacIn smSt wartIy saihTy, vEidk baEâ v jEn t=a ixlaleqaÇ meHwI b‡aï` AaEr ]m` sMÝdayaÇ ka _Lleq imlta hE ƒ jEn OvH baEâ sa\uAajtk wI ]m` khlate hÕ ƒ vEidk prMpra ke \aimRk guÌ khlate =e%iØ, ijnka v`Rn %Gved meH barMbar Aaya hE ƒ ikNtu ]m` prMpra kesa\uAaÇ kI sH&a muin =I, ijska _Lleq %Gved meH kevl _n vatrxnamuinyaÇ ke sHbH\ ko K³oD, ANyZ khÄ nhI Aaya ƒ

nim kI yhI Anas› v<i¿ imi=la rajvHx meH jnk tk pa{ jatIhEƒ ÝtIt hota hE ik jnk ke kÖl kI [sI Aa|yaiTmk prMpra ke kar`vh vHx t=a _nka smSt Ýdex hI ivdeh (deh se inmIÅh, jIvNmuÉt)khlaya AaEr _nkI AhÄsaTmk Ýv<i¿ ke kar` hI _nka \nuØ ÝTyHca-hIn $p meH _nke ÙiZyTv ka ÝtIkmaZ suriÙt rha ƒ sMwvt: yhI vhjI R \nuØ =a, ijse ram ne c#³aya AaEr toD³ Dala ƒ [s ÝsHg meH jo v‡aTyaÇ ke;ßyañd' xSZ ke sHbH\ meH épr kh Aaye hÕ, vh bat wI |yan dene yoGy hE ƒtI=Åkr neimna=-

tTpXcatŸ mhawart kal meH ba{sveH tI=Åkr neimna= huO ƒ [nkIvHx-prMpra [s Ýkar btla{ g{ hE- xaErIpur ke yadv vHxI rajaAH\kv<*`I ke ßye¤ puZ huO smuã ivjy, ijnse neimna= _TpNn huO ƒ t=asbse Ko!e puZ =e vsudev, ijnse _TpNn huO vasudev kË*` ƒ [s Ýkarneimna= AaEr kË*` Aaps meH ccere wa{ =e ƒ jrasHF ke AatHk se ZSthokr yadv xaErI pur ko K³oDkr äarka meH ja bse ƒ neimna= ka ivvah-sHbH\ igirngr (jUnag#) ke raja _g™sen kI kNya rajulmit se iniXcthuAa ƒ ikNtu jb neimna= kI barat kNya ke Fr phuHcI AaEr vhaH _NhaÇne_n pxuAaÇ ko i\re deqa, jo Aiti=yaÇ ke wojn ke ilO mare jane vale =e ƒtb _nka ñdy kÌ`a se VyakÖl ho _@a AaEr ve [s ihHsamyI gahRS=Ýv<i¿ se ivr› hokr, ivvah ka ivcar K³oD, igrnar pvRt pr ja c#e³ AaErtpSya meH Ýv<¿ ho gye ƒ _NhaÇne kevl-&an ÝaPt kr _sI ]m` prMprakae puÚ ikya ƒ neimna= kI [s prMpra ko ivexeØ den ÝtIt hotI hE- ;AihHsako \aimRk v<i¿ ka mUl mankr _se sEâaHitk $p dena ƒ' mhawart kakal {. pUvR 1000 ke lgwg mana jata hE ƒ AtOv Oeithaisk £iÚ se yhIkal neimna= tI=Åkr ka manna _ict ÝtIt hota hE ƒ yhaH ÝsHgvx yh

Page 31: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

tI=Åkr paXvRna= 21

wI |yan dene yoGy hE ik mhawart ke xaHitpvR meH jo wgvanŸ tI=ÅivtŸ AaEr_nke äara idye gye _pdex ka v<¿aNt imlta hE, vh jEn tI=Åkr äara_pidÚ \mR ke sm$p hE ƒtI=Åkr paXvRna=-

te{sveH tI=Åkr paXvRna= ka jNm bnars ke raja AXvsen AaEr_nkI ranI vmRla (vama) devI se huAa =a ƒ _NhaÇne tIs vØR kI AvS=a meHg<h Tyag kr sMmedixqr pvRt pr tpSya kI ƒ yh pvRt Aajtk wIpars-na= pvRt nam se suivQyat hE ƒ _NhaÇne kevl&an ÝaPt kr s¿rvØR tk ]m` \mR ka _pdex AaEr Ýcar ikya ƒ jEn pura`anusar _nkainvaR` wgvan mhavIr invaR` se 250 vØR pUvR AaEr tdnusar {. pUvR527´250µ777 vØR meH huAa =a ƒ paXvRna= ka ]m`-prMpra pr bD³aghra Ýwav pD³a ijske pir`am Sv$p Aaj tk wI jEn smaj Ýay:parsna= ke Anuna[yaÇ kI manI jatI hE ƒ %Øwna= kI svRSv-Tyag $pAaik¨cn muinv<i¿, nim kI inrIhta v neimna= kI AihHsa ko _NhaÇneApne catuyaRm $p samiyk \mR meH VyviS=t ikya ƒ catuyaRm ka _Lleqing‡ÅN=oH ke sMbN\ meH pail g‡N=oH meH wI imlta hE AaEr jEn AagmaÇ meH wI ƒikNtu [nmeH car yam Éya =e, [ske sHbH\ meH mtwed paya jata hE ƒ jEnAagmanusar paXvRna= ke car yam [s Ýkar =e- (1) svRÝa`aitkÊm seivrm`, (2) svR m<Øavad se ivrm`, (3) svR Ad¿adan se ivrm`,(4) svR bihS=adan se ivrm` ƒ paXvRna= ka catuyaRm$p samaiyk\mR mhavIr se pUvR hI suÝcilt =a, yh idg‹Xve‹prMpra ke AitirÉt baEâpail saihTy gt _LleqaÇ se wlIwaHit isâ ho jata hE ƒ mUlacar (7,36, -38) meH SpÚ _Lleq hE ik mhavIr se pUvR ke tI=ÅkraÇ ne samaiyksHym ka _pdex idya =a, t=a kevl Aprav hone pr hI ÝitkÊm` krnaAavXyk btlaya =a ƒ ikNtu mhavIr ne samaiyk \mR ke S=an prKe³dopS=apna sHym in\aRirt ikya AaEr ÝitkÊm` inym se krne ka _pdexidya (mU‹ 129-133)ƒ @Ik yhI bat wgvtI (20, 8, 675¸ 25, 7,785), _¿ra|yyn Aaid AagmÇa meH t=a tÀva=R sUZ (9, 18) kIisâsenIy kI !Ika meH pa{ jatI hE ƒ baEâ g‡H= AHgu‹ inkay ctuÉkinpat(vGg 5) AaEr _skI A!Ÿ@k=a meH _Lleq hE ik gaEtm buâ ka caca ;bPpxaÉy' ing‡RN= ]avk =a ƒ paXvaRpTyaÇ t=a ing‡RN= ]avkaÇ ke [sI Ýkar

Page 32: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

22 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

ke AaEr wI Anek _Lleq imlte hÕ, ijnse ing‡RN= \mR kI s¿a buâ se pUvRwlIwaHit isâ ho jatI hE ƒ

Ok smy =a jb paXvRna= t=a _nse pUvR ke jEn it=ÅkraÇ v jEn\mRkI _s kal meH s¿a ko paXcaTy iväan SvIkar nhÄ krte =e ƒ ikNtu jbjmRn iväanŸ hmRn yakobI ne jEn v baEâ ÝacIn saihTy ke sU"m A|yynäara mhavIr se pUvR ing‡RN= sMÝday ke AiStTv ko isâ ikya, tb seiväanŸ paXvRna= kI Oeithaiskta ko SvIkar krne lge hÕ, AaEr _nkemhavIr invaR` se 250 vØR pUvR invaR` ÝaiPt kI jEn prMpra ko wI mandene lge hÕ ƒ boâ g‡N=oH mHe jo ing‡RN=aÇ ke catuyaRm ka _Lleq imlta hE AaEr_se ing‡RN= natpuZ (mhavIr) ka \mR kha hE, _ska sMbN\ AvXy hIpaXvRna= kI prMpra se hona caihye, ÉyaÇik jEn sMÝday meH _nke sa=hI catuyaRm ka _Lleq paya hE, mhavIr ke sa= kdaip nhÄ ƒ mhavIr, paHcv‡taÇ ke sHS=apk khe gye hÕ ƒ baEâ \mR meH jo kÖK, VyvS=aOH ing‡RN=aÇ selekr SvIkar kI g{ hÕ, jEse _pos=, (mhavGg 2, 1, 1)¸ vØaRvas (m‹3, 1, 1) ve wI paXvRna= kI hI prMpra kI honI caihye, t=a buâ ko ijn]m` sa\uAoH ka smkalIn pail g‡N=aÇ meH btlaya gya hE, ve wI paXvRna=prMpra ke hI mane ja skte hÕ ƒtI=Åkr v\Rman mhavIr-

AiNtm jEn tI=Åkr wgvan mhavIr ke mata-ipta te{svHe tI=ÅkrpaXvRna= kI sMÝday ke AnuyayI =e-Oesa jEn Aagm (AacaraHg 3,wavcuilka 3, sUZ 401) meH SpÚ _Lleq imlta hE ƒ yh wI kha gya hEik _NhaÇne Ýv<ijt hone pr samaiyk \mR g‡h` ikya =a AaEr pXcatŸ kevl&anI hone pr KedopS=apna sHym ka iv\an ikya (AacraHg 2, 15,1013) ƒ _nke ipta isâa=R kÖHDpur ke raja =e, AaEr _nkI mata iZxladevI ilCKiv vHxI raja ce!k kI puZI, A=va Ok ANy prMpranusar bhn,=I ƒ _nka pEt<k goZ nay, na\, nat (sHSkËt &at<) =a ƒ [sI se ve baEâpail g‡N=o meH natpu¿ ke nam se _iLliqt ikye gye hÕ ƒ wgvanŸ ka jNmS=an kÖHDpur khaH =a, [ske sHbH\ meH pXcatŸkailn jEn prMpra meH w‡aHit_TpNn hu{ pa{ jatI hE ƒ idgMbr sMÝday ne _nka jNm S=an nalHda kesmIp kÖNDlpur ko mana hE jbik XvetaMbr sMÝday ne muHger ijle kelKuAaD ke smIp ÙiZykÖHD ko _nkI jNmwUim hone ka sMman idya hE ƒ

Page 33: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

tI=Åkr v\Rman mhavIr 23

ikNtu jEn AagmaÇ v pura`aÇ me _nkI jNmwUim ke sMbN\ meH jo bateH khIg{ hÕ, ve _Ét donoH S=anoH meH Fi!t hotI nhÄ pa{ jatÄ ƒ donaÇ prMpraAaÇke Anusar wgvan kI jNmwUim kÖHDpur ivdeh dex meH iS=t mana gya hE,(h. pu. 2, 4, _. pu. 74, 251) AaEr [sI se mhavIr wgvan ko ivdehpuZ,ivdeh sukÖmar Aaid _pnam idye gye hÕ AaEr yh wI SpÚ kha gya hE ik_nke kÖmarkal ke tIs vØR ivdeh meH hI VytIt huO =e ƒ ivdeh kI sImaÝacIntm kal se Ýay: iniXct rhI pa{ jatI hE ƒ A=aRtŸ _¿r meH ihmaly,diÙ` meH gHga, pUvR meH kaEixkI AaEr piXcm meH gHDkI ƒ ikHtu _pyuRÉt v¿RmanmeH jNmwUim mane jane vale donÇ hI S=an kÖHDlpur v ÙiZy kÖHD, gHga ke_¿r meH nhÄ, ikNtu diÙ` meH pDŸte hÕ, AaEr ve ivdeh meH nhÄ ikNtu mg\dexkI sIma ke wItr Aate hÕ ƒ mhavIr kI jNmwUim ke smIp gHDkI ndI Ývaihthone ka wI _Lleq hE ƒ gHDkI, _tr ibhar kI hI ndI hE, jo ihmaly seinkl kr gHga mHe sonpur ke smIp imlI hE ƒ _skI gHga se diÙ` meH hone kIsHwavna hI nhÄ ƒ mhavIr ko AagmaÇ meH Anek S=laÇ pr besaily(vExalIy) kI _pai\ siht _iLliqt ikya gya hE, (sU. kË. 1,2¸_¿ra. 6) ijsse SpÚ hota ik ve vExalI ke nagirk =e ƒ ijsÝkar ikkaExl dex ke hone ke kar` wgvan %Øwdev ko Anek S=laÇ pr koslIy(kaExlIy) kha gya hE ƒ [NhÄ kar`aÇ se Da‹ hanRle, jEkobI Aaid paXcaTyiväanaÇ ko _pyuR› prMpra-maNy donaÇ S=anaÇ meH se iksI ko wI mhavIrkI y=a=R jNmwUim SvIkar krne meH sHdeh huAa hE, AaEr ve vExalI ko howgvanŸ kI sCcI jNmwUim manne kI AaEr Juke hÕ ƒ puratÀv kI xo\oH se yhisâ ho cuka hE ik ÝacIn vExalI Aa\uink itrhut mHDl ke mujfrpurijle ke ANtgRt bsa#³ namk g‡am ke Aaspas hI bsI hu{ =I, jhaH rajaivxal ka g#³ khlanevala S=l Ab wI iv>man hE ƒ [s S=an keAaspas ke ÙeZ meH ve sb bateH _ict$p se Fi!t ho jatI hÕ, ijnka_Lleq mhavIr jNmwUim se sHbâ paya jata hE ƒ yhaH se smIp hI Ab wIgHDk ndI bhtI hE, AaEr vh ÝacIn kal meH bsa# ke Ai\k smIp bhtIrhI ho, yh wI sHwv ÝtIt hota hE ƒ wgvanŸ se Ýv‡ijt hone ke pXcatŸ joÝ=mraiZ kmaRr g‡am meH VytIt kI =I, vh g‡am Ab kMmnK³pra ke nam seÝisâ hE ƒ wgvanŸ ne Ý=m par`a koLlag sHinvex meH kI =I, vhI S=anAaj ka koLhuAa g‡am ho to AaXcyR nhÄ ƒ ijs vai`ßy g‡am meH wgvan ne

Page 34: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

24 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

Apna Ý=m v Aage wI Anek vØaRvas VytIt ikye =e, vhI Ab binya g‡amkhlata hE ƒ [ithas [s bat ko SvIkar kr cuka hE ik iliCK³ivg` keAi\nayk, raja ce!k, [sI vExalI meH ApnI raj\anI rqte =e ƒ wgvanŸka pEiZkgoZ kaXyp AaEr _nkI mata ka goZ vix¤ =a ƒ ye donaÇ goZ vhaHbsnevalI j=irya namk jait meH Ab wI paye jate hÕ ƒ [s pr se kÖK³iväanaÇ ka yh wI Anuman hE ik yhI jait &at<vHx kI Aa\uink Ýitini\ho to AaXcyR nhÄ ƒ ÝacIn vExalI ke smIp hI Ok vasukÖHD namk g‡am hE,jhaH ke invasI prHpra se Ok S=l ko wgvanŸ kI jNmwUim mante AaO hÕ,AaEr _sI pUßy wav se _s pr kwI hl nhÄ claya gya ƒ smIp hI OkivxalkÖND hE jo Ab wr gya hE AaEr jota-boya jata hE ƒ vExalI kIquda{ meH Ok OesI ÝacIn muãa wI imlI hE, ijsmeH ;vExalI nam kÖHDe' Oesa_Lleq hE ƒ [n sb Ýma`aÇ ke Aa\ar pr bhusHQyk iväanaÇ ne [sI vasu-kÖND ko ÝacIn kÖNDpur v mhavIr kI sCcI jNmwUim SvIkar kr ilyahE, v [sI Aa\ar pr vhaH ke _Ét ÙeZ ko Apne Ai\kar meH lekr, ibharraßy ne vha¥ mhavIr Smark S=aipt kr idya hE, AaEr vha¥ Ok AâRmag\Ip>oH meH rict ixlaleq meH yh SpÚ FoØ`a kr dI hE ik yhI vh S=l hE,jhaH wgvan mhavIr ka jNm huAa =a ƒ [sI S=l ke smIp ibhar raßy neÝakËt jEn iv>apI@ ko S=aipt krne ka wI inXcy ikya hE ƒ

mhavIr ke jIvn sHbH\I kÖK³ F!naAaÇ ke ivØy pr idgMbr AaErXvetaMbr prMpraAaÇ meH =oDa mtwed hE ƒ idgMbr prMpranusar ve tIs vØRkI AvS=a tk kÖmar v Aivvaiht rhe AaEr ifr Ýv‡ijt huO ƒ ikNtuXvetaMbr prMpranusar _nka ivvah wI huAa =a AaEr _nke Ok puZI wI_TpNn hu{ =I, t=a [nka jamata jamalI wI kÖK³ kal tk _nka ix*yrha =a ƒ Ýv‡ijt hote smy idgMbr prMpranusar _NhaÇne smSt vSZaÇ kapirTyag kr Acel idgMbr $p \ar` ikya =a ikNtu XvetaMbr prMpranusar_NhaÇne Ýv‡ijt hone se De#³ vØR tk vSZ svR=a nhÄ KoD³a =a ƒ De#³ vØR kepXcatŸ hI ve Acelk huO ƒ barh vØR kI tpXcyaR ke pXcatŸ _NheH %<jukÖlandI ke t! pr kevl&an ÝaPt huAa AaEr ifr tIs vØR tk nana ÝdexoH meHivhar krte huO, v _pdex dete huO, _NhaÇne Apne tI=R kI S=apna kI, yhdonaÇ sMÝdayaÇ ko maNy hE ƒ ikHtu _nka Ý=m _pdex idgMbr maNytanusarrajg<h ke ivpulacl pvRt pr huAa =a t=a XvetaMbr maNytanusar pava ke

Page 35: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mhavIr invaR` kal 25

smIp Ok S=l pr, jhaH hal hI meH Ok ivxalmHidr bnvaya gya hE ƒ donaÇprMpraAaÇ ke Anusar wgvanŸ ka invaR` bh¿r vØR kI Aayu meH pavapurI meHhuAa ƒ yh S=an p!na ijle meH ibharxrIf ke smIp lgwg sat mIl kIdUrI pr mana jata hE, jhaÛH srovr ke bIc Ok wVy mHidr bna huAa hE ƒmhavIr kI sHF-VyvS=a AaEr _pdex-

mhavIr wgvanŸ ne Apne AnuyaiyyaÇ ko car wagaÇ meH ivwajIt ikya-muin, AaiyRka, ]avk v ]aivka ƒ Ý=m do vgR g<hTyagI pirv‡ajkaÇ ke =eAaEr AHitm do g<hS=aÇ ke ƒ yhI _nka ctuivR\-sHF khlaya ƒ _NhaÇne muinAaEr g<hS= \mR kI Alg Alg VyvS=aOH baH\I ƒ _NhaÇne \mR ka mula\arAihHsa ko bnaya AaEr _sI ke ivStar $p paHc v‡taÇ ko S=aipt ikya -AihHsa, Am<Øa, AcaEyR, AmE=un AaEr Apirg‡h ƒ [n v‡taÇ ya inymaÇ kapaln muinyaÇ ke ilye pU`R$p se mhav‡t$p btlaya t=a g<hS=aÇ ke ilOS=Ul$p-A uv‡t rup ƒ g<hS=aÇ ke wI _NhaÇne ]âanŸ maZ se lekr, kopInmaZ\arI hone tk ke Gyarh djÈ inyt ikye ƒ doØaÇ AaEr Apra\oH ke invar`a=R_NhaÇne inyimt ÝitkÊm` pr jor idya ƒ

wgvan mhavIr äara _pidÚ t¿v&an ko sHÙep meH [s Ýkar Vy›ikya ja skta hE: - jIv AaEr AjIv A=aRtŸ cetn AaEr jD³ ye do ivXv kemUl tÀv hÕ, jo Aaidt: prSpr sHbHâ paye jate hÕ, AaEr cetn kI mnvcnv kayaTmk ikyaAaÇ äara [s jD³-cetn sHbN\ kI prMpra Ýcilt rhtIhE ƒ [se hI kmaR]v v kmRbH\ khte hÕ ƒ ymaÈ, inymaÇ ke paln äara ÝacInkmRbH\ ka nÚ ikya ja skta hE ƒ [s Ýkar cetn ka jD³ se svR=a mu›hokr, Apna AnHt&an-dxRnaTmk Sv$p ÝaPt kr lena hI jIvn kaprm lÙ hona caihye, ijsse [s jNm-m<Tyu kI prMpra ka ivCKe³d hokrmoÙ ya invaR` kI ÝaiPt ho ske ƒ

mhavIr ne Apne _pdex ka ma|ym _s smy _nke Ýcar ÙeZ meHsuÝcilt lokwaØa AâRmag\I ko bnaya ƒ [sI waØa meH _nke ix*yaÇ ne_nke _pdexaÇ ko AacaraHgaid barh AHgoH meH sHkilt ikya jo äadxaHgAagm ke nam se Ýisâ huAa ƒmhavIr invaR` kal

jEn prMpranusar mhavIr ka invaR` ivkÊm kal se 470 vØR pUvRt=a xk kal se 605 vØR paHc mas pUvR huAa =a, jo snŸ {svI se 527

Page 36: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

26 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

vØR pUvR pDta hE ƒ yh mhavIr invaR` sHvtŸ Aaj wI Ýcilt hE AaEr _skeg‡N=aÇ v ixlaleqaÇ meH _pyog kI prMpra, ko{ paHcvI K³@vI xtaBdI selgatar pa{ jatI hE ƒ [smeH sNdeh _TpNn krne vala kevl Ok hemcNã kepirixÚ pvR ka _Lleq hE ijske Anusar mhavIr invaR` se 155 vØRpXcatŸ cNãguº (moyR) raja huAa ƒ AaEr cUHik cNãguº se ivkÊmaidTy kakal svRZ 255 vØR paya jata hE, At: mhavIr invaR` ka smy ivkÊm se225´155µ410 vØR pUvR ({‹pU‹467) @hra ƒ yakobI, capÈi!yr AaidpaXcaTy iväanaÇ ka yhI mt hE ƒ [ske ivprIt Da‹ jaysval ka mt hE ikcUHik invaR` se 470 vØR pXcatŸ ivkÊm ka jNm huAa AaEr 18 vØR ke honepr _nke raßyaiwØek se _nka sHvtŸ cla, AtOv ivkÊm sHvtŸ ke470´18µ488 vØR pUvR vIr invaR` kal manna caihye ƒ vStut: ye donaÇhI mt w‡aHt hÕ ƒ Ai\kaHx jEn _LleqaÇ se isâ hota hE ik ivkÊm jNm se18 vØR pXcatŸ AiwiØ› huO AaEr 60 vØR tk raßyaÌ#³ rhe, OvH _nkasHvtŸ _nkI m<Tyu se ÝarMw huAa AaEr _sI se 470 vØR pUvR vIr invaR` kakal hE ƒ

vIr invaR` se 605 vØR 5 mah pXcatŸ jo xk sH‹ ka ÝarMw khagya hE, _ska kar` yh hE ik mhavIr ka invaR` kaitRk kI AmavSya kohuAa AaEr [sIilye Ýcilt vIr invaR` ka sHvtŸ kaitRk xuÉl Ýitpda sebdlta hE ƒ [sse @Ik 5 mah pXcatŸ cEZ xuÉl Ýitpda se xk sHvtŸÝarMw hota hE ƒ xk sHvtŸ 705 meH rict ijnsen kËt sH‹ hirvHx pura` meHv`Rn hE ik mhavIr ke invaR` hone pr _nkI invaR` wUim pavangrI meHdIpmailka _Tsv mnaya gya AaEr _sI smy se wart me _› iti= prÝitvØR [s _Tsv ke mnane kI Ý=a clI ƒ [s idn jEn log invaR`oTsvdIpmailka äara mnate hÕ AaEr mhavIr kI pUja ka ivxeØ Aayojn krtehÕ ƒ jhaÛH tk pta clta hE dIpmailka _Tsv jo wartvØR ka svRVyapImhoTsv bn gya hE, _ska [sse Ýaicn ANy ko{ saihiTyk _LleqnhÄ hE ƒ

gaEtm-kexI-sHvadmhavIr invaR` ke pXcatŸ jEn sHF ke naykTv ka war kÊmx: _nke

tIn ix*yaÇ gaEtm, su\mR AaEr jHbU ne sHwala ƒ [nka kal kÊmx: 12, 12v 38 vØR µ62 vØR paya jata hE ƒ yhaH tk AacayR prHpra meH ko{ wed nhÄ

Page 37: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

gaEtm-kexI-sHvad 27

paya jata [sse wI [n tInaÇ g`\raÇ kI kevlI sH&a sa=Rk isâ hotI hE ƒikNtu [nke pXcatŸkalIn AacayR prHpraOÛH, idgMbr v XvetaMbr sHMÝdayaÇmeH p<=kè p<=kè pa{ jatI hE, ijsse ÝtIt hota hE ik sMÝday wed ke bIjyhÄ se ÝarMw ho gye ƒ [s sMÝday-wed meH kar`aÇ kI Ok Jlk hmeH_¿ra|yyn sUZ ke ;kesI-goym sHvad' namk 23 veH A|yyn meH imltIhE ƒ [ske Anusar Oesa ÝtIt hota hE ik ijs smy wgvanŸ mhavIr neApna Acelk ya ing‡RN= sMÝday S=aipt ikya, _s smy paXvRna= kaÝacIn sMÝday Ýcilt =a ƒ hm épr kh AaO hÕ ik SvyH wgvan mhavIrke mata-ipta _sI paXvR sMÝday ke AnuyayI mane gye hÕ, AaEr _sI seSvyH wgvanŸ mhavIr wI Ýwaivt huO =e ƒ _¿ra|yyn ke _› Ýkr` keAnusar, jb mhavIr ke sMÝday ke Ai\nayk gaEtm =e, _s smy paXvRsMÝday ke nayk =e kexIkÖmar ]m` ƒ [n donaÇ g`\raÇ kI weH! ]avStIpurmeH hu{ AaEr _n donaÇ meH yh ivcar _TpNn huAa ik sMÝday Ok hote huO wIÉya kar` hE ik paXvR-sMÝday ca_ßjam \mR t=a vâRman ka sMÝday;pHcisiÉqy' kha gya hE ƒ _sIÝkar paXvR ka \mR ;sHtro¿r' t=avâRman ka ;Acelk' \mR hE [sÝkar Ok-kayRÝv<¿ hone pr wI donaÇ meHivxeØta ka kar` Éya hE? kexI kÖmar ke [s sMbN\ meH ÝXn krne pr,gaEtm g`\r ne btlaya ik pUvRkal meH mnu*y srl ikNtu jD³ (%<jujD³) hote =e AaEr piXcmkal meH vkÊ AaEr jD³, ikNtu m|ykal ke logsrl AaEr smJdar (%<ju Ýa&) =e ƒ AtOv puratn logaÇ ke ilO \mR kIxo\ ki@n =I AaEr pXcatŸkalIn logaÇ ko _ska Anupaln ki@n =a ƒikNtu m|ykal ke logo ke ilO \mR xo\ne AaEr palne meH srl ÝtIt huAa[sIkar` Ok AaEr Aaid v AiNtm tI=ÅkraÇ ne pHcv‡t $p t=a m|y ketI=Åkro ne _se catuyaRm $p se S=aipt ikya ƒ _sIÝkar _NhaÇne btlayaik Acelk ya sHStr yuÉt veØ to kevl logaÇ meH phcan Aaid ke ilOinyt ikye jate hÕ, ikNtu y=a=Rt: moÙ ke kar`wUt to &an, dxRn AaErcirZ hÕ gaEtm AaEr kexI ke bIc [s vataRlap ka pir`am yh btlaya gyahE ik kexI ne mhavIr ka pHcmhavÊt $p \mR SvIkar kr ilya ƒ ikNtu_nke bIc veØ ke sMbN\ meH Éya in`Ry huAa, yh SpÚ nhÄ btlaya gya ƒAnumant: [s sMbN\ meH AcelkTv AaEr ALpvSZTv ka kLp A=aRtŸ{CKa³nusar g‡h` kI bat SvIkar kr lI g{, ijske Anusar hmeH S=ivr

Page 38: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

28 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

kLp AaEr ijnkLp ke _Lleq imlte hÕ ƒ S=ivr kLp paXvRprMpra kaALp vSZ-\ar` $p man ilya gya AaEr ijnkLp svR=a Acelk $pmhavIr kI prMpra ka ƒ ikNtu Svwavt: Ok sMÝday meH Oesa iäiv\ kLpbhut smy tk cl skna sHwv nhÄ =a ƒ bhut kal tk [s ÝXn ka_@na nhÄ Ìk skta =a ik yid vSZ \ar` krke wI mhav‡tI bna jaskta hE AaEr invaR ÝaPt ikya ja skta hE, tb Acelkta kI AavXyktahI Éya rh jatI hE? [sI sHFØR ke flSv$p mhavIr invaR` se 62 vØRpXcatŸ jHbU SvamI ka naykTv smaPt hote hI sHFwed huAa ÝtIt hota hE ƒidgMbr prMpra meH mhavIr invaR` ke pXcatŸ pUvaÈÉt tIn kevlI¸ iv*`uAaid paHc ]utkevlI, ivxaqacayR Aaid Gyarh dxpUv±, nÙZ Aaid paHcOkadx AHg\arI, t=a smuã Aaid lohayR pyRNt car OkagH\arI AacayoÅkI vHxavlI imltI hE ƒ [n smSt A!Ÿ@a[s AacayoÅ ka kal62´100´183´220´118µ683 vØR inidRÚ paya jata hE ƒXvetaMbr sMÝday ke g`wed -

jEn sHF sMbN\I XvetaMbr prHpra ka ÝacIntm _Lleq kLpsUZANtgRt S=ivravlI meH paya jata hE ƒ [ske Anusar ]m` wgvan mhavIrke Gyarh g`\r =e ƒ [NãwUit gaEtm Aaid GyarhaÇ g`\raÇ äara p#³aO gye]m`aÇ kI sHQya ka wI _Lleq hE ƒ ye GyarhaÇ g`\r 13 AHg AaEr 14 pUvR[s smSt gi`ip!k ke \ark =e, ijske Anusar _nke kÖl ]m` ix*yaÇkI sHQya 4200 pa{ jatI hE [n GyarhaÇ g`\raÇ meH se naE ka invaR` mhavIrke jIvn kal meH hI ho gya =a kevl do A=aRtŸ [NãwUit gaEtm AaEr AayRsu\mR hI mhavIr ke pXcatŸ jIivt rhe ƒ yh wI kha gya hE ik ;Aaj jo wI]m` ing‡RN= ibhar krte huO paO jate hÕ, ve sb AayR su\mR muin ke hIApTy hÕ ƒ xeØ g`\raÇ kI ko{ sNtan nhI clI ƒ' Aage S=ivravlI mHeAayR su\mR se lgakr AayR xai~DLy tk tetIs AacayoÅ kI guÌ-ix*yprMpra dI g{ hE ƒ K³@e AacayR AayR yxowã ke do ix*y sHwUitivjy wãbahuäara do iwNn iwNn ix*y prMpraOH cl pDI ƒ AayR sMwut ivjy kI xaqameH naEveH S=ivr AayR vjÊsen ke car ix*yaÇ äara car iwNniwNn xaqaOÛHS=aipt hu{, ijnke nam _nke S=apkaÇ ke namanusar na[l, poiml,jyNt AaEr tavs pDe ƒ _sI Ýkar AayR wãbahu ke car ix*yaÇ äaratam™iliPtka, koi!RviØRka, paEND^vâRinka, AaEr dasIqbiDka, ye car

Page 39: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

XvetaMbr sMÝday ke g`wed 29

xaqaOÛH S=aipt hU{ ƒ _sI Ýkar satveH S=ivr AayR S=Ulwã ke rohguºnamk ix*y äara ;teraisy' xaqa OvH _¿rbilSsh äara _¿r bilSshnamk g` inkle, ijskI pun: kaExaiMbk, saEvitRka, koDHba`o AaErcNãnagrI, ye car xaqaOH f×!Ä ƒ S=Ulwã ke dUsre ix*y AayR suhiSt keix*y roh` äara _deŸh g` kI S=apna hu{, ijsse pun: _duHbirißjkaAaid car-_pxaqaOH AaEr nagwUt Aaid K³h kÖl inkle ƒ AayR suhiSt ke]IguPt namk ix*y äara car` g` AaEr _skI hayRmalakarI Aaid carxaqaOH OvH b=RlIy Aaid sat kÖl _TpNn huO ƒ AayR suhiSt ke yxowãnamk ix*y äara _»vaiDy g` kI S=apna hu{, ijskI pun: cHipißjyaAaid car xaqaOH AaEr wã yxIy Aaid tIn kÖl _TpNn huO ƒ _sI ÝkarAayR suhiSt ke kamiáR namk ix*y äara vesvaiDya g` _TpNn huAa,ijskI AaviStka Aaid car xaqaOH AaEr gi`k Aaid car kÖl S=aipthuO ƒ _NhÄ ke ANy ix*y %iØguPt äara ma`v g` S=aipt huAa, ijskIkasvaiyRka gaEtmaiyRka, visi¤ka AaEr saEraiÚ^ka, ye car xaqaOH t=a%iØguiPt Aaid car kÖl S=aipt huO ƒ xaqaAaÇ ke namaÇ pr |yan dene seAnuman hota hE ik khÄ-khÄ S=an wed ke Aitir› goZ-wedanusar wIxaqaAaÇ ke wed Ýmed huO ƒ S=ivr suiS=t äara koi!kg` kI S=apnahu{, ijsse _CcanagrI iv>a\r±, vßZI OvmŸ ma|yimka ye car xaqaOHt=a b‡MhlIy, vT=alIy vai`ßy AaEr p~hvah`k, ye car kÖl _TpNnhuO ƒ [s Ýkar AayR suhiSt ke ix*yaÇ äara bhut Ai\k xaqaAoH AaErkÖlaÇ ke wed Ýwed _TpNn huO ƒ AayR suiS=t ke AhRdŸ¿ äara m|yma xaqaS=aipt hu{ AaEr iv>a\r gopal äara iv>a\rI xaqa ƒ AayRdt ke ix*yxaHitsen ne Ok ANy _CcanagrI xaqa kI S=apna kI ƒ AayRdt xaHitsenke ]ei`k taps kÖver AaEr %<iØpailka ye car ix*y huO, ijnke äarakÊmx: AayR seinka, tapsI kÖber AaEr %<iØpailka ye car xaqaOH inklI ƒAayR-isHhigir ke ix*y AayR-ximt äara b‡ïdIpIka t=a AayR vßZ äaraAayR vßZI xaqa S=aipt hu{ ƒ AayR-vßZ ke ix*y vßZsen, pdŸm AaErr= äara kÊmx: AayR-na[lI pdŸma AaEr jyNtI namk xaqaOH inklI ƒ[n iviv\ xaqaAaÇ v kÖlaÇ kI S=an v goZ Aaid wedaÇ ke Aitir› ApnIApnI Éya ivxeØta =I, [ska pU`Rt: pta lgana sHwv nhÄ hE ƒ [nmeH yeiksI iksI xaqa v kÖl ke nam m=ura ke kHkalI !Ile se ÝaPt mUitRyaÇ

Page 40: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

30 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

Aaid pr ke leqaÇ meH paO gye hÕ, ijnse _nkI Oeithaiskta isâ hotI hE ƒÝacIn Oeithaisk kalg`na -

kLpsUZ S=ivrablI meH _› AacayR prMpra ke sHbH\ meH kal kaindÈx nhÄ paya jata ƒ ikNtu \mRFoØsUir kËt duØmkal-]m`sHF-Stvnamk ÝakËt pÎavlI kI AvcUir meH kÖK³ mhTvpU`R kalsHbH\I indÈx payejate hÕ ƒ yhaH kha gya hE ik ijs raiZ wgvanŸ mhavIr ka invaR` huAa,_sI raZI ko _ßjEnI meH cHDÝ>ot nrex kI m<Tyu v palk raja ka AiwØekhuAa ƒ [s palk raja ne _dayI ke in:sHtan mrne pr kÖi`k ke raßy prpa!ilpuZ meH Ai\kar kr ilya AaEr 60 vØR tk raßy ikya ƒ [sI kal meHgaEtm ne 12, su\mR ne 8, AaEr jHbU ne 44 vØR tk yugÝ\an $p se sHF kanaykTv ikya palk ke raßy ke sa@ vØR VytIt hone pr pa!ilpuZ meH nvnNdaÇ ne 155 vØR raßy ikya AaEr [sI kal meH jEn sHF ka naykTv Ýwvne 11 vØR, SvyHwU ne 23, yxowã ne 50, sHwUitivjy ne 8, wãwahu ne 14AaEr S=Ulwã ne 45 vØR tk ikya ƒ [s Ýkar yhaÛH tk vIr invaR` ke 215vØR VytIt huO ƒ [ske pXcatŸ maEyR vHx ka raßy 108 vØR rha,ijskewItr mhaigir ne 30 vØR, suhiSt ne 46 AaEr gu`suNdr ne 32 vØR jEn sHFka naykTv ikya ƒ maEyaÈ ke pXcatŸ raja pu*pimZ ne 30 vØR t=a blimZAaEr wanuimZ ne 60 vØR raßy ikya ƒ [s bIc gu`suNdr ne ApnI Aayu kexeØ 12 vØR, kailk ne 40 vØR AaEr SkHidl ne 38 vØR jEn sHF ka naykTvikya ƒ [s Ýkar mhavIr invaR` ke 413 vØR VytIt huO ƒ wanuimZ kepXcatŸ raja nrvahn ne 40, gdRiwLl ne 13 AaEr xkne 4 vØR pyRNtraßy ikya AaEr [sI bIc revtIimZ äara 36 vØR t=a AayR mHgu äara 20 vØRjEn sHF ka naykTv cla ƒ [s Ýkar mhavIr invaR` se lekr 470 vØRsmaPt huO ƒ gdRiwLl ke raßy kI smaºI kalkacayR äara kra{ g{ AaEr_ske puZ ivkÊmaidTy ne raßyaÌ#³ hokr, 60 vØR tk raßy ikya ƒ [sIbIc jEn sHF meH bhul, ]Ib‡t, Svait, hair SyamayR OvH xai`DLy Aaid huOÝTyek buâ OvH SvyHbuâ prMpra ka ivCKed huAa buânoi\tÇa kI ALpta,t=a wãguº, ]Iguº AaEr v™ßZSvamI, ye AacayR huO ƒ ivkÊmaidTy ke pXcatŸ\maRidTy ne 40 AaEr ma[Ll ne 11 vØR raßy ikya AaEr [s Ýkar vIrinvaR` ke 581 vØR VytIt huO ƒ tTpXcatŸ duvRilka pu*pimZ ke 20 vØRt=a raja nahD ke 4 (?) vØR smaPt hone pr vIr invaR` se 605 vØR

Page 41: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sat inNhv v idgMbr-XvetaMbr sMÝday 31

pXcatŸ xk sHvtŸ ÝarHw huAa ƒ vIr invaR` ke 993 vØR VytIt hone prkalksUir ne pyURØ`ctu=± kI S=apna kI, t=a invaR` ke 980 vØR smaPthone pr AayR-mhaigir kI sHtan meH _TpNn ]I deviâRgi` Ùma]m` nekLpsUZ kI rcna kI OvH [sI vØR AanHdpur meH \™uvsen raja ke puZ mr` sexaEkatR hone pr _nke sma\an hetu kLpsUZ swa ke smÙ kLpsuZkIvacna hu{ ƒ yh bhu]utaÇ kI prMpra se &an huAa ƒ [tnI vataR ke pXcatŸ yh;duØmkal ]m`sHFStv kI AvcUir' ƒ [s smacar ke sa= smaPt hotIhE ik vIr invaR` ke 1300 vØR smaPt hone pr iväanaÇ ke ixromi` ]IbPpwiÎ sUir huO ƒsat inNhv v idgMbr-XvetaMbr sMÝday -

épr ijn g`aÇ kÖlaÇ v xaqaAaÇ ka _Lleq huAa hE, _nmeH ko{ivxeØ isâaHt-wed nhÄ paya jata ƒ isâaHt-wed kI ApeÙa se huO satinNhvaÇ ka _Lleq paya jata hE ƒ phla inNhv mhavIr ke jIvn kal meHhI _nkI &anoTpi¿ ke caEdh vØR pXcatŸ _nke Ok ix*y jmail äara]avStI meH _TpNn huAa ƒ [s inNhv ka nam bhurt kha gya, ÉyaÇik yhaÛHmUl isâaHt yh =a ik ko{ vStu Ok smy kI ikÊya se _TpNn nhI hotI,Anek smyaÇ meH _TpNn hotI hE ƒ dUsra inNhv [ske do vØR pXcat it*yguPtäara %<Øwpur meH _TpNn huAa kha gya hE ƒ [ske AnuyayI jIvÝdexkkhlaO, ÉyaÇik ve jIv ke AHitm Ýdex ko hI jIv kI sH&a Ýdan krte =e ƒAVyÉt namk tIsra inNhv, invaR` se 214 vØR pXcatŸ AaØa#³-AacayRäara XvetivHka ngrI meH S=aipt huAa ƒ [s mt meH vStu ka Sv$p AVyÉtA=aRtŸ ASpÚ v A&ey mana gya hE ƒ caE=a smuCKed namk inNhv, invaR`se 220 vØR pXcatŸ AXvimZ-AacayR äara imi=la ngrI meH _TpNn huAa ƒ[ske Anusar ÝTyek kayR Apne _TpNn hone ke AnHtr smy meH smSt $pse VyuiCK³Nn ho jata hE, A=aRtŸ ÝTyek _Tpaidt vStu Ù`S=ayI hE ƒ yhmt baEâ dxRn ke Ùi`kTvvad se mel qata ÝtIt hota hE ƒ paHcvaH inNhvinvaR` ke 228 vØR pXcatŸ gHg-AacayR äara _Llukaitr pr _TpNn huAa ƒ[ska nam iäikÊya kha gya hE ƒ [s mt ka mmR yh ÝtIt hota hE ik Oksmy meH kevl Ok hI nhÄ, do ikÊyaAo ka Anuwvn sHwv hE ƒ K³@vaH ZEraixknamk inNhv K³Lluk muin äara purmHtrHijka ngrI meH _TpNn huAa ƒ [smt ke AnuyayI vStu-ivwag tIn raixyaÇ meH krte =e¸ jEse jIv, AjIv,

Page 42: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

32 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

AaEr jIvajIv ƒ satvaH inNhv Abâ khlata hE, ijskI S=apna vI‹invaRse 584 vØR pXcatŸ go¤a maihl äara dxpur meH hu{ [s mt ka mmR yh ÝtIthota hE ik kmR ka jIv se SpxR maZ hota hE, bN\n nhÄ hota ƒ [s satinNhvo ke AnHtr, vIr invaR` ke 609 vØR pXcatŸ boi!k inNhv A=aRtŸidgMbr sHF kI _Tpi¿ khI g{ hE (S=a. 7, iv‹ AavXyk v tpa‹ !Ÿ!a‹) ƒidgMbr prMpra meH _pyuRÉt sat inNhvaÇ ka to ko{ _Lleq nhÄ payajata, ikNtu iv‹ s‹ ke 136 vØR _praNt XvetaMbr sHF kI _Tpit hone kaSpÚ _Lleq (dxRnsar ga‹ 11) paya jata hE ƒ [s Ýkar XvetaMbrprMpra meH idgMbr sMÝday kI _Tpi¿ ke kalindÈx meH, v idgMbr prMprameH XvetaMbr sHÝday ke _Tpi¿kalindRex meH kevl 3 vØaÈ ka ANtr payajata hE ƒ [n _LleqaÇ pr se yh Anuman krna Anuict n hoga ik mhavIrke sHF meH idgMbr-XvetaMbr sHÝdayoH ka SpÚ $p se, wed invaR` se 600vØR pXcatŸ huAa ƒidgMbr AaMnay meH g`wed-

idgMbr maNytanusar mhavIr invaR` ke pXcatŸ 683 vØR kI AacayRprMpra ka _Lleq épr ikya ja cuka hE ƒ kha gya hE ik tTpXcatŸ iksIsmy AhRdŸbil AacayR huO ƒ _NhaÇne pHcvرy yugÝitkÊm` ke smy Okivxal muin sMmeln ka Aayojn ikya, ijsmeH saE yojn ke yit OkZhuO ƒ _nkI wavnaAaÇ pr se _NhoHne jan ilya ik Ab pÙpat ka yug Aagya ƒ AtOv, _NhaÇne nHid vIr, Apraijt, dev pHcStUp, sen, wã, guPt,isHh, cHã Aaid namaÇ se iwNn iwNn sHF S=aipt ikye, ijnse ik ink!ApnTv kI wavna äara \mR vaTsLy AaEr Ýwavna b#³ ske ƒ dxRnsar keAnusar, ivkÊm ke 526 vØR pXcatŸ diÙ` m=ura A=aRtŸ mdura ngr meHpUßypad ke ix*y vßZnHid äara ãaivDsHF kI _Tpi¿ hu{ ƒ [s sHF kemtanusar bIjaÇ meH jIv nhÄ hota, t=a Ýaxuk-AÝaxuk ka ko{ wed nhÄmana jata¸ OvH bsit meH rhne, vai`ßy krne v xItl nIr se Snan krnemeH wI muin ke ilye ko{ pap nhÄ hota ƒ iv‹ ke 205 vØR pXcatŸ kLya`ngrmeH XvetaMbr muin ]Iklx äara yapnIy sHF kI S=apna hu{ khI g{ hE ƒiv‹ kI paHcvI-K³@I xtaBdI ke tam™p!aÇ Aaid meH wI yapnIy sHF ke AacayoÅka _Lleq imlta hE ƒ ka¤asHF kI _Tpi¿ iv‹sH‹753 vØR pXcatŸ nHdIt!g‡am meH kÖmarsen muin äara hu{ ƒ [s sHF meH iSZyaÇ kae dIÙa dene, t=a pIK³I

Page 43: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pUvR v _¿r wart meH \aimRk Ýsar ka [ithas 33

ke S=an meH muinyaÇ äara caErI rqne ka iv\an paya jata hE ƒ ma=ursHF kIS=apna, ka¤asHF kI S=apna, se 200 vØR pXcatŸ A=aRtŸ iv‹sH‹ke 953vØR VytIt hone pr m=ura meH ram sen muin äara hu{ khI g{ hE ƒ [s sHF kIivxeØta yh btla{ g{ hE ik [smeH muinyaÇ äara pIK³I rqna K³oD idyagya ƒ ka¤asHF kI _Tpi¿ se 18 vØR pXcatŸ A=aRtŸ iv‹ sH‹ 971 meH diÙ`dexke ivN|ypvRt ke pu*kl namk S=an pr vIrcNã muin äara iwLlk sHFkI S=apna hu{ ƒ _NhaÇneApna Ok Alg gCK³ bnaya, ÝitkÊm` t=amuincyaR kI iwNn VyvS=a kI, t=a v`aRcar ko ko{ S=an nhÄ idya ƒ[s sHF ka dxRnsar ke AitirÉt ANyZ khÄ _Lleq nhÄ imlta ƒ ikNtu[s Ok _Lleq pr se wI Ýmai`t hota hE ik naÕvI dsvÄ xtaBdI meH OkjEn muin ke ivN|ypvRt ke wIlaÇ meH wI \mR Ýcar ikya AaEr _nkI Ùmta keivcaranusar \mRpaln kI kÖK³ ivxeØ VyvS=aOH bna{ ƒ

]v`belgola se ÝaPt huO 500 se wI Ai\k ixlaleqaÇ äara hmeAnek xtaiBdyaÇ kI iviv\ AaMnayaÇ t=a AacayR-prMpraAaÇ ka ivvr`imlta hE ƒ isârbiSt ke Ok ixlaleq meH kha gya hE ik AhRdŸbil neApne do ix*yaÇ, pu*pdHt AaEr wUtbil, äara bD³I Ýit¤a ÝaPt kI AaEr_NhaÇne mUl sHF ko car xaqaAaÇ meH ivwaijt ikya-sen, nHid, dev AaErisHh ƒ Anek leqaÇ meH jo sHFoH, g`oH, gCK³aÇ Aaid ke _Lleq imlte hÕ _nmeHse kÖK³ [s Ýkar hÕ:- mUlsHF, nHidsHF, nimlUrsHF, myursHF, ik!Ÿ!ŸrsHF,koLltUrsHF, nHidg`, dexIg`, ãiml (timl) g` ka`Ur g`, puStkya srSvtI gCK³ vkÊgCK³, tgirlgCK³, mHiDt!gCK³ [HguleXvrbil,pnsoge bil, Aaid ƒpUvR v _¿r wart meH \aimRk Ýsar ka [ithas-

mhavIr ne SvyH ibhar krke to Apna _pdex ivxeØ $p se mg\,ivdeh AHg, bHg, Aaid pUvR ke dexaÇ t=a piXcm kI Aor koxl v kaxI ÝdexmeH hI fElaya =a, OvH tTkalIn mg\raj ]ei`k ibHbsar v _nke puZ kÖi`kAjatxZu ko Apna AnuyayI bnaya =a ƒ [ska wI Ýma` mIlta hE iknHd raja wI jEn \maRnuyayI =e ƒ {‹ pU‹ 150 ke lgwg ke qarvel keixlaleq meH SpÚ _Lleq hE ik ijs jEn Ýitma ko nHdraj kilHg se mg\meH le gye =e, _se qarvel pun: Apne dex meH vaps laO ƒ yh leq ArhHtoAaEr isâaÇ ko nmSkar se ÝarMw hota hE, AaEr ifr _smeH qarvel ke

Page 44: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

34 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

kÖmarkal ke ixÙ` ke pXcatŸ raßyaiwiØ› hokr _nke äara nana ÝdexaÇkI ivjy t=a Svdex meH iviv\ lokopkarI kayaÈ ka ivvr` paya jata hE ƒkilHg (_D³Isa) meH jEn\mR ibhar se hI gya hE, [smeH to sNdeh hI nhĸAaEr ibhar ka jEn\mR se sHbH\ [ithasatIt kal se rha hE ƒ waEgoilkpiriS=it ke Anusar ibhar se _DIsa jane ka magR manwUm AaEr isHhwUmijlaÇ mHe se =a ƒ manwUm ke b‡aï`aÇ meH Ok vgR Ab wI Oesƒ iv>man hE joApne ko ;piCK³m b‡aï`' khte hE, AaEr ve v\Rman mhavIr ke vHxj $p sev`Rn ikye jate hÕ ƒ ve yh wI khte hÕ ik ve _s ÝacIntm AayR vHx kIxaqa ke hÕ ijsne Ait ÝacIn kal meH [s wUim pr pEr rqa ƒ Aaidtm]m`-prMpra AayoÅ kI hI =I, ikNtu ye AayR vEidk AayoÅ ke pUvR wart kIAaer b#³ne se phle hI mg\ ivdeh meH rhte =e, [smeH Ab ko{ sNdeh rha nhÄÝtIt hota ƒ [s £iÚ se _› ;piCK³m b‡aï`aÇ' kI bat bDe³ OeithaiskmhTv kI jan pD³tI hE ƒ yaÇ to smSt mg\ Ýdex meH jEn puratÀv ke ÝtIkibqre huO hÕ, ijnmeH p!na ijle ke rajigr AaEr pava, t=a hjarIbag ijleka paXvRna= pvRt suÝisâ hI hE ƒ ikNtu [n S=anaÇ meH vtRman meH jo Ai\kaHxmUitRyaÛH Aaid pa{ jatI hÕ, _nkI ApeÙa manwUm AaEr ishwUm ijlaÇ kenana S=anaÇ meH ibqre huO jEn miNdr v mUitRya¥ Ai\k ÝacIn isâ hote hÕ ƒ[nmeH se Anek Aajkl ihNduAaÇ äara Apne \maRytn man kr pUje jate hÕ ƒkhÄ jEn mUitRya¥ wErona= ke nam se pUjtI hÕ AaEr khÄ ve paHDvaÇ kI mUitRya¥manI ja rhÄ hÕ ƒ yZ tZ se OkZ kr jo Anek jEn mUitRya¥ p!na ke sHg‡halymeH suriÙt h¥, ve GyarhvÄ xtaBdI se pUvR kI Ýmai`t hotI hÕ ƒ (deiqye raycaE\rI kËt jEinijm [n ibhar) ƒ cInI yaZI huOnTsaHg (satvÄ xtaBdI)ne Apne vExalI ke v`Rn meH vhaH ing‡RN=aÇ kI bD³I sHQya ka _Lleq ikyahE ƒ _sne samaNyt: yh wI kha hE ik idgMbr AaEr XvetaMbr sMÝdayaÇ kejEn muin piXcm meH tÙixla AaEr gUâk×! tk fEle huO =e, t=a pUvR meHidgMbr ing‡RN= pu~D^v\Rn AaEr smt! tk warI sHQya me paye jate =e ƒcInI yaZI ke [n _LleqaÇ se satvÄ stI meH smSt _¿r meH jEn \mR kesuÝcar ka ACK³a pta clta hE ƒ

m=ura ke kHkalI !Ile kI quda{ se Ok Ait ÝacIn StUp AaEr Ok dojEn mHidraÇ ke |vHsavxeØ imle hÕ ƒ yhaH pa{ g{ puratÀvsamg‡I pr se &athota hE ik {‹pU‹ kI kÖK³ xtaiBdyaÇ se lekr, lgwg dsvÄ xtaBdI tk

Page 45: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pUvR v _¿r wart meH \aimRk Ýsar ka [ithas 35

yhaH jEn \mR ka Ok mhan keNã rha hE ƒ mUitRyaÇ ke isHhasnaÇ Aayagp!Ÿ!aÇAaid pr jo leq imle hÕ, _nmeH se kÖK³ meH kÖØa` rajaAaÇ, jEse kin*k,huiv*k, vasudev Aaid namaÇ AaEr _nke raßykal ke AHko ka SpÚ _Lleqpaya gya hE, ijsse ve {‹ snŸ ke ÝariMwk kal ke isâ hote hÕ ƒ ÝacInjEn g‡N=aÇ meH [s StUp ka _Lleq imlta hE, AaEr kha gya hE ik yh StUpsupaXvRna= kI Sm<it meH inmaR` kraya gya =a, t=a paXvRna= ke kal meH[ska _âar kraya gya =a ƒ _se dev inimRt wI kha gya hE ƒ AaXcyR nhÄjo vh ÝacIn StUp mhavIr se wI pUvRkalIn rha ho hirØe` k=akoØ ke;bErkÖmar k=ank' (Xlok 132) meH m=ura ke paÛHc StUpaÇ ka _LleqAaya hE ƒ yhaH se hI sHwvt: jEn muinyaÇ ke pHcStUpaNvy ka ÝarMw huAa ƒ[s ANvy ka Ok _Lleq guPt sHvtŸ 159 (snŸ 478) ka phaD³pur(bHgal) ke tam‡p! se imla hE, ijske Anusar _s smy v! gohalI meHOk jEn ivhar =a, ijsmeH ArhHtoH kI pUja ke ilye ingR‡N= AacayR ko Okdan idya gya ƒ ye AacayR bnars kI pHcStUp inkay ke AacayR guhniNd keix*y khe gye hÕ ƒ\vla !Ika ke rciyta vIrsen AaEr ijnsen (8, 9 vÄxtI) wI [sI xaqa ke =e ƒ [sI ANvy ka _Lleq ijnsen ke ix*ygu`wã ne _¿r pura` meH senaNvy ke nam se ikya hE ƒ tb se [s ANvy kIseng` ke nam se hI Ýisâ lgatar Aaj tk AiviCK³Nn $p se _skIAnek xaqaAaÇ v _pxaqaAaÇ ke $p meH pa{ jatI hE ƒ m=ura ke StUpaÇ kIprMpra mugl sm‡a! Akbr ke kal tk pa{ jatI hE, ÉyaÇik _s smy kejEn pHiDt rajmLl ne Apne jMbUSvamI-cirt meH ilqa hE ik m=ura meH515 jI`RStUp =e ijnka _âar !oDr se@ ne Apirimt Vyy se kraya =a ƒ{‹pU‹ Ý=m xtaiBd meH jEn muinsHF kI _ßjEnI meH AiStTv ka Ýma`kalkacayR k=ank meH imlta hE ƒ [s k=ank ke Anusar _ßjEn keraja gdRiwLl ne ApnI kamuk Ývui¿ se Ok jEn AijRka ke sa= ATyacarikya, ijske Ýitxo\ ke ilO kalksUir ne xahI rajaAaÇ se sHbH\ S=aiptikya ƒ [NhaÇne gdRiwLl ko yuâ meH praSt kr, _ßjEn meH xk raßy S=aiptikya ƒ [sI vHx ka ivnax pIKe³ ivkÊmaidTy ne ikya ƒ [s Ýkar yh F!na-ckÊ ivkÊm sHvt se kÖK³ pUvR ka isâ hota hE ƒ _sse yh wI pta clta hEik ÝsHgvx AitxaNt-SvwavI AaEr shnxIl jEn muinyaÇ ka wI kwI-kwI raj xiÉtyaÇ se sHFØR _piS=t ho jaya krta =a ƒ

Page 46: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

36 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

m=ura se ÝaPt Ok leq meH _Lleq imlta hE ik guPt sHvtŸ 113({‹snŸ432) meH ]I kÖmar guPt ke raßy kal meH iv>a\rI xaqa kedHitlacayR kI Aa&a se Xyama#Ÿy ne Ok Ýitma Ýit¤aipt kra{ ƒ kÖmarguPtke kal (snŸ 426) ka Ok AaEr leq _dyigir (ividxa malva) seimla hE, ijsmeH vha¥ paXvRna= kI Ýit¤a ka _Lleq hE ƒ guPtkal ke sH‹141 ({‹snŸ 460) meH SkHdguPt raja ke _Lleq siht jo ixlaleqkhayUH (sHSkËt kkÖw:) se ÝaPt huAa hE _smeH _Lleq hE ik paHc ArhHtokI S=apna mNã namke \mR puÌØ ne kra{ =I AaEr xEl StMw qD³a ikya=a ƒdiÙ` wart v lHka meH jEn \mR t=a rajvHxo se sHbH\-

Ok jEn prMpranusar maEyRkal meH jErmuin wãbahu ne cNãguPt sm‡a!ko Ýwaivt ikya =a AaEr ve raßy Tyag kr, _n muinraj ke sa= diÙ`ko gO =e ƒ mEsur ÝaNt ke ANtgRt ]v`belgola meH Ab wI _NhÄ ke nam seOk phaDI cNãigir khlatI hE, AaEr _s pr vh gufa wI btla{ jatI hE,ijsmeH wãbahu ne tpSya kI =I, t=a raja cNãguº _nke sa= ANt tkrhe =e ƒ [s Ýkar maEyR sm‡a! cNãguº ke kal meH jEn \mR ka diÙ`wart meHÝvex huAa mana jata hE ƒ ikNtu baEâaÇ ke pail saihTyaNtgRt mhavHx meH jolHka ke rajvHxo ka ivvr` paya jata hE, _ske Anusar buâinmaR` se106 vØR pXcatŸ paHDukawy raja ka AiwØek huAa AaEr _NhaÇ ne Apneraßy ke ÝarHw meH hI Anura\pur kI S=apna kI, ijsmeH _NhaÇne ingR‡N=]m`aÇ ke ilO Anek invas S=an bnvaO ƒ [s _Lleq pr se SpÚt:Ýmai`t hota hE ik buâ invaR` sH‹ ke 106 veH vØR meH wI lHka meH ingR‡N=oH kaAiStTv =a ƒ lHka meH baEâ \mR ka Ývex Axok ke puZ mheNã äara buâinvaR`se 236 vØR pXcatŸ huAa kha gya hE ƒ [s pr se lHka meH jEn \mR ka Ýcar,baEâ \mR se km se km 130 vØR pUvR ho cuka =a, Oesa isâ hota hE ƒsHwvt: isHhl meH jEn \mR diÙ` wart meH se hI hota huAa phUÛHca hoga ƒ ijssmy _¿r wart meH 12 vرy duiwRÙ ke kar` wãbahu ne sm‡a! cNãguºt=a ivxaq muinsHF ke sa= diÙ`ap= kI Aaer ivhar ikya, tb vhaÛH kIjnta meH jEn\mR ka Ýcar rha hoga AaEr [sI kar` wãbahu ko Apne sHFka invaRh hone ka ivXvas huAa hoga, Oesa wI iväanaÇ ka Anuman hE ƒcNãguº ke ÝpaEZ sMÝit, Ok jEn prMpranusar AacayR suhiSt ke ix*y

Page 47: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kdMb rajvHx 37

=e, AaEr _NhaÇne jEn \mR ka StUp, miNdr Aaid inmaR` krakr, dex wr mHe_sI Ýkar Ýcar ikya ijs Ýkar ik Axok ne baEâ\mR ka ikya =a ƒramnd AaEr i!NnavlI kI gufaAaÇ meH b‡aïIilip ke ixlaleq y>ip ASpÚhE, t=aip _nse OvH ÝacIntm taiml g‡N=aÇ se _s Ýdex meH Ait Ýaicnkal meH jEn \mR ka Ýcar isâ hota hE ƒ taiml kaVy kÖrl v @olkiPpympr jEn \mR ka Ýwav SpÚ idqa{ deta hE ƒ

mi`mekl{ y>ip Ok baEâ kaVy hE, t=aip _smeH idgMbr muinyaÇAaEr _nke _pdexaÇ ke Anek _Lleq Aaye hÕ ƒ jIvk icNtami`,islPpiDkarH nIlkexI yxo\r kaVy Aaid to SpÚt: jEn kËityaÛH hI hÕ ƒsuÝisâ jEnacayR smNnwã ke kaHcI se sMbH\ ka _Lleq imlta hEkÖNdkÖNdacayR ka sMbN\, _nke Ok !Ikakar ixvkÖmar mharaj sebtlate hÕ ƒ ÝakËt lokivwag ke ktaR svRniNd (snŸ 458) kaHcI nrexisHhvmaR ke smkalIn khe gye hÕ ƒ dxRnsar ke Anusar ãaivD sHF kIS=apna pUßypad ke ix*y vßZniNd äara mdura meH snŸ 470 meH kI g{ =I ƒ[s Ýkar ke Anek _LleqaÇ AaEr nana F!naAaÇ se suÝmai`t hota hE ik{sa kI ÝariMwk xtaiBdyaÇ meH taiml Ýdex meH jEn \mR ka ACK³a Ýcar hocuka =a ƒkdMb rajvHx -

kdMbvHxI AivnIt mharaj ke dan pZ meH _Lleq hE ik _NhaÇnedexIg` kÖNdkÖNdaNvy ke cNãnHid w!Ÿ!ark ko jEn miNdr ke ilO OkgaHv ka dan idya ƒ

yh danpZ xk sH‹ 388 ({‹ sH‹ 466) ka hE AaEr mkRra namkS=an se imla hE ƒ [sI vHx ke yuvraj kakÖTS= äara wgvanŸ AhRNt keinim¿ ]utkIi¿R senapit ko wUim ka dan idye jane ka _Lleq hE ƒ [sIrajvHx ke Ok do ANy danpZ bDe³ mhTvpU`R hÕ ƒ [nmeH se Ok meH ]Iivjyixvm<gex vmaR äara Apne raßy ke ctu=R vØR meH Ok g‡am ka dan _se tInwagaÇ meH baH!kr idye jane ka _Lleq hE ƒ Ok wag ;wgvtŸ AhRdŸ mhaijneNãdevta' ko idya gya, dUsra ;Xvetp! mha]m` sHF' ke _pwog ke ilO,AaEr tIsra ;ing‡RN= mha]m` sHF' ke _pwog ke ilO ƒ dUsre leq me xaiNtvmaR ke puZ ]I m<gex äara Apne raßy ke Aa@veH vØR meH yapnIy, ing‡RN= AaErk×cRk muinyaÇ kƒ hetu wUim-dan idye jane ka _Lleq hE ƒ Ok ANy leq meH

Page 48: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

38 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

xaiNtvmaR äara yapnIy tpiSvyaÇ ke ilye Ok g‡am ke dan ka _Lleq hE ƒOk ANy leq meH hirvmaR äara isHh senapit ke puZ m<gex äara inmaRiptjEnmHidr kI AÚaiNhka pUja ke ilye, t=a svRsHF ke wojn ke ilO OkgaHv k×cRkoH ke vairØe`acayR sHF ke ha= meH idye jane ka _Lleq hE ƒ [s vHxke AaEr wI Anek leq hÕ ijnmeH ijnalyaÇ ke rÙ`a=R v nana jEn sHFoH keinim¿ g‡amaÇ AaEr wUimyaÇ ke dan ka _Lleq hE ƒ _sse SpÚ isâ hota hE ikpaHcvÄ K@I xtaBdI meH jEn sHF ke ingR‡N= (idgMbr), Xvetp!, yapnIyva k×cRk xaqaOH suÝiti¤t suivQyat, lokiÝy AaEr raßy sMmaNy hocukI =Ä ƒ [nmeH ke Ý=m tIn muin-sHÝdayaÇ ka _Lleq to p!Ÿ!avilyaÇ vjEn saihTy meH bhut Aaya hE, ikNtu k×cRk sHÝday ka khÄ ANyZ ivxeØpircy nhÄ imlta ƒgHg rajvHx-

]v`belgola ke Anek ixlaleqaÇ t=a AwycNãkËt goMm!sarv<i¿ kI _T=ainka meH _Lleq imlta hE ik gHgraj kI nÄv Dalne meH jEnacayRisHhnHid ne bD³I shayta kI =I ƒ [s vHx ke AivnIt nam ke raja keÝitpalk jEnacayR ivjykIitR khe gye hÕ ƒ suÝisâ tÀva=RsUZ kIsvaR=Risiâ !Ika ke k¿aR AacayR pUßypad devnHid [sI vHx ke satveH nrexduivRnIt ke rajguÌ =e, Oese _Lleq imlte hÕ ƒ [nke t=a ixvmar AaEr]IpuÌØ namk nrexaÇ ke Anek leqaÇ meH jEn miNdr inmaR` v jEn muinyaÇ kodan ke _Lleq wI imlte hÕ ƒ gHgnrex marisHh ke ivØy meH kha gya hE ik_NhaÇne Anek warI yuâaÇ meH ivjy ÝaPt krke nana dugR AaEr ikle jItkrOvH Anek jEn miNdr AaEr StMw inmaR` kra kr ANt meH Aijtsen wÎarkke smIp bHkapur meH sHLleqna ivi\ se mr` ikya, ijska kal xk sH‹896 ({‹sH. 974) inidRÚ hE ƒ marisHh ke _¿rai\karI rac-mLl(ctu=R) =e, ijnke mHZI camu~Draj ne ]v`belgol ke ivN|yigir prcamu~Dray biSt inmaR` kra{ AaEr gom!eXvr kI _s ivxal mUitR ka_dŸFa!n kraya jo Ýaicn wartIy mUitRkla ka Ok gaErvxalI ÝtIk hE ƒcamu~Dray ka bnaya huAa Ok pura` g‡N= wI imlta hE jo kNnD waØa meHhE ƒ [se _NhaÇne xk sH‹900 meH smaPt ikya =a ƒ _smeH wI _NhaÇne Apneb‡ïÙeZ kÖl t=a Aijtsen guÌ ka pircy idya hE ƒ Anek ixlaleqaÇ mHeiviv\ gHgvHxI rajaAaÇ, samNtoH, mHiZyaÇ v senapityaÇ Aaid ke namaÇ, _nke

Page 49: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

raÚ^k×! rajvHx 39

äara idye gye danaÇ Aaid \mRkayaÈ, t=a _nke sHLleqna pUvRk mr` ke_Lleq paye jate hÕ ƒ kNnD kiv poþ äara snŸ 933 meH ilqe gye xaiNtpura`kI snŸ 973 ke lgwg Ok \imRÚ mihla AaitmBbe ne Ok shSZ ÝityaHilqakr dan meH b¥!va dÄ ƒraÚ^k×! rajvHx -

satvÄ xtaBdI se diÙ`-wart meH ijs rajvHx ka bl v raßyivStar b#³a, _s raÚ^k×! vHx se to jEn\mR ka bD³a FinÚ sHbH\ payajata hE ƒ raÚ^k×! nrex AmoFvØR Ý=m ne SvyH ÝXnotr-rTnmailka kIrcna kI =I, ijska itBbtI waØa meH _skI rcna ke kÖK³ hI pXcatŸAnuvad ho gya =a AaEr ijs pr se yh wI isâ hota hE ik raja Amo\vØRraßy KoD³kr SvyH dIiÙt ho gye =e ƒ _nke ivØy meH yh wI kha paya jatahE ik ve Aaidpura` ke k¿aR ijnsen ke cr`aÇ kI pUja krte =e ƒ xak!aynVyakr` pr kI AmoFv<i¿ namk !Ika _nke nam se sHbâ pa{ jatI hE,AaEr _NhI ke smy meH mhavIracayR ne Apne gi`tsar namk g‡N= kI rcnakI =I ƒ ve kþD AlHkarxaÏ ;kivrajmagR' ke k¿aR wI mane jate hÕ ƒ_nke _¿rai\karI kË*` t<tIy ke kal meH gu`wãacayR ne _¿r pura` kopUra ikya, [NãniNd ne ßvala-mailnI-kLp kI rcna kI¸ somdev neyxiStlk cMpU namk kaVy rca t=a pu*pdHt ne ApnI ivxal, ]e¤Apw‡Hx rcnaOÛH ÝStut kÄ ƒ _NhaÇne hI kþD ke suÝisâ jEn kiv poþ ko_my-waØa ckÊvt± kI _pai\ se ivwUiØt ikya ƒ _nke pXcatŸ raÚ^k×!nrex [Nãraj-ctu=R ne ixlaleqanusar Apne pUvRj Amo\vØR ke smanraßypa! Tyag kr jEn muin idÙa \ar` kI =I, AaEr ]v`belgola kecNãigir pvRt pr smai\pUvRk mr` ikya =a ƒ ]v`belgola ke AnekixlaleqaÇ meH raÚ^k×! nrexaÇ kI jEn\mR ke Ýit AaS=a, sMman-v<iâ AaErdanxIlta ke _Lleq paye jate hÕ ƒ raÚ^k×!oH ke sHrÙ` meH _nkI raj\anImaNyqe! Ok ACK³a jEn keNã bn gya =a, AaEr yhI kar` hE ik sHvtŸ1029 ke lgwg jb \ara ke prmarvHxI raja hØRdev ke äara maNyqe!ngrI lU!I AaEr jla{ g{, tb mhakiv pu*pdHt ke muq se h@atŸ inklpD³a ik ;jo maNyqe! ngr dInaÇ AaEr Ana=aÇ ka \n =a, sdEv bhujn pU`RAaEr pui*pt _>anvnaÇ se suxoiwt hote huO Oesa suNdr =a ik vh [NãpurIkI xowa ko wI fIka kr deta =a, vh jb \arana= kI kopaiGn se dG\ ho

Page 50: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

40 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

gya tb, Ab pu*pdHt kiv kha¥ invas kreHó ƒ (Ap. mhapura` sHi\ 50)caluÉy AaEr hoysl rajvHx-

caluÉynrex pulkexI (iä‹) ke smy meH jEn kiv rivkIitR ne OeholmeH meFuit miNdr bnvaya AaEr vh ixlaleq ilqa jo ApnI Oeithaisktat=a sHSkËt kaVykla kI £iÚ se bD³a mhTvpU`R isâ huAa hE ƒ _smeH khagya hE ik rivkIitR kI kaVykIitR kaildas AaEr wariv ke sman =I ƒleq meH xk 556 sH‹ ({‹snŸ 634) ka _Lleq hE AaEr [sI Aa\ar prsHSkËt ke _› donaÇ mhakivyaÇ ke kal kI yhI _¿ravi\ manI jatI hÕ ƒl"meXvr se ÝaPt Anek danpZaÇ me caluÉy nrex ivnyaidTy, ivjyaidTyAaEr ivkÊmaidTy äara jEn AacayoÅ ko dan idye jane ke _Lleq imlte hÕ ƒbadamI AaEr Oehol kI jEn gufayeH AaEr _nmeH kI tI=Åkro kI ÝitmayeH wI[sI kal kI isâ hotI hÕ ƒ

GyarhvÄ xtaBdI ke ÝarMw se diÙ` meH pun: caluÉy rajvHx ka blbD³a ƒ yh rajvHx jEn\mR ka bD³a sHrÙk rha, t=a _ske sahayŸy sediÙ` meH jEn\mR ka bhut Ýcar huAa AaEr _skI Qyait b#³I ƒ piXcmIcaluÉy vHx ke sHS=apk tElp ne jEn kþD kiv rTn ko Aa]y idya ƒtElp ke _¿rai\karI sTya]y ne jEnmuin ivmlcNã pHiDt dev ko ApnaguÌ bnaya ƒ [s vHx ke ANy rajaAaÇ, jEse jyisHh iätIy, someXvr Ý=mAaEr iätIy, t=a ivkÊmaidTy ؤm ne iktne hI jEn kivyaÇ ko ÝoTsaihtkr saihTy-SZjn kraya, t=a jEn mHidraÇ v ANy jEn sHS=aAaÇ ko wUimAaid ka dan dekr _NheH sbl bnaya ƒ hoysl rajvHx kI to S=apna hIOk jEnmuin ke inim¿ se hu{ khI jatI hE ƒ ivnyaidTy nrex ke raßykalmeH jEnmuin vâRmandev ka xasn ke ÝbN\ meH wI ha= rha kha jata hE ƒ [svHx ko do ANy rajaAaÇ ke guÌ wI jEnmuin rhe ƒ [s vHx ke Ýay: swIrajaAaÇ ne jEn mHidroH AaEr Aa]moH ko dan idye =e ƒ [s vHx ke sbseAi\k ÝtapI nrex iv*`uvâRn ke ivØy meH kha jata hE ik _sneramanujacayR ke Ýwav meH pD³kr vE*`v\mR SvIkar kr ilya =a ƒ ikNtu[s bat ke Ýcur Ýma` imlte hÕ ik vh Apne raßy ke ANt tk jEn\mR keÝit _pkarI AaEr danxIl bna rha ƒ {‹ snŸ 1125 meH wI _sne jEnmuin]Ipal ZEiv>dev kI Aara\na kI, xLy namk S=an pr jEn ivhar bnvayat=a jEn mHidroH v muinyaÇ ke Aahar ke ilO dan idya ƒ Ok ANy {‹ snŸ1129

Page 51: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ANy rajvHx 41

ke leqanusar _sne miLlijnaly ke ilO Ok dan ikya ƒ {‹ snŸ1133meH _sne ApnI raj\anI äarasmuã meH hI paXvRna= ijnaly ke ilO Okg‡am ka dan ikya, t=a ApnI tTkalIn ivjy kI Sm<it meH vhaÛH ke mUlnayk ko ivjy-paXvRna= ke nam se Ýisâ ikya AaEr Apne puZ ka namivjyisHh rÉqa, AaEr [s Ýkar _sne Apne prMpragt \mR t=a nye\ar` ikye huO \mR ke bIc sHtuln bnaye rqa ƒ _skI ranI xaHtldevIAajNm jEn \mR kI _paiska rhI AaEr jEn mHidroH ko Anek dan detI rhI_ske guÌ ÝwacNã isâaHtdev =e, AaEr _sne snŸ 1121 meH jEn smai\-mr` kI sHLleqna ivi\ se deh Tyag ikya ƒ iv* uv\Rn ke Anek ÝwavxalImHZI AaEr senapit wI jEn \maRnuyayI =e ƒ _ske gHgraj senapit ne AnekjEnmHidr bnvaye, AnekaÇ ka jI`aÈâar ikya t=a AnekaÇ jEn sHS=aAaÇ koivpuldan idye ƒ _skI pTnI l"mImit ne wI jEn sHLleqna ivi\ se mr`ikya, ijskI Sm<it meH _ske pit ne ]v`belgola ke pvRt pr Ok leqqudvaya ƒ _ske ANy Anek senapit, jEse boPp, puins miryane v mrteXvr,jEn muinyaÇ ke _pask =e AaEr jEn \mR ke Ýit bDe³ danxIl =e, [ske Ýma`]vlbelgola v ANy S=anaÇ ke bhut se ixlaleqaÇ meH imlte hÕ ƒ iv* uvâRnke _¿rai\karI nrisHh Ý=m ne ]v`belegola kI vHdna kI t=a Apne mhansenapit huLl äara bnvaye huO ctuivRxit ijnaly ko Ok g‡am ka dan idya ƒhoysl nrex vIr-bLlal iätIy v nrisHh t<tIy ke guÌ jEn muin =e ƒ [nnrexaÇ ne t=a [s vHx ke ANy Anek rajaAaÇ ne jEn mHidr bnvaye AaEr _NheHbDe³-bDe³ danaÇ se puÚ ikya ƒ [s Ýkar yh pU Rt: isâ hE ik hoysl vHx keÝay: swI nrex jEn \maRnuyayI =e AaEr _nke sahayŸ OvH sHrÙ` äara jEnmHidr t=a ANy \aimRk sHS=aOÛH diÙ` Ýdex meH q‡Ub fElI AaEr sm<â hu{ ƒANy rajvHx -

_› rajvHxo ke Aitir› diÙ` ke Anek K³o!e-mo!e rajFranaÇ äarawI jEn\mR ko qUb bl imla ƒ _dahr`a=R, knaR!k ke tI=RhiLl talukav _ske Aaspas ke Ýdex pr raßy krnevale saNtr nrexaÇ ne ÝarMw se hIjEn \mR ko qUb Apnaya ƒ wujbl saNtr ne ApnI raj\anI poMbucaR mHeOk jEnmHidr bnvaya v Apne guÌ knknHiddev ko _s mHidr ke sHrÙ`a=ROk g‡am ka dan idya ƒ vIr saNtr ke mHZI ngulrs ko {‹ snŸ 1081 keOk ixlaleq meH jEn\mR ka g#³ kha gya hE ƒ SvyH vIr saNtr ko Ok leq

Page 52: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

42 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

meH ijnwgvanŸ ke cr`aÇ ka w<Hg kha gya hE ƒ terhvI xtaBdI meH saNtrnrexaÇke vIrxEv \mR SvIkar kr lene pr _nke raßy meH jEn\mR kI Ýgit v ÝwavkÖK³ km AvXy ho gya, t=aip saNtr vHxI nrex xEv\maRvlHbI hote huO wIjEn\mR ke Ýit ]âalu AaEr danxIl bne rhe ƒ _sI Ýkar mEsUr ÝdexaNtgtR kÖgRv _ske Aaspas raßy krnevale kaHgLv nrexaÇ ne GyahrvÄ v bahrvÄ xtaiBdyaÇmeH Anek jEnmHidr bnvaye AaEr _NheH dan idye ƒ caHgLv nrex xEv\maRvlHbI hotehuO wI jEn\mR ke bDe³ _pkarI =e, yh _nke kÖK³ ixlaleqaÇ se isâ hota hEijnmeH _nke äara jEnmHidr bnvane v dan dene ke _Lleq imlte hE ƒ [n rajaAaÇke Aitir› Anek Oese vEyi›k samNtoH mHiZyaÇ, senapityaÇ t=a se@ sahUkaroHke nam ixlaleqaÇ meH imlte hÕ, ijNhaÇne nana S=anaÇ pr jEnmHidr bnvaye,jEnmUitRya¥ Ýiti¤t kra{, pUja AcaR kI¸ t=a \mR kI bhuiv\ Ýwavna ke ilyeiviv\ Ýkar ke dan idye ƒ [tna hI nhÄ, ikNtu _NhaÇne Apne jIvn ke ANt meHvEraGy \ar` kr jEnivi\ se smai\mr` ikya ƒ diÙ` Ýdex wr meH jo AajtkwI Anek jEnmHidr v mUitRyaH A=va _nke |vHsavxeØ ibqre pDe³ hÕ, _nse wleÝkar isâ hota hE ik yh \mR vha¥ iktna suÝcilt AaEr lokiÝy rha, OvHrajg<haÇ se lgakar jnsa\ar` tk ke g<haÇ meH ÝivÚ ho, _nke jIvn ko nEitk,danxIl t=a lokopkaroNmuq bnata rha ƒgujrat-kai@yavaD³ meH jEn\mR -

{‹ snŸ kI Ý=m xtaBdI ke lgwg kai@yavaD³ meH wI Ok jEn keNãsuÝiti¤t huAa paya jata hE ƒ Ø!ŸqHDagm sUZaÇ kI rcna ka jo [ithas_ske !Ikakar vIrsenacayR ne idya hE, _ske Anusar vIr invaR` se 683vØR kI ]ut&anI AacayoÅ kI AiviCK³Nn prMpra ke kÖK³ kal pXcatŸ\rsenacayR huO, jo igrIngr (igirnar, kai@yavaD³) kI cNã-gufa meHrhte =e ƒ vhÄ _NhaÇne pu*pdHt AaEr wUtvil namk Aacayoà ko bulvakr_NheH vh &an Ýdan ikya ijske Aa\ar pr _NhaÇne pXcatŸ ãivD dex meHjakr Ø!ŸqHDagm kI sUZ-$p rcna kI ƒ jUnag#³ ke smIp ATyNt ÝacInkÖK gufaAaÇ ka pta cla hE jo Ab baba Pyara ka m@ khlatI hÕ ƒ _nkesmIp kI Ok gufa meH do qHiDt ixlaleq wI imle hÕ jo _nmeH inidRÚÙZpvHxI rajaAaÇ ke namaÇ ke Aa\ar se t=a Apne ilpI pr se {‹ snŸ kIÝariMwk xtaiBdyaÇ ke isâ hote hÕ ƒ mÕne Apne Ok leq meH yh isâ krneka ÝyTn ikya hE ik sMwvt: yhI gufa \rsenacayR kI invaswUim =I

Page 53: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

gujrat kai@yavaD meH jEn \mR 43

AaEr sHwvt vhI _nka sma\Imr` huAa, ijskI hI Sm<it meH vh leqilqa gya ho to AaXcyR nhÄ ƒ leq jydamnŸ ke paEZ ÌãisHh (Ý‹) kaÝtIt hota hE ƒ qHiDt hone se leq ka pUra A=R to nhÄ lgaya ja skta,t=aip _smeH jo kevl&an, jramr` se mui› Aaid xBd SpÚ p#e³ jate hÕ,_nse _ska iksI mhanŸ jEnacayR kI tpSya v smai\mr` se sHbH\ SpÚhE ƒ _s gufa meH AHikt SviStk, wãasn, mInyugl Aaid icî wI _skejEnTv ko isâ krte hÕ ƒ #Hk namk S=an pr kI gufaOÛH AaEr _nmeH kI%Øw, paXvR, mhavIr v ANy tI=ÅkroH kI ÝitmaOÛH wI _sI kal kI ÝtIthotI hÕ ƒ igrnar meH \rsenacayR ka _pdex g‡h` kr pu*pdHt AaEr wUtbilAacayoà ke ãivD dex ko jane AaEr vhÄ Aagm kI sUZ-$p rcna krne kev<taNt se yh wI isâ hota hE ik _› kal meH kai@yavaD³-gujrat se lekrsudUr taiml Ýdex tk jEn muinyaÇ ka inbaR\ gmnagmn huAa krta =a ƒ

AagamI xtaiBdyaÇ meH gujrat meH jEn\mR ka _¿ro¿r Ýwav b#³tahuAa paya jata hE ƒ yha¥ vIr invaR` ke 980 vØR pXcatŸ vlwIngr meHÙma]m` deviâRgi` kI A|yÙta meH jEn muinyaÇ ka Ok ivxal sMmelnhuAa ijsmeH jEn Aagm ke AHgopaHg Aaid ve 45-50 g‡H= sHkilt ikye gyejo XvetaMbr prMpra meH svaÈpir Ýma`wUt mane jate hÕ AaEr jo AâRmag\IÝakËt kI AiätIy _plWy rcnaO¥ hÕ ƒ satvÄ xtI ke do gujRrnrexaÇ,jyw! (Ý‹) AaEr dDŸD (iä‹) ke dan pZaÇ meH jo _nke vItrag AaErÝxaNtrag ivxeØ` paye jate hÕ, ve _nke jEna\maRvliMbTv ko nhÄ tojEnanurag ko AvXy Ýg! krte hÕ ƒ [s Ýdex ke cavDa (capoTk!) rajvHxke sHS=apk vnraj ke jEn\mR ke sa= sMbN\ AaEr _ske ivxeØ ÝoTsahnke Ýma` imlte hÕ ƒ [s vHx ke ÝtapI nreNã mUlraj ne ApnI raj\anIAnihlvaD³a meH mUlvsitka namk jEn mHidr bnvaya, jo Ab wI iv>manhE ƒ ]I cNã kiv ne ApnI k=akoØ namk Apw‡Hx rcna kI ÝxiSt meH khahE ik mulraj ka \mRS=anIy goi¤k ÝaGva!vHxI sßjn namk iväan =a,AaEr _sI ke puZ kÖ*` ke kÖ!uHb ke \maÈpdex inim¿ kÖHdkÖHdaNvyI muinshSZkIitR ke ix*y ]IcNã ne _› g‡H= ilqa ƒ muin shSZkIitR ke sHbH\meH yh kha gya hE ik _nke cr`aÇ kI vHdna gaHgey, wojdev Aaid nrexkrte =e ƒ Anumant: gaHgey se ceid ke klcuir nrex ka, t=a wojdev se_s nam ke prmarvHxI malva ke raja se AiwÝay hE ƒ _>otnsUirkËt

Page 54: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

44 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

kÖvlymala ({‹ sH 778) ke Anusar guPtvHxI AacayR hirguPt yvn rajtorma` (hu vHxIy) ke guÌ =e AaEr cNãwaga ndI ke smIp iS=t raj\anIpvEya (pHjab) meH hI rhte =e ƒ hirguPt ke ix*y devguPt kI wI bDI pdÝit¤a =I ƒ devguPt ke ix*y ixvcNã pvEya se ivhar krte huO iwþmal(]Imal, gujrat kI ÝacIn raj\anI) meH Aaye ƒ _nke ix*y y&d¿ vAnek ANy gu`van ix*yaÇ ne gujRr dex meH jEn\mR ka qUb Ýcar ikya AaEr_se bhut se jEn miNdraÇ ke inmaR` äara AlHkËt kraya ƒ _nke Ok ix*yv!eXvr ne Aakax vÝ ngr meH ivxal miNdr bnvaya ƒ v!eXvr ke ix*ytÀvacayR kÖvlymalakar ÙiZy vHxI _>otnsUir ke guÌ =e ƒ _>otn sUirne vIrwã AacayR se isâaNt kI t=a hirwã AacayR se Nyay kI ixÙapakr xk sHvtŸ 700 meH javailpur (jalor-rajputana) meH vIrwã äarabnvaye huO %Øwdev ke miNdr meH ApnI kÖvlymala pU`R kI ƒ torma` _shU AakÊm`karI imihrkÖl ka _¿rai\karI =a ijskI kÊurta [ithas ÝisâhE ƒ _s pr [tne xI\‡ jEn muinyaÇ ka _› Ýwav pD³ jana jEn\mR kI tTkalInsjIvta AaEr _da¿ \mR-Ýcar-sri` ka Ok ACK³a Ýma` hE ƒ

caluÉy nrex wIm Ý=m meH jEn\mR ka ivxeØ Ýsar huAa ƒ _ske mNZIÝaGva! vHxI ivmlxah ne AabU pr Aaidna= ka vh jEnmHidr bnvaya ijsmeHwartIy S=apTykla ka Ait _TkËÚ ÝdxRn huAa hE, AaEr ijskI sU"micZkarI, bnav! kI ctura{ t=a suNdrta jgiäQyat manI g{ hE ƒ yh mHidr{‹ snŸ 1031 A=aRtŸ mhmUd gjnI äara somna= ko |vSt krne ke sat vØR kewItr bnkr tEyar huAa =aƒ qtrgCK³ p!Ÿ!avlI meH _Lleq imlta hE ikivmlmHZI ne terh sultanaÇ ke K³ZaÇ ka Aphr` ikya =a¸ cNãavtI ngrI kInÄv DalI =I, t=a AbuRdacl pr %Øwdev ka mHidr inmaR kraya =a ƒ SpÚt:ivmlxah ne ye kayR Apne raja wIm kI Anumit se hI ikye haÇge AaEr _nke äara_sne somna= t=a ANy S=anaÇ pr ikye gye iv|vHso ka ÝTyu¿r idya hoga ƒcaluÉy nrex isâraj AaEr _ske _¿rai\karI kÖmarpal ke kal meH jEn\mRka AaEr wI Ai\k bl b#³a ƒ Ýisâ jEnacayR hemcNã ke _pdex se kÖmarpal neSvyH qulkr jEn\mR \ar` ikya AaEr gujrat kI jEn sHS=aAaÇ ko qUb sm<âbnaya, ijske flSv$p gujrat Ýdex sda ke ilO \maRnuyaiyyaÇ kI sHQyaOvH sHS=aAaÇ kI sm<iâ kI £iÚ se jEn\mR ka Ok suã# keNã bn gya ƒ yhmhanŸ kayR iksI \aimRk k!Ÿ!rta ke bl pr nhÄ, ikNtu nana-\moÅ ke sdŸwav

Page 55: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

jEn \mR ke _¿rkalIn pH=wed 45

v samHjSy-buiâ äara hI ikya gya =a ƒ yhI Ý`alI jEn\mR ka Ýa` rhI hE,AaEr hemcNãacayR ne Apne _pdexaÇ OvH kayoÅ äara [sI pr Ai\k bl idya =a ƒ\mR kI AiviK³Nn prMpra OvH _ske AnuyaiyyaÇ kI sm<iâ ke flSv$p {‹snŸ 1230 meH som isHhdev ke raßykal meH porvaD vHxI xe@ tejpal ne AabUpvRtpr _› Aaidna= mHidr ke smIp hI vh neimna= mHidr bnvaya jo ApnIixLpkla meH kevl _s Ý=m mHidr se hI tulnIy hE ƒ 12 vÄ 13 vÄ xtaiBd meHAabU pr AaEr wI Anek jEn mHidro ka inmaR huAa =a, ijsse _s S=an kanam delvaDa (devlvaDa) A=aRtŸ devaÇ ka ngr pD³ gya ƒ AabU ke Aitir›kai@yavaD³ ke xZuHjy AaEr igrnar tI=RÙeZaÇ kI AaEr wI Anek nrexaÇ AaEr se@aÇka |yan gya AaEr pir`amt: vhaH ke ixqr wI Anek suNdr AaEr ivxal mHidroHse AlHkËt ho gye ƒ qHwat ka icHtami` paXvRna= mHidr {‹ snŸ 1108 meHbnvaya gya =a AaEr 1295 meH _ska jI`aÈâar kraya gya =a ƒ vhaH ke leqaÇse pta clta hE ik vh smy smy pr malva, spadlÙ t=a icZk×! keAnek \maRnuyaiyyaÇ ke ivpul danaÇ äara sm<á bnaya gya =a ƒjEn \mR ke _¿rkalIn pH=wed-

jEn sHF meH wedaÇpwed, sMÝday v g` gCK³aid $p se, smy smy pr_Tpþ huO, _nka kÖK³ v`Rn épr ikya ja cuka hE ƒ ikNtu _nse jEnmaNytaAaÇ v muin Aacar meH ko{ ivxeØ pirvtRn huO haÇ, Oesa ÝtIt nhÄ hota ƒkevl jo idgMbr-XvetaMbr sMÝday wed ivkÊm kI dUsrI xtI ke lgwg_Tpþ huAa, _ska muin Aacar pr kÊmx: gHwIr Ýwav pD³a ƒ XvetaMbr sMÝdaymeH n kevl muinyaÇ äara vSZ g‡h` kI maZa b#³I, ikHtu \Ire-\Ire tI=ÅkraÇ kImUitRyaÇ meH wI kopIn ka icî ÝdixRt ikya jane lgaƒ t=a mUitRyaÇ ka AaHq,AHgI, mukÖ! Aaid äara AlHkËt ikya jana wI ÝarMw ho gya ƒ [s kar`idgMbr AaEr XvetaMbr mHidr v mUitRyaÛH jo phle Ok hI rha krte =e, ve Abp<=kè p<=kè hone lge ƒ ye Ýv<i¿yaH satvÄ Aa@vÄ xtI se pUvR nhI pa{ jatÄ ƒOk AaEr Ýkar se muin-sHF meH wed donaÇ sMÝdayaÇ mHe _Tpþ huAa ƒ jEn muinAaidt: vØR %tu ke catumaRs ko K³oD ANy kal meH Ok S=an pr pirimtidnaÇ se Ai\k nhÄ @hrte =e, AaEr sda ivhar ikya krte =e ƒ ve ngr meH kevlAahar v \maÈpdex inim¿ hI Aate =e, AaEr xeØkal vn, _pvn, meH hI rhte=e, ikNtu \Ire \Ire paHcvÄ K³@vÄ xtaBdI ke pXcatŸ kÖK³ sa\u cETyalyaÇ meHS=ayI $p se invas krne lge ƒ [sse XvetaMbr smaj meH vnvasI AaEr

Page 56: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

46 jEn \mR ka _dŸgm AaEr ivkas

cETyvasI muin sMÝday _Tpþ ho gye ƒ idgMbr sMÝday meH wI Ýay: _sIkal se kÖK³ sa\u cETyaÇ meH rhne lge ƒ yh Ýv<i¿ Aaidt: isâaHt ke p@n-pa@n v saihTySZjn kI suiv\a ke ilye ÝarMw hu{ ÝtIt hotI hE ikNtu\Ire-\Ire vh Ok vgR kI S=ayI jIvn Ý`alI bn g{, ijske kar` nanamHidroH meH w!Ÿ!karkaÇ kI gidŸyaH v m@ S=aipt ho gye ƒ [s Ýkar ke w!Ÿ!karkaÇke Aacar meH kÖK³ xEi=Ly t=a pirg‡h AinvayRt: Aa gya ƒ ikNtu dUsrI Aaer_sse Ok bD³a law yh huAa ik [n w!Ÿark gidŸyaÇ AaEr m@aÇ me ivxal xaÏwHDar S=aipt ho gye AaEr ve iv>aWyas ke su£#³ keNã bn gye ƒ naEvÄ dsvÄxtaBdI se Aage jo jEn saihTy SZjn huAa, vh Ýay: [sI Ýkar ke iv>a-keNãoH meH huAa paya jata hE ƒ [sI _pyoigta ke kar` w!Ÿ!ark gidŸyaH \Ire-\Ire Ýay: swI ngraÇ meH S=aipt ho g{, AaEr mHidroH me ACK³a xaÏ-wHDar wIrhne lgaƒ yhÄ ÝacIn xaÏaÇ kI ilipyaÛH ÝitilipyaÛH hokr _nka nana keNãaÇme Aadan-Ýdan hone lga ƒ yh Ý`alI g‡N=aÇ ke yHZo äara muã` ke yug ÝarMwhone se pUvR tk brabr AiviCK³þ bnI rhI ƒ jypur, jeslmer, {Dr, karHja,mUDibãI, koLhapur Aaid S=anaÇ pr [n xaÏ wHDaraÇ kI prMpra Aaj tk wIiS=r hE ƒ

15 vÄ, 16 vÄ xtI meH _› jEn sMÝdayaÇ meH Ok AaErmhanŸ kÊaiNt _Tpþhu{ ƒ XvetaMbr, sMÝday meH laEkaxah äara mUitRpUja ivro\I _pdex ÝarMw huAa,ijske flSv$p S=ankvasI sHÝday kI S=apna hu{ ƒ yh sMÝday #UHi#yanam se wI pukara jata hE ƒ [s sMÝday meH mUitRpUja ka inØe\ ikya gya hE ƒ vemHidr nhÄ, ikNtu S=ank meH rhte hÕ AaEr vha¥ mUitR nhÄ, AagmaÇ kI Ýit¤a krtehÕ ƒ XvetaMbr sMÝday ke 45 AagmaÇ meH se ko{ barh-caEdh AagmaÇ ko ve [skar` SvIkar nhÄ krte, ÉyÇaik _nmeH mUitRpUja ka iv\an paya jata hE ƒ [sIsMÝday meH se 18 vÄ xtI meH AacayR iwÙu äara ;terapH=' kI S=apna hu{ ƒvtRman ke [s sMÝday ke nayk tulsI gi` hE ƒ ijNhaÇne A uv‡t AaNdoln kaÝvtRn ikya hEƒ idgMbr sMÝday meH wI 16 vÄ xtI meH tar` SvamI äara mUitRpUja inØe\k g‡H= kI S=apna hu{, jo tar`pH= khlata hE ƒ [s pH= ke AnuyayIivxeØ$p se m|ypdex meH paye jate hÕ ƒ [n idgMbr-XvetaMbr sMÝday wedaÇ kapir`am jEn g<hS= smaj pr wI pD³a, ijske kar` jEn\mR ke AnuyayI Aaj[NhÄ pH=oH meH b¥!e huO hÕ ƒ [s smy wartvØR meH jEn\maRnuyaiyyaÇ kI sHQya ipK³lIwartIy jng`na ke Anusar lgwg 20 laq hE ƒ

Page 57: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyan-2

jEn saihTy

Page 58: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla
Page 59: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

saihTy ka ãVyaTmk AaEr wavaTmk Sv$p 49

VyaQyan-2

jEn saihTyVyaQyan-2

jEn saihTysaihTy ka ãVyaTmk AaEr wavaTmk Sv$p -

wart ka ÝacIn saihTy Ý\antya \aimRk wavnaAaÇ se Ýeirt AaErÝwaivt paya jata hE ƒ yha¥ ka ÝacIntm saihTy %Gvedaid vedaÇ meH hE,ijnmeH ÝkËit kI xi›yaÇ, jEse AiGn, vayu, vÌ`, (jl), imZ, (sUyR),>avap<+vI (Aakax AaEr wUim) _Ø: (Ýat:) Aaid ko devta mankr_nkI vNdna AaEr Ýa=Rna sU›aÇ v %caAaÇ ke $p meH kI g{ hE ƒ vedaÇ kepXcatŸ rce jane vale b‡aï` g‡N=aÇ meH _NhÄ vEidk devtaAaÇ ka vEidk mHZoäara Aaðan kr hom Aaid siht pUja-AcaR kI ivi\yaÇ ka ivvr` idyagya hE, AaEr _NhÄ ke _dahr` Sv$p _nmeH y& krane vale ÝacIn rajaAaÇAaid mhapuÌØaÇ t=a y& krne vale iväan b‡aï`aÇ ke Anek AaQyan_piS=t ikye gye hÕ ƒ sUZ g‡N=aÇ kI Ok xaqa ]aEt sUZ hÕ, ijsmeH sUZ $pse y&ivi\yaÇ ke inym Ýitpaidt ikye gye hÕ, AaEr dusrI xaqa g<æsUZ hE,ijsmeH g<hS=aÇ ke FraÇ meH gwaR\an, jNm, _pnyn, ivvah Aaid AvsraÇ prkI jane valI \aimRk ivi\yaÇ v sHSkaraÇ ka in$p` ikya gya hE ƒ [sÝkar yh smSt vEidk saihTy pU`Rt: \aimRk paya jata hE ƒ

[sI vEidk saihTy ka Ok AHg Aar~yk AaEr _pinØtŸ khlanevale ve g‡N= hÕ, ijnmeH wart ke Ýaicntm dxRn-xaiSZyaÇ ka tÀvicHtnÝaPt hota hE ƒ yaÇ to -

ko AdŸFa ved k [h ÝvoctŸ ƒkÖt Aajata kÖt [yH ivs<iÚ: ƒƒ

(%. 10, 129, 6)A=aRtŸ kaEn @Ik se janta hE AaEr kaEn kh skta hE ik yh s<iÚ

khaH se _Tpþ hu{? Oese tÀvicHtnaTmk ivcaraÇ ke dxRn hmeH vedaÇ me wI hotehÕ ƒ t=aip n to vhaH [n ivcaraÇ kI ko{ AiviCK³Nn \ara £iÚgocr hotI,AaEr n _› ÝXnaÇ ke sma\an ka ko{ VyviS=t ÝyTn ikya gya idqa{deta, [s Ýkar ka icHtn Aar~ykaÇ AaEr _pinØdaÇ meH hmeH bhulta se ÝaPt

Page 60: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

50 jEn saihTy

hota hE ƒ [n rcnaAaÇ ka ÝarMw b‡aï` kal meH A=aRtŸ {‹ pU‹ Aa@vÄ xtaBdIke lgwg ho gya =a, AaEr shSZaÇ vØR pXcatŸ tk inrNtr Ýcilt rhaijske flSv$p sHSkËt saihTy meH sÕkDdza _pinØtŸ g‡N= paye jate hÕ ƒye g‡N= kevl Apne ivØy AaEr wavna kI £iÚ se hI nhÄ, ikNtu ApnIOeithaisk v waEgoilk prMpra äara xeØ vEidk saihTy se ApnI ivxeØtarqte hÕ ƒ jhaÛH vedaÇ meH devI devtaAaÇ ka Aaðan, _nkI pUja-AcaR t=asaHsairk suq AaEr AWyudy sMbN\I vrdanaÇ kI maÛHg kI Ý\anta hE, vhaÛH_pinØdaÇ meH _n smSt bataÇ kI k@or _peÙa, AaEr taiTvk OvH Aa|yaiTmkicHtn kI Ý\anta pa{ jatI hE ƒ [s icHtn ka Aaid waEgoilk keNã ved-Ýisâ pHcnd Ýdex v gHga-ymuna se pivZ m|y dex n hokr vh pUvR ÝdexhE jo vEidk saihTy meH \aimRk £iÚ se pivZ nhÄ mana gya ƒ A|yaTm keAaid-icHtk, vEidk %iØ v b‡aï` puroiht nhÄ, ikNtu jnk jEse ÙiZyrajiØR =e, AaEr jnk kI hI rajswa meH yh Aa|yaiTmk icHtn\ara puÚ hu{pa{ jatI hE ƒ

jEn\mR mUlt: Aa|yaiTmk hE, AaEr _ska Aaidt: sMbN\ koxl,kaxI, ivdeh Aaid pUv±y ÝdexaÇ ke ÙiZyvHxI rajaAaÇ se paya jata hE ƒ[sI pUv± Ýdex meH jEinyaÇ ke Ai\kaHx tI=Åkro ne jNm ilya, tpSya kI,&an ÝaPt ikya AaEr Apne _pdexaÇ äara vh &angHga bha{ jo AajtkjEn\mR ke $p meH suÝvaiht hE ƒ ye swI tI=Åkr ÙiZy rajvHxI =e ƒ ivxeØ|yan dene kI bat yh hE ik jnk ke hI Ok pUvRj nim raja jEn\mR ke 21vHe tI=Åkr huO hÕ ƒ AtOv ko{ AaXcyR kI bat nhÄ jo jnk-kÖl meH _sAa|yaiTmk icHtn kI \ara pa{ jay jo jEn\mR ka mUlwUt AHg hE ƒ_pinØtŸkar pukar pukar kr khte hÕ ik -

OØ sve RØ u wUteØ u gU#oTma v Ýkaxte ƒ£Xyte Tvg‡ya buâya sU"mya sU"midixim: ƒƒ

(k@o. 1, 3, 12)hNt te½dmŸ Ýv"yaim guïH b‡ï snatnmŸ ƒy=a c mr`H ÝaPy AaTma wvit gaEtm ƒƒyoinmNye Ýp>Nte xrIrTvay deihn: ƒS=a`umNye½nusHyiNt y=akmR y=a]utH ƒƒ

(k@o. 2, 2, 6-7)

Page 61: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mhavIr se pUvR ka saihTy 51

A=aRtŸ Ýai`maZ meH Ok Anaid AnHt sjIv tÀv hE jo waEitk n honeke kar` idqa{ nhÄ deta ƒ vhI AaTma hE ƒ mrne ke pXcatŸ yh AaTma ApnekmR v &an kI AvS=anusar v<ÙaÇ se lekr sHsar kI nana jIvyoinyaÇ meHw!kta ifrta hE, jbtk ik Apne svaÈTkËÚ cirZ AaEr &an äara invaR`pd ÝaPt nhÄ kr leta ƒ _pinØtŸ meH jo yh _pdex gaEtm ko nam lekrsunaya gya hE, vh hmeH jEn\mR ke AiNtm tI=Åkr mhavIr ke _n _pdexaÇka Smr` kraye ibna nhÄ rhta, jo _Nhone Apne Ý\an ix*y [NãwUitgaEtm ko gaEtm nam se hI sHbo\n krke sunayeH =e AaEr ijNheH _NhÄ gaEtm nebarh AHgo meH inbâ ikya, jo ÝacIntm jEn saihTy hE AaEr äadxaHg Aagmya jEn ]utaHg ke nam se Ýcilt huAa paya jata hE ƒmhavIr se pUvR ka saihTy-

ÝXn ho skta hE ik Éya mhavIr se pUvR ka wI ko{ jEn saihTy hE?[ska _¿r haH AaEr na donaÇ Ýkar se idya ja skta hE ƒ saihTy ke wItrdo tÀvaÇ ka g‡h` hota hE, Ok to _ska xaiBdk v rcnaTmk Sv$p AaErdUsra Aai=Rk v ivcaraTmk Sv$p ƒ [NhÄ donaÇ bataÇ kI jEn prMpra meHãVy-]ut AaEr wav-]ut kha gya hE ƒ ãVy]ut A=aRtŸ xBdaTmkta kI £iÚse mhavIr se pUvR ko{ jEn saihTy _plWy nhI hE, ikNtu wav]ut kIApeÙa jEn ]utaHgo ke wItr kÖK³ OesI rcnaO¥ manI g{ hÕ jo mhavIr se pUvR]m`-prMpra meH Ýcilt =Ä, AaEr [sI kar` _NheH ;pUvR' kha gya hE ƒäadxaHg Aagm ka barhvaH AHg £iÚvad =a ƒ [s £iÚvad ke ANtgRt OesecaEdh pUvaÈ ka _Lleq ikya gya hE ijnmeH mhavIr se pUvR kI Anek ivcar-\araAaÇ, mt-mtaNtraÇ t=a &an-iv&an ka sHkln _nke ix*y gaEtmäara ikya gya =a ƒ [n caEdh pUvaÈ ke nam [s Ýkar hE, ijnse _nkeivØyaÇ ka wI kÖK³ Anuman ikya ja skta hE - _TpadpUvR, Ag‡ay`Iy,vIyaRnuvad, AiStnaiStÝvad, &an-Ývad, sTy-Ývad, AaTmÝvad,kmRÝvad, ÝTyaQyan, iv>anuvad kLya`vad (XvetaMbr prMpranusarAvN|y), Ýa`avay, ikÊyaivxal AaEr lok-ibNdusar ƒ Ý=m pUvR _TpadmeH jIv, kal, pudŸgl Aaid ãVyaÇ ke _Tpi¿¸ ivnax v \‡uvta ka ivcarikya gya =a ƒ iätIy pUvR Ag‡ay`Iy meH _› smSt ãVyaÇ t=a _nkI nanaAvS=aAaÇ kI sHQya, pirma` Aaid ka ivcar ikya gya =a ƒ t<tIy pUvRvIyaRnuvad meH _› ãVyaÇ ke ÙeZkalaid kI ApeÙa se vIyR A=aRtŸ bl-sam+yR

Page 62: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ka Ýitpadn ikya gya =a ƒ ctu=R pUvR AiSt-naiSt Ývad meH laEikkvStuAaÇ ke nana ApeÙaAaÇ se AiStTv naiStTv ka ivvek ikya gya =a ƒpaHcve pUvR &anÝvad meH mit Aaid &anaÇ t=a _nke wed ÝwedaÇ ka Ýitpadnikya gya =a ƒ K³@e pUvR sTyÝvad meH vcn kI ApeÙa sTyasTy ivvek vv›aAaÇ kI manisk piriS=ityaÇ t=a AsTy ke Sv$paÇ ka ivvecn ikyagya =a ƒ satveH pUvR AaTmÝvad meH AaTma ke Sv$p _skI Vyapkta,&at<wav t=a wo›apn sMbN\I ivvecn ikya gya =a ƒ Aa@veH pUvR kmRÝvadmeH nana Ýkar ke kmoÅ kI ÝkËityaÇ iS=ityaÇ xi›yaÇ v pirma`aÇ Aaid kaÝ$p` ikya gya =a, naEveH pUvR ÝTyaQyan meH pirg‡h-Tyag _pvasaid ivi\,mn vcn kay kI ivxuiâ Aaid Aacar sMbN\I inym in\aRirt ikye gye=e ƒ dsveH pUvR iv>anuvad meH nana iv\aAaÇ AaEr _piv>aAaÇ ka Ý$p` ikyagya =a, ijnke wItr AHguÚ Ýsenaid satsaE ALpiv>aAaÇ, roih`I Aaidpa¥csaE mhaiv>aAaÇ OvH ANtirÙ waEm, AHg, Svr SvPn, lÙ` VyHjn AaEriK³Nn [n Aa@ mhainim¿aÇ äara wiv*y ko janne kI ivi\ ka v`Rn =a ƒGyarhveH pUvR kLya`vad meH sUyR, cNã nÙZ AaEr tarag`aÇ kI nana gityaÇko deqkr xkÖn ke ivcar t=a bldevaÇ, vasudevaÇ ckÊvitRyaÇ Aaid mhapuÌØaÇke gwaRvtr` Aaid ke AvsraÇ pr hone vale lÙ`aÇ AaEr kLya`aÇ ka k=nikya gya =a ƒ [s pUvR ke AbN|y nam kI sa=Rkta yhÄ ÝtIt hotI hE ikxkÖnaÇ AaEr xuwaxuw lÙ`aÇ ke inim¿ se wiv*y meH hone valI F!naAaÇ kak=n AbN|y A=aRtŸ AvXyMwavI mana gya =a ƒ barhveH pUvR Ýa`avay meHAayuvÈd A=aRtŸ kayicikTsa-xaÏ ka Ýitpadn OvH Ýa` Apan AaidvayuAaÇ ka xrIr \ar` kI ApeÙa se kayR ka ivvecn ikya gya =a ƒ terhveHpUvR ikÊyaivxal meH leqn, g`na Aaid bhtr klaAaÇ, iSZyaÇ ke caÕs@gu`aÇ AaEr ixLpaÇ, g‡N= rcna, sMbN\I gu`-doØoH v KŸNdaÇ Aaid ka Ý$p`ikya gya =aƒ caEdhve pUvR lokibNdusar meH jIvn kI ]e¤ ikÊyaAaÇ v VyvharaÇOvH _nke inim¿ se moÙ ke sMpadn ivØyk ivcar ikya gya =a ƒ [s ÝkarSpÚ hE ik [n pUvR namk rcnaAaÇ ke ANtgRt tTkalIn n kevl \aimRk,daxRink v nEitk ivcaraÇ ka sHkln ikya gya =a, ikNtu _nke wItr nanaklaAaÇ v ßyoitØ, AayuvÈd Aaid iv&anaÇ t=a filt ßyoitØ, xkÖn xaÏ,v mNZ-tNZ Aaid ivØyaÇ ka wI smavex kr idya gya =aƒ [s Ýkar yercnaO¥ ÝacInkal ka wartIy &ankoØ khI jay to Anuict n hoga ƒ

52 jEn saihTy

Page 63: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ikNtu duwaRGyvh yh pUvR saihTy suriÙt nhÄ rh ska ƒ y>ippaXcaTkalIn saihTy meH [nka S=an-S=an pr _Lleq imlta hE, AaEr_nke ivØy ka pUvaÈ› Ýkar Ý$p` wI yZ-tZ ÝaPt hota hE, t=ai= yeg‡N= mhavIr invaR` ke 162 vØR pXcatŸ kÊmx: iviCK³Nn huO khe jate hE ƒ_› smSt pUvaÈ ke AiNtm &ata ]utkevlI wãbahu =e ƒ tTpXcatŸ 181vØaÈ meH huO ivxaqacayR se lekr \mRsen tk AiNtmcar pUvoÅ ko K³oD³, xeØdx pUvaÈ ka &an rha, AaEr _ske pXcatŸ pUvaÈ ka ko{ &ata AacayR nhÄrha ƒ Ø!ŸqHDagm ke vedna namk ctu=Rq~D ke Aaid meH jo nmSkaraTmksUZ paye jate hÕ, _nmeH dxpUvaÈ ke AaEr caEdh pUvoÅ ke &ata muinyaÇ ko AlgAlg nmSkar ikya gya hE (nmo dxpuiVvya`H, nmo c_dŸspuiVvya`H)ƒ[n sUZaÇ kI !Ika krte huO vIr senacayR ne btlaya hE ik Ý=m dxpUvoÅ ka&an ÝaPt ho jane pr kÖK³ muinyaÇ ko nana mhaiv>aAaÇ kI ÝaiPt sesaHsairk low v moh _TpNn ho jata hE, ƒ ijsse ve Aage vItragta kIAaer nhÄ b#³ pate ƒ jo muin [s low moh ko jIt leta hE, vhI pU`R ]ut&anIbn pata hE ƒ Oesa ÝtIt hota hE ik ANt ke ijn pUvoÅ meH klaAaÇ, iv>aAaÇ,mNZ tNZaÇ v [NãjalaÇ ka Ý$p` =a, ve svRÝ=m hI muinyaÇ ke sHymrÙakI £iÚ se iniØdŸ\ ho gye ƒ xeØ pUvoÅ ke iviK³Nn ho jane ka kar` yh ÝtIthota hE ik _nka ijtna ivØy jEn muinyaÇ ke ilye _pyu› v AavXyk =a,_tna äadxaHg ke ANy wagaÇ meH smaivÚ kr ilya gya =a, [sIilO [nrcnaAaÇ ke p@n-pa@n meH smy-xi› ko lgana _ict nhÄ smJa gya ƒ[sI bat kI puiÚ idg‹ saihTy kI [s prMpra se hotI hE ik vIr invaR` kelgwg sat xtaiBdyaÇ pXcatŸ huO igirngr kI cNãgufa ke invasI AacayR\rsen ko iätIy pUvR ke kÖK³ Ai\karaÇ ka ivxeØ &an =a _NhaÇne vhI &anpu*pdNt AaEr wUtbil AacayoÅ ko Ýdan ikya AaEr _NhaÇne _sI &an keAa\ar se sTkmRÝaw<t A=aRtŸ Ø!ŸqHDagm kI sUZ $p rcna kI ƒAg-ÝivÚ v AHg-baæ saihTy-

idg‹ prMpranusar mhavIr äara _pidÚ saihTy kI g‡H=-rcna _nkeix*yaÇ äara do wagaÇ meH kI g{-Ok AHg-ÝivÚ AaEr dUsra AHg-baæ AHg-ÝivÚ ke AacaraHg Aaid @Ik ve hI äadx g‡N= =e, ijnka kÊmx: lop managya hE, ikNtu ijnmeH se Gyarh AHgo ka XvetaMbr prMpranusar vIr invaR`ke pXcatŸ 10 vÄ xtI meH ikya gya sHkln Ab wI _plWy hE ƒ [nka

Ag-ÝivÚ v AHg-baæ saihTy 53

Page 64: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivxeØ pircy Aage kraya jayga ƒ AHg-baæ ke caEdh wed mane gye hÕ, jo[s Ýkar hÕ- samaiyk, ctuivRxitStv, vNdna, ÝitkÊm`, vEniyk,kËitkmR dxvEkailk, _¿ra|yyn, kLpVyvhar, kLpakLp, mhakLp,pu~DrIk, mhapu~DrIk AaEr iniØiâka ƒ yh AHg-baæ saihTy wI y>ipidgMbr prMpranusar Apne mUl$p meH AÝaPy ho gya hE, t=aip XvetaMbrprMpra meH _nka sdŸwav Ab wI paya jata hE ƒ samaiyk Aaid Ý=m K³hka smavex AavXyk sUZaÇ meH ho gya hE, t=a kLp Vyvhar AaEr inxI=sUZoH meH ANt ke kLp, Vyvharaid K³h ka ANtwaRv ho jata hE ƒ dxvEkailkAaEr _¿ra|yyn nam kI rcnaO¥ ivxeØ |yan dene yoGy hÕ ƒ [nka Xve.Aagm saihTy meH bD³a mhTv hE ƒ yhI nhÄ, [n g‡N=aÇ kI rcna ke kar` kajo _Lleq idg‹ xaÏoH meH paya jata hE, @Ik vhI _plWy dxRvEkailkkI rcna ke sMbN\ meH kha jata hE ƒ AacayR pUßypad ne ApnI svaR=Risiâ!Ika (1, 20) meH ilqa hE ik òAaratIy AacayoÅ ne kaldoØ se sHiÙPtAayu, mit AaEr blxalI ix*yaÇ ke Anug‡ha=R dxvEkailkaid g‡H=o kI rcnakI¸ [n rcnaAaÇ mHe _tnI hI Ýma`ta hE ijtnI g`\raÇ v ]utkevilyaÇäara rict sUZaÇ meH ÉyaÇik ve A=R kI £iÚ se sUZ hI hÕ, ijs Ýkar ikÙIrodi\ se FDe³ meH wra huAa jl ÙIrodi\ se iwNn nhÄ hE ƒó dxvEkailkinyuRi› v hemcNã ke pirixÚ pvR meH btlaya gya hE ik SvyHwv AacayR neApne puZ mnk ko ALpayu jan _ske Anug‡ha=R Aagm ke sar$pdxvEkailk sUZ kI rcna kI ƒ [s Ýkar [n rcnaAaÇ ke sMbN\ meH donaÇsMÝdayaÇ meH mtEÉy paya jata hE ƒ Xve. prMpranusar mhavIr invaR` se160 vØR pXcatŸ pa!ilpuZ meH S=Ulwã AacayR ne jEn ]m` sHF ka sMmelnkraya, AaEr vhaH Gyarh AHgo ka sHkln ikya gya ƒ barhveH AHg £iÚvadka _piS=t muinyaÇ meH se iksI ko wI &an nhÄ rha =a¸ AtOv _skasHkln nhÄ ikya ja ska ƒ [ske pXcatŸ kI xtaiBdyaÇ meH yh ]ut-sHkln pun: iK³NniwNn ho gya ƒ tb vIr invaR` ke lgwg 840 vØR pXcatŸAayR SkiNdl ne m=ura meH Ok sHF-sMmeln kraya, ijsmeH pun: AagmsaihTy ko VyviS=t krne ka ÝyTn ikya gya ƒ [sI smy ke lgwgvlwI meH nagajuRn sUir ne wI Ok muin sMmeln äara Aagm rÙa ka ÝyTnikya ƒ ikNtu [n tIn pa!ilpuZ, ma=urI AaEr Ý=m vLlwI vacnaAaÇ kepa@ _plWy nhÄ ƒ kevl saihTy meH yZ-tZ _nke _Lleq maZ paye jate

54 jEn saihTy

Page 65: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 55

hÕ ƒ ANt meH mhavIr invaR` ke lgwg 980 vØR pXcatŸ vlwI meH deviâRgi`Ùma]m` äara jo muin-sMmeln ikya gya _smeH ko{ 45-46 g‡H=o kasHkln huAa, AaEr ye g‡H= Aaj tk suÝcilt hE ƒ yh _plWy AagmsaihTy inMnÝkar hE-

A\Rmag\I jEnagm(]utaHg-11)

1-AacaraHg (AayarHg) [s g‡N= meH Apne namanusar muin-Aacarka v`Rn ikya gya hE ƒ [ske do ]utSkH\ hE ƒ ÝTyek ]utSkH\ A|yynaÇ meHAaEr ÝTyek A|yyn _dŸdexkaÇ ya cUilkaAaÇ meH ivwaijt hE ƒ [s Ýkar]ut Ý=m SkH\ meH 9 A|yyn v 44 _dŸdexk hÕ¸ OvH iätIy ]utSkH\ meHtIn cUilkaO¥ hÕ, jo 16 A|yynaÇ meH ivwaijt hÕ ƒ [s Ýkar iätIy]utSkH\ Ý=m kI cUilka $p hE ƒ waØa xElI t=a ivØy kI £iÚ se SpÚt:Ý=m ]utSkH\ Ai\k ÝacIn hE ƒ [skI Ai\kaHx rcna g>aTmk hE, p>bIc bIc meH khÄ khÄ Aa jate hÕ ƒ AâRmag\I-ÝakËt waØa ka Sv$p smJneke ilO yh rcna bDI mhÀvpU`R hE ƒ satveH A|yyn ka nam mhapir&a toinidRÚ ikya gya hE, ikNtu _ska pa@ _plWy nhÄ hE ƒ _p\an namknvmeH A|yyn meH mhavIr kI tpSya ka bD³a maimRk v`Rn paya jata hE ƒyha¥ _nke la#³, vj‡wUim AaEr xuw‡wUim meH ivhar AaEr nana Ýkar ke For_psgR shn krne ka _Lleq Aaya hE ƒ iätIy ]utSkH\ meH ]m` ke ilOiwÙa maHgne, Aahar-pan-xuiâ, xyŸya-sHStr`-g‡h`, ivhar, catuRmas,waØa vSZ paZaid _pkr`, ml-mUZ-Tyag OvH v‡taÇ v tTsMbN\I wavnaAaÇke Sv$paÇ v inymopinymaÇ ka v`Rn huAa hE ƒ

2-sUZkËtaHg- (sUygDR) - yh wI do ]utSkH\o meH ivw› hE, ijnkepun: kÊmx: 16 AaEr 7 A|yyn hÕ ƒ phla ]utSkH\ Ýay: p>my hE ƒ kevlOk A|yyn meH g> ka Ýyog huAa hE ƒ dUsre ]utSkH\ meH g> AaEr p> donaÇpaye jate hÕ ƒ [smeH ga=a K³Nd ke Aitir› ANy K³NdaÇ ka wI _pyog huAahE, jEse [Nãvj‡a, vEtailk AnuÚupŸ Aaid ƒ g‡N= meH jEndxRn ke Aitir›ANy mtaÇ v vadaÇ ka Ý$p` ikya gya hE jEse ikÊyavad, AikÊyavad,inyitvad, A&anvad, jgTkt<RTvvad, Aaid ƒ muinyaÇ kI iwÙacar meHstkRta, pirØhaÇ kI shnxIlta, nrkaÇ ke du:q, _¿m sa\uAaÇ ke lÙ`,baï`, ]m`, iwÙuk v ing‡RN= Aaid xBdaÇ kI VyuTpi¿ wle Ýkar _dahr`aÇ

Page 66: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

56 jEn saihTy

v $pkaÇ äara smJa{ g{ hE ƒ iätIy ]utSkH\ meH jIvxrIr meH OkTv, {Xvr-ktRVy v inyitvad Aaid mtaÇ ka qHDn ikya gya hE ƒ Aahar v iwÙa kedoØoH ka in$p` huAa hE ƒ ÝsHgvx waEmoTpadaid mha-inim¿aÇ ka wI _LleqAaya hE ƒ ÝTyaQyan ikÊya btla{ g{ hE ƒ pap-pu~y ka ivvek ikya gyahE, OvmŸ gaExalk, xaÉyiwÙu Aaid tpiSvyaÇ ke sa= huAa vad ivvadAHikt hE ƒ AiNtm A|yyn nalNdIy namk hE, ÉyaÇik [smeH nalNda meHhuO gaEtm g`\r AaEr paXvRna= ke ix*y _dkpe@alpuZ ka vataRlap AaErANt meH pe@alpuZ äara catuyaRm ko Tyagkr pHc-mhav‡t SvIkar krne kav<¿aHt Aaya hEƒ ÝacIn mtaÇ vadaÇ, v £iÚyaÇ ke A|yyn kI £iÚ se yh ]uta¥gbhut mhTvpU R hE ƒ waØa kI £iÚ se wI yh ivxeØ ÝacIn isâ hota hEƒ

3-S=anaHg (@a`aHg) -yh ]uta¥g [s A|yynaÇ meH ivwaijt hE,_smeH sUZoH kI sHQya Ok hjar se épr hE ƒ [skI rcna pUvaÈÉt do ]utaHgaÇse iwNn Ýkar kI hE ƒ yhaH ÝTyek A|yyn meH jEn isâaHtanusar vStu-sHQya igna{ g{ hE¸ jEse Ý=m A|yyn meH btlaya gya hE- Ok dxRn, OkcirZ Ok smy Ok Ýdex Ok prma`u Ok isâ Aaid ƒ _sI Ýkar dUsreA|yyn meH btlaya gya hE ik ikÊyaO¥ do hÕ, jIv ikÊya AaEr AjIv ikÊya ƒjIv ikÊya pun: do Ýkar kI hE, sMykTv ikÊya AaEr im=ŸyaTv ikÊya ƒ _sIÝkar AjIv ikÊya wI do Ýkar kI hE, [yaRpi=k AaEr saMpraiyk, [Tyaid ƒ[sI Ýkar dsveH A|yyn meH [sI kÊm se vStuwed ds tk gye hÕ ƒ [s £iÚse yh ]utaHg pail baEâ g‡N= AHgu¿r inkay se tulnIy hE ƒ yha¥ nana Ýkarke vStu-indÈx ApnI ApnI £iÚ se bDe³ mhÀvpU`R hÕ ƒ y=aS=an %gŸ,yju:, AaEr sam, ye tIn ved btlaye gye hÕ, \mR, A=R, AaEr kam ye tInÝkar kI k=aO¥ btla{ g{ hÕ ƒ v<Ù wI tIn Ýkar ke hÕ¸ pZopet, pu*popetAaEr flopet ƒ puÌØ wI nana £iÚyaÇ se tIn-tIn Ýkar ke hÕ-jEse nampuÌØ, ãVy puÌØ AaEr wav puÌØ A=va &anpuÌØ, dxRn puÌØ AaErcirZpuÌظ A=va _¿mpuÌØ, m|ympuÌØ AaEr jFNypuÌØ ƒ _¿m wI tInÝkar ke hÕ-\mRpuÌØ, wog puÌØ AaEr kmRpuÌØ ƒ AhRNt \mRpuÌØ hE, ckÊvt±wogpuÌØ hE, AaEr vasudev kmRpuÌØ ƒ \mR wI tIn Ýkar ka kha gya hE ƒ]ut\mR, cirZ \mR AaEr AiStkay \mR ƒ car Ýkar kI ANt-ikÊyaO¥ btla{g{ hE AaEr _nke £ÚaNt-Sv$p wrt ckÊvt±, gjsukÖmar, snTkÖmarAaEr mÌdevI ke nam btlaye gye hE ƒ Ý=m AaEr AiNtm tI=ÅkroH ko K³oD³

Page 67: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 57

bIc ke 22 tI=Åkr catuRmas \mR ke Ý&apk khe gye hÕ ƒ AajIivkaÇ ka carÝkar ka tp kha gya hE-_g‡tp, Fortp, rsinyURy`ta AaEr ijðeiNãyÝitsHlInta xUrvIr car Ýkar ke btlaye gye hÕ, ÙmasUr, tpsUr, danxUrAaEr yuâxUr AacayR v<ÙaÇ ke sman car Ýkar ke btlaye gye hÕ AaEr _nkelÙ` wI car ga=aAaÇ äara Ýk! ikye gye hÕ ƒ ko{ AacayR AaEr _skaix*y pirvar donaÇ xalv<Ù ke sman mhanŸ AaEr suNdr hote he ƒ ko{ AacayRto xalv<Ù ke sman hote hÕ, ikNtu _nka ix*y-smuday OrHD ke smanhota hE ƒ iksI AacayR ka ix*y-smuday to xalv<Ù ke sman mhanŸ hotahE ikHtu SvyH AacayR OrHD ke sman qoqla¸ AaEr khÄ AacayR AaEr _nkaix*y smuday donaÇ OrHD ke sman qoqle hote hÕ ƒ sPtSvraÇ ke ÝsHg seÝay: gIitxaÏ ka pU`R in$p` Aa gya hE ƒ yhaH wi`it bolI do Ýkar kIkhI g{ hE-sHSkËt AaEr ÝakËt ƒ mhavIr ke tI=R meH huO bhurt Aaid satinNhvaÇ AaEr jamail Aaid _nke sHS=apk AacayoÅ OvH _nke _Tpi¿-S=an ]avStI Aaid ngiryaÇ ka _Lleq wI Aaya hE ƒ mhavIr ke tI=R meHijn naE puÌØoH ne tI=Åkr gaEZ ka bH\ ikya _nke nam [s Ýkar hE -]ei`k, supaXvR _dayI, Ýoi¤l, £#³ayu, xHq, sjg ya xtk (smy),sulsa AaEr revtI ƒ [s Ýkar [s ]utaHg meH nana Ýkar ka ivØy-v`RnÝaPt hota hE, jo Anek £iÚyaÇ se mhTvpU`R hÕ ƒ

4 smvayaHg- [s ]utaHg meH 275 sUZ hÕ ƒ ANy ko{ SkH\, A|yynya _dŸdexk Aaid $p se ivwajn nhÄ hE ƒ S=anaHg ke Anusar yhaH se kÊmse vStuAaÇ ka indÈx AaEr khÄ khÄ _nke Sv$p v wedopwedÇa ka v`Rnikya gya hE, AaTma Ok hE¸ lok Ok hE¸ \mR A\mR Ok-Ok hE¸ [Tyaid kÊmke 2, 3, 4 vStuAaÇ ko ignate huO 178 veH sUZ meH 100 tk sHQya phU¥cI hE,jha¥ btlaya gya hE ik xtivØa nÙZ meH 100 tare hÕ, paXvR ArhHt t=asu\maRcayR kI pU`aRyu saE vØR kI =I [Tyaid ƒ [ske pXcatŸ 200, 300Aaid kÊm se vStu-indÈx Aage b#a hE ƒ AaEr yha¥ kha gya hE ik ]m`wgvan mhavIr ke tIn saE ix*y 14 pUvaÈ ke &ata =e, AaEr 400 vadI =e ƒ[sI Ýkar xtkÊm se 191 veH sUZ pr sHQya ds shSZ pr Aor phUHc g{hE ƒ tTpXcatŸ sHQya xtshSZ (laq) ke kÊm se b#³I hE, jEse ArhNtpaXvR ke tIn xt-shSZ AaEr s¿a{s shSZ _TkËÚ ]aivka sHF =a ƒ [sÝkar 208 veH sUZtk dxxt-shSZ pr phuHc kr Aage koi! kÊm se k=n

Page 68: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

58 jEn saihTy

krte huO 210 veH sUZ meH wgvan %Øwdev se lekr AiNtm tI=Åkr wgvanmhavIr vâRman tk ka ANtrkal Ok sagropm ko!akoi! inidRÚ ikyagya hE ƒ tTpXcatŸ 211 veH se 227 veH sUZ tk AayaraHg Aaid barhoH AHgo keivwajn AaEr ivØy ka sHiÙPt pircy idya gya hE ƒ yha¥ [n rcnaAaÇ koäadxa¥g gi`ip!k kha gya hE ƒ [ske pXcatŸ jIvraix ka ivvr` krtehuO SvgR AaEr nrk wUimyaÇ ka ivvr` paya jata hE ƒ 246 veH sUZ se ANt ke275 veH sUZ tk kÖlkraÇ, tI=ÅkraÇ ckÊvitRyaÇ t=a bldev AaEr vasudevaÇOvH Anek ÝitxZuAaÇ (ÝitvasudevaÇ) ka _nke ipta, mata, jNmngrI,dIÙaS=an Aaid namavlI-kÊm se ivvr` ikya gya hE ƒ [s wag ko hmsHiÙPt meH jEn pura` kh skte hÕ ƒ ivxeØ |yan dene kI bat yh hE ik sUZkÊ. 132 meH _¿m (xlaka) puÌØaÇ kI sHQya 54 inidRÚ kI g{ hE, 63nhÄ A=aRtŸ naE ÝitvasudevaÇ ko xlaka puruØo meH siMmilt nhÄ ikya gya ƒ46 sHQya ke ÝsHg meH £iÚvad AHg ke mat<kapdaÇ t=a baïI ilip ke 46mat<ka AÙraÇ ka _Lleq huAa hE ƒ sUZ 124 se 130 veH sUZ tk mohnIykmR ke 52 pyaRyvacI nam ignaye gye hÕ, jEse kÊo\, kop, roØ, äeØ, AÙm,sHßvln, klh Aaid ƒ Anek S=anaÇ (sU‹ 141, 162) %Øw ArhNtko koslIy ivxeØ` lgaya gya hE, jo _nke koxl dexvasI hone kasUck hE ƒ [sse mhavIr ke sa= jo ANyZ ;vesalIy' ivxeØ` lga payajata hE, _nse _nke vExalI ke nagirk hone kI puiÚ hotI hE ƒ 150 veH sUZmeH leq, gi`t, $p, na!Ÿy, gIt vaidZ Aaid bh¿r klaAaÇ ke nam inidRÚhuO hÕ ƒ [s Ýkar jEn isâa¥t v [ithas kI prMpra ke A|yyn kI £iÚ seyh ]uta¥g mhTvpU`R hE ƒ Ai\ka¥x rcna g> $p hE, ikNtu bIc bIc meHnamavilya¥ v ANy ivvr` ga=aAaÇ äara wI ÝStut huO hÕ ƒ

5-wgvtI VyaQya Ý&iPt (ivyah-p~`iNt) - [se sHÙep meHkevl wgvtI nam se wI _iLliqt ikya jata hE ƒ [smeH 41 xtk hE AaErÝTyek xtk Anek _dŸdexkaÇ meH ivwaijt hE ƒ Aaid ke Aa@ xtk, t=a12-14, t=a 18-20 ye 14 xtk 10, 10 _dŸdexkaÇ meH ivwaijt hÕ ƒxeØ xtkaÇ meH _dŸdexkaÇ meH sHQya hInai\k pa{ jatI hE ƒ pNãhveH xtk meH_dŸdexk wed nhÄ hE ƒ yha¥ mHqilgoxal ka cirZ Ok SvtNZ g‡N= jEsaÝtIt hota hE ƒ khÄ khÄ _dŸdexk sHQya ivxeØ Ýkar ke ivwaganusargui`t kÊm se btla{ g{ hE¸ jEse 41 ve xtk meH 28 Ýkar kI Ý$p`a ke

Page 69: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 59

gu`a maZ se _dŸdexkaÇ kI sHQya 196 ho g{ hE ƒ 33 veH xtk meH 12 AvaNtrxtk hÕ, ijnmeH Ý=m Aa@, Gyarh ke gui`t kÊm se 88 _dŸdexkaÇ meH OvHAiNtm car, naE _dŸdexkaÇ ke gui`t kÊm se 36 hokr sMpU`R _dŸdexkaÇ kIsHQya 124 ho g{ hE ƒ [s smSt rcna ka sUZ-kÊm se hI ivwajn payajata hE, ijske Anusar kÖl sUZaÇ kI sHQya 867 hE ƒ [s Ýkar yh ANy]utaHgo kI ApeÙa bhut ivxal hE ƒ [skI v`Rn xElI ÝXnotr $p meH hE ƒgaEtm g`\r ij&asa-wav se ÝXn krte hÕ, AaEr SvyH tI=Åkr mhavIr_¿r dete hÕ ƒ !Ikakar Awydev ne [n ÝXnoTtraÇ kI sHQya 36000 btla{hE ƒ ÝXnoTtr khÄ bhut K³o!e K³o!e hÕ ƒ jEse wgvnŸ &an ka Éya fl hE? -iv&an ƒ iv&an ka Éya fl hE? ÝTyaQyan ƒ ÝTyaQyan ka Éya flhE? sHym¸ [Tyaid ƒ AaEr khÄ Oese bDe³ ik Ýay: Ok hI ÝXn ke _tr meHmHqilgoxal ke cirZ sMbN\I pNãhva¥ xtk hI pUra ho gya hE ƒ [nÝXnaÇTtraÇ meH jEn isâaNt v [ithas t=a ANy samiyk F!naAaÇ vVyi›yaÇ ka [tna ivxal sHkln ho gya hE ik [s rcna ko Ýaicn jEn-koØ hI kha jay to Anuict nhÄ ƒ S=an-S=an pr ivvr` ANy g‡N=aÇ,jEse p~`v`a, jIvaiwgm, _vva[y, raypsei`ßj `HdI Aaid ka _Lleqkrke sHiÙº kr idya gya hE, AaEr [s Ýkar _dŸdexk ke _dŸdexk wIsmaPt kr idye gye hÕ ƒ ye _iLliqt rcnayeH inXcy hI Gyarh ]utaHgo sepXcatŸ-kalIn hÕ ƒ nHdIsUZ to vLlwI bacna ke nayk deviâRgi` Ùma]m`kI hI rcna manI jatI hE ƒ _ska wI [s g‡N= meH _Lleq hone se, t=a yha¥ke ivØy-ivvr` ko _se deqkr pU`R kr lene kI sUcna se yh Ýmai`thota hE ik [s ]utaHg ko Apna vtRman $p nHdIsUZ kI rcna ke pXcatŸA=aRtŸ vIr‹ invaR` se lgwg 1000 vØR pXcatŸ ÝaPt huAa hE ƒ yhI batÝay: ANy ]utagaÇ ke sMbN\ meH wI Fi!t hotI hE ƒ t=aip [smeH sNdeh nhÄik ivØy-v`Rn Ýaicn hE, AaEr AacayR prMpragt hE ƒ [smeH hmeH mhavIr kejIvn ke Aitir› _nke Anek ix*yaÇ g<hS=-AnuyaiyyaÇ t=a ANy tI=RkoHka pircy imlta hE, jo Oeithaisk £iÚ se bD³a mhTvpU`R hE ƒ AajIvksMÝday ke sHS=apk mHqilgoxal ke jIvn ka ijtna ivSt<t pircyyhaH imlta hE, _tna ANyZ khÄ nhÄ ƒ S=an-S=an pr paXvaRpTyaÇ A=aRtŸpaXvRna= ke Anuya{yaÇ, t=a _nke äara maNy catuyaRm \mR ke _Lleqimlte hÕ, ijnse SpÚ ho jata hE ik mhavIr ke smy meH yh ing‡RN= sMÝday

Page 70: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

60 jEn saihTy

SvtHZ $p se Ýcilt =a ƒ _ska mhavIr äara Ýitpaidt pHcmhav‡t $p\mR se bD³a \in¤ sMbN\ =a, OvH _ska kÊmx: mhavIr ke sMÝday meHsmavex hona ÝarMw ho gya =a ƒ Oeithaisk v rajnEitk £iÚ se satveHxtk meH _iLliqt, vExalI meH huO mhaixlakÚk sHg‡am t=a r=-muslsHg‡am, [n do mhayuâaÇ ka v`Rn ApUvR hE ƒkha gya hE ik [n yuâaÇ meH OkAaEr vßjI OvH ivdehpuZ =e, AaEr dUsrI Aaer naE mLlkI naE ilCK³vI, kaxI,kaExl OvH A@arh g`raja =e, [n yuâaÇ meH vßjI, ivdehpuZ kÖi`k(AjatxZu) kI ivjy hu{ ƒ Ý=m yuâ meH 84 AaEr dUsre yuâ meH 96 laqlog mare gye =e ƒ 21, 22 AaEr 23 veH xtk bnSpit xaÏ ke A|yyn kI£iÚ se bDe³ mhTvpU`R hÕ ƒ yha¥ nanaÝkar ke vnSpit ka vg±kr` ikyagya hE¸ OvH Anek kHd, mUl, SkN\, Tvca, xaqa, Ýval, pZ, pu*p, flAaEr bIj ke sHjIvTv, inj±vTv kI £iÚ ke ivcar ikya gya hE ƒ

6-&at<\mR k=a (naya\MmkhaAo) - yh Aagm do ]utSkH\oH meHivwaijt hÕ ƒ Ý=m ]utSkH\ meH 19 A|yay hÕ ƒ [ske nam kI sa=Rkta doÝkar se smJa{ jatI hE ƒ Ok to sHSkËt $paNtr &at<\mRk=a ke Anusar,ijsse Ýg! hota hE ik ]utaHg meH &at< A=aRtŸ &at<puZ mhavIr ke äara _pidÚ\mRk=aAaÇ ka Ý$p` hE ƒ dUsra sHSkËt rupaNtr Nyay\mRk=a wI sMwvhE, ijske Anusar [smeH NyayaÇ A=aRtŸ &an v nIit sHbH\I samaNy inymaÇAaEr _nke £ÚaNtaÇ äara smJane valI k=aAaÇ ka smavex hE ƒ rcna keSv$p ko deqte huO yh iätIy sHSkËt $paNtr hI _ict ÝtIt hota hE,y>ip Ýcilt nam &at<\mRk=a paya jata hE ƒ Ý=m A|yyn meH rajg<hke nrex ]ei`k ke \air`I devI se _TpNn rajpuZ meFkÖmar ka k=ank hE ƒjb rajkÖmar vEwvanusar balkpn ko VytIt kr v smSt iv>aAaÇ AaErklaAaÇ ko sIqkr yuvavS=a ko ÝaPt huAa, tb _ska Anek rajkNyaAaÇse ivvah ho gya ƒ Ok bar mhavIr ke _pdex ko sunkr meFkÖmar komuindIÙa \ar` krne kI [CKa hu{ ƒ mata ne bhut kÖK³ smJaya, ikNturajkÖmar nhÄ mana AaEr _sne Ýv‡ßya g‡h` krlI ƒ muin-\mR paln krtehuO Okbar _ske ñdy meH kÖK³ Ùow _TpNn huAa, AaEr _se ÝtIt huAa jEsemanaÇ _sne raßy K³oD muin dIÙa lekr wUl kI hE ƒ ikNtu jb mhavIr ne_ske pUvR jNm ka v<taNt sunakr smJaya, tb _ska ic¿ pun: muin\mRmeH £# ho gya ƒ [sI Ýkar ANy ANy A|yynaÇ meH iwþ iwþ k=ank t=a

Page 71: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 61

_nke äara tp Tyag v sHym sHbH\I iksI nIit v Nyay kI S=apna kI g{hE ƒ Aa@veH A|yyn meH ivdeh rajkNya miLl OvH solhveH A|yyn ke ãaEpdIke pUvR jNm kI k=a ivxeØ |yan dene yoGy hE ƒ v‡tk=aAaÇ meH suÝciltsugH\-dxmI k=a ka mUla\ar ãaEpdI ke pUvRwv meH nag]I v sukÖmailyaka cirZ isâ hota hE ƒ iätIy ]utSkH\ dx vgoÅ meH ivwaijt hE, AaErÝTyek vgR pun: Anek A|yynaÇ meH ivw› hE ƒ [n vgoÅ meH Ýay: SvgoÅ ke [NãaÇjEse cmreNã, AsureNã va`VyHtreNã, cNã, sUyR, xkÊ v {xan kI Ag‡mihØI$p se _TpNn hone valI pu~yxalI iSZyaÇ kI k=aO¥ hE ƒ tIsre vgR meH devkIke puZ gjsukÖmal ka k=ank ivxeØ _LleqnIy hE, ÉyÇaik yh k=ankpIKe ke jEn saihTy meH pLlivt hokr Avtirt huAa hE ƒ yhI k=ank hmeHpail mhavGg meH ys pbŸbßja ke $p meH ÝaPt hota hE ƒ

7-_paska|yyn (_vasgdsaAo) - [s ]utaHg meH, jEsa nammeH hI sUict ikya gya hE, dx A|yyn hE AaEr _nmeH kÊmx: AanNd, kamdev,culnIiÝy, suradev, cuLlxtk, kÖHDkoily, sdŸdalpuZ mhaxtk,nHidnIiÝy AaEr sailhIiÝy [n ds _paskaÇ ke k=ank hÕ ƒ [n k=ankaÇke äara jEn g<hS=aÇ ke \aimRk inym smJaye gye hÕ ƒ AaEr yh wI btlayagya hE ik _paskaÇ ko Apne \mR ke pirpaln meH kEse kEse iv\ŸnaÇ AaErÝlownaÇ ka samna krna pD³ta hE ƒ Ý=m AanNd A|yyn meH paHc A`uv‡taÇ,tIn gu`v‡taÇ, AaEr car ixÙav‡taÇ-[n barh v‡taÇ t=a _nke AitcaraÇ kaSv$p ivStar se smJaya gya hE ƒ [nka ivi\vtŸ paln vai`ßy g‡am kejEn g<hS= AanHd ne ikya =a ƒ AanNd bD³a \nI g<hS= =a, ijskI \Ny-\aNy sMpi¿ kroD³aÇ Sv`R muãaAaÇ kI =I ƒ AanHd ne SvyH wgvanŸ mhavIr seg<hS=-v‡t lekr Apne smSt pirg‡h AaEr wogopwog ke pir`am ko sIimtikya =a ƒ _sne kÊmx: ApnI \mRsa\na ko b#³akr bIs vØR meH [tnaAvi\&an ÝaPt ikya =a ik _ske ivØy meH gaEtm g`-\r ko kÖK xHkahu{, ijska inrakr` SvyH wgvanŸ mhavIr ne ikya ƒ [s k=ank keAnusar vai`ßy g‡am AaEr koLlag siNnvex pas-pas =e ƒ koLlagsiþvex meH &at<kÖl kI ÝaEØ\xala =I, jhaH ka kolahl vai`ßy g‡amtk suna{ pDta =a ƒ vExalI ke smIp jo binya AaEr koLhuAa namkvtRman g‡am hÕ, ve hI ÝacIn vai`ßy g‡am AaEr koLlag siþvex isâ hotehÕ ƒ Agle car A|yynaÇ meH \mR ke pirpaln meH bahr se kEsI kEsI iv\Ÿnba\aO¥

Page 72: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

62 jEn saihTy

AatI hÕ, [nke _dahr` _piS=t ikye gye hÕ ƒ iätIy A|yyn meH Okim+ya£iÚ dev ne ipxac Aaid nana $p \ar` kr, kamdev _pask koApnI sa\na K³oD dene ke ilye iktna Draya \mkaya, [ska suNdr icZ`ikya gya hE ƒ Oesa hI icZ` tIsre, caE=e AaEr paHcveH A|yynaÇ meH wI payajata hE ƒ K³@veH A|yyn meH _pask ke sMmuq gosal mHqilpuZ ke isâaNtaÇka Ok dev ke VyaQyan äara _skI \aimRk ]âa ko iDgane ka ÝyTnikya gya hE ƒ ikNtu vh Apne ]âan meH £# rhta hE t=a Apne ÝTyutraÇäara ÝitpÙI ko praSt kr deta hE ƒ [s smacar ko jankr mhavIr ne_skI ÝsHxa kI ƒ _› ÝsHg meH gosal mHqilpuZ ke inyitvadka Ý$p`ikya gya hE ƒ satveH A|yyn meH wgvan mhavIr AajIvk sMÝday ke_pask sdŸdalpuZ ko sMbo\n kr Apna AnugamI bna lete hÕ ƒ (yhaHmhavIr ko _nke iviv\ mhaÝv<i¿yaÇ ke kar` mhab‡aï`, mhagopmhasa=Rvah, mha\mRki=k, v mhainyaRpk _pai\ya¥ dI g{ hÕ) ƒ tTpXcatŸ_ske sMmuq pUvo› Ýkar ka dEvI _psgR _TpNn hota hE, ikNtu vh Apne]âan meH AiDg bna rhta hE, AaEr ANt tk \mR paln kr SvgRgamI hotahE ƒ Aa@veH A|yyn meH _pask ko _skI A\aimRk v maHslolupI pTnIäara \mR-ba\a phuHca{ jatI hE ƒ ANt ke k=ank bhut sHÙep meH xaHitpUvRk\mRpaln ke _dahr` $p khe gye hÕ ƒ g‡N= ke ANt kI barh ga=aAaÇ meH_› dsaÇ k=ankaÇ ke ngr Aaid ke _LleqaÇ äara sar Ýg! kr idya gyahE ƒ [s Ýkar yh ]utaHg AacaraHg ka pirpUrk hE, ÉyÇaik AacaraHg meH muin\mRka AaEr [smeH g<hS= \mR ka in$p` ikya gya hE ƒ AanNd AaidmhasMpi¿vanŸ g<hS=aÇ ka jIvn kEsa =a, [ska pircy [s g‡N= sewlIw‡aHit ÝaPt hota hE ƒ

8-ANtkËdŸdxa- (AHtgDdsaAo) -[s ]utaHg me Aa@ vgR hÕ,jo kÊmx: 10, 8, 13, 10, 10, 16, 13, AaEr 10 A|yynaÇ meH ivwaijthÕ ƒ [nmeH Oese mhapuÌØaÇ ke k=ank _piS=t ikye gye hÕ, ijNhaÇne FortpSya kr ANt meH invaR` ÝaPt ikya, AaEr [sI ke kar` ve ANtkËtŸkhlaye ƒ yhaH ko{ k=ank Apne $p meH pU`Rta se vi`Rt nhÄ paya jata ƒAi\kaHx v`Rn ANyZ ke v`Rnanusar pUra kr lene kI sUcna maZ krdI g{hE ƒ _dahr`a=R, Ý=m A|yyn meH gaEtm ka k=ank äaravtI ngrI keraja AH\kv<i*` kI ranI \ar`I devI kI suPtavS=a tk v`Rn kr, kh

Page 73: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 63idya gya hE ik yhaH SvPn dxRn, puZ jNm, _ska balkpn, lka-g‡n`,yaEvn, pai`-g‡h`, ivvah, Ýsad AaEr wogaÇ ka v`Rn ijs Ýkar mhablkI k=a meH ANyZ (wgvtI meH) ikya gya hE, _sI Ýkar yhaH kr lenacaihye ƒ Aage to A|yyn ke A|yyn kevl AaQyan ke nayk ya naiykaka namoLleq maZ krke xeØ smSt v`Rn ANy AaQyan äara pUra kr lenekI sUcna dekr smaPt kr idye gye hÕ ƒ [s ]utaHg ke nam pr se Oesa ÝtIthota hE ik [smeH _vasgdasaAo ke sman mUlt: ds hI A|yay rhe hoHge ƒpXcatŸ pLlivt hokr g‡N= ko _ska vtRman $p ÝaPt huAa ƒ

9-Anu¿roppaitk dxa (A`u¿rova[y dsaAo) - [s ]utaHg meHkÖK³ Oese mhapuÌØaÇ ka cirZ vi`Rt hE, ijNhaÇne ApnI \mR-sa\na ke äaramr`kr _n Anu¿r SvgR ivmanaÇ meH jNm ilya jhaH se pun: kevl Ok barhI mnu*y yoinH meH Aane se moÙ kI ÝaiPt ho jatI hE ƒ yh ]utaHg tIn vgoÅ meHivwaijt hE ƒ Ý=m vgR meH 10 iätIy meH 13 v t<¿Iy meH 10 A|yyn hE ƒikNtu [nmeH cirZaÇ ka _Lleq kevl sucna maZ se kr idya gya hE ƒ kevlÝ=m vgR meH \ar`IpuZ jalI t=a tIsre meH wãapuZ \Ny ka cirZ kÖK³ivStar se vi`Rt hE ƒ _Lliqt 33 Anu¿rivmangamI puÌØaÇ meH Ý=m 23raja ]ei`k kI \ar`I, celna v nHda, [n tIn rainyaÇ se _TpNn khe gyehÕ ƒ AaEr ANt ke \Ny Aaid ds kakNdI ngrI kI sa=RvahI wãa ke puZ ƒtIsre vgR ke Ý=m A|yyn meH \Ny kI k@or tpSya AaEr _ske kar`_ske AHg ÝTyHgoH kI ÙI`ta ka bD³a maimRk AaEr ivSt<t v`Rn ikya gyahE ƒ yh v`Rn pail g‡H=oH meH buâ kI tp se _TpNn dehÙI`ta ka Smr`krata hE ƒ

10 -ÝXn Vyakr` (p~h vagr`) -yh ]utaHg doqHDaÇ meH ivwaijthE ƒ Ý=m qHD meH paHc Aa¡väaraÇ ka v`Rn hE, AaEr dUsre meH paHc sHvräaraÇka paHc Aa¡väaraÇ meH ihHsadI paHc papaÇ ka ivvecn hE, AaEr sHvräaraÇ meH_NhÄ ke inØe\ $p AihHsaid v‡toH ka ƒ [s Ýkar [smeH _› v‡taÇ kasuVyviS=t v`Rn paya jata hE ƒ ikNtu [s ivØy-v`Rn se ]utaHg ke namkI sa=Rkta ka ko{ pta nhÄ clta S=anaHg, smvayaHg t=a nNdIsUZ meHjo [s ]utaHg ka ivcy-pircy idya gya hE, _sse ÝtIt hota hE ikmUlt: [smeH Svsmy AaEr prsmy sMmt nana iv>aAo v mHZaÇ Aaid kaÝXnotr $p se ivvecn ikya gya =a, ikNtu yh ivØy ÝStut g‡N= meH Ab

Page 74: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

64 jEn saihTy

ÝaPt nhÄ hota ƒ11: ivpak sUZ (ivvag suyH) - [s ]utaHg meH do ]utSkH\ hE,

phla du:q ivpak ivØyk AaEr dUsra suq ivpak ivØyk ƒ Ý=m ]ut-SkH\ dUsre kI ApeÙa bhut bD³a hE ƒ ÝTyek meH ds-ds A|yyn hE, ijnmeHkÊmx: jIv ke kmaRnusar du:q AaEr suq $p kmRflaÇ ka v`Rn ikya gyahE ƒ kmR-isâaHt jEn \mR ka ivxeØ mhTvpU`R AHg hE ƒ _ske _dahr`aÇ keilye yh g‡N= bhut _pyogI hE ƒ yha¥ lkD³I !ekkr clte huO v iwÙa maHgtehuO khÄ Ok AN\e mnu*y ka dxRn hoga, khÄ Xvas, kf, wgHdr, AØR,qaj, y"ma v kÖÚ Aaid se pIiD³t mnu*yaÇ ke dxRn haÇge ƒ nana Vyai\yaÇ keAaEØi\_pcar ka ivvr` wI imlta hE ƒ giwR`I iSZyaÇ ke dohle, w‡U`-hTya, nrbil, kÊUr AmanuiØk dHD veXyaAaÇ ke ÝlownaÇ, nana Ýkar kemaHs sHSkaraÇ, pkane kI ivi\ Aaid ke v`Rn wI yhaH imlte hÕ ƒ _nke äarahmeH ÝacIn kal kI nana samaijk ivi\yaÇ, maNytaAaÇ OvH AN\ivXvasaÇka ACK³a pircy ÝaPt hota hÕ ƒ [s Ýkar samaijk A|ynn ke ilye yh]utaHt mhTvpU`R hE ƒ

12 £iÚvad (ivi!Ÿ@vad) - yh ]utaHg Ab nhÄ imlta ƒ smvayaHgke Anusar [ske pa¥c ivwag =e-pirkmR, sUZ, pUvRgt, Anuyog AaEr cUilka ƒ[n paHco ke nana wed-ÝwedaÇ ke _Lleq paye jate hÕ ƒ ijn pr ivcar krnese ÝtIt hota hE ik pirkmR ke ANtgRt ilip-iv&an AaEr gi`t ka ivvr`=a ƒ sUZ ke ANtgRt iKNn-Ked ny, AiK³Nn-Ked ny, iZk ny, v ctunÅykI pirpai!yaÇ ka ivvr` =a ƒ iKNn Ked v ctunÅy pirpai!ya ingR‡N=aÇ kIOvH AiKNn Ked ny AaEr iZk ny prpai!ya¥ AajIivkaÇ kI =Ä ƒ pIK³e [nsbka smavex jEn nyvad meH ho gya ƒ £iÚvad ka pUvRgt ivwag sbseAi\k ivxal AaEr mhTvpU`R rha hE ƒ [ske ANtgtR _Tpad, Aag‡ay`I,vIyRÝvad Aaid ke 14 pUvR =e ijnka pircy épr kraya ja cuka hE ƒAnuyog namk £iÚvad ke ctu=R wed ke mUlÝm=anuyog AaEr gHiDkanuyog-ye do wed btlaye gye hÕ ƒ Ý=m meH ArhNtaÇ ke gwR, jNm, tp &an AaErinvaR sHbH\I [itvTt smaivÚ ikya gya =a, AaEr dUsre meH kÖlkr ckÊvt±,bldev, vasudev Aaid ANy mhapu$ØaÇ ke cirZ ka ƒ [sÝkar Anuyog koÝacIn jEn pura` kha ja skta hE ƒ idg. jEn prMpra meH [s wed ka samaNynam Ý=manuyog paya jata hE ƒ pHcm wed cUilka ke sHbH\ meH smvayaHg meH

Page 75: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 65

kevl yh sUcna pa{ jatI hE ik Ý=m car pUvoÅ kI jo cUilkaO¥ igna{ g{hÕ, ve hI yha ¥ smaivÚ smJna caihye ƒ ikNtu idg. prMpra meH cUilka kepa¥c wed ignaye gye hÕ ijnke nam hÕ- jlgt, S=lgt, mayagt, $pgtAaEr Aakaxgt [n namaÇ pr se ÝtIt hota hE ik _nka ivØy [NãjalAaEr mNZ-tNZaTmk =a, jo jEn \mR kI taiÀvk AaEr smIÙaTmk £iÚ seAage Svwavt: Ai\k kal tk nhÄ i!k ska ƒ_paHg-12

_pyuRÉt ]utaHgaÇ ke AitirÉt vLlwI vacna äara 12 _paHgaÇ, 6Ked-sUZaÇ 4 mUl sUZaÇ, 10 ÝkI`ÅkaÇ AaEr 2 cUilka sUZaÇ ka wI sHklnikya gya =a ƒ (1) Ý=m _paHg AaEppaitk meH nana ivcaraÇ, wavnaAaÇAaEr sa\naAaÇ se mrne vale jIvaÇ ka punjRNm iks Ýkar hota hE, [ska_dahr`aÇ siht VyaQyan ikya gya hE ƒ [s g‡N= kI yh ivxeØta hE ikyha¥ ngraÇ, cETyaÇ, rajaAaÇ v rainyaÇ Aaid ke v`Rn sMpU`R $p meH paye jatehÕ, ijnka v`Rn ANy ]utaHgaÇ meH [sI g‡N= ka _Lleq dekr KoD³ idyajata hE ƒ

(2) dUsre _paHg ka nam ;ray-psei`yH' hE, ijska sH. $paNtr;rajÝXnIy' ikya jata hE, ÉyaÇik [ska muQy ivØy raja pOsI(ÝdexI) äara ikye gye ÝXnaÇ ka kexI muin äara sma\an hE ƒ AaXcyR nhÄjo [s g‡N= ka y=a=R nayk kaExl ka [ithas-Ýisâ raja pseHDI (sH.ÝsenijtŸ) rha ho, ijske Anusar g‡N= ke nam ka @Ik sH. $paNtr;raj-ÝsenijtŸ sUZ' hona caihye ƒ [ske Ý=m wag meH to sUyaRwdev kav`Rn hE, AaEr dUsre wag meH [s dev ke puvR jNm ka v<¿aNt hE, jbik sUyaRwka jIv raja ÝdexI ke $p meH paXvRna= kI prMpra ke muin kexI se imla=a, AaEr _nse AaTma kI s¿a v _ske Sv$p ke sHbH\ meH nana Ýkar seApne waEitk vad kI £iÚ se ÝXn ikye =e ƒ ANt meH kexI muin ke _pdex sevh sMyG£iÚ bn gya AaEr _sI ke Ýwav se dUsre jNm meH mhasm<iâxalIsUyaRwdev huAa ƒ yh g‡N= jD³vad AaEr A|yaTmvad kI ÝacIn prMpraAaÇke A|yyn ke ilye to mhTvpU`R hE hI, sa= hI saihiTyk £iÚ se wI yhrcna suNdr hE ƒ

(3) tIsre _paHg jIvajIvaiwgm meH 20 _dŸdeXy =e, ikNtu _plWysHSkr` meH naE Ýitpi¿ya¥ (Ýkr`) hÕ, ijnke wItr 272 sUZ hÕ [smeH

Page 76: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

66 jEn saihTy

namanusar jIv AaEr AjIv ke wed-ÝwedaÇ ka ivvr` mhavIr AaEr gaEtm kebIc ÝXno¿r $p se _piS=t ikya gya hE ƒ tIsrI Ýitpi¿ meH äIp sagraÇka ivStar se v Rn paya jata hE ƒ yha¥ ÝsHgvx lokaÇTsvaÇ, yanaÇ, AlHkaraÇv imÚaNnaÇ Aaid ke _Lleq wI Aaye hÕ, jo ÝacIn lok-jIvn kI £iÚ semhTvpU`R hÕ ƒ

(4) caE=e _paHg Ý&apna (p~`v`a) meH K¿Is pd (pirCKed)hÕ, ijnmeH kÊmx: jIv se sHbH\ rqnevale Ý&apna, S=an, bhuvÉtVy,iS=it OvH kØay, [iNãy, leXya, kmR, _pyog, vedna, smudŸFat AaidivØyaÇ ka Ý$p` hE ƒ jEn dxRn kI £iÚ se yh rcna bD³I mhTvpU`R hE ƒ joS=an AHgaÇ meH wgvtI sUZ ko ÝaPt hE, vhI _paHgaÇ meH [s sUZ ko idya jaskta hE, AaEr _se wI _sI ke Anusar jEn isâaNt ka &an koØ kha jaskta hE ƒ [s rcna meH [ske ktaR AayR Xyam ka wI _Lleq paya jata hE,ijnka smy su\mR SvamI se 23 vÄ pI#³I vIr in. ke 376 vØR pXcatŸA=aRtŸ {. pUvR dUsrI xtaBdI isâ hota hE ƒ

(5) paHcva _paHg sUyRÝ&iPt (sUiryp~`iTt) meH 20 pahuD hÕ,ijnke ANtgRt 108 sUZaÇ meH sUyR t=a cNã v nÙZaÇ kI gityaÇ ka ivStarse v Rn ikya gya hE ƒ ÝacIn wartIy ßyoitØ sHbH\I maNytaAaÇ ke A|yynke ilye yh rcna ivxeØ mhTvpU`R hE ƒ

(6) K@a _paHg jMbUäIp-Ý&iPt (jMbUdIvp~`iTt hE ƒ [skedo ivwag hÕ, pUvaRâR AaEr _¿raâR ƒ Ý=m wag ke car vÉqkaraÇ (pirCKedaÇ)meH jMbUáIp AaEr wrt ÙeZ t=a _ske pvRtaÇ, nidyaÇ Aaid ka OvR _TsipR`Iv AÉsipR`I kal-ivwagaÇ ka t=a kÖlkraÇ, tI=Åkro AaEr ckÊvt± Aaidka v`Rn hE ƒ

(7) satva¥ _paHg cNãÝ&iPt (cHdp~`i¿) Apne ivØy-ivwajn v Ýitpadn meH sUyRÝ&iPt se Aiwþ hE ƒ mUlt: ye donaÇ AvXyApne-Apne ivØy meH iwþ rhe haÇge, ikNtu _nka im]` hokr ve Ýay: Okse ho gye hÕ ƒ

(8) Aa@veH _paHg kiLpka (kiPpya) meH 10 A|yyn hÕ ijnmeHkÖi`k AjatxZu ke Apne ipta ]ei`k ibHibsar ko bHdIg<h meH Dalne,]ei`k kI AaTmhTya t=a kÖi`k ka vExalI nrex ce!k ke sa= yuâ kav`Rn hE, ijnse mg\ ke ÝacIn [ithas pr ivxeØ Ýkax pD³ta hE ƒ

Page 77: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 67

(9) naEveH _paHg kLpavtHsIka (k*pavDHisyaAo) meH ]ei`k keds paEZaÇ kI k=aOH hÕ, jo Apne sTkmaÈ äara SvgRgamI huO ƒ

(10-11) dsveH v GyarhveH _paHg pui*pka (puiPfyaAo) AaErpu*pcUla (puPfcUlaAaÇ) meH 10-10 A|yyn hÕ, ijnmeH Oese pu$Ø-iSZyaÇkI k=aO¥ hÕ jo \aimRk sa\naAaÇ äara SvgRgamI huO, AaEr devta hokrApne ivmanaÇ äara mhavIr kI vHdna krne Aaye ƒ

(12) bahrveH AHitm _paHg v<*`Idxa (vi~hdsa) meH barhA|yyn hÕ, ijnmeH äaravtI (äairka) ke raja kË*` vasudev ka ba{sveHtI=Åkr AirÚneim ke rEÉtk pvRt pr ivhar ka OvH v<i*` vHxIy barhrajkÖmaraÇ ke dIiÙt hone ka v`Rn paya jata hE ƒ

Aa@ se barh tk ke pa¥c _paHg samUihk $p se inryavilyaAaÇ wIkhlate hÕ, AaEr _nmeH _NheH _paHg nam se inidRÚ wI ikya gya hE ƒ AaXcyRnhÄ jo Aaidt: ye hI paHc _paHg rhe haÇ AaEr ve Apne ivØyanusar AHgaÇ sesMbá haÇ ƒ pIKe äadxaHg kI deqadeqI _pa¥gaÇ kI sHQya barh tk phu¥ca dIg{ ho ƒKedsUZ-6

Kh Ked sUZaÇ ke nam kÊmx: (1) inxI=, (insIh) (2)mhainxI= (mhainsIh) (3) Vyvhar (ivvhar) (4) Aacardxa(Aacardsa) (5) kLpsUZ (kPpsu¿) AaEr (6) pHckLp(pHckPp) ya jItkLp (jItkPp) hÕ, ijnmeH bD³e ivStar ke sa= jEnmuinyaÇ kI baæ AaEr AaWyHtr sa\naAaÇ ka ivStar se v`Rn ikya gya hE,AaEr ivxeØ inymaÇ ke wHg hone pr smuict ÝayiXctaÇ ka iv>an ikya gyahE, ÝsHgvx yha¥ nana tI=ÅkraÇ v g`\raÇ sMbN\I F!naAaÇ ke _Lleq wIAaye hÕ ƒ [n rcnaAaÇ meH kLpsUZ ivxeØ $p se Ýisâ hE, AaEr sa\uAaÇ me_ske p@n-pa@n kI prMpra Aaj tk ivxeØ $p se suÝcilt hE ƒ muinyaÇke vEyiÉtk v samUihk jIvn AaEr _skI smSyaAaÇ ka smuict &anÝaPt krne ke ilye ye rcnaO¥ bD³e mhTv kI hÕ ƒ

mUlsUZ-4car mUl sUZaÇ ke nam hÕ - _Ttra|yyn (_¿rßJy`), AavXyk

(AavSsy) dxvEkailk (dsvEyaily) AaEr ipHDinyu RiÉt(ipHDi`ßjui¿) ƒ ye caraÇ sUZ muinyaÇ ke A|yyn AaEr icNtn ke ilye

Page 78: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

68 jEn saihTy

ivxeØ $p se mhTvpU`R mane gye hÕ, ÉyaÇik _nmeH jEn \mR ke mUlwUtisâaNtaÇ, ivcaraÇ v wavnaAaÇ AaEr sa\naAaÇ ka Ýitpadn ikya gya hE ƒAavXyk sUZ me H sa\uAaÇ kI Kh inTyikÊyaAaÇ A=aRtŸ samaiyk,ctuivRxit-Stv vNdna, ÝitkÊm`, kayoTsgR AaEr ÝTyaQyan ka Sv$psmJaya gya hE ƒ ipHDinyuRiÉt meH Apne namanusar ipHD A=aRtŸ muin keg‡h` yoGy Aahar ka ivvecn ikya gya hE ƒ [smeH Aa@ Ai\kar hÕ ƒ _dŸgm,_Tpadn, OØ`a, sHyojna, Ýma`, AHgar, \Um AaEr kar`, ijnke äaraAahar meH _Tpþ hone vale doØaÇ ka ivvecn ikya gya hE, AaEr _nke sa\uäara invar` ikye jane pr jaEr idya gya hE ƒ inyuRi› AagmaÇ pr sbseÝacIn !IkaAaÇ se khte hÕ, AaEr [nke ktaR wãbahu mane jate hÕ ƒ ipHD-inyuRi› y=a=Rt: dxvEkailk ke AHtgRt ipHD-OØ`a namk paHcve A|yynkI [sI Ýkar kI ÝacIn !Ika hE, ijse Apne ivØy ke mhTv v ivStar kekar` Aagm meH Ok SvtHZ S=an ÝaPt huAa hE ƒ xeØ do mUl-sUZ A=aRtŸ_¿ra|yyn AaEr dxvEkailk ivxeØ mhTvpU`R, suÝcilt, AaEr lokiÝyrcnayeH hÕ, jo waØa, saihTy OvH isâaNt, tInaÇ £iÚyaÇ se ApnI ivxeØtarqtI hÕ ƒ _Ttra|yyn meH 36 A|yyn hÕ ƒ prMpranusar mhavIr ne ApnejIvn ke _¿rkal meH invaR` se pUvR ye _pdex idye =e ƒ [n K¿Is A|yynaÇko tIn wagaÇ meH ivwaijt ikya ja skta hE - Ok sEâaiNtk, dUsranEitk v suwaiØtaTmk, AaEr tIsra k=aTmk ƒ [n tInaÇ Ýkar ke ivØyaÇka pXcatŸkalIn saihTy meH qUb Anukr` v !IkaAaÇ Aaid äara qUbpLlvn ikya gya hE dxvEkailk sUZ meH barh A|yyn hÕ, ijnmeH ivxeØt:muin Aacar ka Ý$p` ikya gya hE ƒ ye donaÇ rcnaOH bhulta se p>aTmkhÕ, AaEr suwaiØtaÇ, NyayaÇ v $pkaÇ se wrpUr hÕ ƒ [nkI waØa AacaraHg AaErsUZkËtaHg ke s£x ApeÙakËt Ai\k ÝacIn isâ hotI hE ƒ [n donaÇ sUZaÇka _Lleq idg. xaÏaÇ meH wI paya jata hE ƒ

ÝkI`Rk-10dsp[~`a-namk g‡N=aÇ kI rcna ke sMbN\ meH !IkakaraÇ ne kha hE

ik tI=Åkr äara idye gye _pdex ke Aa\ar pr nana ]m`aÇ äara jo g‡N=ilqe gye, ve ÝkI`Rk khlaye ƒ Oese ÝkI`RkaÇ kI sHQya shSZaÇ btla{jatI hE ƒ ikNtu ijn rcnaAaÇ ko vLlwI vacna ke smy Aagm ke wItrSvIkËt ikya gya ve ds hÕ, - ijnke nam hÕ - (1) ctu:xr`(c_sr`),

Page 79: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 69

(2) Aatur - ÝTyaQyan (Aa_rpCcÉqa`), (3) mhaÝTyaQyan(mha- pCcÉqa`) (4) wÉtpir&a, (w¿p[~`a)(5) tHdulvEcairk (tHdulveyaily) (6) sHStark (sH=arg),(7) gCKacar (gCKayar) (8) gi`iv>a (gi`ivßja), (9)deveNãStv (deivHã=) AaEr (10) mr`sma\I (mr`smaih) ƒ ye rcnayeHÝay: p>aTmk hÕ ƒ (1) ctu:xr` meH AarHw meH K: AavXykaÇ ka _Lleqkrke pXcatŸ ArhHt, isâ, sa\u AaEr ijn\mR [n car ko xr` mankrdu*kËt (pap) ke Ýit inHda AaEr sukËt (pu~y) ke Ýit Anurag Ýg! ikyagya hE ƒ [smeH Zes@ ga=aO¥ maZ hÕ ƒ AHitm ga=a meH ktaR ka nam vIrwãAHikt paya jata hE ƒ (2) Aatur-ÝTyaQyan meH balmr` AaEr pHiDtmr`meH wed S=aipt ikya gya hE, AaEr ÝTyaQyan A=aRtŸ pirTyag ko moÙÝaiPtka sa\n kha gya hE ƒ [smeH kevl 70 ga=aOH hÕ, AaEr AHx g> meH wI hE ƒ(3) mhaÝTyaQyan meH 142 AnuÚupŸ KHdmy ga=aAaÇ äara du*cirZ kIinHdapUvRk, sCcirZaTmk wavnaAaÇ, v‡taÇ v Aara\naAaÇ AaEr ANtt:ÝTyaQyan ke pirpaln pr jor idya gya hE ƒ [s Ýkar yh rcna pUvaÈvtAaturÝTyaQyan kI hI pUrk Sv$p hE ƒ (4) wÉt-pir&a meH 172 ga=aAaÇäara wÉt-pir&a [HignI AaEr padopgmn $p mr` ke wedaÇ ka Sv$pbtlaya gya hE, t=a nana £ÚaNto äara mn ko sHyt rqne ka _pdexidya gya hE ƒ mn ko bNdr kI _pma dI g{ hE, jo Svwavt: ATyNt cHclhE AaEr Ù`maZ wI xaHt nhÄ rhta ƒ (5) tHdulvEcairk ya vEkailk 123ga=aAaÇ yuÉt g>-p> imi]t rcna hE, ijsmeH gaEtm AaEr mhavIr ke bIcÝXno¿raÇ ke $p meH jIv kI gwaRvS=a, Aahar-ivi\, baljIvn-kÊID³aAaid AvS=aAaÇ ka v`Rn hE ƒ ÝsHg vx [smeH xrIr ke AHg ÝTyHgaÇ ka v_skI ApivZta ka, iSZyaÇ kI ÝkËit AaEr _nse _TpNn hone vale sa\uAaÇke wyaÇ Aaid ka ivStar se v`Rn hE ƒ (6) sHStark meH 122 ga=aAaÇ äarasa\u ke ANt smy meH t<` ka Aasn (sH=ara) g‡h` krne kI ivi\ btla{g{ hE, ijs pr Aivcl $p se iS=r rhkr vh pHiDt-mr` krke sdŸgitko ÝaPt kr skta hE ƒ [s ÝsHg ke £ÚaNt Sv$p subH\u v ca`Éy AaidnamaÇ ka _Lleq huAa hE ƒ (7) gCKacar meH 137 ga=aAaÇ äara muinyaÇ vAaiyRkaAaÇ ke gCK meH rhne v tTsHbH\I ivny v inymopinymaÇ ke paln kIivi\ smJa{ g{ hE ƒ yhaH muinyaÇ AaEr sai|vyaÇ ko Ok dUsre Ýit pyaRPt

Page 80: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

70 jEn saihTy

stkR rhne AaEr Apne ko kamvasna kI jag<it se bcane pr jor idya gyahE ƒ

(8) gi` iv>a meH 86 ga=aAaÇ äara idvs, iti=, nÙZ, yog,kr`, muhU¿R Aaid ka ßyoitØ kI rIit se ivcar ikya gya hÕ ijsmeH horaxBd wI Aaya hE ƒ

(9) deveNãStv meH 307 ga=aOH hÕ, ijnmeH 24 tI=ÅkraÇ kI Stuitkrke, Stuitkar Ok ÝXn ke _¿r meH kLpaÇ AaEr kLpatIt devaÇ ka v`Rnkrta hE ƒ yh kËit wI vIrwã kËt manI jatI hE ƒ (10) mr`-smai\ meH663 ga=aOH hÕ, ijnmeH Aara\na, Aara\k, Aalocna, sHleqn, ÙmapnAaid 14 äaraÇ se smai\-mr` kI ivi\ smJa{ g{ hE, v nana £ÚaNtaÇäara prIØh shn krne kI AavXykta btla{ g{ hE ƒ ANt meH barhwavnaAaÇ ka wI in$p` ikya gya hE ƒ dsaÇ ÝkI`RkaÇ ke ivØy pr ivcarkrne se SpÚ ho jata hE ik _nka _¶eXy Ý\ant: muinyaÇ ke Apne ANtsmy meH mnko \aimRk wavnaAaÇ meH lgate huO xaHit AaEr inrakÖlta pUvRkxrIr pirTyag krne kI ivi\ ko smJana hI hE ƒcUilka sUZ-r

AiNtm do cUilka sUZ ndI AaEr Anuyogäar hÕ, jo ApeÙakËt pIKekI rcnaOH hÕ ƒ nHdIsUZ ke ktaR to Ok mtanusar vLlwI vcna ke Ý\andeviâRgi`H Ùma]m` hI hÕ ƒ nHdIsUZ meH 90 ga=aOH AaEr 59 sUZ hÕ ƒ yhaHwgvan mhavIr t=a _nke sH\vitR ]m`aÇ v prHpragt wãwahu, S=Ulwã,mhaigrI, Aaid AacayoÅ kI Stuit kI g{ hE ƒ tTpXcatŸ &an ke pa¥cwedaÇ kaivvecn kr, AacaraHgaid barh ]utaHgoH ke Sv$p ko ivStar se Vy› ikyagya hE ƒ yhaH wart, ramay`, kaEi!Ly, paHtjl Aaid xaÏpura`aÇ t=avedaÇ OvmŸ bh¿r klaAaÇ ka _Lleq kr muinyaÇ ke ilye _nka A|yynvßyR kha gya hE ƒ (2) Anuyogäar AayRriÙt kËt mana jata hE ƒ _smeHÝXno¿r $p se pLyopmaid _pma Ýma` ka Sv$p smJaya gya hE, AaErnyaÇ ka wI Ý$p` ikya gya hE ƒ [ske AitirÉt kaVysMbN\I nvrsaÇ,Svr, g‡am, mUCKRna Aaid lÙ`aÇ OvmŸ crk, gaEtm Aaid ANy xaÏaÇ ke_Lleq wI Aaye hÕ ƒ [s pr hirwã äara ivv<i¿ wI ilqI g{ hE ƒAâRmag\I waØa-

_pyuR› 45 Aagm g‡N=aÇ kI waØa AâRmag\I manI jatI hE ƒ

Page 81: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\Rmag\I jEnagm 71

AâRmag\I ka A=R nana Ýkar se ikya jata hE- jo waØa Aa\e mg\ ÝdexmeH bolI jatI =I, A=va ijsmeH mag\I waØa kI Aa\I Ýv<i¿ya¥ pa{ jatI=I ƒ y=a=Rt: ye donaÇ hI VyuTpi¿ya¥ sa=Rk hÕ, AaEr [s waØa ke OeithaiskSv$p ko sUict krtI hÕ ƒ mag\I waØa kI muQyt: tIn ivxeØtaO¥ =I ƒ(1) _smeH r ka _Ccar` l hota =a, (2) tInaÇ Ýkar ke é*m Ø, s,x v`oÅ ke S=an pr kevl talVy ;x' hI paya jata =a¸ AaEr (3)AkaraNt ktaRkark Ok vcn ka $p ;Ao' ke S=an pr ;O' ÝTyy äarabnta =a ƒ [n tIn muQy Ýv<i¿yaÇ meH se AâR-mag\I meH ktaRkark kIOkarivwi› bhulta se payI jatI hE ƒ r kal kvictŸ hI hota hE, t=atInaÇ skaraÇ ke S=an pr talVy ;x' kar n ho dNTy ;s' kar hI hotahE ƒ [s Ýkar [s waØa meH mag\I kI Aa\I Ýv<itya¥ khI ja sktI hÕ [skIxeØ Ýv<i¿yaH xaErsenI ÝakËt se imltI hÕ, ijsse Anuman ikya ja sktahE ik [s waØa ka Ýcar mg\ ke piXcm Ýdex meH rha hoga ƒ iväanaÇ ka yhwI mt hE ik mUlt: mhavIr OvmŸ buâ donaÇ ke _pdexaÇ kI waØa _s smykI AâR mag\I rhI hogI, ijsse ve _pdex pUvR OvmŸ piXcm kI jnta kosman $p se subo\ ho ske haÇge ƒ ikNtu pUvaÈ› _plWy Aagm g‡N=aÇ meH hmeH_s Ýa›n A\R mag\I ka Sv$p nhÄ imlta ƒ waØa-xaiSZyaÇ ka mt hEik _s kal kI m|yyugIn AayR waØa meH sHyu› VyHjnaÇ ka smIkr` A=vaSvrwiÉtAaid ivi\yaÇ se waØa ka srlIkr` to ÝarMw ho gya =a, ikNtu_smeH v`oÅ ka ivpirvtRn jEse-k-g, t-d, A=va [nke lop kI ÝikÊyaÝarHw nhÄ hu{ =I ƒ yh ÝikÊya m|yyugIn AayR waØa ke dUsre Str meH ÝarHw hu{manI jatI hE ijska kal lgwg dUsrI xtI {. isâ hota hE ƒ _plWyAagm g‡N= [sI Str kI Ýv<i¿yaÇ se Ýwaivt paye jate hÕ ƒ SpÚt: ye Ýv<i¿yaHkalanusar _nkI maEiqk prMpra ke kar` _nmeH smaivÚ ho g{ hÕ ƒsUZ ya sUÉt? -

[n AagmaÇ ke sMbN\ meH Ok bat AaEr ivcar`Iy hE ƒ _NheH Ýay: sUZnam se _iLliqt ikya jata hE, jEse AacaraHg sUZ, _Ttra|yn sUZ Aaid ƒikNtu ijs A=R meH sHSkËt meH sUZ xBd ka Ýyog paya jata hE, _s A=R meHye rcnaOH sUZ $p isâ nhÄ hotÄ ƒ sUZ ka muQy lÙ` sHiÙPt vaÉy meHAi\k A=R VyÉt krna hE, AaEr _nmeH punrav<i¿ ko doØ mana jata hE ƒikNtu ye jEn ]utaHg n to vEsI sHiÙPt rcnaOH hÕ, AaEr n _nmeH ivØy v

Page 82: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

72 jEn saihTy

vaÉyaÇ kI punrav<i¿ kI kmI hE ƒ AtOv _NheH sUZ khna Anuict sa ÝtIthota hE ƒ Apne ÝakËt namanusar ye rcnaOH su¿ khÄ g{ hÕ jEse AayarHgsu¿, _¿ra|yyn su¿ Aaid ƒ [s su¿ ka sHSkËt pyaRy sUZ w‡mmUlkÝtIt hota hE ƒ _ska _ict sHSkËt pyaRy sUÉt Ai\k yuiÉtsHgt ÝtIthota hE ƒ mhavIr ke kal meH sUZ xElI ka ÝarHw wI sMwvt: nhÄ huAa =a ƒ _ssmy ivxeØ Ýcar =a vedaÇ ke sUÉtaÇ kaƒ AaEr sHwvt: vhI nam mUlt: [nrcnaAaÇ ko, baEâ saihTy ke su¿aÇ ko, _ske ÝakËt $p meH idya gya hoga ƒAagmaÇ ka !Ika saihTy -

_pyuRÉt Aagm g‡N=aÇ se sMbâ Anek _¿rkalIn rcnaOH hÕ, ijnka_¶eXy AagmaÇ ke ivØy ko sHÙep ya ivStar se smJna hE ƒ OesI rcnaO¥ carÝkar kI hÕ, jo inyuRiÉt (i`ßjui¿) wa*y (was), cUi`R (cui~`)AaEr !Ika khlatI hÕ ƒ ye rcnaOH wI Aagm ka AHg manI jatI hÕ, AaEr_nke siht yh saihTy pHcaHgI Aagm khlata hE ƒ [nmeH inyuRiÉtyaH ApnIwaØa, xElI, v ivØy kI £iÚ se svRÝacIn hÕ ƒ ye ÝakËt p>aÇ meH ilqI g{ hÕ,AaEr sHÙep meH ivØy ka Ýitpadn krtI hÕ ƒ [nmeH ÝsHganusar iviv\ k=aAaÇv £ÚaNtaÇ ke sHket imlte hÕ, ijnka ivStar hmeH !IkaAaÇ meH ÝaPt hota hE ƒvtRman meH AacaraHg, sUZkËtaHg, sUyRÝ&iPt, Vyvhar, kLp, dxa]utSkH\,_¿ra|yyn, AavXyk AaEr dxvEkailk [n 9 AagmaÇ kI inyuRiÉtyaHimltI hÕ, AaEr ve wãbahukËt manI jate hÕ ƒ dsvÄ ;%iØwaiØt inyuRiÉt'ka _Lleq hE, ikNtu vh ÝaPt nhÄ hu{ ƒ [nmeH kÖK Ýkr`aÇ kI inyuRiÉtyaH,jEse ip~DinyuRiÉtv Ao\inyuRiÉt muinyaÇ ke Aacar kI £iÚ se [tna mhTvpU RsmJI g{ ik SvtHZ $p se Aagm saihTy meH Ýiti¤t kr lI g{ hÕ ƒ

wa*y wI ÝakËt ga=aAaÇ meH rict sHiÙPt Ýkr` hÕ ƒ ye ApnI xElI meHinyuRiÉtyaÇ se [tne imlte hÕ ik bhu\a [n donaÇ ka prSpr im]` ho gyahE, ijska p<=Ékr` AsHwv sa ÝtIt hota hE ƒ kLp, pHckLp, jItkLp, _Ttra|yyn, AavXyk, dxvEkailk, inxI= AaEr Vyvhar [nkewa*y imlte hÕ ƒ [nmeH k=aOH kÖK ivStar se payI jatI hÕ ƒ inxI= wa*y meHxx Aaid car \UtaÈ kI vh rock k=a vi`Rt hE ijse hirwãsUir ne Apne\UtaRQyan namk g‡N= meH srsta ke sa= pLlivt ikya hE ƒ kÖK wa*yaÇ,jEse kLp, Vyvhar AaEr inxI= ke ktaR sHFdas gi` mane jate hÕ AaErivxeØavxŸyk wa*y ke ktaR ijnwã ({. $p sH. 609) ƒ yh wa*y ko{

Page 83: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

xaErsenI jEnagm 73

3600 ga=aAaÇ meH pU`R huAa hE AaEr _smeH &an, ny-inÙep, Aacar AaidswI ivØyaÇ ka ivvecn ikya gya hE ƒ [s pr Svop& !Ika wI hE ƒ cUi`Rya¥waØa v rcna xElI kI £iÚ se ApnI ivxeØta rqtI hÕ ƒ ve g> meH ilqI g{hÕ, AaEr waØa y>ip ÝakËt-sHSkËt imi]t hE, ifr wI [nmeH ÝakËt kIÝ\anta hE ƒ AacaraHg, sUZkËtaHg, inxI=, dxa]utSkH\, jItkLp,_¿ra|yyn AavXyk dxvEkailk, nHdI AaEr Anuyogäar pr cUi`Rya¥ pa{ja{ hÕ ƒ Oeithaisk, samaijk v k=aTmk samg‡I ke ilye inxI= AaErAavXyk kI cUi`Rya¥ bD³I mhTvpU`R hÕ ƒ samaNy$p se cUi`RyaÇ ke ktaRijndasgi` mhTtr mane jate hÕ, ijnka smy {. kI K@I-satvÄ xtIAnuman ikya jata hE ƒ

!IkaOH Apne namanusar g‡N=aÇ ko smJne smJane ke ilye ivxeØ_pyogI hÕ ƒ ye sHSkËt meH ivStar se ilqI g{ hÕ, ikNtu khÄ khÄ, AaErivxeØt: k=aAaÇ meH ÝakËt ka Aa]y ilya gya hE ƒ ÝtIt hota hE ik jok=aOH ÝakËt meH Ýcilt =I, _NheH yha¥ jEsa ka tEsa _dŸ\<t kr idya hE ƒAavXyk, dxvEkailk, nHdI AaEr Anuyogäar pr hirwã sUir ({. sH.750) kI !IkaOH _plWy hÕ ƒ [nke pXcatŸ AacaraHg AaEr sUZkËtaHg prxIlaHk AacayR ({. sH. 876) ne !IkaOH ilqI ƒ 11 vI xtaBdI meH vadIvetal xaiNtsUir äara iliqt _Ttra|yyn kI ix*yihta !Ika ÝakËt meHhE, AaEr bD³I mhTvpU`R hE ƒ [sI xtaBdI meH _Ttra|yyn pr deveNãgi`neimcNã ne suqbo\a namk !Ika ilqI, ijske ANtgRt b‡ïdTt AgDdTtAaid k=aOH ÝakËt k=a saihTy ke mhTvpU`R AHg hÕ, ijnka sHkln Da.hmRn jEkobI ne Ok p<=kè g‡N= meH ikya =a, AaEr jo ÝakËt-k=a-sHg‡h kenam se muin ijnivjy jI ne wI Ýkaixt kra{ =Ä ƒ _Ttra|yyn pr AaErwI Anek AacayoÅ ne !IkaOH ilqÄ, jEse Awydev, ão`acayR, mlyigrI,ml\arI hemcNã, ÙemkIitR, xaHitcHã Aaid ƒ !IkaAaÇ kI yh bhulta_Ttra|yyn ke mhTv v lokiÝyta ko SpÚt: Ýmai`t krtI hE ƒxaErsenI jEngm-

_pyuR› _plWy Aagm saihTy jEn XvetaMbr sMÝday meH suÝcilthE, ikNtu idg. sMÝday _se Ýamai`k nhÄ manta ƒ [s maNytanusar mUlAagm g‡N=aÇ ka kÊmx: lop ho gya, jEsa ik phle btlaya ja cuka hE ƒ_n AagmaÇ ka kevl AaHixk &an muin-prHpra meH suriÙt rha ƒ pUvaÈ ke

Page 84: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

74 jEn saihTy

Okdex-&ata AacayR \rsen mane gye hÕ, ijNhaÇne Apna vh &an Apnepu*pdHt AaEr wUtbil namk ix*yaÇ ko Ýdan ikya AaEr _NhaÇne _s &an keAa\ar se Ø!ŸqHDagm kI sUZ$p rcna kI ƒ yh rcna _plWy hE, AaEr Absuca$ $p se !Ika v Anuvad siht 23 wagaÇ meH Ýkaixt ho cukI hE [ske!Ikakar vIrsenacayR ne ÝarHw meH hI [s rcna ke ivØy ka jo _dŸgmbtlaya hE, _sse hmeH pUvoÅ ke ivStar ka wI kÖK pircy ÝaPt hota hE ƒ pUvoÅmeH iätIy pUvR ka nam Aag‡ay`Iy =a ƒ _ske wItr pUvaRNt, ApraNt AaidcaEdh Ýkr` =e ƒ [nmeH paHcve Ýkr` ka nam cyn liB\ =a, ijske ANtgRtbIs pahuD =e ƒ [nmeH ctu=R pahuD ka nam kmR-ÝkËit =a ƒ [s kmR-ÝkËitpahuD ke wItr kËit, vedna Aaid caEbIs Anuyogäar =e, ijnke ivØy kolekr Ø!ŸqHDagm ke Kh qHD A=aRtŸ jIv!Ÿ@a`, qudŸdabH\, bH\SvaimTv-ivcy, vedna, vgR`a AaEr mhabH\ kI rcna hu{ ƒ [smeH ka kÖK AHx A=aRtŸsMyÉvoTpi¿ namk jIvS=an kI Aa@vÄ cUilka barhveH AHg £iÚvad keiätIy wed sUZse t=a git-Agit namk nvmÄ cUilka VyaQyaÝ&iPt se_TpNn btla{ g{ hE ƒ yhI Aagm idg. sMÝday meH svRÝacIn g‡N= manajata hE ƒ [skI rcna ka kal {. iätIy xtabŸdI isâ hota hE ƒ [skIrcna ßye¤ xuÉla pHcmI ko pU`R hu{ =I AaEr _s idn jEn sHF ne ]utpUjaka mhanŸ _Tsv mnaya =a, ijskI prMpranusar ]utpHcmI kI maNytaidg. sMÝday meH Aaj wI Ýcilt hE ƒ [s Aagm kI prHpra meH jo saihTyinmaR` huAa, _se car AnuyogaÇ meH ivwaijt ikya jata hE ƒ Ý=manuyog,kr`anuyog, cr`anuyog, AaEr ãVyanuyog ƒ Ý=manuyog meH pura`aÇ, cirtaÇv k=aAaÇ A=aRtŸ AaQyanaTmk g‡N=aÇ ka smavex ikya jata hE ƒkr`anuyog meH ßyoitØ, gi`t Aaid ivØyk g‡N=aÇ ka, cr`anuyog meH muinyaÇv g<hS=aÇ äara palne yoGy inyopinym sHbH\I Aacar ivØyk g‡N=aÇ ka,AaEr ãVyanuyog meH jIv-AjIv Aaid tÀvaÇ ke icHtn se sMbN\ rqne valedaxRink kmRisâaNt sMbN\I, t=a ny-inÙep Aaid ivØyk sEâaHitkg‡N=aÇ ka ƒ

[s \aimRk saihTy meH Ý\anta ãVyanuyog kI hE, AaEr [s vgR kIrcnaOH bhut ÝacIn, bD³I ivxal t=a lokiÝy hÕ ƒ [smeH sbse Ý=m S=anpUvaÈiLliqt Ø!ŸqHDagm ka hI hE ƒ [s g‡N= ke Ýkax meH Aane ka wI Okrock [ithas hE ƒ [s g‡N= ka saihTykaraÇ äara Ýcurta se _pyog kevl

Page 85: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

xaErsenI jEnagm 75

11 vÄ 12 vÄ xtabŸdI tk goMm!sar ke ktaR AacayR neimcNã AaEr _nke!IkakaraÇ tk hI paya jata hE ƒ _ske pXcatŸ ke leqk [n g‡N=aÇ ke nammaZ se pirict ÝtIt hote hÕ ƒ [s g‡N= kI do sMpU`R AaEr Ok Zui!t, yetIn ÝityaH ÝacIn kNnD³ ilip meH taD³pZ pr ilqI hu{ kevl Ok S=anmeH, A=aRtŸ mEsUr raßy meH muD³bãI namk S=an ke isâaHt viSt namk mHidrmeH hI suriÙt bcI =I, AaEr vhaH wI _nka _pyog Sva|yay ke ilye nhÄ,ikNtu dxRn maZ se pu~yopajRn ke ilO ikya jata =a ƒ _n ÝityaÇ kI_¿ro¿r jI`Rta ko b#³tI deqkr smaj ke kÖK k`R\araÇ ko icHta hu{,AaEr snŸ 1895 ke lgwg _nkI kagj pr Ýitilip kra Dalne ka inXcyikya gya ƒ Ýitleqn kayR snŸ 1922 tk \Ire \Ire clta huAa 26-27vØR meH pU`R huAa ƒ ikNtu [sI bIc [nkI Ok Ýitilip guPt$p se bahrinklkr sharpur phuHc g{ ƒ yh Ýitilip wI kNnD ilip meH =I ƒ AtOv[skI nagrI ilip krane ka Aayojn ikya gya, jo 1924 tk pUrahuAa ƒ [s kayR ke sHcaln ke smy _nkI Ok Ýit pun:guPt $p se bahrAa g{, AaEr _sI kI ÝitilipyaH AmravtI karHja, sagr AaEr Aara meHÝiti¤t hu{ ƒ [NhÄ guPt$p ke Ýg! ÝityaÇ pr se [nka sMpadn kayRÝStut leqk ke äara snŸ 1938 me ÝarMw huAa, AaEr snŸ 1958 meH pU`RhuAa ƒ hØR kI bat yh hE ik [ske Ý=m do wag Ýkaixt hone ke pXcatŸ hImUDibãI kI isâaNt biSt ke Ai\kairyaÇ ne mUl ÝityaÇ ke imlan kI wIsuiv\a Ýdan kr dI, ijsse [s mhan g‡N= ka sMpadn-Ýkaxn Ýamai`k$p se ho ska ƒØ!qHDagm !Ika -

Ø!ŸqHDagm ke _pyuR› Kh qHDo meH sUZ$p se jIv äara kmRbH\ AaEr_sse _TpNn honevale nana jIv-pir`amaÇ ka bD³I VyvS=a, sU"mta AaErivStar se ivvecn ikya gya hE ƒ yh ivvecn Ý=m tIn qHDo meH jIv kekt<RTv kI ApeÙa meH AaEr AiNtm tIn qHDoH meH kmRÝkËityaÇ ke Sv$p kIApeÙa se huAa hE ƒ [sI ivwaganusar neimcNã AacayR ne [NhÄ ke sHÙep $pgoMm!sar g‡H= ke do wag ikye hÕ - Ok jIvkaHD AaEr dUsra kmRkaHD ƒ [ngN=aÇ pr ]utavtar k=a ke Anusar kÊmx: Anek !IkaOH ilqI g{ ijnkektaRAaÇ ke nam kÖHdkÖHd, XyamkÖHD, tuMbulUr, smNtwã AaEr bPpdev_iLliqt imlte hÕ, ikNtu ye !IkaOH AÝaPy hÕ ƒ jo !Ika [s g‡N= kI

Page 86: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

76 jEn saihTy

_Ét ÝityaÇ pr se imlI hE, vh vIrsenacayRkËt \vla nam kI hE, ijskekar` hI [s g‡N= kI Qyait \vl isâaNt ke nam se pa{ jatI hE ƒ!Ikakar ne ApnI jo ÝxiSt g‡N= ke ANt meH ilqI hE, _spr se _skepU`R hone ka smy kaitRk xuÉl ZyodxI, xk sH. 738- {. snŸ 816isâ hota hE ƒ [s ÝxiSt meH vIrsen ne Apne pHcStUp ANvy ka, iv>aguÌOlacayR ka, t=a dIÙaguÌ AayRniNd v dadaguÌ cNãsen ka wI _Lleqikya hE ƒ [NãniNd kËt ]utavtar k=a ke Anusar OlacayR ne icZk×!purmeH rhkr vIrsen ko isâaNt p#³aya =a ƒ pXcatŸ vIrsen ne va!g‡am meHjakr ApnI yh !Ika ilqI ƒ vIrsen kI !Ika ka Ýma` bhTtr hjarXlok Anuman ikya jata hE ƒxaErsEnI Aagm kI waØa-

\vla !Ika kI waØa g>aTmk ÝakËt hE, ikNtu yZ tZ sHSkËt kawI Ýyog ikya gya hE ƒ yh xElI jEn saihTykaraÇ meH suÝcilt rhI hE, AaEr_se mi` Ýval xElI kha gya hE ƒ !Ika meH khÄ khÄ Ýma` $p se ÝacInga=aOH wI _dŸ\<t kI g{ hÕ ƒ [s Ýkar waØa xaÏ kI £iÚ se [s g‡N= meHhmeH ÝakËt ke tIn Str imlte hÕ- Ok sUZaÇ kI ÝakËt ja SpÚt: Ai\kÝacIn hE t=a xaErsEnI kI ivxeØtaAaÇ ko ilye huO wI khÄ khÄ AâRmag\Ise Ýwaivt hE ƒ xaErsEnI ÝakËt ka dUsra Str hmeH _£\<t ga=aAaÇ meH imltahE, AaEr tIsra !Ika kI g> rcna meH yha¥ _dŸ\<t ga=aAaÇ meH kI AnekgoMm!sar meH wI jEsI kI tEsI pa{ jatI hÕ¸ wed yh hE ik vha¥ ;xaErsEnImharaÚ^I kI Ýv<i¿ya¥ kÖK Ai\kta se imi]t idqa{ detI hÕ ƒ

yha¥ ÝakËt waØa ke Oeithaisk ivkas sMbN\I kÖK bataÇ ka SpÚIkr`AavXyk ÝtIt hota hE ƒ ÝacIntm ÝakËt saihTy t=a ÝakËt Vyakr`aÇ meHhmeH muQyt: tIn waØaAaÇ ka Sv$p, _nke ivxeØ lÙ`aH siht, £iÚgocrhota hE ƒ mag\I, AâRmag\I AaEr xaErsEnI ƒ mag\I AaEr AâRmag\I ke sMbN\meH phle kha ja cuka hE ƒ xaErsEnI ka ÝacIntm $p hmeH Axok ({. pU.tIsrI xtI) kI igrnar ixla pr qudI hu{ caEdh \mRilipyaÇ meH £iÚgocrhota hE ƒ yhaH kark v ikÊya ke $paÇ ke srlIkr` ke AitirÉt jo sHSkËtkI |vinyaÇ meH srlta ke ilye _TpNn huO herfer paye jate hÕ, _nmeH muQypirvtRn hÕ : sHyu› VyHjnaÇ ka smIkr` ya Ok v R ka lop¸ jEse \mR ka;\Mm' kmR ka kMm, pXcit ka psit, puZ ka put, kLya` ka kla`,

Page 87: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

xaErsenI jEnagÝw 77

Aaid ƒ tTpXcatŸ AXvFoØ (Ý=m xtI {.) ke na!kaÇ meH _Ét pirvtRn keAitir› hmeH AFoØ v`aÈ ke S=an pr _nke Anu$p sFoØ v`aÈ ka Aadeximlta hE jEse k ka g, c ka j, t ka d, AaEr = ka \ ƒ [ske AnHtr kalmeH jo Ýv<i¿ was, kaildas Aaid ke na!kaÇ kI ÝakËtaÇ meH idqa{ detI hE, yhhE- m|yvt± AsHyuÉt v`aÈ ka lop t=a mhaÝa` v`oÅ ke S=an pr ;h'Aadex ƒ yhI Ýv<i¿ mharaÚI ÝakËt ka lÙ` mana gya hE, AaEr [ska ÝaduwaRvÝ=m xtaBdI ke pXcatŸ ka SvIkar ikya jata hE ƒ d~DI ke _LleqanusarÝakËt (xaErsenI) ne mharaÚ meH Aane pr jo $p \ar` ikya, vhI _TkËÚÝakËt mharaÚI khla{ (mharaÚ]yaH waØaH ÝkËÚH ÝakËtH ivdu: - kaVyadxR)AaEr [sI mharaÚI ÝakËt meH setubN\aid kaVyoH kI rcna hu{ hE ƒ jEsa phlekha ja cuka hE, AâRmag\I Aagm meH wI ye mharaÚI ÝakËt kI Ýv<itya¥ ÝivÚhu{ pa{ jatI hÕ ƒ wart ke _¿r v piXcm ÝdexaÇ me jo ÝakËt g‡H= ilqe gye,_nmeH wI [n Ýv<i¿yaÇ ka AaHixk smavex pakr paXcaTy iväanaÇ ne _nkIwaØa ko ;jEn mharaÚI' kI sH&a dI hE ƒ ikNtu ijn ØdŸqHDagmaid rcnaAaÇke épr pircy idya gya hE, _nmeH Ý\an $p se xaErsenI kI hI mUl v<i¿ya¥pa{ jatI hÕ AaEr mharaÚI kI Ýv<i¿ya¥ gaE $p se _¿ro¿r b#³tI hu{ idqa{detI hÕ ƒ [s kar` [n rcnaAaÇ kI waØa ko ;jEn xaEr senI' kha gya hE ƒyha¥ ÝXn yh _Tpþ hota hE ik jb mharaÚ Ýdex AaEr _sse _¿r kI waØa meHmharaÚI ÝakËt kI Ývi¿ya¥ pU R ya bhul $p se ÝivÚ ho g{, tb mharaÚ sesudUr diÙ` Ýdex meH ilqe gye g‡N= [s Ýv<i¿ se kEse bce, ya ApeÙakËt kmÝwaivt huO? [s ÝXn ka sma\an yhI Anuman ikya ja skta hE ik ijsmuin-sMÝday meH ye g‡N= ilqe gye _ska diÙ` Ýdex meH Aagmn mharaÚIÝv<itya¥ _Tpþ hone se pUvR hI ho cuka =a AaEr AayÈtr waØaAaÇ ke bIc meHleqk Apne _s ÝaNtIy waØa se $p ka hI AWyas krte rhne ke kar`, vemharaÚI ke b#³te huO Ýwav se bce rhe ya km Ýwaivt huO ƒ [sI waØa-ivkas- kÊm ka kÖK Sv$p hmeH _Ét StraÇ meH idqa{ deta hE ƒ

Ø!ŸqHDagm ke !Ikakar se sMmuq jEn isâaNt ivØyk ivxal saihTy_piS=t =a ƒ_NhaÇne sHtkMmpahuD³, kØaypahuD, sMmit suTt, itloyp~`iTtsuTt, pHciT=pahuD, tÀva=RsUZ, AacaraHg, v!Ÿ!ker kËt mUlacar, pUßypadkËt sarsHg‡h, AklHk kËt tÀva=R wa*y, tÀva=R rajvaitRk, jIvsmas,KedsUZ, kMmRpvad, dxkr`I sHg‡h Aaid ke _Lleq ikye hÕ ƒ [nmeH se Anek

Page 88: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

78 jEn saihTy

g‡N= to suivQyat hÕ, ikNtu kÖK ka jEse pUßypad kËt sarsHg‡h, jIvsmas,KedsUZ, kMmRÝvad AaEr dxkr`I sHg‡h ka ko{ pta nhÄ clta ƒ [sI Ýkar_NhaÇne Apne gi`t sHbH\I ivvecn meH pirkmR ka _Lleq ikya hE, t=aVyakr`aTmk ivvecn meH kÖK Oese sUZ v ga=aOH _dŸ\<t kI hE, ijnse ÝtIt hotahE ik _nke sMmuq ko{ p>aTmk ÝakËt Vyakr` ka g‡N= _piS=t =a, joAb ÝaPt nhÄ hE ƒ SvyH Ø!ŸqHDagm sUZaÇ kI _nke sMmuq Anek Ýitya¥ =I,ijnmeH pa@wed wI =e, ijnka _NhaÇne AnekS=laÇ pr SpÚ _Lleq ikya hE ƒkhÄ khÄ sUZoH meH prSpr ivro\ deqkr !Ikakar ne sTyasTy ka in Ry krnemeH ApnI Asm=Rta Ýk! kI hE, AaEr SpÚ kh idya hE ik [nmeH kaEn sUZ hÕ AaErkaEn AsUZ [ska in Ry Aagm meH inpu AacayR kreH ƒ khÄ kha hE - [skain Ry to ctudRx-pUvR\arI ya kevl &anI hI kr skte hÕ ikNtu vtRman kalmeH ve hE nhÄ, AaEr _nke pas se _pdex pakr AaO huO wI ko{ iväan nhÄ payejate, At: sUZaÇ kI Ýamai`kta nÚ krne se Drne vale AacayoÅ ko donaÇ sUZoHka VyaQyan krna caihyeƒ khÄ khÄ sUZaÇ pr _@a{ g{ xHka pr _NhaÇne yha¥tk kh idya hE ik [s ivØy kI pUKtaK gaEtm g`\r se khna se krnacaihye hmne to yha¥ _nka AiwÝay kh idya ƒ !Ika ke Anek _LleqaÇ pr se&at hota hE ik sUZaÇ ka A|yyn k{ Ýkar se clta =a ƒ ko{ sUZacayR =e, toko{ inÙepacayR AaEr ko{ VyaQyanacayR ƒ [nse wI épr mhavaHckaÇ ka pd=a ƒ kØay-Ýaw<t ke Ýka~D &ata AayR mHÙu AaEr naghiSt ko Anek S=anaÇpr mhavack kha gya hE ƒ AayR nHdI mhavack ka wI _Lleq Aaya hE ƒ sEâaiNtkmtwedaÇ ke ÝsHg meH !Ikakar ne Anek S=anoH pr _¿r Ýitpi¿ AaEr diÙ`Ýitpi¿ ka _Lleq ikya hE, ijnmeH se ve SvyH diÙ` Ýitpi¿ ko SvIkar krte=e, ÉyaÇik vh srl, suSpÚ AaEr AacayR-prMpragt hE ƒ kÖK ÝsHgo pr _NheHSpÚ Aagm prMpra ÝaPt nhÄ hu{, tb _NhaÇne Apna SvyH SpÚ mt S=aiptikya hE AaEr yh kh idya hE ik xaÏ Ýma` ke Awav meH _NhaÇne SvyH ApneyuiÉtbl se Amuk bat isâ kI hE ƒ ivØy cahe daxRink ho AaEr cahe gi`t jEsaxaÏIy, ve _s pr pU R ivvecn AaEr SpÚ in Ry ikye ibna nhÄ $kte =eƒ [sIkar` _nkI OesI Asa\ar` Ýitma ko deqkr hI _nke iväanŸ ix*y AacayRijnsen ne _nke ivØy meH kha hE ik-

ySy nEsigRkÄ Ý&aH £Úva svaR=HgimnImŸ ƒjata: svR& sdwave inrareka mniSvn: ƒƒ

Page 89: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

xaErsenI jEnagm 79

A=aRtŸ _nkI Svwaivk svaR=RgaimnI Ý&a ko deqkr iväßjnsvR& ke sdŸwav ke ivØy meH inSsNdeh ho jate =e ƒ [s !Ika ke AaloD³nse hmeH tTkalIn sEâaHitk ivvecn, vadivvad v guÌ-ix*y prMpra äaraA|yyn-A|yapn kI Ý`alI ka bhut kÖK &an ÝaPt hota hE ƒneimcNã (11 vÄ xtI) kI rcnaOH

jEsa épr sHket ikya ja cuka hE, [sI Ø!ŸqHDagm AaEr _skI \vla!Ika ke Aa\ar se goMm!sar kI rcna hu{ ijske 733 ga=aAaÇ yu› jIvkaHDt=a 962 ga=aAaÇ yu› kmRkaHD namk qHDo meH _› Aagm ka smStkmRisâaNt sMbN\I sar incoD³ ilya gya hE, AaEr Anumant: [sI ke Ýcarse mUl Ø!ŸqHDagm ke A|yyn-A|yapn kI Ý`alI smaPt ho g{ ƒ goMm!sarke ktaR neimcNã ne ApnI kËit ke ANt meH gvR se kha hE ik ijs ÝkarckÊvt± Ø!ŸqHD p<=ŸvI ko Apne ckÊ äara isâ krta hE, _sI Ýkar mÕneApnI buiâ $pI ckÊ se Ø!ŸqHDagm ko isâkr ApnI [s kËit meH wr idyahE ƒ [sI sfl ;sEâaHitk' rcna ke kar` _NheH isâaHt ckÊvt± kI _pai\ÝaPt hu{ AaEr tTpXcatŸ yh _pai\ ANy Anek AacayaÈ ke sa= wI sHlGnpa{ jatI hE ƒ sHwvt: ZEiv>dev kI _pai\ ve AacayR \ar` krte =e, jo [sØ!ŸqHDagm ke Ý=m tIn qHDo ke pargamI ho jate =e ƒ [n _pai\yaÇ ne\vlakar ke pUvR kI sUZacayR Aaid _pai\yaÇ ka lop kr idya ƒ _NhaÇneApnI yh kËit goMm!ray ke ilye inmaR kI =I ƒ goMm! gHgnrex racwLlke mUHZI camu¥Dray ka hI _pnam =a, ijska A=R hota hE - suNdr, Sv$pvanŸ ƒ[NhÄ camuHDray ne mEsUr ke ]v` belgol ke ivN\Ÿyigir pr bahubil kI _sÝQyat mUitR ka _dŸFa!n kraya =a, jo ApnI ivxalta AaEr klaTmksaENdyR ke ilye ko{ _pma nhÄ rqtIƒ smSt _plWy Ýma`aÇ pr se [s mUitRkI Ýit¤a ka smy rivvar idna¥k 23 macR snŸ 1028 cEZ xuÉl pHcmI,xk sH. 951 isâ huAa hE ƒ kmRkaHD kI rcna t=a [s Ýit¤a ka _LleqkmRka~D kI 968 vÄ ga=a meH sa=-sa= Aaya hE ƒ AtOv lgwg yhI kalgoMm!sar kI rcna ka mana ja skta hE ƒ [n rcnaAaÇ ke äara Ø!ŸqHDagmke ivØy ka A|yyn _sI Ýkar sulw bnaya gya ijs Ýkar _pyuR›inyuRiÉtyaÇ AaEr wa*yaÇ äara ]uHtaHgo ka ƒ goMm!sar pr sHSkËt meH do ivxal!IkaOH ilqI g{- Ok jIvÝboi\nI namk !Ika kexv v`aÈ äara, AaEr dUsrImHdÝboi\nI namkI !Ika ]ImdwycNã isâaHt ckÊvt± ke äara ƒ kÖK sHketoH

Page 90: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

80 jEn saihTy

ke Aa\ar se ÝtIt hota hE ik goMm!sar pr camuHDray ne wI kþD meH Okv<iTt ilqI =I, jo Ab nhÄ imltI ƒ [nke Aa\ar se ihHdI meH [skI sMyG&an-ciNãka namk vcinka pH. !oDrml jI ne sH. 1818 meH smaPt kI ƒ goMm!sarse sMbâ Ok AaEr kËit libŸ\sar namk hE ijsmeH AaTmxuiâ $p libŸ\yaÇko ÝaPt krne kI ivi\ smJa{ gyI hE ƒ ApnI ãVysHg‡h namk Ok 58ga=ayu› ANy kËit äara neimcNã ne jIv t=a AjIv tÀvaÇ ko ivi\vtŸsmJakr Ok Ýkar se sHpU`R jEn tÀv&an ka Ýitpadn kr idya hE ƒlibŸ\sar ke sa= sa= Ok kËit Ùp`asar wI imltI hE, ijnmeH kmoÅ koqpane kI ivi\ smJa{ g{ hEƒ [skI ÝxiSt ke Anusar [se ma\vcNãZEiv> ne bahubil mHZI kI Ýa=Rna se ilqkr xk sH. 1125 ({. snŸ 1203)meH pU R ikya =a ƒ

Ø!ŸqHDagm kI prMpra kI iätIy mhTvpU`R rcna hE pHcsHg‡h joAwI Ýkaixt hu{ hE ƒ [smeH namanusar paHc Ai\kar (Ýkr`) hÕ:jIvsmas, ÝkËit smuTkItRn kmRStv, xtk AaEr s¿ir A=aRtŸ sPtitka,ijnmeH kÊmanusar 206, 12, 77, 105 AaEr 70 ga=aOH hÕ ƒ ÝkËitsmuTkItRn meH kÖK wag g>aTmk wI hE ƒ [skI bhut sI ga=aOH \vla AaErgoMm!sar ke sman hI hÕ ƒ AHitm do Ýkr`aÇ pr ga=abâ wa*y wI hE,ijskI ga=aOH wI goMm!sar se imltI hÕ ƒ ye wa*y ga=aOH mUlg‡H= seimi]t pa{ jatI hÕ ƒ xtk namk Ýkr` ke Aaid meH ktaR ne SpÚ kha hE ikmÕ yha¥ kÖK ga=aOH £iÚvad se lekr khta hU¥ (voCKH kidv[ gahaAoidi!Ÿ@vadaAo) ƒ xtk ke AHt meH 103 vÄ ga=a meH kha gya hE ik yha¥ bH\-smas ka v`Rn kmR Ývad namk ]utsagr ka rs maZ g‡h` krke ikyagya hE ƒ jEsa hm épr deq cukeH hÕ, kmRÝvad £iÚvad ke ANtgRt 14 pUvaÈmeH se Aa@veH pUvR ka nam =a ƒ _sI Ýkar sPtit ke ÝarHw meH kha gya hE ikmÕ yha¥ £iÚvad ke sar ko sHÙep se khta hUH (voCKH sHqeve`H inSsHdHidi!ŸvadadI) ƒ ÝTyek Ýkr` mHglacr` AaEr Ýit&aTmk ga=aAaÇ se ÝarHwhota hE, AaEr Apne Apne $p meH pirpU`R hE ƒ [sse ÝtIt hota hE ik Aaidt:ye paHco Ýkr` SvtHZ rcnaAaÇ ke $p meH rhe hÕ ƒ [npr Ok sHSkËt !Ika wIhE, ijske ktaR ne Apna pircy xtk kI AHitm ga=a kI !Ika meH idya hƒyha¥ _NhaÇne mUlsHF ke iv>anHid guÌ, w!Ÿ!ark miLlwUp`, muin l"mIcNãAaEr vIrcNã, _nke p!Ÿ!vt± &anwUØ` gi` AaEr _nke ix*y ÝwacNã

Page 91: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

xaErsenI jEnagm 81

yit ke nam ilye hÕ ƒ ye ÝwacNã hI [s !Ika ke ktaR ÝtIt hote hÕ ƒ _ÉtAacayR prMpravt± ÝwacNã ka kal sHvtŸ 1625 se 1637 tk payajata hE ƒ _Ét ÝxiSt ke ANt kI pui*pka meH mUl g‡N= ko pHcsHg‡h Aprnam lFugoMm!sar isâaHt kha hE ƒ [s pr se Anuman hota hE ik mUl xtkA=va _skI wa*y - ga=aAaÇ ka sHkln goMm!sar pr se ikya gya hE ƒ[sI pHcsHg‡h ke Aa\ar se Aimtgit ne sHSkËt Xlokbâ pHcsHg‡h kI rcnakI, jo _skI ÝxiSt ke Anusar iv‹ sH‹ 1073 ({‹ snŸ 1016) meHmsUirkapur namk S=an meH smaº hu{ ƒ [smeH paHcaÇ Ai\karaÇ ke nam pUvaRÉthI hÕ, t=a £iÚvad AaEr kmRÝvad ke _Lleq @Ik pUvaeÅÉt Ýkar se hI AayehÕ ƒ yid hm [ska Aa\ar ÝakËt pHcsHg‡h ko n mane to yhaH xtk AaErsPtit namk Ai\karaÇ kI ko{ sa=Rkta hI isâ nhÄ hotI, ÉyaÇik [nmeHXlok-sHQya _sse bhut Ai\k pa{ jatI hE ƒ ikNtu jb sHSkËt $paNtkarne Ai\karaÇ ke nam ve hI rqe hÕ, tb _NhaÇne wI mUl AaEr wa*y Aa\airtXlokaÇ ko Alg Alg rqa ho to AaXcyR nhÄ ƒ ÝakËt mUl AaEr wa*y kosNmuq rqkr, sHwv hE XlokaÇ ka _Ét Ýkar p<=kTv ikya ja ske ƒ

XvetaMbr sMÝday meH wI Ok ÝakËt pHcsHg‡h paya jata hE ƒ ijskektaR paXvRiØR ke ix*y cHãiØR hÕ ƒ _nka kal K@I xtI Anuman ikya jatahE ƒ [s g‡N= meH 963 ga=ayeH hÕ jo xtk, sPtit, kØaypahuD, Ø!ŸkmRAaEr kmRÝkËit namk paHc äaraÇ meH ivwaijt hÕ ƒ g‡N= pr mlyigir kI!Ika _plB\ hE ƒ

ixvxmR kËt kmR ÝkËit (kMmpyiD) meH 415 ga=aOH hÕ AaEr ve bH\n,sHkÊm` _ätRn, ApvtRn _dIr`a, _pxmna, _dy AaEr s¿a [n Aa@kr`aÇ (A|yayaÇ) meH ivwaijt hÕ ƒ [s pr Ok cUi`R t=a mlyaigir AaEryxoivjy kI !IkaOH _plB\ hÕ ƒ

ixvxmR kI dUsrI rcna xtk namk wI hE ƒ ggRiØR kËt kmRivpak(kMmivvag) t=a ijnvLlwgi` kËt ØDxIit (sDsI[) OvH kmÅStv(kMmT=v) bH\SvaimTv (saimt) AaEr sPtitka (s¿rI) AiniXctktaRAaÇ kI _plB\ hÕ, ijnmeH kmR isâaNt ke iwNn- iwNn Ýkr`aÇ kaAit sHÙep meH suVyviS=t v Rn ikya gya hE ƒ ye KhaÇ rcnaOH ÝacIn kmRg‡N=ke nam se Ýisâ hÕ AaEr _n pr nana ktaRAaÇ kI cUi`R, wa*y, v<i¿, i!Pp`Aaid $p !IkaOH pa{ jatI hÕ ƒ s¿rI pr Awydev sUir kËt wa*y t=a

Page 92: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

82 jEn saihTy

meÌtuHg kI v<i¿ (14 vÄ xtI) _plbŸ\ hÕ ƒ{SvI kI 13 vÄ xtI meH jgCcNã sUir ke ix*y deveNã sUir ne kmRivpak

(ga‹ 60‹), kmRStv (ga‹ 34), bH\SvaimTv (ga‹ 24), ØDxIit (ga‹86) AaEr xtk (ga‹ 100), [n paHc g‡N=aÇ kI rcna kI, jo nye kmRg‡N=aÇke nam se Ýisâ hÕ ƒ [n pr _NhaÇne SvyH ivvr` wI ilqa hE ƒ K@a nVykmRg‡N= ÝkËit bH\ ivØyk 72 ga=aAaÇ me ilqa gya hE, ijske ktaR keivØy meH AinXcy hE ƒ [spr mlyigirkËt !Ika imltI hE ƒ

ijnwã g`I kËt ivxeØ`vtI (6vÄ xtI) meH 400 ga=aAaÇ äaradxRn, jIv, AjIv Aaid nana Ýkar se ãVy-Ý$p` ikya gya hE ƒ

ijnvLlwsUir kËt sa\Rxtk ka dUsra nam ;sU"ma=R' ivcarsar'hE ijsmeH isâaNt ke kÖK ivØyaÇ pr sU"mta se ivcar ikya gya hE ƒ [s prOk wa*y mUincNã kËt cUi R t=a hirwã, \neXvr AaEr ckÊeXvr kËt cUi RyaÇke _Lleq imlte hÕ ƒ mUl rcna ka kal lgwg 1100 {SvI paya jata hEƒ

jIvsmas namk Ok ÝacIn rcna 286 ga=aAaÇ meH pU`R hu{, AaEr_smeH stŸ sHQya Aaid sat Ý$p`aAaÇ äara jIvaid ãVyaÇ ka Sv$psmJaya gya hE ƒ [s g‡N= pr Ok v<hdŸ v<i¿ imltI hE, jo ml\arI hemcNãäara 1107 {SvI meH ilqI g{ 7000 Xlok Ýma` hE ƒ

jEn isâaNt meH vcn AaEr kay yog ke wed-ÝwedaÇ ka v`Rn Aata hEgoMm!saraid rcnaAaÇ me H yh paya jata hE ƒ yxoivjy _pa|yay(18vÄxtI) ne Apne waØarhSy - Ýkr` kI 101 ga=aAaÇ meH ãVy vwav- AaTmk waØa ke Sv$p t=a sTywaØa ke jnpd-sTya, sMmt-sTya, namsTya Aaid dx wedaÇ ka in$p` ikya hE ƒ

Ø!ŸqHDagm sUZaÇ kI rcna ke kal meH hI gu`\r AacayR äaraksaypahuD kI rcna hu{ ƒ y=a=Rt: kha nhÄ ja skta ik \rsen AaErgu`\r AacayaÈ meH kaEn phle AaEr kaEn pIKe huO ƒ ]utavtar ke ktaR ne SpÚkh idya hE ik [n AacayaeÅ kI pUvaÈpr prMpra ka _NheH ko{ Ýma` nhÄiml ska ƒ ksaypahuD kI rcna Ø!ŸqHDagm ke sman sUZ $p nhÄ, ikNtup>bâ hE ƒ [smeH 233 mUl ga=aOH hÕ, ijnka ivØy kØayaÇ A=aRtŸ kÊo\,man, maya AaEr low ke Sv$p ka ivvecn AaEr _nke kmRbH\ meH kar`IwUthone kI ÝikÊya ka ivvr` krna hE ƒ ye caraÇ kØay pun: do vgaeÅ meH ivwaijthote hÕ - ÝeysŸ (rag) AaEr äeØ, AaEr [sI kar` g‡N= ka dUsra nam

Page 93: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kÖNdkÖNd ke g‡N= 83

peßjdos pahuD paya jata hE ƒ [s pahuD ko AayRmHÙu AaEr naghiSt sesIqkr, yitv<ØwacayR ne _s pr Kh hjar Xlok Ýma` v<iTtsUZ ilqe¸ijNheH _Ccar`acayR ne pun: pLlivt ikya ƒ [n pr vIrsenacayR ne ApnIjy\vla !Ika ilqI ƒ [se ve bIs hjar Xlok Ýma` ilqkr SvgRvasIho gye¸ tb _nke ix*y ijnsenacayR ne calIs hjar Xlok Ýma` !IkaAaEr ilqkr _se pUra ikya ƒ yh rcna xk sH‹ 759 ({‹snŸ 837) meHpUrI hu{, jbik raÚ^k×! nrex AmoFvØR ka raßy =a ƒ [s !Ika kI rcnawI \vla ke sman mi`-Ýval Nyay se bhut kÖK ÝakËt, ikNtu yZ-tZsHSkËt meH hu{ hE ƒ [s rcna ke mUDbãI ke isâaNt vsit se bahr Aane ka[ithas vhI hE, jo Ø!ŸqHDagm ka ƒkÖNdkÖNd ke g‡N= -

ÝakËt pahuDaÇ kI rcna kI prMpra meH kÖHdkÖHd AacayR ka namsuivQyat hE ƒ y=a=Rt: idg‹ sMÝday meH _NheH jo S=an Ýaº hE, vh dUsreiksI g‡N=kar ko nhÄ Ýaº ho ska ƒ _nka nam Ok mHgl p> meH wgvanmhavIr AaEr gaEtm ke pXcat hI tIsre S=an pr Aata hE - òmHglH wgvanvIrae mHglH gaEtmo g`I ƒ mHglH kÖNdkÖNdayaÈ jEn\maeÅStu mHglmŸ ƒó diÙ`ke ixlaleqaÇ meH [n AacayR ka nam kaÇDkÖHd paya jata hE, ijsse _nketaiml dexvasI hone ka Anuman ikya ja skta hE ƒ ]utavtar ke ktaR ne_NheH kaÇDkÖHD-purvasI kha hE ƒ mãas raßy meH guHtkl ke smIp kÖNDkÖNDInamk g‡am hE, jha¥ kI Ok gufa meH kÖK jEn mUitya¥ S=aipt hÕ ƒ ÝtIt hotahE ik yhI kÖNdkÖNdacayR ka mUl invas S=an v tpSya-wUim rha hoga ƒAacayR ne Apne g‡H=aÇ meH Apna ko{ pircy nhÄ idya, kevl bars A uveÉqakI Ok Ýit ke AHt meH _ske ktaR ]utkevlI wãbahu ke ix*y khe gye hÕ ƒ[ske Anusar kiv ka kal {‹ pU‹ tIsrI caE=I xtabŸdI manna pDe³ga ƒikNtu Ok to vIr invaR` se 683 vØR kI jo AacayR prMpra susMbâ AaErsvRmaNy pa{ jatI hE, _smeH kÖNdkÖNd ka khÄ nam nhÄ Aata, AaEr dUsrewaØa kI £iÚ se _nkI rcnaOH [tnI ÝacIn isâ nhÄ hotÄ ƒ _nmeH AFoØv`aÈ ke lop, y-]uit ka Aagmn Aaid OesI Ýv<i¿ya¥ pa{ jatI hÕ, jo _NheH{‹ snŸ se pUvR nhÄ, ikNtu _sse pXcatŸ kalIn isâ krtI hÕ ƒ paHcvIxtabŸdI meH huO AacayR devnHdI pUßy pad ne ApnI svaR=Risiâ !Ika meH kÖKga=aOH _dŸ\<t kI hÕ, jo kÖNdkÖNd kI bars-A`u veÉqa meH wI pa{ jane se

Page 94: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

84 jEn saihTy

vhÄ se lI hu{ Anuman kI ja sktI hE ƒ bs yhI kÖNdkÖNdacayR ke kal kIAHitm sIma khI ja sktI hE ƒ mkRra ke xk sHvtŸ 388 ke tam‡pZaÇ meH_nke AaMnay ka nam paya jata hE, ikNtu Anek Ýbl kar`aÇ se ye tam‡pZjalI isâ hote hÕ ƒ ANy ixlaleqaÇ meH [s AaMnay ka _Lleq satvÄAa@vÄ xtabŸdI se pUvR nhÄ paya jata ƒ AtOv vtRman Ýma`aÇ ke Aa\arpr inXcyt: [tna hI kha ja skta hE ik ve {‹ kI paHcvI xtabŸdI keÝarHw v _sse pUvR huO hÕ ƒ

maNytanusar kÖNdkÖNdacayR ne ko[ caErasI pahuDaÇ kI rcna kI ƒikNtu vtRman meH [nkI inMn rcnaOH suÝisâ hÕ: - (1) smysar) (2)Ývcnsar, (3) pHcaiStkay, (4) inymsar, (5) ry`sar, (6)dxwi›, (7) AÚ pahuD AaEr (8) bars A`uveÉqa ƒ smysar jEnA|yaTm kI Ok bDI³ _TkËÚ rcna manI jatI hE, AaEr _ska Aadr jEinyaÇke swI sMÝdayaÇ meH sman $p se paya jata hE ƒ [smeH AaTma ke gu`\maeÅka, inXcy AaEr Vyvhar £iÚyaÇ se, ivvecn ikya gya hE¸ t=a _skISvawaivk Aaer vEwaivk pir`ityaÇ ka suNdr in$p` Anek £ÚaNtaÇ,_dahr`aÇ, v _pmaAaÇ siht 415 ga=aAaÇ meH huAa hE ƒ Ývcnsar kI 275ga=aOH &an, &ey v cairZ namk tIn ]utSkH\o meH ivwaijt hÕ ƒ yha¥ AacayRne AaTma ke mUlgu` &an ke Sv$p sU"mta se ivvecn ikya hE, AaEr jIvkI Ýv<ityaÇ ko xuw hone se pu~ybH\ krne valI, Axuw hone se pap kmRbH\k, t=a xuâ hone se kmRbH\ se muÉt krne valI btlaya hE ƒ &eytÀvai\kar meH gu` AaEr pyaRy ka wed, t=a Vyvhairk jIvn meH hone valeAaTm AaEr pudŸgl sHbH\ ka ivvecn ikya hE ƒ cairZai\kar meH ]m`aÇ kIdIÙa AaEr _skI manisk t=a dEihk sa\naAaÇ ka Sv$p smJaya hE ƒ[s Ýkar yh g‡H= Apne namanusar jEn Ývcn ka sar isâ hota hE ƒkÖHdkÖHd kI rcnaAaÇ meH AwI tk [sI g‡N= ka waØaTmk v ivØyaTmksMpadn v A|yyn Aa\uink smalocnaTmk pâit se ho ska hE ƒ

pHcaiStkay kI 181 ga=aOH do ]utSkH\o meH ivwaijt hÕ ƒ Ý=m]utSkH\ 111 ga=aAaÇ meH smaPt huAa hE AaEr [smeH 6 ãVyaÇ meH se paHcAiStkayaÇ A=aRtŸ jIv, pudŸgl, \mR A\mR Aakax ka Sv$p smJayagya hE ƒ AHitm Aa@ ga=aOH cUilka $p hÕ, ijnmeH samaNy $p se ãVyaÇ AaErivxeØt: kal ke Sv$p pr wI kÖK Ýkax Dala gya hE ƒ dUsra ]ut -SkH\

Page 95: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kÖNdkÖNd ke g‡N= 85

mhavIr ke nmSkar $p mHgl se ÝarHw huAa hE, AaEr [smeH naE pda=aeÅ keSv$p pr Ýkax Dala gya hE¸ t=a dxRn, &an AaEr cairZ kae moÙ kamagR btlakr, _nka Aacr` krne pr jor gya hE ƒ paHc AiStkayaÇ kesmvay ko hI leqk ne smy kha hE, OvH ApnI rcna ko sHg‡hsUZ (ga=a101, 180) kha hE ƒ

smysar, Ývcnsar AaEr pHcaiStkay pr do !IkaOH suÝisâ hÕ-Ok Am<tcNã sUir kËit dUsrI jysen kËt ƒ Am<tcNã ka smy 13 vÄxtI ka pUvaRâR v jysen ka 10 vÄ ka AiNtm wag isâ hota hE ƒ ye donaÇhI !IkaOH bD³I ivâ¿apU`R hÕ, AaEr mUl g‡N=aÇ ke mmR ko t=a jEnisâaNtsHbH\I bataÇ ko SpÚta se smJne meH bD³I shayk hotI hE ƒ Am<tcNã kIsmysar !Ika ivxeØ mhTvpU`R hE ƒ [smeH _NhaÇne [s g‡N= ko sHsar kasCca sar Sv$p idqlane vala na!k kha hE, ijspr se n kevl yhg‡N=, ikNtu _› tInaÇ hI g‡N= na!k-Zy ke nam se wI ÝQyat hÕ¸ y>iprcna kI £iÚ se ve na!k nhÄ hÕ ƒ Am<tcNã kI smysar !Ika meH AayeXlokaÇ ka sHg‡h ;smysar klx' ke nam se Ok SvtHZ g‡N= hI bn gyahE, ijspr xuwcNã kËt !Ika wI hE ƒ [NhÄ klxaÇ pr se ihNdI meH bnarsIdasne Apna ;smysar na!k' nam ka Aa|yaiTmk kaVy rca hÕ, ijskeivØy meH _NhaÇne kha hE ik na!k ke p#³t ihya fa!k so qult hE' ƒAm<tcNã kI do SvtHZ rcnaOH wI imltI hÕ - Ok pu$Øa=Risâyupay joijn Ývcn - rhSykoØ wI khlata hE, AaEr dUsrI tÀva=Rsar, jotÀva=RsUZ ka p>aTmk $paNtr ya wa*y hE ƒ kÖK _LleqaÇ v Avtr`aÇ prse Anuman hota hE ik _nka ko{ ÝakËt p>aTmk g‡N=, sHwvt: ]avkacar,wI rha hE, jo AwI tk imla nhÄ ƒ

Am<tcNã AaEr jysen kI !IkaAaÇ meH mUl g‡N=aÇ kI ga=a-sHQya wIiwþ-iwþ pa{ jatI hE ƒ Am<tcNã ke Anusar pHcaiStkay meH 173,smysar meH 415 AaEr Ývcnsar meH 275 ga=aOH hÕ, jb ik jysen keAnusar _nkI sHQya kÊmx: 181, 439 AaEr 311 hE ƒ

_› tInaÇ g‡N=aÇ pr balcNã dev kËt kNnD !Ika wI pa{ jatI hE, jo12 vÄ 13 vÄ xtabŸdI meH ilqI g{ hE ƒ yh jysen kI !Ika se Ýwaivt hE ƒÝvcnsar pr ÝwacNã äara iliqt sroj - waSkr namk !Ika wI hE, joAnumant: 14 vÄ xtI kI hE AaEr _› !IkaAaÇ kI ApeÙa Ai\k sHiÙPt hE ƒ

Page 96: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

86 jEn saihTy

kÖHdkÖHd kËt xeØ rcnaAaÇ ka pircy cr`anuyog ivØyk saihTy keANtgRt Aata hE ƒãVyanuyog ivØyk sHSkËt rcnaOH -

sHSkËt meH ãVyanuyog ivØyk rcnaAaÇ ka ÝarMw tTca=R sUZ sehota ijske ktaR _maSvait hÕ [ska rcnakal iniXct nhÄ hE, ikNtu[skI svRÝ=m !Ika paHcvI xtaBdI kI pa{ jatI hE¸ AtOv mUl g‡N= kIrcna [sse pUvR iksI smy hu{ hogI ƒ yh Ok OesI AiätIy rcna hE, ik_spr idg‹ Xve‹ donaÇ sMÝdayoH kI Anek p<=kè p<=kè !IkaOH pa{ jatI hÕ ƒ[s g‡N= kI rcna sUZ $p hE AaEr vh ds A|yayaÇ meH ivwaijt hE ƒ Ý=mA|yay ke 33 sUZaÇ meH sMyGdxRnaid rTnZy ke _Lleq pUvRk sMyGdxRnkI pirwaØa, sat tÀvaÇ ke nam indÈx, Ýma` AaEr nyka _Lleq OvH mit]ut Aaid paHc&anaÇ ka Sv$p btlaya gya hE ƒ dUsre A|yay meH 53 sUZaÇäara jIvaÇ ke wedopwed btlaye gye hÕ ƒ tIsre A|yay meH 38 sUZaÇ äaraA\olok AaEr m|ylok ka, t=a caE=e A|yay meH 42 sUZaÇ äara devlokka v`Rn ikya gya hE ƒ pa¥cveH A|yay meH Kh ãVyaÇ ka Sv$p 42 sUZaÇ äarabtlaya gya hE, AaEr [s Ýkar sat tÀvaÇ meH se Ý=m do A=aRtŸ jIv AaErAjIv tÀvaÇ ka Ý$p` smaPt ikya gya hE, K@e A|yay meH 27 sUZaÇ äaraAa¡v tÀv ka in$p` smaPt ikya gya hE, ijsmeH xuwaxuw pir`amaÇäara pu~y pap $p kmaRÏv ka v`Rn hE ƒ satveH A|yay meH AihHsaid v<¿aÇt=a _nse sMbâ wavnaAaÇ ka 39 sUZaÇ äara v`Rn ikya gya hE ƒ Aa@veHA|yay ke 26 sUZaÇ meH kmRbN\ ke im=ŸyadxRnaid kar`, ÝkËit iS=itAaid ivi\yaÇ, &anavr`Iy Aaid Aa@ kmRwedaÇ AaEr _nke _pwedaÇ ko SpÚikya gya hE ƒ naEveH A|yay meH 47 sUZaÇ äara Anagt kmaeÅ ko rokne ke _pay$p sHvr, t=a bH\ huO kmaeÅ ke ivnax $p injRra tÀvaÇ ko smJaya gyahE ƒ dsveH A|yay meH naE sUZaÇ äara kmaeÅ ke Ùy se _TpNn moÙ ka Sv$psmJaya gya hE ƒ [s Ýkar Ko!e Ko!e 356 sUZaÇ äara jEn \mR ke mUlwUtsat tÀvaÇ ka ivi\vtŸ in$p` [s g‡N= meH Aa gya hE, ijsse [s g‡N= kosmSt jEn isâaNt kI kÖHjI kha ja skta hE ƒ [sI kar` yh g‡N=lokiÝyta AaEr suivSt<t Ýcar kI £iÚ se jEn saihTy meH AiätIy hE ƒ(idg‹ prMpra meH [skI Ýmuq !IkaOH devnHid pUßypad kËt svaR=Risiâ(5vÄ xtI), AklHk kËt tÀva=RrajvaitRk (Aa@vÄ xtI) t=a

Page 97: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Nyay 87

iv>anHid kËt tÀva=RXlokvaitRk (naEvÄ xtI) OvH Xve‹ prMpra meH SvIp&wa*y t=a isâsen gi` kËt !Ika (Aa@vÄ xtI) hÕ ƒ [n !IkaAaÇ ke äaramUl g‡N= ka sUZaÇ äara sHÙep meH vi`Rt ivØy qUb pLlivt ikya gya hE ƒ[ske Aitir› wI [s g‡N= pr Ko!I bD³I AaEr wI Anek !IkaOH _¿r kalmeH ilqI g{ hÕ ƒ tÀva=R sUZ ke ivØy ko lekr _ske wa*y $p SvtHZp>aTmk rcnaOH wI kI g{ hÕ ƒ [nmeH Am<tcNãsUir kËt tÀva=Rsar ivxeØ_LleqnIy hE ƒNyay ivØyg ÝakËt jEn saihTy -

jEn Aagm sMpt tÀv&an kI puiÚ Anek Ýkar kI NyayxEilyaÇ meHkI g{ hE, ijNheH Syaäad, AnekaNtvad, nyvad Aaid namaÇ se kha gya hE ƒ[n Nyay xEilyaÇ ka SfÖ!$p se _Lleq v Ýitpadn to jEn saihTy meHAaid se hI yZ tZ Aaya hE, t=aip [s ivØy ke SvtHZ g‡N= caE=I paHcvIxtaBdI se rce gye imlte hE ƒ jEn Nyayka ÝakËt meH Ýitpadn krne valasvR Ý=m g‡N= isâsen kËt ;sMm[ su¿' (sNmit ya sMmit tkR) yasNmit - Ýkr` hE ƒ sNmit - tkR ko tÀva=RsUZ ke sman hI idg‹ Xve‹donaÇ sMÝdayaÇ ke AacayaeÅ ne Ýma` $p se SvIkËt ikya hE ƒ Ø!ŸqHDagm kI\vla !Ika meH [ske _Lleq v _âr` imlte hÕ, t=a vaidraj ne ApnepaXvRna=cirt (xk 947) meH [ska v sHwvt: _s pr sNmit(sumitdev) kËt ivv<it ka _Lleq ikya hE ƒ [ska rcna kal caE=I -paHcvI xtaBdI {‹ hE ƒ [smeH tIn kaHD hÕ, ijnmeH kÊmx: 54, 43 AaEr 69 ya70 ga=aOH hÕ ƒ [s pr Awydev kËt 25000 Xlok Ýma` ;tÀvbo\iv>aiynI' namkI !Ika hE, ijsmeH jEn Nyay ke sa= sa= jEn dxRn kasuNdr Ýitpadn ikya gya hE ƒ [sse pUvR mLlvadI äara iliqt !Ika kewI _Lleq imlte hÕ ƒ ÝakËt meH Syaäad AaEr nyka Ý$p` krne vale dUsreAacayR devsen hÕ, jo dsvÄ xtaBdI meH huO hÕ ƒ _nkI do rcnaOH _plWy hÕ:On lFu-nyckÊ, ijsmeH 87 ga=aAaÇ äara äVyai=Rk, AaEr pyaRyai=Rk [ndo t=a _nke nEgmaid naE nyaÇ ko _nkewedopwed ke _dahr`aÇ sihtsmJaya hE ƒ dUsrI rcna v<hNny ckÊ hÕ, ijsmeH 423 ga=aOH hÕ, AaEr _smeHnyaÇ v inÙepaÇ ka Sv$p ivStar se smJaya gya hE ƒ rcna ke AHt kI 6,7 ga=aAaÇ meH leqk ne Ok yh mhTvpU`R bat btla{ hE ik Aaidt: _NhaÇne;dVv-shav - pyas' (ãVy Svwav Ýkax) nam se [s g‡N= kI rcna

Page 98: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

88 jEn saihTy

doha bH\ meH kI =I, ikNtu _nke Ok xuwHkr namke imZ ne _se sunkr hHstehuO kha ik yh ivØy [s KHd meH xowa nhÄ deta¸ [se ga=a bâ kIijye ƒAtOv _se _nke mahLl - \vl namk ix*y ne ga=a $p meH pirvitRt krDala ƒ Syaäad AaEr nyvad ka Sv$p, _nke pairwaiØk $p meH, VyvS=ase smJne ke ilye devsen kI ye rcnayeH bhut _pyogI hÕ ƒ [nkI NyayivØykOk ANy rcna ;Aalap pâit' hE ƒ [skI rcna sHSkËt g> meH hu{ hE ƒ jEnNyay meH srlta se Ývex pane ke ilye yh Ko!a sa g‡N= bhut shayk isâhota hE ƒ [skI rcna nyckÊ ke pXcatŸ nyaÇ ke subo\ VyaQyan $p hu{ hE ƒNyay ivØyk sHSkËt jEn saihTy -

jEn Nyay kI [s ÝacIn xElI ko pirpuÚ bnane ka ]ey AacayRsmHtwã (5 -vÄ 6 @I xtI) ko hE, ijnkI Nyay ivØyk AaPtmImaHsa(114 Xlok) AaEr yuÉTynuxasn, (64 Xlok), ye donaÇ rcnaOH ÝaºhÕ ƒ AaPtmImaHsa ko devagm StoZ wI kha gya hE ƒ ye daenaÇ kËityaH StuityaHke $p meH rcI g{ hÕ, AaEr _nmeH ivØy kI éhapoh OvH qHDn - mHDn SyaäadkI sPtwHgI v nyaÇ ke Aa]y se ikya gya hE¸ AaEr _nmeH ivxeØ $p seOkaHtvad ka qHDn kr AnekaNtvad kI puiÚ kI g{ hE ƒ [sI AnekaNtvadke Aa\ar pr yuÉTynuxasn meH mhavIr ke xasn ko svaÈdy tI=R kha gyahE ƒ [s rcna ka idg‹ sMÝday meH bDa³ Aadr huAa hE, AaEr _spr ivxal!Ika saihTy paya jata hE ƒ sbse ÝacIn !Ika w!Ÿ!aklHkkËt AÚxtIhE, ijse AaTmsatŸ krte huO iv>anHid AacayR ne ApnI AÚshSZI namk!Ika ilqI hE ƒ [s !Ika ke AaPtmImaHsalHkËit v devagmalHkËit nam wIpaye jate hE ƒ ANy kÖK !IkaOH vsunHid kËt devagm - v<i¿ (10 vÄ xtI)t=a lFu smHtwã kËt AÚshSZIivØmpd-taTpyR!Ika (13 vÄ xtI)namkI hÕ ƒ Ok i!Pp` _pa|yay yxoivjy kËt wI _plWy hÕ ƒyuÉTynuxasn pr iv>anHid AacayR kËt !Ika pa{ jatI hE ƒ [s !Ika kIÝStavna meH kha gya hE ik smNtwã SvamI ne AaPtmImaHsa meH ;ANyyog- VyvCKed' äara tI=Åkr wgvan ko VyvS=aipt ikya, AaEr ifryuÉTynuxasn kI rcna kI ƒ [ske äara hmeH _› donaÇ g‡N=aÇ ke rcna - kÊmkI sUcna imltI hE ƒ iv>anHdI ne yha¥ jo ;ANyyog - VyvCKed' pdAaPtmImaHsa ke sMbN\ meH Ýyog ikya hE, _ska Aage bDa³ Ýwav pDa³ AaErhemcNã ne ApnI Ok Stuit $p rcna ka yhI nam rÉqa, ijs pr miLlØe

Page 99: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Nyay 89

ne Syaäad mHjrI !Ika ilqI ƒ ApnI Ok dUsrI Stuit - $p rcna kohemcNã ne AyogVyvCKeidka nam idya hE ƒ smHtwã kËt ANy do g‡N=aÇA=aRtŸ jIv-isiâ AaEr tÀvanuxasn ke namaÇ ka _Lleq imlta hE, ikNtuye rcnayeH AwI tk Ýkax meH nhÄ Aa{ ƒ

sHSkËt meH jEn Nyay ivØyk sHiÙPttm rcna isâsen kËt Nyayavtar_plB\ hotI hE, ijsmeH ÝTyÙ, Anumanaid Ýma` - wedaÇ ke Ýitpadn äarajEn Nyay ko Ok nya moD³ idya gya hE ƒ [sse pUvR Ýma` ke mit, ]ut,Avi\, mn: pyRy AaEr kevl, pa¥c &anwed ikye jate =e, ijnmeH Ý=m doproÙ AaEr xeØ tIn ÝTyÙ mane jate =e ƒ [ske Anusar [iNãy - jNy smSt&an proÙ mana jata =a ƒ ikNtu vEidk v baEâ prMpra ke Nyay xaÏaÇ meH[iNãy AaEr pda=R ke siþkØR se _Tpþ huO &an ko ÝTyÙ hI mankr clagya hE ƒ [s &an ko sMwvt: ijnwãgi` ne Apne ivxeØa-vXyk wa*y meHÝ=m bar proÙ ke S=an pr ;saHVyvhairk ÝTyÙ' kI sH&a Ýdan kI ƒ [sIAa\ar pr pIKe ke Nyay g‡N=aÇ meH Ýma` ko ÝTyÙ, Anuman AaEr xBd, [ntIn t=a _pman ko imlakr car wedaÇ meH ivwaijt kr éhapoh kI janelgI ƒ Nyayavtar meH kÖl 32 kairkaOH hÕ, ijnke äara _pyuRÉt tIn Ýma`aÇka sHÙep se Ýitpadn ikya gya hE ƒ [sI ivØy ka ivStar Nyayavtar kIhirwã sUir - (8vÄ xtI) kËt v<i¿, isâiØR gi` (10vÄ xtI) kËt !Ika,OvH devwã sUir (12 vÄ xtI) kËt i!Pp`aÇ meH ikya gya hE ƒ xaiNtsUir (11vÄ xtI) ne Nyayavtar kI Ý=m kairka pr s!Ik p>bH\ vai¿Rk rca hE ƒ[sI Ý=m kairka pr ijneXvr sUir (11vÄ xtI) ne Apna p>bH\ Ýma`Ù`namk g‡N= ilqa, AaEr SvyH _s pr VyaQya wI ilqI ƒ

jEn Nyay ko AklHk kI den bDI³ mhTvpU R hE ƒ _nke ixlaleqaÇ vÝxiStyaÇ ke Aa\ar se AklHk ka smy {‹ kI Aa@vÄ xtI ka _¿raâRivxeØt: {‹ 720-780 isâ ho cuka hE ƒ [nkI tÀva=RsUZ t=a AaPtmImaHsapr ilqI hu{ !IkaAaÇ ka _Lleq épr ikya ja cuka hE ƒ _n rcnaAaÇ meH hmeHOk bDe³ nEyaiyk kI tkR xElI ke SpÚ dxÅn hote hÕ ƒ AklHk kI NyayivØykcar kËityaH Ýaº hu{ hÕ - Ý=m kËit lFIySZy meH Ýma`Ývex, nyÝvex,nyÝvex t=a Ývcn - Ývex nam ke tIn Ýkr` hÕ, jo Ý=mt: SvtHZ g‡N==e, AaEr pIKe OkZ g‡i=t hokr lFIySZynam se Ýisâ ho gye ƒ Ýma`, nyAaEr inrÙep [n tInaÇ ka taikRk xElI se OkZ Ý$p` krne vala yhI svRÝ=m

Page 100: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

90 jEn saihTy

g‡N= isâ hota hE [s g‡N= meH _NhaÇne ÝTyÙ ka SvtHZ lÙ` iS=r ikya(1, 3), taikRk ksaE!I äara Ùi`kvad ka qHDn ikya (2, 1), tkR kaivØy, Sv$p, _pyog Aaid iS=r ikya¸ [Tyaid ƒ [spr SvyH ktaR kIivv<i¿ namk !Ika imltI hE ƒ [sI pr ÝwacNã ne lFIySZyalHkar namkIvh ivxal !Ika ilqI jo ;NyaykÖmudcNã' nam se Ýisâ hE, AaEr jEnNyay ka Ok bDa³ Ýamai`k g‡N= mana jata hE ƒ [nka kal {‹ kI GyarhvÄxtI hE ƒ AklHk kI dUsrI rcna ;NyayivinXcy' hE, AaEr _spr wI leqkne SvyH Ok v<i¿ ilqI =I ƒ mUl rcna kI ko{ SvtHZ Ýit Ýaº nhÄ ho skI ƒikNtu _ska _âar _nkI vaidrajsUir (13vÄ xtI) äara rict ivvr`nam kI !Ika pr se ikya gya hE ƒ [smeH ÝTyÙ, Anuman AaEr Ývcn nam ketIn ÝStav hÕ, ijnkI tulna isâsen äara Nyayavtar meH S=aipt ÝTyÙ,Anuman AaEr ]ut¸ t=a baEâ g‡N=kar \mRkIitR ke ÝTyÙ, Sva=aRnuman AaErpra=aRnuman se krne yoGy hE ƒ tIsrI rcna ;isiâivinXcy' meH ÝTyÙisiâ,sivkLpisiâ, Ýma`Ntr isiâ v jIvisiâ Aaid barh ÝStavaÇ äara Ýma`,ny AaEr inÙep ka ivvecn ikya gya hE ƒ [n pr AnHtvIyRkËt (11 vÄ xtI)ivxal !Ika hE ƒ [nka caE=a g‡N= òÝma`-sHg‡hó hE, ijskI 87-88kairkaOH naE ÝStavaÇ meH ivwaijt hE ƒ [spr ktaR äara Svrict v<i¿ wI hE, jog> imi]t xElI meH ilqI g{ hE [smeH ÝTyÙ Anuman Aaid ka Sv$p, hetuAaÇAaEr heTvawasaÇ ka in$p`, vad ke lÙ`, Ývcn ke lÙ`, sPtwHgI AaErnEgmaid sat nyaÇ ka k=n, OvH Ýma`, ny AaEr inÙep ka in$p` bDI³ ÝaE#³AaEr gHwIr xElI meH ikya gya hE, ijsse Anuman hota hE ik yhI AklHk kIAiNtm rcna hogI ƒ [spr AnHtvIyR kËt Ýma`sHg‡h wa*y, Apr nam;Ýma`sHg‡h - AlHkar !Ika' ƒ _plWy hEƒ [n rcnaAaÇ äara AklHk nejEn Nyay ko qUb pirpuÚ ikya hE, AaEr _se _Š Ýit¤a Ýaº kra{ hEƒ

AklHk ke AnHtr jEn Nyay ivØyk saihTy ko ivxeØ $p se pirpuÚkrne ka ]ey AacayR iv>anHid ko hE, ijnka smy {‹ 775 se 840 tkisâ hota hE ƒ _nkI rcnaOH do Ýkar kI pa{ jatI hÕ, Ok to _nse pUvRkalkI ivxeØ sEâaiNtk kËityaÇ kI !IkaOH, AaEr dUsre ApnI SvtHZ kËityaH ƒ_nkI _maSvait kËt t‹ sUZ pr XlokvaitRk namk !Ika, smNtwã kËtyuÉTynuxasn kI !Ika AaEr AaPtmImaHsa pr AÚshSZI !Ika ke _Lleqy=aS=an ikye ja cuke hÕ ƒ [n !IkaAaÇ meH wI _nkI sEâaÝitwa OvH Nyay

Page 101: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Nyay 91

kI tkR xElI ke dxRn pd-pd pr hote hÕ ƒ _nkI Nyay ivØyk SvtHZ kËityaHhÕ - AaPtprIÙa, Ýma`prIÙa, pZprIÙa AaEr sTy-xasn-prIÙa ƒAaPt-prIÙa svaR=Risiâ ke ;moÙmagRS= netarH' Aaid Ý=m Xlok kewa*y $p ilqI g{ hE ƒ iv>a-nHid ne Apne Ýma`-prIÙaid g‡N=aÇ meH _sv`RnxElI ko Apnaya hE, ijske Anusar Ýitpadn ANy g‡N= kI VyaQya$p se nhÄ, ikNtu ivØy ka SvtHZ \aravahI $p se ikya jata hE ƒ [n sbg‡N=aÇ meH ktaR ne AklHk ke Nyay ko AaEr wI Ai\k pirmaijRt krkecmkaya hE ƒ _nkI Ok AaEr rcna' iv>anHd-mhody' ka _Lleq SvyH_nke tÀva=RXlokvaitRk meH, t=a vaiddev sUir ke ;Syaäad-rTnakr' meHimlta hE, ikNtu vh AwI tk Ýkax meH nhÄ Aa skI hE ƒ

iv>anHid ke pXcatŸ ivxeØ _LleqnIy nEyaiyk AnHtkIitR (10vÄ xtI) AaEr mai`ÉynHid (11vÄ xtI) paye jate hÕ ƒ AnHt kIitR kI dorcnaO¥ ;v<htŸ svR&isiâ' AaEr ;lFusvR&isiâ' Ýkax meH Aa cukI hÕ ƒmai`-ÉynHid kËt prIÙa muq meH hmeH Anuman ke Ýit&a, hetu £ÚaNt, _pnyAaEr ingmn, [n pa¥caÇ AvyvoH ke Ýyaeg kI SvIkËit idqa{ detI hE (3,27-46) yha¥ AnuPliB\ ko Ok maZ ÝitØe\ ka hI nhÄ, ikNtu ivi\-inØe\ donaÇ ka sa\k btlaya hE (3, 57 Aaid)ƒ yh g‡H= ÝwacNã kËtÝmey - kml maRt~D' namk !Ika ke äara ivxeØ ÝQyat ho gya hE ƒÝwacNã kËt ;NyaykÖmudcNã' namk !Ika ka _Lleq épr ikya jacuka hE ƒ ÝwacNã ka kal {‹ kI 11vÄ xtI isâ hota hE ƒ 12 vÄ xtI meHANntvIyR ne Ýmey rTnmala, 15vÄ xtI meH \mRwUØ` ne NyaydIipka,ivmldas ne sPtwHgI trHig`I, xuwcNã ne sHxyvdnivdar`, t=a AnekAacayaeÅ ne pUvaeÅ› g‡H=aHe pr !Ika, v<i¿ v i!Pp` $p se A=va SvtHZ Ýkr`ilqkr sHSkËt meH jEn NyayxaÏ kI prMpra ko 17 vÄ - 18 vÄ xtI tkbrabr Ýcilt rqa, AaEr _ska A|yyn-A|yapn _¿ro¿r srl AaErsubo\ bnane ka ÝyTn ikya ƒ

ijs Ýkar idg‹ sMÝday meH pUvaeÅ› Ýkar se NyayivØyk g‡H=aÇ kIrcna hu{, _sI Ýkar Xve‹ sMÝday meH wI isâsen ke pXcatŸ sHSkËt meH nanaNyayivØyk g‡N=aÇ kI rcna kI prMpra 18vÄ xtI tk pa{ jatI hEƒ muQynEyaiyk AaEr _nkI rcnaO¥ inMn Ýkar hÕ: mLlvadI ne K@vÄ xtI meH äadxarnyckÊ namk g‡H= kI rcna kI ijs pr isHhsUirgi` kI v<i¿ hE AaEr _sI

Page 102: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

92 jEn saihTy

v<i¿ pr se [s g‡H= ka _âar ikya gya hE - [smeH isâsen ke _âr` payejate hÕ, t=a wt<Rhir AaEr idR¢Ÿnag ke mtaÇ ka wI _Lleq huAa hE ƒ [s nyckÊka kÖK _âr` AklHk ke tÀva=RvaitRk meH wI paya jata hE ƒ Aa@vÄ xtIhirwãacayR ne n kevl jEn Nyay ko, ikNtu jEn isâaHt ko wI ApnI ivpulrcnaAaÇ äara pirpuÚ bnaya hE, OvH k=a saihTy ko wI AlHkËt ikya hE ƒ_nkI rcnaAaÇ meH AnekaHt jyptaka (Svop& v<i¿ siht), AnekaHt-vad-Ývex t=a svR&isiâ jEn Nyay kI £iÚ se _LleqnIy hE ƒ

AnekaHt-jyptaka meH 6 Ai\kar hÕ ijnmeH kÊmx: sdsdŸ- $p-vStu, inTyainTyvStu, samaNy-ivxeØ, AiwlaPyaniwlaPy, yogacarmt, AaEr mui› [n ivØyaÇ pr gMwIr v ivSt<t NyayxElI se _hapoh kI g{hE ƒ _Ét ivØyaÇ meH se yogacar mt ko KoD³kr xEØ pa¥c ivØyaÇ pr hirwã neAnekaHtvad-Ývex namk g‡N= sHSkËt meH ilqa, jo waØa, xElI t=a ivØykI £iÚ se AnekaHt jyptaka ka sHiÙPt $p hI ÝtIt hota hE ƒ yh g‡N=Ok i!Pp`I siht Ýkaixt ho cuka hE (pa!n 1912) _nke AÚÝkr`namk g‡H= meH Aa@ Aa@ p>aÇ ke 32 Ýkr` hÕ ijsmeH AaTminTyvad,Ùi`kvad inTyainTy Aaid ivØyaÇ ka in$p` paya jata hE ƒ [s prijneXvr sUir (11 vÄ xtI) kI !Ika hE ƒ [s !Ika meH kÖK AHx ÝakËt kehÕ ijnka sHSkËt $paNtr !Ikakar ke ix*y Awydev sUir ne ikya hE ƒ_nkI ANy ANy daxRink rcnaO¥ hÕ: Ø!ŸdxRn smuCcy, xaÏvataRsmuCcy (s!Ik) \mRsHg‡h`I, tÀvrHig`I v prlokisiâ Aaid ƒ\mRsHg‡h`I meH 1995 ga=aAaÇ äara \mR ke Sv$p ka inÙepaÇ äara Ý$p`ikya gya hE ƒ ÝsHgvx [smeH cavaRk mt ka q~Dn wI Aaya hE ƒ [s prmlyigir kËt sHSkËt !Ika _plB\ hE ƒ _nkI yogivØyk yogibHdu,yog£iÚ-smuCcy, yog-xtk, yogivHixka (ivHxit ivixka meH 17vÄivixka) OvmŸ ØoDxk (15 vaH, 16vaH ØoDxk) namk rcnaO¥ patßjlyog xaÏ kI tulna meH yog ivØyk &an ivStar kI £iÚ se A|yyn krneyoGy hÕ ƒ ANymtaÇ ke ivvecn kI £iÚ se _nkI iäj - vdn - cpe!a namkrcna _LleqnIy hE ƒ ivxeØ |yan dene yoGy bat yh hE ik _NhaÇne baEdŸ\acayRid¢Ÿnag (5vÄ xtI) ke NyayÝvex pr ApnI !Ika ilqkr Ok to mUlg‡N= ke ivØy ko bD³e ivxd $p meH suSpÚ ikya AaEr dUsre _ske äara jEnsMÝday meH baEâ Nyay ke A|yyn kI prMpra cla dI ƒ AagamI kal kI

Page 103: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

rcnaAaÇ meH vaiddev sUir (12 vÄ xtI) kËt Ýma`nytaTvalokalHkar,Syaäad rTnakr, hemcNã (12vÄ xtI) kËt Ýma`-mImaHsa vANyyogVyvCKeidka AaEr vedaHkÖx rTnÝwsUir (13 vÄ xtI) kËtSyaäad-rTnakravtirka, jyisHh sUir (15vÄ xtI) kËt Nyaysar -dIipka, xuw ivjy (17 vÄ xtI) kËt Syaäadmala, ivny ivjy (17vÄ xtI) kËt nyki`ka _LleqnIy hÕ ƒ

smNtwã kËt yuvTnuxasn ke pircy meH kha ja cuka hE ik _sg‡N= ke !Ikakar iv>anHid ne AaPtmImaHsa ko ;ANyyogVyvCKedk' khahE,AaEr tdnusar hemcHã ne ApnI ANyyogVyvCKeidka AaEr AyogVyvCKedye do äaiZRixkaO¥ ilqÄ ƒ ANyyog - VyCKeidka pr miLlØe` sUir ne OksuivSt<t !Ika ilqI ijska nam SyaäadmHjrI hE, AaEr ijse _NhaÇneApnI ÝxiSt ke Anusar ijnÝwsUir kI shayta se xk sH‹ 1214 ({‹1292) meH smaPt ikya =a ƒ [smeH Nyay, vExEiØk pUvR mImaHsa, vEdaNt,baEâ v cavaRk mtaÇ ka pircy AaEr _npr !Ikakar ke smalocnaTmkivcar Ýaº hote hÕ ƒ [s kar` yh g‡N= jEn dxRn ke _Ét dxRnaÇ setulnaTmk A|yyn ke ilye ivxeØ _pyogI isâ huAa hE ƒ

A@arvÄ xtaBdI meH AacayR yxoivjy huO, ijNhaÇne jEnNyay AaErisâaNt ko ApnI rcnaAaÇ äara qUb pirpuÚ ikya ƒ Nyay kI £iÚ se _nkI;AnekaNt-VyvS=a', ;jEn tkR waØa', ;sPtwHgI-ny-ÝdIp',;nyÝdIp' ;nyopdex', ;nyrhSy' v &ansar-Ýkr`,' AnekaNt-Ývex', AnekaNt -VyvS=a v vad mala Aaid _LleqnIy hÕ ƒ tkRwaØameH _NhaÇne AklHk ke lFIySZy t=a Ý`am-sHg‡h ke Anusar Ýma` nyAaEr inÙep, [n tIn ivØyaÇ ka Ýitpadn ikya hE ƒ baEâ prMpra meH moÙakarkËt tkRwaØa (12 vÄ xtI) AaEr vEidk prMpra meH kexv im] kËt tkRwaØa(13 vÄ 14 vÄ xtI) ke Anusr` pr hI [s g‡N= ka nam ;jEn tkRwaØacuna gya lgta hE ƒ _NhaÇne &anibNdu, Nyayq~Dqa> t=a Nyayalok konVy xElI meH ilqkr jEn Nyay ke A|yyn ko nya moD³ idya ƒ &anibHdu meH_NhaÇne ÝacIn mit&an ke VyHjnavg‡h ko kar`aHx, A=aRvg‡h AaEr {hako VyapraHx, Avay ko flaHx AaEr \ar`a ko pirpakaHx khkr jEnpirwaØaAaÇ kI Nyay Aaid dxÅnaÇ meH inidRÚ ÝTyÙ &an kI ÝikÊyaAaÇ sesHgit bE@akr idqla{ hE ƒ

Nyay 93

Page 104: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kr`anuyog saihTy -_pyuR› ivwaganusar ãVyanuyog ke pXcatŸ jEn saihTy ka dUsra

ivØy hE kr`anuyog ƒ [smeH _n g‡N=aÇ ka smavex hota hE ƒ ijnmeH é|vR,m|y v A\olokaÇ ka, äIpsagraÇ ka, ÙeZaÇ, pvRtaÇ v nidyaÇ Aaid ka Sv$pv pirma` ivStar se, OvH gi`t kI ÝikÊyaAaÇ ke Aa\ar se, v`Rn ikyagya hE ƒ OesI Anke rcnaAaÇ ka _Lleq épr vi`Rt jEn Aagm ke wItrikya ja cuka hE, jEse sUyRÝ&iPt, cNãÝ&iPt jMbUiäp-Ý&iPt AaEr äIpsagr Ý&iPt ƒ [n Ý&iPtyaÇ meH smSt ivXv ko do wagaÇ meH baH!a gya hE-lokakax v Alokakax ƒ Alokakax ivXy ka vh AnHt wag hE jhaHAakax ke isvay ANy ko{ jD³ ya cetn ãVy nhÄ paye jate ƒ kevllokakax hI ivXv ka vh wag hE ijsmeH jIv, AaEr pudŸgl t=a [nkegmnagmn meH shayk \mÅ AaEr A\mR ãVy t=a ãVy pirvtRn meH inim¿wUtkal ye pa¥c ãVy wI paye jate hÕ ƒ [s ãVylok ke tIn ivwag hÕ-é|vR,m|y, AaEr A\olok ƒ m|ylok meH hmarI vh p<+vI hE, ijspr hm invaskrte hÕ yh p<+vI golakar AsHQy äIp-sagraÇ meH ivwaijt hE ƒ [skam|y meH Ok laq yojn ivStar vala jMbUäIp hE, ijse vlyakar veiÚtikye huO do laq yojn ivStar vala lv` smuã hE ƒ lv`smuã ko carlaq yojn ivStar vala \atkI qHD äIp veiÚt ikye huO hE, AaEr _se wIvEiÚt ikye huO Aa@ laq yojn ivStar vala kalodi\ smuã hE ƒ kalodi\ke Aaspas 16 laq yojn ivStar vala pu*krvr äIp hE ƒ _ske Aage _›Ýkar dugune, dugne ivStar vale AsHQy sagr AaEr äIp hÕ ƒ pu*krvr-äIp kem|y meH Ok mhanŸ dulÅ|y pvRt hE, jo manuØaeTtr khlata hE, ÉyaÇik [skolaH\kr _s par jane ka sam=Ry mnu*y meH nhÄ hE ƒ [s Ýkar jMbuäIp,\atkI q~D AaEr pu*kraâR ye #a{ äIp imlkr mnu*y lok khlata hE ƒjMbuäIp sat ÙeZaÇ meH ivwaijt hE, ijnkI sIma in\aRirt krne vale kÖKkÖl pvRt hÕ ƒ ÙeZaÇ ke nam hÕ- wrt, hEmvt, hir, ivdeh, rMyk, hEr~yvtAaEr Oravt ƒ [nke ivwajk pvRt hÕ -ihmvanŸ mhaihvanŸ, inØ\, nIl, ÌiÉmAaEr ixqrI ƒ [nmeH m|vt± ivdeh ÙeZ sbse ivxal hE, AaEr _sI ke m|y meHmeÌ pvRt hE ƒ wrtÙeZ meH ihmaly se inklkr gHga ndI pUvR smuã kI Aaer,t=a isN\u piXcm smuã kI Aaer bhtI hÕ ƒ m|y meH ivN\y pvRt hE ƒ [n ndI-pvRtaÇ ke äara wrt ÙeZ ke Kh qHD ho gye hÕ, ijnko jItkr Apne vxIwUt

94 jEn saihTy

Page 105: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

krne vala sm‡a! hI Ø!ŸqHD ckÊvtI khlata hE ƒm|ylok meH _pyuR› AsHQy äIpsagraÇ kI prMpra SvyMwUrm` smuã

pr smaPt hotI hE ƒ m|ylok ke [s AsHQy yojn ivStar ka Ýma` Okraju mana gya hE ƒ [s Ýma` se sat raju épr ka ÙeZ é|vRlok, AaErsat raju nIce ka ÙeZ A\olok hE ƒ é|vRlok meH phle ßyoitlaeÅk AatahE, ijsmeH sUyR, cNã, g‡h, nÙZ AaEr taraÇ kI iS=it btla{ g{ hE ƒ [nkeépr saE\mR, {xan, snTkÖmar, maheNã, b‡ï b‡ïae¿r, laNtv, kaip¤xukÊ, mhaxukÊ, xtar, shSZar, Aant, Ýa`t, Aar` AaEr ACyut, yesolh SvgR hÕ ƒ [NheH kLp wI khte hÕ, kyaÇk [nmeH rhne vale dev, [Nã,samaink ZayiSZHx, pairØd, AaTmrÙ, lokpal, AnIk, ÝkI`Rk,AaiwyoGy AaEr ikiLviØk [n ds _¿roTtr hIn pd$p kLpaÇ (wedaÇ) meHivwaijt hÕ ƒ [n solh SvgaeÅ ke épr naE g‡eveyk, AaEr _nke épr ivjy,vEjyNt, jyHt Apraijt AaEr svaR=Risiâ, ye paHc kLpatIt ved-ivmanhÕ ƒ svaR=isiâ ke épr lok ka Ag‡tp wag hE, jhaH muÉtaTmaOH jakrrhtI hÕ ƒ [ske Aage \mRãVy ka Awav hone se ko{ jIv ya ANy Ývex nhÄkr pata ƒ A\olok meH kÊmx: rTn, xkRra, baluka, pHk, \Um, tm AaErmhatm Ýwa nam ke sat _¿roTtr nIce kI AaEr jate huO nrk hÕ ƒ

jMbUäIp ke wrm ÙeZ meH AvspRi` AaEr _s spRi` $p se kal-ckÊFUma krta hE, ijske Anusar suØma-suØma, suØma, suØma-duØma, duØma-suØma duØma AaEr duØma-duØma ye Kh AvsipR`I ke, AaEr ye hI ivprIt kÊmse _TsipR`I ke Aare hote hÕ ƒ Ý=m tIn AaraÇ ke kal meH wogwUim kI rcnarhtI hE, ijsmeH mnu*y ApnI ANn vSZ Aaid smSt AavXyktaO¥ kLpv<ÙaÇse hI pUrI krte hÕ, AaEr ve kËiØ Aaid _>og VyvsayaÇ se Aniw& rhte hÕ ƒsuØma duØma kal ke AiNtm wag meH kÊmx: wogwUim kI VyvS=a smaPthotI AaEr kmRwUim kI rcna ÝarMw hotI hE ƒ _s smy kmRwUim sMbN\Iyug \maeÅ ko smJane vale kÊmx: caEdh kÖlkr hote hÕ ƒ vtRman AvsipR`Ike suØma-duØma kal ke ANt meH Ýit]uit, sNmit ÙemHkr, ÙemH\r, sImHkr,ivmlvahn, cÙu*manŸ, yxSvI, AimcNã, cNãaw, m$dev, ÝsenjIt,AaEr naiwraj, [n caEdh kÖlkraÇ AaEr ivxeØt: AHitm kÖlkr naiwraj neAis, mis, kËiØ, iv>a vai`ßy, ixLp AaEr _>og, [n Ø!ŸkmaÈ kIVyvS=aO¥ inmaR` kÄ ƒ [nke pXcatŸ %Øw Aaid 24 tI=Åkr 12 ckÊvtIÅ,

kr`anuyog 95

Page 106: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

9 bldev 9 vasudev, AaEr 9 Ýit-vasudev ye 63 xlaka pu$Ø duØma-suØma namk caE=e kal meH huO ƒ AHitm tI=Åkr mhavIr ke invaR` ke pXcatŸpHcm kal duØm ÝarMw huAa, jo vtRman meH cl rha hE ƒ yhI samaNy $p sekr`anuyog ke g‡N=aÇ meH vi`Rt ivØyaÇ ka sHiÙPt pircy hE ƒ ikNhÄ g‡H=aÇ meHyh sMpU`R ivØyv`Rn ikya gya hE, AaEr ikNhÄ meH [smeH se ko{ ƒ ikNtuivxeØta yh hE ik [nke ivØy ke Ýitpadn meH gi`t kI ÝikÊyaAaÇ ka Ýyogikya gya hE, ijsse se g‡N= ÝacIn gi`t ke sUZaÇ, AaEr _nke kÊm-ivkasko smJane meH bD³e shayk hote hÕ ƒ [s ivØy ke muQy g‡N= inMn Ýkar hÕ -

idg‹ prMpra meH [s ivØy ka Ý=m g‡N= lokivwag ÝtIt hota hE ƒy>ip yh mUlg‡N= _plB\ nhÄ hE, t=aip [ske pXcatŸ kalIn sHSkËtp>aTmk $paNtr isHhsUir kËt lok ivwag meH imlta hE ƒ isHhsUir ne ApnIÝxiSt meH SpÚ kha hE ik tI=Åkr mhavIr ne jgtŸ ka jo iv\an btlaya_se su\mR SvamI Aaid ne jana, AaEr vhI AacayR prMpra se Ýaº kr isHhsUir%iØ ne waØa ka pirvtRn krke rca ƒ ijs mUlg‡N= ka _NhaÇne yh waØapirvtRn ikya, _ska wI _NhaÇne yh pircy idya hE ik vh g‡N= kaHcI nrexsHhvmaÅ ke ba[sve sHvTsr, tdnusar xk ke 380 veH vØR meH svRnHid muin nepaHDŸy raÚ ke pa!ilk g‡am meH ilqa =a ƒ [ithas se isâ hE ik xk sHvtŸ380 meH pLlvvHxI raja isHhvmaR raßy krte =e, AaEr _nkI raj\anI kaHcI=I ƒ yhƒ mUl g‡N= Anumant: ÝakËt meH hI rha hoga ƒ kÖHdkÖHdkËt inymsar kI17 vÄ ga=a meH jo ;loyivwage su ãVvH' $p se _Lleq ikya gya hE, _smeHsMwv hE [sI svRnHid kËt lok ivwag ka _Lleq hoƒ AagamI itloyp~`itg‡N= meH lok ivwag ka Anek bar _Lleq ikya gya hE ƒ

isHhsUir %iØ ne yh wI kha hE ik _NhaeeH Apna yh $paNtr _› g‡H=pr se smas A=aRtŸ sÙep meH ilqa hE ƒ ijs $p meH yh rcna Ýaº hu{ hE_smeH 2230 Xlok paye jate hÕ, AaEr vh jMbuäIp, lv`smuã, manuØÙeZ,äIp-smuã, kal, ßyoitlaÈk, wvnvasI lok, A\olok, VyNtrlok,vgRlok, AaEr moÙ [n Gyarh ivwagaÇ meH ivwaijt hE ƒ g‡N= meH yZ-tZtlIyp~`it, Aaidpura`, iZloksar v jMbUäIp-Ý&iPt g‡H=aÇ ke Avtr`ya _Lleq paye jate hÕ, ijsse [skI rcna 22 vÄ xtI ke pXcatŸ hu{Anuman kI ja sktI hE ƒ

ZEloÉy sMbN\I smSt ivØyaÇ ko pirpU`Rta AaEr suVyvS=a se

96 jEn saihTy

Page 107: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ýitpaidt krne vala _plWy ÝacIntm g‡H= itloyp~`i¿ hE ijskIrcna ÝakËt ga=aAaÇ meH hu{ hE ƒ yZ-tZ kÖK ÝakËt g> wI Aaya hE, OvHAHkaTmk sH£iÚyaÇ kI _smeH bhulta hE ƒ g‡N= [n naE mhai\karaÇ meH ivwaijthE-samaNylok, narklok, wvnvasI lok, mnu*ylok, ityRkèlok,VyNtrlok, ßyoitlaeÅk, devlok AaEr isâlok ƒ g‡N= kI kÖl ga=a-sHQya 5677 hE ƒ bIc bIc meH [NãvßZa, ÏG\ra, _pjait, do\k, xadU¥l-ivkÊIiD³t, vsNtitlka AaEr mailnI KHdaÇ ka wI Ýyog paya jata hE ƒg‡N=oLleqaÇ meH AGgay`I, sHgoy`I, sHgahnI, idi!Ÿ@vad, pirkMm,mUlayar, loyivi`CKy, loga[`I v lokivwag nam paye jate hÕ ƒ mnu*ylokaNtgRt Zes@ xlaka puÌØaÇ kI Oeithaisk rajvHxIy prMpra, mhavIrinvaR` ke 1000 vØR pXcatŸ huO ctuRmuRq kiLk ke kal tk vi`Rt hE ƒØ!ŸqHDagm kI vIrsen kËt \vla !Ika meH itloyp~`i¿ ka Anek bar_Lleq ikya gya hE ƒ [n _LleqaÇ pr se [s g‡N= kI rcna-mUlt: {‹ snŸke 500 AaEr 800 ke bIc hu{ isâ hotI hE ƒ ikNtu _plWy g‡N= meH kÖKÝkr` Oese wI imlte hÕ jo _› vIrsen kËt \vla !Ika pr se joD³e gyeÝtIt hote hÕ ƒ [s g‡N= ke ktaR yit v<ØwacayR hE, jo kØayÝaw<t kI cUi`Rke leqk se AiwNn &at hote hÕ ƒ

neimcNã isâaNt ckÊvt± kËt iZloksar 1018 ÝakËt ga=aAaÇ meHsmaPt huAa hE ƒ _smeH y>ip ko{ A|yayaÇ ke ivwajn ka indÈx nhÄ ikyagya, t=aip ijn ivØyaÇ ke v`Rn kI AarMw meH Ýit&a kI g{ hE, AaEr _sIAnusar jo v Rn huAa hE, _s pr se [ske lok-samaNy t=a wvn VyNtr,ßyoitØ, vEmaink AaEr nr-itykèlok ye Kh Ai\kar paye jate hÕ ƒ ivØyv`Rn Ýay: iZlok Ý&iPt ke Anusar sHiÙº $p se ikya gya hE ƒ [s g‡N=ka rcnakal {‹ 11 vÄ xtI hE ƒ

pdŸmnHid muin kËt jMbUäIpvp~`i¿ meH 2389 ÝakËt ga=aOH hÕ AaErrcna itloy p~`it ke Aa\ar se hu{ SpÚ ÝtIt hotI hE ƒ [ske terh_dŸeXy inMn Ýkar hÕ:- _podŸFat, wrt-Oravt vØR¸ xEl-nHdI-wogwUim¸sudxRn me$, mHdr ijnwvn, devo¿rkÖ$, kÙaivjy, pUvR ivdeh, Aprivdeh, lv` smuã, äIp sagr-A\:-é|vR-isâlok, ßyoitlaeÅk AaErÝma` pirCKed g‡N= ke ANt meH ktaR ne btlaya hE ik _NhaÇne ijnagm ko%iØ ivjy guÌ ke smIp sunkr _NhÄ ke Ýsad se yh rcna maFnHid, ke

kr`anuyog 97

Page 108: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ýix*y t=a sklcNã ke ix*y ]InHid guÌ ke inim¿ kI ƒ _NhaÇne SvyHApne ko vIrnHid ke Ýix*y v blnHid ke ix*y kha hE¸ t=a g‡N= rcna kaS=an piryaZ dex ke ANtgRt varangr AaEr vha¥ ke raja sHit ya si¿ ka_Lleq ikya hE ƒ

Xve‹ prMpra meH [s ivØy kI AagmaNtgRt sUyR, cNã v jMbUäIpÝ&iPtyaÇ ke Aitir› ijnwãgi` kËt do rcnaOH ÙeZsmas AaEr sHg‡h`I_LleqnIy hÕ ƒ [n donaÇ rcnaAaÇ ke pirma` meH kÊmx: bhut pirvâRn huAahE, AaEr _nke lFu AaEr v<hdŸ $p sHSkr` !IkakaraÇ ne ÝStut ikye hÕ,_plWy v<htŸÙeZmas, Aprnam ZEloPydIipka, meH 656 ga=aOH hÕ, jo [npaHc Ai\karaÇ meH ivwaijt hÕ- jMbUäIp, lv`aedi\, \atkIqHD, kalodi\AaEr pu*kraâR ƒ [s Ýkar [smeH mnu*y lok maZ ka v`Rn hE ƒ _plWyv<hTsHg‡h`I ke sHklnktaR ml\arI hemcNãsUir ke ix*y cNãsUir (12vÄ xtI) hÕ ƒ [smeH 349 ga=aOH hÕ, jo dev, nrk, mnu*y, AaEr ityÅc, [ncar git namk Ai\karaÇ meH, t=a _nke nana ivkLpaÇ OvH iS=it, AvgahnaAaid ke Ý$pk nana äaraÇ meH ivwaijt hE ƒ yha¥ lokaÇ kI ApeÙa _nmeH rhnevale jIvaÇ ka hI Ai\k ivStar se v`Rn ikya gya hE ƒ Ok lFuÙeZmasrTnxeqr sUir (14 vÄ xtI, kËt 262 ga=aAaÇ meH t=a v<hTÙeZ smassomitlk sUir (14 vÄ xtI) kËt 489 ga=aAaÇ meH wI paHye jate hÕ ƒ [nmeHwI A#a³{ äIp Ýma` mnu*y-lok ka v`Rn hE ƒ ivcarsar-Ýkr` ke ktaRdevsUir ke ix*y Ý>uMnsUir (13 vÄ xtI) hÕ ƒ [smeH 900 ga=aAaÇ äarakmRwUim, wogwUim, AayR v AnayR dex, raj\ainya¥, tI=ÅkraÇ ke pUvRwv,mata-ipta, SvPn, jNm Aaid smvxr`, g`\r, AÚmhaÝaithayR kiLk,xk v ivkÊm kal g`na, dxinNhv, 84 laq yoinyaH v isâ, [s Ýkarnana ivØyaÇ ka v`Rn hE ƒ [s pr mai`Éysagr kËt sHSkËt Kaya: _plWyhE ƒ (Aa‹ s‹ wavngr, 1983) ƒ

_Ét smSt rcnaAaÇ se sHwvt: ÝacIn ;ßyoitØkrHDk' namkg‡N= hE ijse muiãt Ýit meH ;pUvRw<dŸ valWy ÝacIntracayR kËt' khagya hE (Ý‹ rtlam 1928) ƒ [s pr padilPt sUir kËt !Ika ka wI_Lleq imlta hE ƒ _plWy ßyoitØkrHDk ÝkI`Rk meH 376 ga=aOHhÕ, ijskI waØa v xElI jEn mharaÚ^I ÝakËt rcnaAaÇ se imltI hE ƒg‡N= ke Aaid meH kha gya hE ik sUyRÝ&iPt meH jo ivØy ivStar se

98 jEn saihTy

Page 109: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

vi`Rt hE _sko yha¥ sHÙep se p<=kè _ât ikya jata hE ƒ g‡N= meHkalÝma`, man, Ai\kmas-in*pi¿ iti=-in*pi¿, Aa emr¿(hInraiZ) nÙZ pirma`, cNã-sUyR-pirma`, nÙZ cNã-sUyR git,nÙZyog, mHDlivwag, Ayn Aav<i¿, muh Ut Rgit, %tu, ivØuvt(AhoraiZ-smTv), Vyitpat, tap, idvsv<iâ, Amavs- paE`RmasI,ÝnÚpvR AaEr paE$ØI, ye [ÉkIs pahuD hÕ ƒ

sHSkËt AaEr Apw‡Hx ke pura`oH meH, jEse hirvHxpura`, mhapura`, iZxi¤xlakapu$Ø cirZ, itsi!Ÿ@dhapuirsgu`alHkar meH wI ZEloÉy ka v`Rnpaya jata hE ƒ ivxeØt: ijnsen kËt sHSkËt hirvHxpura` (8 vÄ xtI)[ske ilye ÝacInta v ivØy ivStar kI £iÚ se _LleqnIy hE ƒ [ske caE=ese satveH sgR tk kÊmx: A\olk, ityRGlok, é|vlok AaEr kal kaivxd v`Rn ikya gya hE, jo Ýay: itloy:p~`i¿ se mel qata hE ƒcr`anuyog-saihTy

jEn saihTy ke cr`anuyog ivwag meH ve g‡N= Aate hÕ ijnmeH Aacar\mR ka Ýitpadn ikya gya hE ƒ hm épr deq cuke hÕ ik äadxaHg Aagm kewItr hI Ý=m AacaraHg meH muin\mR ka t=a satveH AHg _paska|yyn meHg<hS=aÇ ke Aacar ka v`Rn ikya gya hE ƒ pXcatŸkalIn saihTy meH [ndonaÇ Ýkar ke Aacar pr nana g‡N= ilqe gye ƒmuinAacar -ÝakËt

svRÝ=m kÖNdkÖNdacayR ke g‡N=aÇ meH hmeH muin AaEr ]avk sMbN\IAacar ka iwNn-iwNn in$p` Ýaº hota hE ƒ _nk e Ývcnsar ka t<tIy]utSkH\ y=a=Rt: muinAacar sMbN\I Ok SvtHZ rcna hE jo isâaÇ,tI=Åkro AaEr ]m`aÇ ke nmSkarpUvRk ]am~y ka in$p` krta hE ƒ yha¥75 ga=aAaÇ äara ]m` ke lÙ`, Ýv<ßya t=a _pS=apnaTmk dIÙa,A!è@a{s mUlgu`aÇ ka indÈx, Ked ka Sv$p, _TsgR v Apvad magR kain$p`, &ansa\na, xuwopyog, sHymivro\I Ýv<i¿yaÇ ka inØe\ t=a]am~y kI pU`Rta äara moÙ tÀv kI sa\na ka Ý$p` kr AiNtm ga=a meHyh khte huO g‡N= smaPt ikya gya hE ik jo ko{ sagar ya Angar Aacarse yuÉt hota huAa [s xasn ko smJ jay, vh ALpkal meH Ývcn kesar ko ÝaPt kr leta hE ƒ

inymsar meH 187 ga=aOH hÕ ƒ leqk ne Aaid meH SpÚ ikya hE ik jo

Car`anuyog-muin\mR 99

Page 110: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

inym se ikya jay, vhI inym hE AaEr vh &an, dxRn AaEr cairZ$p hE ƒ;sar' xBd se _nka taTpyR hE ik _› inym se ivprIt bataÇ ka pirharikya jay ƒ tTpXcat è g‡N= meH _› tInaÇ ke Sv$p ka ivvecn ikya hE ƒga=a 77 se 157 tk 81 ga=aAaÇ meH AavXykaÇ ka Sv$p ivStar sesmJaya hE, ijse _NhaÇne muinyaÇ ka inXcyyaTmk cairZ kha hE ƒ yha¥ØDèavXykaÇ ka kÊm OvH _nke nam ANyZ se kÖK iwþ hÕ ƒ ijn AavXykaÇka yha¥ v`Rn huAa hE, ve hÕ- ÝitkÊm`, ÝTyaQyan' Aalocna, kayoTsgR,samaiyk AaEr prmwi› ƒ _NhaÇne kha hE- ÝitkÊm` _se khte hÕ ijskaijnvr-inidRÚ sUZaÇ meH v`Rn hE (ga=a-89) AaEr _ska Sv$p vhI hE joÝitkÊm` namke sUZ meH kha gya hE (ga=a 94) ƒ yhaH AavXyk inyuRi›ka Sv$p wI smJaya gya hE ƒ jo Apne vx A=aRtŸ è SveCKa pr inwRr nhÄhE vh Avx, AaEr Avx krne yoGy kayR AavXyk hE ƒ yu› ka A=R hE_pay, vhI inrvyv A=aRtŸ smiÚ $p se inyuRi› kha jata hE ƒ [sseSpÚ hE ik leqk ke sMmuq Ok AavXyk inyuRi› nam kI rcna kI =IAaEr ve _se Ýamai`k mante =e (ga=a 142) ƒ AavXyk äara hI ]am~ygu` kI pUitR hotI hE ƒ AtOv jo ]m` AavXyk se hIn hE, vh cairZw‡Úhota hE (147-48) ƒ AavXyk krke hI pura` pu$Ø kevlI huO hÕ (ga=a157) ƒ [s Ýkar g‡N= ka bhuwag AavXykoH ke mhTv AaEr _nke Sv$pivØyk hE ƒ Aage kI 10, 12 ga=aAaÇ meH kevlI ke &andxRn t=a [nkekÊmx: pr-ÝkaxkTv AaEr Sv-ÝkaxkTv ke ivØy meH AacayR ne ApneAalocnaTmk ivcar Ýk! ikye hÕ ƒ yh Ýkr` Ø!ŸqHDagm kI \vla !IkameH &an AaEr dxRn ke ivvecn ivØyk Ýkr` se imlan krne yoGy hE ƒ AHtmeH moÙ ke Sv$p pr kÖK ivcar Ýk! kr inymsar kI rcna injwavnainim¿ kI g{ hE, Oesa kh kr g‡N= smaPt ikya gya hE ƒ [s g‡N= kI 17vÄ ga=a meH mnu*y, narkI, ityÅc v devaÇ ka wed-ivStar lokivwag sejanna caihye, Oesa kha hE ƒ [s _Lleq ke sHbH\ meH iväanaÇ meH yh mtwedhE ik yhaH lok-ivwag namk iksI ivxeØ rcna se taTpyR hE, A=valokivwag sHbH\I samaNy xaÏaÇ se ƒ g‡N= ke !Ikakar ml\air dev ne toyhaH SpÚ kha hE ik pUvaÈÉt jIvaÇ ka wed lokivwag namk prmagm meHdeqna caihye (lok ivwagaiw\an-prmagme ãÚVy:) lok-ivwag namksHSkËt g‡N= imlta hE, ijske ktaR isHhsUir ne _smeH svRnHid äara xk sH.

100 jEn saihTy

Page 111: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

380 ({. sH. 458) meH iliqt ÝakËt lokivwag ka _Lleq ikya hE ƒAaXcyR nhÄ jo yhI lok ivwag inymsar ke leqk kI £iÚ meH rha ho ƒiksI ba\k Ýma` ke Awav meH [s kal ko kÖHdkÖHd ke kal kI pUvaRvi\manna Anuict ÝtIt nhÄ hota ƒ

inymsar pr sHSkËt !Ika' taTpyRv<i¿' pdèmÝw ml\airdev kËtpa{ jatI hE ƒ [s !Ika ke Aaid meH t=a paHcveH ]utSkH\ ke ANt meH k¿aR nevIrnHid muin kI vNdna kI hE ƒ caluÉyraj iZwuvnmLl someXvrdev kesmy xk sH. 1107 ke Ok ixlaleq (OpI. [iND. 1916-17) meHpdèmÝw ml\airdev AaEr _nke guÌ vIrnHid isáaHtckÊvt± ka _Lleq hE ƒye hI pdèmÝw [s !Ika ke ktaR ÝtIt hote hE ƒ

inymsar meH ga=a 134 se 140 tk prmwiÉt$p AavXykikÊyaka in$p` hE, ijsmeH sMyÉTv, &an v cr` meH wiÉt, invaR`wiÉt,moÙgt pu$ØaÇ kI wiÉt OvH yogwiÉt ka _Lleq Aaya hE, AaEr ANt meHvh wI kha gya hE ik yogwiÉt krke hI %Øwaid ijneNã invaR`-suq koÝaPt huO (ga. 140) ƒ [s ÝsHganusar kÖHdkÖHd äara SvyH p<=kè $p sewiÉtyaH ilqa jana wI sa=Rk ÝtIt hota hE ƒ kÖHdkÖHd kËt _plWydxwiÉtyaÇ ke nam ye hÕ:- tI=Åkr wiÉt (ga. 8), isäwiÉt (ga. 11),]utwiÉt (ga11), cairZwiÉt (ga. 12), AngarwiÉt (ga. 23),AacayRwiÉt (ga. 10), invaR`wiÉt (ga. 27), pHcprmei¤wiÉt (ga.7) nHdIXvrwiÉt AaEr xaiNt wiÉt ƒ ye wiÉtya¥ _nke namanusarvNdnaTmk v wavnaTmk hÕ ƒ isâwiÉt kI ga=a-sHQya kÖK AiniXcthE ƒ AiNtm do A=aRtè nHdIXvrwiÉt AaEr xaHitwiÉt ijs $p meH imltI hÕ,_smeH kevl AiNtm kÖK vaÉy ÝakËt meH hE ƒ _nka pU`R ÝakËt pa@ AÝaPyhE ƒ [nkI ÝacIn ÝityaH OekZ kr sHxo\n ikye jane kI AavXykta hE ƒ yewiÉtya¥ ÝwacNã kËt sHSkËt !Ika siht' ikÊyaklap' nam se Ýkaixthu{ hÕƒ (Ý. xolapur 1921) ƒ

\maRcr` ka muQy _¶eXy hE moÙ-ÝaiPt¸ AaEr moÙ ka magR hE sMygèdxRn, &an AaEr cairZ ƒ [NhÄ tIn ka Ýitpadn kÖNdkÖNd ne kÊmx: ApnedxRn, sUZ v cairZ pahuDaÇ meH ikya hE _NhaÇne dxRn pahuD kI 15 vÄ ga=a meHkha hE ik sMyÉTv (dxRn) se &an AaEr &an se sb wavaÇ kI _pliB\t=a ]ey-A]ey ka bo\ hota hE, ijske äara xIl kI ÝaiPt hokr ANtt:

Car`anuyog-muin\mR 101

Page 112: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

invaR` kI _pliB\ hotI hE ƒ _NhaÇne Kh ãVy AaEr naE pda=oÅ t=a paHcAiStkayaÇ AaEr sat tÀvaÇ ke Sv$p meH ]âan krne vale ko Vyvhar sesMygè£iÚ t=a AaTm ]âanI ko inXcy sMyG£iÚ kha hE (ga=a 19-20) ƒ

sUZ pahuD meH btlaya gya hE ik ijnke A=R ka _pdex AhRtè(tI=Åkr) äara, OvH g‡H=-rcna g`\raÇ äara kI g{ hE, vhI sUZ hE AaEr_sI ke äara ]m` prma=R kI sa\na krte hÕ (ga=a-1) ƒ sUZ ko pkD³krclne vala pu$Ø hI ibna w‡Ú huO sHsar ke par phu¥c skta hE, ijs Ýkarik sUZ (\aga) se ipro{ hu{ suriÙt rhtI hE AaEr ibna sUZ ke qo jatI hE(ga=a 3-4) ƒ Aage ijnoÉt sUZ ke &an se hI sCcI £iÚ kI _Tpi¿ t=a_se hI Vyvhar prma=R btlaya gya hE ƒ sUZa=Rpd se w‡Ú huO sa\k koim=èya£iÚ janna caihye (ga=a 5-7) ƒ sUZ sHbH\I [n _LleHqaÇ seÝmai`t hota hE ik kÖNdkÖNd ke sMmuq ijnagm sUZ =e, ijnka A|yynAaEr tdŸnusar v`Rn, ve muin ke ilye AavXyk smJte =e ƒ Aage kI ga=aAaÇmeH _NhaÇne muin ke nGnTv v itl-tuØ maZ pirg‡h se rihtpna btlakriSZyaÇ kI Ýv<ßya ka inØe\ ikya hE, ijsse Anuman hota hE ik ktaR kesmy meH idgMbr-XvetaMbr sMÝday wed bâmUl ho gya =a ƒ

cirZ pahuD ke Aaid meH btlaya gya hE ik jo jana jay vh &an jodeqa jay vh dxRn, t=a [n donaÇ ke sHyog se _Tpþ wav cairZ hota hE,t=a &an-dxRn yu› ikÊya hI sMykè cairZ hota hE ƒ jIv ke ye hI tIn wavAÙy AaEr AnHt hE, AaEr [NhÄ ke xo\n ke ilye ijneNã ne do Ýkar kacairZ btlaya hE- Ok dxRn&anaTmk sMyÉTv cairZ Aaer dUsra sHym-cairZ (ga=a 3-5) ƒ Aage sMyÉTv ke in:xHkaidk Aa@ AHg (ga=a-7) sHym cairZ ke sagar AaEr Angar $p do wed (ga=a-21), dxRn,v‡t Aaid dexv‡tI kI Gyarh ÝitmaO¥ (ga=a-22), A`uv‡t-gu`v‡t AaErixÙav‡t, äara barh Ýkar ka sagar\mR (ga=a-23-27) t=a pHceiNãysHvr v paHc v‡t _nkI pCcIs ikÊyaAaÇ siht, paHc simit AaEr tIn guiPt$p Angar sHym ka Ý$p` ikya hE (ga=a 28 Aaid) ƒ barh ]avk v‡taÇke sHbH\ meH |yan dene yoGy bat yh hE ik yhaH idxa-ividxa Ýma`An=RdHDvjRn AaEr wogopwog-Ýma` ye tIn gu`v‡t t=a samiyk, ÝoØ\,Aiti= pUja AaEr sLleqna, ye car ixÙa-v‡t khe gye hÕ ƒ yh indÈx t.

102 jEn saihTy

Page 113: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sU. (7, 21) meH inidRÚ v‡taÇ se tIn bataÇ meH iwþ hE-Ok to yhaH wogopwog-pirma` ko An=RdHD v‡t ke sa= gu`v‡taÇ meH ilya gya hE, dUsre yhaH dexv‡tka ko{ _Lleq nhÄ hE¸ AaEr tIsre ixÙav‡taÇ meH sHLleqna ka indÈx svR=anya hE ƒ yhaH yh bat |yan meH rqne yoGy hE ik t. sU. (7-21) meH idgèdexaidsat v‡taÇ ka indÈx Ok sa= ikya gya hE, _smeH gu`v‡taÇ AaEr ixÙav‡taÇ kap<=gŸ indÈx nhÄ hE ƒ [nka indÈx hmeH Ý=m bar kÖNdkÖNd ke [sI pahuD meHidqa{ deta hE ƒ hirwãkËt ]avkÝ&iPt meH gu`v‡taÇ ka indÈx kÖNdkÖNd keAnuk×l hE, ikNtu ixÙav‡taÇ meH vhaH sHLleqna ka _Lleq n hokrdexavkaixk ka hI indÈx hE ƒ Angar sHym ke sHbH\ meH _LleqnIy batyh hE ik yhaH pHcivHxit ikÊyaAaÇ v tIn guiPtyaÇ ka smavex nya hE t=a_smeH loc Aaid sat ivxeØ gu`aÇ ka indÈx nhÄ paya jata, y>ipÝvcnsar (ga. 3, 8) meH _n sataÇ ka indÈx hE, ikNtu tIn guiPtyaÇ ka_Lleq nhÄ hE ƒ

bo\ pahuD (ga=a 62) meH Aaytn, cETy-g<h, Ýitma, dxRn, ibHb,ijnmuãa, &an, dev, tI=R, AhRtè AaEr Ýv<ßya [n Gyarh ke sCce Sv$p kaÝ$p` ikya gya hE, AaEr pHcmhav‡t\arI mhiØR ko sCca Aaytn, _se hIcETy-g<h, vNdnIy Ýitma¸ sMyÉTv, &an v sHym $p moÙmagR ka dxRnkranevala sCca dxRn¸ _sI ko tp AaEr v‡tgu`aÇ se yu› sCcI AhRtmuãa¸ _ske hI |yan yog meH yu› &an ko sCca &an, vhI A=R, \mR kamv Ýv<ßya ko denevala sCca dev, AaEr _sI ke inmRl \mR, sMyÉTv, sHymtp v &an ko sCca tI=R btlaya hE ƒ ijsne jra, Vyai\, jNm, mr`,ctugRit-gmn, pu~y AaEr pap OvH smSt doØaÇ AaEr kmaÈ ka naxkr Apneko &anmy bna ilya hE, vhI AhRtè hE, AaEr ijsmeH g<h AaEr pirg‡h ke mohse mui›, ba{s prIØh v solhkØayaÇ pr ivjy t=a paparHw se ivmui›pa{ jatI hE, vhI Ýv<ßya hE ƒ [smeH xZu AaEr imZ, ÝxHsa AaEr inHda, lawAaEr Alaw OvH t<` AaEr kaHcn ke Ýit smtawav paya jata hE¸ _Ttm yam|ym, dirã ya \nI ke g<h se inrpeÙwav se ip~D (Aahar) g‡h` ikyajata hE, y=a jat (nGn idgMbr) muãa \ar` kI jatI hE¸ xrIr sHSkarKoD³ idya jata hE¸ OvH Ùma madRv Aaid wav \ar` ikye jate hÕ ƒ [s pahuDko k¿aR ne KÉkay suhHkrH (Ø!èkay jIvaÇ ke ilye suqkr- ihtkr)kha hE, AaEr sMwvt: yhI [s pahuD ka ktaR äara inidRÚ nam hE, ijse

Car`anuyog-muin\mR 103

Page 114: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_NhaÇne wVyjnaÇ ke bo\na=R kha hE ƒ [s pahuD meH Ý$ipt _› GyarhivØyaÇ ke ivvr` ko p#³kr Oesa ÝtIt hota hE ik _s smy nana Ýkar keAaytn mane jate =e, nana Ýkar ke cETyaÇ, mHidroH, mUitRyaÇ v ibHbo kI pUjahotI =I, nana muãaAaÇ meH sa\u idqla{ dete =e, t=a dev, tI=R v Ýv<ßya kewI nana $p paye jate =e ƒ AtOv kÖNdkÖNd ne yh AavXyk smJa ik [nlok-Ýcilt smSt ivØyaÇ pr sCca Ýkax Dala jay ƒ yhI _NhaÇne [spahuD äara ikya hE ƒ

wavpahuD: (ga=a 165) meH ãVyilHgI AaEr wavilHgI ]m`aÇ meH wedikya gya hE AaEr ktaR ne [s bat pr jor idya hE ik muin ka veØ \ar` krlete, v‡taÇ AaEr tpaÇ ka AWyas krne, yhaH tk ik xaÏ &an ÝaPt kr lenemaZ se AaTma ka kLya` nhÄ ho skta ƒ AaTmkLya` to twI hoga jbpir`amaÇ meH xuiâ Aa jay, rag äeØ Aaid kØaywav KU! jay, AaEr AaTmaka AaTma meH rm` hone lge (ga. 56-59) ƒ [s sHbH\ meH _NhaÇne AnekpUvRkalIn ãVy AaEr wav ]m`aÇ ke _Lleq ikye hÕ ƒ bahubil, dehaid seivr› hone pr wI man kØay ke kar` dIFRkal tk isiâ ÝaPt nhÄ krske (ga=a 44) ƒ m\uipHg Ovmè vixÚ muin Aaharaid ka Tyag kr dene prwI ic¿ meH indan (xLy) rhne se ]m`Tv ko ÝaPt nhÄ ho ske (ga=a45-46) ƒ ijnilHgI bahu muin AaWyHtr doØ ke kar` smSt dHDk ngrko wSm krke raErv nrk meH gye (ga=a 49) ƒ ãVy ]m` iäpayn sMygŸ-dxRn-&an AaEr cairZ se w‡Ú hokr AnHt sHsarI ho gye ƒ wVysen barhAHg AaEr caEdh pUvR p#³kr skl ]uit&anI ho gye, t=aip ve wav]m`Tvko ÝaPt n kr ske (ga=a 52) ƒ [nke ivprIt wav]m` ixvkÖmaryuvtI iSZyaÇ se i\re hote huO wI ivxuâ pir`amoH äara sHsar ko par krske, t=a ixvwUit muin tuØ-maØ kI FoØ`a krte huO (ijs Ýkar iKlkese _ske wItr ka _D³d iwþ hE, _sIÝkar deh AaEr AaTma p<=kè p<=kèhÕ) wav ivxuâ hokr kevl&anI ho gye ƒ ÝsHgvx 180 ikÊyavadI, 84AikÊyavadI, 67 A&anI, OvH 32 vEniyk [s Ýkar 363 paØHDoH (mtaÇ)ka _Lleq Aaya hE ƒ (ga. 137-142) ƒ [s pahuD meH saihTyk gu` wIANy pahuDaÇ kI ApeÙa Ai\k paye jate hÕ ƒ ijska mit $pI \nuØ, ]ut$pI gu` AaEr rTnZy$pI ba` iS=r hÕ, vh prma=R $pI l"y se kwI nhÄcUkta (ga. 23) ƒ ijn\mR _sI Ýkar sb \moÅ meH ]e¤ hE jEse rTnaÇ meH vj‡

104 jEn saihTy

Page 115: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaEr v<ÙaÇ meH cNdn (ga. 82) ƒ rag-äeØ $pI pvn ke JkoraÇ se riht|yan $pI ÝdIp _sIÝkar iS=rta se Ýßvilt hota hE ijs Ýkar gwRg<hmeH dIpk (ga. 123) ƒ ijs Ýkar bIj dG\ ho janepr _smeH ifr AHkÖr_Tpþ nhÄ hota, _sI Ýkar wav ]m` ke kmRbIj dG\ ho jane pr wv(punjRNm) $ip AHkÖr _Tpþ nhÄ hota, [Tyaid ƒ [s pahuD ke Avloknse ÝtIt hota hE ik ktaR ke smy meH sa\ulog baìy vex t=a jp, tp,v‡t, Aaid baæ ikÊyaAoH meH Ai\k rt rhte =e, AaEr y=a=R AaWyHtr xuiâkI AaEr y=eÚ |yan nhÄ dete =e ƒ [sI baìyaDMbr se wavxuiâ kI AaErsa\uAaÇ kI ic¿v<i¿yaÇ ko moD³ne ke ilyeyh pahuD ilqa gya ƒ [sI AiwÝayse _nka Agla ilHg pahuD wI ilqa gya hE ƒ

ilHgpahuD: (ga. 22) meH muinyaÇ kI kÖK OesI Ýv<i¿yaÇ kI inHda kIg{ hE ijnse _nka ]m`Tv s\ta nhÄ, ikNtu dUiØt hota hE ƒ ko{ ]m`nacta, gata v baja bjata hE (ga. 4) ƒ ko{ sHcy krta hE, rqta hE vAatR|yan meH pD³ta hE (ga. 5) ƒ ko{ klh, vad v >Ut meH AnurÉt hota hE(ga. 6) ƒ ko{ ivvah joD³ta hE AaEr kËiØkmR v vai`ßy äara jIvFatkrta hE (ga. 9) ƒ ko{ coraÇ lMp!aÇ ke vad-ivvad meH pD³ta hE v copD³qelta hE (ga. 10) ƒ ko{ wojn meH rs ka lolupI hota v kam-ikÊD³a meHÝv<¿ hota hE (ga. 12) ko{ ibna dI hu{ vStuAaÇ ko le leta hE (ga. 14)ko{ {yaRp= simit ka _LlHFn kr k×dta hE, igrta hE, doD³ta hE (ga.15) ƒ ko{ xSy (fsl) ka!ta hE, v<Ù ka Kedn krta hE ya wUimqodta hE (ga. 16) ƒ ko{ mihla vgR ko irJata hE, ko{ Ýv<ßyahIng<hS= A=va Apne ix*y ke Ýit bhut Sneh Ýk! krta hE (ga. 18) ƒOesa ]m` bD³a &anI wI ho to wI wav-ivnÚ hone ke kar` ]m` nhÄ hE,AaEr mrne pr SvgR ka Ai\karI n hokr nrk v ityRc yoin meH pD³ta hE ƒOese wav-ivnÚ ]m` ko pasT= (paXvRS=) se wI inkËÚ kha hE (ga.20) ƒ ANt meH wavpahuD ke sman [s ilHg pahuD ko sVbHbuå (svR&)äara _pi£Ú kha hE ƒ jan pD³ta hE ktaR ke kal meH muin sMÝday meH _›doØ bhulta se £iÚgocr hone lge =e, ijsse ktaR ko [s rcna äara muinyaÇko _nkI AaEr se scet krne kI AavXykta hu{ ƒ

xIlpahuD: (ga. 44) wI Ok Ýkar se wav AaEr ilHg pahuDaÇ keivØy ka hI pUrk hE ƒ yhaH \mRsa\na meH xIl ke épr bhut Ai\k jor

Car`anuyog-muin\mR 105

Page 116: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

idya gya hE, ijske ibna &ankI ÝaiPt wI in*fl hE ƒ yhaH sCc{pu¿(saTyikpuZ) ka [s bat pr £ÚaNt idya gya hE ik vh dx pUvoÅ ka &atahokr wI ivØyaÇ kI lolupta ke kar` nrkgamI huAa (ga. 30-31) ƒVyakr`, KHd, vExeiØk, Vyvhar t=a NyayxaÏ ke &an kI sa=RktatwI btla{ hE jb _ske sa= xIl wI ho (ga. 16) ƒ xIl kI pU`RtasMygŸdxRn ke sa= &an, |yan, yog, ivØyaÇ se ivriÉt AaEr tp ke sa\nmeH wI btla{ g{ hE ƒ [sI xIl$pI jl se Snan krne vale isâaly kojate hÕ (ga. 37-38) ƒ

kÖHdkÖHd kI _› rcnaAaÇ meH se barh A`uveÉqa t=a ilHg AaEr xIlpahuDaÇ ko KoD³, xeØ pr !IkayeH wI imltI hE ƒ dxRn Aaid Kh pahuDaÇ pr]utsagr kËt sHSkËt !Ika _plB\ hE ƒ [NhÄ kI OekZ ÝityaH paye jane se_nka samUihk nam Ø!è Ýaw<t (KPpahuD) wI Ýisâ ho gya hE ƒ ]Utsagr deveNãkIitR ke Ýix*y t=a iv>aniNd ke ix*y =e ƒ At: _nka kal{. snè kI 15-16vÄ xtI isâ hota hE ƒ

ry`sar: (ga. 162) meH ]avk AaEr muin ke Aacar ka v`Rn ikyagya hE ƒ Aaid meH sMyGdxRn kI AavXykta btla kr _ske 70 gu`aÇ AaEr44 doØaÇ ka indÈx ikya gya hE (ga. 7-8) ƒ dan AaEr pUja g<hS= keilye, t=a |yan AaEr Sva|yay muin ke ilye AavXyk btlaye gye hE (ga.11 Aaid)¸ t=a supaZdan kI mihma btla{ g{ hE (ga. 17 Aaid) ƒAage Axuw AaEr xuw wavaÇ ka in$p` ikya hE ƒ guÌwiÉt pr jor idya gyahE, t=a AaTm tÀv kI ÝaiPt ke ilye ]utaWyas krne ka Aadex idya gyahE, Aage SveCKacarI muinyaÇ kI inHda kI g{ hE, v bihraTm wav se bcne ka_pdex idya gya hE ƒ ANt meH g`gCK ko hI rTnZy $p, sHF ko hI nanagu` $p, AaEr xuâaTma ko hI smy kha gya hE ƒ [s pahuD ka AwI tksav\anI se sMpadn nhÄ huAa ƒ _ske bIc meH Ok doha v Kh p> Apw‡HxwaØa meH paye jate hÕ¸ ya to ye ÝiÙPt hE, ya ifr yh rcna kÖNdkÖNd kËt nhokr iksI _¿rkalIn leqk kI kËit hE ƒ g`-gCK Aaid ke _Lleq wI_sko ApeÙakËt pIKe kI rcna isâ krte hÕ ƒ

v!è!ker SvamI kËt mUlacar idgMbr sMÝday meH muin\mR ke ilyesvaÈpir Ýma` mana jata hE ƒ khÄ khÄ yh g‡H= kÖHdakÖHdacayR kËt wI khagya hE ƒ y>ip yh bat isâ nhÄ hotI, t=aip _sse [s g‡H= ke Ýit smaj

106 jEn saihTy

Page 117: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ka mhanè Aadrwav Ýk! hota hE ƒ \vlakar vIrsen ne [se AacaraHg namse _dŸ\<t ikya hÕ ƒ [smeH kÖl 1243 ga=aOH hÕ, jo mUlgU , v<hTÝTyaQyan,sHÙep ÝTyaQyan, samacar, pHcacar, ipHDxuiâ, ØDavXyk, äadxanuÝeÙa,smysar, xIlgu`ÝStar AaEr pyaRiPt, [n barh Ai\karaÇ me ivwaijthÕ ƒ yh sb y=a=Rt: muin ke _n A@è@a{s gu`aÇ ka hI ivStar hE, jo Ý=mAi\kar ke wItr sHÙep se inidRÚ AaEr vi`Rt hÕ ƒ ØDav*yk Ai\kar kIko{ 80 ga=aOH AavXyk inyuRiÉt AaEr _ske wa*y se ßyaÇ kI TyaÇ imltIhÕ ƒ [s pr vsunHid kËt !Ika imltI hE ƒ !Ikakar sMwvt: ve hI hÕ ijNhaÇneÝakËt _paska|yayn (]avkacar) kI rcna hE ƒ

muin Aacar pr Ok ÝacIn rcna wgvtI Aara\na hE, ijske ktaRixvayR hÕ ƒ [NhoneH g‡H= ke ANt meH Ýg! ikya hE ik _NhaÇne AayR ijnnHidgi`,svRguPtgi` AaEr imZnHid ke padmUl meH sUZ AaEr _ske A=R ka wle Ýkar&an ÝaPt kr, pUvaRcayR-inbâ rcna ke Aa]y se ApnI xi› Anusar[s Aara\na kI rcna kI ƒ [sse suSpÚ hE ik _nke sMmuq [sI ivØy kIko{ ÝacIn rcna =I ƒ kLpsUZ kI S=ivravlI meH Ok ixvwUit AacayR ka_Lleq Aaya hE, t=a AavXyk mUl wa*y meH ixvwUit ko vIr invaR` se609 vØR pXcatè boiDk (idgMbr) sHF ka sHS=apk kha hE ƒ kÖHdkÖHdacayRne wavpahuD meH kha hE ik ixvwUit ne wav-ivxuiâ äara kevl&an ÝaPtikya ƒ ijnsen ne Apne hirvHxpura` meH lohayR ke pXcadŸvt± AacayoÅ meHixvguPt muin ka _Lleq ikya hE, ijNhaÇne Apne gu`aÇ se AhRdŸbil pd ko\ar` ikya =a ƒ Aaidpura` meH ixvkoi! munIXvr AaEr _nkI ctuÚy moÙmagRkI Aara\na $p ihtkarI va`I ka _Lleq ikya hE ƒ ÝwacNã ke Aara\nak=akox v devcNã kËt ;rajavlI k=e' meH ixvkoi! ko SvamI smNtwãka ix*y kha gya hE ƒ AaXcyR nhÄ jo [n sb _LleqaÇ ka AiwÝay [sIwgvtI Aara\na ke ktaR se ho ƒ g‡N= sMwvt: {. kI ÝarMwIk xtaiBdyoHka hE ƒ Ok mt yh hE ik yh rcna yapnIc sMÝday kI hE, ijsmeH idgMbrsMÝday ka AcelkTv t=a XvetaMbr kI SZI-muiÉt maNy =I ƒ [s g‡H= meH2166 ga=aO¥ hE AaEr _nmeH bhut ivxdta v ivStar se dxRn, &an, cairZAaEr tp [NhÄ car Aara\naAaÇ ka v`Rn ikya gya hE, ijnka kÖHdkÖHd kIrcnaAaÇ meH Anek bar _Lleq Aaya hE ƒ ÝsHgvx jEn\mR sHbH\I swI bataÇka [nmeH sHÙep v ivStar se v`Rn Aa gya hE muinyaÇ kI Anek sa\naOH v

cr`anuyog-muin\mR 107

Page 118: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

v<i¿yaH OesI vi`Rt hE, jEsI idgMbr prMpra ke g‡N=aÇ meH ANyZ nhÄ pa{jatÄ ƒ ga=a 1621 se 1891 tk kI 271 ga=aAaÇ meH AatR, raEã, \mR AaErxuÉl [n car |yanaÇ ka ivStar se v`Rn ikya gya hE ƒ AavXykinyuRiÉt,v<hTkLpwa*y v inxI= Aaid ÝacIn g‡N=aÇ se [skI Anek ga=aOH v v<¿aHtimlte hÕ ƒ [s pr do !IkaOH ivStI`R AaEr suÝisâ hE-Ok Apraijt sUirkËt ivjyodya AaEr dUsrI pH. Aaxa\r kËt mUlara\nadpR` ƒ ApraijtsUir ka smy lgwg 7 vÄ, 8 vI xtI {. , t=a pH. Aaxa\r ka 13 vÄ xtI{. paya jata hE ƒ [s pr Ok pHijka t=a wava=RdIipka namkI do !IkaOHwI imlI hÕ ƒ

muin Aacar pr XvetaMbr sMÝday meH hirwãsUir (8 vÄ xtI) kËtpHcvT=ug (pHcvStuk) namk g‡N= _plWy hE ƒ [smeH 1714 ÝakËt ga=aOHhE jo ivØyanusar inMn paHc vStu namk Ai\karaÇ meH ivwÉt hÕ- (1)muin-dIÙa, (2) yitidnkËTy, (3) gCKacar, (4) Anu&a AaEr (5)sLleqna ƒ [nmeH muin \mR sHbH\I sa\naAaÇ ka ivStar t=a éhapohpUvRk v`Rn ikya gya hE ƒ (Ýkaixt 1927, guj. Anuvad, rtlam,1937) ƒ [s g‡N= pr Svop& !Ika wI hE ƒ hirwãkËt sMyÉTv-sPtitmeH 12 Ai\karaÇ äaraÇ sMyÉTv ka Sv$p smJaya gya hE AaEr sMyÉTvkI Ýwavna b#³anevalaÇ meH vj‡SvamI, mLlvadI, wãbahu, padilPt,isâsen Aaid ke cirZ v`Rn ikye gye hÕ ƒ

jIvanuxasn meH 323 ga=aAaÇ äara muinsHF, maskLp, vHdna Aaidmuin cairZ sHbH\I ivØyaÇ pr ivcar ikya gya hE ƒ ÝsHgvx ibMb-Ýit¤a kawI v`Rn Aaya hE ƒ [s g‡H= kI rcna vIrcHã sUrI ke ix*y devsUir ne iv. sH.1162 (1105 {.) meH kI =I ƒ

neimcNãsUir (13 vÄ xtI) kËt Ývcnsaroâar meH lgwg 1600ga=aOH hÕ jo 176 äaroH meH ivwaijt hÕ ƒ yhaH vHdn, ÝitkÊm`, ÝTyaQyan,kayoTsgR, mhav‡t, prIØh Aaid Anek muincairZ sHbH\I ivØyo ka v`Rnikya gya hE ƒ pUja-AcaR ke sHbH\ meH tI=Åkro ke laHKn, yÙ-yiÙ`IAitxy, ijnkLp AaEr S=ivrkLp Aaid ka ivvr` wI yhaH Ýcur maZa meHpaya jata hE ƒ jEn ikÊyaka~D smJne ke ilye yh g‡H= ivxeØ $p se _pyogIhE ƒ [s pr devwã ke ix*y isâsensUir (13 vÄ xtI) ne tÀv&anivkaisnI namk sHSkËt !Ika lIqI hE ƒ

108 jEn saihTy

Page 119: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ijnvLlwsUir (11-12vÄ xtI) kËt äadxkÖlk meH sMyÉTvAaEr im+yaTv ka wed t=a kÊoH\aid kØayaÇ ke pirTyag ka _pdex payajata hE ƒ [s pr ijnpalkËtv<i¿ hE jo iv. sH. 1293 (bMb{, snŸ 1236)meH pU`R hu{ =I ƒmuinAacar-sHSkËt:

Ýxmrit Ýkr` _maSvait kËt mana jata hE ƒ [smeH 313 sHSkËtp>aÇ meH jEn tÀv&an, kmRisâaHt, sa\u v g<hS= Aacar, AinTyaid barhwavnaAaÇ, _¿mÙmaid dx\moÅ OvH \mR|yan, kevl&an, AyogI, v isâoHka Sv$p srl AaEr suNdr xElI meH vi`Rt paya jata hE ƒ !Ikakar hirwãsUir ne [sko ivØy kI £iÚ se 22 Ai\karaÇ meH ivwaijt ikya hE ƒ (s!IkihNdI Anu. siht Ýka. bMb{, 1950)

muin Aacar pr Ok cairZsar namk sHSkËt g‡N= kI pui*pka meHkha gya hE ik [s g‡N= ko Aijtsen wÎark ke cr`kmlaÇ ke Ýsad secaraÇ AnuyogaÇ $p smuã ke pargamI \mRivjy ]ImdŸ camu~Dray ne bnaya ƒ[s pui*pka se puvR Xlok meH kha gya hE ik [smeH AnuyogvedI r`rHgisHh netÀva=R-isâaHt, sHwvt: tÀva=R (rajvaitRk) mhapura` OvH Aacar xaÏaÇmeH ivStar se vi`Rt cairZsar ka sHÙep meH v`Rn ikya hE ƒ ktaR ke sHbH\ meH[s pircy se suSpÚ &at hota hE ik [skI rcna _NhÄ camu~DrayneA=va _nke nam se iksI ANy ne sHg‡h$p se kI hE, ijnke äara bahubilkI mUitR ]v`velgola meH Ýiti¤t kI g{ =I, t=a ijnke inim¿ se neimcNãisqaGt ckÊvt± ne goMm!sar kI rcna kI =I ƒ At: [s g‡N= ka rcnakal11 vÄ xtaBdI iniXct hE ƒ g‡N= ka dUsra nam ;wavnasarsHg‡h' wI ÝtIthota hE ƒ

Aacar ivØyk g‡N=aÇ meH Am<tcNd sUir kËt ;pu$Øa=RisdŸyupay'(Apr nam ;ijn Ývcn-rhSy-koØ') k{ bataÇ meH ApnI ivxeØta rqtahE ƒ yha¥ 226 sHSkËt p>aÇ meH rTnZy ka VyaQyan ikya gya hE, ijsmeHkÊmx: cairZivØyk AihHsaid paHc v‡t, sat xIl (3 gu`v‡t-4ixÙav‡t), sLleqna, t=a sMyvTv AaEr sLleqna ko imlakr caEdhv‡t-xIlaÇ ke 70 Aitcar, [nka Sv$p smJaya hE, AaEr 12 tp 6AavXyk 3 dHD, 5 simit, 10 \mR, 12 wavna AaEr 22 pirØh, [n sbka indÈx ikya hE ƒ yhaH ihHsa AaEr AihHsa ke Sv$p pr sU"m AaEr ivSt<t

cr`anuyog-muin\mR 109

Page 120: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivvecn ikya gya hE, jEsa ANyZ khÄ nhÄ paya jata ƒ yhI nhÄ, ikNtuxeØ v‡taÇ AaEr xIlaÇ meH wI mUlt: AihHsa kI hI wavna S=aipt kI hE ƒ AaidmeH AaTma kI hI pu$Ø AaEr pir`amI-inTy btlakr _ske äara smStivvtaÈ ko par kr pU`R Sv-cEtNy kI ÝaiPt ko hI A=Risiâ btlaya hE,AaEr yhI g‡N= ke nam kI sa=Rkta hE ƒ g‡N= ke ANt meH _NhaÇne Ok p> meHjEn AnekaNt nIit ko gopI kI _pma äara bD³I suNdrta se SpÚ ikya hE ƒg‡N= kI xElI Aaid se ANt tk ivxd AaEr ivvecnaTmk hE ƒ [s g‡N= keko{ 60-70 p> jysenkËt \mR-rTnakr meH _dŸ\<t paye jate hÕ ƒ\mRrTnakr kI rcna ka smy SvyH _sI kI ÝxiSt ke Anusar iv. sH.1055 {. 998 hE ƒ AtOv yhI pu$Øa=Risâyupay ke rcnakal kI_¿ravi\ hE ƒ

vIrnHid kËt Aacarsar meH lgwg 1000 sHSkËt XlokaÇ meH muinyaÇke mUl AaEr _tr gu`aÇ ka v`Rn ikya gya hE ƒ [ske 12 Ai\karaÇ ke ivØyhÕ - mUlgu , samacar, dxRncar, &anacar, cairZacar, tpacar, vIyaRcar,xuâyÚk, ØDavXyk, |yan jIvkmR AaEr dx\mRxIl ƒ [skI rcna vÎkerkÊt ÝakÊt mUlacar ke Aa\ar se kI g{ ÝtIt hotI hE ƒ g‡N=ktaR ne ApneguÌ ka nam meFcNã Ýg! ikya hE ƒ ]v`belgola ke ixlaleq nH. 50 meH[n donaÇ guÌ-ix*yaÇ ka _Lleq hE, OvH ixlaleq nH. 47 meH meFcNã muin kexk sHvtŸ 1037 ({. 1115) meH smai\mr` ka _Lleq ikya gya hE ƒ[s pr se ÝStut g‡N= ka rcnakal _Ét iti= ke Aaspas isâ hota hE ƒ_Ét leqaÇ meH vIrnHid ko isâaNtvedI AaEr lokÝisâ, Amlcirt, yoig-jnag‡`I Aaid _pai\yaÇ se ivwUiØt ikya gya hE ƒ

somÝw kËt isNdUrÝkr, v ]<Hgar-vEraGytrHig`I (12vÄ - 13vÄxtI) ye do nEitk _pdex pU`R rcnaOH hÕ ƒ dUsrI rcna ivxeØ $p se ÝaE#³kaVyaTmk hE AaEr _smeH kamxaÏanusar iSZyaÇ ke hav-wav v lIlaAaÇka v`Rn kr _nse stkR rhne ka _pdex idya gya hE ƒ]avkacar-ÝakËt:

ÝakËt meH ]avk\mR ivØyk svRÝ=m SvtHZ rcna savyp~`i¿ hE,ijsmeH 401 ga=aAaÇ äara ]avkaÇ ke pa¥c A`uv‡t, tIn gu`v‡t AaEr carixÙav‡t, [n barh v‡taÇ ka Ý$p` ikya gya hE ƒ Ý=m v‡t AihHsa ka yha¥sbse Ai\k ivStar pUvRk v`Rn 171 ke lekr 259 tk kI ga=aAaÇ meH

110 jEn saihTy

Page 121: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ikya gya hE ƒ [s g‡N= ke ktR<Tv ke sMbN\ meH mtwed hE ƒ ko{ [se_maSvaitkËt mante hÕ, AaEr ko{ hirwãkËt ƒ _maSvait-kt<RTv ka sm=RnAwydevsUir kËt pHcaxk!Ika ke _s _Lleq se hota hE jha¥ _NhaÇne khahE ik ;vack itlken ]ImdumaSvitvacken ]avkÝ&PtaE sMyÉTvaid:]avk\moÅ ivStre` Aiwiht: ƒ _maSvait kËt ]avk Ý&iPt ka _Lleqyxoivjy ke \mR sHg‡h t=a muincNãsUir kËt \mRibHdu-!Ika meH barh veH v<tke sHbH\ meH Aaya hE ƒ ikNtu SvyH AwydevsUir ne hirwãsUir kËt pHcaxkkI hI v<i¿ meH ÝStut g<H= kI sHp¿dHs`a[-Aaid dUsrI ga=a ko hirwãsUirke hI indÈxpUvRk _dè\<t ikya hE ƒ [sse ÝtIt hota hE ik ÝStut ÝakËtg‡N= to hirwãkËt hI hE ƒ yid _maSvait kËt ko{ ]avk-Ý&iPt rhI hoto sHwv hE ik vh sHSkËt meH rhI hogI ƒ yhI bat ÝStut g‡N= ke ANt:prIÙ`se wI isâ hotI hE ƒ [s g‡H= meH 280 se 328 ga=aAaÇ ke bIc jo gu`v‡tAaEr ixÙav‡taÇ ka indÈx AaEr kÊm paya jata hE vh t. sUZ ke 7, 21 meHinidRÚ kÊm se iwþ hE ƒ t. sUZ meH idgŸ dex AaEr An=R dHD, ye tIn gu`v‡tt=a samaiyk, ÝoØ\opvas, wogopwog-pirma` AaEr Aiti=-sHivwag,ye car ixÙav‡t inidRÚ ikye hÕ ƒ prHtu yha¥ idgŸv‡t, wogopwog-pirma` AaErAn=RdHDivrit ye gu`v‡t, t=a samaiyk, dexavkaixk, ÝoØ\opvas OvHAiti=sHivwag ye car ixÙav‡t btlaye hÕ, jo hirwãkËt smra[Cckhake Ý=m wv meH vi`Rt v‡taÇ ke kÊm se @Ik imlte hÕ ƒ yhI nhÄ, ikNtusmra[Cckha ka _› smSt Ýkr` ]avk-Ý&iPt ke Ý$p` se bhutsmanta rqta hE, yha¥ tk ik sMyÉTvoTpiTt ke sHbH\ me ijs FHs`\olninimTt ka _Lleq ]a. Ý. kI 31 vÄ ga=a meH hÕ, vhI s. kha kesMyÉTvoTpiTt Ýkr` meH wI ÝakËt g> meH Ýay: ßyaÇ ka TyaÇ imlta hE ƒ[sse yhI isâ hota hE ik yh kËit hirwãkËt hI hE ƒ [s pr _NhÄ kIsHSkËt meH Svop& !Ika wI _plWy hE ƒ

]avk\mR ka ÝarMw sMykèTv kI ÝaiPt se hota hE, AaEr ]avkÝ&iPt ke Aaid (ga=a 2) meH hI ]avk ka lÙ` yh btlaya hE ik josMygèdxRn ÝaPt krke Ýitidn yitjnaÇ ke pas se sdacaraTmk _pdexsunta hE, vhI ]avk hota hE ƒ tTpXcatŸ sMyGdxRn kI _Tpi¿ ko ivi\vtsmJaya gya hE ƒ hirwã kI Ok ANy kËit dHs`s¿ir Apr nam ;sMm¿-s¿ir' ya ;dHs`-suiâ' meH wI 70 ga=aAaÇ äara sMyGdxRn ka Sv$p

cr`anuyog-]avk\mR 111

Page 122: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

smJaya gya hE ƒ [s pr sH\itlk sUir (14 vÄ xtI) kËt !Ika _plWyhE (Ýkaixt 1916) ƒ hirwã kI Ok AaEr ÝakËt rcna saby\Mmivihnamk hE ijsmeH 120 ga=aAaÇ äara ]avkacar ka v`Rn ikya gya hE ƒ [spr mandevsUir kËt ivv<i¿ hE (wavngr 1924) ƒ hirwãkËt 19 Ýkr`Oese hÕ, ijnmeH ÝTyek meH 50 ga=aOH hÕ, AtOv jo smiÚ $p se pHcasgkhlate hÕ ƒ ye Ýkr` hÕ- (1) ]avk\mR (2) dIÙaiv\an (3)vNdnivi\ (cETyvHdn) (4) pUjaivi\ (5) ÝTyaQyanivi\ (6)Stvivi\ (7) ijnwvn kr` ivi\ (8) Ýit¤aivi\ (9) yaZaivi\(10) _paskÝitmaivi\ (11) sa\u\mR (12) samacarI (13)ipHDivi\ (14) xIlaHgivi\ (15) Aalocna ivi\ (16) ÝayiXct(17) iS=taiS=t ivi\ (18) sa\u Ýitma AaEr (19) tpoivi\ ƒ [nÝkr`aÇ meH ]avk AaEr muin Aacar sHbH\I Ýay: smSt ivØyaÇ ka smavexho gya hE ƒ pHcasg pr AwydevsUir kËt ix*yihta namk sHSkËt !Ika hE ƒ(wavngr 1912, rtlam 1941) ƒ pHcasg ke sman ANy 20 Ýkr`[s Ýkar ke hÕ ijnmeH ÝTyek meH 20 ga=aOH hÕ ƒ yh sHg‡h vIsvIsIAo(ivHxitivixka) ke nam se Ýisâ hÕ ƒ [n ivHixkaAoH ke nam [s ÝkarhÕ-(1) Ai\kar (2) Anaid (3) kÖlnIit (4) crmpirvtR (5)ibjaid (6) sdŸ\mR (7) dan (8) pUjaivi\ (9) ]avk\mR (10)]avkÝitma (11) yit\mR (12) ixÙa (13) iwÙa (14) tdHtrayxuiâilHg (15) Aalocna (16) ÝayiXct (17) yogiv\an (18)kevl&an (19) isâivwi› AaEr (20) isâsuq ƒ [n ivHixkaAaÇ meHwI ]avk AaEr muin\mR ke samaNy inymaÇ t=a nanaiv\anaÇ AaEr sa\naAaÇka in$p` ikya gya hE ƒ [s g‡N= pr AanNdsagr sUir äara Ok !IkailqI g{ hE ƒ 17 vÄ yogiv\an namk ivHixka pr ]I Nya. yxoivjygi`kËt!Ika wI hE ƒ (Ý. mUlmaZ pUna, 1932)

xaiNtsUir (12 vÄ xtI) kËt \mRrTn Ýkr` meH 181 ga=aAaÇ äara]avk pd ÝaiPt ke ilye saEMyta. papiw$ta Aaid 21 AavXyk gu`aÇ kav`Rn ikya hE t=a wav]m` ke lÙ`o AaEr xIlaÇ ka wI in$p` ikya hE ƒ[s pr Svop& v<i¿ wI hE ƒ

ÝakËt ga=aAaÇ äara g<hS=\mR ka Ý$p` krne vala dUsra g‡N=vsunHidkËt _paska|yyn (]avkacar) hE, ijsmeH 546 ga=aAaÇ äara

112 jEn saihTy

Page 123: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

]avk kI Gyarh ÝitmaAaÇ A=aRtŸ djaÈ ka ivStar se v`Rn ikya gya hE ƒktaR ne Apna pircy g‡H= kI ÝxiSt meH idya hE, ijske Anusar _nkIguÌ-prMpra kÖHdkÖHdaMnay meH kÊmx: ]InHid, nynHid, neimcNã AaEr vsunHid,[sÝkar pa{ jatI hE ƒ _NhaÇne yh wI kha hE ik mÕne Apne guÌ neimcNã keÝsad se [s AacayR-prMpragt _paska|yyn ko vaTsLy AaEr Aadrwavse wVyaÇ ke ilye rca ƒ g‡H= ke Aaid meH _NhaÇne yh wI kha hE ik ivpulaclpvRt pr [NãwUit ne jo ]ei`k ko _pdex idya =a, _sI ko guÌ pirpa!I sekhe jane vale [s g‡H= ko suinye ƒ [s ÝsHg meH yh |yan dene yoGy hE ikäadxaHgaNtgRt satveH ]utaHg ;_pask dxa' meH hmeH ]avk kI [NhÄ GyarhÝitmaAaÇ ka Ý$p` imlta hE ƒ wed yh hE ik yh vha¥ ivØy AanHd ]avkke k=ank ke ANtgRt Aaya hE, AaEr yha¥ SvtNZ $p se ƒ [smeH kI 295-301 tk kI, t=a [sse pUvR kI ANy kÖK ga=aOH ]avk ÝitkÊm` sUZ seßyaÇ kI TyaÇ imltI hÕ ƒ kÖNd kÖNdacayR kËt cairZ pahuD (ga=a 22) meHGyarh ÝitmaAaÇ ke nam maZ _iLliqt hÕ ƒ _nka kÖK ivStar se v`RnkaitRkeyanuÝeÙa kI 305-390 tk 86 ga=aAaÇ meH ikya gya hE ƒ [n sbse iwþ vsunHid ne ivxeØt yh _Tpþ kI hE ik _NhaÇne inixwojn-Tyag koÝ=m dxRn Ýitma meH hI AavXyk btlakr K@vÄ Ýitma meH _ske S=anpr idva-b‡ïcyR ka iv\an ikya hE ƒ g‡H= kI rcna ka kal iniXct nhÄhE, t=aip [s g‡H= kI Anek ga=aOH devsen kËt wavsHg‡h ke Aa\ar seilqI g{ ÝtIt hotI hÕ, ijsse [skI rcna kI pUvaRvi\ iv. sH. 990 ({.933) Anuman kI ja sktI hÕ ƒ Aaxa\rkËt sagar-\maRm<t !Ika meHvsunHid ka SpÚ _Lleq ikya gya hE ƒ ijsse _nke kal kI _¿ravi\iv. sH. 1296 ({. 1239) isâ hotI hE ƒ [NhÄ sImaAaÇ ke bIc sMwvt:11 vÄ 12 vÄ xtI meH yh g‡H= ilqa gya hoga ƒ

Apw‡Hx mHe ]avkacar ivØyk g‡H= ;savy\Mmdoha' hE ƒ [smeH 224dohaÇ äara ]avkaÇ kI Gyarh ÝitmaAaÇ v barh v‡taÇ ka Sv$p smJaya gyahE ƒ barh v‡taÇ ke nam kÖHdkÖHd ke Anusar hÕ, ijnmeH dexv‡t siMmilt nhokr sLleqna ka smavex hE ƒ sPtVysnaÇ, Aw"yaÇ OvH kÖsHgit, ANyay,cuglqorI, JU@e Vyapar Aaid duguR`oH ke pirTyag ka _pdex idya gya hE ƒxElI bD³I srl, suNdr, v kaVy gu`aTmk hE ƒ Ýay: ÝTyek dohe kI Ok pHi›meH \maÈpdex AaEr dUsrI meH _ska ko{ suNdr, ñdy meH cuwne vala £ÚaNt

cr`anuyog-]avk\mR 113

Page 124: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

idya gya hE ƒ [s g‡N= ke kt<RTv ke sMbN\ meH kÖK ivvad hE ƒ Ýkaixt g‡H=(karHja 1932) kI wUimka meH _hapoh pUvRk [ske ktaR dsvI xtaBdI meHhuO devsen ko isq ikya gya hE ƒ ikNtu kÖK hStiliqt ÝacIn ÝityaÇ meH[se yogINã kËt wI kha gya hE, AaEr kÖK meH l"mIcNã kËt ]utsagr kËtØ!èpahuD !Ika meH [s g‡N= ke kÖK dohe _dŸ\<t paye jate hÕ ijNheH l"mIcNãkËt kha gya hE ƒ yid pU`R g‡N= ke kttaR l"mIcNã hÕ to vh 15 vÄ xtIkI rcnaisâ hotI hE ƒ g‡N= pr yogINãkËt prmaTm Ýkax t=a devsenkËt wavsHg‡h ka bhut Ýwav paya jata hE ƒ [skI Ok ÝacIn Ýit jypurke pa!odI jEn mHidr meH iv. sH. 1555 ({. snè 1498) kI hE, AaEr [skIpui*pka meH ò[it _paskacare AacayR ]I l"mIcNã ivricte dohk-su]ai`smaPtainó Oesa _Lleq hE ƒ]avkacar-sHSkËt:

rTnkrHD ]avkacar - sHSkËt meH ]avk \mR ivØyk bD³I suÝisârcna hE ƒ [ske 150 XlokaÇ meH kÊmx: sMykèdxRn, &an AaEr cairZ kain$p` ikya gya hÕ ƒ cirZ meH paHc A`uv‡t, tIn gu`v‡t AaEr car ixÙav‡taÇka ivStar se v`Rn ikya gya hE ƒ tTpXcatŸ sLleqna k in$p` ikyagya hE, AaEr [s Ýkar kÖNdkÖNd ke indÈxanusar (cirZ pahuD ga. 25-26) sLleqna ko ]avk ke v‡taÇ meH SvIkar kr ilya hE ƒ ANt meH Gyarh]avk-pdaÇ (ÝitmaAaÇ) ka wI in$p` kr idya gya hE ƒ [s Ýkar yha¥]avk \mR ka Ý$p`, in$p` kI donaÇ pâityaÇ ke Anusar kr idya gyahE ƒ g‡N=ktaR ne [s kËit meH Apna nam Ýg! nhÄ ikya, ikNtu !IkakarÝwacNã ne [se smNtwã kËt kha hE, AaEr [sI Aa\ar pr yh _NhÄ SvamIsmNtwã kËt man ilya gya hE ijNhaÇne AaPtmImaHsaid g‡N=aÇ kI rcnakI ikNtu xElI Aaid wedoH ke Aitir› wI [smeH AaPtmImaHsa sMmt AaPtke lÙ` se wed paya jata hE, dUsre vaidraj ke paXvRna= cirZ kI_T=ainka meH [s rcna ko SpÚt: smNtwã se p<=kè' yogINã' kI rcnakha hE¸ tIsre [sse pUvR [s g‡N= ka ko{ _Lleq nhÄ imlta¸ AaEr caE=eSvyH g‡N= ke _paNTy Xlok meH ;vItklHk', ;iv>a' AaEr ;svaR=RisiâxBdaÇ ka _pyog ikya gya hE ijsse Anuman hota hE ik AklHkËtrajvaitRk AaEr iv>anHid kËt Xlok vaitRk t=a pUßypad kËt svaR=Risiâ,[n tInaÇ !IkaAaÇ se g‡H=kar pirict AaEr _pkËt =e ƒ [ske Anusar yh

114 jEn saihTy

Page 125: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

rcna iv>anHid AaEr vaidraj ke kalaÇ ke bIc A=aRtŸ Aa@vÄ se dsvÄ-GyarhvÄ xtI tk iksI smy hu{ hogI ƒ

somdevkËt yxiStlk cMpU ke pa¥c se Aa@veH tk ke car AaXvasaÇmeH cairZ ka v`Rn paya jata hE ƒ ivxeØt: [ske satveH AaEr Aa@veH AaXvasaÇmeH ]avk ke barh v‡taÇ ka ivStar se ÝaE#³ xElI meH v`Rn ikya hE ƒ yh g‡N=xk sH. 881 ({. snŸ 959) meH smaPt huAa =a ƒ

Aimtgit kËt ]avkacar lgwg 1500 sHSkËt p>aÇ meH pU`R huAahE, AaEr vh 15 A|yayaÇ meH ivwaijt hE ijnmeH \mR ka Sv$p, im+yaTvAaEr sMyÉTv ka wed, sPt tÀv, AÚ mUlgu`, barh v‡t AaEr _nkeAitcar, samaiyk Aaid Kh AavXyk, dan pUja v _pvas, OvH barhwavnaAaÇ ka suivSt<t v`Rn paya jata hE ƒ AiNtm A|yay meH |yan kav`Rn 114 p>aÇ meH ikya gya hE, ijsmeH |yan, |yata, |yey AaEr |yanflka in$p` hE ƒ Aimtgit ne Apne Anek g‡H=o meH _nke rcnakal ka _Lleqikya hE, ijnmeH iv. sH. 1050 se 1073 tk ke _Lleq imlte hÕ ƒ AtOv_› g‡N= ka rcnakal lgwg 1000 {. isâ hota hE ƒ

Aaxa\r kËt sagar\maRm<t lgwg 500 sHSkËt p>aÇ meH pU`R huAahE, AaEr _smeH Aa@ A|yayaÇ äara ]avk \mR ka samaNy v`Rn, AÚmUlgu`t=a Gyarh ÝitmaAaÇ ka in$p` ikya gya hE ƒ v‡t Ýitma ke wItr barhv‡taÇ ke Aitir› ]avk kI idncyaR wI btla{ g{ hE ƒ AiNtm A|yay ke110 XlokaÇ meH smai\ mr` ka ivStar se v`Rn huAa hE ƒ rcna xElIkaVyaTmk hE ƒ g‡H= pr ktaR kI Svop& !Ika _plB\ hE, ijsmeH _skIsmaiPt ka smy iv. sH. 1296-{. 1239 _iLliqt hE ƒ (Ý. bMb{,1915)

gu`wUØ` kËt ]avkacar ko ktaR ne wVyjn-ic¿vLlw ]avkacarkha hE ƒ [smeH 269 XlokaÇ äara dxRn, &an AaEr ]avk \mR ka tIn _¶eXyaÇmeH srl rIit se in$p` ikya gya hE ƒ [ska rcnakal iniXct nhÄ hE,ikNtu _s pr rTnkrHD, vsunHid ]avkacar Aaid kI Kap pD³I idqa{detI hE ƒ Anumant: yh rcna 14vÄ 15vÄ xtaBdI kI hE ƒ

]avk\mR sMbN\I rcnaAaÇ kI prMpra AiviCKNn $p se cltIAa{ hE ijsmeH 17vÄ xtaBdI meH Akbr ke kal meH rajmLl äara rictla!IsHihta _LleqnIy hE ƒ

cr`anuyog-]avk\mR 115

Page 126: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

|yan v yog ÝakËt:muincyaR meH tp ka S=an bD³a mhTvpU`R hE ƒ tp ke do wed hÕ - baæ

AaEr AaWyNtr ƒ AaWyNtr tp ke ÝayiXc¿aid Kh ÝwedaÇ meH AiNtm tp kanam |yan hE ƒ A\Rmag\I Aagm g‡N=aÇ meH ivxeØt: @a`aHg (A. 4 _. 1) meHAatR, raEã, \mR v xuÉl [n caraÇ |yanaÇ AaEr _nke wedopwedaÇ ka in$p`ikya gya hE ƒ [sI Ýkar inyuRi›yaÇ meH AaEr ivxeØt: AavXyk inyuRiÉt kekayoTsgR A|yyn (ga. 1462-86) meH |yanaÇ ke lÙ` v wed-Ýwedvi`Rt paye jate hÕ ƒ [s Aagm-Ý`alI ke Anusar |yan ka in$p`ijnwãgi` Ùma]m` ne ApnI |yanxtk namk rcna meH ikya hE ƒ

vEidk prMpra meH |yan ka in$p` yog dxRn ke wItr paya jata hE,ijske Aaid sHS=apk mhiØR pt¨aŸjil ({. pU. iätIy xtaBdI) manejate hÕ ƒ patHjl ;yogsUZ' meH jo yog ka lÙ` ;ic¿v<i¿inro\' ikya hEAaEr _ske Ý=m AHg ym ke AihHsaid paHc wed btlaye hE, [sse _s pr]m` prMpra kI sHym ivi\ kI Kap SpÚ idqa{ detI hE ƒ AÚaHg yog kasatvaH AHg |yan hE ijske äara muin Apne ic¿ ko baæ ivØyaÇ se qÄckrAaTmicNtn meH lgane ka ÝyTn krta hE ƒ [s ÝikÊya ka yog nam se_Lleq hmeH kÖNdkÖNd kËt moÙ pahuD meH imlta hE ƒ

moÙpahuD (ga=a 106) meH kÖNdkÖNd ne Aaid meH hI ApnI kËit koprm yoigyaÇ ke _s prmaTma$p prmpd ka VyaQyan krne valI kha hE,ijsko jankr t=a inrNtr ApnI sa\na meH yoijt krke yogI AVyaba\,AnHt AaEr Anupm invaR` ko ÝaPt krta hE (ga. 2-3) ƒ yha¥ AaTma kebih:, ANtr AaEr prm ye tIn wed ikye hÕ, ijnke kÊmx: [iNãy pray`ta,AaTmcetna AaEr kmoÅ se muiÉt, ye lÙ` hE (ga. 5) ƒ prãVy meH ritim+ya¶iÚ hE AaEr _sse jIv kI dugRit hotI hE¸ OvH Sv-ãVy (AaTma) meHrit sdŸgit ka kar` hE ƒ Sv-ãVy-rt ]m` inym se sMygŸ£iÚ hota hE ƒtp se kevl SvgR hI ÝaPt ikya ja skta hE, ikNtu xaXvt suq $pinvaR` kI ÝaiPt |yan yog se hI sMwv hE (ga. 23) ƒ kØayaÇ, man, mdrag-äeØ, Vyamoh Ov smSt lok-Vyvhar se mu› AaEr ivr› hokrAaTm|yan meH Ýv<¿ huAa ja skta hE (ga. 27) ƒ sa\k ko mn, vcn,kay se im+yaTv, A&an, pu~y AaEr pap ka pirTyag kr maEnv‡t \ar`krna caihye (ga. 28) ƒ yog kI AvS=a meH smSt Aa¡vaÇ ka inro\

116 jEn saihTy

Page 127: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hokr sHict kmoÅ ka Ùy hone lgta hE (ga. 30) ƒ lok Vyvhar ke ÝitsuØuiº hone pr hI AaTmjag<it hotI hE (ga. 31) ƒ paHc mhav‡t, paHcsimit, tIn guiº AaEr rTnZy se yu› hokr muin ko sdEv |yan ka AWyaskrna caihye (ga. 33) ƒ twI vh sCca Aara\k bnta hE, Aara\na keiv>an ko sa\ skta hE AaEr Aara\na ka kevl &an $p fl ÝaPt krskta hE (ga. 34) ƒ ikNtu iktne hI sa\k AaTm&anI hokr wI pun:ivØyivmoiht hokr sdŸwav se w‡Ú ho jate hÕ ƒ jo ivØy-ivr› bne rhtehÕ, ve ctugRit se mu› ho jate hÕ (ga. 67-68) ƒ sMyÉTvhIn, cairZhInAwVy AaEr A&anI hI khte hÕ ik yh duSsmkal |yan krne ka nhÄ hE(ga. 74-76) ƒ |yan do Ýkar se ikya ja skta hE, Ok to xuâAaTmicNtn, ijske äara yogI Apne Aap meH sur› ho jata hE ƒ yhinXcyaTmk |yanavS=a hE ƒ ijsmeH yh yoGyta nhÄ hE vh AaTma kapu$Øakar $p se |yan kre (ga. 83-84) ƒ yh |yan ]m`aÇ ka hE ƒ]avkaÇ ko tÀvicNtn $p sMyÉTv ka in*kHp $p se |yan krna caihye(ga. 86) ƒ |yanaWyas ke ibna bhut se xaÏaÇ ka p@n, AaEr nanaiv\cairZ ka paln, bal-]ut bal-cr` hI hE (ga. 100) ƒ ANt meH doga=aAaÇ (104-105) meH pHc prmei¤, rTnØy v tp kI ijs AaTma meHÝit¤a hE _skI hI xr` sMbN\I wavna ka in$p` kr g‡N= smaPtikya gya hE ƒ [s Ýkar [s pahuD meH hmeH jEn yog ivØyk AitÝacInivcar ¶iÚgocr hote hÕ ijska prvt± yog ivØyk rcnaAaÇ se tulnaTmkA|yyn krne yoGy hE ƒ y=a=Rt: yh rcna yogxtk $p se ilqI g{ÝtIt hotI hE ƒ AaEr _sko ;yog-pahuD' nam wI idya ja skta hE ƒpatHjl yog xaÏ meH yog ke ijn ym inymaid Aa@ AHgo ka in$p` ikyagya hE, _nmeH se Ýa`ayam ko KoD, xeØ sat ka ivØy yha¥ SfÖ!$p se jEnprMpranusar vi`Rt paya jata hE ƒ

bars A`uveÉqa (ga. 90-91), meH A\‡uv, Axr`, OkTv, ANyTvsHsar, lok, AxuicTv, Aa¡v, sHvr, injRra, \mR, AaEr boi\ [n barhwavnaAaÇ ka AarMw meH indÈx AaEr ifr kÊmx: _nka Sv$p sHÙep meH v`Rnikya gya hE ƒ GyarhvÄ \mRwavna ke in$p` meH ]avkaÇ ke dxRn v‡¿aidGyarh ÝitmaAaÇ (ga. 69) t=a muinyaÇ ke _¿m Ùmaid dx \moÅ ka (ga.70) indÈx ikya gya hE, AaEr ifr Ok Ok ga=a meH [n dxaÇ ka Sv$p

cr`anuyog-|yan 117

Page 128: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

btlaya gya hE ƒ AiNtm 91vÄ ga=a meH kÖHdkÖHd muinna= ka namoLleq hE,ikNtu yh ga=a ÝacIn kÖK ÝityaÇ meH nhÄ imltI ƒ [skI kÖK ga=aO¥ mUlacarAaEr svaR=Risiâ meH pa{ jatI hE ƒ [s rcna meH OesI ko{ bat idqa{ nhÄdetI ijske kar` vh kÖNdkÖNd kËt manI n ja ske ƒ tÀva=RsUZanusarAnuÝeÙa \aimRk sa\na ka Ok AavXyk AHg hE¸ vha¥ bahr AnuÝeÙaAaÇ kaindÈxn wI ikya gya hE ƒ AtOv yh Svawaivk hI ÝtIt hota hE, ik jbkÖNdkÖNd ne cairZ sMbN\I ivØyaÇ pr ilqa tb _NhaÇne barh AnuÝeÙaAaÇka in$p` wI AvXy ikya hoga ƒ

_› ivvr` se SpÚ hE ik kÖNdkÖNdacayR kI kËityaÇ meH khÄ sHÙepAaEr khÄ ivStar se ]m`aÇ AaEr ]avkaÇ ke cairZ sHbH\I Ýay: swI ivØyaÇka indÈx v in$p` Aa gya hE ƒ _nkI [n kËityaÇ ka Aage kI saihTyrcnaAaÇ pr pyaRPt Ýwav pD³a idqa{ deta hE, AaEr _nmeH _Ét ivØyaÇ kolekr pLlivt ikya gya hE ƒ

ki¿geyanuveÉqa (kai¿RkeyanuÝeÙa) meH 491 ga=aAaÇ äara _NhÄbarh AnuÝeÙaAaÇ ka ivStar se v`Rn ikya gya hE, ijnka sHiÙº in$p`hmeH kÖNdkÖNd ke bars A`uveÉqa meH ÝaPt hota hE ƒ ikNtu yha¥ _nka kÊmkÖK iwþ Ýkar se paya jata hE ƒ yha¥ sHsar wavna tIsre, AxuicTv K@e,AaEr lok dsveH S=an meH pa{ jatI hÕ ƒ lokanuÝeÙa ka v`Rn 115 se 283tk kI 169 ga=aAaÇ meH ikya gya hE¸ ÉyaÇik _ske wItr smSt ZEloÉyka Sv$p AaEr _nke invasI jIvaÇ ka, jIvaid Kh ãVyaÇ ka ãVyaÇ se_Tpadaid pyaRyaÇka t=a mit ]uit Aaid paHc &anaÇ ka wI Ýa$p` ikyagya hE, AaEr [s Ýkar vh Ýkr` iZlok-Ý&iº ka sHiÙº $p bn gya hE ƒ_sI Ýkar \maRnuÝeÙa ka v`Rn ga. 302 se ga. 497 tk kI 186 ga=aAaÇmeH huAa hE, ÉyaÇik yha¥ ]avkaÇ kI Gyarh ÝitmaAaÇ v barh v‡taÇ ka (ga.305-391), sa\u ke Ùmaid dx \maÈ ka (ga. 392-404), sMyÉTvke Aa@ AHgo ka (ga. 414-422) OvH Anxnaid barh tpaÇ ka (ga.441-487) v`Rn wI pyaRº $p se ikya gya hE ƒ barh v‡taÇ ke in$p` meHgu` AaEr ixÙav‡taÇ ka kÊm vhI hE, jo kÖNdkÖNd ke cairZpahuD (ga. 25-26) meH paya jata hE ƒ wed kevl [tna hE ik yha¥ AHitm ixÙav‡t sLleqnanhÄ, ikNtu dexavkaixk g‡h` ikya gya hE ƒ yh gu` AaEr ixÙav‡taÇ kIVyvS=a t. sU. se sHQya kÊm se iwþ hE, AaEr ]avk-Ý&iº kI VyvS=a se

118 jEn saihTy

Page 129: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mel qata hE ƒ g‡N= kI AiNtm tIn ga=aAaÇ meH ktaR ne g‡N= ko smaPtkrte huO kevl [tna hI kha hE ik SvaimkÖmar ne [n AnuÝeÙaAaÇ kI rcnaprm ]âa se, ijn-vcnaÇ kI wavna t=a cHcl mn ke Avro\ ke ilyeijnagm ke Anusar kI ƒ AiNtm ga=a meH _NhaÇne kÖmarkal meH tpXcr`\ar` krne vale vasupUßy, miLl AaEr AiNtm tIn A=aRtŸ neim, paXvRAaEr mhavIr kI vNdna kI hE ƒ [s pr se g‡N=ktaR ke ivØy meH [tna hIpircy ÝaPt hota hE ik ve SvyH (b‡ïcarI) =e AaEr _nka nam SvaimkÖmar(kai¿Rkey) =a ƒ g‡N= ke rcnakal ke ivØy meH AwI ko{ Anuman lganaki@n hE ƒ g‡N= pr w!Ÿ!ark xuwcNã kËt sHSkËt !Ika (iv. sH. 1613-{. 1556) meH smaº hu{ Ýaº hotI hE ƒ

kÖHdkÖHd ke pXcatŸ SvtHZ $p se yog ivØyk g‡N=ktaR Aa. hirwãhÕ, ijnkI yog ivØyk SvtHZ tIn rcnaO¥ ÝaPt hE- yogxtk (ÝakËt),yogibNdu (sHSkËt) AaEr yog£iÚsmuCcy (sH.) [nke Aitir› _nkIivHxit ivHixka meH Ok (17 vÄ ivHixka) t=a ØoDxk meH 14 va¥ v 16 va¥ye do, [s Ýkar tIn Ko!e Ko!e Ýkr` wI hÕ ƒ yogxtk meH 101 ÝakËtga=aAaÇ äara sMygŸdxRn Aaid $p inXcy AaEr Vyvhar yog ka Sv$p,yog ke Ai\karI, yogai\karI ke lÙ` OvH |yan $p yogavS=a ka samaNyrIit se jEn prMpranusar hI v`Rn ikya gya hE ƒ yogivHxit kI bIs ga=aAaÇmeH AitsHiÙPt $p se yog kI ivkist AvS=aAaÇ ka in$p` ikya gyahE, ijsmeH ktaR ne kÖK nye pairwaiØk xBdaÇ ka _pyog ikya hÕ ƒ yha¥_NhaÇne yog ke paHc wedaÇ ya Anu¤anaÇ ko S=an, é`R, A=R, AalMbn AaErANtlRMbn sH&aOH dekr (ga. 2), phle do ko kmRyog $p AaEr xeØ tInko &anyog $p kha hE (ga. 3)ƒ tTpXcatŸ [n pa¥c yog wedaÇ ke [CKa,Ýv<i¿, iS=rta AaEr isiâ, ye car ym namk Ýwed ikye hÕ, AaEr ANt meH[nkI ÝIit, wi›, vcn AaEr AsHg Anu¤an namk car car AvS=aOHS=aipt krke AalMbn yog ka Sv$p smJaya hE ƒ|yan v yog-Apw‡Hx:

yha¥ Apw‡Hx waØa kI kÖK rcnaAaÇ ka _Lleq wI _ict ÝtIt hotahE, ÉyaÇik ve A|yaTm ivØyk hÕ ƒ yogINã kËt prmaTm-Ýkax 345 dohaÇmeH t=a yogsar 107 dohaÇ meH smaPt huO hÕ ƒ [n donaÇ rcnaAaÇ meH kÖHdkÖHdkËt moÙpahuD ke Anusar AaTma ke bihraTm ANtraTm AaEr prmaTm [n

cr`anuyog-|yan 119

Page 130: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

tIn Sv$paÇ ka ivStar se v`Rn ikya gya hE, AaEr jIvaÇ ko sHsar keivØyaÇ seH ic¿ ko h!akr, _se AaTmoNmuq bnane ka nanaÝkar se _pdexidya gya hE ƒ yh sb _pdex yogINã ne Apne Ok ix*y w!Ÿ! Ýwakr keÝXnaÇ ke _¿r meH idya hE ƒ [n rcnaAaÇ ka kal sMpadk ne {. kI K@I xtIAnuman ikya hE (Ýkaixt bMb{ 1937)ƒ prmaTm Ýkax ke kÖK dohehemcNã ke ÝakËt Vyakr` meH _dŸ\<t paye jate hÕ, ijsse [skI rcnahemcNã se pUvR kal kI suiniXct hE ƒ

ramisHh muin kËt ;pahuD doha' meH 222 dohe hÕ, AaEr [nmeH yogIrciyta ne baæ ikÊyakaHD kI in*flta t=a AaTm-sHym AaEr AaTmdxRnmeH hI sCce kLya` ka _pdex idya hE ƒ JU@e joigyaÇ ko g‡N= meH qUb f!karagya hÕ ƒ deh ko kÖ!I ya devaly AaEr AaTma ko ixv t=a [iNãy-v<i¿yaÇ kaxi› $p se sMbo\n Anek jgh Aaya hE ƒ xElI meH yh rcna Ok AaEr baEâdohakoxaÇ AaEr cyaRpdaÇ se smanta rqtI hE¸ AaEr dUsrI AaEr kbIr jEsesHto kI vai`yaÇ se ƒ do dohaÇ (99-100) meH deh AaEr AaTma A=va AaTmaAaEr prmaTma ka ÝeysI AaEr ÝemI ke $pk meH v`Rn ikya gya hE, jo pIKe kesUfI sMÝday kI kaVy \ara ka Smr` idlata hÕ ƒ [ske 4, 5 dohe ATyLppirvtRn ke sa= hemcNã kËt ÝakËt Vyakr` meH _dŸ\<t paye jate hÕ ƒ AtOv[s g‡N= ka rcnakal {. 1100 se pUvR isâ hota hE ƒ (Ýkaixt karHja,1933)

|yan v yog sHSkËt:- kÖHdkÖHd ke pXcatŸ pUßypad kËt yog ivØykdo sHiÙPt sHSkËt rcnaOH _LleqnIy hÕ ƒ Ok [Úopdex hE, ijsmeH 51Xlok hÕ ƒ yha¥ yog-sa\k kI _n wavnaAaÇ ka in$p` ikya gya hE,ijnke äara sa\k ApnI [iNãyaÇ ko saHsairk ivØyoH se praDŸ-muq krkemn ko AaTm|yan meH Ýv<¿ krta hE, t=a _smeH OesI A|yaTmv<i¿ jag<t hojatI hE ik vh smSt jgtŸ ko [Nãjal ke sman deqne lgta hE,OkaNtvas cahta hE, kayRvx kÖK khkr turNt wUl jata hE, bolta huAawI nhÄ bolta, clta huAa wI nhÄ clta, deqta huAa wI nhÄ deqta,yha¥ tk ik _se SvyH Apne deh ka wI wan nhÄ rhta (Xlok. 39-42)ƒ[s Ýkar Vyvhar se dUr h!kr v AaTmanu¤an meH iS=t hokr yogI koprmanNd ÝaPt hota hE (Xlo. 46) ƒ [s yogavS=a ka v`Rn jIvNmuÉtkI AvS=a se mel qata hE ƒ

120 jEn saihTy

Page 131: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pUßypad kI dUsrI rcna smai\xtk hE, ijsmeH 905 sHSkËt XlokhÕ ƒ [smeH bihraTm, ANtraTm AaEr prmaTm ka Sv$p btlakr, ANtraTmaäara prmaTma ke |yan ka Sv$p btlaya gya hE ƒ |yan-sa\na meH Aiv>a,AWyas v sHSkar ke kar`, A=va mohoTpþ ragäeØ äara ic¿ meH ivÙep_Tpþ hone pr sa\k ko ÝyTn pUvRk mn ko qÄckr, AaTmtÀv meHinyoijt krne ka _pdex idya gya hE ƒ sa\k ko Av‡taÇ ka Tyag kr v‡taÇmeH ini¤t hone, AaEr AaTmpd ÝaPt krne pr _n v‡taÇ ka wI Tyag krne kokha gya hE (Xlo. 23) ilHg t=a jait ka Aag‡h krne valaÇ ko yhaHprmpd ÝaiPt ke AyoGy btlaya hE (Xlok. 89)ƒ AaTma Apne se iwþAaTma kI _pasna krke _sI ke sman prmaTma bn jata hE, ijs Ýkarik Ok batI ANy dIpk ke pas se ßvala g‡h` kr _sI ke s£x iwþdIpk bn jatI hE (Xlok. 07) ƒ [s rcna ke sMbN\ meH yh bat |yandene yoGy hE ik ivØy kI £iÚ se [ska kÖHdkÖHd kËt moÙpahuD se bhut kÖKsaMy ke AitirÉt _skI Anek ga=aAaÇ ka yha¥ xBdx: A=va ikHicHtŸwed siht Anuvad paya jata hE, jEsa ik moÙ pa. ga. 5, 6, 8, 9, 10,11, 29, 31, 32, 42, v 62 AaEr smai\xtk Xlok 5, 6, 7, 10,11, 12, 18, 78, 48, 83, v 102 ka kÊmx: imlan krne pr SpÚ ptalg jata hE ƒ

AacayR hirwã kËt ØoDxk ke 14 veH Ýkr` meH 16 sHSkËt p>aÇ meHyog sa\na meH ba\k qed, _äeg, Ùep, _T=an, w‡aiNt, ANymud, ÌgŸ, AaErAasHg, [n Aa@ ic¿-doØaÇ ka in$p` ikya gya hE¸ t=a 16 veH Ýkr` meH_Ét Aa@ doØaÇ ke ÝitpÙI AäeØ, ij&asa, su]UØa, ]v`, bo\, mImaHsa,Ýitpi¿ AaEr Ýv<i¿ [n Aa@ ic¿gu`aÇ ka in$p` ikya hE¸ OvH yog sa\nake äara kÊmx: SvanuwUit $p prmanNd kI Ýaiº ka in$p` ikya gya hE ƒ

yogibNdu meH 527 sHSkËt p>aÇ meH jEnyog ka ivStar se Ý$p` ikyagya hE ƒ yha¥ ;moÙ Ýapk \mRVyapar' ko yog AaEr moÙ ko hI _ska,l"y btlakr, crmpudŸglpravtR kal meH yog kI sMwavna, Apunb\Rkiwþg‡Hi=, dexivrt AaEr svRivrt (sMygŸ£iÚ) ye car yogai\kairyaÇ keStr, pUja, sdacar, tp Aaid Anu¤an, A|yaTm, wavna, |yan Aaidyog ke pa¥c wed¸ ivØ, grlaid paHc Ýkar ke sdŸ va AsdŸ Anu¤an, t=aAaTma ka Sv$p pir`amI inTy btlaya gya hE¸ AaEr ÝsHganusar saHQy,

cr`anuyog-|yan 121

Page 132: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

baEq, vedaNt Aaid dxRnaÇ ka smalocn wI ikya gya hE ƒ patHjl yogAaEr baEq sMmt yog wUimkaAaÇ ke sa= jEn yog kI tulna ivxeØ_LleqnIy hE ƒ

yog£iÚsmuCcy meH 227 sHSkËt p>aÇ meH kÖK yogibHdu meH vi`Rt ivØykI sHÙep meH punrav<i¿ kI g{ hE, AaEr kÖK nvInta wI la{ g{ hE ƒ yha¥Aa|yaiTmk ivkas kI wUimkaAaÇ ka tIn Ýkar se vg±kr` ikya gya hE,Ok imZa, tara, bla, dIÝa, iS=ra, kaNta, Ýwa AaEr pra namk Aa@yog-£iÚyaÇ äara, dUsra [CKayog, xaÏyog, sam=RŸy yog, [n tIn Ýkarke yog-wedaÇ äara¸ t=a tIsra goZyogI, kÖlyogI, Ýv<¿ckÊyogI AaErisâyogI [n car yogI wedaÇ äara ƒ Ý=m vg±kr` meH inidRÚ Aa@ yog£iÚyaÇmeH hI 14 gu`S=anaÇ kI yojna kr lI g{ hE ƒ muÉt tÀv kI ivStar semImaHsa wI kI g{ hE ƒ

[n rcnaAaÇ äara hirwã ne Apne ivxeØ icNtn, nvIn vg±kr`t=a ApUvR pairwaiØk xBdavlI äara jEn prMpra ke yogaTmk ivcaraÇ kokÖK nye $p meH ÝStut ikya hE¸ AaEr vEidk t=a baEá prMpra sMmtyog\araAaÇ se _ska mel bE@ane ka ÝyTn ikya hE ƒ yog£iÚ-smuCcy prSvyH hirwãkËt, t=a yxoivjygi` kËt !Ika _plB\ hE ƒ yhI nhÄ,ikNtu yxoivjy jI ne imZa taraid Aa@ yog£iÚyaÇ pr car äaiZHixkaOH(21-24) wI ilqI hE, AaEr sHÙep meH gujratI meH Ok Ko!I sI sßJay wIilqI hE ƒ

gu`wã kËt AaTmanuxasn meH 270 sHSkËt p>aÇ äara [iNãyaÇ AaErmn kI baæ v<i¿yaÇ ko rokkr AaTm|yan prk bnne ka _pdex idya gyahE ƒ AaEr [s Ýkar [se yogaWyas kI pUvR pIi@ka kh skte hÕ ƒ yh kËitrcna meH kaVy gu` yu› hE ƒ [ske ktaR ve hI gu`wãacayR mane jate hÕ jo\vla !Ikakar vIrsen ke Ýix*y AaEr ijnsen ke ix*y =e, t=a ijNhaÇne_¿r pura` kI rcna 9 vÄ xtaBdI ke m|ywag meH pU`R kI =I ƒ AtOv ÝStutrcna ka wI lgwg yhI kal isâ hota hE ƒ

Aimtgit kËt suwaiØt-rTn-sHdoh (10 vÄ, 11 vÄ xtI) OksuwaiØtaÇ ka sHg‡h hE ijsmeH 32 A|yayaÇ ke wItr _¿m kaVy kI rIit senEitk v \aimRk _pdex idye gye hÕ ƒ ÝsHgvx yZtZ ANy\m± maNytaAaÇpr AalocnaTmk ivcar wI Ýk! ikye gye hE ƒ Aimtgit kI Ok dUsrI

122 jEn saihTy

Page 133: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

rcna yogsar hE, ijske 9 A|yayaÇ meH nEitk v Aa|yaiTmk _pdex idyegye hÕ ƒ

sHSkËt meH Aacar sMbN\I AaEr ÝsHgvx yog ka wI ivStar se v`Rnkrnevala Ok g‡N= &ana`Rv hE ƒ [ske ktaR xuwcNã hÕ, jo rajawoj kesmkalIn 11 vÄ xtaBdI meH huO mane jate hÕ ƒ [s g‡N= kI Ok hStiliqtÝit pa!n w~Dar se sH. 1248 kI ilqI ÝaPt hu{ hE ƒ [s g‡N= meH 2000se épr Xlok hÕ, jo 42 Ýkr`aÇ meH ivwaijt hÕ ƒ [nmeH jEn isâaNt keÝay: swI ivØyoH ka sHÙep v ivStar se v`Rn Aa gya hE ƒ Aacar sMbN\Iv‡taÇ ka AaEr wavnaAaÇ Aaid ka wI ivStar se Ý$p` ikya gya hE ƒ [skeAitir› Aasn, Ýa`ayam Aaid yog kI ÝikÊyaAaÇ ka t=a |yan ke Aa&a,ivpak v sHS=an ivØyaÇ ka v`Rn ikya gya hE ƒ yhaH |yan ke in$p` meHipHDS=, pdS=, $pS= AaEr $patIt sH&aAaÇ ka Ýyog maEilk hE, AaEr[n |yan-wedaÇ ka Sv$p wI ApUvR hE ƒ {ÉkIsveH Ýkr` meH ixvtÀv,guÌDtÀv AaEr kamtÀv ka v Rn wI [s g‡N= kI ApnI ivxeØta hE ƒ g‡N=ktaRne Ýa`ayam ka in$p` to pyaRº ikya hE, ikNtu _se |yan kI isiâ meHsa\k nhÄ, Ok Ýkar se ba\k khkr _ske AWyas ka inØe\ ikya hE ƒyh v Rn sHSkËt g> meH ikya gya hE AaEr _s pr ]utsagr kËt Ok sHSkËt!Ika wI _plB\ hE ƒ [smeH vi Rt ivØyaÇ ka [tna bahuLy hE ik ve [ska&ana Rv nam sa=Rk isâ krte hÕ ƒ idgMbr prMpra meH yog ivØyk |yansarAaEr yogÝdIp namk do ANy sHSkËt p>pâ rcnaOH wI imltI hE ƒ

hemcNã (12 vÄ xtÄ {0) kËt yogxaÏ meH lgwg 1000 sHSkËtXlok hÕ ƒ [nmeH muin AaEr ]avk \moÅ ka v ttŸsMbN\I v‡taÇ ka kÊmvarin$p` hE ƒ tTpXcatŸ yha¥ ]avk kI idncyaR, kØay jy äara mn:xuiât=a AinTy Aaid barh wavnaAaÇ ka Sv$p btlakr Aasn, Ýa`ayam,ÝTyahar, \ar`a¸ |yan ke ipHDS=, pdS=, $pS= v $patIn t=a Aa&a-ivcy, Apay-ivcy, Aaid \mR|yan, AaEr xuÉl|yan, ke car wed¸ kevilsmudŸFat AaEr moÙÝaiº ka v`Rn ikya gya hE ƒ yh Ýay: smSt v`Rn SpÚ$p se xuwcNã kËt &ana`Rv se khÄ xBdx: AaEr khÄ kÖK herfer A=vasHkoc ivStar pUvRk ilya gya hE ƒ yha¥ tk ik Ýa`ayam ka ivStar pUvRkko{ 300 XlokaÇ meH Ý$p` krne pr wI _se &ana`Rv ke sman moÙÝaiPtmeH ba\k kha gya hE ƒ xuwcNã AaEr hemcNã ke kal kI £iÚ se pUvaRprTv

cr`anuyog-|yan 123

Page 134: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaEr Ok pr dUsre kI Kap [tnI suSpÚ hE ik hemcNã ko xuwcNã ka [sivØy meH %`I n manne ka ko{ Avkax nhÄ ƒ

Aaxa\r kËt A|yaTm-rhSy hal hI Ýkax meH Aaya hE ƒ [smeH 72sHSkËt XlokaÇ äara AaTmxuiâ AaEr AaTmdxRn OvH AnuwUit ka yog kIwUimka pr Ý$p` ikya gya hE ƒ Aaxa\r ne ApnI Angar\maRm<t kI!Ika kI ÝxiSt meH [s g‡N= ka _Lleq ikya hE ƒ [s g‡N= kI Ok ÝacInÝit kI AiNtm pui*pka meH [se \maRm<t ka ;yogI¶Ipn' namk A@arhva¥A|yay kha hE ƒ [sse ÝtIt hota hE ik [s g‡N= ka dUsra nam yogIdŸdInwI hE AaEr [se ktaR ne Apne \maRm<t ke AiNtm _psHharaTmk A@ahrveHA|yay ke $p meH ilqa =a ƒ SvyH ktaR ke xBdaÇ meH _NhaÇne Apne ipta keAadex se AarB\ yoigyaÇ ke ilye [s Ýsþ, gMwIr AaEr iÝy xaÏ kIrcna kI =I ƒStoZ saihTy:

jEn muinyaÇ ke ilye jo Kh AavXyk ikÊyaAaÇ ka iv\an ikya gyahE, _nmeH ctuivHxit-Stv wI Ok hE ƒ [s kar` tI=ÅkroH kI Stuit kIprMpra Ýay:_tnI hI ÝacIn hE, ijtnI jEn sHF kI suVyvS=a ƒ ye Stuitya¥pUvR meH wÉTyaTmk ivcaraÇ ke Ýkaxn äara kI jatÄ =I, jEsaik hm pUvaÈÉtkÖHdkÖHdacayR kËt ÝakËt v pUßypad kËt sHSkËt wiÉtyaÇ meH pate hÕ ƒttŸpXcatŸ [n StuityaÇ ka Sv$p do \araAaÇ meH ivkist huAa ƒ Ok AaErbuiâvadI nEyaiykaÇ ne OesI StuityaH ilqI ijnmeH tI=ÅkroH kI, ANydevaÇkI ApeÙa, _TkËÚta AaEr gu`aTmk ivxeØta S=aipt kI g{ hÕ ƒ [s ÝkarkI StuityaH AaPtImImaHsaid smNtwã kËt, äaiZHixkaOH isâsen kËt t=ahemcNã kËt ANyyog v Ayog-VyvCKeidkaOH Aaid hÕ, ijnka _Lleqépr jEn Nyay ke Ýkr` meH ikya ja cuka hE ƒ

dUsrI \ara ka ivkas, Ok AaEr cobIsaÇ tI=ÅkraÇ ke namoLleq AaEryZ tZ gu`aTmk ivxeØ`aÇ kI yojnaTmk StuityaÇ meH huAa ƒ [s Ýkar kIAnek Stuitya¥ hmeH pUjaAaÇ kI jymalaAaÇ ke $p meH imltI hE ƒ kÊmx:StoZaÇ meH ivxeØ`aÇ v pyaRyvacI namaÇ ka ÝacuyR b#³a ƒ [s xElI ke crmivkas ka _dahr` hmeH ijnsen (9vÄ xtI) kËt ;ijnshSZnam StoZ'meH imlta hE ƒ [s StoZ ke Aaid ke 34 XlokaÇ meH nana ivxeØ`aÇ äaraprmaTm tI=Åkr ko nmSkar ikya gya hE, AaEr ifr dx xtkaÇ meH sb

124 jEn saihTy

Page 135: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

imlakr ijneNã ke 1008 nam ignaye gye hÕ ƒ [n namaÇ meH Ýay: ANy \moÅke devtaAaÇ jEse b‡ïa, ixv, iv*`u, buâ, b<hSpit, [Nã Aaid ke nam wI Aagye hÕ ƒ [sI ke Anusar pH0 Aaxa\r (13 vÄ xtI), devivjygi` (16vÄxtI), ivnyivjy _pa|yay (17 vÄ xtI) v sklkIitR Aaid kËtAnek ijnshSZnam StoZ _plB\ hÕ ƒ isâsen idvakr kËtijnshSZnamStoZ ka wI _Lleq imlta hE ƒ

dUsrI AaEr kaVy ÝitwaxalI StuitkaraÇ ne Oese StoZ ilqe, ijnmeHtI=ÅkroH ka gu`anuvad wiÉt wav pU`R, KNd, AlHkar v lailTy yuÉtkivta meH paya jata hE AaEr [s Ýkar ye rcnayeH jEn saihTy meH gIit kaVyke suNdr _dahr` hÕ ƒ ÝakËt meH [s Ýkar ka Ait ÝacIn _vsGghr StoZhE, jo wã bahu kËt kha jata hE ƒ [smeH paHc ga=aAaÇ äara paXvRna= tI=ÅkrkI Stuit kI g{ hE ƒ \npal kËt %Øw pHcaixka meH 50 p>aÇ äara Ý=mtI=Åkr ke jIvn cirZ sHbH\I _Lleq Aaye hÕ ƒ yh Stuit kla AaEr kLpnapU`R hE, AaEr _smeH AlHkaroH kI ACKI K!a payI jatI hE ƒ kiv ke xBdaÇ meHjIvn Ok mhodi\ hE, ijsmeH %Øw wgvanŸ hI Ok naEka hÕ ƒ jIvn Ok corDakÖAaÇ se VyaPt vn hE, ijsmeH %Øm hI Ok rÙk hÕ ƒ jIvn im=ŸyaTv myOk raiZ hE, ijsmeH %Øw hI _dIyman sUyR hÕ ƒ jIvn vh rHgmHc hE jhaH seÝTyek paZ ko ANt meH ÝS=an krna hI pD³ta hE, [Tyaid ƒ [s pr ÝwacNã,neimcNã, mhIme$, \mRxeqr Aaid kËt !IkaOH pa{ jatI hÕ ƒ [ska Éla!äara jmRn waØa meH Anuvad wI huAa hE ƒ nHidØe` (9 vÄ xtI) kËtAijysHitT=v (Aijt-xaiNt-Stv) meH iätIy v solhveH tI=ÅkraÇ kIStuit kI g{ hÕ, ÉyaÇik [n do tI=ÅkroH ne, Ok ÝacIn maNytanusar xZuHjypvRt kI gufaAaÇ meH vØaR kal VytIt ikya =a¸ OvH !Ikakar ke Anusar,kiv [sI tI=R kI yaZa se [s Stuit kI rcna krne ke ilye ÝoTsaiht huAa=a ƒ [NhÄ do tI=ÅkraÇ kI Stuit ijnvLlw (12 vÄ xtI) ne_LlaisÉkm=y äara kI hE ƒ sumit gi` ke Anusar ijnvLlw pai`nIyVyakr`, mhakaVy, AlHkar xaÏ, na!Ÿy, saihTy, ßyoitØ v Nyay kemhanŸ pHiDt =e ƒ vIr gi` ne wI Ok AijysHitT=y SZot kI rcna kI hE ƒAwydev (11 vÄ xtI) kËt jyit huy` StoZ wI ÝakËt kI Ok lailTyv wiÉtpU`R Stuit hE, ijske flSv$p, kha jata hE, StuitktaR ko OkVyai\ se muÉt hokr SvaS+y law huAa =a ƒ neimijnStv Ok Ko!a sa

cr`anuyog-Ïot 125

Page 136: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

StoZ hE ijsmeH l AaEr m ke AitirÉt AaEr iksI VyHjn ka _pyog nhÄikya gya ƒ ÝakËt meH mhavIrStv xBdalHkar ka suNdr _dahr` hE, ijsmeHOk Ok xBd lgatar tIn tIn bar iwþ iwþ A=oÅ meH ÝyuÉt huAa hE ƒ kÖKStuityaH OesI hÕ ijnmeH Anek waØaAaÇ ka Ýyog ikya gya hE, jEse \mRbâRn(13vÄ xtI) kËt paXvRijnStvn, OvH ijnpÍ (14 vÄ xtI) kËtxaHitna=Stvnƒ [nmeH sHSkËt, mharaÚ^I, mag\I, xaErsEnI, pExacI, AaErApw‡Hx, [n Kh waØaAaÇ ke p> smaivÚ ikye gye hÕ ƒ khÄ khÄ Ok hI p>Aa\a sHSkËt AaEr Aa\a ÝakËt meH rca gya hE ƒ \mRFoØ kËt [ismHDl(%iØmHDl) StoZ meH jMbUSvamI, SvyHwv, wãbahu Aaid AacayoÅ kIStuit kI g{ hE ƒ Ok smvxr` StoZ \mRFoØ kËt (24 ga=aAaÇ ka) AaErdUsra mhaQykËt (52 ga=aAaÇ ka) paye jate hÕ ƒ

sHSkËt meH kaVy xElI kI svR ÝacIn do StuityaH smNtwã kËt_plB\ hÕ ƒ Ok b<hTSvyMwU StoZ ke nam se Ýisâ hE, ÉyaÇik vh;SvyMwuva' xBd se ÝarMw hota hE ƒ [ske wItr 24 tI=ÅkraÇ kI p<=kèp<=kè StuityaH Aa g{ hÕ ƒ Ai\kaHx Stv 5, 5 p>aÇke hÕ, OvH smSt p>okI sHQya 143 hE ƒ [nmeH vHxS=, [Nãvj‡a, vsHtitlka Aaid 15, 16Ýkar ke KHdo ka _pyog huAa hE ƒ A=R v xBdalHkar wI qUb Aaye hÕ ƒtaiTvkè v`Rn AaEr nEitk v \aimRk _pdex wI qUb Aaya hE [s pr ÝwacNãkËt sHSkËt !Ika imltI hE ƒ

smNtwãkËt dUsrI StoZprk rcna Stuitiv>a hE, ijske ijnxtkv ijnxtlHkar Aaid nam wI paye jate hÕ ƒ [smeH kiv ka kaVy-kaExlAit _TkËÚ sIma pr phuHca idqa{ deta hE ƒ [smeH 116 p> hÕ, jo AlHkaraÇv icZkaVyaÇ äara khÄ khÄ [tne ji!l ho gye hÕ ik ibna !Ika ke _nkowle Ýkar smJna ki@n hE ƒ [spr vsunHid kËt Ok maZ !Ika pa{ jatIhE ƒ [sI koi! ka pUßypad devnHid (K@I xtI) kËt AlHkar Ýcur isâiÝyStoZ hE, jo 26 p>aÇ meH pUra huAa hE ƒ [smeH caEbIs tI=ÅkraÇ kI Stuit kI g{hE, v isâiÝy xBd se ÝarMw hone ke kar` _› nam se Ýisâ hE ƒ

sHSkËt meH mantuHgacayR (lgwg 5 vÄ 6 @vÄ xtI) kËt ;w› amrStoZ' bhut hI lokiÝy AaEr suÝcilt OvmŸ Ýay: ÝTyek jEn kI ijðapr Aa$#³ paya jata hE ƒ idg0 prMpranusar [smeH 48 t=a XvetaMbrprMpra meH 54 p> paye jate hÕ ƒ StoZ kI rcna isHhIþta KHd meH hu{ hÕ ƒ

126 jEn saihTy

Page 137: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

[smeH SvyH ktaR ke Anusar Ý=m ijneNã A=aRtŸ %Øwna= kI Stuit kIg{ hE ƒ t=aip smSt rcna OesI hE ik vh iksI wI tI=Åkr ke ilye lagU hosktI hE ƒ ÝTyek p> meH bD³e suNdr _pma, $pk Aaid AlHkaraÇ ka smavexhE ƒ he wgvnŸ Aap Ok AdŸwut jgtŸ ÝkaxI dIpk hE, ijsmeH n tel hE, nbatI AaEr n \Um¸ OvH jhaH pvRtoH ko ihladene vale vayu ke JaÇke wI phuHcnhÄ skte, t=aip ijsse jgtŸ wr meH Ýkax fElta hE ƒ he munINã, AapkImihma sUyR se wI b#³kr hE, ÉyaÇik Aap n kwI ASt hote, n rahugMy hÕ, nAapka mhanŸ Ýwav meFaÇ se in$â hota, OvH Ok sa= smSt lokaÇ kaSv$p suSpÚ krte hÕ ƒ wgvnŸ AaphI buá hÕ, ÉyaÇik AapkI buiá v bo\kI ivbu\ jn AcRna krte hÕ ƒ Aap hI xHkr hE, ÉyaÇik Aap wuvnt‡y kaxmŸ A=aRtŸ kLya` krte hE ƒ AaEr Aap hI iv\ata b‡ïa hÕ, ÉyaÇik Aapne ixvmagR (moÙ magR) kI ivi\ ka iv\an ikya hE, [Tyaid ƒ [ska sMpadn vjmRn waØa meH Anuvad Da. jEkobI ne ikya hE ƒ [s StoZ ke Aa\ar se bD³aivxal saihTy inmaR huAa hE ƒ ko{ 20, 25 to !IkaOH ilqI g{ hÕ OvHw›amr Stot‡ k=a v cirZ, Kaya Stvn, pHcaHg ivi\ padpUitR Stvn, pUja,mahaTMy, v‡to>apn Aaid rcnaO¥ wI 20, 25 se km nhÄ hÕ ƒ ÝakËt meH wImantuHg kËt wyhr StoZ paXvRna= kI Stuit meH rca gya paya jata hEƒ

w›amr ke hI joD³ ka AaEr _sI KHd v xElI meH, t=a _sI ke smanlokiÝy dUsrI rcna kLya` mHidr StoZ hE ƒ _smeH 44 p> hÕ ƒ AiNtm iwþKHd ke Ok p> meH [ske ktaR ka nam kÖmudcNã sUict ikya gya hE, ijse kÖKlog isâsen (lgwg 6@I xtI ka hI dUsra nam mante hÕ ƒ dUsre p> keAnusar yh 23meH it=Åkr paXvRna= kI Stuit meH rca gya hE ƒ w›amr kes£x hote huO wI yh StoZ ApnI kaVy kLpnaAaÇ v xBd yojna meH maEilkhI hE ƒ he ijneNã, Aap _n wVyaÇ ko sHsar se kEse par kr dete hÕ, jo Apneñdy Aapka nam \ar` krte hÕ? haH jana, jo Ok mxk (£it) wI jl meHtEr kr inkl jatI hE, vh [ske wItr wre huO pvn ka hI to Ýwav hE ƒ heijnex, Aapke |yan se wVy pu$Ø Ù`maZ meH deh ko KoD³kr prmaTm dxa koÝaPt ho jate hÕ ÉyaÇ n ho, tIv‡ AiGn ke Ýwav se nana \atuOH Apne paØa`wav ko KoD³kr xuâ suv RTv ko ÝaPt kr letI hÕ ƒ [s StoZ ka wI Da.jEkobI ne sMpadn v jmRn waØa meH Anuvad ikya hE ƒ w›amr StoZ ke sman[s pr wI ko{ 20, 25 !IkaOH v Kaya StoZ paye jate hÕ ƒ

cr`anuyog-Ïot 127

Page 138: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

\nHjy 7vÄ xtI, 8vÄ xtI) kËt ivØaphar StoZ meH 40 [Nãvj‡a KHdke p> hÕ ƒ AiNtm p> ka KHd iwþ hE, AaEr _smeH ktaR ne Apna nam sUictikya hE ƒ StoZ ke iätIy p> meH [s Stuit ko Ý=m tI=Åkr v<Øw kI kha gyahE ƒ [smeH ANy devaÇ se p<=kè krne vale tI=Åkr ke gu aÇ ka v Rn ivxeØ $p seAaya hE ƒ he dev, jo yh khkr Aapka gu anuvad krte hÕ ik Aap Amuk kepuZ hÕ, Amuk ke ipta hÕ, v Amuk kÖl ke hÕ, ve y=a=Rt: Apne ha= meH Aaye huOsuv R ko pT=r smJkr feHk dete hÕ ƒ he dev, mÕ yh Stuit krke Aapse dIntapUvRk ko{ vr nhÄ maHgta hUH ÉyaÇik Aap _peÙa (m|yS= wav) rqte hÕ ƒjo ko{ Kaya pU R v<Ù ka Aa]y leta hE, _se Kaya Apne Aap imltI hI hE,ifr Kaya maHgne se law Éya? AaEr he dev yid Aapko muJe kÖK dene kI [CKahI hE, AaEr _ske ilye Anuro\ wI, to yhI vrdan dIijye ik merI AapmeH wi›£#³ bnI rhe ƒ StoZ ka nam _ske 14veH p> ke Aaid meH Aaye huO ivØapharxBd pr se pD³a hE, ijsmeH kha gya hE ik he wgvn log ivØaphar mi`,AaEØi\yaÇ, mHZ AaEr rsayn kI qoj meH w!kte ifrte hÕ ve yh nhÄ jante ikye sb Aapke hI pyaRyvacI nam hE ƒ [s StoZ pr nagcNã AaEr paXvRna=goMm! kËt !IkaOH hÕ v Ok AvcUir t=a deveNãkIitR kËt ivØaphar v‡to>apnnamk rcnaAaÇ ke _Lleq imlte hÕ ƒ

vaidraj (11 vÄ xtI) kËt OkIwav StoZ meH 26 p> mNãakÊaNtaKNd ke hÕ ƒ AiNtm iwþ KNdaTmk p> meH ktaR ke nam ke sa= _NheH Ok_TkËÚ xaibŸidk, taikRk kaVykËt AaEr wVyshayk kha gya hE ƒ [sStoZ meH w› ke mn, vcn AaEr kay ko SvS= AaEr xuâ krnevale tI=Åkrke gu`aÇ kI ivxeØ $p se Stuit kI g{ hE ƒ he wgvnŸ, jo ko{ Aapke dxRnkrta hE, vcn $pI Am<t ka wi›$pI paZse pan krta hE, t=a kmR$pImnse Aap jEse Asa\ar` AanNd ke \am, duvaRr kam ke mdharI v ÝsadkI AiätIy wUim$p pu$Ø meH |yan äara Ývex krta hE, _se kÊUrakar rogAaEr kH!k kEse sta skte hE? he dev, n AapmeH kop ka Aavex hÕ, AaEriksI ke Ýit Ýsþta¸ OvH Aapka ic¿ prm _peÙa se VyaPt hE ƒ [tne prwI wuvn maZ AapkI Aa&a ke vx hE, AaEr Aapke samIPy maZ se vEr kaAphar ho jata hE¸ Oesa wuvnoTkËÚ Ýwav Aapko KoD³kr AaEr iksmeH hÕ?[s StoZ pr Ok Svop& !Ika, Ok ]utsagr kËt !Ika v Ok ANy !IkaimltI hE, t=a jgtŸkIitR kËt v‡to>apn ka wI _Lleq imlta hE ƒ

128 jEn saihTy

Page 139: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

[nke Aitir› AaEr wI Anek StoZ ilqe gye hÕ, ijnkI sHQyasEkD³oH pr phuHc jatI hE, AaEr ijnkI kÖK n kÖK KHd, xBd-yojna,AlHkar v wi›wav sHbH\I ApnI ApnI ivxeØta hE ƒ [nmeH se kÖK ke namye hÕ: (1) bPpwi!Ÿ!kËt srSvtI StoZ (9vÄ xtI) (2) wUpalkËtijnctuivRxitka, (3) hemcNã kËt vItrag StoZ (13vÄ xtI), (4)Aaxa\r kËt isâgu` StoZ (13vÄ xtI) Svop& !Ika siht, (5)\mRFoØ kËt ymk Stuit v ctuivRxit ijnStuit (6) ijnÝw sUir kËtctuivRxit ijnStuit (14vÄ xtI,) (7) muinsuNdr kËt ijn StoZrTnkoØ (14vÄ xtI), (8) somitlk kËt svR& StoZ, (9)kÖmarpal, (10) somÝw, (11) jyanHd, AaEr (12) rTnakr kËtp<=kè p<=kè ;sa\ar` ijn StoZ,¸ (13) ijn vLlw kËt nHdIXvr Stvn(14) xiNtcNãgi` (16vÄ xtI) kËt ;%ØwijnStv' v;AijtxaiNt Stv' Aaid ƒ \mRisHh kËt srSvtI w›amr StoZ t=awavrTn kËt neimw›amr StoZ ivxeØ _LleqnIy hÕ, ÉyaÇik [nkI rcnaw›amr StoZ pr se smSyapUitR Ý`alI äara hu{ hE, AaEr [nmeH kÊmx:srSvtI v neim tI=Åkr kI Stuit kI g{ hE ƒÝ=manuyog-ÝakËt pura`:

jEnagm ke pircy meH kha ja cuka hE ik barhveH ]utaHg £iÚvad ke paHcwedaÇ meH Ok wed Ý=manuyog =a, ijsmeH ArhHt v ckÊvt± Aaid mhapu$ØaÇ kacirZ v Rn ikya gya =a ƒ yhI jEn k=a saihTy ka Aaid StoZ mana jatahE ƒ caE=e ]utaHk smvayaHg ke wItr 246 se 275 vHe sUZ tk jo kÖlkraÇ,tI=ÅkraÇ, ckÊvitRyoH, bldevaÇ vasudevaÇ AaEr ÝitvasudevaÇ ka v Rn Aaya hE,_ska wI épr indÈx ikya ja cuka hE ƒ smvayaHg ke _s v Rn kI ApnIinralI hI ÝacIn Ý`alI hEƒ vhaH phle jMbUäIp, wrt ÙeZ meH vtRman AvsipR Ikal meH caEbIsaÇ tI=ÅkroH ke ipta, mata, _nke nam, _nke pUvRwv ke nam,_nkI ixivkaAaÇ ke nam, in*kÊm` wUimya¥, t=a in*km` krne vale ANypu$ØaÇ kI sHQya, Ý=m iwÙadataAaÇ ke nam, dIÙa se Ý=m Aahar g‡h` kakalaNtr, cETyv<Ù v _nkI é¥ca{ t=a Ý=m ix*y AaEr Ý=m ix*ynI, [nsbkI namavilyaH maZ kÊm se dI g{ hÕƒ tI=ÅkraÇ ke pXcatŸ 12 ckÊvitRyo keipta, mata, SvyH ckÊvt± AaEr _nke SZIrTn kÊmx: ignaye gye hÕ ƒ tTpXcatŸ9 bldev AaEr 9 vasudevaÇ ke ipta, mata, _nke nam, _nke pUvRwv ke nam v

Ý=manuyog-ÝakËt 129

Page 140: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

\maRcayR, vasudevaÇ kI indan wUimyaH AaEr indan kar` (s. 263), [nkenam ignaye gye hÕ ƒ ivxeØta kevl bldevaÇ AaEr vasudevaÇ kI namavlI meH yh hEik _nse pUvR _Ttm pu$Ø, Ý\an pu$Ø, tejSvI, vcRSvI, yxSvI, kaNt,saEMy, suwg Aaid ko{ saE se wI épr ivxeØ` lgaye gye hÕ ƒ tTpXcatŸ [nkeÝitxZuAaÇ (Ýit vasudev) ke nam idye gye hÕ ƒ [ske pXcatŸ wiv*y kal ketI=Åkr Aaid ignaye gye hÕ ƒ yhaH yh bat ivxeØ _LleqnIy hE ik y>ip_Ét namavilyaÇ meH Zes@ pu$ØaÇ ka v<¿aHt idya gya hE t=aip _sse pUvR132veH sUZ meH _Ttm pu$ØaÇ kI sHQya 54 khI g{ hE, 63 nhĸ A=aRtŸ 9ÝitvasudevaÇ ko _Ttm pu$ØaÇ me siMmilt nhÄ ikya gya ƒ

yitv<Øw kËt itloy p~`it ke ctu=R mha Ai\kar meH wI _Étmhapu$ØaÇ ka v<taNt paya jata hE ƒ [s Ai\kar meH kI ga=a 421 se 509tk caEdh mnuAaÇ ya kÖlkraÇ ka _Lleq krke kÊmx: 1411vÄ ga=a tk_nka vhI v`Rn idya gya hE jo épr btlaya ja cuka hE ƒ ikNtu ivxeØtayh hE ik yhaH Anek bataÇ meH Ai\k ivStar paya jata hE, jEse tI=Åkr kIjNmiti=yaH AaEr jNmnÙZ, _nke vHxo ka indÈx, jNmaNtral AayuÝma`,kÖmarkal, _Tse\, xrIr v`R, raßykal icî, raßy pd, vEraGy kar` vwavna¸ dIÙa S=an, iti=, kal v nÙZ AaEr vn t=a _pvasaÇ ke nam-indÈx¸ dIÙa ke pUvR kI _pvas-sHQya, par`a ke smy nÙZ AaEr S=an,kevl&an ka ANtrkal, smosr` kI rcna ka ivStar pUvRk v Rn (ga=a710 se 933 tk), yÙ-yiÙ`I kevil-kal g`\raÇ kI sHQya, %iâyaÇke wed, %iØyaÇ kI sHQya, sat g`, AaiyRkaAaÇ kI sHQya, muQyAaiyRkaAaÇ ke nam, ]avkaÇ kI sHQya, mui› kI iti=, kal v nÙZ t=asa= meH mu› huO jIvaÇ kI sHQya¸ mui› se pUvR ka yog-kal, mu› hote smyke Aasn Anubâ kevilyaÇ kI sHQya, Anu¿r janevalaÇ kI sHQyamui›ÝaPt yit-g`aÇ kI sHQya, mui›-ÝaPt ix*yg`aÇ ka mui›kalSvgRÝaPt ix*yaÇ kI sHQya, wav ]m`aÇ kI sHQya Aaid¸ AaEr AHitmtI=ÅkraÇ ka mui›kal AaEr prSpr ANtral OvH tI=R-ÝvtRn kal ƒ yhsb ivStar 1278vÄ ga=a meH smaPt hokr tTpXcatŸ ckÊvitRyaÇ ka ivvr`ÝarMw hota hE, ijsmeH _nke xrIroTse\, Aayu, kÖmarkal, mHDlIk-kal,idiGvjy, ivwv, raßykal, sHymkal AaEr pyaRNtr ÝaiPt (punjRNm)ka v`Rn ga=a 1410 tk ikya gya hE ƒ [ske pXcatŸ bldev, vasudev

130 jEn saihTy

Page 141: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaEr _nke ÝitxZuAaÇ (ÝitvasudevaÇ) ke namaÇ ke AitirÉt ve iks-ikstI=Åkr ke tI=R meH huO [ska indÈx ikya gya hE, AaEr ifr _nke xrIr-Ýma` Aayu-kÖmarkal AaEr mHDlIk kal¸ t=a xi›, \nuØ Aaid satmharTnaÇ v musl Aaid car rTnaÇ ke _Lleq ke pXcatŸ ga=a 1436 meH khagya hE ik smSt bldev indan riht hone se mr` ke pXcatŸ é|vRgamI vsb naray` indan siht hone se A\ogamI hote hÕ ƒ yh ga=a kÖK xaiBdkher-fer ke sa= vhI hE jo smvayaHg ke 263 veH sUZ ke ANtgRt Aa{ hE ƒ[ske pXcatŸ _nke moÙ, SvgR v nrk gityaÇ ka ivxeØ _Lleq hE ƒ ga01437 meH yh indÈx ikya gya hE ik AiNtm bldev, kË*` ke ßye¤ w‡ata,b‡ïSvgR ko gye hÕ¸ AaEr Agle jNm meH ve kË*` tI=Åkr ke tI=R meH isiâ koÝaPt haÇge ƒ [ske pXcatŸ 11 $ã, 9 nard AaEr 24 kamdev, [nka v<taHtga0 1439 se 1472 vÄ ga=a tk idya gya hE ƒ AaEr tdnNtr du:Øm kalka Ývex, Anubuâ kevlI, 14 pUvR\arI, 10 pUvR\arI, 11 AHg\arI, Aacara¥gke \ark, [nka kal-indÈx krte huO, xk raja kI _TpiTt, _ske vHxka raßykal¸ guPtaÇ AaEr ctumuRq ke raßykal tk mhavIr ke invaR` se1000 vØR tk kI prMpra¸ t=a dUsrI AaEr mhavIr invaR` kI raiZ meHraßyaiwiØ› huO AviNtraj palk, ivjyvHx, muÌ~D vHx, pu*yimZ,vsuimZ, AiGnimZ, gN\vR, nrvahn, w<TyaN\‡ AaEr guPtvHx t=a kiLkctumuRq ke raßykal kI prMpra äara vIr-invaR` se vhI 1000 vØR kav<taNt idya gya hE ƒ bs yhÄ pr itloy p~`it ka paErai`k v Oeithaiskv<taHt smaPt hota hE ƒ (ga. 1476-1514) ƒ

jEn saihTy meH mhapu$ØaÇ ke cirZ ko nvIn kaVy xElI meH ilqne kaÝarMw ivmlsUir ne ikya ƒ ijs Ýkar sHSkËt saihTy meH Aaid kaVy vaLmIikkËt ramay` mana jata hE, _sI Ýkar ÝakËt ka Aaid kaVy wI ivmlsUirkËt p_mciryH (pdŸmcirtmŸ) hE ƒ [s kaVy ke ANt kI ÝxiSt meH [skektaR v rcna-kal ka indÈx paya jata hE ƒ yhaH kha gya hE ik Sv-smyAaEr pr-smy A=aRtŸ Apne \mR t=a ANy\mR ke &ayk rohU namke AacayRhuO ƒ _nke ix*y =e na[l kÖlvHxI ivjy, AaEr ivjy ke ix*y ivmlsUir nepUvRgt meH se naray` AaEr sIir (bldev) ke cirZ sunkr [s kaVy kIrcna kI, ijskI smaiPt mhavIr ke isâ hone ke _praNt duØmakal ke530 vØR VytIt hone pr hu{ ƒ iZlok-Ý&iPt Aaid g‡N=aÇ ke Anusar vIr

Ý=manuyog-ÝakËt 131

Page 142: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

invaR se 3 vØR 8 mas AaEr 1 pÙ VytIt hone pr duØmakal ka ÝarMw huAa(it0 p0 4, 1474) ƒ Ab yid hm phle khe Anusar mhavIr ka invaR -kal {0 pU0 527 kI kaitRk kË*` AmavSya ko mante hÕ, to p_mciry kIsmaiPt ka kal Aasa#³ xuÉl pUi Rma snŸ 7 {0 isâ hota hE ƒ ikNtu kÖKiväan, jEse jEkobI, g‡N= rcna ke [s kal ko @Ik nhI mante, ÉyaÇik Okto g‡N= kI waØa Ai\k ivkist hE, AaEr dInar, lGn Aaid Oese xBd Aaye hÕjo yUnan se ilye gye ÝtIt hote hÕƒ dUsre _smeH kÖK Oese KNdaÇ ka _pyog huAahE, ijnka Aaiv*kar sMwvt: _s smy tk nhÄ huAa =a ƒ At: iväanŸ[ska rcna-kal tIsrI caE=I xtI {0 Anuman krte hÕ ƒ y=a=Rta: ye mtbhut kÖK kaLpink v ApyaRº Ýma`aÇ pr Aa\airt hE ƒ vStut: AwI tkOesa ko{ Ýma` sMmuq nhÄ laya ja ska, ijske kar` g‡N= meH inidRÚsmy pU Rt: Aisâ ikya ja ske ƒ yh bat AvXy hE ik [skI waØa meH hmeHmharaÚI ÝakËt ka Ýay: inqra huAa $p idqa{ deta hE AaEr mharaÚI keivkas ka kal lgwg {0 kI dUsrI xtaBdI mana jata hE ƒ dUsrI yh batwI icNtnIy hE ik jEn saihTy meH ANy ko{ [s xElI ka ÝakËt kaVyK@Ä-satvÄ xtI se pUvR ka nhÄ imlta ƒ

p_mciry ke k¿aR ne Apne g‡N= ivØyk Aaid SZotaÇ ke ivØy meH yhsUict ikya hE ik _NhaÇne naray` AaEr bldev (l"m` AaEr ram) ka cirZpUvRgt meH se suna =a (_0 118, ga0 118) ƒ y>ip pUvaÈ ke ÝaPt pircy meHk=aTmk saihTy ka _Lleq nhÄ paya jata¸ t=aip 12veH £iÚvad ke wedaÇmeH Ý=manuyog AaEr pUvRgt, donaÇ sa= sa= inidRÚ hÕ ƒ p_mciry meH yh wIkha gya hE ik jo pÍcirt phle namavlI inbâ AaEr AacayR, prMpragt=a, _se _NhaÇne AnupUv± se sHÙep meH kha hE, (1, 8)ƒ yhaH SpÚt: ktaR kasHket _n namavlI-inbâ cirZaÇ se hE, jo smvayaHg v itloyp~`it meHpaye jate hE ƒ ve namavilyaH y=a=Rt: Sm<it-shayk maZ hÕ ƒ _nke Aa\ar seivxeØ k=ank maEiqk guÌ-ix*y prMpra meH AvXy Ýcilt rha hoga¸ AaEr[sI ka _Lleq ktaR ne AacayR-prMpragt khkr ikya hE ƒ ijn sUZaÇ keAa\ar pr yh ga=aTmk kaVy rca gya hE, _nka indÈx g‡N= ke Ý=m _dŸdexmeH ikya gya hE ƒ kiv ko [s g‡N= rcna kI Ýer`a kha¥ se imlI [skI wIsUcna g‡N= meH pa{ jatI hE ƒ ]ei`k raja ne gaEtm ke sMmuq Apna yh sNdehÝk! ikya ik vanraÇ ne AitÝbl raÙsaÇ ka kEse ivnax ikya hoga? Éya

132 jEn saihTy

Page 143: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

scmuc rav` Aaid raÙs AaEr maHswÙI =e? Éya scmuc rav` ka wa{kÖMwk R Kh mhIne tk lgatar saEta =a? AaEr inãa se _@kr wUqvxha=I AaEr wÕse ingl jata =a? Éya [Nã sHg‡am meH rav` se praijt ho skahoga? OesI ivprIt bataÇ se pU R ramay` kivyaÇ äara rcI g{ hE, Éya yh schE? A=va t=Ÿy kÖK ANy Ýkar hE 1 ]ei`k ke [s sNdeh ke sma\ana=RgaEtm ne _NheH y=a=R ramay` ka k=ank khkr sunaya, (2, 3) ƒ [sk=n se SpÚ hE ik p_mciry ke leqk ke sMmuq vaLmIik kËt ramay`_piS=t =I AaEr _sI se Ýer`a pakr _NhaÇne Apne pUvR saihTy v guÌ prMprase ÝaPt k=a-sUZaÇ ko pLlivt krke ÝStut g‡N= ka inmaR ikya ƒ

p_mciry meH SvyH ktaR ke k=nanusar sat Ai\kar hÕ ƒ iS=it,vHxoTpit, ÝS=an, r`, lvkÖx (lv`aHkÖx) _Tpi¿, invaR AaEr Anekwv ƒ ye Ai\kar _dŸdexaÇ meH ivwaijt hÕ, ijnkI sHQya 118 hEƒ smStrcna ÝakËt ga=aAaÇ meH hE ikNtu _dŸdexoH ke ANt meH iwNn iwNn KNdaÇ ka wIÝyog ikya gya hE ƒ rcna Ýay: svRZ srl, \aravahI k=a-Ý\an hE ikNtuyZ-tZ _pma Aaid AlHkaraÇ, sUiÉtyaÇ v rs-wavaTmk v RnaÇ ka wI smavexpaya jata hE ƒ [n ivxeØtaAaÇ ke äara _skI xElI waØawed hone pr wI sHSkËtke ramay` mhawart Aaid pura`aÇ kI xElI se mel rqtI hE ƒ [smeH kaVy kavh Sv$p ivkist huAa idqa[ nhÄ deta ijsmeH AlHkairk v Rn v rs-wav-in$p` Ý\an, AaEr k=a wag gaE ho gya hE ƒ Ý=m 24 _dŸdexaÇ meHmuQyt: iv>a\r AaEr raÙs vHxo ka ivvr` idya gya hE ƒ ram ke jNm selekr, _nke lHka se lo!kr raßyaiwØek tk A=aRtŸ ramay` ka muQy wag25 se 85 tk ke 61 _dŸdexaÇ meH vi Rt hE ƒ g‡N= ke xeØ wag meH sIta-invaRsn(_dŸdex 94), lv HkÖx-_Tpi¿, dex-ivjy v smagm, pUvR wvaÇ ka v RnAaid ivStar se krke ANt meH ram ko kevl&an kI _Tpi¿, AaEr _nkIinvaR -ÝaiPt ke sa= g‡N= smaPt hota hE ƒ yhaH ram ka k=ank k{ bataÇ meHvaLmIik ramay` se ApnI ivxeØta rqta hE ƒ yhaH hnuman sug‡Iv Aaid vanrnhÄ, ikNtu iv>a\r =e, ijnka |vj icî vanr hone ke kar` ve vanr khlanelge rav` ke dxmuq nhÄ =e ikNtu _ske gle meH phnaye gye har ke mi`yaÇ meHÝitibiMbt naE ANy muqaÇ ke kar` vh dxmuq khlaya ƒ sIta y=a=Rt:jnk kI hI AaErs kNya =I¸ AaEr _ska Ok wa{ wamHDl wI =a ƒ ram nebbRraÇ äara ikye gye AakÊm` ke smy jnk kI shayta kI¸ AaEr _sI ke

Ý=manuyog-ÝakËt 133

Page 144: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_pl"y meH jnk ne sIta ka ivvah ram ke sa= krne ka inXcy ikya ƒsIta ke w‡ata wamHDl ko _ske bcpn meH hI iv>a\r hr le gya =a ƒ yuvkhone pr t=a Apne sCce mata ipta se Apirict hone ke kar` _se sIta kaicZp! deqkr _s pr moh _TpNn ho gya =a, AaEr vh _sI se Apna ivvahkrna cahta =a ƒ [sI ivro\ ke pirhar ke ilye \nuØ-prIÙa ka Aayojnikya gya, ijsmeH ram kI ivjy hu{ ƒ dxr= ne jb v<âTv Aaya jan raßywarse muÉt ho, vEraGy\ar` krne ka ivcar ikya¸ twI gHwIr-SvwavI wrt kowI vEraGy wav _TpNn ho gya ƒ [s Ýkar Apne pit AaEr puZ donaÇ ke Ok sa=ivyog kI AaxHka se wywIt hokr kekEyI ne Apne puZ ko g<hS=I meH baH\erqne kI wavna se _se hI raßy pd dene ke ilye dxr= se OkmaZ vr maHga¸AaEr ram, dxr= kI Aa&a se nhÄ, ikNtu SvECKa, se vn ko gyeƒ [s ÝkarkEkeyI ko iksI duwaRvna ke klHk se bcaya gya hE ƒ rav` ke Aai\pTy koSvIkar krne ke ÝStav ko @ukrakr bail SvyH Apne lFu w‡ata sug‡Iv kIraßy dekr Ýv<ijt ho gya =a¸ ram ne _se nhÄ mara ƒ rav` ko yhaH &anI AaErv‡tI iciZt ikya gya hE ƒ vh sIta ka Aphr` to kr le gya¸ ikNtu _sne_skI [CKa ke Ýitk×l blaTkar krne ka kwI ivcar ya ÝyTn nhÄ ikya¸AaEr Ýem kI pID³a se vh Fulta rha ƒ jb SvyH _skI pTnI mHdodrI ne rav` kesu\arne ka dUsra ko{ _pay n deq, sCcI pTnI ke nate _se blpUvRk wIApnI [CKa pU R kr lene ka suJav idya¸ tb _sne yh khkr _s ÝStavko @ukra idya ik mÕne iksI SZI ke sa= _skI [CKa ke ivÌâ kwI sHwogn krne ka v‡t le ilya hE ijse mÕ kwI wHg n k$Hga ƒ rav` ke SvyH Apnemuq se [t v‡t ke _Lleq äara kiv ne n kevl _ske cirZ ko éHca _@ayahE, ikNtu sIta ke AqH~D pitv‡t ka wI Ok inrsHdeh Ýma` _piS=t kridya hE ƒ rav` kI m<Tyu yhaH ram ke ha= se nhÄ, ikNtu l"m` ke ha= se khIg{ hE ƒ ram ke puZaÇ ke nam yhaH lv` AaEr AHkÖx paye jate hÕ ƒ [s Ýkar kIAnek ivxeØtaOH [s k=ank meH pa{ jatI hE ijnka _dŸdeXy k=a ko Ai\kSvawaivk bnana, AaEr manv cirZ ko swI piriS=ityaÇ meH _Hca _@aye rqnaÝtIt hota hE ƒ k=ank ke bIc meH ÝsHgvx nana AvaNtr k=aOH v \maÈpdexwI guH=e huO hÕƒ p_mciryH ke Aitir› ivmlsUir kI AaEr ko{ rcna AwI tkÝaPt nhÄ hu{¸ ikNtu xk sHvt 700 ({0 snŸ 778) me bnI kÖvlymalameH _ske ktaR _>otnsUir ne kha hE ik-

134 jEn saihTy

Page 145: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

buhy`-shSs-d[yH hirvHsuPpi¿-karyH p#mH ƒvHdaim vHidyH ip hu hirvHsH cev ivmlpyH ƒ ƒ

A=aRtŸ mÕ shSZaÇ bu\jnaÇ ke iÝy hirvHxoTpit ke Ý=m kark A=aRtŸrciyta ivmlpd hirvHx kI hI vNdna krta hU¥ ƒ [s _Lleq pr se Oesa ÝtIthota hE ik sMwvt: ivmlsUir ne hirvHx-k=aTmk g‡N= kI wI rcna kI =I ƒ

épr kha ja cuka hE ik smvayaHg sUZ meH y>ip namavilyaH smStZes@ xlaka pu$ØaÇ kI inbâ kI g{ hÕ, t=aip _nmeH se 9 ÝitvasudevaÇ koKoD³kr xeØ 54 ko hI _¿mpuÌØaÇ kha hE ƒ [nhÄ 54 _¿mpuÌØoH ka cirZxIlaHkacayR ne Apne ;c_pNnmhapuirs-ciry' meH ikya hE¸ ijskI rcnaiv0 sH0 925 {0 snŸ 868 meH smaPt hu{ ƒ yh g‡N= ÝakËt g> meH v yZ tZp>aÇ meH rca gya hE ƒ tI=ÅkroH v ckÊvitRyaÇ ka cirZ yhaH pUvaÈ› namavilyaÇke Aa\ar se jEn prMpranusar v`Rn ikya gya hE ƒ ikNtu ivxeØ tulna keilye yhaH ram ka AaQyan |yan dene yoGy hE ƒ Ai\kaHx v`Rn to sHÙep seivmlsUir kËt p_mciryH ke Anusar hI hE, ikNtu kÖK bataÇ meH _LleqnIywed idqa{ deta hE ƒ ijs rav` kI wignI ko p_mciryH meH svRZ cNãnqakha gya hE¸ _ska nam yhaH sUpRnqa paya jata hE ƒ p_mciryH meH rav` nel"m` ke Svr meH isHhnad krke ram ko \oqa dekr sIta ka Aphr`ikya¸ ikNtu yhaH Sv`RmyI mayam<g ka Ýyog paya jata hE ƒ p_mciryH meHbail SvyH sug‡Iv ko raßy dekr Ýv<ijt ho gya =a¸ ikNtu yhaH _ska ramke ha= se v\ huAa kha gya hE ƒ yhaH sIta ko Aphr` ke pXcatŸ sMbo\nkrne valI iZw!a ka _Lleq Aaya hE, jo p_mciry meH nhÄ hE ƒ [n weHdo sesuSpÚ hE ik xIlaHk kI rcna meH vaLmIik kËt ramay` ka Ýwav Ai\kpD³a hE, y>ip g‡N= ke ANt meH xIlaHk ne SpÚt: kha hE ik ram AaEr l"m`ka cirZ jo p_mciryH meH ivStar se vi`Rt hE, _se _NhaÇne sHÙep se kha hE ƒ

wãeXvr kËt ;khavil' meH Zes@ mhapuÌØaÇ ka cirZ vi Rt hE ƒ wãeXvrAwydev ke guÌ =e ƒ Awydev ke ix*y AaØa#³ ka smy lgwg 1191 {0 payajata hE AtOv yh rcna 12 vÄ xtI ke ÝarMw kI isâ hotI hE ƒ smSt rcnaÝakËt g> meH ilqI g{ hE kevl yZ tZ p> paye jate hÕ ƒ g‡N= meH ko{ A|yayaÇka ivwag nhÄ hE ikNtu k=aAaÇ ka indÈx ;ramkhaw~`{' ;va`aRrkha w~`['[Tyaid $p se ikya gya hE ƒ [s g‡N= meH ramay` kI k=a ivmlsUir kËt;p_mciryH' ke hI Anusar hE ƒ jo =oD³a-bhut wed yZ-tZ paya jata hE, _smeH

Ý=manuyog-ÝakËt 135

Page 146: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivxeØ _LleqnIy sIta ke invaRsn ka ÝsHg hE ƒ sIta gwRvtI hE AaEr _seSvPn huAa hE ik vh do prakÊmI puZaÇ ko jNm degI ƒ sIta ke [s saEwaGy kI batse _skI spiTnyaÇ ko {*yaR _Tpþ hotI hE _NhaÇne sIta ke sa= Ok Klikya ƒ _NhaÇne sIta se rav` ka icZ bnane ka Aag‡h ikya ƒ sIta ne yh khtehuO ik mEne _ske muqaid AHg to deqe nhÄ, kevl _ske pEraÇ ka icZ bna idya ƒ[se _n spiTnyaÇ ne ram ko idqakr kha ik sIta rav` meH AnurÉt ho g{ hEAaEr _sI kI cr`-vHdna ikya krtI hE ƒ ram ne [s pr jb tTkal ko{ÝitikÊya nhÄ idqa{¸ tb _n spiTnyaÇ ne jnta se yh Apvad fEla idya¸ijske pir`am-Sv$p ram sIta ka invaRsn krne ke ilye ivvx huO ƒ rav` keicZ ka v<¿aNt hemcNã ne Apne iZxiÚxla kapuÌØcirt meH wI inbá ikya hE ƒÝakËt meH tI=Åkr cirZ -

xIlaHk kËt ;c_pNnmhapuirsciry' ke pXcatŸ AagamI tIn carxtaiBdyaÇ meH nana tI=Åkro ke cirZ ÝakËt meH khÄ p>aTmk, khÄ g>aTmkAaEr khÄ imi]t $p se kaVyxElI meH ilqe gye ƒ Ý=m tI=Åkr %Øw na= prAwydev ke ix*y váRman sUir ne snŸ 1103 {0 meH 11000 Xlok Ýma`Aaid`ah-ciryH kI rcna kI ƒ pa¥cveH tI=Åkr sumitna= ka cirZ 12 vÄxtI ke m|y meH ivjyisHh ke ix*y somtw äara lgwg 9000 ga=aAaÇ meHrca gya ƒ K@e tI=Åkr pdŸmÝw ka cirZ devsUir äara 13 vÄ xtI meH rcagya ƒ satveH tI=Åkr pr l"m` gi`kËt ;supas`ah-ciryH' Ok suivSt<tAaEr _TkËÚ koi! kI rcna hE, jo iv0 sH01199 meH smaPt hu{ hE ƒ [smeHlgwg 70 p> Apw‡Hx ke wI smaivÚ paye jate hÕ: Aa@veH tI=Åkr cNãÝwpr yxodev kËt (sH0 1178) t=a ]IcNã ke ix*y hirwãkËt (sH01223), 11 veH ]eyaHs pr AijtisHh kËt AaEr 12 veH vasUpUßy pr cNãÝwkËt cirZ-g‡N= paye jate hÕ ƒ 14 veH tI=Åkr AnHtna= ka cirZ neimcNãäara iv0 sH0 1213 meH ilqa gya ƒ 16 veH tI=Åkr xaiNtna= ka cirZdevcNã sUir äara iv0 sH0 1160 meH t=a dUsra muinwã äara iv0 sH0 1353meH ilqa gya ƒ devsUir kËt rcna lgwg 12000 Xlok Ýma` hÕ ƒ 19 veHmiLlna= tI=Åkr ke cirZ pr do rcnaOH imltI hÕ Ok ]IcNã sUir ke ix*yhirwã äara svRdevgi` kI shayta se AaEr dUsrI ijneXvr sUir äara ƒ 12vÄ xtI meH hI 20 veH tI=Åkr muinsuv‡t ka cirZ ]IcNã äara lgwg 11000ga=aAaÇ me ilqa gya ƒ 22 veH neimna= pr wI tIn rcnayeH _plB\ hÕ, Ok

136 jEn saihTy

Page 147: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ml\arI hemcNã kËt, dUsrI ijneXvr sUir kËt iv0 sH0 1175 kI, AaErtIsrI rTnÝw sUir kËt iv0 sHvtŸ 1223 kI ƒ 23 veH tI=Åkr paXvRna= kacirZ Awydev ke Ýix*y devwã sUir äara iv0 sH0 1168 meH rca gya ƒ rcnag>-p> imi]t hE ƒ AiNtm tI=Åkr pr ;mhavIric-ryH' namk tIn rcnaOH(Ýka0 Amdabad 1945) _plbŸ\ hÕ Ok sumit vack ke ix*y gu cNãgi`kËt, dUsrI deveNãgi` Apr nam neimcNã, AaEr tIsrI devwã sUirkËtƒ[n sbse ÝacIn mhavIr cirZ AacaraHg v kLpsUZ meH paya jata hE ƒ kLpsUZmeH vi Rt cirZ ApnI kaVyaTmk xElI meH liltivStr meH vi Rt buâcirt seimlta hE ƒ yh rcna wãbahu kËt khI jatI hE ƒ

_Ét smSt rcnaAaÇ kI waØa v xElI Ýay: Ok sI hE ƒ waØa mharaÚIÝakËt hE, ikNtu khÄ khÄ xaErsenI kI Ýv<ityaH wI pa{ jatI hEƒ xElI Ýay:paErai`k hE ikNtu kiv kI Ýitwanusar _nmeH KHd, AlHkar, rs-wav AaidkaVy gu aÇ ka trtm wav paya jata hE ƒ ÝTyek rcna meH Ýay:cirZnayk keAnek pUvR wvaÇ ka v Rn ikya gya hE jo g‡N= ke Ok t<tIy wag se khÄ AáRwag tk phU¥c gya hE xeØ meH wI _paQyanaÇ AaEr _pdexaÇ kI bhulta pa{ jatIhE ƒ nayk ke cirZ v Rn meH jNm-ngrI kI xowa, mata-ipta, ka vEwv, gwRAaEr jNm smy ke dev-kËt Aitxy, kÖmar-kÊID³a AaEr ixÙa-dIÙa, Ýv<ßyaAaEr tpSya kI k@orta, pirØhaÇ AaEr _psgaÈ ka shn, kevl&anoTpi¿,smvxr`-rcna \maÈpdex, dex-Ýdex ibhar, AaEr ANtt: invaR , [nkav Rn khÄ sHÙep se AaEr khÄ ivStar se khÄ srl $p meH AaEr khÄ kLpna,lailTy AaEr AlHkar se wrpUr paya jata hE ƒÝakËt meH ivxeØ k=ag‡N=-p>aTmk-

tI=ÅkraÇ ke cirZaÇ ke AitirÉt ÝakËt meH Anek g‡N= _plB\ hÕ, ijnmeHiksI VyiÉtivxeØ ke jIvncirZ äara jEn\mR ke iksI ivxeØ gu , jEse sHym,_pvas pUja, ivi\-iv\an, paZ-dan Aaid ka mahaTMy Ýk! ikya gya hE ƒ yercnaOH ApnI xElI v Ýma`aid kI £iÚ se tIn wagoH meH ivwÉt kI ja sktI hE ƒOk ve g‡N= hÕ ijnmeH ÝakËt p>aTmk rcnaO hI pa{ jatI hÕ, OvH ijnmeH KHd,AlHkar Aaid ka wI vEixÚŸy idqa{ deta hE ƒ AtOv [NheH hm ÝakËt kaVy khskte hÕ ƒ dUsrI ve rcnaOH hÕ ijnmeH muQyt: ÝakËt g> xElI meH iksI VyiÉtivxeØ ka jIvn v<¿aNt kha gya hE ƒ tIsre Ýkar ve g‡N= hÕ jo bhu\a k=akoØke nam se Ýk! ikye gye hÕ AaEr ijnmeH khI p>, AaEr khI imi]t $p se

cr`anuyog-StoZ 137

Page 148: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ApeÙa kËt sHÙep meH \aimRk ÏI-puÌØaÇ ke cirZ vi Rt ikye gye hÕ ƒsbse Ai\k ÝacIn ÝakËt kaVy padilPtsUir kËt trHgvtI k=a

ka _Lleq Anek ÝacIn g‡HN=aÇ, jEse AnuyogäarsUZ, kÖvlymala,itlkmHjrI Aaid meH imlta hÕ ƒ ;ivsesinsIh cUi`R,' meH nrvahnd¿ kIk=a ko laEikk v trHgvtI AaEr mg\sena Aaid k=aAaÇ ko loko¿r khagya hE ƒ halkËt ga=a-sPtxtI meH padilPt kËt ga=aAaÇ ka sHkln payajata hE ƒ ÝwacNã kËt Ýwavk-cirZ meH (13 vÄ xtI) padilPtsUir kajIvnv<¿ paya jata hE, ijsmeH _nke iv>a\r kÖl v naghiSt guÌ ka_Lleq hE ƒ [n _LleqaÇ pr se [s rcna ka kal {0 snŸ 500 se pUvRisâ hota hE ƒ duwaRGyt: yh g‡N= AwI tk ÝaPt nhÄ ho ska, ikNtu lgwg15 vÄ xtI meH vIrwã ke ix*y nEimcNã ne [ska sHÙep trHglola nam se1643 ga=aAaÇ meH ÝStut ikya hE, jo Ýkax mHe Aa cuka hÕ ƒ (neimiv&ang‡N=mala iv0 sH0 2000) ƒ [ska jmRn meH Ýofesr laymn äara, t=agujratI meH nrisHh wa{ p!el äara ikye huO Anuvad wI Ýkaixt ho cuke hÕƒtrHg lolakar ne SpÚ kha hE ik trHgvtI k=a dexI-vcnaTmk, bD³Iivxal AaEr ivicZ =I, ijsmeH suNdr kÖlkaÇ, khÄ ghn yuglaÇ AaEr khÄdugRm Ø!ŸklaÇ ka Ýyog huAa =a ƒ vh iväanaÇ ke hI yoGy =I¸ jnsa\ar`_sse law nhÄ _@a skte =e ƒ AtOv _s rcna kI ga=aAaÇ ko sHÙep$pse yhaH ÝStut ikya jata hE, ijsse _› k=a ka lop n ho ƒ [s k=a meHtrHgvtI namkI Ok sa|vI jb iwÙa ke ilye ngr meH g{ tb Ok se@anI ne_ske $p se AakËÚ hokr _ska jIvn-v<¿aNt pUKa ƒ sa|vI ne btlayaik jb vh yuvtI =I, tb Ok ckva pÙI ko deqkr _se Apne pUvR jNm kaSmr` ho Aaya ik jb vh wI ckvI ke $p meH gHga ke iknare Apne iÝyckve se sa= kÊID³a ikya krtI =I ƒ vh Ok Vya\ ke ba` se ivá hokr mrgya, tb mÕne wI Ýa` pirTyag kr yh jNm \ar` ikya ƒ yh jait-Smr`hone pr mÕne Apne pUvR jNm ke v<¿aNt ka icZp! ilqkr kaEmudI mhoTsvke smy kaExaMbI ngr ke caErahe pr rqva idya ƒ [se deq Ok se@ ke puZpdŸmdev ko wI Apne pUvR jNm ka Smr` ho Aaya ƒ hm donaÇ ka Ýem b#³a,ikNtu iptane _s yuvk se mera ivvah nhÄ ikya¸ ÉyaÇik vh pyaRPt \nInhÄ =a ƒ tb hm donaÇ Ok raiZ nav meH bE@kr vhaH se inkl wage ƒ FUmtew!kte hm Ok coraÇ ke dl äara pkD³e gye ƒ coraÇ ne kaTyaynI ke sMmuq

138 jEn saihTy

Page 149: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hmara bildan krna caha ƒ ikNtu mere ivlap se ãivt hokr coraÇ ke Ý\anne hmeH KuD³va idya ƒ hm kaExaMbI vaips Aaye¸ AaEr \Um\am se hmara ivvahho gya ƒ kÖK smy pXcatŸ mÕ cNdnvala kI ix*ya bn g{, AaEr _NhÄ kesa= ivhar krtI hu{ yhaH Aa phuHcI ƒ [s jIvn-v<¿aNt se Ýwaivt hokrse@anI ne wI ]avk-v‡t le ilye ƒ [s k=ank kI Anek F!naOH subH\u,ba` Aaid sHSkËt kivyaÇ kI rcnaAaÇ se mel qatI hE ƒ nrbil ka ÝsHg towvwUit ke maltI-ma\v meH vi`Rt ÝsHg se bhut kÖK imlta hE ƒ

hirwãsUir (8 vÄ xtI) kËt \UtaRQyan meH 485 ga=aOH hÕ, jo paHcAaQyanaÇ meH ivwaijt hÕ ƒ _ßjEnI ke smIp Ok _>an =a, ijsmeH Ok barpa¥c \UtaÈ ke dl sHyog vx Aakr OkZ ho gO ƒ vØaR lgatar ho rhI =I,AaEr qane-pIne ka ÝbN\ krna ki@n ÝtIt ho rha =a ƒ paHco dlaÇ kenayk OkZ huO, AaEr _nmeH se Ok mUldev ne yh ÝStav ikya ik hm paHcoApne-Apne Anuwv kI k=a khkr sunayeH ƒ _se sunkr dUsre Apnek=ank äara _se sMwv isâ kreH ƒ jo ko{ Oes n kr ske, AaEr AaQyanko AsMwv btlave, vhI _s idn smSt \UtoÅ ke wojn ka qcR _@ave ƒmUldev, kHDrIk, OlaØ#³ AaEr xra namk \UtRrajaÇ ne Apne Apne Asa\ar`Anuwv sunaye¸ ijnka sma\an pura`aÇ ke AlaEikk v<¿aNtaÇ äara dUsraÇ nekr idya ƒ paHcva v<¿aNt qHDpana namkI \UtRnI ka =a ƒ _sne Apnev<¿aNt meH nana AsMwv F!naAaÇ ka _Lleq ikya¸ ijnka sma\an kÊmx:_n \UtoÅ ne paErai`k v<¿aNtaÇ äara kr idya¸ t=aip qHDpana ne _Nhe slahdI ik ve _sko ApnI SvaimnI SvIkar kr leH¸ to vh _NheH wojn wIkravegI AaEr ve prajy se wI bc jayeHge ƒ ikNtu ApnI yhaH tk kI ivjyke _Nmad se _NhaÇne yh SvIkar nhÄ ikya¸ AaEr _se Apna AiNtm AaQyansunane kI cunaEtI dI ƒ qHDpana ne ÝsHg imlakr kha ik _ske jo vSZhva meH _D³ gye =e, v _ske car naEkr wag gye =e, Aaj _skI phcan meHAa gye ƒ tum caraÇ ve hI mere sevk ho¸ AaEr mere _NhÄ vSZaÇ ko phne huO ho ƒyid yh sTy hE, to merI cakrI SvIkar kro¸ AaEr yid yh AsTy hE, tosbko wojn kraAo ƒ tb sb \UtaÈ ne _se ApnI Ý\an naiyka SvIkarkr ilya¸ AaEr _sne SvyH sb \UtaÈ ko wojn krana SvIkar kr ilya ƒifr vh Xmxan meH g{ AaEr vhaH se Ok tTkal m<tk balk ko lekr ngrmeH phU¥cI ƒ Ok \nI se@ se _sne shayta maHgI AaEr _se _¿eijt kr idya ƒ

Ý=manuyog-ÝakËt 139

Page 150: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_ske naEkraÇ äara taiD³t hone pr vh icLla _@I ik mere puZ ko tum logaÇne mar Dala ƒ se@ ne _se \n dekr Apna pIKa KuD³aya ƒ _s \n se qHDpanane sb \UtaÈ ko Aahar kraya ƒ yh rcna wartIy saihTy meH Apne #Hg kIAiätIy hE¸ AaEr pura`aÇ kI AitrHijt F!naAaÇ kI VyHGyaTmk kD³IAalocna hE ƒ [sI ke Anukr` pr Apw‡Hx meH hirØe` AaEr ]utkIitR kËt¸t=a sHSkËt meH Aimtgit kËt \mRprIÙa namk g‡N=aÇ kI rcna hu{ ƒ (Ýka0bMb{, 1944) ƒ

ijneXvr sUir ke ix*y \neXvr sUir kËt ;sursuNdrI-ciryH' 16pirCKedaÇ meH, t=a 4000 ga=aAaÇ meH smaPt huAa hE ƒ [skI rcna cNãavtIngrI meH iv0 sH0 1095 meH hu{ =I ƒ sursuHdrI kÖxag‡pur ke raja nrvahnd¿kI puZI =I ƒ vh p#³ilqkr bD³I ivduØI yuvtI hu{ ƒ buiâla namk pirvaijkane _se naiStkta ka pa@ p#³ana caha¸ ikNtu sursuNdrI ke tkR se praijtAaEr ̤ hokr _ßjEn ke raja xZuHjy ko _ska icZp! idqakr _waD³a ƒxZuHjy ne _ske ipta se ivvah kI maHg kI, jo ASvIkar kr dI g{ ƒ [skar` donaÇ rajaAaÇ meH yuâ iKD³gya ƒ [sI bIc vEta#Ÿy pvRt ke Ok qecrne sursuNdrI ka Aphr` kr ilya¸ AaEr _se lejakr Ok kdlIg<h meHrÉqa ƒ sursuNdrI ne AaTmFat kI [CKa se ivØfl ka wÙ` ikya ƒdEvyog se _sI bIc _ska sCce ÝemI mkrketu ne vhaH phuHc kr _skI rÙakI¸ t=a vhaH se jakr _sne xZuHjy ka wI v\ ikya ƒ ikNtu Ok vErIiv>a\r ne SvyH _ska Aphr` kr ilya ƒ bD³I ki@na{yaÇ AaEr nanaF!naAaÇ ke pXcatŸ sursuNdrI AaEr mkrketu ka punimRln AaEr ivvah huAa ƒdIFR kal tk raßy wogkr donaÇ ne dIÙa lI OvH kevl&an AaEr moÙ ÝaPtikya ƒ y=a=Rt: naiyka ka nam v v<taNt 11 veH pirCKed se ÝarMw hotahE ƒ _sse pUvR hStnapUr ke se@ \ndt ka F!napU`R v<¿aNt, AaEr ANtt:]Id¿a se ivvah¸ AaEr _sI F!nackÊ ke bIc iv>a\r icZveg AaErknkmala¸ t=a icZgit AaEr iÝyHgumHjrI ke ÝemaQyan smaivÚ hÕ ƒ Ýay:smSt rcna ga=a KHd meH hE¸ ikNtu yZ-tZ ANy nana KHdo ka Ýyog wIhuAa hE ƒ kiv ÝitwavanŸ hE¸ AaEr smSt rcna bD³e srs AaEr wavpU`Rv`RnoH se wrI hu{ hE ƒ ÝakËitk £XyaÇ, puZjNm v ivvahaid _Tsvo, Ýat: vsH|ya, t=a vn OvH srovraÇ Aaid ke v`Rn bD³e klapU`R AaEr rock hÕ ƒn<Tyaid ke v`RnoH meH hirwã kI smraidTy k=a kI Kap idqa{ detI hE ƒ

140 jEn saihTy

Page 151: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mheXvr sUir kËt ;`a`pHcmIkha' kI rcna ka smy {0 snŸ 1015se pUvR Anuman ikya jata hE ƒ [n rcna meH SvtHZ 10 k=aO¥ smaivÚ hÕ,ijnke nam hÕ-(1) jysen, (2) nHd, (3) wãa, (4) vIr, (5)kml, (6) gu anurag, (7) ivml, (8) \r`, (9) devI, AaEr (10)wiv*yd¿ ƒ Ý=m AaEr AiNtm k=aOH ko{ paHc-paHc saE ga=aAaÇ meH, AaErxeØ ko{ 125 ga=aAaÇ meH smaPt hu{ hÕ ƒ [s Ýkar smSt ga=aAaÇ kIsHQya lgwg 2000 hE ƒ dsaÇ k=aO¥ &anpHcmI v‡t ka mahaTMy idqlaneke ilye ilqI g{ hÕ ƒ k=aO¥ bD³I suNdr, srl AaEr \aravahI rIit se vi`RthÕ ƒ y=aS=an rsaÇ AaEr wavaÇ OvH lokoiÉtyaÇ ka wI ACKa smavex ikyagya hE, ijnse [s rcna ko kaVy pd Ýaº hota hE ƒ

hemcNã kËt ;kÖmarpal cirt' Aa@ sgoÅ meH smaPt huAa hE ƒ hemcNãka jNm iv0 sH0 1145 meH AaEr SvgRvas sH0 1229 meH huAa ƒ AtOv [sIbIc ÝStut kaVy ka rcna-kal Aata hE ƒ kÖmarpal hemcNã ke smygujrat ke caluÉyvHxI nrex =e¸ AaEr _NhÄ ke ÝoTsahn se kiv ne ApnIAnek rcnaAaÇ ka inmaR` ikya =a ƒ ÝStut g‡N= ApnI Ok bhut bD³IivxeØta rqta hE ƒ hemcNã ne Apna Ok mhan xBdanuxasn ilqa hE,ijske Ý=m sat A|yayaÇ meH sHSkËt ke OvH AiNtm AÚm A|yay meH ÝakËtke Vyakr` ka sUZaÇ äara SvyH ApnI v<i¿ siht in$p` ikya hE ƒ [sIVyakr` ke inymaÇ ke _dahr`aÇ ke ilye _NhaÇne äya]y kaVy kI rcna kIhE, ijsmeH Ok AaEr kÖmarpal nrex ke vHx ka kaVy kI rIit se v`Rn ikyagya hE¸ AaEr sa= hI sa= Apne sMpU`R Vyakr` ke sUZaÇ ke _sI kÊm se_dahr` _piS=t ikye gye hÕ ƒ sMpU`R g‡N= meH A!Ÿ@a{s sgR hÕ, ijnmeHÝ=m 20 sgaÈ meH kÖmarpal ke vHx v pUvRjaÇ ka [ithas, AaEr sHSkËtVyakr` ke _dahr` hÕ ƒ xeØ 8 sgaÈ meH raja kÖmarpal ka cirZ, AaErÝakËt Vyakr` ke _dahr` hÕ ƒ yhI wag kÖmarpal-cirt ke namse ÝisâhE ƒ [ske Ý=m 6 t=a satveH sgR kI 92 vÄ ga=a tk ÝakËt Vyakr` keAaid se lekr caE=e A|yay ke 259 veH sUZ tk ÝakËt samaNy ke _dahr`Aaye hÕ ƒ ifr Aa@veH sgR kI pa¥cvI ga=a tk mag\I, 11 vÄ tk pExacI,13 vÄ tk cUilka pExacI, AaEr tTpXcatŸ sgR ke AiNtm 83 veH p> tkApw‡Hx ke _dahr` idye gye hÕ ƒ k=a kI £iÚ se Ý=m sgR meH Anihlpur vraja kÖmarpal kI Ýat: ikÊya ka v`Rn hE ƒ iätIy sgR meH raja ke Vyayam,

Ý=manuyog-ÝakËt 141

Page 152: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kÖHjraroh`, ijn mHidrgmn, pUjn v g<hagmn ka v`Rn hE ƒ tIsre sgR meH_>ankÊID³a ka v caE=e meH g‡I*m %tu ka v`Rn hE ƒ paHcveH meH vØaR, hemNt AaErixixr %tuAaÇ ka, K@veH meH cNãody ka, satveH meH raja ke SvPn v prma=R-icNtn ka, t=a AÚm sgR meH srSvtI devI äara _pdex idye jane ka v`RnhE ƒ [s Ýkar kaVy meH k=awag Ýay: nhÄ ke brabr hE¸ ikNtu _Ét ivØyaÇka v`Rn ivxd AaEr suivSt<t hE ƒ kaVy AaEr Vyakr` kI _ÉtAavXyktaAaÇ kI Ok sa= pUitR bD³a du*kr kayR hE ƒ [s ki@n kayR meHkÖK kËiZmta AaEr boJlpn Aa jana wI AinvayR hE¸ AaEr [se hemcNã neApnI [s kËit meH bD³I kÖxlta se inbaha hE ƒ [skI _pma sHSkËt saihTymeH Ok w!Ÿ!kaVy meH pa{ jatI hE, ijsmeH k=a ke sa= pai`nIy Vyakr` ke_dahr` wI ÝStut ikye gye hÕ ƒ ikNtu _smeH vh pU`Rta AaEr kÊm-bátanhÄ hE jo hmeH hemcNã kI kËit meH imltI hE ƒ (Ýka0 pUna, 1936)

ÝakËt meH Ok AaEr kÖmarpal-cirt p<+vIcNã sUir ke ix*y hirxcNãkËt wI paya jata hE, jo 954 Xlok Ýma` hE ƒ

vIrdev gi` kËt ;mhIval kha' lgatar 1800 ga=aAaÇ meH pU`R hu{hE ƒ ANt meH kiv ne Apna [tna pircy maZ idya hE ik ve cNã gCK kedevwã sUir, _nke ix*y isásen sUir, _nke ix*y muincNã sUir ke ix*y=e ƒ _NhaÇne Apne ko pHiDtitlk _pai\ se ivwUiØt ikya hE ƒ [s AacayRprMpra ka pUra pircy to khÄ imlta nhÄ, t=aip Ok Ýitma-leq meHdevwã sUir ke ix*y isHhsen sUir ka _Lleq Aata hE, ijsmeH sH0 1213ka _Lleq hE (p!Ÿ!a0 smu0 p<0 205) ƒ sMwv hE isHhsen AaEr isâsenke p#³ne meH w‡aHit hu{ ho AaEr ve Ok hI VyiÉt ke nam haÇ ƒ [s Aa\ar prÝStut rcna ka kal {0 12 vÄ xtI Anuman ikya ja skta hE ƒ [sIg‡N= ka sHSkËt $paNtr cirZ suNdr kËt sHSkËt ;mhIpal-cirZ' meHimlta hE, ijska rcnakal 15 vÄ xtI ka m|y wag Anuman ikyajata hE ƒ _ßjEnI ke raja nrisHh ne Apne &anI AaEr ivnodI imZ mhIpalko dex se [s kar` invaRist kr idya ik vh Apna pUra smy raja kIseva meH n ibtakr, kÖK kal ke ilye klaAaÇ kI _pasna ke hetu ANyZcla jata =a ƒ invaRist mhIpal ne nana äIpaÇ v ngraÇ ka pirw‡m` ikya,Apne kaexl, iv&an v catuyR se nana rajaAaÇ v se@aÇ ko Ýsþ kr bhutsa \n ÝaPt ikya v Anek ivvah ikye ƒ laE!kr Aane pr pun: vh raja ka

142 jEn saihTy

Page 153: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kËpapaZ bna¸ AaEr ANt meH donaÇ ne muin-_pdex sunkr vEraGy \ar` ikya ƒsMpU`R k=a ga=a KHd meH vi`Rt hE¸ AaEr mhIpal ke kla v catuyR ke_paQyanaÇ se wrpUr hE ƒ k=a-ÝsHg khÄ bhut nhÄ !U!ne paya ƒ waØa srl,\aravahI hE ƒ srl AlHkaro v suiÉtyaÇ ka smuict Ýyog idqa{ deta hE ƒ(Ýka0 Amdabad, iv0 sH0 1998)

deveNãsUir kËt ;sudHs`aciryH' ka dUsra nam ;xkÖinka-ivhar' wIhE ƒ ktaR ne Apne ivØy meH kha hE ik ve icZapalk gCK ke wuvncNã guÌ,_nke ix*y devwã muin, _nke ix*y jgCcNã sUir ke ix*y =e ƒ _nke OkguÌw‡ata ivjycNã sUir wI =e ƒ tpagCK p!Ÿ!avlI ke Anusar _Ét devwãAaid muin vStupal mHZI ke sm-samiyk =e, OvH iv0 sH0 1323 meH devwãsUir ne iv>anHd ko sUir pd Ýdan ikya =a ƒ AtOv [sI vØR ke lgwg ÝStutg‡N= ka rcnakal isâ hE ƒ g‡N= 16 _dŸdexaÇ meH smaPt huAa hE, ijnmeH SvyHg‡N=kar ke Anusar smSt ga=aAaÇ kI sHQya 4002 hE AaEr \npal,sudxRn, ivjykÖmar, xIlvtI, AXvavbo\, w‡ata, \aZIsut AaEr \aZI, ye8 Ai\kar hÕ ƒ sudxRna isHhläIp meH ]Ipur ngr ke raja cNãguPt AaEr ranIcNãleqa kI puZI =I ƒ p#³ ilqkr vh bD³I ivduØI AaEr klavtI inklI ƒOkbar _sne rajswa meH &anini\ puroiht ke mt ka qHDn ikya ƒ \mRwavnase Ýeirt ho vh w<gukCK kI yaZa pr Aa{, AaEr yha¥ _sne muinsuv‡t tI=Åkrka mHidr t=a xkÖinka ivhar namk ijnaly inmaR kraye AaEr Apna xeØjIvn \mR |yan meH VytIt ikya ƒ sudxRna ka yh cirZ ihr~ypur ke se@\npal ne rEvtk igir kI vNdna se laE!kr ApnI pTnI \n]I ko sunaya=a¸ jEsa ik _sne rEvtk igir meH Oek ikþrI ke muq se suna =aƒ k=a meHÝsHgvx _› puÌØ-iSZyaÇ t=a nana ANy F!naAaÇ ke rock v<taNt smaivÚhÕ ƒ dsveH _dŸdex meH &an v cirZ ke _dahr` $p m$devI ka t=a _nke puZ%ØwÝwu ka cirZ vi Rt hE ƒ _sI Ýkar nana \aimRk inymaÇ AaEr _nkeAadxR £ÚaNtaÇ ke v Rn k=a ke bIc guH=e huO hE ƒ yZ-tZ kiv ne Apna rcna-catuyR wI ÝdixRt ikya hE ƒ 16 veH _dŸdex meH \npal ne nemIXvr kI Stuitphle sHSkËt g> meH kI hE jo smas Ýcur hE AaEr ifr Ok Oese AÚk StoZäara ijske ÝTyek p> ka Ok cr` sHSkËt meH, AaEr dUsra cr` ÝakËt meHrca gya hE ƒ ixÙaTmk _i›yaÇ v _pmaAoH se to smSt rcna wrI hu{ hE ƒ(Ýka0 Amdabad, iv0 sH0 1989) ƒ

Ý=manuyog-ÝakËt 143

Page 154: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

deveNãsUir kËt kË*` cirZ 1163 ga=aAaÇ meH pU`R huAa hE ƒ y=a=Rt:yh rcna ktaR ke ]aâidnkËTy namk g‡N= ke ANtgRt £ÚaNt $p se Aa{hE¸ AaEr vhÄ se _dŸ\<t kr SvtNZ $p meH Ýkaixt kI g{ hE ƒ (rtnpur,malva, 1938) ƒ [smeH vsudev ke pUvRwvaÇ ke v`Rn se ÝarMw kr kÊmx:vsudev ke jNm, w‡m`, kË*`jNm, kHs-v\, äairka-inmaR`, Ý>uMn-hr`, paHDv AaEr ãaEpdI, jrasHF-yuâ, neimna=-cirZ, ãaEpdI-hr`,äairka-dah, bldev-dIÙa, neiminvaR` AaEr kË*` ke wavI tI=ÅkrTv kav`Rn ikya gya hE ƒ vsudev-w‡m` ke v<¿aNt meH ÝsHgvx ca$d¿ AaErvsNtsena ka _Lleq wI Aaya hE ƒ smSt k=a ka Aa\ar vsudev ihHDIOvH ijnsen kËt hirvHx pura` hE ƒ rcna Aa>Nt k=a-Ý\an hE ƒ

rTnxeqr sUir kËt ]IpalcirZ meH 1342 ga=aOH hÕ ƒ g‡N= ke ANt meHkha gya hE ik [ska sHkln vj‡sen g`\r ke pÎ ix*y, v Ýwu hemitlksUir ke ix*y rTnxeqr sUir ne ikya¸ AaEr _nke ix*y hemcNã sa\u ne iv0sH0 1428 meH [sko ilipbá ikya ƒ yh k=a isâckÊ ke mahaTMy koÝk! krne ke ilye ilqI g{ hE ƒ _ßjEnI kI rajkÖmarI mdnsuNdrI neApne ipta kI dI hu{ smSya kI pUitR meH Apna yh wav Ýk! ikya ikÝTyek ko Apne pu~y-pap ke Anusar suq-du:q ÝaPt hota hE, [smeH dUsreVyi›yaÇ ka ko{ ha= nhÄ ƒ ipta ne [se puZI ka Apne Ýit kËt|nta-wavsmJa¸ AaEr kÊuâ hokr _ska ivvah ]Ipal namk kÖÚrogI se kr idya ƒmdnsuNdrI ne ApnI pit-wi› t=a isâ-ckÊ pUja ke Ýwav se _se ACKakr ilya¸ AaEr ]Ipal ne nana dexaÇ ka w‡m` ikya, t=a qUb \n AaEr yxkmaya ƒ g‡N= ke bIc-bIc meH Anek Apw‡Hx p> wI Aaye hÕ, v nana g>KHdo meH StuityaH inbâ hÕ ƒ rcna Aaid se AHt tk rock hE ƒ

ijnma`Éy kËt kÖMmapuTt-ciryH Ko!I sI k=a hE jo 185 ga=aAaÇmeH pU`R hu{ hE ƒ kiv ne Apne guÌ ka nam hemivml Ýg! ikya hE ƒ AtOvtpagCK p!Ÿ!avlI ke Anusar ve 16 vÄ sdI meH huO paye jate hÕ ƒ mhavIrtI=Åkr ne Apne _pdex meH dan, tp, xIl, AaEr wavna, [n car \mR kewedaÇ meH wavna \mR ka AadxR _dahr`kÖMmapu¿ ka idya¸ t=a [NãwUit kepUKne pr _ska v<¿aNt sunaya ƒ pUvR jNm meH vh dulRw nam ka rajpuZ =a,ijse Ok yiÙ`I Apne pUvR jNm ka pit phcan kr patal lok meH le g{ ƒvh ApnI ALpayu smJkr dulRw \mR|yan meH lg gya¸ AaEr dUsre jNm meH

144 jEn saihTy

Page 155: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

rajg<h ka rajkÖmar huAa ƒ xaÏ-]v` äara _se pUvR jNm ka Smr` hoAaya, AaEr vh sHsar se ivrÉt ho gya ƒ t=aip mata-ipta ko xok n ho,[s ivcar se Ýv<ijt n hokr \r meH hI rha¸ AaEr wavkevlI hokr moÙgya ƒ pUvRwv-v`Rn meH mnu*y jIvn kI icNtami` ke sman dulRwta ke_dahr` $p Ok AaQyan kha gya hE, ijsmeH Ok rTnprIÙk puÌØ neicNtami` pakr wI ApnI Asav\anI se _se smuã meH qo idya ƒ rcnasrl AaEr suNdr hE ƒ (Ýka0 pUna, 5930)

[n Ýkaixt p>aTmk ÝakËt k=aAaÇ ke Aitir› ANy wI AnekrcnaOH jEn xaÏ wHDaro kI sUicyaÇ meH _iLliqt pa{ jatI hÕ, ijnmeHijneXvr sUir kËt invaR` lIlavtI ka _Lleq hmeH Anek g‡H=aÇ meH imltahE ƒ ivxeØt: \neXvr kËt ;sursuNdrI ciry' (iv0 sH0 1095) meH _seAit sulilt, Ýsþ, XleØaTmk v iviv\alHkar-xoiwt kha gya hE ƒduwaRGyt: [s g‡H= kI ÝityaH dulRw ho g{ hÕ, ikNtu _ska sHSkËt p>aTmk$paNtr 6000 XlokaÇ meH ijnrTn (13 vÄ xtI) kËt paya jata hE¸jbik mUl g‡N= ke 18000 Xlok Ýma` hone ka _Lleq imlta hE ƒÝakËt k=aOH-g>-p>aTmk-

jEn k=a-saihTy ApnI _TkËÚ sIma pr _n rcnaAaÇ meH idqa{deta hE ƒ jo muQyt: g> meH, v g>-p> imi]t $p meH ilqI g{ hÕ¸ AtOvijNheH hm cMpU kh skte hÕ ƒ [nmeH ÝacIntm g‡N= hE vsudev ihHDI, jo saElMbkaÇ meH pU`R huAa hE ƒ ye lMbk do wagaÇ meH ivw› hÕ ƒ Ý=m q~D meH 29lMbk hÕ, AaEr vh lgwg 11000 Xlok-Ýma` hE ƒ [ske ktaRsHFdasgi` vack hÕ ƒ dUsre q~D meH 71 lMbk 17000 Xlok-Ýma` hÕAaEr [ske ktaR \mRsen gi` hE ƒ g‡N= ka rcnakal iniXct nhÄ hE, t=aipijnwãgi` ne ApnI ivxeØ`vtI meH [ska _Lleq ikya hE¸ ijsse [skarcna-kal K@vÄ xtI se pUvR isâ hota hE ƒ [s g‡N= ka AwI tk kevlÝ=m q~D hI Ýkax meH Aaya hE ƒ [smeH wI 19 AaEr 20 veH lMbk AnuplB\hÕ t=a 28 va¥ ApU`R paya jata hE ƒ AH\kv<i*` ke puZaÇ meH je@e smuã ivjyAaEr sbse Ko!e vsudev =e ƒ smuã ivjy ke raja hone pr vsudev ngr meH FUmakrte =e, ikNtu [nke Aitxy $p v kla-ÝavI~y ke kar` ngr meH An=Rhote deq, raja ne [nka bahr jana rok idya ƒ [s pr vsudev guPt $p seFr se inklkr dex-ivdex w‡m` krne lge ƒ [s w‡m` meH _NheH nana Ýkar

Ý=manuyog-ÝakËt 145

Page 156: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ke kÚ wI huO v Anek lomhØRk F!naAaÇ ka samna krna pD³a, ijnkevEicÀy ke v Rn se sara g‡N= wra huAa hE ƒ ÝsHgvx [smeH mhawart, ramay`OvH ANy iviv\ AaQyan Aaye hÕ ƒ yh g‡H= luPt v<hTk=a ke Aa\ar vAadxR pr rict Anuman ikya jata hE ƒ waØa, saihTy, [ithas AaidAnek £iÚyaÇ se yh rcna bD³I mhTvpU`R hE ƒ

hirwã kËt smraidTy-k=a (8 vÄ xtI) meH 9 ;wv' namk Ýkr`hÕ, ijnmeH kÊmx: prSpr ivro\I do puÌØaÇ ke sa= sa= clne vale 9jNmatraÇ ka v`Rn ikya gya hE ƒ g‡N= kI _T=ainka meH mHglacr` kepXcatŸ k=avStu ko idVy, idVy-manuØ ke wed se tIn Ýkar ka btlayagya hE ƒ k=a vStu car Ýkar kI k=aAaÇ äara ÝStaivt kI ja sktI hE-A=R, kam, \mR AaEr sHkI`R¸ ijnke A\m, m|ym AaEr _¿m, ye tInÝkar ke ]ota hote hÕ ƒ g‡N=ktaR ne ÝStut rcna ko idVy-manuØ vStugt\mR-k=a kha hE, AaEr pUvaRcayoR äara ki=t Aa@ cirZ-sHg‡h`I ga=aOH_dŸ\<t kI hÕ, ijnmeH nayk-Ýitnayk ke naE wvaHtraÇ ke nam, _nka prSprsMbN\, _nkI invas-ngiryaH OvH _nke mr` ke pXcatŸ ÝaPt SvgR-nrkaÇ ke nam idye gye hÕ ƒ AiNtm wv meH nayk smraidTy moÙgamI huAaAaEr Ýitnayk igirsen AnHt sHsar-]m` ka wagI ƒ Ý=m wv meH hI [nkeprSpr vEr _TpNn hone ka kar` yh btlaya gya hE ik rajpuZ gu`senpuroiht-puZ b‡aï` AiGn-xmaR kI kÖ$pta kI hHsI _D³aya krta =a¸ijsse ivrÉt hokr AiGn xmaR ne idÙa le lI¸ AaEr masopvas sHym kapaln ikya ƒ gu`sen raja ne tIn bar _se Aahar ke ilye AamHiZt ikya,ikNtu tInaÇ bar ivxeØ kar`aÇ se muin ko ibna Aahar laE!na pD³a, ijssekÊuâ hokr _sne mn meH yh @an ilya ik yid mere tp ka ko{ fl ho to mÕjNm-jNmaNtr meH [s raja ko Élex dUH ƒ [sI indan-bH\ ke kar` _skI_¿ro¿r A\ogit hu{, jb tk ik ANt meH _se sMbo\n nhÄ ho gya ƒ [nnaE hI wvaÇ ka v`Rn ÝitwaxalI leqk ne bD³I _¿m rIit se ikya hE,ijsmeH k=a-ÝsHgoH, ÝakËitk v`RnaÇ v wav-icZ` äara k=ank ko ]e¤rcna ka pd ÝaPt huAa hE ƒ

_>otn sUir kËt kÖvlymala kI rcna g‡N= ke _Lleqanusar hIxk sH0 700 ({0 snŸ 778) meH javailpur (jalaEr-rajS=an) meHhu{ =I ƒ leqkne Apna ivÌdŸ daiÙ~yicî wI Ýg! ikya hE ƒ cirZ-naiyka

146 jEn saihTy

Page 157: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kÖvlymala ke vEicœypU`R jIvncirZ meH guiMft nama Ýkar ke _paQyan,F!naOH, samaijk v vEyi›k icZ`, [s kËit kI ApnI ivxeØtaOH hE,ijnkI smtaEl ANyZ pana ki@n hE ƒ ÝakËt waØa ke nana dexI $p vxEilyaÇ ke Ýcur _dahr` [s g‡N= meH imlte hÕ ƒ leqk ka |yey ApnIk=aAaÇ äara kÊo\aid kØayaÇ v duwaRvnaAaÇ ke du*pir`am iciZt krna hE ƒF!na-vEicœy v _paQyanaÇ kI Ýcurta meH yh vsudev-ihHDI ke sman hE ƒy=aS=an ApnI ÝaE#³ xElI meH vh subH\u AaEr ba` kI sHSkËt rcnaAaÇ sesmta rqtI hE ƒ smraidTy k=a ka wI rcna meH bhut Ýwav idqa{ deta hE ƒSvyH ktaR ne hirwã ko Apna isâaNt v Nyay ka guÌ mana hE, t=a _nkIsmrimyHka (smraidTy) k=a ka wI _Lleq ikya hE ƒ

deveNãgi` kËt ry`cUDrayciryH meH ktaR ne ApnI guÌ-prMpradevsUir se lekr _>otn sUir iä0 tk btla{ hE, AaEr ifr kha ik ve SvyH_>otn sUir ke ix*y _pa|yay AMbdev ke ix*y =e ijnka nam neimcNãwI =a ƒ _NhaÇne yh rcna DHiDl pdinvex meH ÝarMw kI =I, AaEr cDŸDavilpUrI meH smaPt kI =I ƒ neimcNã Apr nam deveNã gi`, ne ApnI _¿ra|yyn!Ika iv0 sH0 1129 meH t=a mhavIr-ciryH iv0 1140 meH ilqe =e ƒAtOv ÝStut g‡N= kI rcna [sI smy ke lgwg kI isâ hotI hE ƒ k=ameH raja ]ei`k ke ÝXn ke _¿r meH gaEtm g`\r ne kHcnpur ke bkÖl namkmalakar ke %Øw wgvan ko pu*p c#³ane ke flSv$p gjpur meH kmlsenraja ke puZ rTncUD³ kI _Tpi¿ ka v<¿aNt sunaya ƒ rTncUD³ ne Ok mdoNm¿gj ka dmn ikya¸ ikNtu vh Ok iv>a\r inkla, AaEr rajkÖmar kaAphr` kr le gya ƒ rTncUD³ ne nana ÝdexaÇ ka w‡m` ikya¸ ivicZ AnuwvÝaPt ikye¸ Anek suNdiryaÇ se ivvah ikya¸ AaEr %iâ ÝaPt kI¸ ijskav`Rn bD³a rock hE ƒ ANt meH ve raj\anI meH laE! Aaye¸ AaEr muin ka _pdexpakr \aimRk jIvn VytIt krte huO mr`opraNt SvgRgamI huO ƒ k=a meHAnek _paQyanaÇ ka smavex hE ƒ yh k=a ;naya\Mmkha' meH sUict devpUjaAaid ke \mRfl ke £ÚaNt $p rcI g{ hE ƒ (Ýka0 Amdabad, 1942)

kalkacayR kI k=a sbse ÝacIn inxI=cUi`R, AavXyk cUi`Rv<hTkLp wa*y Aaid AâRmag\I Aagm kI !IkaAaÇ meH pa{ jatI hE ƒ [s prSvtHZ rcnaOH wI bhut ilqI g{ hÕ ƒ jEn g‡N=avil meH ÝakËt meH ivnycNã,wavdev jyanHid sUir, \mRÝw devkLlol v mheXvr¸ t=a sHSkËt meH

Ý=manuyog-ÝakËt 147

Page 158: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kIitRcNã AaEr smysuNdr kËt kalkacayR k=aAaÇ ka _Lleq ikya gyahE ƒ ikNtu [n sbse ÝacIn, AaEr saihiTyk £iÚ se Ai\k suNdr kËitdeveNãsUir kËt k=ank-Ýkr`-v<i¿ meH smaivÚ pa{ jatI hE ƒ [ska rcnakal iv0 sH0 1146 hE ƒ kalk Ok rajpuZ =e¸ ikNtu gu`akar muin ke_pdex se ve muin ho gye ƒ _nkI Ko!I bhn srSvtI wI AaiyRka ho g{ ƒ_s pr _ßjEnI ka raja gdRiwLl moiht ho gya¸ AaEr _sne _se pkD³vakrApne ANt:pur meH rÉqa ƒ raja ko smJakr ApnI bhn ko KÖD³ane keÝyTn meH Asfl hokr kalkacayR xk dex ko gye¸ AaEr gdRiwLl kopkD³kr dex se invaRist kr idya gya ƒ kalkacayR ne srSvtI ko pun:sHym meH dIiÙt kr ilya ƒ _ßjEn meH Ok rajvHx S=aipt ho gya¸ ijska_CKed raja ivkÊmaidTy ne krke Apna sHvtŸ claya ƒ k=a meH Aage clkrkalkacayR ne wÌkCK AaEr vha¥ se Ýit¤an kI AaEr ivhar krne ka v<¿aNthE ƒ _nkI raja satvahn se weH! hu{¸ AaEr _nke Anuro\ se _NhaÇne waãpdxuÉla 4 se pyuRØ` mnaye jane kI Anumit Ýdan kr dI¸ ÉyaÇik waãpdxuÉla 5 ko [NãmhoTsv mnaya jata =a ƒ Apne ix*yaÇ ka sMbo\n krtehuO ANt meH kalkacayR ne sHleqna ivi\ se SvgRvas ÝaPt ikya ƒ [sk=a meH xkaÇ ke AakÊm` AaEr tTpXcatŸ _nke ivkÊmaidTy äara mUloCKednke v<taNt meH bhut kÖK Oeithaisk t+y ÝtIt hota hE ƒ saihiTyk £iÚ sewI yh rcna suNdr hE ƒ (Ýka0 Amdabad, 1949)

sumitsUir kËt ijnd¿aQyan meH ktaR ne Apna [tna hI pircy idyaik paiDCKy gCK ke kLpãum ]I neimcNã sUir huO ijNheH ]I svRdev sUir ne_¿m pd pr S=aipt ikya _nke ix*y sumit gi` ne yh ijndt mhiØRcirZ rca ƒ g‡N= ka rcna kal iniXc[ nhÄ hE¸ t=aip Ok ÝacIn Ýit meH_ske Anihlpa!n meH sH0 1246 meH ilqaye jane ka _Lleq hE, ijsseg‡N= kI rcna _sse pUvR honI iniXct hE ƒ k=anayk se@ >UtkÊID³a meHApna sb \n qokr ivdex yaZa ko inkl pD³a ƒ di\pur meH rajkNya]ImtI ko Vyai\-mu› krke _sse ivvah ikya ƒ smuã yaZa meH _se OkANy VyaparI ne smuã meH igra idya¸ AaEr vh Ok flk ke share t! prphu¥ca ƒ vhaH se r=nUpur ckÊval meH phuHckr vhaH kI raj-kNya se ivvahikya ƒ ANt meH vh pun: cMpangr ko laE! Aaya, AaEr vhaH kI rajkNyaritsuNdrI se wI ivvah ikya ƒ tTpXcatŸ Anek suq wogkr _sne dIÙa

148 jEn saihTy

Page 159: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

\ar` kr lI, AaEr mrkr SvgR ÝaPt ikya ƒ g> AaEr p> donaÇ meH waØasupirmaijRt pa{ jatI hE¸ AaEr yZ tZ kaVy gu` wI idqa{ dete hÕ ƒ

Ok AaEr ijnd¿aQyan namk rcna pUvaÈ› g‡N= ke sa= hI Ýkaixthu{ hE (bMb{, 1953)¸ ijsmeH ktaR ka nam nhÄ imlta ƒ k=ank pUvaÈ›Ýkar hI hE¸ ikNtu _skI ApeÙa kÖK sHiÙPt hE ƒ pUvaÈ› kËit se yh ÝacInho, to AaXcyR nhÄ ƒ [smeH ijnd¿ ka pUvRwv ANt meH vi`Rt hE¸ ÝarMw meHnhÄ ƒ [skI hStiliqt Ýit meH _ske icZk×! meH mi`wã yit äara sH01186 meH ilqe jane ka _Lleq hE ƒ

ry`sehrIkha ke ktaR ijnhØRgi` ne SvyH kha hE ik ve jycNãmuin ke ix*y =e¸ AaEr _NhaÇne yh k=a icZk×! ngr meH ilqI ƒ g‡N= kIpa!n wHDar kI hStiliqt Ýit iv0 sH0 1512 kI hE¸ AtOv rcna_sse pUvR kI honI iniXct hE ƒ yh k=a saHvTsirk, catumaRisk OvHctudRxI, AÚmI Aaid pvaRnu¤an ke £ÚaNt $p ilqI g{ hE ƒ rtnpur karaja ikþraÇ se rTnavtI ke $p kI ÝxHsa sunkr _spr moiht ho gya ƒ[s suNdrI ka pta lgane _nka mHZI inkla ƒ Ok s\n vn meH phuHckr_skI Ok yÙ kNya ke weH! hu{, ijske indÈx se vh Ok jlte huO \UpkHDmeH kÖdkr patal meH phuHca AaEr _s yÙ-kNya ko ivvaha ƒ yÙ ne rTnavlIka pta btlaya ik vh isHhl ke raja jyisHh kI kNya hE ƒ yÙ ne _seApne iv>abl se isHhl meH phuHca wI idya ƒ vhaH vh yoignI ke veØ meH rTnavlIse imla ƒ rTnavlI ne yh Ýit&a kI =I ik jb _se Apna pUvR m<g-jNmka pit imlega, twI vh _sse ivvah kregI ƒ yoignI ne wiv*y ka ivcarkr btla idya ik _ska vhI pit _se xIF‡ hI kaddev ke mHidr meH >UtikÊD³akrta huAa imlega ƒ [s Ýkar rTnavlI ko tEyar kr vh _sI yÙ-iv>aäara Apne raja ke pas phuHca, AaEr _se sa= lakr kamdev ke mHidr meHisHhl rajkNya ke _skI weH! kra dI ƒ donaÇ meH ivvah ho gya ƒ Ok bar jbve donaÇ gIt kaVy k=aid ivnod meH Aas› =e, tb Ok sUAa raja ke ha=pr Aa bE@a, AaEr Ok xukI ranI ke ha= pr ƒ sUO kI va`I se raja ne janilya ik vh ko{ ivxeØ \aimRk Ýa`I hE ƒ ivä¿apU`R vataRlap krte huO xukAaEr xukI donaÇ mUiCKRt hokr m<Tyu ko ÝaPt huO ƒ Ok mha&anI muin ne rajako btlaya ik ve _ske pUvR puÌØ =e¸ jo Apna v‡t qHiDt krne ke pap sepiÙyoin _Tpþ huO =e ƒ _s pap se mu› hokr Ab ve \r`eNã AaEr pdŸmavtI

Ý=manuyog-ÝakËt 149

Page 160: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

$p dev-devI huO hÕ ƒ raja rTnxeqr AaEr ranI rTnavlI \mRpaln meH _¿ro¿r£#³ hote huye ANt meH mrkr SvgR meH dev-devI huO ƒ

[s k=ank ka ivxeØ mhTv yh hE ik vh ihNdI ke suÝisâ kaVyjaysI kËt pdŸmavt kI k=a ka mUla\ar isâ hota hE ƒ yhaH nayk rTnxeqrhE, to vhaH rtnsen¸ naiyka donaÇ meH isHhl kI rajkÖmarI hE prSpr Ýemasi›ka Ýkar wI vhI hE ƒ yhaH mHZI joignI bnkr isHhl jata hE, to vhaH SvyHnayk hI jogI bnta hE ƒ donaÇ meH imlne ka S=an devaly hE ƒ tota wI donaÇk=aAaÇ meH Aata hE y>ip jaysI ne [ska _pyog k=a ke Aaid se hI ikyahE ƒ rTnxeqrI ke ktaR icZk×! (ic¿aED³) ke =e AaEr jaysI ke namk hIic¿aED³ ke raja =e ƒ rTnxeqrI meH raja äara kilHgraj ko jItne ka _LleqhE pdŸmavt meH kilHg se joigyaÇ ka jhaj rvana hota hE ƒ donaÇ k=ankaÇ ka$pk v rhSyaTmk wag bhut kÖK imlta hE ƒ pdŸmavt ka rcnakal xehxahsultan ke smy meH hone se _› rcna se pIKe to isá hota hI hE ÉyaÇikxerxah ka raßy {0 snŸ 1540 meH ÝarMw huAa =a ƒ

jMbUsaimcirTt _pyuR› smSt ÝakËt cirZaÇ se ApnI ivxeØtarqta hE¸ ÉyaÇik _skI rcna @Ik _sI Ýkar kI A\Rmag\I ÝakËt meH_sI g>xElI se hu{ hE jEsI AagmaÇ kI¸ yhaH tk ik v`Rn ke sHÙep ke ilyeyhaH wI tdnusar hI ;jav', ;jha' Aaid ka _pyog ikya gya hE ƒ [s prse yh rcna vlwI vacna kal (5vÄ xtI) ke Aaspas kI ÝtIt hotIhE¸ jEsa ik sMpadk ne Apne ;Ývexäar' meH wI Anuman ikya hE, (Ý0wavngr, iv0 2004) ƒ ikNtu g‡N= ke ANt meH jo Ok ga=a meH yh khagya hE ik [se ivjydya sUirXvr ke Aadex se ijnivjy ne ilqa hE, _spr se _ska rcnakal iv0. sH0 1785 se 1809 ke bIc Anuman ikyagya hE, ÉyaÇik tpagCK p!Ÿ!avlI ke Anusar 64 veH guÌ ivjyadya sUirka vhI smy hE ƒ ikNtu sHwv hE yh _Lleq g‡N= kI Ýitilip krane kaho, g‡N= rcna ka nhÄ, ivxeØt: jbik g‡N= ke ANt kI pui*pka meH pun:Alg se _ske ilqe jane ka kal sH0 1814 inidRÚ hE ƒ yid Aage qojxo\äara ANy ÝacIn ÝityaÇ ke bl se yhI rcnakal isâ ho to smJnacaihye ik 18 vÄ xtI meH Aagm xElI se yh g‡N= ilqkr _› leqk neOk Asa\ar` kayR ikya ƒ

k=anayk jMbUSvamI mhavIr tI=Åkr ke saÙatŸ ix*y =e AaEr _nke

150 jEn saihTy

Page 161: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

invaR se 62 vØR pXcatŸ tk jIivt rhe ƒ jEn Aagm kI prMpra meH _nkamhTvpU R S=an hE, ÉyaÇik _plWy äadxaHg ka bhuwag su\mR SvamI äara_NhÄ ko _pidÚ ikya gya hE ƒ ÝStut rcnanusar jMbU ka jNm rajg<h meHhuAa =a ƒ _nkI vEraGy-v<it ko rokne ke ilye Anke Aa@ ivvah ikye gyet=aip _nkI \aimRk Ýv<it ÌkI nhÄ, b#³tI hI g{ ƒ _NhaÇne ApnI piTnyaÇka sHbo\n kr, AaEr _nkI smSt tkoÅ v yui›yaÇ ka qHDn kr dIÙa le lI¸yhaH tk ik jo Ýwv namk bD³a Dak× _nke Fr meH corI ke ilye Fusa =a, vhwI cupcap _nka _pdex sunkr sHsar se ivr› ho gyaƒ

Ok AaEr jMbUciryH mharaÚ^I ÝakËt meH hE, jo AwI tk Ýkaixt nhÄhuAa ƒ [ske ktaR na[lgCKIy gu`pal hÕ, jo sHwvt: ve hI hÕ ijnkeÝakËt %iØd¿a cirZ ka _Lleq jEng‡N=avlI meH paya jata hE, AaEr _skarcna kal iv0 sH0 1264 AHikt ikya gya hE ƒ yh jMbUcirZ solh_dŸdexaÇ meH pU`R huAa hE ƒ muQy k=a v AvaNtr k=aOH wI Ýay: ve hI hÕ jopUvaÈ› kËit meH wI ApeÙakËt sHÙep $p meH pa{ jatI hÕ ƒ pdŸmsuNdr kËtjMbUcirt Akbr ke kal meH sH. 1632 meH rca gya imla hE ƒ

gu`cNã sUir kËt rivÉkmciry y=a=Rt: g‡N=kar kI pUvaÈ› rcna;mhavIrciryH' meH se _ât kr p<=kè $p se sHSkËt Kaya siht ÝkaixthuAa hE (neim iv&an g‡0 ma0 20 iv0. sH0 2008) ƒ Kta ngrI ke ijtxZuraja ke puZ nNdn ko _pdex dete huO poiÎl S=aivr ne ivØyasi› meH\maÈpdex äara Ýv<ßya \ar` krne vale raja nrisHh AaEr _ske puZnrvhnd¿ ka cirZ v`Rn ikya ƒ k=a ke g> AaEr p> donaÇ wag rcna kI£iÚ se Ýo#³ AaEr kaVy gu`aÇ se yu› hÕ ƒ

[nke Aitir› [sI Ýkar kI ANy Anek ÝakËt rcanayeH _plB\ hÕ,jo AwI tk Ýkaixt nhÄ hu{ ƒ [nmeH se kÖK ke nam [s Ýkar hÕ - ivjyisHhkËt wuvnsuNdrI (10vÄ xtI), v\Rman kËt mnormaciryH (11vÄ xtI),%iØdTta cirt (13vÄ xtI) Ý>uMncirt, mlysuNdrI k=a, nmRdasuNdrIk=a, \NysuNdrI k=a, AaEr nrdev k=a ƒ (deiqye jEn g‡N=avlI)ÝakËt k=akoØ -

\maÈpdex ke inim¿ lFu k=aAaÇ ka _pdex ]m`-prMpra meH bhutÝacIn kal se Ýcilt rha hE ƒ äadxaHg Aagm ke aya\MmkhaAo meH [skaOk $p yh deqa jata hE ik Oka\ ga=a meH ko{ _pdexaTmk bat khI,

Ý=manuyog-ÝakËt 151

Page 162: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaEr _ske sa= hI _ske £ÚaNt $p _s inym ko Apne jIvn meH cirta=Rkrne vale Vyi› ke jIvn ka v<¿aNt g> ya p> meH ivStar se kh idya ƒyhI Ý`alI pail kI jatk k=aAaÇ meH wI pa{ jatI hE ƒ sHSkËt keihtopdex, pHctHZaid ÝacIn lFuk=aTmk g‡N=aÇ kI wI yhI xElI hE ƒ

AagmaÇ ke pXcatŸ [s xElI kI SvtHZ ÝakËt rcna \mRdas g`I kËt_pdexmala Ýkr` pa{ jatI hE ƒ [smeH 544 ga=aOH hÕ ƒ ijnmeH ivny, xIl,v‡t, sHym, dya, &an, |yanaid ivØyk sEkD³oH puÌØ-iSZyaÇ ke £ÚaNt idye gyehÕ, v _nke cirZ ivStar se !IkaAaÇ meH ilqe gye hÕ ƒ !IkaOH 10 vÄ xtI se lekr18 vÄ xtI tk Anek ilqI g{ hE, AaEr ve jEn lFu k=aAaÇ ke wHDar hE ƒ kÖK!IkakaraÇ ke nam hÕ-jyisHh AaEr isâiØR (10vÄ xtI), ijnwã AaEr rTnÝw(12vÄ xtI) _dyÝw (13vÄ xtI), AwycNã (15vÄ xtI), jyxeqr,ramivjy, svaRnNd, \mRnNdn Aaidƒ mUl ga=aAaÇ ka rcnakal iniXct nhĸikNtu _nka muin-smaj meH [tna Aadr AaEr Ýcar hE ik _nke ktaR tI=ÅkrmhavIr ke smsamiyk mane jate hÕ ƒ t=aip ga=aAaÇ kI waØa pr se ve 5 vÄ 6vÄ xtI se Ai\k pUvRkI ÝtIt nhÄ hotÄ ƒ mUl ktaR AaEr _ske !IkakaraÇ kesNmuq baEâ \Mmpd AaEr _skI yuâFoØ kËt !Ika ka AadxR rha ÝtIt hotahE, ijnmeH kÊmx: 425 ga=aOH AaEr 310 k=ank paye jate hÕ ƒ

[sI xElI pr 8 vÄ xtI meH hirwã ne Apne _pdexpd ilqe, ijnkIga=a sHQya 1040 hE ƒ [s pr muincNãsUir kI suqbo\nI !Ika (12 vÄxtI) AaEr v\Rman kËt v<i¿ (13 vÄ xtI) pa{ jatI hÕ ƒ

kË*`muin ke ix*y jyisHh ne iv. sH. 915 meH \mRdas kI kËit keAnukr` pr 98 ga=aOH ilqĸ AaEr _npr SvyH ivvr` wI ilqa ƒ _nkIpUrI rcna \maÈpdex-mala-ivvr` ke nam se Ýkaixt hE (bMb{, 1949)ƒ[smeH 156 k=aOH smaivÚ hÕ, ijnmeH xIl, dan, Aaid sdŸgu`aÇ ka mahaTMyt=a rag-äeØaid duwaRvaÇ ke du*pir`am se lekr cor, juvaD³I, xrabI tkswI StraÇ ke Vyi› hÕ, ijnse smaj ka ACKa icZ` samne Aata hE ƒÝakËitk wavaTmk v rsaTmk v`Rn wI suNdr AaEr saihiTyk hÕ ƒ

jyisHh sUir ke ix*y jykIitRkËt xIlopdex-mala wI [sI ÝkarkI 116 ga=aAaÇ kI rcna hE, ijspr somitlk kËt !Ika (14vÄ xtI)pa{ jatI hE ƒ ijneXvr sUir kËt k=akoØ - Ýkr` (iv‹ sH‹ 1108) meH30 ga=aAaÇ ke Aa\ar se lgwg 40 k=aO¥ vi`Rt hÕ, ijsmeH srl waØa

152 jEn saihTy

Page 163: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

äara ijnpUja, supaZdan Aaid ke sufl btlaye gye hÕ, AaEr sa= hIrajnIit smaj Aaid ka icZ` wI ikya gya hE. ijneXvr kËt 60 ga=aTmk_pdexrTnkoØ AaEr _s pr 2500 Xlok Ýma` v<i¿ devwãkËt wI imltIhE ƒ deveNãgi`kËt AaQyan mi`koØ (11 vÄ xtI), ml\arI hemcNãkËt wvwavna AaEr _pdexmala Ýkr` (12 vÄ xtI) lFu k=aAaÇ ke[sI Ýkar ke sHg‡h hÕ ƒ somÝwkËt kÖmarpal-Ýitbo\ (iv‹ sH‹ 1241)meH ÝakËt ke Aitir› kÖK AaQyan sHSkËt v Apw‡Hx meH wI rce gye hÕ ƒ[smeH kÖl paHc ÝStav hÕ ijnke äara g‡N=kar ke Anusar AacayR hemcNãne raja kÖmarpal ko jEn \maRvlMbI bnaya ƒ paHcaÇ ÝStavaÇ meH sb imlakr54 k=ank hÕ, jo bhut suNdr AaEr saihiTyk hÕ. mantuHg sUir kËt jyNtI- Ýkr` kI rcna wgvtI sUZ ke 12 veH xtk ke dUsre _dŸdex ke Aa\arse hu{ hÕ ƒ tdnusar ]m`opaiska jyNtI kaExaMbI ke raja xtanIk kIbihn =I ƒ _sne tI=Åkr mhavIr se \mRsMbN\I nana ÝXn ikye =e ƒ [sIAa\ar pr ktaR ne 28 ga=ayeH rcI hÕ, AaEr _nke ix*y mlyÝw sUir ne iv‹sH‹ 1260 ke lgwg _s pr v<i¿ ilqI, ijsmeH Anek k=ayeH vi`Rt hE ƒ_ßjEnI ka raja Ý>ot raja ce!k kI puZI v raja xtanIk kI pTnIm<gavtI pr Aas› =a ƒ [s pr tI=Åkr mhavIr ne _se prÏITyag ka_pdex idya ƒ ANy k=ayeH xIl, supaZdan v tp Aaid gu`aÇ ka flidqlane valI hÕ, ijnmeH %Øwdev, wrt v bahublI ka v<¿aHt wI Aaya hE ƒ

gu cNã kËt k=arTnkoØ (12 vÄ xtI) meH pcas k=ank hÕ, ijnmeHkhI khÄ Apw‡Hx ka _pyog ikya gya hE ƒ ANy k=akoØaÇ meH cNãÝw mh¿rkËt ivjycNã kevlI (11vÄ xtI) ijncNãsUir kËt sHveg-rHg-xalaAaEr Aasa#³ kËt ivvek-mHjrI OvH _pdex-kHdlI (12 vÄ xtI),muinsuNdrkËt _pdex-rTnakr (13vÄ xtI), somcNã kËt k=amhodi\AaEr xuwv\Rngi` kËt v\Rman dexna t=a dx]avk-cirZ (15 vÄ xtÄ)_LleqnIy hÕ. [nke Aitir› SfÖ! Anek lFu k=aO¥ hÕ,ijnmeH ivxeØ v‡taÇke äara ivixÚ fl Ýaº krne vale puÌØ iSZyaÇ ke cirZ vi Rt hÕ jEse AHjnasuNdrI k=a, xIlvtI, svaRg-suNdrI AadI k=aO¥ ƒ [s Ýkar kI ko{20-25 ÝakËt k=aAaÇ ka _Lleq jEn-g‡N=avlI meH ikya gya hE ƒApw‡Hs waØa ka ivkas-

wart meH AayR waØa ka ivkas muQy tIn StraÇ meH ivwaijt paya

Ý=manuyog-Apw‡Hx 153

Page 164: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

jata hE ƒ phle Str kI waØa ka Sv$p vedaÇ, b‡aï`aÇ, _pinØdaÇ v ramay`,mhawart Aaid pura`aÇ v kaVyaÇ meH paya jata hE, ijse waØa-ivkas kaÝacIn yug mana jata hE ƒ {SvI pUvR K@vÄ xtI meH mhavIr AaEr buâ äara _nwaØaAaÇ ko Apnaya gya jo _s smy pUvR wart kI lok waØayeH =ĸ AaErijnka Sv$p hmeH pail iZipi!k v A\Rmag\I jEnagm meH idqa{ deta hE ƒtTpXcatŸ kI jo xaErsenI v mharaÚ^I rcnayeH imltI hÕ _nkI waØa kom|yyug ke iätIy Str kI mana gya hE, ijska ivkas kal {SvI kIdUsrI xtI se pa¥cvI xtI tk paya jata hE ƒ tTpXcatŸ m|yyug ka jotIsra Str paya hE, _se Apw‡Hx ka nam idya gya hE ƒ waØa ke sMbN\ meHsvRÝ=m Apw‡Hx ka _Lleq patHjl mhawa*y ({‹ pU‹ dUsrI xtI) meHimlta hE¸ ikNtu vhaH _ska A=R ko{ ivxeØ waØa n hokr xBd ka vh $phE jo sHSkËt se Apw‡Ú, ivkËt ya ivkist huAa hE, jEse gaE ka gavI,go`I, gopotilka Aaid dexI $p ƒ [sI mtanusar d~DI (K@I xtI) neApne kaVyadxR meH kha hE xaÏ meH sHSkËt se ANy swI xBd Apw‡Hx khlatehÕ, ikNtu kaVy meH AawIraÇ Aaid kI boilyaÇ ko Ap w‡Hx mana gya hE ƒ [sseSpÚ hE ik d~DI ke kal A=aRtŸ {sa kI K@I xtI meH Apw‡Hs kaVy-rcnaÝcilt =I ƒ Apw‡Hx ka ivkas dsvÄ xtI tk cla AaEr _ske sa= AayRwaØa ke ivkas ka iätIy Str smaPt hokr t<tIy Str ka ÝaduwaÅv huAa¸ijskI Ýitini\ ihNdI, mra@I, gujratI bHgalI Aaid Aa\uink waØaO¥ hÕ ƒ[sÝkar Apw‡Hs Ok Aaer ÝacIn ÝakËtaÇ AaEr dUsrI Aaer Aa\uink waØaAaÇke bIc kI kDI³ hE ƒ vStut: Apw‡Hx se hI ihNdI waØaAaÇ ka ivkas huAa hE¸AaEr [s £iÚ se [s waØa ke Sv$p ka bDa³ mhTv hE ƒ ÝakËt kI ApeÙaApw‡Hx ka muQy lÙ` yh hE ik jha¥ AkaraNt xBdaÇ ke ktaR kark kIivwi› sHSkËt ke ivsgR v ÝakËt meH Ao pa{ jatI hE, AaEr kmR kark meHAmŸ donaÇ waØaAo meH hota hE, vha¥ Apw‡Hx meH vh ;_' ke $p meH pirvitRt hog{¸ jEse sHSkËt ka ;ram: vnH gt:', ÝakËt meH ;ramo v`H gAo' v Apw‡HxmeH ;ram v`u gyé' ke $p meH idqa{ deta hE ƒ [sIilye wart muin ne [swaØa ko' _kar-bhul kha hE ƒ dUsrI ivxeØta yh wI hE ik Apw‡Hx meH kÖK-kÖK prsgaÇ ka _pyog hone lga, ijske ÝtIk ;t`' AaEr ;ker'bhutayt se idqa{ dete hÕ ƒ waØa y>ip AwI wI Ý\antya yogaTmk hE,t=aip AyogaTmkta kI Aaer _skI Ýv<i¿ SpÚ idqa{ detI hE ƒ kark

154 jEn saihTy

Page 165: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivwi›ya¥ tIn car hI rh g{ hÕ¸ AaEr ikÊyaAaÇ ka Ýyog bNd sa ho gya hE ƒ_nke S=an pr ikÊyaAaÇ se isâ ivxeØ`aÇ ka _pyog hone lga hE ƒ Vyakr`kI [n ivxeØtaAaÇ ke Aitir› kaVy rcna kI iblkÖl n{ Ý`ailyaH AaErnye KNdaÇ ka Ýyog paya jata hE ƒ doha AaEr pâitya¥ KHd Apw‡Hx kaVy kIApnI vStu hE¸ AaEr [NhÄ se hINdI ke doho v caEpa[yaÇ ka Aaiv*kar huAahE ƒ [s waØa ka Ýcur saihTy jEn saihTy kI ApnI ivxeØta hE ƒApw‡Hx pura` -

ijs Ýkar ÝakËt meH Ý=manuyog kaVy ka ÝarMw ramk=a se hota hÕ_sI Ýkar Apw‡Hx meH wI ƒ Ab tk Ýkax meH Aaye huO Apw‡Hx k=a saihTy meHSvyMwU kËt p_mcir_ svRÝ=m hE ƒ [smeH iv>a\r Ayo|ya, suNdr yuâAaEr _¿r, ye pa¥c kaHD hÕ, ijnke wItr kI smSt sHi\yaÇ (pirCKedaÇ) kIsHQya 90 hE ƒ g‡H= ke Aaid meH kiv ne Apne pUvRvt± wrt ipHgl, wamh, AaErdHDI OvH paHc mhakaVy, [nka _Lleq ikya hE ƒ yh wI kha hE ik vh ramk=a$pI ndI vâRman ke muq kÖhr se inklI¸ AaEr g`\r devaÇne _se bhte huOdeqI ƒ pXcatŸ vh [NãwUit AacayÅ, ifr su\mR v kIitR\r äara Ývaiht hotIhu{, rivØe acayR ke Ýsad se kivraj (SvyMwU) ko Ýaº hu{ ƒ Apne vEyi›kpircy meH kiv ne ApnI mata pdŸimnI AaEr ipta maÌtdev t=a Am<taMbaAaEr Aai&TyaMba, [n do piTnyaÇ ka _Lleq ikya hÕ AaEr yh wI btlaidya hE ik ve xrIr se kËx AaEr kÖ$p =e t=a _nkI nak cp!I AaEr da¥tivrl =e ƒ _NhaÇne Apne Aa]ydata \nHjy ka wI _Lleq ikya hEƒ pu*pdHtkËt mhapura` meH jha¥ SvyHwU ka _Lleq Aaya hE, vha¥ pr ÝacIn Ýit meH;syHwuhu pâiDbH\ktaR AaplIsH\Iyh' Oesa i!Pp` paya jata hE ijsseAnuman hota hE ik ve yaipnIysHF ke AnuyayI =eƒ kiv äara _iLliqtrivØe acayR ne Apna pdŸmcirt vIr in‹ sH‹ 1203 A=aRtŸ {‹ snŸ 676 meHpU Å ikya =a¸ OvH SvyHwUdev ka _Lleq snŸ 959 {‹ meH ÝarMw ikye gyeApw‡Hx mhapura` meH _ske ktaR pu*pdHt ne ikya hE ƒ AtOv p_mcir_ kIrcna [n donaÇ Avi\yaÇ ke m|ykal kI isâ hotI hE ƒ _nkI kalavi\ koAaEr wI sIimt krne ka Ok Aa\ar yh wI hE ik jEsa _NhaÇne Apne p_mcir_meH rivØe ka _Lleq ikya hE, vEsa sHSkËt hirvHxpura` v _ske ktaR ijnsenka nhÄ ikya¸ AtOv sMwvt: ve sHSkËt hirvHx ke rcnakal, A=aRtŸ [‹snŸ 783 ke pUvR hI huO haÇge ƒ At: ÝStut g‡H= ka rcnakal {‹ snŸ 700 ke

Ý=manuyog-ApWaÊHx 155

Page 166: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

lgwg isâ hota hE ƒ SvyMwUdev ne yh rcna 82 ya 83vÄ sHi\ pyÅt hI kIhE AaEr sMwvt: vhÄ _NhaÇne ApnI rcna ko pU R smJa =a ƒ ikNtu _nkesupuZ iZwuvn SvyHwU ne xeØ $p se sat- Aa@AaEr sgR rckr _se pdŸmcirtmeH vi Rt ivØyaÇ ke Anusar pU R ikya ƒ smSt g‡H= ka k=awag sHSkËtpdŸmcirt ke hI sman hE ƒ ha¥, [s rcna meH v Rn ivxeØ$p se kaVyaTmk payejate hÕ ƒ S=an S=an pr KHdo ka vEicœy, AlHkaro kI K!a, rswav-in$p`Aaid sHSkËt kaVyxElI kI _TkËÚ rIit ke Anusar huAa hE ƒ

SvyMwU kI dUsrI Apw‡Hx kËit ;ir!Ÿ@ eim cir_' ya hirvHxpura` hEƒ[skI _T=ainka meH kiv ne wrt, ipHgl, wamh AaEr dHDI ke Aitir› Vyakr`&an ke ilye [Nã ka, \n-\n AÙraDMbr ke ilye ba` ka, t=a pâiDyaKHd ke ilye ctumuRq ka %` SvIkar ikya hE ƒ ANt meH k=a kI prMpra komhavIr ke pXcatŸ gaEtm, su\mR, iv* u, nHidimZ, Apraijt, govâRn AaErwãbahu se hotI hu{ sHÙep meH sUZ $p sunkr, _NhaÇne pâiDya bH\ meH mnohrtase inbâ ko, Oesa kha hE ƒ g‡N= meH tIn kaHD hE - yadv, kÖ$ AaEr yu⸠AaEr_nmeH kÖl 112 sHi\ya¥ hÕ ƒ [skI wI Ý=m 99 sHi\ya SvyHwU kËt hÕ AaErxeØ _nke puZ iZwuvn SvyHwUkËtƒ [n AiNtm siN\yaÇ meH se car kI pu*pkaAaÇmeH muin yx:kIitR ka wI nam Aata hÕ ijsse wI Anuman hota hE ik _NhaÇnewI [s g‡N= meH kÖK sHxo\n, pirvâRn ikya hoga ƒ g‡N= ka k=awag Ýay:vhI hE jo ijnsen kËt hirvHx meH paya jata hE ƒ yadv kaHD meH kË*` ke jNm,bal-kÊIDa, ivvah Aaid sMbN\I v Rn bD³I kaVyrIit se ikya gya hEƒ _sIÝkar kÖÌ-kaHD meH kaErvaÇ-paHDvaÇ ke jNm, kÖmarkal, ixÙ`, prSpr ivro\,>UtkÊIDa³ vnvas ka v Rn t=a yuâka~D meH kaErv-pa~DvaÇ ke yuâ ka v Rnrock v mhawart ke v Rn se tulnIy hE ƒ

Apw‡Hx meH Ok AaEr hirvHxpura` \vl kiv kËt imla hE, jo 122siN\yaÇ meH smaPt huAa hE ƒ kiv ivÝ v Å ke =e AaEr _nke ipta ka nam sUr,mata ka kesuLl AaEr guÌ ka nam AHbsen =a ƒ g‡H= kI _T=ainka meH _NhaÇneAnek AacayoÅ AaEr _nkI g‡H=-rcnaAaÇ ka _Lleq ikya hE, ijnmeH mhasenkËt sulocnacirt, rivØe kËt pdŸmcirt, ijnsen kËt hirvHx, ji!lmuinkËt, vraHgcirt, AsgkËt vIrcirt, ijnriÙt ]avk äara ivQyaiptjy\vl OvH ctumuRq AaEr ão` ke nam supirict, t=a kiv ke kal- in RymeH shayk hote hÕ ƒ _nmeH kal kI £iÚ se sbse AiNtm Asg kiv hÕ, ijNhaÇne

156 jEn saihTy

Page 167: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Apna vIrcirt xk sHvtŸ 910 A=aRtŸ {‹ snŸ 988 meH smaPt ikya =a ƒAtOv yhI kiv ke kal kI pUvaRivi\ hE ƒ _nkI _¿ravi\ iniXct krne kako{ sa\n Ýaº nhÄ hE ƒ sMwvt: [s rcna ka kal 10 vÄ, 11 vÄ xtIhoga ƒ ivxeØ _LleqnIy Ok bat yh hE ik Apne kiv-kItRn meH kiv ne mhanŸXvetaMbr kiv goivNd AaEr _nke sntŸkÖmar cirt ka _Lleq ikya hE(s`kÖmar jeH ivr[_ m`hÌ, k[goivHdu pvÌ seyHbÌ)ƒ Apne ivØy v Rnke ilye kiv ne ijnsen kËt hirvHx pura` ka Aa]y ilya hE AaEr [s %`ka _NhaÇne SpÚ _Lleq kr idya hE (jh ij`se e kyH, th ivryim ikH ip_dŸdesH) ƒ siN\yaÇ kI sHQya sHSkËt hirvHx se dugunI se kÖK km hE ikNtuinidRÚ Ýma` @Ik DŸyo#a hE ÉyaÇik sHSkËt hirvHx pura` ka Ýma` 12hjar Xlok AaEr [ska 18000 AaHka gya hEƒ Ai\k ivStar v Rn-vEicœyke äara huAaÝtIt hota hE ƒ Apw‡Hx kaVy prMpranusar kaVygu aÇ kI wI [sg‡N= meH ApnI ivxeØta hE ƒ KNh-vEicœy wI bhutayt se paya jata hE ƒ

Apw‡Hx meH AaEr wI Anek kivyaÇ äara hirvHx pura` kI rcna kI g{ hE ƒépr SvyMwU kËt hirvHx pura` ke pircy meH kha ja cuka hE ik _s g‡N= kIAiNtm siN\yaÇ meH yx:kIitR äara wI kÖK sHvâRn ikya gya hE ƒ yx:kIitRkËt Ok SvtNZ hirvHxpura` wI iv‹ sMvtŸ 1500 ya 1520 meH rict payajata hE ƒ yh yoignIpur (idLlI) meH Ag‡val vHxI v ggRyoZI id_#a sahU kIÝer`a se ilqa gya =a ƒ yh g‡N= 13 siN\yaÇ ya sgaeÅ meH smaPt huAa hE ƒk=ank ka Aa\ar ijnsen v SvyMwU t=a pu*pdNt kI kËityaH ÝtIt hotIhÕ ƒ Ok AaEr hirvHx pura` ]uitkIitR kËt imla hE jo iv‹ s‹ 1553 meH pU RhuAa hE ƒ [smeH 44 siN\yaÇ äara pUvaÈ› k=a-v Rn paya jata ƒ

ijs Ýkar ÝakËt meH ;cépNn-mhapuÌØcirt' kI t=a sHSkËt meHZes@ xlaka puÌØ cirtaÇ kI rcna hu{, _sI Ýkar Apw‡Hx meH mhakivpu*pdNt äara ;itsi!Ÿ@mhapuirs-gu alHkaÌ' mhapura` kI rcna pa{ jatIhE ƒ [skI rcna xk s‹ 881 isâa=R sHvtTsr se ÝarMw kr 887 kÊo\nsMvTsr tk 6 vØR meH pU R hu{ =I ƒ _s smy maNyqe! meH raÚk×! raja kË*`(t<tIy) ka raßy =a ƒ _NhÄ ke mNZI wrt kI Ýer`a se kiv ne [s rcna meHha= lgaya =a ƒ mhapura` kI Ok sHi\ ke ÝarMw meH kiv ne maNyqe! purI ko\arana= äara jlaye jane ka _Lleq ikya hE ƒ \npal kËt òpa[y-lCKI-nammala' ke Anusar \arangrI \ara\Ix hØRdev äara iv‹ s‹ 1029 meH lU!I

Ý=manuyog-ApWaÊHx 157

Page 168: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaEr jla{ g{ =I ƒ {s Ýkar [s duFR!na ka kal mhapura` kI smaiPt keKh-sat vØR pXcatŸ isâ hota hE ƒ At Ov Anumant: siN\ ke ÝarMw meH_› sHSkËt Xlok g‡N= rcna ke pXcatŸ inbâ ikya gya hoga ƒ [s g‡N= meHt=a ApnI ANy rcnaAaÇ meH kiv ne bhut kÖK Apna vEyi›k pircy wIidya hE, ijske Anusar _nke ipta ka nam kexv AaEr mata ka nam muG\adevI =a, jo ÝarMw meH xEv =e, ikNtu pIKe jEn \maRvlMbI ho gye =e ƒ kiv khÄANyZse w!kte huO maNyqe! phu¥ce, AaEr vha¥ wrt ne _NheH Aa]y dekrkaVy-rcna ke ilye Ýeirt ikyaƒ ve xrIr se kËx AaEr kÖ$p =e ikNtu _nkIkVv-ipsLl (kaVy ipxac) kiv kÖlitlk, kaVyrTnakr, srSvtIinly Aaid _pai\ya¥ _nkI kaVy-Ýitwa kI pircayk hÕ, jo rcna kesaENdyR AaEr saE¤v ko deqte huO sa=Rk isdŸ\ hotI hE ƒ smSt mhapura`102 siN\yaÇ meH pU R huAa hE ƒ Ý=m 37 siN\yaÇ ka k=awag _tna hI hE,ijtna sHSkËt Aaid pura` ka¸ A=aRtŸ Ý=m tI=Åkr Aaidna= AaEr _nkepuZ wrt ckÊvtIÅ ka jIvn cirZ ƒ xeØ siN\yaÇ meH _¿rpura` ke sman ANyxlaka puÌØaÇ ka jIvncirZ vi Rt hE ƒ siN\ 69 se 79 tk kI 11 siN\yaÇmeH ram kI k=a Aa{ hE, ijsmeH _¿r pura` meeH vi Rt k=a ka Anusr` ikyagya hE ƒ ikNtu yha¥ Aaid meH gaEtm äara ramay` ke ivØy meH ve hI xHkaO¥ _@a{g{ hÕ, jo ÝakËt p_mciryH v sHSkËt pdŸmpura` t=a SvyMwUkËt p_mcir_meH pa{ jatI hÕ ƒ siN\ 81 se 92 tk kI 12 siN\yaÇ meH kË*` AaEr neimna=OvH kaErv pa~DvaÇ ka v<¿aNt sHSkËt hirvNx pura` ke Anusar vi Rt hEƒikNtu yh smSt v Rn kiv kI Asa\ar` kaVy-Ýitma äara bhut hI suNdr,rock AaEr maEilk bn gya hE ƒ [smeH Aaye huO ngraÇ pvRtaÇ, nidyaÇ, %tuAaÇ,sUyR, cNã ke ASt v _dy, yuâaÇ, ivvahaÇ, ivyog ke ivlapaÇ, ivvahaid _TsvOvH ]<Hgaraid rsaÇ ke v Rn iksI wI sHSkËt v ÝakËt ke _TkËÚtm kaVy sehIn nhÄ _trte ƒ kiv ne SvyH Ok sHSkËt p> äara ApnI [s rcna ke guÝg! ikye hÕ, ve khte hÕ -

AZ ÝakËt - lÙ`ain skla nIit: iS=itXCKNdsa-m=aRlHkËtyo rsaXc iviv\aStÀva=Rin`±ty: ƒƒ

ikHcaNy>idhaiSt jEncirte naNyZ tiä>te ƒäavetaE wrtexpu*pdxnaE isâH yyorIÎxmŸ ƒƒ

yhaH kiv ne jo yha dava ikya hE ANyZ OesI ko{ vStu nhÄ hE, jo

158 jEn saihTy

Page 169: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

[s jEn cirZ meH n Aa g{ ho, vh _nke ivØy AaEr kaVy kI sImaAaÇ kodeqte huO Aisâ ÝtIt nhÄ hota hE ƒApw‡Hs meH tI=Åkr-cirZ-

pu*pdHt kËt mhapura` ke pXcatŸ sHSkËt ke sman Apw‡Hx meH wI iviv\tI=ÅkraÇ ke cirZ pr SvtHZ kaVy ilqe gye ƒ ;cHdPph cir_' yx: kIitRäara huHmD³ kÖl ke isâpal kI Ýa=Rna se 11 sHi\yaÇ meH rca gya hE ƒ ye yx:kIitR ve hI hÕ, ijnke hirvHxpura` ka épr _Lleq ikya ja cuka hE ƒ AtOv[ska rcna kal wI vhÄ 15 vÄ xtI {‹ hE ƒ ;saHitnah cir_' kI rcnamhIcNã äara iv‹ sH‹ 1587 meH yoignIpur (idLlI) meH babr badxah keraßykal meH hu{ ƒ kiv ne ApnI guÌ-prMpra meH ma=ur sHF, pu*krg` keyx:kIitR, mlykIitR AaEr gu wãsUir ka _Lleq ikya hE, t=a Ag‡val vHxke ggR-goiZy wojraj ke poZ, v &ancNã ke puZ ;sa\ar` ke kÖl kaivStar se v Rn ikya hE ƒ eim`ah cir_ kI rcna hirwã ne iv‹ 1216 meHkI ƒ [ska AwItk kevl Ok ANx ;snTkÖmar cirt' susHpaidt hokrÝkax meH Aaya hE, ƒ Ok AaEr eim`ah cir_ lqmdev (l"m`dev) kËtpaya jata hE, ijsmeH car sHi\yaH v 83 kDvk hÕ ƒ kiv ne AarMw meH Apneinvas-S=an malv dex v gonHd ngr ka v Rn, AaEr Apne purvaD vHx ka_Lleq ikya hE ƒ rcnakal ka inXcy nhÄ hE, ikNtu [s g‡N= kI hStiliqtÝit iv‹ sH‹ 1510 kI imlI hE, ijsse _ske rcnakal kI _¿ravi\suiniXct ho jatI hE ƒ pas`ah cir_ kI rcna pdŸmkIitR ne iv‹ sH‹ 992 meH18 sHi\yaÇ meH pU R kI =I ƒ kiv ne ApnI guÌ-prMpra meH sen sHF ke cNãsen,ma\vsen AaEr ijnsen ka _Lleq ikya hE ƒ dUsra pas`ah cir_ 12 sHi\yaÇmeH kiv ]I\r äara iv‹ sH‹ 1189 meH rca gya hE ƒ kiv ke ipta ka nam goLlAaEr mata ka nam bILha =a ƒ ve hirya`a se clkr jmna par idLlI AayeAaEr vhaH Ag‡val vHxI n!Ÿ!l sahU kI Ýer`a se _NhaÇne yh rcna kI ƒ tIsrapas`ah cir_ kiv Asval kËt paya jata hE, jo sHi\yaÇ meH smaPt huAahE ƒ sHi\ ke ANt meH _Lleq imlta hE ik yh g‡H= sHFai\p sonI (soi`y?)ke k`aRwr`$p A=aRtŸ _nkI Ýer`a se _NheH sunane ke ilye rca gya =a ƒ[ska rcnakal Anumant: 15 vÄ xtI ya _ske Aaspas hoga ƒ AHitmtI=Åkr pr jyimZ hLl kËt vDŸ#ma`-kVvu imlta hE, ijsmeH 11 sHi\yaHhÕ ƒ yh kaVy devray ke puZ sHFai\p hoilvmR ke ilye ilqa gya =a ƒ [skI

Ý=manuyog-ApWaÊHx 159

Page 170: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ok hStiliqt Ýit iv‹ sH‹ 1545 kI imlI hE AtOv g‡H= [sse pUvR rcagya hE ƒ [s kaVy kI AHitm 6 sHi\yaÇ me raja ]ei`k ka cirZ vi Rt hE, joApne $p meH pU R hE AaEr p<=kŸ $p se wI imlta hE ƒ ry\UkËt sMm[`ah cir_ds sHi\yaÇ meH smaPt huAa hE ƒ [smeH kiv ne Apne guÌ ka nam yx:kIitR Ýk!ikya hE AtOv [ska rcnakal iv‹ sH‹ 1500 ke Aaspas hona caihye ƒnrsen kËt vDŸ#ma`kha iv‹ sH‹ 1512 ke lgwg ilqI g{ hE ƒ jEn g‡H=avlImeH ijneXvr sUir ke ix*y äara rict Apw‡Hx mhavIr-cirt ka _Lleq hE ƒApw‡Hx cirtkaVy -

tI=ÅkraÇ ke cirZaÇ ke Aitir› Apw‡Hx meH jo ANy cirZ kaVy kIrIit se ilqe gye, ve inMnÝkar hÕ:-

;itsi!Ÿ@- mhapuirs- gu alHkar' ke mhakiv pu*ydHt kËt ANyrcnaOH hÕ-jshr-cir_ AaEr `aykÖmar-ciry ƒ yxo\r ka cirZ jEnsaihTy meH ihHsa ke doØ AaEr AihHsa ka Ýwav idqlane ke ilye bDa³ lokiÝyhuAa hE, AaEr _s pr sHSkËt meH somdev kËt yxiStlk cMpU se lgakr,17vÄ xtI tk lgwg 30 g‡H= rce gye paye jate hÕ ƒ [nmeH kaVykla kI £iÚse sHSkËt meH somdev kI kËit AaEr Apw‡Hx meH pu*pdHt kËt jshr cir_ svR]e¤hÕ ƒ ye donaÇ rcnaO¥ 10 vÄ xtaiBd meH paHc-sat vØR ke ANtr se Ýay: Ok hIsmy kI hÕ ƒ jshrcir_ car siN\yaÇ meH ivwaijt hE ƒ yaE\ey dex kI raj\anIrajpur meH maird¿ raja kI Ok kapailkacayR wErvanHd se weH! hu{H AaEr_nke Aadexanusar AakaxgaimnI iv>a Ýaº krne ke ilye raja ne nrbily& ka Aayojn ikya ƒ [ske ilO raja ke sevk jEn muin sud¿ keÌicix*y Awy AaEr _nkI bhn AwymtI ko pkD³ laye ƒ raja ne _nke $p seÝwaivt hokr _nka v<taHt pUKa ƒ [s pr AwyÌic ne Apne pUvR jNmo kav<taHt khna ÝarMw ikya: -AvNtI dex meH _ßjEnI ke raja yxobH\ur ka paEZv yxohR ka puZ mÕ yxo\r namka raja =a (1 sH ‹) ƒ yxo\r ne ApnI ranIAm<tmit ko Ok kÖbD³ se Vyiwcar krte deqa, AaEr ivr› hokrmuindIÙalene ka ivcar ikya¸ ikNtu _skI maH ne _se roka ƒ Am<tmitne donaÇ ko ivØdekr mar Dala ƒ tTpXcatŸ maH-be!aÇ ne nana pxu-yoinyoH meH pirw‡m` ikya¸ijnmeH SvyH _ske puZ jsv[ v Vyaiwcair`I pTnI ne _nka Fat ikya (2sH‹) ƒ Anek pxuyoinyaÇ meH duq-wog kr ANt meH ve daenaÇ jsv[ ke puZ AaErpuZI $p se _Tpþ huOƒ Ok bar jsv[ Aaqe! krne vn meH gya =a, vhaH _se

160 jEn saihTy

Page 171: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sud¿ muin ke dxRn huO, AaEr _sne _n pr Apne kÖ¿e KoD³e ƒ ikNtu muin keÝwav se kÖ¿e _nke sMmuq ivnItwav se nmn krne lge ƒ Ok se@ ne raja komuin ka mahaTMy smJaya, tb raja ko sMbo\n huAa ƒ muin ko Avi\&anIjan raja ne _nse Apne pUvRwUt mata-ipta v matamhI ka v<¿aHt pUKaƒ muinne _nke wv-w‡m` ka sb v<TtaNt sunakr btla idya ik _ska ipta AaEr_skI matamih hI Ab AwyÌic AaEr Awymit ke $p meH _ske puZ-puZIhuO hÕ (3 sH‹) ƒ yh v<TtaNt sunkr AaEr sNsar kI ivicZta OvH Asartako smJkr jsv[ ne dIÙa le lI ƒ _ske puZ-puiZyaÇ ko wI Apne pUvRwvaÇka Smr` ho Aaya¸ AaEr ve ÙuLlk ke v‡t lekr sud¿ muin ke sa= ivharkrte huO maird¿ ke rajpuÌØaÇ äara pkD³ kr vha¥ laye gye ƒ yh v<taNtsunkr raja maird¿ _nkI devI cHDmarI v puroiht wErvanHd Aaid swI kovEraGy ho gya¸ AaEr _NhaÇne sud¿ muin se dIÙa le lI (sH‹ 4 [s k=ank kop<*pdHd ne bD³e kaVy-kaExl ke sa= ÝStut ikya hE ƒ (karHja, 1932)

`aykÖmar-cir_ meH pu*pdHt ne ]ut-pHcmI k=a ke mahaTMy ko Ýg!krne ke ilye kamdev ke Avtar nagkÖmar ka cirZ 9 siN\yaÇ meH v Rn ikyahE ƒ mg\dex ke knkpur ngr meH raja jyH\r AaEr ranI ivxalneZa ke ]IFrnamk puZ huAa ƒ pXcatŸ raja ne saEraÚ dex meH igirngr kI rajkÖmarI p<+vIdevIka icZ deq, AaEr _s pr moiht ho, _se wI ivvah ilya (sH‹1)ƒ y=a smyp<+vIdevI ne wI Ok puZ ko jNm idya, jo xExv meH ijnmHidr kI vaipka meH igrpDa³ ƒ vhaH nagaÇ ne _skI rÙa kI¸ AaEr _sIse _ska nam nagkÖmar rqa gyanagkÖmar nana iv>aOH sIqkryaEvn ko Ýaº huAa ƒ _s pr mnoharI AaEr ikNnrInamk ntRikyaH moiht ho g{¸ AaEr _sne _NheH ivvah ilya ƒ _skI mata AaErivmata meH iväEØ b#a³ AaEr _ska saEtela wa{ ]IFr wI _sse äEØ krke _semrva Dalne ka ÝyTn krne lga ƒ [sIsmy Ok mdoNmt ha=I ke AakÊm` sesmSt ngr VyakÖl ho _@a ƒ ]I\r _se dmn krne meH Asfl rha¸ ikNtunagkÖmar ne Apne prakÊm äara _se vx meH ilya ƒ [sse donaÇ ka iväEØ AaErAi\k b#a³ (sH‹ 3) nagkÖmar ke prakÊm kI Qyait b#³I AaEr m=ura karajkÖmar Vyal Ok wiv*y va`I sunkr _ska Anucr bn gya ƒ ]I\r ne AbnagkÖmar ko Apna prmxZu smJ mar Dalne kI ceÚa kI ƒ ipta ne sHk!-invar`a=R nagkÖmar ko kÖK kal ke ilye dexaNtr gmn ka Aadex de idya(sH‹ 4) ƒ nagkÖmar raj\anI se inklkr m=ura phuHca, jhaH _sne kaNykÖBj

Ý=manuyog-ApWaÊHx 161

Page 172: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ke raja ivnypal kI kNya xIlvtI ko bHdIg<h se KÖDa³kr _ske ipta ke pasiwjva idya ƒ yhaH se clkr vh kaXmIr gya, jhaH _sne raja nHd kI puZIiZwuvnrit ko vI`ava> meH praijt krke ivvaha ƒ yhaH se vh rMyk vn meH gya¸AaEr vhaH kalgufavasI wImasur ne _ska Svagt ikya (sH‹5) ƒ Apne p=-ÝdxRk xbr kI shayta se vh kaHcn gufa meH phuHca¸ jhaH _sne nana iv>aOHÝaPt kÄ, v kal-bEtal gufa se raja ijtxZu äara sHict ivxal \nraixÝaº kI ƒ tTpXcatŸ _skI weH! igirixqr ke raja vnraj se hu{, ijskI puZIl"mImit se _sne ivvah ikya ƒ yhaH muin ]uit\r se _sne suna ik vnrajikrat nhÄ, ikNtu pu~DvâRn ke rajvHx ka hE jhaH se tIn pI#I pUvR _skepUvRjaÇ ko _nke Ok dayad ne inkal wgaya =a ƒ nagkÖmar ke Aadex se VyalpuNDvâRn gya¸ AaEr vnraj pun: vhaH ka raja bna idya gya¸ (sH‹ 6) tTpXcatŸnagkÖmar éjRyNt pvRt kI AaEr gya ƒ bIc meH igirngr pr isH\ ke raja cHDÝ>otke AakÊm` ka smacar pakr vhaH gya, AaEr vha¥ _sne Apne mama kI xZu serÙa kI, OvH _skI puZI gu vtI se ivvah ikya ƒ vha¥ se inklkr _sneAlHFngr ke ATyacarI raja sukH@ ka v\ ikya, AaEr _skI puZI ÌiÉm`I koivvaha ƒ vhaH se clkr vh gjpur Aaya, AaEr vha¥ raja AiwcNã kI puZI cNãase ivvah ikya (sH 7) ƒ mhaVyal ke äara _ßjEn kI AiätIy rajkNya kasmacar pakr nagkÖmar vhaH Aaya, AaEr _s rajkNya se ivvah ikya ƒ vhaH sevh ifr iki*kN\mly ko gya, jhaH m<dHg va> meH rajkNya ko praijt krivvaha ƒ vha¥ se vh toyavlI äIp ko gya, AaEr ApnI iv>aAaÇ kI shayta sevha¥ kI bHidnI kNyaAaÇ ko KuDa³ya (sH‹ 8) ƒ paHDŸy dex se inklkr nagkÖmarAaN\‡Ýdex ke dNtIpur meH Aaya AaEr vhaH kI rajkNya se ivvah ikya ƒ ifr_skI weH! muin ipihta]v se hu{ ijnke muq se _sne Apne v ApnI iÝy pTnIl"mImit ke puvRwv kI k=a t=a ]utpHcmI v‡t ke _pvas ke fl ka v Rnsuna ƒ [sI smy _ske ipta ka mHZI nyH\r _se lene Aaya ƒ _ske w‡ata ]I\rne dIÙa le lI =I ƒ mata-ipta wI nagkÖmar ko raja bnakr dIiÙt ho gye ƒnagkÖmar ne dIFRkal tk raßy ikya ƒ ANt meH Apne puZ devkÖmar ko raßydekr _sne Vyal Aaid suw!aÇ siht idgMbrI dIÙa lI, AaEr mrkr SvgR Ýaºikya (sH‹ 9) ƒ pu*pdHt ne [s ji!l k=ank ko nana v RnaÇ, iviv\ KHd-ÝyogaÇ OvH rsaÇ AaEr wavaÇ ke icZ`aÇ siht ATyHNt rock bnakr _piS=tikya hE ƒ (karHja, 1933)

162 jEn saihTy

Page 173: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

wivsvTt-kha (wiv*yd¿ k=a) ke ktaÅ \npal vEXy jait ke\ÉkD vHx meH _Tpþ huO =e ƒ _nke ipta ka nam maOsr (mheXvr?) AaErmata ka nam \n]I =a ƒ [nke smy ka inXcy nhÄ, ikNtu dsvÄ xtIAnuman ikya jata hE ƒ yh k=a 22 sHi\yaÇ meH ivwaijt hE ƒ cirZnaykwiv*y d¿ Ok vi`kè puZ hÕ ƒ vh Apne saEtele wa{ bH\ud¿ ke sa= Vyaparhetu prdex jata hE, \n kmata hE, AaÕr ivvah wI kr leta hE ƒ ikNtu _skasaEtela wa{ _se bar-bar \oka dekr du:q phuHcata hE¸ yhaH tk ik _seOk äIp meH Akela KoD³kr _skI pTnI ke sa= Fr laE! Aata hE, AaEr_sse ivvah krna cahta hE ƒ ikNtu [sI bIc wiv*yd¿ wI Ok yÙ kIshayta se Fr laE! Aata hE, Apna Ai\kar Ýaº krta, AaEr raja kaeÝsþ kr rajkNya se ivvah krta hE ƒ ANt meH muin ke äara \maÈpdex vApne pUvR wv ka v<¿aNt sunkr, ivr› ho, puZ ko raßy de, muin ho jatahE ƒ yh k=ank wI ]utpHcmI v‡t ka mahaTMy Ýk! krne ke ilye ilqagya hE ƒ g‡N= ke Anek Ýkr` bD³e suNdr AaEr rock hÕ ƒ bal kÊIDa³, smuãyaZa, naEka-wHg, _jaD³ ngr, ivman yaZa, Aaid v`Rn p#³ne yoGy hE ƒkiv ke smy meH ivman haÇ ya n haÇ, ikNtu _sne ivman ka v`Rn bhutsjIv $p meH ikya hE ƒ (gaykvaD³ Aaeir. sIrIj, vDaE³da)

krkHDcrI_ ke k¿aR muin knkamr ne Apna SvyH pircy idya hE ik veiäjvHxI v cNãiØR got‡Iy =e ƒ ve vEraGy se idgMbr ho gye =e, _nke guÌ ka nambu\ mHgldev =a, t=a _NhaÇne Aasa{ ngrI meH Ok rajmHZI ke Anurag se yhcirZ ilqa ƒ rajmHZI ke ivØy meH _NhaÇne yh wI kha hE ik vh ivjypalnrai\p ka Snehwajn, n<pwUpal ya injwUpal ka mn mohk v k RnreNã kaAaxyrHjk =a, _ske Aahul, rLhu AaEr rahul, ye tIn puZ wI muin ke cr`aÇ kew› =e ƒ sMwvt¸ muin äara _iLliqt k R _s namka klcuir vHixy raja vivjypal _ska sm - samiyk cdel vHxIy raja =a ƒ tdnusar [s g‡N= karcnakal 1050 {‹ ke lgwg isâ hota hE ƒ kiv ne jo SvyMwU AaEr pu*pdHtka _Lleq ikya hE, _sse _nka {‹ snŸ 965 ke pXcatŸ hona iniXct hE ƒ yhrcna 10 sHi\yaÇ meH pU R hu{ hE ƒ k=anayk krkHD jEn v baEâ prMpra meH OkÝTyek buâ mane gye hÕ ƒ ve AHg dex meH cHpangrI ke raja FaDI³vahn AaEr ranIpdŸmavtI ke puZ =e, ikNtu Ok duÚ ha=I äara ranI ke Aphr` ke kar` _nkajNm dHtIpur ke smIp Xmxan-wUim meH huAa =a ƒ _ska pirpaln v ixÙ` Ok

Ý=manuyog-ApWaÊHx 163

Page 174: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

matHg ke äara huAa ƒ dNtIpur ke raja ke mrne pr dEvyog se vh vhaH ka rajabnaya gya ƒ cHpa se raja FaDI³vahn ne _ske pas A\Inta SvIkar krne kaÝStav weja, ijse @ukra kr _sne cHpapur pr AakÊm` ikya ƒ ipta-puZ kebIc jb Fmasan yuâ ho rha =a, tb _skI mata pdŸmavtI ne Ýk! hokr yuâka invar` AaEr ipta-puZ kI phcan kra{ ƒ Ab krkHDU cHpapur ka raja bngya ƒ _sne diÙ` ke coD, cer v paHDŸy dexaÇ kI ivjy ke ilye yaZa kI ƒ magR meHterapur ke smIp kI phaDI³ pr Ok ÝacIn jEn gufa ka pta lgaya v Ok do nyely` bnvaye ƒ ifr _NhaÇne isHhl äIp tk ivjy kI, AaEr nana rajkÖmairyaÇse ivvah ikya AHt meH xIlaguPt muin se \mR ]v` kr, tpSya \ar` kI, AaErmoÙ Ýaº ikya ƒ [s k=ank meH Anek Ko!I-Ko!I _pk=aOH krkHDu ke ixÙ`ke ilye matHg äara suna{ g{ hÕ ƒ tIn AvaNtr k=aOH [tnI bD³I bD³I hÕ ik ve pU ROk-Ok sHi\ ko Fere huO hÕ ƒ paHcvI sHi\ meH terapur kI ÝacIn gufa bnne v phaDI³pr ijnmUitR ke S=aipt ikye jane ka v<¿aNt hE ƒ K@I sHi\ meH krkHD kI iÝypTnI mdnavlI ka Ok duÚ ha=I äara Aphr` hone pr _nkI ivyog-paEDa³ keinvar`a=R raja nrvahnd¿ ka AaQyan kha gya hE, OvH Aa@vÄ sHi\ meH krkHDkI pTnI ritvega ko _ske pitivyog meH sHbo\n ke ilye devI äara Airdmn AaErrTnleqa ke ivyog AaEr puinimRln ka AaQyan sunaya gya hE ƒ g‡N= meH Xmxanka, gHgandI ka, ÝacIn ijnmUitR ke wUim se inklne ka OvH ritvega ke ivlapAaid ka v Rn bhut suNdr bn pDa³ hE ƒ (karHja, (1934)

p_misir-cir_ (p>]I cirt) ke ktaR \aihl ne Apne ivØy meH[tna btlaya hE ik _nke ipta ka nam paXvR v mata ka mhastI sUra{(sUradevI?) =a, AaEr ve ixxupal kaVy ke ktaR maF ke vHx meH _Tpþ huO=e ƒ smy ka inXcy nhÄ, ikNtu [s kËit kI jo Ok ÝacIn Ýit iv‹ sH‹1199 kI imlI hE, _sse [s rcna kI _¿ravi\ wI iniXct ho jatI hE ƒyh rcna car sHi\yaÇ meH pU R hu{ hE ƒ naiyka pdŸm]I Apne pUvR jNm meH Ok se@kI puZI =I, jo bal iv\va hokr Apna jIvn Apne do wa[yaÇ AaEr _nkIpiTnyaÇ ke bIc Ok Aor {*yaR AaEr sNtap, t=a dUsrI Aaer \mRsa\na meHibtatI rhI ƒ dUsre jNm meH pUvR pu~y ke fl se vh rajkÖmarI hu{ ƒ ikNtu jopapkmR xeØ rha =a, _ske flSv$p _se pit äara pirTyag ka duq wognapDa³ ƒ t=aip sHym AaEr tpSya ke bl se ANt meH _sne kevl&an Ýaº krmoÙ paya ƒ kaVy meH dexaÇ v ngraÇ ka v Rn, ñdy kI dah ka icZ`, sN|ya v

164 jEn saihTy

Page 175: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

cNãaedy Aaid ÝakËitk v Rn bhut suNdr hÕ ƒ (isH\I jEs sIrIj, bMb{)s`kÖmar-cir_ (snTkÖmar cirt) ke ktaR hirwã ]IcNã ke ix*y

v ijncNã ke Ýix*y =e, AaEr _NhaeeHne Apne eim`ah-cir_ kI rcna iv‹ sH‹1216 meH smaPt kI =I ƒ ÝStut rcna _sI ke 443 se 785 tk ke 343 rDŸDaKHdaTmk p>aÇ ka kaVy hE, jo p<=kè $p se susHpaidt AaEr Ýkaixt huAa hE ƒk=a-nayk snTkÖmar gjpur nrex AXvsen ke puZ =yeƒ ve Ok bar mdnoTsvke smy vegvanŸ AXv pr svar hokr ivdex meH ja w!ke ƒ raj\anI meH hahakarmc gya ƒ _nke imZ qoj meH inkle AaEr mansrovr pr phuHce ƒ vhaH Ok ikNnrIke muq se Apne imZ ka gu gan sunkr _NhaÇne _nka pta lga ilya ƒ [sI bIcsnTkÖmar ne Anek suNdr kNyaAaÇ se ivvah kr ilya =a ƒ imZ ke muq se mataipta ke xok-sHtap ka smacar pakr ve gjpur laE! Aaye ƒ ipta ne _NheH raßysaÇpkr dIÙa le lI ƒ snTkÖmar ne Apne prakÊm AaEr ivjy äara ckÊvt±pdÝaº ikya v ANt meH tpSya \ar` kr lI ƒ [sI samaNy k=ank ko ktaR neApnI kaVy-Ýitwa äara qUb cmkaya hE ƒ yhaH %tuAaÇ Aaid ka v Rn bhutACKa huAa hE ƒ Do. jEkobI äara romn ilip meH sMpaidt, jmRnI)

[n Ýkaixt cirZaÇ ke AitirÉt Anek Apw‡Hx cirt g‡N= hStiliqtÝityaÇ ke $p meH nana jEn xaÏwHDaraÇ meH suriÙt paye jate hÕ, AaEr sMpadnÝkaxn kI va! joh rhe hÕ ƒ [nmeH kÖK ivxeØ rcnaOH [s Ýkar hÕ ƒ vIr kËtjHbUSvaim-crI_ (iv‹ sH‹ 1076), nynHid kËt ;sudHs`-crI_' (iv‹sH‹ 1200), ]I\r kËt sukÖmal-cir_ ƒ iv‹ sH‹ 1208), devsen gi`kËt sulocna-cirt, isHh (ya isâ) kËt pßju~`-cir_ (12vÄ 13 vÄxtI), l"m`kËt ijndTt-cir_ (iv‹ sH‹ 1275), \npal kËtbahublIcir_ (iv‹ sH‹ 1454), ry\U kËt sukosl-cir_, \NnkÖmar-cir_, mehesr-cir_AaEr ]Ipal-cir_ (15 vÄ xtI), nrsen kËtisirval-cir_ (iv‹ sH‹ 1576) v `avykÖmar c‹ (iv‹ s‹ 1579),t=a wgvtIdas kËt sisleha ya m<gaHAleqa-cir_ (iv‹ s‹ 1700)_LleqnIy hÕ ƒ hir-dev kËt my`-prajy AaEr iZnÝwsUir kËt mohraj-ivjy OesI kivtaOH hÕ, ijnmeH tp, sHym Aaid wavaÇ ko mUitRmanŸ paZaÇ ka $pdekr mohraj AaEr ijnraj ke bIc yuâ ka icZ` ikya gya hE ƒApw‡Hx lFuk=aH -

jEsa phle kha ja cuka hE, ye cirZ-kaVy iksI n iksI jEn v‡t ke

Ý=manuyog-ApWaÊHx 165

Page 176: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mahaTMy ko Ýk! krne ke ilye ilqe gye hÕ ƒ [sI _dŸeXy se Anek lFuk=aOH wI ilqI g{ hÕ ƒ ivxeØ lFuk=a-leqk AaEr _nkI rcnaOH ye hÕ:-nynHid kËt ;sklivi\iv\ankha' (iv‹ sH‹ 1100), ]IcNã kËtk=akoØ AaEr rTnk rH_xaÏ (iv‹ sH‹ 1123), AmrkIitR kËtKÉkMmovOsu (iv‹ sH‹ 1247) l"m` kËt A`uvy-ryO-p{_ (iv‹sH‹ 1313), t=a ry\U kËt pu~`asbkhakoso (5 vÄ xtI) ƒ [nkeAitirÉt Anek v‡tk=aOH SfÖ! $p se wI imltI hÕ: jEse balcNã kËtsugH\dhmIkha OvH i`¶hsTtmIkha, ivnycNã kËt i`ßJrpHcmIkha,yx:kIitR kËt ij`riTtivha`kha v rivv‡tkha, t=a AmrkIitR kËtpurHdrivha`kha, [Tyaid ƒ [nmeH se kÖK jEse ivnycNã kËt i`ßJr-pHcmI-kha, Apw‡Hx meH gIitkaVy ke bhut srs AaEr suNdr _dahr` hÕ ƒ

Ok ANy Ýkar kI Apw‡Hx k=aOH wI _LleqnIy hÕ ƒ hirwã neÝakËt meH \UtaRQyan namse jo k=aO¥ ilqI hÕ, _nmeH Anek paErai`kAitrHijt bataÇ pr VyHgaTmk AaQyan ilqe hÕ ƒ [ske Anukr` pr Apw‡HxmeH hirØe` ne \MmpirÉqa namk g‡N= 11 sHi\yaÇ meH ilqa hE, ijskIrcna iv‹ s‹ 1044 meH hu{ hE ƒ [sI ke Anusar ]utkIitR ne wI \MmpirÉqanamk rcna 15 vÄ xtI meH kI ƒÝ=manuyog- sHSkËt -

ijs Ýkar ÝakËt meH k=aTmk saihTy ka ÝarMw ramk=a se hotahE _sI Ýkar sHSkËt meH wI paya jata hE ƒ rivØe` kËt pdŸmcirt kI rcnaSvyH g‡N= ke _Lleqanusar vIr invaR` ke 1203 vØR pXcatŸ A=aRtŸ {‹snŸ 676 meH hu{ ƒ yh g‡N= ivmlsUir kËt ;p_mciryH ko sMmuq rqkrrca gya ÝtIt hota hE ƒ [skI rcna Ýay: AnuÚupŸ XlokaÇ meH hu{ hE ƒ ivØyAaEr v Rn Ýay: ßyaÇ ka TyaÇ A|yay-ÝitA|yay AaEr bhutayt se p>-Ýit-p> imlta jata hE ƒ ha¥, v Rn-ivStar khÄ khÄ pdŸmcirt meH Ai\kidqa{ deta hE, ijsse _ska Ýma` ÝakËt p_mciryH se DyaE#e³ se wI Ai\kho gya hE ƒ (ihNdI Anuvad siht, wartIy &anpI@, kaxI, se Ýkaixt)

pdŸmcirtŸ ke pXcatŸ sHkLp meH dUsra paErai`k rcna ijnsen kËthirvHx pura` hE, jo xk sH‹ 705 A=aRtŸ {‹ snŸ 783 meH smaPt hu{ =I,jbik _¿r wart meH [Nãayu\, diÙ` meH kË*` ka puZ ]I vLlw, pUvR meHAviNt n<p t=a piXcm meH vTsraj, OvH saErmHDl meH vIrvrah rajaAaÇ ka

166 jEn saihTy

Page 177: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

raßy =a ƒ [smeH 66 sgR hÕ, ijnka kÖl Ýma` 12000 Xlok hE ƒ yhaH wIsamaNyt: AnuÚup KHd ka Ýyog huAa hE ƒ ikNtu kÖK sgaeÅ ke ANt meHãutivliMbt, vsNtitlka, xadURlivkÊIiDt Aaid KHdaÇ ka Ýyog wI huAahE ƒ g‡N= ka muQy ivØy hirvHx meH _Tpþ huO 22 veH tI=Åkr neimna= kacirZ v`Rn krna hE ikNtu [ske ÝStavna $p se g‡N= meH ANy swI xlakapuÌØaÇ ka kItRn ikya gya hE, t=a ZEloÉy v jIvaid ãVyaÇ ka v`Rn wIAaya hE ƒ hirvHx kI Ok xaqa yadvaÇ kI =I ƒ [s vHx meH xaErIpur ke Okraja vsudev kI roih`I AaEr devkI namk do piTnyaÇ se kÊmx: bldev AaErkË*` ka jNm huAa ƒ vsudev ke w‡ata smuãivjy kI ixva namk wayaR neAirÚneim ko jNm idya ƒ yuvk hone pr [nka ivvah-sMbN\ rajImtInamk kNya se iniXct huAa ƒ ivvah ke smy yadvaÇ ke maHs wojn ke ilyeOkZ ikye gye pxuAaÇ kae deqkr kÌ`a se neimna= ka ñdy ivðl AaErsHsar se ivrÉt ho gya, AaEr ibna ivvah kraye hI _NhaÇne Ýv<ßya \ar`kr lI ƒ ye hI kevl&an Ýaº krke 22 veH tI=Åkr huO ƒ ÝsHgvx kaErvaÇAaEr pa~DvaÇ ka, t=a blram AaEr kË*` ke vHxjaÇ ka wI v<¿aNt Aaya hE ƒg‡H= meH vsudev ke w‡m` ka v<¿aNt ivStar se Aaya hE jo vsudevihHDI kaSmr` krata hE ƒ ikNtu neimna= ke cirZ ka v`Rn [sse pUvR ANyZ khÄSvtHZ g‡N= ke $p meH idqa{ nhÄ deta ƒ _¿ra|yyn sUZ ke ;rhneimßjH'namk 22 veH A|yyn meH AvXy yh cirZ vi`Rt paya jata hE ikNtu vhAit sHiÙPt kevl 49 ga=aAaÇ meH hE ƒ ivmlsUir kËt p_mciryH ke pircymeH épr kha ja cUka hE ik sMwvt: _sI g‡H=kar kI Ok rcna ;hirvHxcirZ' wI =I jo Ab AÝaPy hE ƒ yid vh rhI ho to ÝStut rcna _s prAa\airt Anuman kI ja sktI hE ƒ g‡H= meH jo caÌd¿ AaEr vsNtsena kav<¿aNt ivStar se Aaya hE, AaXcyR nhÄ, vhI m<CK-ki!k na!k ka Aa\arrha ho ƒ (ihNdI Anuvad siht, wartIy &anpI@, kaxI, se Ýkaixt)

sklkIitR (iv‹ sH‹ 1450-1510) kËt hirvHx pura` 39 sgaÅmeH smaPt huAa hE ƒ [ske 15 se ANt tk ke sgR _nke ix*y ijndas äarailqe gye hÕ ƒ [smeH rivØe` AaEr ijnsen ka _Lleq hE, AaEr _NhÄ kIkËityaÇ ke Aa\ar se yh g‡H=-rcna hu{ ÝtIt hotI hE ƒ xuwcNã kËtpa~Dvpura` (1551 {0) jEn mhawart wI khlata hE, AaEr _smeHijnsen v gu`wã kËt pura`oH ke Aa\ar se k=a v`Rn kI g{ hE ƒ

Ý=manuyog-sHSkËt 167

Page 178: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ml\arI devÝwsUir kËt pa~Dv - cirZ ({‹ 1200 ke lgwg) meH18 sgR hÕ, AaEr _nmeH mhawart ke 18 pvaeÅ ka k=ank sHÙep meH vi`Rt hE ƒK@e sgR meH >Ut-kÊIDa³ ka v`Rn hE, AaEr yhaH ivdur äara >Ut ke du*pir`am ke_dahr` $p nl-k×br (nl-dmyNtI) kI k=a khI g{ hE ƒ k×br nlka wa{ =a ƒ 16 veH sgR meH AirÚneim tI=Åkr ka cirZ Aaya hE, AaEr 18 veHmeH _nke v pa~DvaÇ ke invaR` t=a bldev ke SvgR-gmn ka v<¿aNt hE ƒ [spura` ka g>aTmk $paNtr rajivjy sUir ke ix*y devivjy g`I (160{‹) kËt paya jata hE ƒ [smeH yZ-tZ devÝw kI kËit se t=a ANyZ sekÖK p> wI _ât ikye gye hÕ ƒ

sHSkËt meH tIsrI mhTvpU`R paErai`k rcna mhapura` hE ƒ [ske dowag hÕ- Ok Aaidpura` AaEr dUsra _Ttrpura` ƒ Aaidpura` meH 47 pvR yaA|yay hÕ, jo smSt 12000 Xlok Ýma` hÕ ƒ [nmeH ke 42 pvR AaEr 43veH pvR ka kÖK wag ijnsen kËt hE, AaEr xeØ Aaid pura` t=a _¿rpura` kIrcna _nke ix*y gu`wã äara kI g{ hE ƒ yh smSt rcna xk sHvtŸ 820se pUvR smaPt ho cukI =I ƒ Aaidpura` kI _T=ainka meH pUvRgamI isâsen,smNtwã, ]Id¿, ÝwacNã, ixvko!I, j!acayR, ka`iwÙu, dev (devnHidpUßypad) w!Ÿ!aklHk, ]Ipal, paZkesir, vadIwisHh, vIrsen, jysenAaEr kiv prmeXvr, [n AacayaeÅ kI Stuit kI g{ hE ƒ gu`a#Ÿy kËt v<hTk=aka wI _Lleq Aaya hE ƒ Aaidpura` pUra hI Ý=m tI=Åkr Aaidna= kecirZ-v`Rn meH hI smaPt ho gya hE ƒ [smeH smSt v`Rn bD³e ivStar se huOhÕ, t=a waØa AaEr xElI ke saE¤v OvH AlHkaraid kaVy gu`aÇ se pirpU`R hE ƒjEn\mR sMbN\I Ýay: smSt jankarI yhaH inbâ kr dI g{ hE, ijskekar` g‡H= Ok &ankoØ hI bn gya hE ƒ xeØ te{s tI=Åkr Aaid xlakapu$ØaÇ ka cirZ _¿rpura` meH ApeÙakËt sHÙep se vi`Rt hE ƒ [s ÝkarsvRÝ=m [s g‡H= meH Zes@ xlaka puÌØaÇ ka cirZ ivi\vtŸ Ok sa= vi`Rtpaya jata hE ƒ _¿r pura` ke 68 veH pvR meH ram ka cirZ Aaya hE, joivmlsUir kËt p_mciryH ke v`Rn se bhut bataÇ meH iwþ hE ƒ _Ttr pura` keAnusar raja dxr= kaxI dex meH vara`sI ke raja =e, AaEr vhÄ ram kajNm ranI subala se t=a l"m` ka jNm kEkeyI ke gwR se huAa =a ƒ sItamHdodrI ke gwR se _TpNn hu{ =I, ikNtu _se AinÚkair`I jan rav` nemHjUpa meH rqkr mrIic ke äara imi=la meH jmIn ke wItr gD³va idya, jhaH

168 jEn saihTy

Page 179: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

se vh jnk ko Ýaº hu{ ƒ dxr= ne pIKe ApnI raj\anI Ayo|ya meH S=aiptkr lI =I ƒ jnk ne y& me inmHiZt krke ram ke sa= sIta ka ivvah kridya ƒ ram ke bnvas ka yhaH ko{ _Lleq nhÄ ƒ ram Apne pUvR puÌØaÇ kIwUim bnars ko deqne ke ilye sIta siht vhaH Aaye, AaEr vhaH ke icZk×!vn se rav` ne sIta ka Aphr` ikya ƒ yhaH sIta ke Aa@ puZaÇ ka _LleqhE, ikNtu _nmeH lv-kÖx ka khÄ nam nhÄ ƒ l"m` Ok Asa|y rog sepIiD³t hokr m<Tyu ko Ýaº huO, tb ram ne _NhÄ ke puZ p<=ŸvIsuNdr ko rajat=a Apne puZ AijtHjy ko yuvraj bnakr sItasiht ijn dIÙa \ar`kr lI ƒ [s Ýkar [s k=a ka SZot p_mciryH se svR=a iwNn payajata hE ƒ [skI kÖK bateH baEâ v vEidk prMpra kI ramk=aAaÇ se melqatI hÕ¸ jEse pail kI dxr= jatk meH wI dxr= ko vara`sI ka rajakha gya hE ƒ AdŸwut ramay` ke Anusar wI sIta ka jNm mHdodrI ke gwRse huAa =a ƒ ikNtu yh gwR _se rav` kI AnupiS=it meH _TpNn hone kekar`, Kupane ke ilye vh ivman meH bE@kr kÖ$ÙeZ g{, AaEr _s gwR kovhaH jmIn meH gD³va idya ƒ vhÄ se vh jnk ko Ýaº hu{ ƒ _¿rpura` kIANy ivxeØ bataÇ ke SZaetaÇ ka pta lgana ki@n hE ƒ [s rcna meH sHwvijtne mhapuÌØaÇ ke nam vEidk pura`aÇ ke Anusar hI hÕ, AaEr nana sHSkaraÇkI VyvS=a pr wI _s prMpra kI Kap SpÚ idqa{ detI hEƒ jy\vla kIÝxiSt meH ijnsen ne Apna bDa³ suNdr v`Rn idya hE ƒ _nka k`R-KedŸn&an kI xlaka se huAa =a ƒ ve xrIr se kËx =e, ikNtu tp se nhÄ ƒ veAakar se bhut suNdr nhÄ =e, to wI srSvtI _nke pIKe pDI³ =Ä, jEse _seANyZ khÄ Aa]y n imlta ho ƒ _nka smy inrNtr &an kI Aara\na meHVytIt hota =a, AaEr tÀvdx± _NheH &an ka ipHD khte =e ƒ [Tyaid ƒ (ihNdIAnuvad siht, wartIy &an-pI@, kaxI, se Ýkaixt)

[ske pXcatŸ hemcNã äara (iZØi¤xlaka - puÌØ-cirt namkpura`-kaVy kI rcna hu{ ƒ yh gujrat nrex kÖmarpal kI Ýa=Rna se ilqagya =a, AaEr {‹ snŸ 1160 v 1172 ke bIc pU`R huAa ƒ [smeH ds pvR hÕ,ijnmeH _› caEbIs tI=Åkraid Zes@ mhapuÌØaÇ ka cirZ v`Rn ikya gya hE ƒg‡N= ke satveH pvR meH ram-k=a vi`Rt hE, ijsmeH ÝakËt ;p_mciryH t=asHSkËt pdŸmpura` ka Anusr` ikya gya hE ƒ dsveH meH mhavIr tI=Åkr kajIvn cirZ vi`Rt hE ƒ jo SvtHZ ÝityaÇ ke $p meH wI paya jata hE ƒ [smeH

Ý=manuyog-sHSkËt 169

Page 180: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

samaNyt: AacaraHg v kLpsUZ meH vi`Rt v<¿aNt smaivÚ ikya gya hE ƒ haH,mUl F!naAaÇ ka ivStar v kaVyTv hemcNã ka Apna hE ƒ yhaH mhavIr kemuq se vIr invaR` se 1669 vØR pXcatŸ hone vale AadxR nrex kÖmarpalke sMbN\ kI wiv*y va`I kra{ g{ hE ƒ [smeH raja ]ei`k, yuvraj AwyOvH raEih`ey caer Aaid kI _pk=aOH wI Anek Aa{ hÕ ƒ [s g‡N= ka AiNtmwag pirixÚ pvR y=a=Rt: Ok SvtHZ hI rcna hE, AaEr vh Oithaisk £iÚse bDI³ mhTvpU`R hE ƒ [smeH mhavIr ke pXcatŸ _nke kevlI ix*yaÇ t=adxpUv± AacayaeÅ kI prMpra pa{ jatI hE ƒ [s wag ko ;S=ivravlI cirt'wI khte hÕ ƒ yh kevl AacayaeÅ kI namavlI maZ nhÄ hE, ikNtu yha¥ _nsesHbâ nana lMbI lMbI k=aOH wI khI g{ hÕ, jo _nse pUvR AagmÄ kIinyui›, wa*y, cUi`R Aaid !IkaAaÇ se AaEr kÖK sMwvt: maEiqk prMprapr se sHkilt kI g{ hÕ ƒ [nmeH S=Ulwã AaEr koØa veXya ka _paQyan,kÖversena namkgi`ka ke kÖverd¿ AaEr kÖverd¿a namk puZ-puiZyaÇ meHprSpr Ýem kI k=a, AayR SvyMwv äara Apne puZ mnk ke ilyedxvEkailka sUZ kI rcna ka v<¿aNt, t=a Aagm ke sHkln se sHbH\rqnevale _paQyan, nHd rajvHx sHbH\I k=ank, OvH ca`Éy AaEr cNãguPtäara _s rajvHx ke mUloCKed ka v<¿aNt Aaid Anek £iÚyaÇse mhTvpU`RhE ƒ g‡N=ktaR ne Apne [s pura` ko mhakaVy kha hE ƒ y>ip rcna bhuwagk=aTmk hE, AaEr pura`aÇ kI Svawaivk srl xElI ka Anusr` krta hE,t=aip _smeH Anek S=anaÇ pr rs, wav v AlHkaro ka Oesa smavex hE,ijsse _ska mhakaVy pd wI Ýmai`t hota hE ƒ

terhvÄ xtI meH malva ke suÝisâ leqk pHiDt Aaxa\r kËt;iZØi¤Sm<it-xaÏ' meH wI _pyuR› 63 xlaka puÌØaÇ ka cirZ ApeÙakËtsHÙep se v`Rn ikya gya hE, ijsmeH Ý\ant: ijnsen AaEr gu`wã kËtmhapura` ka Anusr` paya jata hE ƒ

vayDgCKIy ijnd¿sUir ke ix*y AmrcNã kËt ctuivRxit-ijncirt (13 vÄ xtI) meH 1802 Xlok 24 A|yayaÇ meH ivwaijt hE,AaEr _nmeH kÊmx: 24 tI=ÅkraÇ ka cirZ v`Rn ikya gya hE ƒ AmrcNã kIOk AaEr rcna balwart wI hE (Ý‹ bMb{, 1926) ƒ

meÌtuHg kËt mhapura`-cirt ke paHc sgaeÅ meH %Øw, xaHit, neim,paXvR AaEr vâRman, [n paHc tI=ÅkraÇ ka cirZ vi`Rt hE ƒ [s pr Ok !Ika

170 jEn saihTy

Page 181: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

wI hE, jo sMwvt: Svop& hE AaEr _smeH _› kËit ko ;kaVyopdex xtk'v ;\maÈpdex xtk' wI kha gya hE ƒ meÌtuHg kI Ok ANy rcna ÝbN\icNtami` 1306 {‹ meH pU`R hu{ =I, AtOv vtRman rcna wI _sI smy keAaspas ilqI g{ hogI ƒ pdŸmsuNdr kËt raymLlaWyudy (iv‹ sH‹ 1615Akbr ke kal meH caE\rI raymLl kI Ýer`a se ilqa gya hE, AaEr _smeH24 tI=ÅkraÇ ka cirZ vi`Rt hE ƒ Ok damniNd kËt pura`sar-sHg‡h wIAwI do wagaÇ meH Ýkaixt huAa hE, ijsmeH xlaka puÌØaÇ ka cirZ AitsHÙepmeH sHSkËt p>aÇ meH kha gya hE ƒ tI=ÅkraÇ ke jIvn-cirt sMbN\I kÖKp<=k-p<=k sHSkËt kaVy [s Ýkar hÕ:-Ý=m tI=Åkr Aaidna= ka jIvncirZ ctuivHxit-ijncirt ke ktaR AmrcNã ne Apne pdŸmanHd kaVy meH19 sgaeÅ meH ilqa hE ƒ kaVy ko _Ét nam dene ka kar` yh hE ik vh pdŸmnamk mHZI kI Ýa=Rna se ilqa gya =a ƒ kaVy meH kÖl 6281 Xlok hÕ (Ý‹vDaE³da, 1932) Aa@veH tI=Åkr cNãÝw pr vIrnHid, vasupUßy pr bâRmansUir AaEr ivmlna= pr kË*`das rict kaVy imlte hÕ ƒ 15 veH tI=Åkr\mRna= pr hircNã kËt ;\mRxmaRWyudy' Ok _TkËÚ sHSkËt kaVy hE, josuÝisâ sHSkËt kaVy maFkËt ;ixxupal v\' Anukr` krta ÝtIt hotahE, t=a _s pr ÝakËt kaVy' g_Dvho' OvH sHSkËt ;nEØ\Iy cirt' kawI Ýwav idqa{ deta hE ƒ yh rcna 11 vÄ-12 vÄ xtI kI Anuman kIjatI hE ƒ 16 veH tI=Åkr xaHitna= ka cirZ Asg kËt (10 vÄ xtI),devsUir (1282 {‹) ke Ýix*y AijtÝw kËt, mai`ÉycNã kËt (13vÄ xtI) sklkIitR kËt (15 vÄ xtI), t=a ]IwUØ` kËt (iv‹ sH‹1659) _plB\ hÕ ƒ ivnycNã kËt miLlna= cirt 4000 se Ai\kXlokÝma` paya jata hE ƒ 22 veH tI=Åkr neimna= ka cirZ sUracayR kËt(11 vÄ xtI) AaEr ml\arI hemcNã kËt (13 vÄ xtI) paye jate hE ƒvaGw!Ÿ!kËt neim-invaR` kaVy (12 vÄ xtI) Ok _TkËÚ rcna hE, jo15 sgaeÅ meH smaPt hu{ hE ƒ sHgn ke puZ ivkÊm kËt neimdUtkaVy Ok ivxeØklakËit hE, ijsmeH rajImtI ke ivlap ka v`Rn ikya gya hE ƒ yh OksmSyapUitR kaVy hE, ijsmeH kaildas kËt meFdUt kI pHiÉtyaH ÝTyek p>ke _Ntcr` meH inbâ kr lI g{ hÕ ƒ paXvRna= pr ÝacIn sHSkËt kaVyijnsen kËt (9 vÄ xtI) paXvaRWyudy hE ƒ [smeH _¿m kaVyrIit se smStmeFdUt ke Ok-Ok ya do-do cr` ÝTyek p> meH smaivÚ kr ilye gye hÕ ƒ

Ý=manuyog-sHSkËt 171

Page 182: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

paXvna=R ka pU`R cirZ vaidrajkËt (1025 {‹) paXvRna= cirt meH payajata hE ƒ [sI cirZ pr 13 vÄ v 14 vÄ xtI meH do kaVy ilqe gye, Okmai`ÉycNã äara (1219 {‹) AaEr dUsra wavdev sUir äara (1355{‹) ƒ wavdev kËt cirt ka Anuvad AHg‡ejI meH wI huAa hE ƒ 15 vÄ xtI meHsklkIitR ne v 16 vÄ xtI meH pdŸmsuNdr AaEr hemivjy ne sHSkËt meHpaXvRna= cirZ bnaye ƒ 16 vÄ xtI meH hI ]IwUØ` ke ix*y cNãkIitR nepaXvRpura` kI rcna kI ƒ ivnycNã AaEr _dyvIrgi` kËt paXvRna= cirZimlte hÕ ƒ [nmeH se _dyvIr kI rcna sHSkËt g> meH hu{ hE ƒ mhavIr ke cirZpr 18 sgaeÅ ka suNdr sHSkËt kaVy v\Rman cirZ (xk 910) AsgkËt paya jata hE ƒ gu wã kËt _¿rpura` meH t=a hemcNã kËt iZØi¤ xlakapuÌØ c‹ ke dxveH pvR meH jo mhavIr cirZ vi Rt hE, vh SvtNZ ÝityaÇ meH wI payaAaEr p#a³ jata hE ƒ sklkIitR kËt v\Rmanpura` (iv‹ sH‹ 1518) 19 sgoÅ meHhE ƒ pÍniNd, kexv AaEr va`IvLlw kËt v\Rman pura` wI paye jate hÕ ƒ

jEn tI=ÅkraÇ ke _pyuR› cirZaÇ meH se Ai\kaHx sHSkËt mhakaVy ke_TkËÚ _dahr` hÕ ƒ _nkI ivØyaTmk $p-reqa ka ivvr` _nke ÝakËtcirZaÇ ke Ýkr` meH idya ja cuka hE ƒ wav AaEr xElI meH ve _n sb gu`aÇ sesHyu› paye jate hÕ, jae kaildas, wariv, maF, Aaid mhakivyaÇ kI kËityoHmeH paye jate hÕ, t=a ijnka in$p` kaVyadxR Aaid saihTy-xaÏaÇ meHikya gya hE¸ jEse, _nka sgRbN\ hona, AaxI: nmiSkÊya ya vStuindÈxpUvRk _nka ÝarMw ikya jana, t=a _nmeH ngr, vn, pvRt, nidyaÇ t=a%tuAaÇ Aaid ÝakËitk £XyaÇ ke v`Rn, jNm ivvahaid samaijk _TsvoHOvH rsaÇ, ]<HgaraTmk hav, wav, ivlasaǸ t=a sMpi¿-ivpi¿ meH Vyi› kesuq-du:qaÇ c#a³v-_tar ka klaTmk ñdyg‡ahI icZ` ka smavex ikyajana ƒ ivxeØta [n kaVyaÇ meH [tnI AaEr hE ik _nmeH y=aS=an \aimRk_pdex ka wI smavex ikya gya hE ƒ tI=ÅkraÇ ke cirZaÇ ke Aitir› nanaANy samaijk mhapuÌØaÇ v iSZyaÇ ko cirZ-icZ` ke nayk-naiykabnakr v y=a sMwv waØa, xElI v wavaÇ meH kaVyTv kI rÙa krte huO joAnek rcnayeH jEn saihTy meH pa{ jatI hÕ, ve kÖK pU`R$p se p>aTmk hÕ,kÖK g> AaEr p> donoH ke _pyog siht cMpU kI xElI ke hÕ, AaEr kÖKbhulta se g\aTmk hÕ, ijnka sHiÙPt pircy inMn Ýkar hE: -

somdev sUir kËt yxiStlk cMpU (xk 881) _TkËÚ sHSkËt

172 jEn saihTy

Page 183: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

g>- p>aTmk rcna hE ƒ [ska k=ank gu`wã kËt _¿rpura` se ilyagya hE, AaEr pu*pdNt kËt Apw‡Hx-jshr cir_ ke pircy meH idya ja cukahE ƒ AiNtm tIn A|yayaÇ meH g<hS= \mR ka sivStar in$p` hE, AaEr_paska |yyn ke nam se Ok SvtNZ rcna bn g{ hE ƒ [sI k=ank prvaidraj sUir kËt yxo\r cirt (10 vÄ xtI) car sgaRTmk kaVy, t=avasvsen (13 vÄ xtI) sklkIitR (15 vÄ xtI) somkIitR (15 vÄxtI) AaEr pdŸmnaw (16-17 vÄ xtI) kËt kaVy paye jate hÕ ƒmi`ÉysUir (14 vÄ xtI) ne wI yxo\r-cirt sHSkËt p> meH rca hE,AaEr ApnI k=a ka Aa\ar hirwã kËt k=a ko btlaya hE ƒ ÙmakLya`ne yxo\r-cirt kI k=a ko sHSkËt g> meH sHvtŸ 1839 meH ilqa AaErSpÚ kha hE ik y>ip [s cirZ ko hirwã munINã ne ÝakËt meH t=a dUsraÇne sHSkËt p> meH ilqa hE, ikNtu _nmeH jo ivØmTv hE, vh n rhe¸ [silye mÕyh rcna g> meH krta hUH ƒ hirwã kËt ÝakËt yxo\r cirt ke [s _Lleqse SpÚ hE ik ktaR ke sMmuq vh rcna =I, ikNtu Aaj vh AnuplWy hE ƒhircNã kËt jIvH\r cMpU (15 vÄ xtI) meH vhI k=a kaVyaTmk sHSkËtg>-p> meH vi`Rt, hE, jo gu`wã kËt _¿rpura` (pvR 75), pu*pdNt kËtApw‡Hx pura` (sHi\ 98), t=a AoDeydev vadIwisHh kËt g>icNtami`OvH vadIwisHh kËt ÙZcUDami` meH pa{ jatI hE ƒ [s AiNtm kaVy ke AnekXlok ÝStut rcna meH Ýay: ßyo ke TyaÇ wI paye jate hÕ ƒ ANy bataÇ meH wI [spr _skI Kap SpÚ idqa{ detI hE ƒ ÙZcUDami` AaEr g>icNtami` ke ktaRdonaÇ vadIwisHh Ok hI Vyi› hÕ ya iwþ, yh AwI tk inXcyt: nhÄ kha jaskta ƒ [s sMbN\ meH kÖK |yan dene yoGy bat yh hE ik [smeH ktaR ke namke sa= AoDeydev ka v guÌpu*psen ka _Lleq nhÄ hE ƒ rcnaxElI v xBd-yojna wI donaÇ g‡N=aHe kI iwNn hE ƒ g>icNtami` kI waØa AojpU R hE jbikÙZcUDami` kI bhut srl, Ýsadgu yu› hE AaEr Ýay: ÝTyek Xlok keA\Rwag meH k=ank AaEr iätIya\R meH nIit ka _pdex rhta hE ƒ

ivjykIitR ke ix*y xuwcNã kËt jIvH\r-cirZ (iv‹ sH‹ 1596)paya jata hE ƒ deveNã sUir ke ix*y ]IcNã sUir kËt snTkÖmar-cirZ(iv‹ sH‹1214) meH _NhÄ ckÊvt± ka cirZ vi`Rt hE, ijnka _Lleq _›nam kI ÝakËt rcna ke sMbN\ meH ikya ja cuka hE ƒ [sI nam ka Ok AaErsHSkËt kaVy ijncNã sUir ke Ýix*y t=a ijnpitsUir ke ix*y ijnpal

Ý=manuyog-sHSkËt 173

Page 184: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kËt Ýkax meH Aa cuka hE ƒ ml\arI devÝw kËt m<gavtI-cirZ (12vÄxtI) sHSkËt p>aTmk rcna hE AaEr _smeH _dyn-vasvd¿a ka k=ankvi`Rt hE ƒ m<gavtI _dyn kI mata, raja ce!k kI puZI =I, AaEr mhavIrtI=Åkr kI _paiska =I ƒ _skI nnd jyNtI ne to mhavIr se nana ÝXnikye =e AaEr ANt meH Ýv<ßya le lI =I ƒ ijska v<¿aNt wgvtI ke 12 veHxtk ke dUsre _dŸex meH paya jata hE _› k=a ke Aa]y se ÝStut g‡N= meHnana _pk=aO¥ vi`Rt hÕ ƒ ml\arI devÝw pa~Dv-cirZ ke wI ktaR hÕ ƒijnpit ke ix*y pU`Rwã kËt \Ny-xailwã cirZ (iv‹ sH‹ 1285) 6pirCKedaÇ v 1460 XlokaÇ meH smaPt huAa hE ƒ [s rcna meH kiv kI svRdevsUirne shayta kI =I ƒ [s kaVy meH \Ny AaEr xailwã ke cirZaÇ ka v`Rnikya gya hE ƒ \Ny-xail cirZ wãguPt kËt (iv‹ sH‹ 1428), ijnkIitRkËt (15vÄ xtI) v dyavâRn kËt (15vÄ xtI) wI paye jate hÕ ƒ\mRkÖmarkËt xailwã-cirt (1277 {‹) meH 7 sgR hÕ ƒ k=ank hemcNãke mhavIrcirt meH se ilya gya hE, AaEr kaVykI rIit se KNd v AlHkaraÇke vEixÚy siht vi`Rt hE ƒ leqk kI kËit ko p>uMn sUir ne sHxoi\tkrke _ske kaVy-gu aÇ ko AaEr wI Ai\k cmka idya hE ƒ xailwã mhavIrtI=Åkr ke smy ka rajg<h-invasI \nI g<hS= =a, jo ÝTyek buâ huAa ƒcNãgCKIy hirwãsUir ke ix*y balcNãsUir kËt vsNt-ivlas (iv‹sH‹1296) 14 sgaeÅ meH smaPt huAa hE, AaEr [smeH gujrat nrex bIr\vlke mNZI vStupal ka cirZ v`Rn ikya gya hE (bDaE³da 1917) ƒ [sI kesa= ]IitlksUir ke ix*y rajxeqr kËt vStupal-tejpal ÝbN\ wIÝkaixt hE ƒ vStupal mNZI AaEr _nke w‡ata tejpal ne AabU ke miNdrbnva kr, t=a ANy Anek jEn\mR ke _T=an sMbN\I kayaÈÅ äara Apnanam jEn sMÝday meH Amr bna ilya hE ƒ _› rcnaAaÇ ke äara _nke cirZpr jycNã ke ix*y ijnhØR gi` kËt (iv‹ sH‹ 1497, Ýka‹ wavngr,1974) t=a v\Rman, isHhkiv, kIitRivjy Aaid kËt rcnaO¥ wI imltIhÕ ƒ [nke Aitir› _nkI sHSkËt ÝxiStyaH jyisHh, balcNã, nreNãÝwAaid äara rict imltI hÕ ƒ

ijneXvr sUir ke ix*y cNãitlk kËt AwykÖmar-cirZ (iv‹sH‹1312) naE sgaeÅ meH smaPt huAa hE ƒ kiv ke _Lleqanusar _NheH sUrÝwne iv>anNd Vyakr` p#a³ya =a ƒ (Ý‹ wavngr, 1917) ƒ

174 jEn saihTy

Page 185: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sklkIitRkËt AwykÖmar-cirt ka wI _Lleq imlta hE ƒ \nÝwsUrI ke ix*y svaRnNd sUir kËt jgDu-cirZ (13 vÄ xtI) 7 sgaeÅ kakaVy hE, ijsmeH kÖl 388 p> hÕ ƒ [s kaVy ka ivxeØ mhTv yh hE ik_smeH bIsldev raja ka _Lleq hE, t=a iv‹ sH‹ 1312-15 ke gujrat kewIØ` duiwRÙ ka v`Rn ikya gya hE ƒ rcna _s kal se smIp hI inimRt hu{ÝtIt hotI hE ƒ

kË*`iØR gCKIy mheNãsUir ke ix*y jyisHhsUir kËt (iv‹ sH‹1422) kÖmarpal-cirZ 10 sgaeÅ meH smaPt huAa hE, AaEr _smeH _NhÄgujrat ke raja kÖmarpal ka cirZ v \aimRk kËTyaÇ ka v`Rn ikya gya hE,ijn pr hemcNã ne Apna kÖmarpal cirt namk äya]y ÝakËt kaVyilqa ƒ sHSkËt meH ANy kÖmarpal cirt rTnisHh sUir ke ix*y cairZsuNdrgi` kËt (iv‹ sH‹1487), \nrTnkËt (iv‹ sH‹ 1537) t=a somibmlkËt AaEr somcNã gi` kËt wI paye jate hÕ ƒ me$tu¥g ke ix*y mai`ÉysuNdrkËt mhIpal-cirZ (15 vÄ xtI) Ok 15 sgaRTmk kaVy hE ijsmeHvIrdevgi` kËt ÝakËt mihvalkha ke Aa\ar pr _s &anI AaEr klakÖxlmhIpal ka cirZ v`Rn ikya gya hE, ijsne _ßjEnI se invaRist hokrnana ÝdexaÇ meH ApnI rTn-prIÙa, vSZ-prIÙa v puÌØ-prIÙa meH inpu`take cmTkar idqa kr \n AaEr yx Ýaº ikya ƒ v<¿aNt rock AaEr xElIsrl, suNdr AaEr klapU`R hE ƒ

wi›law ke ix*y caÌcNd kËt _TtmkÖmar-cirZ 686 p>aÇ kakaVy hE ijsmeH Ok \aimRk rajkÖmar kI nana sahspU`R F!naAaÇ AaErAnek AvaNtr k=ankoH ka v`Rn hE ƒ [ske rcna-kal ka inXcy nhÄho ska ƒ [sI ivØy kI do AaEr p>aTmk rcnayeH imltI hÕ ƒ OksomsuNdrsUir ke ix*y ijnkIitR kËt AaEr dUsrI somsuNdr ke Ýix*y vrTnxeqr ke ix*y sommHDn g`I kËt ƒ ye AacayR tpagCK ke =e ƒ pÎavlIke Anusar somsuNdr ko iv‹ sH‹ 1457 meH sUirpd Ýaº huAa =a ƒ Ok AaEr[sI ivØy kI kaVyrcna xuwxIlg`I kËt pa{ jatI hE ƒ caÌcNã kËt_TtmkÖmar-k=a ka Ok g>aTmk $paNtr wI hE ƒ vebr ne [ska sMpadnv jmRn waØa meH Anuvad snŸ 1884 meH ikya hE ƒ

kË*`iØR gCK ke jyisHhsUir kI ix*y-prMpra ke nycNãsUir (15vÄ xtI) kËt hMmIr-kaVy 14 sgaÈÅ meH smaPt huAa hE, AaEr _smeH _s

Ý=manuyog-sHSkËt 175

Page 186: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hMmIr vIr ka cirZ v`Rn ikya gya hE, jo sultan Ala_dŸIn se yuâkrta huAa snŸ 1301 meH vIrgit ko Ýaº huAa ƒ kaVy ilqne ka kar`SvyH kiv ne yh btaya ik tomr vIrm kI swa meH yh kha gya =a ikÝacIn kivyaÇ ke sman kaVy-rcna kI xi› Ab iksI meH nhÄ hE ƒ [sIbat ke qHDn ke ilye kiv ne ]<Hgar, vIr AaEr AdŸwut rsaÇ se pU`R t=aAmrcNã ke s£x lailTy v ]IhØR kI vikÊma se yu› yh kaVy ilqa ƒijnd¿sUir ke ix*y AmrcNã sUir kËt ctuivRxit-ijn -cirt,pdŸmanNd-kaVy AaEr bal wart ka _Lleq épr ikya ja cuka hE ƒ

b‡Mhneimd¿ kËt ]Ipal-cirt (snŸ 1528 {‹) meH 9 sgoÅ meHrajkÖmarI mdnsuNdrI ke kËÚ Vyai\ se pIiD³t ]Ipal ke sa= ivvah, AaErisâckÊ iv\an ke mahaTMy se _ske inrog hone kI k=a hE, ijska pircy_sI namke ÝakËt kaVy ke sMbN\ meH idya ja cuka hE ƒ ]Ipal ka k=ankjEn smaj meH [tna lokiÝy huAa hE ik _s pr ÝakËt, Apw‡Hx AaEr sHSkËtkI ko{ 30-40 rcnayeH imltI hÕ ƒ (deiqye ijnrTnkox-DaÛ. velHkr kËt)

nageNã gCKIy ivjysen sUir ke ix*y _dyÝw kËt \maRWyudy caEdhsgaeÅ ka mhakaVy hE, ijsmeH gujrat ke raja vIr\vl ke suÝisâ mHZIvStupal ke cirZ ka suNdrta se v`Rn ikya gya hE ƒ isâiØR kËt_pimitwv-ÝpHck=a (906 {‹) sHSkËt g> kI Ok Anupm rcna hE,ijsmeH wavaTmk sH&aAaÇ ko mUitRmanŸ Sv$p dekr \mRk=a v nana AvaNtrk=aOH khI g{ hÕ ƒ _dahr` ke ilye-yhaH ngr AnHtpur v inv<i¿pur hE¸raja kmRpir`am¸ ranIkal pir`it¸ sa\u sdagm¸ v ANy Vyi› sHsarIin*pu~yk Aaid ƒ [se p#³te huO AHg‡ejI kI jaÛn bnyn kËt ;piLg‡MsÝog‡es'ka Smr` ho Aata hE, ijsmeH $pk kI rIit se \mRv<iâ, AaEr _smeH AanevalI iv¼n-ba\aAaÇ kI k=a khI g{ hE ƒ [s kËit ka jEn sHsar meH bDa³Aadr v Ýcar huAa, AaEr _ske sar $p Anek rcnaOH inimRt hu{, jEsev\RmansUir kËt _pimit-wvÝpHca-sar-smuCcy (11vÄ xtI)deveNãkËt _‹ sarodŸ\ar (13 vÄ xtI), hHsrTnsUir kËt saroâar Aaid ƒ

sHSkËt g>aTmk AaQyanaÇ meH \npal kËt itlkmHjrI (970 {‹)kI waØa v xElI bD³I AojiSvnI hE ƒ AmrsuNdr kËt AHbDcirZ bD³IivlÙ` k=a hE ƒ k=anayk AHbD xEv\maeÅ hE AaEr mHZ-tHZ ke bl se gorqadevI äara inidRÚ sat du*kr kayR sMpþ kr idqata, 32 suNdiryaÇ se

176 jEn saihTy

Page 187: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivvah krta AaEr Apar \n v raßy pata hE ƒ AHtt: _pdex pakr vh jEn\mR meH dIiÙt AaEr Ýv<ijt hokr sLleqna ivi\ se mr` krta hE ƒ AHbDnam ke taHiZk ka nam Aova[y _paHg meH Aata hE, ikNtu _› k=ank [sIktaR kI kLpna hE ƒ AmrsuNdr ka nam iv‹ sH‹ 1457 meH sUirpd Ýaºkrnevale somsuNdr g`I ke ix*yaÇ meH Aata hE, AaEr vhaH _NheH ;sHSkËt-jLp-p!u' kha gya hE ƒ [s k=ank ka jmRn Anuvad calRs kÊa_s neikya hE ƒ yhI k=a hØR smuã vack (16 vÄ xtI) v jymeÌ kËt wIimltI hE ƒ

&ansagr sUir kËt rTncUD k=a (15vÄ xtI) ka y>ip deveNãsUirkËt ÝakËt k=a se namsaMy hE, t=aip yh k=a _sse svÅ=a iwþ hE ƒyhaH AnItpur ke ANyayI raja AaEr dubuRiâ mHZI ka v<¿aNt hE ƒ _s ngrI meHcaeroH AaEr \UtaÈÅ ke isvay ko{ \aimRk Vyi› nhÄ rhte ƒ k=a meH nana_pk=ank wre hÕ ƒ rohk ApnI ivlÙ` buiâ äara jese du*kr kayR krkeidqlata hE, _nse pail kI mha-_MmGg jatk meH vi`Rt mhos\ namkpu$Ø ke _dŸwut karnamaÇ ka Smr` ho Aata hE ƒ rTncUD ke ivdex ke ilyeÝS=an krte smy _ske ipta ke äara idye gye _pdexaÇ meH Ok AaErVyvhairk caturI, AaEr dUsrI Aaer AN\ivXvasaÇ ka im]` hE ƒ mhapu$Øke 32 ichUn wI [smeH ignaye gye hÕ ƒ

_F!kÖmar-k=a meH ijnkIitR kËt cMpk-]ei¤-k=ank ke s£xpZ- ivinmy äara nayk ke m<Tyu se bcne kI F!na Aa{ hE ƒ [ska jmRnAnuvad calRs kÊa_s ne ikya hÕ ƒ [ske do p>aTmk sHSkr` wI imltehÕ, ikNtu iksI ke wI ktaR ka nam nhÄ imlta, AaEr rcna kal wIAiniXct hE ƒ yh Anumant: 15-16 vÄ xtI kI rcna hE ƒ

ijnkIitR kËt cMpk]ei¤k=ank (15 vÄ xtI) ka AaQyansuÝisâ hE ƒ [smeH @Ik smy pr pZ iml jane se saEwaGyxalI nayk m<Tyuke muq meH se bc jata hE ƒ k=a ke wItr tIn AaEr suNdr _paQyan hÕ ƒ yhk=a meÌtuHg kI ÝbN\ icNtami` v ANy k=akaeØaÇ meH wI imltI hE ƒ [skasMpadn v Ýkaxn AHg‡ejI meH h!Èl äara huAa hE ƒ jmRn Anuvad wI ÝkaixthuAa hE ƒ

ijnkIitR kI [sIÝkar kI dUsrI rcna pal-gopalk=ank hE,ijsmeH _› nam ke do w‡ataAaÇ ke pirw‡m` v nanaÝkar ke sahsaÇ v

Ý=manuyog-sHSkËt 177

Page 188: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝlownaÇ ko par kr, ANt meH \aimRk jIvn VytIt krne ka rock v<¿aNthE ƒ mai`ÉysuNdr kËt mhavl-mlysuNdrI k=a (15vÄ xtI) sHSkËtg> meH ilqI g{ hE AaEr _paQyanaÇ ka wHDar hE ƒ

jyivjy ke ix*y manivjy kËt papbuiâ-\mR buiâ-k=a ka dUsranam kamF! k=a hE [s sHSkËt g>aTmk k=ank ke rciyta hIrivjysUir äara S=aipt ivjyxaqa meH huO ÝtIt hote hÕ, AtOv _nka kal16-17 vÄ xtI Anuman ikya ja skta hE ƒ [ske k=anayk isâiØRkËt_pimit wv ÝpHca k=a ke Anusar wavaTmk v kiLpt hÕ ƒ ve kÊmx: rajaAaEr mHZI hÕ ƒ raja \n AaEr OXvyR ko hI sb kÖK smJta hE, AaEr mHZI \mRko ƒ ANtt: muin ke _pdex se ve sMboi\t AaEr Ýv<ijt hote hÕ ƒ yh k=anky=a=Rt: ktaR kI bD³I rcna \mR-prIÙa ka Ok qHDmaZ hE ƒ [ska sMpadnv [!Eilyn Anuvad lovirnI ne ikya hE ƒ

kÖK rcnaOH p<=k _LleqnIy hÕ ÉyaÇik _nmeH tI=R Aaid S=anaÇ vpuÌØaÇ ke sMbN\ meH kÖK Oeithasik v<¿aNt wI paya jata hE jo ÝacIn[ithas-inmaR` kI £iÚ se mhTvpU`R hÕ ƒ OesI kÖK kËityaH inMnÝkar hÕ: -

\neXvrsUir kËt xZuHjy-mahaTMy (7-8 vÄ xtI) SvyH ktaR keAnusar saEraÚ^ nrex xIlaidTy ke Anuro\ se vlwI meH ilqa gya =a ƒ[smeH 14 sgR hÕ, AaEr vEidk prMpra ke pura`aÇ kI xElI pr xZuHjy tI=R kamahaTMy v`Rn ikya gya hE ƒ lok-v`Rn ke pXcatŸ tI=Åkr %Øw v _nkewrt AaEr bahuvlI puZaÇ ka t=a wrt äara miNdraÇ kI S=apna ka v<¿aNt hE ƒ9 veH sgR meH ramk=a v 10 se 12 veH sgR tk paHDvaÇ, kË*` AaEr neimna= kacirZ, AaEr 14 veH meH paXvR AaEr mhavIr ka cirZ Aaya hE ƒ yhaH wImsen kesHbH\ ka bhut sa v<¿aNt Oesa hE, jo mhawart se svR=a iwþ AaEr nvIn hE ƒ

ÝwacNã kËt Ýwvak-cirZ (1277 {‹) meH 22 jEn AacayaeÅ vkivyaÇ ke cirZ vi`Rt hÕ, ijnmeH hirwã, isâiØR, bPpwiÎ, mantuHgxaiNtsUir AaEr hemcNã wI siMmilt hÕ ƒ [s Ýkar yh hemcNã ke pirixÚpvR kI pUrk rcna khI ja sktI hE, AaEr Oeithaisk £iÚ se _pyogI hÕ ƒ[s ka wI sHxo\n Ý>uMnsUir äara ikya gya =a ƒ

ÝwacNã ke Ýwavk-cirZ kI prMpra ko meÌtuHg ne Apne ÝbN\icNtami` (1306 {‹) t=a rajxeqr ne ÝbN\koØ (1349 {‹) äaraÝcilt rqa ƒ [nmeH bhuwag to kaLpink hE, t=aip kÖK mhTvpU`R Oeit-

178 jEn saihTy

Page 189: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

haisk bateH wI pa{ jatI hÕ, ivxeØt: leqkaÇ ke smIpvt± kal kI ƒrajxeqr kI kËit meH 24 Vyi›yaÇ ke cirZ vi`Rt hÕ, ijnmeH raja ]IhØRAaEr AacayR hemcNã wI hÕ, ijsÝkar ÝwacNã, meÌtuHgAaEr rajxeqr keÝbN\oH meH hmeH Oeithaisk puÌØaÇ ka cirZ imlta hE, _sI Ýkar ijnÝwsUirkËt tI=RkLp ya kLpÝdIp AaEr rajÝasad (lgwg 1330 {‹) meH jEntI=aeÅ ke inmaR`, _nke inmaRta v dandataAaÇ Aaid ka v<¿aNt imlta hE ƒrcna meH sHSkËt v ÝakËt ka im]` hE ƒ

jEn lFuk=aAaÇ ka sHg‡h bhulta se k=a-koØaÇ meH paya jata hE,AaEr _nmeH p>, g> ya im]$p se iksI puÌØ-SZI ka cirZ sHÙep sevi`Rt kr, _ske saHsairk suq-duqaÇ ka kar` _ske SvyH kËt pu~y-papaÇ ka pir`am isâ ikya gya hE ƒ Oese kÖK k=akoØ ye hÕ: -

hirØe` kËt k=akoØ (xk 853) sHSkËt p>aÇ meH rca gya hE, AaEr_plWy smSt k=akoØaÇ meH ÝacIn isâ hota hE ƒ [smeH 157 k=ayeH hÕ ƒijnmeH ca`Éy, xk!al, wãbahu, vrÌic, SvamI kaitRkey AaidOeithaisk puÌØaÇ ke cirZ wI hÕ ƒ [s k=a ke Anusar wãbahu _ßjEnI kesmIp waãpd (wdavr?) meH hI rhe =e, AaEr _nke dIiÙt ix*y rajacNãguPt, Aprnam ivxaqacayR, sHF siht diÙ` ke puNna! dex ko gye=e ƒ k=aAaÇ meH kÖK nam v xBd, jEse medßj (metayR) ivßjda#³(iv>udŸHÚŸ), ÝakËt $p meH Ýyu› huO hÕ, ijsse Anuman hota hE ik rciytak=aAaÇ ko iksI ÝakËt kËit ke Aa\ar se ilq rha hE ƒ _NhaÇne SvyH Apnek=akoØ ko ;Aara\-noâ<t' kha hE ijsse Anumant: wgvtI- Aara\naka AiwÝay ho ƒ hirØe` _sI puNna! gCK ke =e, ijske AacayR ijnsen¸AaEr _NhaeeHne _sI v\Rmanpur meH ApnI g‡H=-rcna kI =I, jhaH hirvHxpura`kI rcna ijnsen ne xk 705 meH kI =I ƒ [sse isâ hota hE ik vhaH puNna!sHF ka Aa@vÄ xtaBdI tk ACKa keNã rha ƒ yh k=akoØ b<hTk=akoØke nam se Ýisâ hE ƒ Anumant: _ske pIKe rce jane vale k=akoØaÇ sep<=k krne ke ilye yh ivxeØ` joDa³ gya hE ƒ

Aimtgit kËt \mRprIÙa kI xElI ka mUl SZaet y>ip hirwã kËtÝakËt \UtaRQyan hE, t=aip yhaH Anek Ko!e-bD³e k=ank svR=a SvtHZ vmaEilk hÕ ƒ g‡H= ka mUl _dŸdeXy ANy \maeÅ kI paErai`k k=aAaÇ kI AsTytako _nse Ai\k kËiZm, AsHwv v é!p!aHg AaQyan kh kr isâ krke,

Ý=manuyog-sHSkËt 179

Page 190: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sCca \aimRk ]âan _TpNn krna hE ƒ [nmeH \UtRta AaEr mUqRta kI k=aAaÇka bahuLy hE ƒ

ÝwacNã kËt k=akoØ (13 vÄ xtI) sHSkËt g> meH ilqa gya hE ƒ[smeH wãbahu-cNãguPt ke Aitir› smNtwã AaEr AklHk ke cirZ wIvi`Rt hÕ ƒ neimd¿ kËt Aara\na k=akoØ (16 vÄ xtI) p>aTmk hE,AaEr ÝwacNã kËt k=akoØ ka kÖK ivSt<t $paNtr hE ƒ [sI Ýkar ka OkANysHg‡h ramcNã mumuÙu, kËt pu~ya]v k=akoØ hE ƒ

rajxeqr kËt ANtkR=a-sHg‡h (14 vÄ xtI) kI k=aAaÇ kasHkln Aagm kI !IkaAaÇ pr se ikya gya hE ƒ [skI 8 k=aOH puLle äara[!ailyn waØa meH Anuvaidt hu{ hÕ ƒ [skI Ok k=a ka ;jjmeH! AaÛfsolomn' nam se !esI!orI ne AHg‡ejI Anuvad ikya hE ƒ ([H‹ ON!I‹ 42)_ske sa= niNdsUZ kI mlyigir !Ika kI k=a wI hE,AaEr btlaya hE ik_› k=a ka hI yUrop kI k=aAaÇ meH $paNtr huAa hE ƒ

l"mIsagr ke ix*y xuwxIlg`I (15 vÄ xtI) kËt pHcxtIÝbo\- sMbN\ meH lgwg 600 \aimRk k=aOH hÕ, ijnmeH nNd, satvahn,wt<Rhir, woj, kÖmarpal, hemsUir Aaid Oeithaisk puÌØaÇ ke cirZ wI hÕ ƒ[sI ktaR ka Ok ANy k=akoØ ;wrtaidk=a' namk hE ƒ

ijnkIitR kËt dankLpdum (15 vÄ xtI meH dan kI mihma btlanevalI rock AaEr ivnodpU`R Anek lFu k=aAaÇ ka sHSkËt p>aÇ meH sHg‡h hE ƒ_dy \mR kËt \mRkLpdum (15 vÄ xtI) meH p>aTmk k=aOH hÕ ƒ

sMyÉTv-kaEmudI lFu k=aAaÇ ka Ok koØ hE ƒ AhRdŸdas se@ ApnIAa@ piTnyaÇ ko sunata hE ik _se iksÝkar sMyÉTv ÝaPt huAa, AaEr ve ifrpit ko Apne Anuwv sunatI hÕ ƒ [s caEqÎe ke wItr bhut se k=ank gU¥=e gyehÕ ƒ sMyTv-kaEmudI namkI Anek rcnayeH _plB\ hÕ, jEse jycNã sUir keix*y ijnhØR g`I kËt (iv‹ sH‹ 1487), gu krsUir kËt (iv‹ sH‹ 1504)miLlwUØ` kËt (iv‹ sH‹ 1544 ke lgwg) isHhd¿sUir ke ix*y somdevsUirkËt (iv‹ sH‹ 01573) xuwcNã kËt (iv‹ sH‹ 1680 ke lgwg), OvH A&atsmy kI vTsraj, \mRkIitR, mHgrs, yx: kIitR v vaidwUØ` kËt ƒ

hemivjy kËt k=a-rTnakr (1600 {‹) meH 258 k=ank hÕijnmeH Ai\kaHx _¿m g> meH, AaEr kÖK =oDe³ se p> meH vi`Rt hÕ ƒ yZ-tZkËÝat AaEr Apw‡Hx p> wI paye jate hÕ ƒ [s rcna kI ivxeØta yh hE ik

180 jEn saihTy

Page 191: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ýay: Aaid ANt meH \aimRk _pdex kI kDI³ joD³nevale p>aÇ ke Aitir›k=aAaÇ meH jEnTv ka _Lleq nhÄ paya jata ƒ k=aOH v nIit vaÉy pHctHZke #aHce ke hÕ ƒna!k -

jEn muinyaÇ ke ilye na!k Aaid ivnaÇdaÇ meH wag lena iniØâ hE, AaEryhI kar` hE ik jEn saihTy meH na!k kI kËityaH bhut ÝacIn nhÄ imltI ƒpXcatŸ jb _› muin-cyaR ka bH\n _tna £#³ nhÄ rha, A=va g<hS= wIsaihTy-rcna meH wag lene lge, tb 13 vÄ xtI se kÖK sHSkËt na!kaÇ kasjRn huAa, ijnka kÖK pircy inMnÝkar hE: -

ramcNãsUir (13 vÄ xtI) hemcNã ke ix*y =e ƒ kha jata hE ik_NhaÇne 100 Ýkr`aÇ (na!kaÇ) kI rcna kI, ijnmeH se inwRy-wIm-Vyayaeg, nlivlas, AaEr kaEmudI-imZanNd Ýkaixt ho cuke hÕ ƒ rFuivlasna!k kI ÝityaH imlI hÕ, t=a roih`Im<gaHk v bnmala ke _Lleq ktaRkI Ok ANy rcna na!ŸydpR` meH imlte hÕ ƒ inwRy-wIm-Vyayog Ok hIAHk ka hE, AaEr [smeH wIm äara bk ke v\ kI k=a hE ƒ nlivlas 10AHkaÇ ka Ýkr` hE, ijsmeH nl-dmyNtI ka cirZ icZ` ikya gya hE ƒtIsre na!k meH naiyka kaEmudI AaEr _ske pit imZanNd se@ ke sahspU`Rw‡m` ka k=ank hE ƒ yh maltI-ma\v ke joD³ ka Ýkr` hE ƒ

hiStmLl kËt (12 vÄ xtI) car na!k Ýkaixt ho cuke hÕ-ivkÊaNt- kaErv, suwãa, mEi=ilkLya`, AaEr AHjnapvnHjy ƒ kiv neÝStavna meH Apna pircy idya hE, ijske Anusar ve vTsgoZI b‡aï` =e,ikNtu _nke ipta goivNd, smNtwã kËt devagmStoZ (AaPtmImaHsa) keÝwav se, jEn\m± ho gye =e ƒ kiv ne Apne smy ke pa~DŸy raja ka _Lleqikya hE, pr nam nhÄ idya ƒ [tna hI kha hE ik ve knaR!k pr xasn krte=e ƒ Ý=m do na!k mhawart AaEr xeØ do ramay` pr Aa\airt hÕ, t=ak=ank gu wã kËt _¿rpura` ke cirZanusar hE ƒ hiStmLl ke _dynraj,wrtraj-AjuRnraj AaEr meFeXvr, [n car ANy na!kaÇ ke _Lleq imltehÕ ƒ

ijnÝw sUir ke ix*y ramwã (13 vÄ xtI) äara rict Ýbuâ-raEih`oy ke Kh AHkaÇ meH nayk kI caEr-v<i¿ v _pdex pakr \mR meH dIiÙthone ka v<¿aNt iciZt ikya gya hE ƒ yh na!k cahman (caEhan) nrex

Ý=manuyog-sHSkËt 181

Page 192: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

smrisHh äara inmaRipt %Øw ijnaly meH _Tsv ke smy qela gya =a ƒyx:pal kËt mohraj-prajy (13 vÄ xtI) meH wavaTmk paZaÇ ke

Aitir› raja kÖmarpal wI Aate hÕ ƒ raja \mRpirvtRn äara jEn \mR meHdIiÙt v kËpasuNdrI se ivvaiht hokr raßy meH AihHsa kI FoØ`a, t=ainSsHtan Vyi›yaÇ ke mrne pr _nke \nke _phr` ka inØe\ kr deta hEraja ka ivvah kranevale puroiht hemcNã hÕ ƒ yh na!k xakHbrI ke caEhanraja Ajydev ke smy meH rca gya hE ƒ

vIrsUir ke ix*y jyisHh sUir kËt hMmIrmdmdRn ke paHc AHkae meHraja vIr\vl äara MleCK raja hMmIr (AmIr-ixkar-suLtansumsudŸduinya) kI prajy ka, AaEr sa= hI vStupal AaEr tejpal mHiZyaÇke cirZ ka v`Rn hE ƒ [smeH rajnIit ka F!nackÊ muãaraÙs jEsa hE ƒ[skI Ok hStiliqt Ýit iv‹ sH‹ 1286 kI imlI hE, At: rcnakal[sse kÖK pUvR ka isâ hota hE ƒ

pdŸmcNã ke ix*y yxXcNã kËt muiãt-kÖmudcNã na!k meH paHcAHk hÕ, ijnmeH A`ihlpur meH jyisHh caluÉy kI swa meH (iv‹ sH‹ 1181)XvetaMbracayR devsUir v idgMbracayR kÖmdcNã ke bIc xaÏa=R krayagya hE ƒ vad ke ANt meH kÖmudcNã ka muq muiãt ho gya ƒ rcnakal kainXcy nhÄ ƒ sHwvt: ktaR ke guÌ ve hI pdŸmcNã hÕ, ijnka nam lFupÎavlI (pÎavlI- smuCcy, p<‹ 204) meH Aaya hE, AaEr ijnka smyAnumant: 14-15 vÄ xtI hE ƒ

muinsuNdr ke ix*y rTnxeqr sUir kËt Ýbo\-cNãody na!k meHwavaTmk paZaÇ äara icZ` ikya gya hE ƒ yh [sI namke kË*` im] rictna!k (11 vÄ xtI) ka Anukr` ÝtIt hota hE [smeH Ýbo\, iv>a ivvekAaid namk paZ _piS=t ikye gye hÕ ƒ

meFÝwacayR kËt \maRWyudy SvyH ktaR ke _Lleqanusar Ok Kayana!Ÿy ÝbN\ hE, jo paXvRna= ijnaly meH mhoTsv ke smy qela gya =a ƒ[smeH dxRnwã muinka v<¿aHNt iciZt ikya gya hE ƒ [ska jmRn waØa meH wIAnuvad huAa hE ƒ

hirwã ke ix*y balcNã kËt kÌ`avj‡ayu\ na!k meH vj‡ayu\ n<päara Xyen ko Apne xrIr ka maHs dekr kpot kI rÙa krne kI k=a iciZthE, jEsa ik ihNdU pura`aÇ meH raja ixiv kI k=a meH paya jata hE ƒ

182 jEn saihTy

Page 193: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

saihTy-xaÏ-saihTy ke AanuØHigk xaÏ hÕ Vyakr`, KHd AaEr kox ƒ jEn prMpra

meH [n xaÏaÇ pr wI mhTvpU`R rcnaOH pa{ jatI hÕ ƒVyakr`-ÝakËt-

mhiØR ptHjil ne Apne mhawa*y meH yh ÝXn _@aya hE ik jblokÝcilt waØa ka &an lok se SvyH Ýaº ho jata hE, tb _ske ilyexBdanuxasn ilqne kI Éya AavXykta? [s ÝXn ke _¿r meH _NhaÇnebtlaya hE ik ibna xBdanuxasn ke xBd AaEr ApxBd meH wed SpÚt: smJmeH nhÄ Aata, AaEr [ske ilye xBdanuxasn xaÏ kI AavXykta hE ƒ jEnsaihTy ka inmaR` Aaidt: jn-waØa meH huAa, AaEr bhut kal tk _skeAnuxasn ke ilye Svwavt: iksI Vyakr` xaÏ kI AavXykta ÝtItnhÄ hu{ ƒ saihTy meH vcn-ÝyogaÇ ke ilye [tna hI pyaRPt =a ik vEse Ýyoglok meH Ýcilt haÇ ƒ \Ire-\Ire jb Ok Aaer bhutsa-saihTy inmaR` hogya, AaEr dUsrI Aaer nana dexaÇ meH Ýcilt nana Ýkar ke Ýyog sMmuqAaye, t=a kalanukÊm se wI ÝyogaÇ meH wed pD³ta idqa{ dene lga, tb_ske Anuxasn kI AavXykta ÝtIt hu{ ƒ

ÝakËt ke _plWy Vyakr`aÇ meH cHD (cNã) kËt ÝakËt-lÙ` svR-ÝacIn isâ hota hE ƒ [ska sMpadn raÛDLf hanRle sahb ne krkeivvilAoi=ka [HiDka meH 1880 {‹ meH Kpaya =a, AaEr _se Ok jEn leqkkI kËit isâ ikya =a ƒ t=aip kÖK lagaÇne [ske sUZaÇ ko vaLmIik kËtmana hE, jo SpÚt: AsMwv hE ƒ g‡N= ke Aaid meH jo vIr (mhavIr) tI=Åkrko Ý`am ikya gya hE, v v<i¿gt _dahr`aÇ meH AhRNt (sU‹ 46 v 24),ijnvr (sU‹ 48), ka _Lleq Aaya hE¸ _sse yh in:sHdeh jEn kËitisâ hotI hE ƒ g‡N= ke sUZkar AaEr v<i¿kar Alg-Alg hÕ, [ske ko{Ýma` nhÄ ƒ mHglacr` meH jo v<âmt ke Aa]y se ÝakËt Vyakr` ke inmaR`kI sUcna dI g{ hE, _sse yh AiwÝay inkalna ik sUZkar AaEr v<i¿kariwþ iwþ hÕ, svR=a inra\ar hE ƒ Ai\k se Ai\k _ska [tna kI AiwÝayÝtIt hota hE ik ÝStut rcna ke smy wI sUZkar ke sMmuq ko{ ÝakËtVyakr` A=va Vyakr`aTmk mtmtaNtr =e, ijnmeH se ktaR ne Apne inymaÇmeH ÝacIntm Ý`alI kI rÙa krne ka ÝyTn ikya hE ƒ

y>ip ÝakËt-lÙ` ke rcna-kal sHbH\I ko{ ÝTyÙ Ýma` _plB\

Ý=manuyog-Vyakr` 183

Page 194: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

nhÄ hE, t=aip g‡N= ke ANt: prIÙ` se _ska kÖK Anuman ikya jaskta hE ƒ [smeH kÖl sZaÇ kI sHQya 99 ya 103 hE, AaEr [s Ýkar yh_plWy Vyakr`aÇ meH sHiÙPttm hE ƒ ÝakËt samaNy ka jo in$p` yhaHpaya jata hE, vh Axok kI \mRilipyaÇ kI waØa AaEr vrÌic äaraòÝakËt-Ýkax' meH vi`Rt ÝakËt ke bIc ka ÝtIt hota hE ƒ vh Ai\kaHxAXvFoØ v ALpaHx was ke na!kaÇ me Ýyu› ÝakËtaÇ se imlta huAa payajata hE, ÉyaÇik [smeH m|yvt± ALpÝa` VyHjno kI bhulta se rÙa kI g{hE, AaEr _nmeH se Ý=m v`aeÅ meH kevl k, v t<tIy v`aeÅ meH g ke lop ka OksUZ meH iv\an ikya gya hE, AaEr [s Ýkar c ! t p v`aeÅ kI, xBd ke m|ymeH wI, rÙa kI Ýv<i¿ sUict kI g{ hE ƒ [s Aa\ar pr ÝakËt lÙ` karcna-kal {sa kI dUsrI-tIsrI xtI Anuman krna Anuict nhÄ ƒ

ÝakËt-lÙ` 4 padaÇ meH ivw› hE ƒ Aaid meH ÝakËt xBdaÇ ke tIn $psUict ikye gye hÕ tdŸwv, tTsm AaEr dexI¸ t=a sHSkËtvtŸ tInaÇ ilHgaÇAaEr ivwi›yaÇ ka iv\an ikya gya hE ƒ tTpXcatŸ [nmeH ÉvicdŸ VyTyya kIcaE=e sUZ se sUcna krke, Ý=m pd ke AiNtm 35 veH sUZ tk sH&aAaÇ AaErsvRnamaÇ ke ivwi› $paÇ ka iv\an ikya gya hE ƒ [nmeH ydŸ AaEr [dmŸ keؤI ka $p ;se' AaEr AhmŸ ka ktaR kark ;h_H' |yan dene yoGy hE ƒ jEsaik hm jante hÕ, h_H Apw‡Hx waØa ka ivxeØ $p mana jata hE, ikNtusUZkar ke smy meH _ska Ýyog to Ýcilt ho gya =a, ifr wI vh AwItk Apw‡Hx ka ivxeØ lÙ` nhÄ bna =a ƒ iätIy pad ke 29 sUZaÇ meH ÝakËtmeH Svr-pirvtRnaÇ, xBdadexaÇ v AVyyaÇ ka v`Rn ikya gya hE ƒ yhaH go kagavI Aadex v pUvRkailk $paÇ ke ilye kevl tu, ¿a, Cc, !Ÿ!, tu, tU`, AaeAaEr iPp ivwi›yaÇ ka iv\an ikya gya hE ƒ dU`, é`, v y ka yhaH indÈxnhÄ hE ƒ tIsre pad ke 35 sUZaÇ meH VyHjnae ke ivpirvtRnaÇ ka iv\an hE ƒ [nmeH|yan dene yoGy inym hÕ-Ý=m v`R ke S=an meH t<tIy ka Aadex, jEseOkHµOgH, ipxacIµivsajI, kËtH-kdH, ÝitiØâHµpidisâH ƒ pad ke AiNtmsUZ meH kh idya gya hE ik ixÚÝyogadŸ VyvS=a A=aRtŸ xeØ VyvS=aOH ixÚÝyoganusar smJnI caihye ƒ [s pad ke ANt meH sUZaÇ kI sHQya 99 pU`R hojatI hE, AaEr hanRle sahb äara inrIiÙt Ok ÝacIn Ýit ke Aaid meH g‡N=meH 99 sUZaÇ kI hI sUcna imltI hE ƒ sMwv hE mUl Vyakr` yhÄ smaPthuAa ho ƒ ikNtu ANy ÝityaÇ meH 4 sUZaTmk ctu=R pad wI imlta hE, ijske

184 jEn saihTy

Page 195: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ok-Ok sUt‡ meH kÊmx: Apw‡Hx ka lÙ` A\oref ka lop n hona, pExacImeH rŸ AaEr `Ÿ ke S=an pr lŸ AaEr nŸ ka Aadex, magi\ka meH rŸ AaEr sŸ keS=an pr lŸ AaEr xŸ Aadex, t=a xaErsEnI meH tŸ ke S=an pr ivkLp se dŸ kaAadex btlaya gya hE ƒ ÝakËt-lÙ` ka pUvaÈ› Sv$p inXcyt: _skeivStar, rcna v waØa-Sv$p kI £iÚ se _se _plWy smSt ÝakËtVyakr`aÇ meH ÝacIntm isâ krta hE ƒ [s Vyakr` ka AagamI smStÝakËt Vyakr`aÇ pr bDa³ gHwIr Ýwav pDa³ hE AaEr rcnaxElI v ivØyanukÊmmeH vhaH [sI ka Anusr` ikya gya hE ƒ cHD ne ÝakËt Vyakr`karaÇ ke ilyemano Ok AadxR _piS=t kr idya ƒ vrÌic, hemcNã Aaid Vyakr`karaÇne jo sHSkËtwaØa meH ÝakËt Vyakr` ilqe, Aaid meH ÝakËt ke samaNylÙ` idye, AaEr ANt meH xaErsEnI Aaid ivxeØ ÝakËtaÇ ke Ok-Ok ke ivxeØlÙ` btlaye, vh sb cHD ka hI Anukr` hE ƒ hemcNã ne to cHD ke hIAnusar Apne Vyakr` ko car padaÇ meH hI ivw› ikya hE, AaEr cUilkapExacI ko KoD³ xeØ _NhÄ car ÝakËtaÇ ka VyaQyan ikya hE, ijnka cHD neikya, AaEr cHD ke sman SvyH sUZaÇ kI v<i¿ wI ilqI ƒ

ÝakËt-lÙ` ke pXcatŸ dIFRkal tk ka ko{ jEn ÝakËt Vyakr`nhÄ imlta ƒ smNtwã kËt ÝakËt Vyakr` ka _Lleq imlta hE, ikNtuyh g‡N= AwI tk Ýaº nhÄ ho ska ƒ smNtwã kI Ok Vyakr`aTmkrcna ka _Lleq devnHid pUßypad kËt jEneNã Vyakr` meH wI paya jatahE, ijsse _nke iksI sHSkËt Vyakr` ka AiStTv isâ hota hE ƒ AaXcyRnhÄ jo smNtwã ne Oesa ko{ Vyakr` ilqa ho, ijsmeH kÊmx: sHSkËtAaEr ÝakËt donaÇ waØaAaÇ ka Anuxasn ikya gya ho, jEsa ik Aage clkrhemcNã kI kËit meH paya jata hE ƒ

hemcNã (12 vÄ xtI) ne xBdanuxasn namk Vyakr` ilqa, ijskeÝ=m sat A|yayaÇ meH sHSkËt, t=a Aa@veH A|yay meH ÝakËt Vyakr` kain$p` ikya gya hE ƒ yh Vyakr` _plWy smSt ÝakËt Vyakr`aÇ meH sbseAi\k pU R AaEr suVyviS=t SvIkar ikya gya hE ƒ [ske car pad hÕƒ Ý=mpad ke 271 sUZaÇ meH sHi\, VyjHnaNt xBd, AnuSvar, ilHg, ivsgR Svr-VyTyy AaEr VyHjn-VyTyy¸ [nka kÊmse in$p` ikya gya hE ƒ iätIy padke 218 sUZaÇ meH sHyu› VyHjnaÇ ke ivpirvtRn, smIkr`, Svrwi›, v R-ivpyRy, xBdadex tiât, inpat AaEr AVyy¸ OvH t<tIy pad ke 182 sUZaÇ meH

Ý=manuyog-Vyakr` 185

Page 196: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kark ivwi›yaÇ t=a ikÊya- rcna sHbH\I inym btlaye gye hÕ ƒ caE=e pad meH448 sUZ hÕ, ijnmeH se Ý=m 259 sUZaÇ meH FaTvadex AaEr ifr xeØ meH kÊmx:xaErsEnI, mag\I, pExacI, cUilka pExacI AaEr Apw‡Hx waØaAaÇ ke ivxeØlÙ` btlaye gye hÕ ƒ ANt ke 2 sUZaÇ meH yh wI kh idya hE ik ÝakËtaÇ meH _›lÙ`aÇ ka VyTyy wI paya jata hE t=a jo bat yhaH nhÄ btla{ g{, vhsHSkËtvtŸ isâ smJnI caihye ƒ sUZaÇ ke Aitir› _skI v<i¿ wI SvyHhemcNã kËt hI hE, AaEr [ske äara _NhaÇne sUZgt lÙ`aÇ ko bDI³ ivxdta se_dahr` de-dekr smJaya hE ƒ Aaid ke ÝStaivk sUZ A=ÝakËtm kI v<i¿ivxeØ mhTvpU R hE ƒ [smeH g‡N=kar ne ÝakËt xBd kI VyuTpi¿ yh dI hE ikÝkËit sHSkËt hE, AaEr _sse _TpNn v Aagt ÝakËt ƒ SpÚt: yhaH _nkaAiwÝay yh hE ik ÝakËt xBdaÇ ka Anuxasn sHSkËt ke $paÇ ko AadxRmankr ikya gya hE ƒ _NhaÇne yhaH ÝakËt ke tTsm, tdŸwv v dexI, [n tInÝkar ke xBdaÇ ko wI sUict ikya hE, AaEr _smeH se sHSkËt AaEr deXy koKoD³kr tdŸwv xBdaÇ kI isiâ [s Vyakr` ke äara btlane kI Ýit&a kIhE ƒ _NhaÇne t<tIy sUZ meH v ANy Anek sUZaÇ kI v<i¿ meH AaØR ÝakËt ka _Lleqikya hE AaEr _ske _dahr` wI idye hÕ ƒ AaØR se _nka AiwÝay _s _âRmag\IÝakËt se hE, ijsmeH jEn Aagm ilqe gye hÕ ƒ

hemcNã se pUvRkalIn cHDkËt ÝakËt-lÙ` AaEr vrÌic kËtÝakkËt- Ýkax namk Vyakr`aÇ se hemVyakr` ka imlan krne pr donaÇkI rcna-xElI v ivØykÊm Ýay: Oksa hI paya jata hE ƒ t=aip ;hEm'Vyakr` meH Ýay: swI ÝikÊyaOH Ai\k ivStar se btla{ g{ hÕ, AaEr _nmeHAnek n{ ivi\yaÇ ka smavex ikya gya hE, jo Svawaivk hE ÉyaÇik hemcNãke sMmuq vrÌic kI ApeÙa lgwg paHc-Kh xityaÇ ka waØaTmk ivkasAaEr saihTy _piS=t =a, ijska _NhaÇne pUra _pyog ikya hE ƒ cUikla-pÕxacI AaEr Apw‡Hx ka _Lleq vrÌic ne nhÄ ikya ƒ hemcNã ne [n ÝakËtaÇke wI lÙ` btlaye hÕ, t=a Apw‡Hx waØa ka in$p` AiNtm 118 sUZaemeH bD³e ivStar se ikya hE¸ AaEr [sse wI bD³I ivxeØta yh hE ik [n inymaÇke _dahr`aÇ meH _NhaÇne Apw‡Hx ke pUre p> _dŸ\<t ikye hÕ, ijnse _s kaltk ke Apw‡Hx saihTy ka wI Anuman ikya ja skta hE ƒ

hemcNã ke pXcatŸ iZivkÊm, ]utsagr AaEr xuwcNã äara iliqtÝakËt Vyakr` paye jate hÕ ƒ ikNtu yh sb rcna, xElI v ivØy kI ApeÙa

186 jEn saihTy

Page 197: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hemcNã se Aage nhÄ b#³ ske ƒ Apw‡Hx ka in$p` to _tnI pU`Rta se ko{wI nhÄ kr paya ƒ haH, _dahr`aÇ kI ApeÙa iZivkÊm kËt Vyakr` meH kÖKmaEilkta pa{ jatI hE ƒVyakr` - sHSkËt -

jEn saihTy meH _plWy sHSkËt Vyakr`aÇ meH sbse Ai\k ÝaicnjENneã Vyakr` hE, ijske ktaR devniNd pUßypad kdMbvHxI raja duivRnItke smkalIn AtOv 5 vÄ-6 vÄ xtI meH huO isâ hote hÕ ƒ yh Vyakr` paHcA|yayaÇ meH ivw› hE, AaEr [s kar` pHca|yayI wI khlata hE ƒ [smeHOkxeØ Ýkr` n hone ke kar`, kÖK leqkaÇ ne _ska AnekxeØ Vyakr`nam se wI _Lleq ikya hE ƒ pUßypadkËt svaR=Risiâ, AklHkkËttÀva=RrajvaitRk AaEr iv>aniNd- kËt XlokvaitRk meH [s Vyakr` kesUZ _iLliqt paye jate hÕ ƒ ÝTyek A|yay car padaÇ meH ivw› hE, ijnmeHkÖl imlakr 3000 sUZ paye jate hÕ ƒ [skI rcnaxElI AaEr ivØykÊmpai`in kI AÚa|yayI Vyakr` ke hI sman hE ƒ ijs Ýkar pai`in kepUvRZaisâmŸ sUZ äara Apne Vyakr` ko spad-sPta|yayI AaEr iZpadI,[n do wagaÇ meH ivw› ikya hE, _sI Ýkar _sI sUZ (5-3-27) ke äarayh Vyakr` wI sa\Riäpad-ctura|yayI AaEr sa\RekpadI meH ivwaijt pa{jatI hE ƒ t=aip [s Vyakr` meH ApnI wI Anek ivxeØtaOH hÕ ƒ [smeH vEidkIAaEr Svr ÝikÊya [n do Ýkr`aÇ ko KoD³ idya gya hE ƒ prHtu pai`in ke sUZaÇmeH jo ApU`Rta =I, AaEr ijskI pUitR kaVyayn v ptHjil ne vaitRko vwa*y äara kI =I _skI yhaH sUZpa@ meH pUitR kr dI g{ hE ƒ Anek sH&aOH wInyI ÝivÚ kI g{ hE¸ jEse pai`nIy Vyakr` kI Ý=ma, iätIya Aaidkarkivwi›yaÇ ke ilye yhaH va, [pŸ Aaid¸ in¤a ke ilye t, Aamnepd keilye d, Ýg<æ ke ilye id, _¿rpd ke ilye > Aaid Ok |vNyaTmk naminyt ikye gye hÕ ƒ [n bIjaÙraÇ äara sUZaÇ meH ALpaÙrta to AvXy Aa g{hE, ikNtu sa= hI _nke smJne meH ki@na{ wI b#³ g{ hE ƒ

jEneNã Vyakr` pr Svwavt: bhut sa !Ika-saihTy rca gya ƒ]ut-kIitR kËt pHcvStu-ÝikÊya (13 vÄ xtI) ke Anusar yh Vyakr`$pI Ýasad sUZ$pI StHwo pr qDa³ hE¸ Nyas [skI rTnmy wUim hE¸ v<i¿$p _ske kpa! hÕ¸ wa*y [ska xYyatl hÕ¸ AaEr !Ikaye [ske male(mHijleH) hÕ¸ ijnpr c#³ne ke ilye yh pHcvStuk $pI sopan-p= inimRt

Ý=manuyog-Vyakr` 187

Page 198: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ikya jata hE ƒ pHcvStu-ÝikÊya ke Aitir› [s Vyakr` pr AwyniNdkËt mhav<i¿ (8 vÄ xtI), ÝwcNã kËt xåaMwojwaSkr Nyas (11 vÄxtI), AaEr neimcNã kËt ÝaikÊyavtar paye jate hÕ ƒ [nke AitirÉt AaErko{ !Ika-g‡H= [s pr nhÄ imlte, ikNtu wa*y AaEr ÝacIn !IkaOH honaAvXy caihye ƒ mhacNãkËt lFujEneNã, vHxI\r kËt jEneNã-ÝikÊya v pH‹rajkÖmar kËt jEneNãlFuv<i¿ hal hI kI kËityaH hÕ ƒ _plWy !IkaAaÇ meHAwyniNd kËt mhav<i¿ barh hjar Xlok-Ýma` hÕ, AaEr bhut mhTvpU`RhÕ, _smeH Anek nye _dahr` paye jate hÕ jo Oeithasik £iÚ se wI mhTvpU`RhÕ. [nmeH xail-wã, smNtwã, isHhnHid, isâsen, AwykÖmar, ]ei`kAaid namaÇ ka smavex krke g‡N= meH jEn vatavr` inmaR` kr idya gyahE ƒ _NhaeeHne ]Id¿ ka nam, jo sUZ meH wI Aaya hE, barHbar [s Ýkar ilya hEijsse ve _nse pUvR ke ko{ mhanŸ AaEr suivQyat vEyakr` ÝtIt hote hÕ ƒiv>aniNd ne tÀva=R-Xlok-vaitRk meH ]Id¿ kËt jLpin`Ry ka _Lleqikya hE, ijsmeH jLp ke do Ýkar btlaye gye =e ƒ ijnsen ne Aaidpura` meHwI _NheH ;tp:- ]IdIPtmUitR v ;vadIwk~@Irv' khkr nmSkar ikya hE ƒ

jEneNã Vyakr` ka pirvi\Rt $p gu`niNd kËt xBda`Rv meH payajata hE, ijsmeH 3700 sUZ A=aRtŸ mUl se 700 Ai\k sUZ hÕ ƒ jEneNã sUZaÇmeH jo Anek kimyaH =I, _nkI pUitR AwyniNd ne ApnI mhav<i¿ ke vaitRkaÇäara kI ƒ gu`niNd ne Apne sHSkr` meH _n sb ke wI sUZ bnakr jEneNãVyakr` ko Apne kal tk ke ilye Apne-Aap meH pU`R kr idya hE ƒ yhaHvh OkxeØ Ýkr` wI joD³ idya gya hE, ijske Awav ke kar` ciNãka!Ika ke ktaR ne mUl g‡H= ko ;AnekxeØ Vyakr`' kha hE ƒ y>ip gu`niNdnam ke bhut se muin huO hÕ¸ t=aip xBda`Rv ke ktaR ve hI gu`niNd ÝtIthote hÕ, jo ]v` beLgol ke Anek ixlaleqaÇ ke Anusar blakipCK keix*y, t=a g<\‡ipCK ke Ýix*y =e, Ov tkR, Vyakr` AaEr saihTy kemhanŸ iväan =e ƒ vaid rajsUir ne Apne paXvR-cirt meH [nka Smr` ikyahE ƒ AaidpHp ke guÌ deveNã [nke ix*y =e ƒ [nka smy knaR!k-kiv-cirt ke Anusar iv‹ sH‹ 957 @Ik ÝtIt hota hE ƒ

xBda`Rv kI AwI tk do !IkayeH Ýaº hu{ hÕ-Ok somdev muin kËtxBda`Rv-ciNãka hE jo xk sH‹ 1127 meH ixlahar vHxIy raja wojdeviä‹ ke kal ke qjuRirka namk g‡am ke ijn miNdr meH ilqI g{ =I ƒ leqk

188 jEn saihTy

Page 199: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ke k=nanusar _NhaÇne [se meFcNã ke ix*y nagcNã (wujHgsu\akr)AaEr _nke ix*y hircNã yit ke ilye rca =a ƒ

dUsrI !Ika xBda`Rv-Ýikya hE, jo w‡m-vx jEneNãÝikÊya ke namse Ýkaixt hu{ hE ƒ [smeH ktaR ne Apna nam Ýk! nhÄ ikya¸ ikNtu Apneko ]utkIitRdev ka ix*y sUict ikya hE ƒ Anumant: ye ]utkIitR ve hI hÕ,ijnkI ]v`beLgola ke 108 veH ixlaleq meH bDI³ ÝxHsa kI g{ hE, AaErijnka smy iv‹ sH‹ 1180 mana gya hE ƒ Anumant: [nke ix*y caÌkIitRpHiDtacayR hI xBda`Rv-ÝikÊya ke ktaR hÕ ƒ _pyuR› pHcvStuÝikÊya ke ktaR]utkIitR wI [s ktaR ke guÌ ho skte hÕ ƒ [smeH pH‹ na=Uram jI ÝemIne kevlyh Aapi¿ Ýk! kI hE ik ÝStut ÝikÊya ke ktaR ne Apne guÌ ko kivpitbtlaya hE, Vyakr`& nhÄ ƒ ikNtu yh ko{ bD³I Aapi¿ nhÄ ƒ

devniNd ke pXcatŸ dUsre sHSkËt ke mhanŸ jEn vEyakr` xak!aynhuO ijNhaÇne xBdanuxasn kI rcna raÚ^k×! nrex AmoFvØR ke smy meH kI,AaEr ijska rcna-kal xk sH‹ 736 v 789 ke bIc isâ hota hE ƒ Ok!Ikakar t=a paXvRna= cirt ke ktaR vaidcNã ne [s Vyakr` ke ktaRka paLvkIitR nam wI sUict ikya hE ƒ yh nam _NhaÇne sMwvt: [s kar`ilya ijsse pai`in äara Sm<t ÝacIn vEyakr` xak!ayn se w‡aiNt nho ƒ [s xBdanuxasn meH ktaR ne _n sb kimyaÇ v Zui!yaÇ kI pUitR kr dI hE,jo mUl jEneNã Vyakr` meH pa{ jatI =I ƒ Anek bateH yha¥ maEilk wI hÕ ƒ_dahr`a=R, Aaid meH hI [ske ÝTyahar sUZ pai`nIy-prMpra se kÖK iwNnhÕ ƒ %lUlŸ ke S=an pr kevl %kè pa@ hE, ÉyaÇik % AaEr l< meH AwedSvIkar ikya gya hE ƒ hyvr!Ÿ AaEr l`Ÿ ko imlakr, v !Ÿ ko h!akr yhaHOk sUZ bna idya gya hE, t=a _paNTy sUZ x Ø s rŸ meH ivsgR, ijh-vamUlIy AaEr _p|manIy ka wI smavex kr idya gya hE, [Tyaid ƒ jEneNãsUZv mhav<i¿ meH ;ÝTyahar' sUZ pai`nIy hI SvIkar krke cla gya hE¸ ikNtujEneNã prMpra kI xBda RvciNãka meH ye xak!ayn ;ÝTyahar' sUZ SvIkarikye gye hÕ ƒ jEneNã ka !IkasaihTy xak!ayn kI kËit se bhut _pkËthuAa paya jata hE¸ AaEr jan pD³ta hE [s Ai\k pU`R Vyakr` ke hote huOwI _NhaÇne jEneNã kI prMpra ko AÙu~` rqne ke hetu _se [s Aa\ar seApne kaltk sMpU`R bnana AavXyk smJa hE ƒ

xak!ayn ne SvyH Apne sUZaÇ pr v<i¿ wI ilqI hE, ijse _NhaÇne

Ý=manuyog-Vyakr` 189

Page 200: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Apne smkalIn AmoFvØR ke namse AmoFv<i¿ kha hE ƒ [s v<i¿ ka Ýma`18000 Xlok mana gya hE ƒ [ska 6000 Xlok Ýma` sHiÙPt $pyÙvmaR kËt icHtami` namk lFIysIv<i¿ meH imlta hE ƒ [ske ivØy meHktaR ne SvyH yh dava ikya hE ik [Nã, cNãaid xaBdaÇ ne jo wI xBd kalÙ` kha hE, vh sb [smeH hE¸ AaEr jo yhaH nhÄ hE, vh khÄ wI nhÄ ƒ [smeHg`pa@, \atupa@, ilHganuxasn, _`aid Aaid in:xeØ Ýkr` hÕ ƒ [n in:xeØivxeØ` äara sHwvt: _NhaeeHne AnekxeØ jEneNã Vyakr` kI ApU`Rta kIAaEr sHket ikya hE ƒ yÙvmaR ka yh wI dava hE ik _nkI [sI v<i¿ keAWyas se balk v Abla jn wI inXcy se Ok vØR meH smSt va¢Ÿmy keve¿a bn skte hÕ ƒ icNtami` v<i¿ pr Aijtsen kËt mi`Ýkaixka namk!Ika hE ƒ mUl sUZaÇ pr lFukaEmudI ke sman Ok Ko!I !Ika dyapal muinkËt $pisiâ hE ƒ ktaR ke guÌ mitsagr paXvRna=-cirt ke ktaR vaidrajsUir ke smsamiyk hone se 11 vÄ xtI ke isâ hote hÕ ƒ Ok isâaNtkaEmudI ke #Hg kI ;ÝikÊyasHg‡h' AwycNã kËt Ýkax meH Aa cukI hE(bMb{, 1907 Ok AaEr !Ika hE vaidpvRtv߇a wavsen ZEiv>devkËtxak!ayn !Ika hE ƒ [ske ktaR Anumant: ve hI hÕ ijNhaeeHne katHZ kI$pmal namk !Ika ilqI hÕ¸ t=a ijnka Ok ivXvtÀvÝkax namkg‡N= wI paya jata hE ƒ AmoFv<i¿ pr ÝwacNã kËt Nyas wI hE, ikNtu AwItk [ske kevl do A|yay Ýaº huO hÕ ƒ ma\vIy \atuv<i¿ meH [ske t=asmNtwãkËt icHtami` ivØm pd-!Ika ke Avtr` imlte hÕ ƒ Ok AaErmHgrskËt Ýitpd namk !Ika ke wI _Lleq imlte hÕ ƒ

Ok tIsrI Vyakr`-prMpra svRvmaRkËt katHZ Vyakr` sUZ se ÝarHwhu{ pa{ jatI hE ƒ [ske rcnakal ka inXcy nhÄ ƒ ikNtu hE vh AitÝacIn AaEr xak!ayn se wI pUvR kI hE, ÉyaÇik [skI !IkaAaÇ kI prMpradugRisHh se ÝarMw hotI hE, jo lgwg 800 {‹ meH huO mane jate hÕ ƒ kaCcaynpail-Vyakr` kI rcna meH katHZ ka _pyog ikya gya hE ƒ [skI rcna meHnana ivxeØtaOH hÕ, AaEr pirwaØaAaÇ meH wI yh pai`nI se bhut kÖK SvtNZhE ƒ [skI sUZ-sHQya 1400 se kÖK Ai\k hE ƒ dugRisHh kI v<i¿ priZlocndas kËt vi¿-ivvr` pHijka, AaEr _s pr ijneXvr ke ix*yijnÝbo\ kËt ;v<i¿ivvr`pijka-dugRpdÝbo\' (iv‹ sH‹ 1361 sepUvR) paye jate hÕ ƒ ANy _plWy !IkayeH hÕ #uH#k³ ke puZ mhadev kËt

190 jEn saihTy

Page 201: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

xBdisiâ v<i¿ (iv‹ sH‹ 134‹ se pUvR), mheNãÝw ke ix*y me$tuHgsUirkËt balbo\ (iv‹ sH‹ 1444), v\Rman kËt ivStar (iv‹ sH‹ 1458 sepUvR), wavsen ZEiv>kËt $pmalav<i¿, gaHLh`kËt ctu*kv<i¿ moÙeXvrkËt AaQyan-v<i¿ v p<+vIcNãsUir kËt v<i¿ ƒ Ok ;kalapk-ivxeØ-VyaQyan' wI imlta hE, ijsse mUlg‡H= ka nam kalapk wI ÝtIt hotahE ƒ Ok p>aTmk !Ika 3100 Xlok-Ýma` kaEmar-sMmuCcy nam kI wIhE ƒ katHZ-sHw‡m AaEr iv>anNdsUirkËt katNZo¿r namk !IkayeH wI pa{g{ hÕ¸ AaEr kÖK ANy wI, ijnmeH ktaR ka nam nhÄ ƒ [n kËityaÇ meH kÖK kektaR AjEn iväanŸ wI ÝtIt hote hÕ ƒ [n sb rcnaAaÇ se [s Vyakr` kaACKa Ýcar rha isâ hota hE ƒ [ska Ok kar` yh wI hE ik yh jEneNã vxak!ayn kI ApeÙa bhut sHiÙPt hE ƒ

caE=e mhanŸ jEn vEyakr` hÕ hemcNã, ijnka xBdanuxasn ApnI svaÅgpirpU Rta v nana ivxeØtaAaÇ kI £iÚ se AiätIy paya jata hE ƒ [skI rcna_NhaÇne gujrat ke caluÉyvHxI raja isâraj jyisHh ke ÝoTsahn se kI=I¸ AaEr _sI ke _pl"y meH _NhaÇne _ska nam isâ-hemxBdanuxasnrqa ƒ isâ raj ka raßykal iv‹ sH‹ 1151 se 1119 tk paya jata hE,AaEr yhI [s rcna kI kalavi\ hE ƒ hEm xBdanuxasn pai`in ke AÚa|yayIke sman 4-4 padaÇ vale Aa@ A|yayaÇ meH ilqa gya hE ƒ Aa@vaH A|yayÝakËt-Vyakr` ivØyk hE, ijska pircy épr idya ja cuka hE ƒ Ý=msat A|yayaÇ meH sHSkËt Vyakr` sHbH\I 3566 sUZ hÕ, ijnmeH kÊmx: sH&a,sHi\, kark, smas, AaQyat, kËdNt AaEr tiât ka Ý$p` ikya gya hE ƒsUZaÇ ke sa= Apne g`pa@, \atupa@, _`aid AaEr ilHganuxasn wI juDe³ huOhÕ, ijsse yh Vyakr` pHcaHgpU R hE ƒ sUZ-rcna meH xak!ayn ka ivxeØAnukr` ÝtIt hota hEƒ yaÇ _spr Apne se pUvR kI Ýay: swI jEn v AjEnVyakr`aÇ kI kÖK n kÖK Kap hE ƒ [s pr ktaR ne SvyH Kh hjar Xlok Ýma`lFuv<i¿ ilqI hE, jo ÝarHiwk A|yetaAaÇ ke bD³e kam kI hE AaEr dUsrIA@arh hjar XlokÝma` b<hdŸ-v<i¿ wI ilqI hE jo iväanaÇ ke ilye hÕ ƒ[smeH Anek ÝacIn vEyakr`aÇ ke nam lekr _nke mtaÇ ka ivvecn wI ikyahEƒ [n pUvR vEyakr`aÇ me H devniNd (jEneNã) xak!ayn v dugRisHh(katHZv<i¿kar) wI hÕ AaEr yaSk, gaGyR, pai`in, ptHjil w¿R<hir, vamn,jyaidTy, ÙIrSvamI woj Aaid wI ƒ _dahr`aÇ meH wI bhut kÖK maEilkta

Ý=manuyog-Vyakr` 191

Page 202: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pa{ jatI hE ƒ ivi\-iv\anaÇ meH ktaR ne [smeH Apne kal tk ke waØaTmkivkas ka smavex krne ka ÝyTn ikya hE, jo Oeithaisk £iÚ se wI bDa³mhTvpU R hE ƒ _`aid sUZaÇ pr wI ktaR ka Svop& ivvr` hE, AaEr ilHganuxasnkI p>aTmk rcna pr wI ƒ ktaR ne SvyH Ok lFu AaEr dUsra b<htŸ Nyas wIilqe =e, ijnkI wI ÝityaH imltI hE ƒ b<htŸNyas ka Ýma` naE hjar Xlokkha jata hE ƒ ikNtu vtRman meH yh kevl iwþ iwþ 8-9 padaÇ pr 3400Xlok Ýma` imlta hE ƒ yh smSt Vyakr` sva laq Xlok Ýma` AaHkajata hE ƒ bIsaÇ ANy mhakay g‡N=aÇ ke rciyta kI Ok [tnI ivxal rcna kodeqkr hmare jEse samaNy mnu*yaÇ kI buiâ cikt huO ibna nhÄ rhtI¸ AaEryhÄ [s Vyakr`-samg‡I kI smaiPt nhÄ hotI ƒ hemcNã ne Apne äya¬ykaVyke Ý=m bIs sgaeÅ meH [s Vyakr` ke kÊmbâ _dahr` wI _piS=t ikye hÕ ƒOesI rcna pr ANy leqkaÇ äara !Ika-i!Pp`I ke ilye Avkax xeØ nhÄrhta ƒ ifr wI [spr muinxeqrsUir kËt lFuv<i¿#uHi#ka, knkÝwkËtlFuNyas pr dugRpdVyaQya, iv>akrkËt v<hdŸ-v<i¿dIipka, FncNã kËtlFuv<i¿-AvcUir, AwycNã kËt v<hdŸv<i¿-AvcUir OvH ijnsagr kËtdIipka Aaid ko{ do djRn nana Ýkr`aÇ kI !IkayeH _plB\ hÕ, ijnse [skËit kI rcna ke Ýit iväanaÇ ka Aadr v lokÝcar AaEr Ýisiâ ka Anumanikya ja skta hE ƒ

[nke Aitir› AaEr wI Anek sHSkËt Vyakr` ilqe gye hÕ, jEsemlyigir kËt xBdanuxasn Apr nam muiÚVyakr` Svop& !Ika siht¸danivjy kËt xBdwUØ`, Aaid ƒ ikNtu _nmeH pUvaÈ› g‡N=aÇ ka hI Anukr`ikya gya hE, AaEr ko{ rcna ya ivØy sHbH\I maEilkta nhÄ pa{ jatI ƒKHd: xaÏ-ÝakËt -

jEn prMpra meH _plWy KHd: xaÏ ivØyk rcnaAaÇ meH niNdta#ŸykËt ga=a-lÙ`, ÝakËt Vyakr` meH c~DkËt ÝakËt-lÙ` ke sman,svRÝacIn ÝtIt hota hE ƒ g‡N= meH ktaR ke nam ke Aitir› smyaid sHbH\Iko{ sUcna nhÄ pa{ jatI, AaEr n AwI tk iksI ipKle leqkaÇ äara_nka namoLleq sMmuq Aaya, ijsse _nkI kalavi\ ka kÖK Anumanikya ja ske ƒ t=aip ktaR ke nam, _nkI, ÝakËt waØa, g‡N= ke ivØy prv rcna xElI pr se ve Ait ÝacIn Anuman ikye jate hÕ ƒ AarMw meH ga=a kemaZa, AHx Aaid samaNy gu`aÇ ka iv\an ikya gya hE, ijsmeH xr Aaid

192 jEn saihTy

Page 203: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sH&aAaÇ ka Ýyog ipHgl, ivrhaHk Aaid KHd:xaiSZyaÇ se iwNn paya jatahE ƒ tTpXcatŸ ga=a ke p+ya, ivpula AaEr cpla, t=a cpla ke tIn ÝwedAaEr ifr _nke _dahr` idye gye hÕ ƒ ifr Ok ANy Ýkar se v`aeÅ keñSvdIFRTv ke Aa\ar pr ga=a ke ivÝa, ÙiZya, vEXya AaEr xuãa, ye car wedAaEr _nke _dahr` btlaye hÕ ƒ [ske pXcatŸ AÙr-sHQyanusar ga=a keKBbIs wedaÇ ke kmla Aaid nam ignakr ifr _nke lÙ` idye gye hÕ,AaEr ga=a ke lFuguÌTv taEl, ÝStar, sHQya, nÙZ-g‡h Aaid ÝTyy btlayegye hÕ ƒ ANt meH ga=a meH maZaAaÇ kI kmI b#³I se _TpNn hone vale _skega=a, ivga=a, _dŸga=a, gai=nI AaEr SkH\k, [n ÝwedaÇ kae smJaya gyahE ƒ ye Ý=m tIn nam hemcNã Aaid äara Ýyu› _pgIit, _dŸgIit AaEr gIitnamaÇ kI ApeÙa Ai\k ÝacIn ÝtIt hote hÕ ƒ

g‡N= ka [tna ivØy _ska Aiwþ AaEr maEilk AHx ÝtIt hota hE,jo lgwg 70 ga=aAaÇ meH pUra Aa gya hE ƒ ikNtu Da‹ velHkr äara sMpaidtpa@ meH 96 ga=aO¥ hÕ ƒ Ai\k ga=aAaÇ meH ga=a ke kÖK _dahr`, t=a 75 vÄga=a se Aage ke pâiDya Aaid Apw‡Hx KHdaÇ ke lÙ` AaEr _dahr` Oese hÕijNheH iväanŸ sMpadk ne mUl g‡N= ke AHx n mankr, skar` pIKe joDe³gye isâ ikya hE ƒ ikNtu _NhaÇne ijn do ga=aAaÇ ko maEilk mankr _npr kÖK AaXcyR ikya hE, _nka yhaH ivcar krna AavXyk ÝtIt hota hE ƒ38 veH p> meH ga=a ke dx wed ignaye gye hÕ¸ ikNtu y=a=R meH _pyuR› wed tonaE hI hote hÕ ƒ dsvaH im] nam ka wed vhaH bnta hI nhÄ hE ƒ _ska jo_dahr` idya gya hE, vh im] ka ko{ _dahr` nhÄ, AaEr _se sMpadk ne@Ik hI ÝiÙPt Anuman ikya hE ƒ mere mtanusar ds wedaÇ ko ignane valIga=a wI ÝiÙPt hI smJna caihye ƒ jb épr naE wed lÙ`aÇ AaEr _dahr`aÇäara smJaye ja cuke, tb yhaH _NheH pun: ignane kI AaEr _nmeH wI OkAÝasHigk wed joD³ dene kI ko{ AavXykta nhÄ rh jatI ƒ ktaR sHÙeprcna-xElI me _ske ilye ko{ Avkax wI nhÄ rh jata ƒ _› wedaÇ kaim] $p wI kÖK hota hI hoga, [s w‡aNt \ar`a se iksI pa@k ne _sejoD³ kr g‡N= ko pUra kr dena _ict smJa, AaEr _ska mncaha, wle hIAyu›, vh _dahr` de idya hoga ƒ

ga=a 31 meH kha gya hE ik jEse vEXyaAaÇ ke Sneh, AaEr kamIjnaÇ kesTy nhÄ hota¸ vEse hI niNdta#Ÿy äara _› ÝakËt meH ijh, ikh, ith, nhÄ

ÝakËt KNd xaÏ 193

Page 204: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hÕ ƒ SvyH g‡N=kar äara Apne épr hI [s Anuict _pma pr Da‹ velHkr neSvwavt: AaXcyR Ýk! ikya hE, t=aip _se g‡N= ka maEilk wag mankrAnuman ikya hE ik g‡N=kar jEn yit hota huAa Aagwo› ga=a KHd kapÙapatI =a, AaEr Apw‡Hx waØa v KHdaÇ kI Aaer itrSkar £iÚ rqta =a ƒikNtu mera Anuman hE ik yh ga=a wI g‡N= ka mUlaHx nhÄ, AaEr vh Apw‡Hxka itrSkar krne vale äara nhÄ, ikNtu _ske iksI ivxeØ pÙpatI äarajoD³I g{ hE, ijse Apne kal ke lokiÝy AaEr vaStivk Apw‡Hx $paÇ ka[s rcna meH Awav q!ka, AaEr _sne ktaR pr yh VyHg mar idya ik_nka ÝakËt Ok veXya v kamuk ke s£x _› ÝyaÇgaÇ kI iÝyta AaEr sTytase hIn paya jata hE ƒ [s Ýkar _› p> ka AnaEicTy doØ puÚa=Rta gu` meHpirvitRt ho jata hE, AaEr g‡N=ktaR Apw‡Hx ke mit Anuict AaEr AÝasHigkiväeØ ke Apra\ se bc jate hÕ ƒ [s g‡N= kI do !IkaO¥ imlI hÕ, OkrTncNãkËt AaEr dUsrI A&atktR<kAvcUir ƒ [n donaÇ meH smSt ÝiÙPtAnuman kI jane valI ga=aOH SvIkar kI g{ hÕ, ijsse ÝtIt hota hE ik ve_nse pUvR smaivÚ ho g{ =Ä ƒ ANy ÝacIn ÝityaÇ kI bDI³ AavXykta hE ƒ

ÝakËt meH KHd: xaÏ ka kÖK svaÅgI` in$p` krne vale suÝacInkiv SvyHwU paye jate hÕ, ijnke p_mcir_ AaEr hirvHxcir_ namk Apw‡Hxpura`eH ka pircy phle kraya ja cuka hE, AaEr ijske Anusar _nkarcnakal 7-8 vÄ xtI isâ hota hE ƒ SvyHwUKHdsŸ ka pta hal hI meH clahE, AaEr _s Ok maZ hStiliqt Ýit meH Aaid ke 22 pZ n iml skne seg‡N= ka _tna wag AnuplB\ hE ƒ yh g‡N= muQyt: do wagaÇ meH ivwaijt hE,Ok ÝakËt AaEr dUsra Apw‡Hx ivØyk ƒ ÝakËt KHdaÇ ka in$p` tIn prCKedaÇmeH ikya gya hE Aaidivi\, A\Rsm AaEr ivsmv<¿¸ t=a Apw‡Hx ka in$p`_CKahaid KPpAjait, c_PpA, duvA, xeØ iäpdI AaEr _T=Ék Aaid ƒ[s Ýkar [smeH kÖl 9 pirCKed hÕ ƒ ÝakËt KHdo meH Ý=m pirCKed ke wItrxÉvrI Aaid 13 Ýkar ke 63 KHdaÇ ka in$p` ikya gya hE, ijnmeH 14AÙraÇ se lekr 26 AÙraÇ tk ke car cr` hote hÕ ƒ 1 se 13 AÙraÇ tk kev<¿aÇ ka Sv$p AÝaPt AHx meH rha hoga ƒ [sse Ai\k AÙraÇ ke v<¿ d~Dkkhe gye hÕ ƒ dUsre pirCKed meH vegvtI Aaid A\Rsm v<¿aÇ ka in$p` ikyagya hE, ijnke Ý=m AaEr iätIy cr` prSpr iwNn v tIsre AaEr caE=e kes£x hote hÕ ƒ tIsre pirCKed meH _dŸgtaid ivØm v<¿aÇ ka v`Rn hE, ijnke

194 jEn saihTy

Page 205: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

caraÇ cr` prSpr iwNn hote hÕ ƒ Apw‡Hs KHdaÇ meH phle _Tsah, doha AaEr_ske wed, maZa, rDŸDa Aaid 12 v<¿aÇ ka, ifr, paHcveH pirCKed meH KhpdaÇvale \‡uvk, jait, _pjait Aaid 24 KHdaÇ ka, K@e meH saE A\R sm AaEr Aa@svÅsm, Oese 12 ctu*pdI \‡uvk KHdo ka, satveH meH 40 Ýkar kI iäpdI ka,Aa@veH meH car se ds maZaAaÇ tk kI xeØ ds iäpidyaÇ ka, AaEr ANt meH_T=vk, \u‡vk, KDŸDinka AaEr F¿a Aaid v<¿aÇ ka in$p` ikya gya hE ƒ

SvyHwU-KHdsŸ kI ApnI Anek ivxeØtaOH hÕ. Ok to _skI smStrcna AaEr smSt _dahr` ÝakËt-Apw‡HxaTmk hÕ ƒ dUsre, _NhaÇne maZag`aÇ ke ilye ApnI maEilk sH&aOH jEse d, t, c Aaid ÝyuÉt kI hÕ ƒ tIsre,_NhaÇne AÙr AaEr maZa-g`aÇ meH ko{ wed nhÄ ikya¸ t=a sHSkËt ke AÙr-g` v<¿aÇ ko wI ÝakËt ke d maZa-g` ke $p meH dxaRya hE ƒ caE=e, SvyHwU nepad bIc yit ke sMbN\ meH do prMpraAaÇ ka _Lleq ikya hE, ijsmeH semaHDVy, wrt, kXyp, AaEr sEtv ne yit nhÄ manI ƒ SvyHwU ne Apne ko{sI prMpra ka Ýk! ikya hE ƒ AaEr paHcveH, _NhaÇne jo _dahr` idye hÕ, ve_nke smy ke ÝakËt lok-saihTy meH se, ibna iksI \aimRk v saMÝdaiykwed wav ke ilye hÕ, AaEr Ai\kaHx ke sa=e _nke ktaRAaÇ ka wI _Lleqkr idya hE ƒ kÖl _dahr`aTmk p>aÇ kI sHQya 206 hE, ijnmeH se 128ÝakËt ke AaEr xeØ Apw‡Hx ke hÕ ƒ _iLliqt kivyaÇ kI sHQya 58 hE ƒijnmeH sbse Ai\k p>aÇ ke ktaR suâshav (xuâSvwav) AaEr suâsIlpaye jate hÕ ƒ AaXcyR nhÄ, ve donaÇ Ok hI haÇ ƒ xeØ meH kÖK pirict nam hÕ-kaildas, goivNd, c_muh, myUr, vetal, hal Aaid ƒ do SZI kivyaÇ kenam raha AaEr ivßja |yan dene yoGy hÕ ƒ Apw‡Hx ke _dahr`aÇ meH goivNdAaEr ctumuRq kI kËityaÇ kI Ý\anta hE, AaEr _n pr se _nkI kÊmx: hirvHxAaEr ramay` ivØyk rcnaAaÇ kI sHwavna hotI hE ƒ _pyuR› ÝTyek pirCKedke AiNtm p> meH SvyHwU ne ApnI rcna ko ;pHcHssarwUtH kha hE, ijsse_nka AiwÝay hE ik _NhaÇne ApnI [s rcna meH g`aÇ ka iv\an iämaiZkse lekr Kh maiZk tk paHc Ýkar se ikya hE ƒ

kivdpR namk ÝakËt KNd-xaÏ ke ktaR ka nam A&at hE ƒ [skasMpadn Ok maZ taDpZ Ýit pr se ikya gya hE, ijske Aaid AaEr ANtke pZ AÝaPt hone se donaÇ AaEr ka kÖK wag A&at hE ƒ ktaÅ ka wI ÝaPtAHx se ko{ pta nhÄ clta ƒ sa= meH sHSkËt !Ika wI imlI hE, ikNtu

ÝakËt KNd xaÏ 195

Page 206: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_ske wI ktaR ka ko{ pta nhÄ ƒ t=aip niNdØe`kËt Aijt-xaiNtStvke !Ikakar ijnÝwsUir ne {s g‡N= ka jo namoLleq v _ske 34 p>_â<t ikye hÕ, _s pr se [tna iniXct hÕ ik _ska rcnakal iv‹ sH‹1365 se pUvR hE ƒ g‡N= meH rTnavlI ke ktaR hØRdev, hemcNã, isârajjyisHh, kÖmarpal Aaid ke nam Aaye hÕ, ijnse g‡N= kI pUvaRvi\ 13 vÄxtI iniXct ho jatI hE ƒ A=aRtŸ yh g‡N= {SvI snŸ 1172 AaEr 1308 kebIc kwI ilqa gya hE ƒ g‡N= meH Kh _deŸx hÕ ƒ Ý=m _dŸex meH maZa AaEr v`Rg`aÇ ka, dUsre meH maZa KHdo ka, tIsre meH v`R-v<¿aÇ ka, caE=e meH 26 jaityaÇka, paHcve meH vEtalIy Aaid 11 _wyKHdo ka AaEr K@e meH Kh ÝTyyaÇ kav`Rn ikya gya hE ƒ [s Ýkar kÖl imlakr 24 sm, 15 A\Rsm AaEr 13im] A=aRtŸ 52 ÝakËt KHdo ka yhaH in$p` hE, jo SpÚ hI ApU`R hÕ¸ivxeØt: jb ik [skI rcna SvyHwU AaEr hemcNã kI kËityaÇ ke pXcatŸ hu{hE ƒ t=aip leqk ka _dŸdeXy sHpU R KHdaÇ ka nhÄ, ikNtu _nke kÖK suÝcilt$paÇ maZ ka Ý$p` krna ÝtIt hote hÕ ƒ _dahr`aÇ kI sHQya 69 hE, joswI SvyH g‡N=kar ke SvinimRt ÝtIt hote hÕ ƒ !Ika meH ANy 61 _dahr`paye jate hÕ, jo ANyZ se _â<t hÕ ƒ iätIy _dŸex ANtgRt maZav<¿aÇ kain$p` bhut kÖK to hemcNã ke Anusar hE, ikNtu khÄ-khÄ kÖK maEilktapa{ jatI hE ƒ

KHd:koØ ke ktaR rTnxeqr nagpurIy tpagCK ke hemitlksUir ke ix*y=e, ijnka jNm, pÎavlI ke Anusar, iv‹ sH‹ 1372 meH huAa =a, t=a ijnkIANy do rcnayeH ]IpalcirZ (iv‹ sH‹ 1428) AaEr gu S=ankÊmaroh (iv‹sH‹ 1447) Ýkaixt ho cukI hÕ ƒ g‡N= meH kÖl 74 ÝakËt v Apw‡Hx p> hÕAaEr [nmeH kÊmx: lFu-guÌ AÙraÇ v AÙr g`aÇ ka, Aa@ v Rv<¿aÇ ka, 30maZa-v<¿aÇ ka, AaEr ANt meH ga=a v _ske wedÝwedaÇ ka in$p` ikya gyahE ƒ ÝakËt-ipHgl meH jo 40maZav<¿ paye jate hÕ, _nse ÝStut g‡N= ke 15v<¿ svR=a nvIn hÕ ƒ [nke lÙ` v _dahr` sb Apw‡Hx meH hÕ, v Ok hI p>meH donaÇ ka smavex ikya gya hE ƒ ga=aAaÇ ke lÙ` Aaid ÝakËt ga=aAaÇ meH hE ƒApw‡Hx KHdaÇ ke in$pk p>aÇ meH bhut se p> ANyZ se _dŸ\<t ikye huO ÝtIthote hÕ, ÉyaÇik [nke sa= _nke ktaÅAaÇ ke nam, jEse guLh, AjuRn, ipHglAaid juDe huO hÕ ƒ [nmeH ipHgl ke nam pr se shj hI Anuman hota hE ik KHd:kox ke ktaR ne ve p> _plWy ÝakËt-ipHgl meH se ilye hogeH, ikNtu bat OesI

196 jEn saihTy

Page 207: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

nhÄ hE ƒ ve p> [s ÝakËt ipHgl meH nhÄ imlte ƒ kÖK p> Oese wI hÕ jo yhaH guLhkiv kËt ya ibna iksI ktaR ke nam ke paye jate hÕ, AaEr ve hI p> ÝakËtipHgl meH ipHgl ke nam-indÈx siht iv>man hÕ ƒ [sse iväanŸ, sMpadk DaÛ‹velnkr ne yh @Ik hI Anuman ikya hE ik y=a=Rt: donaÇ ne hI _NheH ANyZse ilya hE ikNtu rTnxeqr ne _NheH sca{ se ßyaÇ ka TyaÇ rhne idya hE, AaEripHgl ne pUvR ktaR ka nam h!akr Apna nam smaivÚ kr idya hE ƒ ipHgl kovtRman rcna meH se rTnxeqr äara Avtr` ilye jane kI yaÇ wI sHwavna nhÄrhtI, ÉyaÇik ipHgl meH rTnxeqr se pXcaTkalIn F!naAaÇ ka wI _Lleqpaya jata hE ƒ AtOv isâ hota hE ik ipHgl kI ijs rcna ka KNd:kox meH_pyog ikya gya hE, vh vtRman ÝakËt ipHgl se pUvR kI ko{ iwNn hI rcnahogI, jEsa ik ANy Anek ipHgl sMbN\I _LleqaÇ se wI Ýmai`t hota hE ƒ

sHSkËt meH rict hemcNã kËt KHdonuxasn (13vÄ xtI) ka _LleqKHd cUDa³mi` nam se wI Aata hE ƒ yh rcna Aa@ A|yayaÇ meH iyw› hE, AaEr_spr Svop& !Ika wI hE ƒ [s rcna meH hemcNã ne, jEsa _NhaÇne ApneVyakr`aid g‡N=aÇ meH ikya hE, yxaxiÉt Apne smy tk Aaiv*kËt t=apUvaRcayoÅ äara in$ipt smSt sHSkËt, ÝakËt, AaEr Apw‡Hx KHdaÇ ka smavexkr dene ka ÝyTn ikya hE, wle hI ve _nke smy meH Ýcar meH rhe haÇ ya nhÄ ƒwrt AaEr ipHgl ke sa= _NhaÇne SvyHwU ka wI Aadr se Smr` ikya hE ƒma~DVy, wrt, kaXyp, sEtv, jydev, Aaid ÝacIn KHd:xaÏ Ý`etaAoHke _Lleq wI ikye hÕ ƒ _NhaÇne KHdo ke lÙ` to sHSkËt meH ilqe hÕ, ikNtu_nke _dahr` _nke Ýyoganusar sHSkËt, ÝakËt ya Apw‡Hx meH idye hÕ ƒ_dahr` _nke SvinimRt hÕ¸ khÄ se _â<t ikye huO nhÄ ƒ hemcNã ne AnekOese ÝakËt KHdaÇ ke nam lÙ` AaEr _dahr` wI idye hÕ, jo SvyHwU-KHdsŸ meHnhÄ paye jate ƒ SvyHwU ne jhaH 1 se 26 AÙraÇ tk ke v<¿aÇ ke lgwg 100wed ikye hÕ, vhaH hemcNã ne _nke 286 wed-Ýwed btlaye hÕ, ijnmeH d~DksiMmilt nhÄ hÕ ƒ sHSkËt, ÝakËt AaEr Apw‡Hx ke smSt Ýkar ke KHdo kexaÏIy lÙ`aÇ v _dahr`aÇ ke ilye yh rcna Ok mhakoØ hE ƒKHd:xaÏ-sHSkËt -

sHSkËt meH ANy wI Anek KHd ivØyk g‡N= paye jate hÕ, jEse neim kepuZ vagŸw! kËt 5 A|yayaTmk KHdonuxasn, ijska _LleqkaVyanuxasn meH paya jata hE¸ jykIitR kËt KHdonuxasn, jo iv‹ sH‹

ÝakËt KNd xaÏ 197

Page 208: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

1192 kI rcna hE ƒ ijnd¿ ke ix*y AmrcNã kËt KHdo-rTnavlI,rTnmHjUØa Aprnam KHdaÇivicit ke kÖl 12 A|yayaÇ meH Aa@ A|yayaÇ pr!Ika wI imltI hE, Aaid [n rcnaAaÇ meH wI ApnI kÖK ivxeØtaOH hÕ, t=aipxaÏIy £iÚ se _nke sMpU`R ivØy ka Ý$p` pUvaÈÉt g‡N=aÇ meH smaivÚpaya jata hE ƒkoØ-ÝakËt-

ÝakËt koØaÇ meH svRÝacIn rcna \npal kËt p[ylCKI-nammalahE, jo _skI ÝxiSt ke Anusar ktaR ne ApnI kin¤ wignI suNdrI keilye \arangrI meH iv‹ sH‹ 1029 meH ilqI =I, jbik malv nreNã äaramaNyqe! lU!a gya =a ƒ yh F!na ANy Oeithaisk Ýma`aÇ se wI isâ hotIhE ƒ \aranrex hØRdev ke Ok ixlaleq meH _Lleq hE ik _sne raÚ^kU! rajaqoi!gdev kI l"mI ka Aphr` ikya =a ƒ [s koØ meH AmrkoØ kI rIitse ÝakËt p>aÇ meH lgwg 1000 ÝakËt xBdaÇ ke pyaRyvacI xBd ko{ 250ga=aAaÇ meH idye gye hÕ ƒ ÝarHw meH kmlasnaid 18 nam-pyaRy Ok-Okga=a meH, ifr lokag‡ Aaid 167 tk nam Aa\I-Aa\I ga=a meH, tTpXcatŸ597 tk Ok-Ok cr` meH, AaEr xeØ iKNn A=aRtŸ Ok ga=a meH khÄ crkhÄ paHc AaEr khÄ Kh nam khe gye hÕ ƒ g‡N= ke ye hI car pirCKed khe jaskte hÕ ƒ Ai\kaHx nam AaEr _nke pyaRy tdŸwv hÕ ƒ sCce dexI xBd Ai\kse Ai\k pHcmaHx haÇge ƒ

dUsra ÝakËt koØ hemcNã kËt dexI-nam-mala hE ƒ y=a=Rt: [sg‡N= ka nam SvyH ktaR ne kËit ke Aaid v ANt meH SpÚt: dexI-xBd-sHg‡hsUict ikya hE, t=a ANt kI ga=a meH _se rTnavlI nam se kha hE ƒ ikNtug‡N= ke Ý=m sMpadk Da‹ ipxEl ne kÖK hStiliqt ÝityaÇ ke Aa\ar se_› nam hI Ai\k sa=Rk smJkr SvIkar ikya hE, AaEr pIKe ÝkaixtsmSt sHSkr`aÇ meH [ska yhI nam paya jata hEƒ [s koØ me Apne #Hg hIOk pirpU R kÊm-VyvS=a ka paln ikya gya hE ƒkÖl ga=aAaÇ kI sHQya783 hE, jo Aa@ vgaeÅ meH ivwaijt hÕ, AaEr _nmeH kÊmx: Svraid, kvgaRid,cvgaRid, !vgaRid, tvgaRid, pvgaRid, ykaraid AaEr skaraid xBdaÇ ko g‡h`ikya gya hE ƒ satveH vgR ke Aaid meH koØkar ne kha hE ik [s Ýkar kI nam-VyvS=a Vyakr` meH Ýisâ nhÄ hE, ikNtu ßyoitØ xaÏ meH Ýisâ hE AaEr_sI ka yhaH Aadr ikya gya hE ƒ [n vgaeÅ ke wItr xBd pun: _nkI AÙr-

198 jEn saihTy

Page 209: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sHQya A=aÅtŸ do, tIn car, v paHc AÙraÇ vale xBdaÇ ke kÊm se rqe gye hÕ,AaEr _› sHQyaTmk xBdaÇ ke wItr wI Akaraid v`aRnukÊm ka paln ikyagya hE ƒ [s kÊm se Oka=RvacI xBdaÇ ka AaQyan ho jane pr ifr _NhÄAkaraid qHDo ke hI wItr [sI kÊm se Aneka=RvacI xBdaÇ ka AaQyanikya gya hE ƒ [s kÊmpâit ko pU Rta se smJne ke lIye Ý=m vgR ka _dahr`lIijyeƒ [smeH Aaid kI K@I ga=a tk do, 19 tk tIn, 37 tk car AaEr49 vÄ ga=a tk paHc AÙraÇ vale Akaraid xBd khe gye hÕ ƒ ifr 60 tkAkaraid, xBdaÇ ke do AÙraid kÊm se _nke Aneka=R xBd sHg‡iht hÕ ƒ ifr72 tk Oka=RvacI AaEr 76 tk Aneka=RvacI Aakaraid xBd hÕ ƒ ifr [sIÝkar 83 tk [karaid, 84 meH {karaid, 139 tk _karaid, 143 meHékaraid, 148 tk Okaraid, AaEr AiNtm 174 vÄ ga=a tk AokaraidxBdaÇ ke kÊm se Oka=R v Aneka=RvacI xBdaÇ ka cyn ikya gya hE ƒ yhI kÊmxeØ sb vgaeÅ meH wI paya jata hE ƒ SfÖ!pZk Ý`alI (kaiDRg isS!em) keibna yh kÊm-pirpaln AsHwv sa ÝtIt hota hE AtOv yh pâit ßyoitØxaiSZyaÇ AaEr hemcNã v _nkI Ý`alI ke palk Vyakr`aÇ meH AvXy ÝciltrhI hogI ƒ dexInammala meH xBdaÇ ka cyn wI Ok ivxeØ isâaNtanusar ikyagya hE ƒ ktaR ne Aaid meH kha hE ik -

je lÉq`e ` isâa ` pisâa sÉkyaihha`esu ƒ` y g_DlÉq`asiTtsHwva te [h i`bâa ƒƒ 3 ƒƒ

A=aRtŸ jo xBd n to _nek sHSkËt-ÝakËt Vyakr` ke inymaÇ äaraisâ hote, n sHSkËt koØaÇ meH imlte, AaEr n AlHkar-xaÏ-Ýisâ gaEDIlÙ`a xi› se AwIÚ A=R dete, _NheH hI dexI mankr [s koØ meH inbâikya hE ƒ [s pr wI yh ÝXn _TpNn hota hE ik Éya dex-dex kI nanawaØaAaÇ meH Ýcilt v _› ]ei`yaÇ meH n Aane vale smSt xBdaÇ ke sHg‡hkrne kI yhaH Ýit&a kI g{ hE? [ska _¿r AglI ga=a meH g‡N=kar neidya hE ik -

desivsespisâI[ w~`ama`a A`Htya hu Hit ƒtMha A`a[-pa[y-pyÎ-wasaivsesAae desI ƒƒ 4 ƒƒ

A=aRtŸ iwNn-iwNn dexaÇ meH Ýisâ xBdaÇ ke AaQyan meH lg jayH,tb to ve xBd AnHt paye jate hÕ ƒ AtOv yhaH kevl _NhÄ xBdaÇ ko dexImankr g‡h` ikya gya hE jo Anaidkal se Ýcilt v ivxeØ $p se ÝakËt

ÝakËt kox 199

Page 210: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

khlane valI waØa meH paye jate hÕ ƒ [sse koØkar ka dexI se AiwÝaySpÚt: _n xBdaÇ se hE jo ÝakËt saihTy kI waØa AaEr _skI boilyaÇ meHÝcilt hÕ, t=aip n to Vyakr`aÇ se ya AlHkar kI rIit se isâ hote,AaEr n sHSkËt ke koØaÇ meH paye jate hÕ ƒ [s mhanŸ kayR meH _>t hone kIÝer`a _NheH khaH se imlI, _ska wI ktaR ne dUsrI ga=a AaEr _skI Svop&!Ika meH SpÚIkr` kr idya hE ƒ jb _NhaÇne _plWy in:xeØ dexI xaÏaÇ kapirxIln ikya, tb _NheH &at huAa ik ko{ xBd hE to saihTy ka, ikNtu_ska Ýcar meH kÖK AaEr hI A=R ho rha hE, iksI xBd meH v`aeÅ ka AnukÊminiXct nhÄ hE¸ iksI ke ÝacIn AaEr vtRman dex-Ýcilt A=R meH ivsHvad(ivro\) hE¸ t=a khÄ gtanugit se kÖK ka kÖK A=R hone lga hE ƒ tbAacayR ko yh AakÖlta _TpNn hu{ ik Are, Oese Apw‡Ú xBdaÇ kI kIcD³meH fHse huO logaÇ ka iks Ýkar _âar ikya jay? bs, [sI kÖtUhlvx ve[s dexI xBdsHg‡h ke kayR meH Ýv<¿ ho gye ƒ

dexI xBdaÇ ke sMbN\ kI [n sImaAaÇ ka koØkar ne bD³I sav\anIse paln ikya hE¸ ijska kÖK Anuman hmeH _nkI SvyH bna{ hu{ !Ika keAvlokn pr se hota hE ƒ _dahr`a=R¸ g‡N= ke ÝarMw meH hI ;Aßj' xBdg‡h` ikya hE AaEr _ska Ýyog ;ijn' ke A=R meH btlaya hE ƒ !Ika meH ÝXn_@aya hE ik ;Aßj' to SvamI ka pyaRyvacI AayR xBd se isâ ho jatahÕ ? [ska _¿r _NhaÇne yh idya ik _se yha¥ g‡N= ke Aaid meH mHglvacIsmJkr g‡h` kr ilya hE ƒ 18 vÄ ga=a meH ;Aiv`yvr' xBd jar ke A=RmeH g‡h` ikya gya hE ƒ !Ika meH kha hE ik [s xBd kI VyuTpi¿ ;Aivny-vr' se hote huO wI sHSkËt meH _ska yh A=R Ýisâ nhÄ hE, AaEr [silye_se yhaH dexI mana gya hE ƒ 67 vÄ ga=a meH ;Aar`al' ka A=R kmlbtlaya gya hE ƒ !Ika meH kha gya hE ik _ska vaick A=R yha¥ [silyenhÄ g‡h` ikya Éyaeik vh sHSkËtodŸwv hE ƒ ;AaisyA' lohe ke FDe³ keA=R meH btlakr !Ika meH kha hE ik kÖK log [se AysŸ se _TpNn Aayiskka Apw‡Hx $p wI mante hÕ, [Tyaid ƒ [n i!Pp`aÇ pr se koØkar ke ApnepUvaÈ› isâaNt ke paln krne kI inrNtr icNta ka Aawas iml jata hE ƒ_nkI sHSkËt !Ika meH [s Ýkar se xBdaÇ ke SpÚIkr` v ivvecn keAitir› ga=aAaÇ ke äara _› dexI xBdoH ke Ýyog ke _dahr` wI idye hÕ ƒOesI kÖl ga=aAaÇ kI sHQya 634 pa{ jatI hE ƒ [nmeH 75 Ýitxt ga=aOH

200 jEn saihTy

Page 211: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

]<HgaraTmk hÕ ƒ lgwg 65 ga=aOH kÖmarpal kI ÝxHsa ivØyk hÕ, AaEr xeØANy ƒ ye sb SvyH hemcNã kI bna{ hu{ ÝtIt hotI hE ƒ xBd ivvecn kesMbN\ meH AiwmanicNh, AviNtsuNdrI, gopal, devraj, ão`, \npal,pa@oduql, padilPtacayR, rahulk, xaMb, xIlaHk AaEr satvahn ƒ [n12 xaÏkaraÇ t=a sartrdexI AaEr AiwmanicNh, [n do dexI xBdaÇ kesUZ-pa@aÇ ke _Lleq imlte hÕ ƒ Oesa ÝtIt hota hE ik dexI xBdaÇ ke AnekkoØ g‡N=kar ke sMmuq _piS=t =e ƒ Aaid kI dUsrI ga=a kI !Ika meHleqk ne btlaya hE ik padilPtacayR Aaid äara ivrict dexI xaÏaÇ kehote huO wI _NhaÇne iks Ýyojn se yh g‡N= ilqa ƒ _pyuR› namaÇ meH se\npal kËt ;pa[-lCKI-nammala' koØ to imlta hE, ikNtu xeØ kako{ pta nhÄ clta ƒ !Ika meH kÖK Avtr` Oese wI hÕ jo \npal kËt khegye hÕ¸ ikNtu ve _nkI _plWy kËit meH nhÄ imlte ƒ m<CKki!k ke !Ikakarlala dIiÙt ne ;dexI-Ýkax' namk dexI koØ ka Avtr` idya hE, t=akÊmdIXvr ne Apne sHiÙPt-sar meH ;dexIsar' namk dexI koØ ka _Lleqikya hE ƒ ikNtu duwaRGyt: ye sb mhTvpU`R g‡N= Ab nhÄ imlte ƒ dexI-nammala ke Ý=m sMpadk Da‹ ipxl ne [s koØ kI _dahr`aTmk ga=aAaÇke w‡Ú pa@aÇ kI bD³I ixkayt kI =I ƒ Ýo. murlI\r bnj± ne Apne sHSkr`meH pa@aÇ ka bhut kÖK sHxoi\t $p _piS=t ikya hE, ikNtu Anek ga=aAaÇke sHxo\n kI AwI wI AavXykta hE ƒ koØ meH sHg‡hIt namaÇ kI sHQyaÝofe‹ bnj± ke Anusar 3978 hE, ijnmeH ve y=a=R dexI kevl 1500 mantehÕ ƒ xeØ meH 100 tTsm, 1850 t…v AaEr 528 sHxyaTmk t…v xBdbtlate hÕ ƒ _› dexI xBdaÇ meH _nke mtanusar 800 xBd to wartIy AayRwaØaAaÇ meH iksI n iksI $p meH paye jate hÕ, ikNtu xeØ 700 ke SZot kako{ pta nhÄ clta ƒkox-sHSkËt-

sHSkËt ke ÝacIntm jEn koxkar \nHjy paye jate hÕ ƒ [nkI dorcnaO¥ _plB\ hÕ Ok nammala AaEr dUsrI Aneka=Rnammala ƒ [nkI bna{hu{ nammala ke ANt meH kiv ne AklHk ka Ýma`, pUßypad ka lÙ`(Vyakr`) AaEr iäsH\an ktaR A=aRtŸ, SvyH ka kaVy, [s rTnZy koApUvR kha hE ƒ [s _Lleq pr se koØ ke rcnakal kI pUvaRvi\ Aa@vÄxtI iniXct ho jatI hE ƒ Aneka=R nammala ka ;hetavevH Ýkaraid' Xlok

sHSkËt kox 201

Page 212: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

vIrsen kËt \vla !Ika meH _â<t paya jata hE, ijska rcnakal xk sH‹738 hE ƒ [s Ýkar [n kaeØaÇ ka rcnakal {‹ snŸ 780-816 ke bIcisâ hota hE ƒ nammala meH 206 Xlok hÕ, AaEr [nmeH sHg‡hIt Oka=RvacIxBdaÇ kI sHQya lgwg 2000 hE ƒ koØkar ne ApnI srl AaEr suNdrxElI äara y=asMwv Anek xBd-smUhaÇ kI sUcna =oD³e se xBdaÇ äara krdI hE ƒ _dahr`a=R, Xlok 5 AaEr 6 meH wUim Aaid p<+vI ke 27 pyaRyvacInam ignaye hÕ, AaEr ifr satveH Xlok meH kha hE -

tTpyaRy\r: xEl: tTpyaRypitn< Rp: ƒtTpyaRy$ho v<Ù xBdmNyCc yojyetŸ ƒƒ

[s Ýkar [s Ok Xlok äara koØkar ne pvRt, raja, AaEr v<Ù,[nke 27-27 pyaRyvacI 81 namaÇ kI sUcna Ok Ko!e se Xlok äara krdI hE ƒ [sI Ýkar 15 veH Xlok meH jl ke 18 pyaRyvacI nam ignakr 16 veHXlok meH _› namaÇ ke sa= car joD³kr mTSy, d joD³kr \n, j joD³krpÍ AaEr \r joD³kr smuã, [nke 18-18 nam bna lene kI sUcna kr dIhE ƒ Aneka=R-nammala meH kÖl 46 Xlok hÕ, ijnmeH lgwg 60 xBdaÇ keAnek A=aeÅ ka in$p` ikya gya hE ƒ

jEn saihTy ke [s sHiÙPt pircy se hI SpÚ ho jayga ik _skeäara wartIy saihTy kI iks Ýkar pirpuiÚ hu{ hE ƒ _ska xeØ wartIy\ara se mel wI hE, AaEr waØa, ivØy v xElI sMbN\I Apna mhanŸ vEixÚŸywI hE ijsko jane ibna hmara &an A\Ura rh jata hE ƒ jEn saihTy AwIwI n to pUra-pUra Ýkax meH Aaya AaEr n Avgt huAa ƒ xaÏ-wHDaraÇ meHsEkDadz, AaXcyR nhÄ shSZaÇ, g‡H= AwI wI Oese pD³e hÕ jo Ýkaixt nhÄ huO,v ijnke nam ka wI pta nhÄ hE ƒ Ýkaixt saihTy ke wI AalocnaTmkA|yyn, Anuvadaid ke ÙeZ meH iväanaÇ ke Ýyas ke ilye pyaRPt Avkax hE ƒ

···

202 jEn saihTy

Page 213: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ijn ÝakËt waØaAaÇ-A\Rmag\I, xaErsenI, mharaÚI AaEr Apw‡Hs-ka_Lleq jEn saihTy ke pircy meH y=aS=an ikya v Sv$p smJaya gya hE_nke kÖK saihiTyk Avtr` Anuvad siht yhaH ÝStut ikye jate hÕ ƒ

Avtr`-1A\Rmag\I ÝakËt

puiCKHsu `H sm`a maha`a y Agair`o y piritiT=ya y ƒse ke{ negNtihyH \Mmmahu A`eilsH sahu simÉqyaO ƒƒ1ƒƒkhH c na`H kh dHs`H se sIlH khH naysuySs Aais ƒja`ais `H iwÉqu jhathe`H AhasuyH bUih jha insHtH ƒƒ2ƒƒqeyNnO se kÖslasupNne AnNtna`I y AnNtdHsI ƒjsHis`ae cÉquphe i@ySs ja`aih \MmH c i\[H c peih ƒƒ3ƒƒ_#ŸDH Ahe y itiryH idsasu tsa y je =avr je y pa`a ƒse inCcinCceih simÉq pNne dIve v \MmH simyH _dahu ƒƒ4ƒƒse sVvdHsI AiwwUyna`I inramgH\e i\[mH i@yPpa ƒA`u¿re sVvjgHis ivßjH gH=a A{O AwO A`aé ƒƒ5ƒƒse wU[pNne Ai`OAcarI AohHtre \Ire A`HtcÉqU ƒA`u¿rH tPp[ sUirO va v[royi`Hde v tmH p`ase ƒƒ6ƒƒ

(sUygDH 1, 6, 1-6)(Anuvad)

]m`, b‡aï`, g<hS= t=a ANy\maRvlHibyaÇ ne (g`\r SvamI se)pUKa-ve kaEn hÕ ijNhaÇne suNdr smIÙa pUvRk [s sMpU R ihtkarI Asa\ar`\mR ka _pdex idya hE? [s \mR ke _pdeÚa &atpuZ (mhavIr) ka kEsa&an =a, kEsa dxRn AaEr kEsa xIl =a? he iwÙu, tum y=a=R $p se janteho ƒ jEsa suna ho, AaEr jEsa \ar` ikya ho, vEsa kho ƒ [spr g`\r SvamIne kha-ve wgvanŸ mhavIr ÙeZ& (A=aRtŸ AaTma AaEr ivXv ko janne vale)=e kÖxl AaxuÝ&, AnHt&anI v AnHtdx± =e ƒ _n yxSvI, saÙatŸ ArhHtAvS=a meH iS=t,wgvan äara _pidÚ \mÅ AaEr \<it (sHym meH rit) ko deqlo AaEr jan lo ƒ é|vR, A\: OvH _¿r-diÙ` Aaid ityRkè idxaAaÇ meH jo wIZs ya S=avr jIv hÕ, _n sbke inTy-AinTy gu \maeÅ kI smIÙa krke _n&anI wgvanŸ ne sMykè Ýkar se dIpk ke smanŸ \mR ko Ýk! ikya hEƒ vewgvanŸ svRdx±, &anI inramgH\ (in*pap), \<itmanŸ, iS=taTma, svR jgtŸ

A\Rmag\I ÝakËt 203

Page 214: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

meH AiätIy iväanŸ, g‡H=atIt (A=aRtŸ pirg‡h riht ing‡N=), Awy AaErAnayu (punjRNm riht) =e ƒ ve wUitÝ& (ãVy-Svwav ko janne vale),AinketcarI (g<hTyag kr ivhar krne vale) sHsar smuã ke trne vale,\Ir, AnHtcÙu (AnNtdx±) Asa\ar` $p se _sI Ýkar tPtayman vAH\kar meH Ýkax vale hÕ, jEse sUyR, vEraecn (AiGn) v [Nã ƒ

Avtr`- 2A\Rmag\I -ÝakËt

kMmsHgeihH sMmU#a duiÉqya bhuvey`a ƒAma`sasu jo`Isu ivi`hMmHit pai``ae ƒƒ1ƒƒkMma`H tu pha`aO Aa`upuVvI kya[ _ ƒjIva soihm`uPp¿a AayyHit m`uSsyH ƒƒ2ƒƒma`uSsH ivGghH lâuH su{ \MmSs duLlha ƒjH soCca piDvßjHit tvH qHitmihHsyH ƒƒ3ƒƒAahCc sv`H lâuH sâa prmduLlha ƒsoCca neAa_sH mGgH bhve pirwSs{ ƒƒ4ƒƒsU[H c lâu¥ sâH c vIiryH pu` duLlhH ƒbhve royma`a iv no y jH piDvßjO ƒƒ5ƒƒma`us¿iMm Aaya_ jo \MmH soCc sdŸhe ƒtpSsI vIiryH lâu¥ sHvuDe inâ`e ryH ƒƒ6ƒƒsohI _ßjuywUySs \Mmo suâSs icõ{ ƒinVva`H prmH ja[ Fyisi¿ Vv pavO ƒƒ7ƒƒ

(_¿ra|yyn, 3-6-12)(Anuvad)

kmaeÅ ke sHsgR se moiht huO Ýa`I du:qI v bhut vednaAaÇ se yu› hote huOAmanuiØk (pxu-pÙI Aaid ityRc) yoinyaÇ meH pD³te hÕ ƒ kdaictŸ AnupUv± sekmaeÅ kI ÙI`ta hone pr jIv xuiâ Ýaº kr mnu*yTv g‡h` krte hÕ ƒ mnu*yxrIr pakr wI Oesa \mR-]v` pana dulRw hE, ijsko sunkr (jIv) Ùma,AihHsa v tp ka g‡h` krte hÕ ƒ yid iksI Ýkar \mR-]v` iml wI gya, to_smeH ]âa hona prm dulRw hE, AaEr [silO bhut se log _âar krne valemagR (\mR) ko sunkr wI w‡Ú ho jate hÕƒ \mR-]v` pakr v ]âa Ýaº honepr wI vIyR (\maRcr` meH pu$Øa=R) dulRw hE ƒ bhut se jIv Ìic (]âa)

204 jEn saihTy

Page 215: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

rqte huO wI sdacr` nhÄ krte ƒ mnu*y-yoin meH Aakr jo \mR ka ]v`krta hE AaEr ]âan rqta hE, OvH tpSvI ho puÌØa=R law krke AaTm-sHv<¿hota hE, vh kmR-rj ko JDa³ deta hE ƒ srl-SvwavI Ýa`I ko hI xuiâ ÝaºhotI hE AaEr xuâ Ýa`I ke hI \mR iS=r hota hE vhI prm invaR ko jata hE,jEse \<t se sÄcI jane pr AiGn (épr ko jata hE) ƒ

Avtr`-3xaErsenI ÝakËt

`a`I ragPpjho sVvdVvesu kMmmßJgdo ƒ`o ilPpid kMmrO` du kdŸmmßJe jha k`yH ƒƒ1ƒƒA~`a`I pu` r¿ae sVydVvesu kMmmßJgdo ƒilPpid kMmrO` du kdŸmmßJe jha lohH ƒƒ2ƒƒ`gf`IO mUlH `a[i`-toO` gBw`age` ƒ`agH ho[ suv~`H \MmHtH wCKvaO` ƒƒ3ƒƒkMmH hve[ ikÎH ragadI kailya Ah ivwaAae ƒsMm¿`a`cr`H prmoshimid ivya`aih ƒƒ4ƒƒJa`H hve[ AGgI tvyr`H w¿lI smÉqado ƒjIvo hve[ lohH \imyVvo prmjo{ihH ƒƒ5ƒƒwußjHtSs iv dVve siCc¿aic¿imiSsye ivivhe ƒsHqSs sedwavo `iv sÉkid ik~hgo kaduH ƒƒ6ƒƒth `ai`Ss du ivivhe siCc¿aic¿imiSsO dVve ƒwußjHtSs iv `a`H `iv sÉkid ragdo (`a`do) `eduH ƒƒ7ƒƒ

(kÖNdkÖNd: smysar 229 - 235)(Anuvad)

&anI sb ãVyaÇ ke rag ko KoD³kr kmaeÅ ke m|y meH rhte huO wI kmRrjse ilPt nhÄ hota, jEse kdRm ke bIc suv`R ƒ ikNtu A&anI smSt ãVyaÇ meHr› huAa kmaeÅ ke m|y phuHc kr kmR-rj se ilPt hota hE, jEse kdRm meHpDa³ loha ƒ nagf`I ka mUl, naignI toy gwRnag se imi]t kr (loheko) wi¡ka kI \oHkse AiGn meH tpane pr xuâ suv`R bn jata hE ƒ kmRkI! hE, AaEr ragaid ivwav _skI kailma ƒ [nkae dUr krne ke ilyesMyGdxRn, &an AaEr cairZ hI prm AaEØi\ janna caihyeƒ |yan AiGn hE,tpXcr` \aÕknI (wiSZka) kha gya hE ƒ jIv loha hE jo prm yoigyaÇ

xaErsenI ÝakËt 205

Page 216: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

äara \aÕka jata hE, (AaEr [s Ýkar prmaTma $pI suv`R-bna ilya jatahE) sic¿, Aic¿, v im]$p nana Ýkar ke ãVyaÇ ke sHyog se wI xHq kIsfedI kalI nhÄ kI ja sktI ƒ _sI Ýkar &anI ke sict, Aic¿ v im]$p iviv\ ãVyaÇ ka _pyog krne pr wI rag äara _ske &an Svwav kaAphr` nhÄ ikya ja skta (A=aRtŸ &an ko A&an $p pir`t nhÄikya ja skta) ƒ

Avtr`-4xaErsenI ÝakËt

jIvo `a`shavo jh AGgI _~hvo shave ƒAT=Htr-wUde` ih `a`e` ` so hve `a`I ƒƒ1ƒƒjid jIvado iw~`H sVv-pyare` hvid tH `a H ƒgu`-gui`-wavo y tha dUre` p`Ssde du~hH ƒƒ2ƒƒjIvSs iv `a`Ss iv gui`-gu`-wave` kIrO weAo ƒjH ja`id tH `a`H OvH weAo khH hoid ƒƒ3ƒƒ`a`H wUy-ivyarH jo m~`id so iv wUd-gihdVvo ƒjIve` iv`a `a`H ikH ke` iv dIsde kT= ƒƒ4ƒƒsCcey`-pCcÉqH jo jIvH `ev m~`de mU#a³e ƒso jIvH ` mu`Hto jIvawavH khH kÖ`id ƒƒ5ƒƒjid ` y hveid jIvo ta ko vedeid suÉq-duÉqai` ƒ[Hidy-ivsya sVve ko va ja`id ivsese` ƒƒ6ƒƒsHkPp-mAo jIvo suh-duÉqmyH hve[ sHkPpo ƒtH icy vedid jIvo dehe imildo iv sVvT= ƒƒ7ƒƒdeh-imildo ih jIvo sVv-kMmai` kÖVvde jMha ƒtMha pvÎma`o Oy¿H bußJde ho~hH ƒƒ8ƒƒ

(kai¿RkeyanuÝeÙa, 178-185)(Anuvad)

jIv &an SvwavI hE, jEse AiGn Svwav se hI _*` hE ƒ Oesa nhÄ hÕik iksI pda=aRNtr $p &an ke sHyog se jIv &anI bna ho ƒ yid &ansvRÝkar se jIv se iwNn hE, to _n donaÇ ka gu`gu`I wav svR=a nÚ hojata hE (A=aRtŸ _nke bIc gu` AaEr gu`I ka sHbH\ nhÄ bn skta) ƒ jIvAaEr &an ke bIc yid gu`I AaEr gu` ke wav se wed ikya jay, to jb jo

206 jEn saihTy

Page 217: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

janta hE vhI &an hE, yh &an ka Sv$p hone pr donaÇ meH wed kEse bnega?jo &an ko wUt-ivkar (jD³tÀv ka $paNtr) manta hE, vh SvyH wUt-g<hIt (ipxac se AaivÚ) hE, Oesa smJna caihye ƒ Éya iksI ne khÄjIv ke ibna &an ko deqa hE ƒ jIv ke Svcetn (SvsHvedn) ÝTyÙ honepr wI jo mUqR _se nhÄ manta, vh jIv nhÄ hE, Oesa ivcar krta huAa,jIv ka Awav kEse S=aipt kr skta hE? (A=aRtŸ vStu ke sdŸwav yaAwav ka ivcar krna yhI to jIv ka Svwav hE) ƒ yid jIv nhÄ to suqAaEr du:q ka vedn kaEn krta hE, OvH smSt [iNãyaÇ ke ivØyaÇ ko ivxeØ$p se kaEn janta hE? jIv sHkLpmy hE, AaEr sHkLp suq -du:q my hE ƒ_sI ko svRZ deh se imla huAa jIv vedn krta hE ƒ ÉyaÇik deh se imlahuAa jIv hI smSt kmR krta hE, [sI kar` dono meH Ýv¿Rman OkTvidqa{ deta hE ƒ

Avtr`-5mharaÚ^I ÝakËt

OO irvU mhajs, ij`im AhH n OT= sHdeho ƒvCc tumH A[tuirAo, kNtapirrÉq`H kÖ`su ƒƒ1ƒƒOv wi`Ao i`y¿o, tUrNto paivAo tmu¶esH ƒn y peCK[ j`ysuyH, shsa AomuiCKAae ramo ƒƒ2ƒƒpu riv y smasT=o, id!Ÿ@I niÉqv[ tT= tÌgh e ƒ\`peMma_lihyAo, w`[ tAo rahvo vy`H ƒƒ3ƒƒOheih [Ao suNdir, vaya me deih, ma icraveih ƒid!Ÿ@a is ÌÉqgh`e, ikH pirhasH icrH kÖ`is ƒƒ4ƒƒkNtaivAogduihAo, tH r~`H rahvo gvesNto ƒpeCK[ tAo jDaigH, keHkayNtH mihH piDyH ƒƒ5ƒƒpiÉqSs k~`javH, de[ mrNtSs suhyjoO H ƒmo¿U` pU[dehH, tT= jDaé sro jaAae ƒƒ6ƒƒpu`riv siré` ipyH, muCKa gNtU` tT= AaSt=o ƒpirwm{ gvesNto, sIyasIyak_Llavo ƒƒ7ƒƒwo wo m¿ mhagy, OT=ar~`e tume wmNte`H ƒmihla somshava, j[ idõa ikH n saheih ƒƒ8ƒƒtÌvr tum ip vCcis, dUÌNnyivyDp¿lCKay ƒ

mhara*!^ ÝakËt 207

Page 218: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

OT=H ApuVvivlya, kh te no iliÉqya r~`e ƒƒ9ƒƒsoé` cÉkva{, vahrma`I srSs mßJT=a ƒmihlasHkaiwmuho, pu`o iv jaAae iCcy inraso ƒƒ10ƒƒ

(p_mciryH, 44, 50-59)(Anuvad)

(rav` ke isHhnad ko l"m` ka smJkr jb ram qrdUØ` kIyuâ wUim meH phu¥ce, tb _NheH deq l"m` ne kha)-he mhayx, [n xZuAaÇko jItne ke ilye to mÕ hI pyaRPt hU¥, [smeH sHdeh nhĸ Aap AitxIF‡laE! ja[ye AaEr jLdI-jLdI ApnI kÖ!I pr Aaye¸ ikNtu _NheH vhaHjnk-suta idqa{ n dI ƒ tb ve shsa mUiCRKt ho gye ƒ ifr cetnajag<t hone pr ve v<ÙaÇ ke vn meH ApnI £iÚ feHkne lge, AaEr sFn Ýem seVyakÖl ñdy ho khne lge-he suNdrI, jLdI yhaH AaAo, muJse bolo, derm¿ kro¸ mÕne tuMheH v<ÙaÇ kI vIhD³ meH deq ilya hE, Ab der tk pirhasÉyaÇ kr rhI ho? kaHt ke ivyog meH duqI raFv ne _s Ar~y meH #UH#te-#UH#te j!ayu ko deqa, jo p<+vI pr pDa³ tD³fDa³ rha =a ƒ ram ne _smrte huO pÙI ke kan meH `mokar mHZ ka jap sunaya ƒ _s xuwyog sej!ayu Apne _s Axuic deh ko KoDkr dev huAa ƒ ram ifr wI iÝya kaSmr` kr mUiCKt ho gye, v AaXvSt hone pr-hay sIta, hay sIta,OesaÝlap krte huO _nkI qoj meH pirw‡m` krne lge ƒ ha=I ko deqkr vekhte hÕ ƒ-he m¿ mhagj, tumne [s Ar~y meH w‡m` krte huO Ok saEMy-Svwav mihla ko yid deqa hE, to muJe btlate ÉyaÇ nhÄ? he tÌvr, tumto qUb _Nnt ho, ivk! ho AaEr pZaÇ kI Kaya yu› ho¸ tumne yhaH khÄOk ApUvR SZI ko deqa ho to muJe kho? ram ne srovr ke m|y se ckvIkI |vin sunI, ve vhaH ApnI pTnI kI xHka (Aaxa) se _s Aor b#e³,ikNtu ifr wI ve inrax hI huO ƒ

Avtr`-6mharaÚ^I ÝakËt

jT= kÖluÉk-inva`H pirml-jMmo jso kÖsum-damH ƒnhimv sVv-gAae ids-rm`I` isra[H surhe[ ƒƒ1ƒƒsVv-vya`H mißJm-vyH v sum`a` ja[-sum`H v ƒsMma` mui¿-sMmH v puh[-nyra` jH seyH ƒƒ2ƒƒ

208 jEn saihTy

Page 219: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

cMmH ja` n ACKI `a`H ACKI[H ta` iv mu`I ƒivAsiNt jT= ny`a ikH pu` ANna` ny`a[H ƒƒ3ƒƒguÌ`ae vy`a vy`a[H tav mahPpmiv y mahPpo ƒtav gu`a[H ip gu`a jav n jiSsH buhe inA[ ƒƒ4ƒƒhir-hr-ivih`o deva jT=Nna[¥ vsiNt deva[H ƒOyaO mihmaO hirAo mihma sur-purIO ƒƒ5ƒƒjT=¨jil`a k`yH ry`a[¥ iv A¨jlI[ de[ j`o ƒk`y-inhI AÉqI`o ry`-inhI AÉqya th iv ƒƒ6ƒƒtT= isir-kÖmarvalo bahaO sVvAae iv \irA-\ro ƒsupirõ-prIvaro sup[õo Aais ra[Ndo ƒƒ7ƒƒ

(kÖmarpal-cirt, 1, 22-28)(Anuvad)

_s A`ihlpur ngr meH caluÉy-vHxI rajaAaÇ ka yx Aakax kIsmSt idxaAaÇ meH Oesa fEl rha =a, jEse manaÇ idxa $pI rmi`yaÇ ke mStkaÇko _nke jUDe³ kI pu*pmala ka pirml sugHi\t kr rha ho ƒ jEse sb byaÇmeH m|ym-vy (yaEvn), pu*paÇ meH cmeHlI ka pu*p v suqaÇ meH moÙ ka suq]e¤ mana gya, _sI Ýkar p<+vI wr ke ngraÇ meH A`ihlpur ]e¤ =a ƒ ijnkecmR cÙu nhÄ hÕ, kevl &an $pI Aa¥qeH hÕ, Oese muinyaÇ ke neZ wI _s ngr kodeqne ke ilye ivkist ho _@te =e, dUsraÇ ke neZaÇ, kI to bat hI Éya? guÌ(b<hSpit) ke vcn twI tk vcn =e, mahaTMy wI twI tk mahaTMy =a,AaEr gu` wI twI tk =e, jb tk iksI ne [s ngrI ke iväanaÇ ko nhÄdeqa ƒ yha¥ iv*`u mhadev, b‡ïa OvH ANy wI Anek devta invas krte =e,ijsse [skI mihma ne (Ok maZ [Nãdev balI) sur-purI kI mihma koitrSkËt ikya =a ƒ yhaH log AHjil wr-wr kr suv`R AaEr rTn dan krte=e, to wI _nke suv`R AaEr rTnoH kI ini\ya¥ AÙy bnI hu{ =Ä ƒ Oese _sAnihlpur ngr meH Apne bahu pr smSt \ra ko \ar` ikye huO suÝit¤pirvar siht rajeNã ]I kÖmarpal suÝiti¤t =e ƒ

Avtr`-7Apw‡Hx

shu H doihH im gehi`ihH tur Hg e H shu H vIr e` te` mayHg e H ƒg_ JsicH\u `vr kSsIrho kSsIry-pirimilysmIrho ƒ

Apw‡Hx 209

Page 220: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kSsIr_ p!Ÿ!`u sHpa[_ camrK¿iwCcrh-ra[_ ƒ`u H ra_ syDHmuh u H Aa[_ `irhe peMmjÌLl_ la[_ ƒka iv kHt JUrv[ duic¿I ka iv A`Hgloy`e r¿I ƒpaOH pD[ mU#³ jamayho \oy[ pay \OH \Ì Aayho ƒi\v[ teLlu pai`_ m~`eiPp`u kÖ!Ÿ@u dehI KuDu daÌ w`eiPp`u ƒA[ A~`m` iDHwu icHteiPp`u gy mßjaryipLl_ leiPp`u ƒ\Uv[ qIÌ ka iv clu mH=[ ka iv Asu¿_ mal_ guH=[ ƒ#oy[ suhyho suh[H j`erI was[ h_H ipy dais tuharI ƒ

(`aykÖmarcir_-5, 8, 6-15)(Anuvad)

nagkÖmar ApnI donaÇ g<ihi`yaÇ, FoDe³, AaEr _s Vyal namk vIr kesa= _s kaXmIr dex ko gya jhaH ka pvn kexr kI gH\ se imi]t =a ƒkaXmIrpÎ` meH phu¥cne pr vhaH ka raja nHd cHvr, KZ, sevk v r=aid seivrajman Svagt ke ilO sMmuq Aaya ƒ _\r ngr-nairyaÇ ko Ýem ka ßvrc#a³ ƒ ko{ kaNta duiv\a meH pDI³ JUrne lgI, AaEr ko{ _s kamdev ke Avtarna`kÖmar ke dxRn meH tLlIn ho g{ ƒ ko{ mU#³ AvS=a meH Apne Fr Aaye huOjamata ke paHv pD³kr _NheH \<t se \one lgI ƒ panI ke \oqe pIne ke ilye telle Aa{, AaEr pan meH kT=e kI jgh lkD³I ka burada Dal idya ƒ ko{ AitANymnrka balk smJkr ibLlI ke ipLle ko _@akr leclI ƒ ko{ muõasmJkr dU\ kae hI \Umaiyt krtI =I ƒ ko{ jl ko hI dU\ smJkr m=nelgI, AaEr ko{ ibna sUt ke mala gUH=ne lgI ƒ ko{ suwg nagkÖmar ke pasjakr suq kI [CKa se khne lgI-he iÝy, mÕ tuMharI dasI hU¥ ƒ

Avtr`-8Apw‡Hx

tH teh_ \`kHc`p_Ì id!Ÿ@u kÖmair vr`yÌ ƒisyvHtu ivy`u ivÉKayKiv `H iv`u `IirH kmlsÌ ƒƒ

tH purH pivSsma`O` te` idõyH ƒtH ` itT=u ikH ip jH ` loy`a` [õyH ƒƒ1ƒƒvaivk×vsuPpvhUsuPps~`v~`apH ƒm#³ivhardehureihH suõu , tH rv~`yH ƒƒ2ƒƒdevmidresu ƒ tesu AHtrH i`yCKO ƒ

210 jEn saihTy

Page 221: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

so ` itT=u jo kya[ puißjé` ipCKO ƒƒ3ƒƒsurihgH\pirmlH psUAOihH fHsO ƒso ` itT=u jo kre` igi~hé` vasO ƒƒ4ƒƒipÉksail~`yH p`‚yiMm ta` ƒso ` itT=u jo \riMm leiv tH pra`O ƒƒ5ƒƒsrvriMm pHkya[H wimrwmrkHidre ƒso ` (itT=u jo quDeiv `e[ ta[H mHidre ƒƒ6ƒƒhT=igßJvrfla[H ivHwO` ipÉqO ƒke` kar`e` ko iv toiD_H ` wÉqO ƒƒ7ƒƒipiCKé` pr\`a[H suBwO ` luBwO ƒAPp`iMm APpO ivyPpO suicHtO ƒƒ5ƒƒ

(wivsy¿kha - 4, 7,)(Anuvad)

wiv*yd¿ kÖmar ne _s \nkHcn se pU`R sm<â ngr ko injRn honeke kar` Oesa xowahIn deqa, jEse manaÇ jlriht kml-srovr ho ƒ kÖmarne ngr meH Ývex ikya AaEr deqa ik vhaH OesI ko{ vStu nhÄ hE jo locnaÇ ko[Ú n ho ƒ vapI AaEr k×p vhaH qUb SvCK jl se pU`R =e ƒ m@aÇ, ivharaÇ, vdevg<haÇ se ngr qUb rm`Ik =a ƒ _sne devalyaÇ meH Ývex ikya, ikNtu vhaH_se Osa ko{ nhÄ idqa{ idya jo pUja krna cahta ho ƒ f×laÇ kI qUbsugH\ Aa rhI =I¸ ikNtu vhaH Oesa ko{ nhÄ =a, ko{ _NheH ha= se toD³krsUHFna cahe ƒ pka huAa xail\aNy qetaÇ meH hI nÚ ho rha =a, ko{ _NheHbcakr Fr le jane vala vhaH nhÄ =a ƒ srovr meH waEraÇ ke w‡m` AaEr guHjarse yuÉt kml iv>man =e, ikNtu vhaH ko{ Oesa nhÄ =a, jo _NheH toD³krmHidr meH le jave ƒ _sne ivSmy se deqa ik vhaH _¿m fl lge hÕ, jo ha=se hI toD³e ja skte hÕ¸ ikNtu n jane iks kar` se ko{ _NheH toD³kr nhÄqata ƒ vhaH praye \n ko deqkr ÙuB\ ya luB\ hone vala ko{ nhÄ =a ƒngr kI OesI injRn AvS=a deqkr kÖmar Apne Aap meH ivkLp AaEr icNtnkrne lga ƒ

Apw‡Hx 211

Page 222: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla
Page 223: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

��������

Page 224: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyan-3

jEn dxRn

Page 225: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

����������������

Page 226: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyan-3jEn dxRnVyaQyan-3

jEn dxRntTv-&an-smSt jEndxRn ka pircy sHÙep meH [s Ýkar idya ja skta hEƒ

ivXv ke mUl meH jIv AaEr AjIv ye do muQy tÀv hÕ ƒ [nka prSpr sHpkR payajata hE, AaEr [s sHpkR äara Oese bN\naÇ ya xiÉtyaÇ ka inmaR hota hE,ijnke kar` jIv ko nana Ýkar kI dxaAaÇ ka Anuwv hota hE ƒ yid yhsHpkR kI \ara rok dI jay, AaEr _TpNn huO bN\naÇ ko jjRirt ya ivnÚ kridya jay, to jIv ApnI xuâ, buâ v muÉt AvS=a ko Ýaº ho skta hE ƒ yehI jEn dxRn ke sat tÀv hÕ, ijnke nam hÕ-jIv, AjIv, Aa¡v, bH\, sHvrinjRra AaEr moÙ ƒ jIv AaEr AjIv, [n do Ýkar ke tÀvaÇ ka in$p` jEntTv&an ka ivØy hE ƒ Aa¡v AaEr bH\ ka ivvecn jEn kmR-isâaNt meH AatahE, AaEr vhI _ska mnoiv&an-xaÏ hE ƒ sHvr AaEr injRra cairZ ivØyk hE,AaEr yhI jEn \mR gt Aacar-xaÏ kha ja skta hE, t=a moÙ jEn-\maRnusar jIvn kI vh svaÈTkËÚ AvS=a hE ijse Ýaº krna smSt \aimRkikÊya v Aacr` ka AiNtm |yey hE ƒ yhaH jEn dxRn kI [NhÄ muQy xaqaAaÇka kÊmx: pircy v ivvecn krne ka ÝyTn ikya jata hE ƒ

jIv tÀv-sHsar meH nana Ýkar kI vStuAaÇ AaEr _nkI Agi`t AvS=aAaÇ ka

dxRn hota hE ƒ £Xyman smSt pda=aÈÅ ko do vgaeÅ ke ivwaijt ikya jaskta hE-cetn AaEr Acetn ƒ pda=aÈÅ kI cetnta ka kar` _nmeH VyaPt,ikNtu [iNãyaÇ ke Agocr, vh tÀv hE, ijse jIv ya AaTma kha gya hE ƒÝai`yaÇ ke Acetn tÀv se inimRt xrIr ke wItr, _sse SvtHZ [s AaTmtÀvke AiStTv kI maNyta y=a=Rt: wartIy tÀv&an kI ATyNt ÝacIn AaErmaEilk xo\ hE, jo Ýay: smSt vEidk v AvEidk dxRnaÇ meH SvIkar kI g{hE, AaEr yh maNyta smSt wartIy sHSkËit meH ÝTyÙ v proÙ $p sesuÝiti¤t pa{ jatI hE ƒ kevl OkmaZ cavaRk ya bahRSpTy dxRn Oesaimlta hE ijsmeH jIv ya AaTma kI xrIraTmk waEitk tÀvaÇ se p<=kè s¿a

Page 227: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

nhÄ manI g{ ƒ [s dxRn ke Anusar p<+vI, jl, AiGn, vayu, jEse jD³pda=oÅ ke sHyog-ivxeØ se hI vh xiÉt _TpNn hotI hE, ijse cEtNy khajata hE ƒ y=a=Rt: Ýai`yaÇ meH [n jD³ tÀvaÇ ke isvay AaEr ko{ OesI vStunhÄ hE, jo ko{ ApnI p<=kè s¿a rqtI ho, Ýai`yaÇ kI _Tpi¿ ke smykhÄ ANyZ se AatI ho A=va, xrIraTmk waEitk sHtuln ke ibgD³ne se_TpNn honevalI AcetnaTmk mr`avS=a ke smy xrIr se inklkr khÄANyZ jatI ho ƒ [s dxRn ke Anusar jgtŸ meH kevl OkmaZ AjIv tÀv hIhE ƒ ikNtu wartvØR meH [s jD³vad kI prMpra kwI pnp nhÄ skI ƒ [skapU`R$p se Ýitpadn krnevala ko{ ÝacIn g‡N= wI ÝaPt nhÄ huAa ƒ kevl_ske nana Avtr` v _Lleq hmeH AaTmvadI daxRinkaÇ kI kËityaÇ meH qHDnke ilye g‡h` ikye gye Ýaº hote hÕ¸ t=a tÀvaÇpPlvisHh jEse kÖK Ýkr`Oese wI imlte hÕ, ijnse [s AnaTmdxRn kI puiÚ kI g{ hE ƒ

baEâdxRn AaTmvadI hE ya AnaTmvadI, yh ÝXn ivvadag‡St hE ƒ buâke vcnaÇ se lekr ipqle baEâacayaeÅ kI rcnaAaÇ tk meH donaÇ Ýkar kIivcar\araAaÇ ke poØk ivcar Ýaº hote hÕ ƒ [smeH Ok Aaer AaTmvad A=aRtŸjIv kI s¿a kI SvIkËit ko im=Ÿya£iÚ kha gya hE¸ jIvn kI Ý\ara kondI kI \ara ke sman F!na-Ývah $p btlaya gya hE¸ OvH invaR` kIAvS=a ko dIpk kI _s laE kI AvS=a äara smJaya gya hE, jo Aakaxya patal t=a iksI idxa-inidxa meH n jakr kevl buJkr smaPt hojatI hE ƒy=a-dIpo y=a inv< RitmWyuyeto nEvavinH gCKit naNtirÙm ƒ

idxH n kaHictŸ ividxH n kaHictŸ SnehÙyatŸ kevlmeit xaHitmŸ ƒƒjIvo t=a inv<itmWyupeto nEvavinH gCKit naNtirÙmŸ ƒivxH n kaHictŸ ividxH n kaHictŸ ÉlexÙyatŸ kevlmeit xaiNtmŸ ƒƒ

dUsrI Aaer yh wI SvIkar ikya gya paya jata hE ik jIvn meH OesawI ko{ tÀv hE jo jNm-jNmaNtraÇ meH se hota huAa cla Aata hE¸ jo xrIr$pI Fr ka inmaR` krta hE¸ xrIr-\ar` ko du:qmy pata hE, AaEr _sseKU!ne ka _pay socta AaEr ÝyTn krta hE¸ ic¿ ko sHSkar riht bnataAaEr t<*`a ka Ùy kr invaR` Ýaº krta hE¸ y=a-

Anek-jait-sHqarH sH\aivSsH AiniBbsH ƒghkarkH gvesHto duÉqa jait punPpunH ƒƒ

jIv tÀv 217

Page 228: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ghkark id!Ÿ@ois pun gehH n kaihis ƒsBba te fasuka wGga ghk×!H ivsHiqtH ƒivsHqargtH ictH t~ha me qymßJga ƒƒ (\Mmpd, 153-54)yhaH SpÚt: waEitk xrIr ke AitirÉt AaTma jEse iksI ANy Anaid

AnHt tÀv kI SvIkËit ka Ýma` imlta hE ƒjEn dxRn meH jIv tÀv -jEn isâaNt meH jIv ka muQy lÙ` _pyog mana gya hE ƒ _pyog

ke do wed hÕ-dxRn AaEr &an ƒ dxRn xBd ka Ýyog Anek A=aeÅ meH ikyajata hE ƒ samaNy waØa meH dxRn ka A=R hota hE- iksI pda=R ko neZaÇäara deqne kI ikÊya ƒ xaÏIy £iÚ se dxRn ka A=R hE-jIvn v ÝkËitsMbN\I VyviS=t &an, jEse saHQy, vedaNt ya jEn v baEâ dxRn ƒikNtu jEn isâaNt meH jIv ke dxRn $p gu` ka A=R hota hE-AaTm-cetna ƒ ÝTyek jIv meH ApnI s¿a ke Anuwvn kI xiÉt ka nam dxRnhE, v baæ pda=aÈÅ ko janne smJne kI xiÉt ka nam hE &an ƒ jIv ke[NhÄ do A=aRtŸ dxRn AaEr &an, A=va SvsHvedn v pr-sHvedn $p gu`aÇko _pyog kha gya hE ƒ ijn pda=aÈÅ meH yh _pyog-xi› hÕ, vhaH jIv vAaTma iv>man hE¸ AaEr jhaH [s _pyog gu` ka svR=a Awav hE, vhaHjIv ka AiStTv nhÄ mana gya ƒ [s Ýkar jIv ka iniXct lÙ` cEtNyhE ƒ [s cEtNy- yu› jIv kI phcan Vyvhar meH paHc [iNãyaÇ, mn vcn vkay $p tIn blaÇ t=a XvasoCKŸvas AaEr Aayu, [n ds Ýa` $p lÙ`aÇkI hInai\k s¿a ke äara kI ja sktI hE -

pHc iv [Hidypa`a mnvckayesu iti*`-blpa`a ƒAa`Ppa`Ppa`a Aa_gpa`e` haÇt ds pa`a ƒƒ

(go‹ jI‹ 129)jIv ke AaEr wI Anek gu` hÕ ƒ _smeH kt<RTv-xiÉt hE, AaEr _pwog

ka sam+yR wI ƒ vh AmU¿R hE¸ AaEr ijs xrIr meH vh rhta hE _ske smStAHg-ÝTyHgoH ko VyaPt ikye rhta hE-

jIvo _vAaegmAo Amui¿ k¿a sdeh-pirma`ae ƒmo¿a sHsarT=ae mu¿a e so ivSssoDŸ#g{ ƒƒ

(ãVysHg‡h, ga0-2)sHsar meH [sÝkar ke jIvaÇ kI sHQya AnNt hE ƒ ÝTyek xrIr meH

218 jEn dxRn

Page 229: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

iv>man jIv Apna SvtHZ AiStTv rqta hE, AaEr _s AiStTv ka kwIsHsar meH ya moÙ meH ivnax nhÄ hota ƒ [s Ýkar jIv ke sHbH\ meH jEnivcar\ara vedaNt dxRn se iwNn hE, ijske Anusar b‡ï Ok hE, AaEr _ska£Xyman AnekTv sTy nhÄ, mayajal hE ƒ

jEn dxRn meH sHsarvt± AnNt jIvaÇ ko do wagaÇ meH ivwaijt ikyagya hE-sa\ar` AaEr ÝTyek ƒ ÝTyek jIv ve hÕ, jo Ok-Ok xrIr meH Ok-Ok rhte hÕ, AaEr ve [iNãyaÇ ke wedanusar paHc Ýkar ke hÕ-OkeiNãy jIv vehÕ ijnke Ok maZ SpxÈiNãy hotI hE ƒ [nke paHc wed hÕ-p<+vIkay jlkay,AiGnkay, vayukay, AaEr vnSpitkay ƒ SpxR AaEr rsna ijn jIvaÇ kehota hE, ve äIiNãy hÕ, jEse l! Aaid ƒ [sI Ýkar cÄ!I vgR ke SpxR, rsnaAaEr \‡a` yuÉt Ýa`I ZIiNãy, w‡mrvgR ke neZ siht ctuiriNãy, OvH xeØpxu, pÙI v mnu*y vgaÈÅ ke ]oZeiNãy siht jIv pHceiNãy khlate hÕ ƒ OkeiNãyjIvaÇ ko S=avr AaEr äIiNãyaid [tr sb jIvaÇ ko Zs sH&a dI g{ hE ƒ [nOk-Ok xrIr FarI v<Ùaid smSt Ýai`yaÇ ke xrIraÇ meH Oese sa\ar` jIvaÇkI s¿a manI g{ hE, ijnkI Aahar, XvasoCKŸvas Aaid jIvn-ikÊyaOHsamaNy A=aRtŸ tk sa= hotI hE ƒ _n ke [s samaNy xrIr ko ingodkhte hÕ, AaEr ÝTyek ingod meH Ok sa= jIne v mrne vale jIvaÇ kI sHQyaAnHt manI g{ hE-

Og-ingod-srIre jIva dVvPpma`do id!Ÿ@a ƒisâeihH AnHtgu`a, sVve` ivdIdkale` ƒƒ

(go‹ jI‹ 194)[n ingodvt± jIvaÇ ka Aayu-Ýma` ATyLy mana gya hE¸ yhaH tk

ik Ok XvasoCKŸvas kal meH _nka A@arh bar jIvn v mr` ho jata hEƒ yhI vh jIvaÇ kI AnHt raix hE ijsmeH se kÊmx: jIv épr kI yoinyaÇ meHAate rhte v mu› jIvaÇ ke sHsar se inklte jane pr wI sHsarI jIvn\arako AnHt bnaye rqte hÕ ƒ [s Ýkar ke sa\ar` jIvaÇ kI maNyta jEnisâaNt kI ApnI ivxeØta hÕ ƒ ANy dxRnaÇ meH [s Ýkar kI ko{ maNytanhÄ pa{ jatI ƒ vtRman vE&aink maNytanusar Ok imlImI!r (1/26ó)Ýma` r› meH ko{ 50 laq jIvkoØ (seLs) igne ja cuke hÕ ƒ AaXcyRnhÄ jo jEn £ÚaAaÇ ne [sI Ýkar ke kÖK &an ke Aa\ar pr _› ingodjIvaÇ ka Ý$p` ikya ho ƒ _› smSt jIvaÇ ke xrIraÇ ko wI do Ýkar ka

jIv tÀv 219

Page 230: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mana gya hE-sU"m AaEr badr ƒ sU"m xrIr vh hE jo ANy iksI wI ãVy sebai\t nhÄ hota, AaEr jo bai\t hota hE, vh badr (S=Ul) xrIr khagya hE ƒ pUvaÈ› pHceiNãy jIvaÇ ke pun: do wed ikye gye hÕ-Ok sH&I A=aRtŸmn siht, AaEr dUsre AsH&I A=aRtŸ mnriht ƒ

[n smSt sHsarI jIvaÇ kI £Xyman do gityaH manI g{ hÕ-Okmnu*ygit AaEr dUsrI pxu-piÙ Aaid sb [tr Ýai`yaÇ kI ityRcgit ƒ[nke Aitir› daE AaEr gityaH manI gyI hÕ-Ok devgit AaEr dUsrInrkgit ƒ mnu*y AaEr ityRc gitvale pu~yvanŸ jIv Apne sTkmaeÅ kasufl wogne ke ilye devgit Ýaº krte hÕ, AaEr papI jIv Apne du*kmaeÅka dHD wogne ke ilye nrk git meH jate hÕ ƒ jo jIv pu~y AaEr pap donaÇse riht hokr vItrag wav AaEr kevl&an Ýaº kr lete hÕ, ve sHsar kI[n caraÇ gityaÇ se inkl kr moÙ ko Ýaº krte hÕ ƒ sHsarI jIvoH kIxrIr-rcna meH wI ivxeØta hE ƒ mnu*y AaEr ityÅcaÇ ka xrIr AaEdairkA=aRtŸ S=Ul hota hE, ijsmeH _sI jIvn ke wItr ko{ ivpirvtRn sMwvnhÄ ƒ ikNtu devaÇ AaEr nrkvasI jIvaÇ ka xrIr vEikÊiyk hota hE, A=aRtŸ_smeH nana Ýkar kI ivikÊya ya ivpirvtRn sMwv hE ƒ [n xrIraÇ keAitir› sHsarI jIvaÇ ke do AaEr xrIr mane gye hÕ-tEjs AaEr kamR` ƒ yedonaÇ xrIr smSt Ýai`yaÇ meH sdEv iv>man rhte hÕ ƒ mr` ke pXcatŸdUsrI git meH jate smy wI jIv se [nka sHg nhÄ KU!ta ƒ tEjs xrIrjIv AaEr pudŸgl ÝdexaÇ meH sHyog S=aipt ikye rhta hE, t=a kamR` xrIr_n pudŸgl prma`uAaÇ ka puHj hota hE, ijNheH jIv inrNtr Apne mn-vcn-kay kI ikÊya ke äara sHict krta rhta hE ƒ [n do xrIraÇ ko hmjIv ka sU"m xrIr kh skte hÕ ƒ [n car xrIraÇ ke Aitir› Ok AaErivxeØ Ýkar ka xrIr mana gya hE, ijse Aahark xrIr khte hÕ ƒ [skainmaR` %iâ\arI muin ApnI xHkaAaÇ ke invar`a=R dugRm ÝdexaÇ meH ivxeØ&ainyaÇ ke pas jane ke ilye A=va tI=RvNdna ke hetu krte hÕƒ

xrIr\arI sHsarI jIv Apne-Apne kmaRnusar iwNn-iwNn ilHg\arIhote hÕ ƒ OkeiNãy se lekr ctuiriNãy tk ke ityRc OvH narkI jIv inym senpuHsk hote hÕ ƒ pHceiNãy mnu*y AaEr ityRc puÌØ-vedI, SZIvedI v npuHskvedI tInaÇ Ýkar ke hote hÕ ƒ devaÇ meH npuHsk nhÄ hote ƒ _nke kevl dev AaErdeivyaH, ye do hI wed hÕ ƒ

220 jEn dxRn

Page 231: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

jIvaÇ ka xrIr\ar` $p jNm wI nanaÝkar se hota hE ƒ mnu*y vityRc jIvaÇ ka jNm do Ýkar se hota hE-gwR se ya sMmUKÅ` se ƒ jo Ýa`Imata ke gwR se jrayu-yu› A=va A~De ya pot (jrayu riht AvS=a)$p meH _TpNn hote hÕ, ve gwRj hÕ, AaEr jo gwR ke ibna baæ sHyogaÇ äaraxIt é*` Aaid AvS=aAaÇ meH jIvaÇ kI _Tpi¿ hotI hE, _se sMmUKRn jNmkhte hÕ ƒ dev AaEr narkI jIvaÇ kI _Tpi¿ _› donaÇ ÝkaraÇ se iwNn _ppad$p btla{ g{ hE ƒ

AjIv tÀv-AjIv ãVyaÇ ke pa¥c wed hÕ-pudŸgl, \mR, A\mR, Aakax AaEr kal ƒ

[nmeH $pvan ãVy pudŸgl hE, AaEr xeØ sb A$pI hÕ ƒ ijtne wI mUitRmanŸpda=R ivXv meH idqa{ dete hÕ, ve sb pudŸgl dVy ke hI nana $p hÕ ƒ p<+vI,jl, AiGn AaEr vayu-ye caraÇ tÀv, v<ÙaÇ, pxu-pÙI Aaid jIvaÇ v mnu*yaÇ kexrIr, ye sb pudŸgl ke hI $p hÕ ƒ pudŸgl ka sU"mtm $p prma`u hE, joATyNt lFu hone ke kar` [iNãy-g‡aæ nhÄ hota ƒ Anek prma`uAaÇ kesHyog se _nmeH pirma` _TpNn hota hE¸ AaEr _nmeH SpxR, rs, gH\ v v`R-ye car gu` Ýk! hote hÕ, twI vh pudŸgl-SkN\ (smUh) [iNãy- g‡aæhota hE ƒ xBd, bH\, sU"mta, S=Ulta, sHS=an, AN\kar Kaya v Ýkaxye sb pudŸgl ãVy ke hI ivkar mane gye hÕ ƒ pudŸglaÇ ka S=Ultm $p mhanŸpvRtaÇ v p<i=ivyaÇ ke $p meH idqa{ deta hE ƒ [nse lekr sU"mtm kmR-prma`uAaÇ tk pudŸgl ãVy ke AsHQyat wed AaEr $p paye jate hÕ ƒ pudŸglSkN\oH ka wed AaEr sHFat inrNtr hota rhta hE ƒ AaEr [sI pUr` v glnke kar` [nka pudŸgl nam sa=Rk hota hE ƒ pudŸgl xBd ka _pyog jEnisâaNt ke Aitir› baEâ g‡N=aÇ meH wI paya jata hE, ikNtu vhaH _ska A=Rkevl xrIrI jIvaÇ se hE ƒ Acetn jD³ pda=aeÅ ke ilye vhaH pudŸgl xBd kaÝyog nhÄ paya jata ƒ

\mR-ãVy-dUsra AjIvãVy \mR hE ƒ yh A$pI hE, AaEr smSt lok meH VyaPt

hE ƒ [sI ãVy kI VyaiPt ke kar` jIvaÇ v pudŸglaÇ ka Ok S=an se dUsreS=an meH gmn sMwv hota hE, ijsÝkar ik jl mKlI ke gmnagmn kama|ym bnta hE ƒ [s Ýkar ;\mR' xBd ka yh Ýyog xaÏIy hE, AaEr_skI nEitk Aacr` Aaid A=Rvack ;\mR' se w‡aiNt nhÄ krnI caihye ƒ

jIv tÀv 221

Page 232: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

A\mR-ãVy-ijs Ýkar \mR ãVy jIv AaEr pudŸglaÇ ke S=anaNtr` $p gmnagmn

ka ma|ym hE, _sI Ýkar A\mR-ãVy clayman pda=R ke $kne meH shaykhota hE, ijsÝkar ik v<Ù kI Kaya ]aNt pi=k ko $kne meH inim¿ hotI hE ƒ

Aakax-ãVy-caE=a AjIv ãVy Aakax hE, AaEr _ska gu hE-jIvaid ANy sb ãVyaÇ

ko Avkax Ýdan krna ƒ Aakax AnHt hÕ ikNtu ijtne Aakax meH jIvaidANy ãVyaÇ kI s¿a pa{ jatI hE vh lokakax khlata hE, AaEr vh sIimt hEƒlokakax se pre jo AnHt xuâ Aakax hE, _se Alokakax kha gya hE ƒ _smeHANy iksI ãVy ka AiStTv n hE, AaEr n ho skta¸ ÉyaÇik vhaH gmnagmn kesa\nwUt \mR ãVy ka Awav hE ƒ Aakax ãVy ka AiStTv swI dxÅnaÇ t=aAa\uink iv&an ko wI maNy hE ƒ ikNtu \mR AaEr A\mR ãVyaÇ kI kLpna jEndxRn kI ApnI ivxeØta hE ƒ ãVy kI Aakax meH iS=it hotI hE, gmn hota hE AaEr$kav! wI hotI hE ƒ samaNyt: ye tInaÇ A=RikÊyaOH Aakax gu äara hI sMwvmanI jatI hÕ ƒ ikNtu sU"m ivcaranusar Ok ãVy äara Apne xuâ $p meH Ok hIÝkar kI ikÊya sHwv manI ja sktI hE ƒ ivxeØt: jb ve ikÊyaOH prSpr kÖKiviwNnta ko ilye huO haÇ, tb hmeH yh manna hI pD³ega ik _nke kar` vsa\nwUt ãVy iwþ iwþ haÇge ƒ [sI ivcar\aranusar lokakax meH _› tInA=R-ikÊyaAaÇ ke sa\n$p tIn p<=kè-p<=kè ãVy A=aRtŸ Aakax, \mR AaErA\mÅ kI kLpna kI g{ hEƒ Aa\uink waEitk vE&ainkaÇ ka Ok Oesa wI mt hEik Aakax meH jhaH tk waEitk tÀvaÇ kI s¿a pa{ jatI hE, _ske pre _nke gmnmeH vh Aakax $kav! _TpNn krta hE ƒ jEn isâaNtanusar yh piriS=it [skar` _TpNn hotI hE, ÉyaÇik _s Alokakax meH gmn ke sa\nwUt \mR ãVyka Awav hE ƒ

kal-ãVy-paHcva AjIv ãVy kal hE, ijska Sv$p do Ýkar se in$p` ikya

gya hE- Ok inXcykal AaEr dUsra Vyvharkal ƒ inXcykal ApnIãVyaTmk s¿a rqta hE, AaEr vh \mR AaEr A\mR ãVyaÇ ke sman smStlokakax meH VyaPt hE ƒ t=aip _› smSt ãVyaÇ se _skI ApnI Ok ivxeØtayh hE ik vh _nke sman AiStkay A=aÅtŸ bhuÝdexI nhÄ hE, _ske Ok-OkÝdex OkZ rhte huO wI Apne-Apne $p meH p<=kè hÕ ijs Ýkar ik Ok rTnaÇ

222 jEn dxRn

Page 233: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kI raix, A=va balukapuHj, ijska Ok-Ok k` p<=kè- p<=kè hI rhta hE,AaEr jl ya vayu ke sman Ok kayÅ inmaR nhÄ krta ƒ ye Ok-Ok kal-Ýdex smSt pda=aeÅ meH VyaPt hÕ, AaEr _nmeH pir`mn A=aRtŸ pyaRy pirvtRnikya krte hÕ ƒ pda=aÈÅ meH kalkËt sU"mtm ivpirvtRn hone meH A=va pudŸglke Ok prma u ko Aakax ke Ok Ýdex se dUsre Ýdex meH jane ke ilye ijtnaA|van ya Avkax lgta hE, vh Vyvhar kal ka Ok smy hE ƒ Oese AsHQyatsmyaÇ kI Ok Aavil, sHQyat AavilyaÇ ka Ok _CKvas sat _CKvasaÇka Ok Stok, sat StokaÇ ka Ok lv, 38 1/2 lvaÇ kI Ok nalI, 2nailyaÇ ka Ok muhUtR AaEr 30 muhUtR ka Ok AhorZ hota hEƒ AhoraZ ko 24FH!e ka mankr _› kÊm se 1 _CKvas ka Ýma` Ok sekHD ka 2880/3773 vaH AHx A=aRtŸ lgwg 3/4 sekHD hota hE ƒ [ske Anusar Ok imn!meH _CKvasaÇ kI sHQya 78.6 AatI hE, jo Aa\uink vE&aink v ÝayoigkmaNyta ke Anusar hI hEƒ Aavil v smy ka Ýma` sekHD isâ hota hE ƒAhoraZ se Ai\k kI kalg`na pÙ mas %tu, Ayn, vØR, yug, pUvaRg,pUvR, nyutaHg, nyut, Aa[kÊm se Aclp tk kI g{ hE jo 84 ko 84 se 31var gu a krne ke brabr AatI hE ƒ ye sb sHQyatkal ke wed hÕ, ijska_TkËÚ Ýma` [sse k{ gu a bDa³ hE ƒ tTpXcatŸ AsHQyat-kal ÝarMwhota hE, AaEr _ske wI jFNy, m|ym, AaEr _TkËÚ wed btlaye gye hÕ ƒ _skeépr AnHtkal ka Ý$p` ikya gya hE, AaEr _ske wI jFNy, m|ym AaEr_TkËÚ wed btlaye gye hÕ ƒ ijs Ýkar yh Vyvhar-kal ka Ýma` _TkËÚAnHt (AnHtanNt) tk kha gya hE, _sI Ýkar Aakax ke ÝdexaÇ ka,smSt ãVyaÇ ke AivwagI ÝitCKedaÇ ka, OvH kevl &anI ke &an ka Ýma` wIAnHtanNt kha gya hE ƒ

ãVyaÇ ke samaNy lÙ`-jEn dxRnanusar ye hI jIv, pudŸgl, \mR, A\mR Aakax AaEr kal

namk Kh mUlãVy hÕ, ijnse ivXv ke smSt sTtamk pda=aÈÅ ka inmaR`huAa hE ƒ [s inmaR` meH jo vEicœy idqla{ deta hE vh ãVy kI ApnI OkivxeØta ke kar` sMwv hE ƒ ãVy vh hE jo ApnI sTta rqta hE (sdãVy-lÙ`mŸ) ƒ ikNtu jEn isâaNt meH stŸ ka lÙ` vedaNt ke smankË!S=inTyta nhÄ mana gya ƒ yhaH stŸka Sv$p yh btlaya gya hE ikjo _Tpad, Vyy AaEr \‡aEVy, [n tInaÇ lÙ`aÇ se yu› ho (_Tpad-Vyy-

Aa¡v tÀv 223

Page 234: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

\‡aEVy-yuÉtH stŸ) ƒ tdnusar _› sTtaTmk ãVyaÇ meH ÝitÙ` kÖK n kÖKnvInta AatI rhtI hE, kÖK n kÖK ÙI`ta hotI rhtI hE. AaEr [s pr wIOk OesI iS=rta wI bnI rhtI hE ijske kar` vh ãVy Apne ãVy-Sv$pse CyUt nhÄ ho pata ƒ ãVy kI yh ivxeØta _ske do Ýkar ke \maeÅ ke kar`sMwv hE ƒ ÝTyek ãVy gu`aÇ AaEr pyaRyaÇ se yu› hE ƒ (guA-pyRyvdŸ ãVymŸ)gu` vStu ka vh \mR hE, jo _sse kwI p<=k nhÄ hota, AaEr _skI \‡uvtako suriÙt rqta hE ƒ ikNtu pyaRy ãVy ka Ok Oesa \mR hE jo inrNtrbdlta hE, AaEr ijske kar` _ske Sv$p meH sdEv kÖK nvInta AaEr kÖKÙI`ta $p pirvtRn hota rhta hE ƒ _dahr`a=R-suv`R \atu ke jo ivxeØguÌTv Aaid gu` hÕ, ve kwI _sse p<=k nhÄ hote ƒ ikNtu _ske muãa, kÖHDlkHk` Aaid Aakar v sHS=an $p pyaRy bdlte rhte hÕ ƒ [sÝkar £XymanjgtŸ ke smSt pda=aeÅ ke y=a=R Sv$p ka pirpU`R in$p` jEn dxRn meHpaya jata hE¸ AaEr _smeH ANy dxRnaÇ meH in$ipt ãVy ke AaHixk Sv$p kawI smavex ho jata hE ƒ jEse, baEâ dxRn meH smSt vStuAaÇ ko Ù`|vHsImana gya hÕ, jo jEn dxRnanusar ãVy meH inrNtr honevale _Tpad-Vyy $p\maÈÅ ke kar` hE¸ t=a vedaNt meH jo stŸ ko k×!S= inTy mana gya hE, vhãVy kI \‡aEVy gu`aTmkta ke kar` hE ƒ

Aa¡v-tÀv-jEn isâaNt ke sat tÀvaÇ meH Ý=m do A=aRtŸ jIv AaEr AjIv tÀvaÇ

ka in$p` épr ikya ja cuka hE ƒ Ab yhaH tIsre AaEr caE=e Aa¡v bH\namk tÀvaÇ kI VyaQya kI jatI hE ƒ yh ivØy jEn kmR-isâaNt ka hE,ijse hm Aa\uink vE&aink xBdavlI meH jEn mnoiv&an (sa[kolaEjI)kh skte hÕ ƒ scetn jIv sHsar meH iksI n iksI Ýkar ka xrIr \ar`ikye huO paya jata hE ƒ [s xrIr ke do Ýkar ke AHg-_paHg hÕ, Ok ha= pErAaid¸ AaEr dUsre ijða, naisk neZaid ƒ [NheH kÊmx: kmÈiNãyaH AaEr&aneiNãyaH kha gya hE, AaEr [NhÄ ke äara jIv nanaÝkar kI ikÊyaOH krtarhta hE ƒ ivkist Ýai`yaÇ meH [n ikÊyaAaÇ ka sHcaln wItr se Ok ANyxi› äara hota hE, ijse mn khte hÕ¸ AaEr ijse no -[iNãy nam idya gyahE ƒ ijða äara, rsna ke Aitir›, xBd ya va`I ke _Ccar` ka kam wIilya jata hE ƒ [s Ýkar jIv kI ikÊyaAaÇ meH kay, vakè AaEr mn, yeivxeØ$p se Ýbl sa\n isâ hote hÕ, AaEr [nkI hI ikÊya ko jEn isâaNt

224 jEn dxRn

Page 235: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

meH yog kha gya hE ƒ [nke A=aRtŸ kayyog, vaGyog AaEr mnoyog ke äaraAaTma ke ÝdexaÇ meH Ok pirSpHdn hota hE, ijske kar` AaTma meH Ok OesIAvS=a _Tpþ ho jatI hE, ijsmeH _ske Aaspas wre huO sU"maitsU"mpudŸgl prma`u AaTma se Aa icp!te hÕ ƒ [sI AaTma AaEr pudŸgl prma`uAaÇke sHpkR ka nam Aa]v hE¸ OvH sHpkR meH Aanevale prma`u hI kmR khlatehÕ¸ ÉyaÇik _nka Aagmn _pyuR› kay, vakè v mn ke kmR äara hota hE ƒ[sÝkar AaTma ke sHsgR meH Aanevale _n pudŸgl prma`uAaÇ kI kmR sH&alaÙi`k hE ƒ

kay Aaid yaegaÇ $p AaTm-ÝdexaÇ meH _Tpþ hone vala _pyuR›pirSpHdn do Ýkar ka ho skta hE-Ok to iksI kÊo\, man Aaid tIv‡manisk ivkar se riht sa\ar` ikÊyaAaÇ ke $p meH¸ AaEr dUsra kÊo\,man, maya AaEr low, [n car tIv‡ mnoivkar $p kØayaÇ ke veg se Ýeirt ƒÝ=m Ýkar ka kmaR¡v {yaRpi=k A=aRtŸ magRgamI kha gya hE, ÉyaÇik_ske äara AaTm AaEr kmRÝdexaÇ ka ko{ iS=r bH\ _TpNn nhÄ hota ƒ vhAaya AaEr cla gya¸ ijs Ýkar kI iksI ivxuâ suqe vSZ pr bE@I \UlxIF‡ hI JD³ jatI hE¸ der tk vSZ se icp!I nhÄ rhtI ƒ [s Ýkar kakmaR¡v smSt sHsarI jIvaÇ meH inrNtr huAa krta hE, ÉyaÇik _nke iksIn iksI Ýkar kI manisk, xarIirk ya vaick ikÊya sdEv huAa hI krtIhE ƒ ikNtu _ska ko{ ivxeØ pir`am AaTma pr nhÄ pD³ta ƒ prHtu jb jIvkI manisk Aaid ikyaO¥ kØayaÇ se yu› hotI hE, tb AaTm-ÝdexaÇ meH OkOesI prpda=Rg‡aih`I dxa _TpNn ho jatI hÕ ijske kar` _ske sHpkR meHAane vale kmRprma`u _sse xIF‡ p<=kè nhÄ hote ƒ y=a=Rt: kÊo\aid ivkaraÇkI [sI xi› ke kar` _NheH kØay kha gya hE ƒ samaNyt: v!v<Ù ke dU\ kesman cepvale ãv pda=aeÅ ko kØay khte hÕ, ÉyaÇik _nmeH icpkane kIxi› hotI hE ƒ _sI Ýkar kÊo\, man Aaid mnoivkar jIv meH kmRprma`uAaÇka AaXleØ krane meH kar`IwUt hone ke kar` kØay khlate hÕ ƒ [s skØayAvS=a meH _TpNn huAa kmaRSZv saMpraiyk khlata hE, ÉyaÇik _skIAaTma meH sMpray cltI hÕ, AaEr vh Apna kÖK n kÖK Ýwav idqlayeibna AaTma se p<=kè nhÄ hota ƒ

bN\ tÀv -_› Ýkar jIv kI skØay AvS=a meH Aaye huO kmR-prma`uAaÇ ka

bH\ tÀv 225

Page 236: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaTmÝdexaÇ ke sa= sHbH\ ho jane ko hI kmRbH\ kha jata hE ƒ yh bH\ carÝkar ka hota hE- ÝkËit, iS=it, Anuwag, AaEr Ýdex ƒ ÝkËit vStu kexIl ya Svwav ko khte hÕ¸ AtOv kmR prma`uAaÇ meH ijs Ýkar kIpir`am-_Tpadn xi›yaH AatI hÕ, _NheH kmRÝkËit khte hÕ ƒ kmaeÅ meH ijtnekal tk jIv ke sa= rhne kI xi› _TpNn hotI hE, _se kmR-iS=itkhte hÕ ƒ _nkI tIv‡ ya mNd fldaiynI xi› ka nam Anuwag hE, t=aAaTmÝdexaÇ ke sa=e iktne kmR-prma`uAaÇ ka bH\ huAa, [se Ýdex bH\khte hÕ ƒ [s car Ýkar kI bH\-VyvS=a ke Aitir› kmR isâaNt meH kmaeÅke sTv, _dy, _dIr`a, _TkØR`, ApkØR`, sHkÊm`, _pxm, in\i¿AaEr inkacna ka wI ivcar ikya jata hE ƒ bH\aid ye hI dx kmaeÅ ke kr`A=aRtŸ AvS=aOH khlatI hÕ ƒ bH\ ke car ÝkaraÇ ka _Lleq ikya hI jacuka hE ƒ bH\ hone ke pXcatŸ kmR iks AvS=a meH AaTma ke sa= rhte hÕ,[ska ivcar sTv ke wItr ikya jata hE ƒ ApnI s¿a meH iv>man kmR jbApnI iS=it ko pUra kr fl dene lgta hE, tb _se kmaeÅ ka _dy khte hÕ ƒkwI kwI AaTma Apne wavaÇ kI tIv‡ta ke äara kmaeÅ kI iS=it pUrI hone sepUvR hI _NheH floNmuq bna deta hE, [se _dIr`a khte hÕ ƒ ijsÝkar kCceflaÇ ko ivxeØ tap äara _nke pkne ke smy se pUvR hI pka ilya jata hE,_sI Ýkar yh kmaeÅ kI _dIr`a hotI hE ƒ kmaeÅ ke iS=it-kal v Anuwag(fldaiynI xi›) meH ivxeØ wavaÇ äara v<iâ krne ka nam _TkØR hE ƒ_sI Ýkar _ske iS=it-kal v Anuwag ko F!ane ka nam ApkØR hE ƒkmRÝkËityoH ke _pwedoH ka Ok se dUsre $p pirvtRn ikye jane ka namsHkÊm` hE ƒ kmaeÅ ko _dy meH Aane se rok dena _pxm hE ƒ kmaeÅ ko _dy meHAane se, t=a ANy ÝkËit $p sHkÊm` hone se wI rok dena in\i¿kr` hE¸AaEr kmaeÅ kI OesI AvS=a meH le jana ke ijsse _ska _dy, _dIr`,sHkÊm`, _TkØR` ya ApkØR`, ye ko{ ivpirvtRn n ho skeH, _se inkacnkhte hÕ ƒ

kmaeÅ ke [n dx kr`aÇ ke Sv$p se SpÚ hE ik jEn kmR-isâaNtinyitvadI nhÄ hE, AaEr svR=a SvCKNdvadI wI nhÄ hE ƒ jIv ke ÝTyekkmR äara iksI n iksI Ýkar kI Oese xi› _TpNn hotI hE, jo Apna kÖKn kÖK Ýwav idqaye ibna nhÄ rhtI¸ AaEr sa= hI jIv kaSvatNZŸy wIkwI [s Ýkar Av$â v kÖHi@t nhÄ hota ik vh Apne kmaeÅ kI dxaAaÇ meH

226 jEn dxRn

Page 237: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

su\ar-v\ar krne meH svR=a Asm=R ho jay ƒ [s Ýkar jEn isâaNt meHmnu*y ke Apne kmaeÅ ke _¿rdaiyTv t=a pu$Øa=R äara ApnI piriS=ityaÇko bdl Dalne kI xi›, [n donaÇ ka wlI-waHit smNvy S=aipt ikyagya hE ƒ

kmR-ÝkËityaH -(&anavr`kmR)bH\e huO kmaeÅ meH _TpNn hone valI ÝkËityaH do Ýkar kI hÕ-mUl AaEr

_¿r ƒ mUl ÝkËityaH Aa@ hÕ - &anavr`Iy, dxRnavr`Iy, mohnIy,ANtray vednIy, Aayu, nam AaEr goZ ƒ [n Aa@ mUl ÝkËityaÇ kI ApnI-ApnI wed$p iviv\ _¿r ÝkËityaH btla{ g{ hÕ ƒ &anavr`Iy kmR AaTmake &angu` pr Oesa Aavr` _TpNn krta hE ijske kar` sHsaravS=a meH_ska pU`R ivkas nhÄ hone pata¸ ijs Ýkar ik vSZ ke Aavr` se sUyRya dIpk ka Ýkax mNd pD³ jata hE ƒ [skI &anaÇ ke wedanusar paHc _¿rÝkËityaH hÕ, ijsse kÊmx: jIv ka mit&an, ]ut&an, Avi\&anmn:pyRy &an v kevl&an Aav<¿ hota hE ƒ

dxRnavr`kmR-dxRnavr`Iy kmR AaTma ke dxRn namk cEtNy gu` ko Aav<¿ krta

hE ƒ [s kmR kI inãa-inãa, Ýcla, Ýcla-Ýcla, STyang<i⸠t=acÙudxRnavr`Iy, AcÙudxRnavr`Iy, Avi\dxRnavr`Iy, AaEr kevldxRnavr`Iy, ye naE _¿m ÝkËityaH hÕ ƒ inãa kmaeÅdy se jIv ko inHãa AatIhE ƒ _skI ga#³tr AvS=a A=va pun: pun: v<i¿ ko inãa-inãa khte hÕ ƒÝcla kmR k e _dy se mnu*y ko OesI inãa AatI hE ik vh sote-soteclne-ifrne A=va nana [iNãy Vyapar krne lgta hE ƒ Ýcla-Ýcla[sI ka ga#³tr $p hE, ijsmeH _› ikÊyaOH bar-bar v Ai\k tIv‡ta sehotI hÕ ƒ STyang<iâ kmaeÅdy ke kar` jIv SvPnavS=a meH hI _Nm¿ hokrnana raEd kmR kr Dalta hE ƒ cÙudxRnavr`Iy kmR ke kar` neZeiNãy kIdxRnxi› ÙI` hotI hE ƒ AcÙudxRnavr`Iy se xeØ [iNãyaÇ kI xi› mNdpD³tI hE¸ t=a Avi\ v kevl dxRnavr`IyaÇ äara _n-_n dxRnaÇ ke ivkasmeH ba\a _piS=t hotI hE ƒ _› iwNn-iwNn &anaÇ v dxRnaÇ ke Sv$p kav`Rn Aage ikya jayga ƒ

mohnIy kmÅ -mohnIy kmR jIv ke moh A=aRtŸ _skI $ic v cairZ meH Aivvek,

mohnIy kmR 227

Page 238: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivkar v ivprItta Aaid doØ _TpNn krta hE ƒ [ske muQy wed do hÕ ƒ OkdxRn-mohnIy, AaEr dUsra cairZ-mohnIy, jo kÊmx: dxRn v cairZ meH_› Ýkar dUØ` _TpNn krte hÕ ƒ dxRn mohnIy kI _¿rÝkËityaH tIn hÕ-imT+yaTv, sMyiGm+yaTv AaEr sMykèTv ƒ cairZ-mohnIy ke car wed hÕ-kÊo\, man, maya AaEr low ƒ ye caraÇ hI ÝTyek AnHtanubN\I, AÝTyaQyan,ÝTyaQyan AaEr sHßvln ke wedanusar car-car Ýkar ke hote hÕ, ijnkIkÖl imlakr solh _¿rÝkËityaH hotI hÕ ƒ [nmeH haSy, rit, Arit, qed,wy, Glain OvH pu$Ø, SZI v npuHsk ved-ye 9 nokØay imlane se mohnIykmR kI smSt _¿r-ÝkËityaÇ kI sHQya A‚a[s ho jatI hE ƒ mohnIy kmRsb se Ai\k Ýbl v ÝwavxalI paya jata hE, AaEr ÝTyek Ýa`I kemanisk jIvn meH ATyNt Vyapk v _ske lok-cairZ ke inmaR` meH sm=Risâ hota hE ƒ jIvn kI ikÊyaAaÇ ka Aaid ¡ot jIv kI mnov<i¿ hE ƒ ivxuâmnov<i¿ v £iÚ ka nam hI sMyGdxRn hE ƒ [s dxRn kI, ivkar kItrtmtanusar, Agi`t AvS=aOH hotI hÕ, ijNheH muQyt: tIn wagaÇ meHivwaijt ikya gya hE ƒ Ok svR=a vh mU#³ AvS=a ijsmeH vStu ke y=a=RSv$p ke g‡h` kI yoGyta svR=a nhÄ hotI, OvH vStu ko ivprIt wav seg‡h` krne kI sHwavna hotI hE¸ yh dxRn-mohnI kmR kI im+yaTv ÝkËithE ƒ dUsre, jhaH [s im+yaTv ÝkËit kI ji!lta ÙI` hokr, _smeH sMyG£iÚka wI ÝaduwaRv ho jata hE, tb _se dxRn-mohnIy kI im] ya sMyiGm+yaTvÝkËit kha jata hE ƒ AaEr tIsrI, jhaH im+yaTv ÙI` hokr £iÚ xuâ hojatI hE ƒ y>ip _smeH kÖK caHcLy, mailNy v Aga#³Tv bna rhta hE, tb_se sMyÉTv ÝkËit kha jata hE ƒ \aimRk jIvn ko smJne ke ilye [ntIn manisk AvS=aAaÇ ka &an bDa³ AavXyk hE, ÉyaÇik mUlt: ye hIAvS=aOH cairZ ko sdoØ v indaeÅØ bnatI hÕ ƒ cairZ meH SpÚ ivkar _TpNnkrne vale manisk wav AnHt hE ƒ ikNtu _NheH hm do suSpÚ vgaeÅ meH ivwaijtkr skte hÕ-Ok rag jo pr pda=R kI Aaer mnko AakiØRt v Aas›krta hE ƒ [se xaÏ meH peßj (sH‹ÝeysŸ) kha gya hE¸ AaEr dUsra äeØ joiwNn pda=aeÅ se \<`a _TpNn krta hE ƒ y=a=Rt: ye hI do mUlkØay yakØay-wav hÕ, AaEr [NhÄ ke Ýwed $p kÊo\, man, maya AaEr low ye carkØay mane gye hÕ ƒ [nmeH se ÝTyek kI tIv‡ta AaEr mNdtanusar Agi`t wedho skte hÕ, ikNtu suiv\a ke ilye car wed mane gye hÕ, jo waEitk £ÚaNtaÇ

228 jEn dxRn

Page 239: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

äara SpÚ smJe ja skte hÕ ƒ AnHtanubN\I kÊo\ paØa` kI reqa ke smanbhut S=ayI hota hE ƒ _ska AÝTyaQyan $p p<+vI kI reqa ke s£xÝTyaQyan $p \Uil kI reqa ke sman¸ AaEr sHßvln, jl kI reqa kesman kÊmx: tIv‡tm se lekr mNdtm hota hE ƒ [sI Ýkar mn kI carAvS=aOH, _skI k@orta v lcIlepn ke Anusar, pasa`, AiS=, ka¤AaEr vEZ ke sman¸ maya kI, _skI vkÊta kI ji!lta v hInta ke Anusar,baHs kI jD³ me#e ke sÄg, gomUZ t=a qurpe ke s£x¸ OvH low kØay kIkËimrag, kI! (AaÇgn) xrIml AaEr hldI ke sman tIv‡ta se mNdta kIAaEr _› AnHtanubN\I Aaid car car AvS=ayeH hotI hÕ ƒ

;no' ka A=R hota hE-[RØtŸ ya ALp ƒ tdnusar nokØay ve maniskivkar khe gye hÕ, jo _› kØayaÇ ke Ýwed $p hote huO wI ApnI ivxeØtav jIvn meH SpÚ p<=kè Sv$p ke kar` Alg se ignayeH gye hÕ ƒ [n nokØayaÇka Sv$p _nke nam se hI SpÚ hE ƒ [sÝkar mohnIy kmR kI _n A‚a[s_¿r ÝkËityaÇ ke wItr ApnI Ok ivxeØ VyvS=anusar _n sb maniskAvS=aAaÇ ka ANtwaRv ho jata hE, jo ANyZ rs v wavaÇ ke nam se sHÙepya ivStar se vi`Rt pa{ jatI hÕ ƒ [NhÄ mohnIy kmaeÅ kI tIv‡ v mNdAvS=aAaÇ ke Anusar ve Aa|yaiTmk wUimkaOH ivkist hotI hÕ ijNheHgu`S=an khte hÕ ijnka v`Rn Aage ikya javega ƒ

ANtraykmR -jo kmR jIv ke baæ pda=aeÅ ke Aadan-Ýdan AaEr wogopwog t=a

SvkIy prakÊm ke ivkas meH iv¼n-ba\a _TpNn krta hE, ANtray kmRkha gya hE ƒ _skI paHc _¿r ÝkËityaH hE-danaNtray, lawaNtray,wogaNtray, _pwogaNtray AaEr vIyaRNtray ƒ ye kÊmx: jIv ke dan krne,law lene, woßy v woGy pda=aeÅ ka Ok bar meH, A=va Anek bar meH, suqlene, OvH iksI wI piriS=it ka samna krne yoGy sam+yR $p gu`aÇ keivkas meH ba\k hote hÕ ƒ

vednIy kmR -jo kmR jIv ko suq ya du:q $p vedn _TpNn krta hE, _se vednIy

khte hÕ ƒ [skI _¿r ÝkËityaH do hÕ-sata vednIy, jo jIv ko suq kaAnuwv krata hE, AaEr Asata vednIy, jo du:q ka Anuwv krata hE ƒ yhaHANtray kmR kI wog AaEr _pwog ÝkËityaH, t=a vednIy kI sata-Asata

vednIy kmR 229

Page 240: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝkËityaÇ ke flody meH wed krna AavXyk hE ƒ iksI mnu*y ko wojn,vSZ, g<h Aaid kI Ýaiº nhÄ ho rhI¸ [se _ske lawaNtray kmR ka _dykha jayega ƒ [nka law hone pr wI yid iksI piriS=itvx vh _nkawog ya _pwog nhÄ kr pata, to vh _ske wog-_pwogaNtray kmR ka_dy mana jayega¸ AaEr yid _› vStuAaÇ kI Ýaiº AaEr _nka _pyog honepr wI _se suq ka Anuwv n hokr, du:q hI hota hE, to yh _ske AsatavednIy kmR ka fl hE ƒ sMwv hE iksI Vyi› ke lawaNtray kmR ke _pxmnse _se woGy vStuAaÇ kI Ýaiº ho g{ ho, pr vh _nka suq twI pa skegajb sa= hI _ske sata-vednIy kmR ka _dy ho ƒ yid Asata-vednIykmR ka _dy hE, to _n vStuAaÇ se wI _se du:q hI hoga ƒ

Aayu kmR-ijs kmR ke _dy se jIv ko dev, nrk, mnu*y ya ityÅc git meH Aayu

ka in\aRr` hota hE, vh Aayu kmR hE¸ AaEr _skI ye hI car A=aRtŸ devayu,nrkayu, mnu*yayu v ityRcayu _¿r ÝkËitya¥ hÕ ƒ

gaEZ kmR-lok Vyvhar sHbH\I Aacr` ko goZ mana gya hE ƒ ijs kÖl meH lok

pUijt Aacr` kI prMpra hE, _se _CcgoZ, AaEr ijsmeH lokiniNdtAacr` kI prMpra hE, _se nIcgoZ nam idya gya hE ƒ [n kÖlaÇ meH jNmidlane vala kmR goZ kmR khlata hE, AaEr _skI tdnusar _CcgoZ vnIcgoZ, ye do hI _¿r ÝkËityaH hÕ ƒ y>ip goZ xBd ka vEidk prMpra meH wIÝyog paya jata hE, t=aip jEn kmR isâaNt meH _skI _Ccta AaEr nIctameH Aacr` kI Ý\anta SvIkar kI g{ hE ƒ

nam kmR-ijsÝkar mohnIy kmR ke äara ivxeØ$p se Ýai`yaÇ ke manisk

gu`aÇ v ivkaraÇ ka inmaR` hota hE¸ _sI Ýkar _ske xarIirk gu`aÇ ke inmaR`meH namkmR ivxeØ sm=R kha gya hE ƒ namkmR ke muQywed 42, t=a _nke_pwedaÇ kI ApeÙa 93 _Ttr ÝkËityaH manI g{ hÕ, jo [sÝkar hÕ:-

(1) car git (nrk, ityRc, mnu*y AaEr dev), (2) paHc jait(OkeNãIy, äIiNãy, iZiNãy, ctuiriNãy AaEr pHceiNãy), (3) paHc xrIr(AaEdairk, vEikÊiyk, Aahark, tEjs AaEr kamR ), (4-5) AaEdairkaidpaHcaÇ xrIraÇ ke paHc bH\n v _NhÄ ke pa¥c sHFat, (6) Kh xrIr sHS=an

230 jEn dxRn

Page 241: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

(smctur¡, Nyg‡o\pirm~Dl, Svait, kÖBj, vamn AaEr hu~D), (7)tIn xrIraHgopaHg (AaEdairk, vEikÊiyk AaEr Aahark), (8) Kh shHnn(v߇av<Øwnaraj, v߇anarac, narac, AâRnarac, kIilt, AaErAsHÝaPtaSZpai!ka, (9) paHc v R (k*`, nIl, r›, hirt AaEr xuÉl),(10) do gH\ (sugN\ AaEr dugRN\), (11) paHc rs (it›, k!u, kØay,AaMl AaEr m\ur), (12) Aa@ SpxR (k@or, m<du, guÌ, lFu, iSnG\, ÌÙ,xIt AaEr _*`), (13) car AanUpUv± (nrkgityoGy, ityRGgityoGy,mnu*ygityoGy AaEr devgityoGy), (14) AguÌlFu, (15) _pFat,(16) prFat, (17) _CKvas, (18) Aatp, (19) _>ot, (20)do ivhayogit (ÝxSt AaEr AÝxSt), (21) Zs, (22) S=avr,(23) badr, (24) sU"m, (25) pyaRPt, (26) ApyaRyPt, (27)ÝTyek xrIr, (28) sa\ar` xrIr, (29) iS=r, (30) AiS=r, (31)xuw, (32) Axuw, (33) suwg, (34) duwRg, (35) suSvr, (36)du:Svr, (37) Aadey, (38) Anadey, (39) yx kIitR (40) AyxkIitR, (inmaR AaEr (42) tI=Åkr ƒ

_pyu› kmR ÝkËityaÇ meH se Ai\kaHx ka Sv$p _nke namaÇ pr seA=va pUvaÈ› _LleqaÇ se SpÚ ho jata hE ƒ xeØ ka Sv$p [sÝkar hE ƒpaHcÝkar ke xrIraÇ ke jo paHc Ýkar ke bN\n btlaye gye hÕ, _nka k¿RVyyh hE ik ve xrIr namkmR ke äara g‡h` ikye huO pudŸgl prma uAaÇ meH prSprbH\n v sHXleØ _TpNn krte hÕ, ijske Awav meH vh prma upuHj rTnraixvtŸivrl (p<=kè) rh jayga ƒ bH\n ÝkËit ke äara _TpNn huO sHXilÚ xrIr meHsHFat A=aRtŸ iniXKã @ospn lana sHFat ÝkËit ka kayR hE ƒ sHS=an namkmRka kayR xrIr kI AakËit ka inmaR krna hE ƒ ijs xrIr ke smSt wag_ict Ýma` se inmaR hote hÕ, vh smcturSZ khlata hE ƒ ijs xrIr kanaiw se épr ka wag Ait S=Ul, AaEr nIce ka wag Ait lFu ho, _seNyg‡ae\pirm~Dl (A=aRtŸ v!v<Ùakar) sHS=an kha jata hE ƒ [ske ivprIt,A=aRtŸ épr ka wag ATyNt lFu AaEr nIce ka ATyNt ivxal ho, vh Svait(A=aRtŸ vLmIk ke Aakar ka) sHS=an khlata hEƒ kÖbD³e xrIr ko kÖBj,svaÅg hSv xrIr ko vamn, t=a svR AHgopaHgaÇ meH ivØmakar (!e#e³me#e³) xrIrko hu~D sHS=an khte hÕ ƒ [NhÄ Kh iwNn xrIr-AakËityaÇ ka inmaR kranevalI Kh sHS=an ÝkËityaH manI g{ hÕ ƒ _pyuR› AaEdairkaid paHc xrIr-

nam kmR 231

Page 242: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝkËityaÇ meH se tEjs AaEr kamR , [n do ÝkËityaÇ äara ikNhÄ iwNn xrIraÇ vAHgopaHgoH ka inmaR nhÄ hota ƒ [silye _n do ko KoD³kr AHgopaHg namkmRkI xeØ tIn hI ÝkËitya¥ khI g{ hÕ ƒ v<Øw ka A=R AiS=, AaEr narac ka A=RkIl hota hÕ ƒ AtOv ijs xrIr kI AiS=yaH v _NheH joD³ne valI kIleH v߇ake sman £#³ hotI hÕ, vh xrIr v߇a-v<Øw-narac sHhnn khlata hE ƒ ijsxrIr kI kevl narac A=aRtŸ kIleH v߇avtŸ hotI hE, _se v߇a-naraj sHhnnkha jata hÕ ƒ narac sHhnn meH kIleH to hotI hÕ, ikHtu v߇a sman £#³ nhÄ ƒ]âRnarac sHhnn vale xrIr meH kIl pUrI nhÄ, ikNtu Aa\I rhtI hE ƒ ijsxrIr meH AiS=yaÇ ke joDa³eH ke S=anaÇ meH donaÇ Aor ALp kIleH lgI ho, vhkIlk sHhnn hE, AaEr jhaH AiS=yaÇ ka bH\ kIlaÇ se nhÄ, ikHtu Snayu, maHsAaid se lpe!kr sHFi!t ho, vh AsHÝaPtaSZpai!ka sHhnn kha gya hE ƒ[NhÄ Kh Ýkar ke xrIr-sHhnnaÇ ke inmaR ke ilye _› Kh ÝkËitya¥ g‡h`kI g{ hÕ ƒ m<Tyukal meH jIv ke pUvR xrIrakar ka ivnax huO ibna _skI nvIngit kI Aaer le jane valI xi› ko dene valI ÝkËit ka nam AanupUv± hE,ijske gityaÇ ke Anusar car wed hÕ ƒ xrIr ke AHg-ÝTyHgaÇ kI OesI rcna joSvyH _sI deh\arI jIv ko Élexdayk ho, _se _pFat¸ AaEr ijsse dUsraÇko Élex phu¥caya ja ske, _se prFat khte hÕ ƒ [n Ýv<i¿yaÇ ko _TpNnkrne valI ÝkËityaÇ ke nam wI kÊmx: _pFat AaEr prFat hÕ ƒ bD³e sÄg, lMbeStn, ivxal taÇd OvH vat, ip¿, kf Aaid dUØ` _pFat kmaÈdy ke t=aspR kI Da#³ v ibCKU ke DHk ka ivØ, isHh VyaF‡aid ke nq AaEr dHt AaidprFat kmaÈdy ke _dahr` hÕ ƒ Aatp ka A=R hE _*`ta siht, t=a _>otka A=R hE é*`ta riht Ýkax, jEsa ik sUyR AaEr cNã meH paya jata hÕ ƒjIv-xrIraÇ meH [n \maeÅ ko Ýk! krne valI ÝkËityaÇ ko Aatp v _pFatkha hE, jEsa ik kÊmx: sUyRm~Dlvt± p<+vIkaiyk xrIr v q>ot ƒS=anaNtr` ka nam git hE jo ivhaysŸ A=aRtŸ Aakax-Avkax meH hotI hEƒ ikNhÄ jIvaÇ kI git ÝxSt A=aRtŸ suNdr v _¿m manI g{ hE, jEse ha=I,hHs Aaid kI¸ AaEr iktnaÇ kI AÝxSt, jEse g\a, éH! Aaid kI ƒ [NhÄ doÝkar kI gityaÇ kI iv\ayk ÝxSt v AÝxSt ivhayogit namk kmR-ÝkËityaH manI g{ hÕ ƒ pyaRPt xrIr vh hE ijnkI [iNãy Aaid pudŸgl-rcnapU R ho g{ hÕ ya hone valI hÕ ƒ ApyaRPt xrIr vh hE ijskI pudŸgl-rcna pU Rhone ke pUvR hI _ska mr` AvXyMwavI hE ƒ [NhI do iwNn-iwNn Ýv<i¿yaÇ kI

232 jEn dxRn

Page 243: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

iv\ayk pyaRPt AaEr ApyaRPt ye do ÝkËityaH manI g{ hÕ ƒ ijs kmR ke _dyse xrIr meH rs, Ìi\r, maHs, med, mßja, AiS= AaEr xukÊ, [n \atuAaÇ meHiS=rta _TpNn hotI hE _se iS=r¸ AaEr ijske äara _NhÄ \atuAaÇ ka kÊmx:ivpirvtRn hota hE _ska nam AiS=r ÝkËit hÕ ƒ r› v Ýa` vayu ka jo xrIrmeH inrHtr sHcaln hota rhta hE AiS=r ÝkËit ka, t=a AiS= Aaid \atuAaÇmeH jo iS=rta pa{ jatI hE _se iS=r ÝkËit ka, kayR kha ja skta hE ƒxrIr ke AHgopaHgaÇ ke xuw-lÙ`, xuw-ÝkËit OvH Axuw-lÙ`, Axuw-ÝkËit ke kar` hote hÕ ƒ _sI Ýkar _nke saENdyR v kÖ$pta ke kar` suwgv duwÅg ÝkËityaH hÕ ƒ ijs kmR ke _dy se jIv kI Aadeyta A=aRtŸ bhumaNyta_TpNn hotI hE vh Aadey¸ AaEr _sse ivprIt wav ÝkËit Anadey khI g{ hEƒ ijs kmR ke _dy se lok meH jIv ke gu aÇ kI Qyait hotI hÕ vh yx:kIitRAaer ijsse kÖQyait hotI hE vh Ayx:kIitR ÝkËit hE ƒ ijs kmR ke äaraxrIr ke AHgopaHgaÇ ke Ýma` v y=oict S=an ka inyHZ` hota hE, _se inmaRnam kmR khte hÕ ƒ ijs kmR ke _dy se jIv ko iZlok-pUßy tI=Åkr pyaRyÝaº hotI hE, vh tI=Åkr ÝkËit hÕ ƒ [s Ýkar namkmR kI [n iviv\ ÝkËityaÇäara jIvaÇ ke xrIr, AHgopaHgaÇ v \atu-_p\atuAaÇ kI rcna AaEr _nke kayR-vEicœy ka in\aRr` v inymn ikya gya hE ƒ

ÝkËitbN\ ke kar`-épr kha ja cuka hE ik kmRbN\ ka kar` samaNy $p se jIv kI

kØayaTmk mn-vcn-kay kI Ýv<ityaH hÕ ƒ kaEn sI kØayaTmk Ýv<i¿yaHikn kmR-ÝkËityaÇ ko jNm detI hE, [ska wI sU"m ivcar ikya gya hE,jo sHÙep meH [s Ýkar hE:-tÀv&an moÙ ka sa\n hE ƒ [s sa\na kIba\k Ýv<i¿yaH hÕ-[s tÀv&an ko dUsraÇ se Kupana, ya janbUJkr _seivkËt $p meH ÝStut krna¸ &an ke ivØy meH iksI se maTsyR wav rqna¸_nke &anajRn meH ba\a _piS=t krna, ya _se AjRn se rokna¸ v sCce&an meH dUØ` _TpNn krna ƒ ye kÖi!l v<i¿yaH jb sMyGdxRn ke sHbH\ meH_piS=t hotI hE, tb dxRnavr`¸ v &an ke sHbH\ meH _TpNn hone pr&anavr` kmR-ÝkËit ka bH\ kratI hE, v wavvEicZy ke Anusar [n kmaeÅkI _¿r ÝkËityaH bH\tI hÕ ƒ _sI Ýkar prm &ainyaÇ, _¿m xaÏ, sCce\mRin¤ Vyi›yaÇ, \maRcr`aÇ v sCce dev ke sMbN\ meH inHda AaEr ApmanfElana, dxRn mohnIy kmR ke kar` hÕ¸ t=a kÊo\aid ksayaÇ se jo wavaÇ

bH\ ke kar` 233

Page 244: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kI tIv‡ta _TpNn hotI hE, _sse cairZ-mohnIy kmR bH\ta hÕ ƒ dan,law, wog, _pwog v xi› (vIyR) _pajRn jIvn ko suqI bnane kIsamaNy Ýv<i¿yaH hÕ ƒ [nmeH kÖi!lwav se iv¼n _piS=t krne ke kar`ANtray kmR kI iviv\ ÝkËityaÇ ka bH\ hota hE ƒ ye caraÇ kmR jIv ke gu`aÇke ivkas meH ba\k hote hÕ, A=aRtŸ _nkI s¿a iv>man rhne pr jIv Apne&an-dxRnaid gu`aÇ ko pU`R $p se ivkist nhÄ kr pata, [skar` [nkmaeÅ ko Fait OvH pap-kmR kha gya hE ƒ xeØ jo car vednIy, Aayu, goZ vnam kmR hÕ, _nka AiStTv rhte huO wI jIv ke kevl &an kI Ýaiº $ppU`R Aa|yaiTmk ivkas meH ba\a nhÄ pD³tI ƒ [silye [n kmaeÅ ko AFaitkmR mana gya hE ƒ SvyH ko ya dUsraÇ ko du:q, xok, tap, AakÊNdn, v\Aaid $p pIDa³ dene se AsatavednIy kmR ka bH\ hota hE¸ t=a jIvaÇ keÝit dyawav, v‡tI v sHymI puÌØaÇ ke Ýit AnukMpa v dan, t=a sHsar seKU!ne kI [CKa se SvyH v‡t-sHym ke AWyas se sata-vednIy kmR ka bH\hota hE ƒ [s Ýkar vednIy kmR do Ýkar ka isâ huAa- Ok du:qdayI,dUsra suqdayI AaEr [silye Ok ko pap v dUsre ko pu~y kha gya hE ƒ

yhaH yh bat wI |yan dene yoGy hE ik pu~y AaEr pap, ye donaÇ hIÝv<i¿yaH kmRbH\ _Tpþ krtI hÕ ƒ ha¥, _nmeH se Ý=m Ýkar ka kmRbH\ jIvke Anuwv meH Anuk×l v suqdayI¸ AaEr dUsra Ýitk×l v du:q:dayI isâhota hE ƒ [sIilye pu~y AaEr pap donaÇ ko xrIr ko ba¥\ne valI beiD³yaÇ kI_pma dI g{ hE ƒ pap $p beiDya¥ lohe kI hE¸ AaEr pu~y $p beiD³yaH suv`R kI,jo AlHkaraÇ ka $p \ar`kr iÝy lgtI hÕ ƒ jIv ke [n pu~y AaEr pap $ppir`amaÇ ko xuw v Axuw wI kha gya hE ƒ ye donaÇ hI sHsar-w‡m` kekar`IwUt hÕ wle hI pu~y jIv ko SvgaRid xuw gityaÇ meH le jakr suqanuwvkraye¸ A=va pap nrkaid v pxu yoinyaÇ meH le jakr du:qdayI ho ƒ [ndonaÇ xuwaxuw pir`amaÇ se p<=kè jo jIv kI xuâavS=a manI g{ hE, vhIkmRbH\ se KuDa³kr moÙ git ko Ýaº krane valI hE ƒ

saHsairk kayaeÅ meH Ait Aasi› v Ait pirg‡h nrkayu bH\ ka kar`kha gya hE ƒ mayacar ityRc Aay u ka¸ ALparHw, ALp pirg‡h, v SvwavkI m<duta mnu*y Aayu ka¸ t=a sHym v tp devayu ka bH\ krate hÕ ƒ [nmeHdev AaEr mnu*y Aayu ka bH\ xuw v nrk AaEr ityRc Aayu ka bH\ Axuwkha gya hE ƒ pr-inHda, AaTm-ÝxHsa, sdŸwUtgu`aÇ ka AaCKadn t=a

234 jEn dxRn

Page 245: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AsdŸwUt gu`aÇ ka _dŸwavn, ye nIcgoZ¸ t=a [nse ivprIt Ýv<i¿, OvHman ka Awav AaEr ivny, ye _CcgoZ bH\ ke kar` hÕ ƒ yhaH pr SpÚt:_CcgoZ ka bH\ xuw v nIc goZ ka bH\ Axuw hota hE ƒ namkmR kI ijtnI_¿r ÝkËityaH btla{ g{ hÕ, ve _nke Sv$p se hI SpÚt: do Ýkar kI hÕ-xuw v Axuw ƒ [nmeH Axuw namkmR-bH\ ka kar` samaNy se mn-vcn-kay yaegaÇ kI vkÊta v kÖiTst ikÊyaOH¸ AaEr sa=-sa= im+yawav, pExuNy,ic¿ kI cHclta, Ju@I nap-tol rqkr dUsraÇ ko @gne kI v<i¿ Aaid $pbura Aacr` hE¸ AaEr [nse ivprIt sdacr` xuw nam kmR ke bH\ ka kar`hE ƒ namkmR ke wItr tI=Åkr ÝkËit btla{ g{ hE, jo jIv ke xuwtmpir`amaÇ se _Tpþ hotI hE ƒ Oese 16 _¿m pir`am ivxeØ $p se tI=ÅkrgoZ ke kar` btlaye gye hÕ¸ jo [s Ýkar hÕ -

sMyGdxRn kI ivxuiâ, ivny-sHpþta, xIlaÇ AaEr v‡taÇ ka indaeÅØpirpaln, inrNtr &an-sa\na, moÙ kI Aaer Ýv<i¿, xi› Anusar TyagAaEr tp, wle Ýkar smai\, sa\u jnaÇ ka seva-sTkar, pUßy AacayRivxeØ iväan v xaÏ ke Ýit wi›, AavXyk \mRkayaeÅ ka inrNtrpirpaln¸ \aimÅk-ÝoTsahn v \m±jnaÇ ke Ýit vaTsLy-wav ƒ

iS=itbN\-ye kmÅ-ÝkËityaH jb bH\ ko Ýaº hotI hÕ, twI _nmeH jIv ke kØayaÇ

kI mHdta v tIv‡ta ke Anusar yh gu` wI _Tpþ ho jata hE ik ve iktnekal tk s¿a meH rheHge, AaEr ifr Apna fl dekr JD³ jayeHge ƒ [se hI kmaeÅka iS=itbH\ khte hÕ ƒ yh iS=it jIv ke pir`amanusar tIn Ýkar kIhotI hÕ jFNy m|ym AaEr _TkËÚ ƒ &anavr`Iy, dxRnavr`Iy, v ANtray,[n tIn kmaeÅ kI jFNy A=aRtŸ km se km iS=it ANtmuÅhUtR AaEr _TkËÚA=aRtŸ Ai\k se Ai\k iS=it tIs koDa³koD³I sagr kI hotI hE ƒ vednIykI jFNy iS=it barh muhUtR AaEr _TkËÚ iS=it 30 koDa³koD³I sagr kI ƒmohnIy kmR kI jFNyiS=it ANtmuRhUtR, AaEr _TkËÚ iS=it s¿r kaEDa³-koD³I sagr kI ƒ AayukmR kI kÊmx: ANtmuhUtR AaEr 33 sagr kI¸ t=anam AaEr goZ [n donaÇ kI Aa@ ANtmRuhUtR AaEr 20 koDa³koDI³ sagr kIkhI g{ hE ƒ AFNy AaEr _TkËÚ ke bIc kI smSt iS=itya¥ m|ym khlatIhÕ ƒ Ok muhUtRkal ka Ýma` Aa\uink kalg`nanusar 48 imin! hota hE ƒOk muhUtR meH Ok smy hIn kal ko iwNnmuhUtR AaEr iwNnmuhUtR se Ok smy

iS=it bH\ 235

Page 246: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hIn kal se lekr Ok Aavil tk ke kal ko ANtmuRhUtR khte hÕ ƒ 1Aavil 1 sekND ke ALpaHx ke brabr hota hE ƒ sagr A=va sagropm Ok_pma Ýma` hE, ijskI sHQya nhÄ kI ja sktI, A=aRtŸ sHQyatIt vØaeÅke kal ko sagr khte hÕ ƒ koDa³koDI ka A=R hE 1 kroD³ ka vgR (1kroD –1 kroD) ƒ [s Ýkar kmaeÅ kI _TkËÚ iS=it jo 20, 30, 33 ya70 koDa³koDI³ sagropm kI btla{ g{ hE, vh hmeH kevl _nkI prSprdI\Rta v ALpta ka bo\ maZ kratI hE ƒ samaNyt: kwI kmaeÅ kI _TkËÚiS=ityaH AÝxSt manI g{ hÕ, ÉyaÇik _nka bH\ sHÉlex $p pir`amaÇ sehota hE ƒ sHÉlex meH ijtnI maZa meH hInta AaEr ivxuiâ kI v<iâ hogI, _sIAnupat se iS=it-bH\ hIn hota jana hE¸ AaEr jFNyiS=it ka bH\ _TkËÚivxuiâ kI AvS=a meH hota hE ƒ ivxuiâ AaEr sHÉlex ka lÙ` \vlakar nebtlaya hE ik sata-vednIy kmR ke bH\ yoGy pir`am ko ivxuiâ, AaErAsata-vednIy ke bH\ yoGy pir`am ko sHÉlex manna caihye ƒ

Anuwag bH\-kmRÝkËityaÇ meH iS=it-bN\ ke sa=-sa= jo _nmeH tIv‡ ya mNd

rsdaiynI xi› wI _TpNn hotI hE, _sI xi› ka nam Anuwag bN\ hÕ¸ijsÝkar ik iksI fl meH _ske im@as v q!as kI tIv‡ta v mNdta wIpa{ jatI hE ƒ yh Anuwag bN\ wI bN\k jIvaÇ ke wavanusar _TpNn hotahE ƒ ivxuâ pir`amaÇ äara sata vednIyaid pu~y ÝkËityaÇ ka _TkËÚ AnuwagbN\ hota hE AaEr Asata vednIyaid pap ÝkËityaÇ ka jFNy ƒ t=a sHiÉlÚpir`amaÇ se Asata vednIyaid pap ÝkËityaÇ ka _TkËÚ Anuwag bN\ hotahE, v sata vednIyaid pu~y ÝkËityaÇ ka jFNy ƒ [sÝkar iS=it bN\ AaErAnuwag bN\ ka prSpr yh sHbH\ paya jata hE ik jhaH iS=it bN\ ko_TkËÚta AaEr jFNyta kÊmx: sHÉlex AaEr ivxuiâ ke A\In hE, vhaHAnuwag bN\ kI _TkËÚta AaEr jFNyta, ÝxSt v AÝxSt ÝkËityaÇ meHiwNn Ýkar se _TpNn hotI hE ƒ ÝxSt ÝkËityaÇ ka _TkËÚ Anuwag ivxuiâke A\In hE, AaEr AÝxSt ka sHÉlex ke¸ OvH jFNyta [ske ivprIt ƒ

kmaeÅ kI yh Anuwag $p fldaiynI xi› _dahr`aÇ äara smJayIja sktI hE ƒ ijs Ýkar lta, ka¤, AiS= AaEr paØa` meH komlta sek@orta kI AaEr _¿rae¿r v<iâ pa{ jatI hE, _sI Ýkar Faitya kmaeÅ kaAnuwag mNdta se tIv‡ta kI AaEr b#³ta jata hE ƒ lta wag se lekr ka¤

236 jEn dxRn

Page 247: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ke kÖK AHx tk Faitya kmaeÅ kI xi› dexFatI khlatI hE, ÉyaÇik [sAvS=a meH vh jIv ke gu`aÇ ka AaHixk $p se Fat ya Aavr` krtI hE ƒAaEr ka¤ se Aage paØa` tk kI xi› svRFait hotI hE-A=aRtŸ _s Anuwagke _dy meH Aane pr AaTma ke gu` pU`Rta se #Hk jate hÕ ƒ AFaitya kmaeÅ meHse ÝxSt ÝkËityaÇ ka Anuwag, guD³ qaHD³, im]I AaEr Am<t ke sman¸ t=aAÝxSt ÝkËityaÇ ka nIm, kaHjI, ivØ AaEr hlahl ke sman kha gya hE,ijska bH\ _pyuR› ivxuiâ v sHÉlex kI VyvS=anusar _¿ro¿r tIv‡ vmHd hota hE ƒ

ÝvexbN\-phle kha ja cuka hE ik mn-vcn-kay kI ikya ke äara jIv

AaTmÝdexaÇ ke sHpkR meH kmR $p pudŸgl prma`uAaÇ ko le Aata hE, AaEr_nmeH iviv\ Ýkar kI kmRxi›yaH _TpNn krta hE ƒ [sÝkar pudŸglprma`uAaÇ ka jIv-ÝdexaeeH ke sa= sHbH\ hona hI Ýdex-bN\ hE ƒ ijn pudŸglprma uAaÇ ko jIv g‡h` krta hE, ve ATyNt sU"m mane gye hÕ AaEr ÝitsmybH\ne vale prma`uAaÇ kI sHQya AnHt manI gyI hE ƒ ijtna kmRãVy bH\ koÝaº hotI hE _ska b!vara jIv ke pir`amanusar Aa@ mUl ÝkËityaÇ meH hojata hE ƒ [nmeH Aayu kmR ka wag sb se ALp, _sse Ai\k nam AaEr goZka prSpr sman¸ _sse Ai\k &anavr`, dxRnavr` AaEr ANtray, [ntIn \aitya, kmaÈ ka prSpr meH sman¸ _sse Ai\k mohnIy ka, AaEr_sse Ai\k vednIyka wag hota hE ƒ [s Anupat ka kar` [s ÝkarÝtIt hota hE-AayukmR jIvn meH kevl Ok bar bH\ta hE, AaEr samaNyt:_smeH F!a-b#I³ n hokr jIvn wr kÊmx: Ùr` hota rhta hE, [silye_ska ãVypuHj sb se ALp mana gya hE ƒ nam AaEr goZ kmaeÅ kI F!a-b#I³jIvn meH AayukmR kI ApeÙa kÖK-Ai\k hotI hE¸ ikNtu &anavr`,dxRnavr` AaEr ANtray kI ApeÙa _s ãVy ka hain law km hI hota hE ƒmohnIykmR sHbH\I kØayaÇ ka _dy, _TkØR AaEr ApkØR _› kmaeÅ kI ApeÙaAi\k hota hE¸ AaEr _sse wI Ai\k suq-duq: Anuwvn $p vednIy kmRka kayR paya jata hE ƒ [sI kar` [n kmaeÅ ke wag ka ãVy _› kÊm sehInai\k kha gya hE ƒ ijs Ýkar Ýitsmy AnHt prma`uAaÇ ka pudŸgl-puHj bH\ ko Ýaº hota hE, _sI Ýkar pUvR sHict kmR-ãVy ApnI-ApnIiS=it pUrI kr _dy meH Aata rhta hE, AaEr ApnI ApnI ÝkËit Anusar

ÝvexbN\ 237

Page 248: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

jIv ko nanaÝkar ke Anuk×l -Ýitk×l Anuwv krata rhta hE ƒ [sÝkar[s kmR-isâaNtanusar jIv kI nanadxaAoH ka mUl kar` _ska Apneäara _Tpaidt pUvR kmR-bH\ hE ƒ taTkailk iwNn-iwNn ãVyaTmk vwavaTmk piriS=ityaH kmaeÅ kI fldaiynI xi› meH kÖK _TkØR`,ApkØR`, sHkÊm` Aaid ivxeØtaOH AvXy _TpNn ikya krtI hÕ¸ ikNtusamaNy $p se kmRflwog kI \ara AiviCKNn $p se cla krtI hE¸ AaEryh gItanusar wgvanŸ kË*` ke xBdaÇ meH pukar kr khtI rhtI hE ik-

_âredaTmnaTmanH naTmanmvsadyetŸ ƒAaTmEv ïTmno bN\u: AaTmEv irpuraTmn: ƒƒ (w‹gI‹ 6, 5)kmRisâaNt kI ivxeØta-yh hE sHÙep meH jEn dxRn ka kmR isâaNt ƒ ;jEsI krnI, tEsI

wrnI' ;jo js krih to ts fl caqa' (As you sow, so you raep)Ok Ait ÝacIn khavt hE ƒ Ýay: sWyta ke ivkas ke Aaidkal meH hImanv ne ÝkËit ke kayR-kar` sHbH\ ko jan ilya =a¸ ÉyaÇik vh deqta=a ik Ýay: ÝTyek kayR iksI kar` ke Aa\ar se hI _TpNn hota hE¸ AaErvh kar` _sI kayR ko _TpNn krta hE ƒ jhaH _se iksI F!na ke ilyeko{ SpÚ kar` idqa{ nhÄ idya, vhaH _sne iksI A£Ú kar` kI kLpnakI¸ AaEr F!na ijtnI AdŸwut v Asa\ar` sI idqa{ dI, _tna hI AdŸwutv Asa\ar` _ska kar` kiLpt krna pD³a ƒ [sI Kupe huO rhSymykar` ne khÄ wUt-Ýet ka $p \ar` ikya¸ khÄ {Xvr ya {XvreCKa ka,khÄ ÝkËit ka¸ AaEr khÄ, yid vh F!na mnu*y se sMbâ hu{ to, _skewaGy A=va pUvRkËt A£Ú kmaeÅ ka ƒ jEn dxRn meH [s AiNtm kar` koAa\arwUt mankr Apne kmR-isâaNt meH _ska ivStar se v`Rn ikyagya hE ƒ ANy Ai\kaHx \maeÅ meH {Xvr ko yh kt<RTv saÕpa gya hE¸ ijskekar` _nmeH kmR-isâaNt jEsI maNyta ya to _TpNn hI nhÄ hu{, ya _TpNnhokr wI ivxeØ ivkist nhÄ ho pa{ ƒ vedaNt dxRn meH {Xvr ko mankr wI_ske kt<Tv ke sHbH\ meH kÖK doØ _TpNn hote huO idqa{ idye ƒ badray`ke sUZaÇ meH AaEr _nke xHkracayR kËt wa*y (2, 1, 34) meH SpÚ kha gyahE ik yid {Xvr ko mnu*y ke suq-duqaÇ ka ktaR mana jay to vh pÙpatAaEr kÊUrta ka doØI @hrata hE¸ ÉyaÇik vh kÖK mnu*yaÇ ko ATyNt suqIbnata hÕ, AaEr dUsraÇ ko ATyNt du:qI ƒ [s bat ka ivvecn kr ANtt:

238 jEn dxRn

Page 249: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

[sI mt pr phu¥ca gya hE ik {Xvr mnu*y ke ivØy meH jo kÖK krta hE, vh_s-_s Vyi› ke pUvR kmaRnusar hI krta hE ƒ ikNtu OesI piriS=it meH{Xvr ka ko{ kt<RTv-SvatHZy nhÄ @hrta ƒ jEn kmR isâaNt meH mnu*y kekmaeÅ ko fldayk bnane ke ilye iksI Ok p<=kè xi› kI AavXyktanhÄ smJI g{¸ AaEr _sne Apne kmR-isâaNt äara mnu*y ke Vyi›Tv,_ske gu`, Aacr` v suq-duqaTmk Anuwvn ko _TpNn krnevalIkmRxi›yaÇ ka Ok suVyviS=t vE&aink Sv$p _piS=t krne ka ÝyTnikya ƒ [ske äara jEn daxRinkaÇ ne Apne prmaTma ya {Xvr ko, _skekt<RTv meH _piS=t hone vale doØaÇ se mu› rqa hE¸ AaEr dUsrI Aaer ÝTyekVyi› ko Apne Aacr` ke sHbH\ meH pU`Rt: _¿rdayI bnaya hE ƒ jEn xmRisâaNt kI yh bat wgvdŸgIta ke _n vaÉyaÇ meH |vint hu{ pa{ jatI hE,jhaH kha gya hE ik-

n kËtRTvH n kmaRi` lokSy ¡jit Ýwu: ƒn kmR-fl-sHyogH SvwavStu ÝvtRte ƒƒnad¿e kSyictŸ papH n pu~yH kSyictŸ ivwu: ƒA&anenav<tH &anH ten muæiNt jNtv: ƒƒ (w‹gI‹ 5, 14-15)jIv AaEr kmRbH\ said hÕ ya Anaid?kmR isâaNt ke ivvecn meH deqa ja cuka hE ik jIv iks Ýkar Apne

mn-vcn-kay kI ikÊyaAaÇ OvH ragäeØaTmk wavnaAaÇ ke äara Apne ANtrHgmeH OesI xiÉtyaH _TpNn krta hE ijnke kar` _se nanaÝkar ke suqduq$p Anuwvn huAa krte hÕ¸ AaEr _ska sHsarckÊ meH pirw‡m` clta rhtahE ƒ ÝXn yh hE ik Éya jIv ka yh sHsar-pirw‡m`, ijsÝkar vh AnaidhE, _sI Ýkar _ska AnHt tk clte rhna AinvayR hE? yid yh AinvayRnhÄ hE, to Éya _ska ANt ikya jana vaHKnIy hE? AaEr yid vaHKnIy hE,to _s ka _pay Éya hE? [n ivØyaÇ pr iwNn iwNn \maeÅ v dxRnaÇ ke nanamtmtaNtr paye jate hÕ ƒ iv&an ne jha¥ ÝkËit ke ANy gu \maeÅ kI jankarImeH Apna Asa\ar` sam+yR b#a³ ilya hE, vha¥ vh jIv ke wUt v wiv*y kesHbH\ meH kÖK wI inXcy-pUvRk kh skne meH Apne ko Asm=R pata hE ƒAtOv [s ivØy pr ivcar hmeH \aimRk dxRnaÇ kI sImaAaÇ ke wItr hIkrna pD³ta hE ƒ jo dxRn jIvn kI \ara ko said A=aRtŸ Anaid n hokriksI Ok kal meH ÝarMw hu{ mante hÕ, _nke sMmuq yh ÝXn qDa³ hota hE

kmR isâaHt 239

Page 250: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ik jIvn ka ÝarMw kb AaEr ÉyaÇ huAa? kb ka to ko{ _¿r nhÄ depata¸ ikNtu ÉyaÇ ka Ok yh _¿r idya gya hE ik {Xvr kI [CKa se jIvkI _Tpi¿ hu{ ƒ taTpyR yh ik jIv jEse cetn ãVy kI kLpna krnaAavXyk ho jata hE¸ AaEr [s mhanŸ cetn ãVy kI s¿a ko Anaid mannawI AinvayR hota hE ƒ jEsa épr btlaya ja cuka hE, jEn \mR meH [s dohrIkLpna ke S=an pr sI\e jIv ke Anaid kal se sHsar meH iv>man hone kImaNyta ko _ict smJa gya hE ƒ ikNtu Ai\kaHx jIvaÇ ke ilye [s sHsar-w‡m` ka ANt kr, Apne xuâ $p meH AanNTy ÝaGt krna sMwv mana hE ƒ[s Ýkar ijn jIvaÇ meH sHsar se inkl kr moÙ Ýaº krne kI xi› hE, vejIv m|y A=aRtŸ hone yoGy (honhar) mane gye hÕ¸ AaEr ijnmeH yh sam+yRnhÄ hE, _NhÕ AwVy kha gya hE ƒ

car puÌØa=R -jIv ke äara Apne sHsaranuwvn ka ANt ikya jana vaHKnIy hE

ya nhĸ [s sMbN\ meH wI Svwavt: bhut mtwed paya jata hE ƒ [sivØy meH ÝXn yh _piS=t hota hE ik jIvn ka AiNtm |yey Éya hE?wartIy prMpra meH jIvn ka |yey v puÌØa=R car Ýkar ka mana gyahE-\mR, A=R, kam AaEr moÙ ƒ [n pr smuict ivcar krne se SpÚidqa{ de jata hE ik ye car puÌØa=R y=a=Rt: do wagaÇ meH ivwaijtkrne yoGy hÕ-Ok AaEr \mR AaEr A=R¸ v dUsrI Aor kam AaEr moÙ ƒ[nmeH y=a=Rt: puÌØa=R AiNtm do hI hÕ-kam AaEr moÙ ƒ kam ka A=RhE - saHsairk suq: moÙ ka A=R hE- saHsairk suq, duq v bH\naÇ semuiÉt ƒ [n do prSpr ivro\I puÌØa=aeÅ ke sa\n hÕ- A=R AaEr \mR ƒA=R se \n-daElt Aaid saHsairk pirg‡h ka taTpyR hE ƒ ijske äarawaEitk suq isâ hote hÕ¸ AaEr AaEr \mR se taTpyR hE _n xarIirk AaErAa|yaiTmk sa\naAaÇ ka ijnke äara moÙ kI Ýaiº kI ja sktI hE ƒwartIy dxRnaÇ meH kevl Ok cavaRk mt hI Oesa mana gya hE, ijsneA=R äara kam puÌØa=R kI isiâ ko hI jIvn ka AiNtm |yey mana hE¸ÉyaÇik _s mt ke Anusar xrIr se iwNn jIv jEsa ko{ p<=kè tÀv hInhÄ hE jo xrIr ke wSm hone pr Apna AiStTv iS=r rq skta ho ƒ[silye [s mt ko naiStk kha gya hE ƒ xeØ vedaNtaid vEidk v jEn,baEâ jEse AvEidk dxRnaÇ ne iksI n iksI $p meH jIv ko xrIr se

240 jEn dxRn

Page 251: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

iwNn Ok xaXvt tÀv SvIkar ikya hE¸ AaEr [sIilye ye mt AaiStkkhe gye hÕ, t=a [n mtaÇ ke Anusar jIv ka AiNtm pu$Øa=R kam nhokr moÙ hE, ijska sa\n \mR SvIkar ikya gya hE ƒ \mR kI [sI]e¤ta ke _pl"y meH _se car pu$Øa=aeÅ meH Ý=m S=an idya gya hE,AaEr moÙ kI crm pu$Øa=Rta ko sUict krne ke ilO _se ANt meH rqagya hE ƒ A=R AaEr kam ye donaÇ sa\n, sa|y-jIvn ke m|y kIAvS=aOH hÕ¸ [sIilye [nka S=an pu$Øa=aeÅ ke m|y meH paya jata hE ƒ

moÙ sCca suq-[s Ýkar jEn\maRnusar jIvn ka AiNtm |yey kam A=aRtŸ

saHsairk suq ko n mankr moÙ ko mana gya hE ƒ Svwavt: ÝXn hota hEik ÝTyÙ suqdayI pda=aeÅ v Ýv<i¿yoH ko mhTv n dekr moÙ $p proÙsuq pr [tna war idye jane ka kar` Éya hE? [ska _¿r yh hE iktÀv&ainyaÇ ko saHsairk suq sCca suq nhÄ, ikNtu suqawas maZ ÝtIthuAa hE ƒ vh icrS=ayI n hokr ALpkalIn hota hÕ¸ AaEr bhu\a Ok suqkI t<iPt _¿ro¿r Anek n{ lalsaAaÇ ko jNm denevalI pa{ jatI hE ƒAaEr jb hm [n suqaÇ ke sa\naÇ A=aRtŸ saHsairk suq-samg‡I ke Ýma`pr ivcar krte hÕ, to vh AsHQy Ýai`yaÇ kI lalsaAaÇ ko t<Pt krne keilO pyaRPt to hogI, Ok jIvkI AiwlaØa ko t<Pt krne ke yoGy wI nhÄ ƒ[silye Ok AacayR ne kha hE ik -

AaxagtR: ÝitÝai` yiSmnŸ ivXvm`UpmmŸ ƒkSy ikH ikydayait v<=a vo ivØyEØta ƒƒ

A=aRtŸ ÝTyek Ýa`I ka AiwlaØa $pI gtR [tna bDa³ hE ik _nmeHivXvwr kI sMpda Ok A`u ke sman n kÖK ke brabr hE ƒ tb ifr sbkIAaxaAaÇ kI pUitR kEse, ikse, iktna dekr kI ja sktI hE ƒ AtOv saHsairkivØyaÇ kI vasna svR=a Vy=Å hE ƒ vh baæ vStuAaÇ ke A\In hone ke kar`wI _skI Ýaiº AiniXct hE¸ AaEr _ske ilye ÝyTn wI AakÖlta AaErivpi¿ se pirpU`R paya jata hE ƒ _s AaEr Ýv<i¿ ke äara iksI kI kwIPyas nhÄ buJ sktI, AaEr n _se S=ayI suq-xaiNt iml sktI ƒ [sIilyesCce S=ayI suq ke ilO mnu*y ko A=RsHcy $p Ýv<i¿-pray`ta semuD³kr \mRsa\n $p ivri›-pray`ta ka AWyas krna caihye, ijskeäara saHsairk t<*`a se mui› $p AaTma\In moÙ suq kI Ýaiº ho ƒ AacayaeÅ

car puru*aa=R 241

Page 252: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ne du:q AaEr suq kI pirwaØa wI yhI kI hE ik-svR prvx du:q svRmaTmvxH suqmŸ ƒOtdŸ iv>atŸ smasen lÙ`H suq-du:qyo: ƒƒ (mnu. 4, 160)jo kÖK pra\In hE vh sb ANtt: duqdayI hE¸ AaEr jo kÖK Sva\In

hE vhÄ sCca suqdayI isâ hota hE ƒmoÙ ka magR -jEn\mR meH moÙ kI Ýaiº ka _pay xuâ dxRn, &an AaEr cairZ ko

btlaya gya hE ƒ tÀva=RxaÏ ka Ý=m sUZ hE-sMyGdxRn&ancairZai`moÙmagR: ƒ [NhÄ tIn ko rTnZy mana gya hE¸ AaEr \mR ka Sv$p [sIrTnZy ke wItr giwRt hE ƒ \mR ke ye tIn AHg ANtt: vEidk prMpra meH wI]âa ya wi›, &an AaEr kmR ke nam se SvIkar ikye gye hÕ ƒ mnuSm<it meHvhÄ \mR Ýitpaidt krne kI Ýit&a kI g{ hE ijska sevn v Anu&apnsCce (sMyG£iÚ) iväan (&anI) rag-äeØ-riht (sCcairZvan)mhapuÌØaÇ ne ikya hE ƒ wgvdŸgIta meH wI SvIkar ikya gya hE ik ]âavanhI &an Ýaº krta AaEr tTpXcatŸ hI vh sHymI bnta hE ƒ y=a-

iväi…: seivt: si…inRTymäeØraigiw: ƒñdyenaWynu&ato yo \mRStiNnbo\t ƒƒ (mnu 2. 1)]âavanŸ lwte &anH tTpr: sHyteiNãy: (w. gI. 4, 39)dxRn ke Anek A=R hote hÕ, ijnka _Lleq phle ikya ja cuka hE ƒ

moÙmagR meH Ýv<¿ hone ke ilye jo phla pg sMyGdxRn kha gya hE, _skaA=R hE OesI £iÚ kI Ýaiº ijske äara xaÏoÉt tÀvaÇ ke Sv$p meH sCca]âan _TpNn ho ƒ [s sCcI \aimRk £iÚ ka mUl hE ApnI AaTma kI xrIrse p<=k s¿a ka wan ƒ jb tk yh wan nhÄ hota, tb tk jIv im+yaTvIhE ƒ [s im+yaTv se Ku!kr AaTmbo\ $p sMyÉTv ka ÝaduwaRv, jIv kag‡iN=-wed kha gya hE, jo saHsairk Ývah meH kwI iksI smy iviv\kar`aÇ se isâ ho jata hE ƒ ikNhÄ jIvaÇ ko yh AkSmatŸ FØR` Foln-Nyay se Ýaº ho jata hE¸ ijs Ýkar ik Ývah-pitt paØa` qHDaÇ koprSpr iFste-ipste rhne se nana ivxeØ Aakar, yhaH tk ik devmUitR kaSv$p wI, Ýaº ho jata hE ƒ ikNhÄ jIvaÇ ko iksI ivxeØ AvS=a meH pUvR kajNm Smr` ho Aata hE¸ AaEr _sse _NheH sMyÉTv kI Ýaiº ho jatI hE ƒkwI tIv‡-du:q-vedn ke kar`, AaEr khÄ \maÈpdex sunkr A=va

242 jEn dxRn

Page 253: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

\maÈTsv ke dxRn se sMyÉTv jag<t ho jata hE ƒ sMyÉTv Ýaº ho jane pr_smeH £#³ta tb AatI hE jb vh kÖK doØaÇ se muÉt AaEr gu`aÇ se sHyu› hojay ƒ \aimRk ]âan ke sHbH\ meH xHkaAaÇ ka bna rhna ya _skI sa\na seApnI saHsairk AakaHÙaAaÇ kI pUitR krne kI wavna rqna, \maÈpdex ya\aimRk Ýv<iTtyaÇ ke sHbH\ meH sNdeh ya \<`a ka wav rqna, OvH kÖiTstdev, xaÏ v guÌAaÇ meH AaS=a rqna, ye sMyÉTv ko miln krne vale doØhÕ ƒ [n caraÇ ko dUr kr \mR kI inHda se rÙa krna, \m±jnaÇ ko sTÝv<i¿ meH£# ³ krna, _nse sdŸwavpU`R Vyvhar krna, AaEr \mR ka mahaTMy Ýg!krne ka ÝyTn krna, [n car gu`aÇ ke jag<t hone se AÚaHg sMyÉTv kIpU`Rta hotI hE ƒ

sMyG£iÚ puÌØ -ÝXn ho skta hE ik im+yaTvI AaEr sMyÉTvI mnu*y ke cairZ meH

£Xyman wed Éya hE? im+yaTv ke pa¥c lÙ` btlaye gye hÕ-ivprIt,OkaHt, sHxy, ivny A&an ƒ im+yaTvI mnu*y kI ivprItta yh hE ik vhAstŸ ko stŸ, bura{ ko ACKa{ v pap ko pu~y mankr clta hE ƒ _smeHh@g‡aihta pa{ jatI hE, A=aRtŸ _ska £iÚko` Oesa sHkÖict hota hE ikvh ApnI \ar`a bdlne v dUsraÇ ke ivcaraÇ se _ska mel bE@ane meH svR=aAsm=R hota hE ƒ _smeH _dar £iÚ ka Awav rhta hE, yhI _skI OkaNttahE ƒ sHxyxIl v<i¿ wI im+yaTv ka lÙ` hE ƒ ACKI se ACKI bat meHim+yaTvI ko pU`R ivXvas nhÄ hota¸ OvH Ýbltm tkR AaEr Ýma` _skesHxy ko dUr nhÄ kr pate ƒ ivny ka A=R hE inym-pirpaln ikNtu yidibna ivvek ke iksI wI Ýkar ke ACKe- bure inym ka paln krna hI ko{]e¤ \mR smJ bE@e to ivny im+yaTv ka doØI hE ƒ jb tk iksI ikÊya $psa\n ka sMbN\ _ske AaTmxuiâ Aaid sa|y ke sa= SpÚta se £iÚ meHrqa jay, tb tk ivnyaTmk ikÊya flhIn v kwI-kwI An=RkarI wIhotI hE ƒ tÀv AaEr AtÀv ke sMbN\ meH jankarI ya sUJ-bUJ ke Awav kanam A&an hE ƒ [n paHc doØaÇ ke kar` mnu*y ke manisk Vyapar, vcnalapt=a Aacar-ivcar meH sCca{ y=a=Rta v Sv-pr kI wla{ nhÄ hotI ƒ [skar` vh im+yaTvI kha gya hE ƒ [ske ivprIt _pyuR› AaTm-]âan $psMyÉt ka _dy hone se mnu*y ke cairZ meH jo sdŸwav _Tpþ hota hE_ske muQy car lÙ` hÕ-Ýxm, sHved, AnukHpa AaEr AaiStÉy ƒ sMyÉTv

sMyG£iÚ 243

Page 254: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kI ic¿v<i¿ ragäeØaTmk wavaÇ se ivxeØ ivcilt nhÄ hotI¸ AaEr _skIÝv<i¿ meH xaHt wav idqa{ deta hE ƒ xarIirk v manisk AakÖltaAaÇ ko_Tpþ krnevalI saHsairk v<i¿yaÇ ko sMyÉTvI Aihtkr smJkr _nseivr› v bN\-mu› hone ka [CKuk ho jata hE¸ yhI sMyÉTv ka sHveg guhE ƒ vh jIvmaZ meH AaTmtÀv kI s¿a meH ivXvas krta huAa _nke du:q sedu:qI, AaEr suq se suqI hota huAa, _nke du:qaÇ ka invar` krne kI AaErÝyTnxIl hota hE¸ yh sMyÉTv ka AnukMpa gu` hÕ ƒ sMyÉTv ka AiNtmlÙ` hE AaiStÉy ƒ vh [s lok ke pre wI AaTma ke xaXvtpne meH ivXvaskrta hE v prmaTmTv kI Aaer b#³ne meH wrosa rqta huAa, sCce devxaÏ vsCce guÌ ke Ýit ]âa krta hE ƒ [s Ýkar im+yaTv ko KoD³ sMyÉTv keg‡h` ka A=R hE A\aimRkta se \aimRkta meH Aana¸ A=va AsWyta ke ÙeZse inklkr sWyta v samaijkta ke ÙeZ meH Ývex krna ƒ sMyGdxRn kIÝaiº se jIvn ke pir*kar v _smeH kÊaiNt ka idGdxRn mnuSm<it (6, 74)(meH wI _¿mta se ikya gya hE-

sMyGdxRnsMpNn: kmRiwnR inb|yte ƒdxRnen ivhInStu sHsarH Ýitp>te ƒƒ

sMyG&an -_pyuR› Ýkar se sMyÉTv ke äara xuâ £iÚ kI sa\na ho jane pr

moÙ magR pr b#³ne ke ilye dUsrI sa\na &anopasna hE ƒ sMyGdxRn ke äaraijn jIvaid tÀvaÇ meH ]âan _Tpþ huAa hE _nkI ivi\vtŸ y=a=R jankarIÝaº krna &an hE ƒ dxRn AaEr &an meH sU"m wed kI reqa yh hE ik dxRn kaÙeZ hE ANtrHg, AaEr &an ka ÙeZ hE bihrHg ƒ dxRn AaTma kI s¿a ka wankrata hE, AaEr &an baæ pda=aeÅ ka bo\ _Tpþ krta hE ƒ donaÇ meH prSprsMbN\ kar` AaEr kayR ka hE ƒ jbtk AaTmav\an nhÄ hoga, tbtkbaæ pda=aeÅ ka [iNãyaÇ se siNnkØR hone pr wI bo\ nhÄ ho skta ƒ AtOvdxRn kI jo samaNyg‡h` $p pirwaØa kI g{ hE _ska taTpyR AaTm-cEtNy kI _s AvS=a se hE, ijske hone pr mn ke äara vStuAaÇ ka &an$p g‡h` sMwv hE ƒ yh cEtNy v Av\an pr-pda=R-g‡h` ke ilye ijnivxeØ [iNãyaÇ manisk v Aa|yaiTmk v<i¿yaÇ ko jag<t krta hE, _nkeAnusar [ske car wed hÕ-cÙu-dxRn, AcÙudxRn, Avi\dxRn AaErkevldxRn ƒ cÙu [iNãy pr-pda=R ke saÙatŸ SpxR ikye ibna inidRÚ dUrI

244 jEn dxRn

Page 255: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

se pda=R ko g‡h` krtI hE ƒ AtOv [s [iNãy-g‡h` ko jag<t krne valIcÙudxRn $p v<i¿ _n xeØ AcÙu-dxRn se _dŸbuâ honevalI [iNãy-v<i¿yaÇse iwþ hE, jo vStuAaÇ ka ]oZ, \‡a`, ijða v SpxR [iNãyaÇ se AivrlsiþkØR hone pr hota hE ƒ [iNãyaÇke Agocr, sU"m, itroiht ya dUrS=pda=aeÅ ka bo\ krane vale Avi\ &an ke _dŸwavk AaTm-cEtNy ka namAvi\dxRn hE¸ AaEr ijs AaTmav\an ke äara smSt &ey ko g‡h` krnekI xi› jag<t hotI hE, _s Svav\an ka nam kevl dxRn hE ƒ

mit&an-[sÝkar AaTmav\an $p dxRn ke inim¿ se _Tpþ honevale &an ke

paHc wed hÕ -mit, ]ut, Avi\, mn:pyRy AaEr kevl ƒ &ey pda=R AaEr[iNãy-ivxeØ ka siþkØR hone pr mn kI shayta se jo vStubo\ _Tpþhota hE yh mit&an hE ƒ pda=R AaEr [iNãy ka siþkØR hone pr mn kIscet AvS=a meH jo Aaidtm ;kÖK hE' Oesa bo\ hota hE, vh Avg‡h khlatahE ƒ _s ASpÚ vStubo\ ke sMbN\ meH ivxeØ janne kI [CKa ka nam {hahE ƒ _ske flSv$p vStu ka jo ivxeØ bo\ hota hE vh Avay¸ AaEr _skekalaNtr meH Smr` krne $p sHSkar ka nam \ar`a hE ƒ [sÝkar mit&anke ye car wed hÕ ƒ &ey pda=R sHQya meH Ok wI ho skta hE, ya Ok hI Ýkarke Anek ƒ Ýkar kI ApeÙa se ve bhut A=aRtŸ iviv\ Ýkar ke Ok-Ok haÇ,ya bhuiv\¸ A=aRtŸ Anek Ýkar ke Anek ƒ _nka Aaid g‡h` xIF‡ wI hoskta hE ya der se ƒ vStu ka svaÅg- g‡h` wI ho skta hE, ya OkaHg ƒ_Ét ka g‡h` ho ya AnuÉt ka¸ OvH g‡h` \‡uv $p wI ho skta hE, vhInai\k A\‡uv $p wI ƒ [sÝkar g<hIt pda=R kI ApeÙa se Avg‡haidcaraÇ wedaÇ ke 12-12 wed hone se mitdan ke 48 wed ho jate hÕ ƒ g‡h` krnevalI paHcaÇ [iNãyaÇ AaEr Ok mn, [ n Kh kI ApeÙa se _› 48 wed 6gui`t hokr 288 (48– 6) ho jate hÕ ƒ ye wed &ey-pda=R AaEr g‡ahk-[iNãyaÇ kI ApeÙa se hÕ ƒ ikNtu jb pda=R ka g‡h` AVyÉt Ý`alI sekÊmx: hota hE, tb ijsÝkar ik imÎI ka kaEra paZ jlk`aÇ se is›hokr pU`R $p se gIla kÊmx: ho pata hE, tb _s ÝikÊya ko VyHjnavg‡hkhte hÕ ƒ [ske {haid tIn wed n hokr, t=a cÙu AaEr mn kI ApeÙasMwv n hone se _ske kevl 1–12–4µ48 wed hote hÕ ƒ [NheH pUvaÈ› 288weHdaÇ meH imlakr mit&an 336 Ýkar ka btlaya gya hE ƒ [sÝkar jEn

mit&an 245

Page 256: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

isâaNt meH yhaH [iNãy-jNy &an ka bDa³ sU"m icNtn AaEr ivvecn payajata hE ijse pU Rt: smJne ke ilye pda=Rwed, [iNãy-Vyapar v mnoiv&anke ghn icNtn kI AavXykta hE ƒ

]ut&an-mit&an ke Aa]y se yui›, tkR Anuman v xBda=R äara jo proÙ

pda=aeÅ kI jankarI hotI hE, vh ]ut&an hE ƒ [sÝkar \uOH ko deqkrAiGn ke AiStTv kI¸ ha= ko deqkr ya xBd ko sunkr mnu*y kI¸ yaZIke muq se yaZa ka v`Rn sunkr ivdex kI jankarI v xaÏ ko p#³krtÀvaÇ kI, [s lok-prlok kI, v AaTma-prmaTma Aaid kI jankarI¸yh sb ]ut&an hE ]ut&an ke [n sb ÝkaraÇ meH sb se Ai\k ivxal,ÝwavxalI AaEr ihtkarI vh iliqt saihTy hE, ijsmeH hmare pUvRjaÇ keicNtn AaEr Anuwv ka v`Rn v ivvecn sHg<hIt hÕ¸ [sIkar` [se hI ivxeØ$p se ]ut&an mana gya hE ƒ jEn\mR kI £iÚ se _s ]ut&an ko Ý\antadI g{ hE ijsmeH AiNtm tI=Åkr wgvanŸ mhavIr ke \maeÅpdexaÇ ka sHg‡hikya gya hE ƒ [s ]utsaihTy ke muQy do wed hE-AHgÝivÚ AaEr AHg-baæ ƒAHg ÝivÚ meH _n AacaraHgaid 12 ]utaHgo ka smavex hota hE, jo wgvanŸmhavIr ke saÙatŸ ix*yaÇ äara rce gye =e¸ v ijnke ivØyaid ka pircy[sse pUvR saihTy ke VyaQyan meH kraya ja cuka hE ƒ AHg baæ meH vedxvEkailk, _¿ra|yynaid _¿rkalIn AacayaeÅ kI rcnaOH AatI hÕ, jo]utaHgaÇ ke Aa]y se smy smy pr ivxeØ Ýkar ke ]ataAaÇ ke iht kI £iÚse ivxeØ-ivxeØ ivØyaÇ pr Ýyojnanusar sHÙep v ivStar se rcI g{ hÕ¸AaEr ijnka pircy wI saihTy-qHD meH kraya ja cuka hE ƒ ye donaÇ Aa=aRtŸmit&an AaEr ]ut&an proÙ mane gye hÕ¸ ÉyaÇik ve AaTma ke äara saÙatŸ$p se n hokr, [iNãyaÇ v mn ke ma|ym äara hI _TpNn hote hÕ ƒ t=aippXcatŸkalIn jEn Nyay kI prMpra meH mit&an ko [iNãy-ÝTyÙ hone kIApeÙa saHVyvhairk ÝTyÙ mana gya hE ƒ

Avi\&an-AaTma meH Ok OesI xi› manI gyI hE ijske äara _se [iNãyaÇ ke

Agocr AitsU"m itroiht v [iNãy siNnkØR ke pre dUrS= pda=aeÅ kawI &an ho skta hE ƒ [s &an ko Avi\&an kha gya hE¸ ÉyaÇik yhdex kI myaRda ko ilye huO hota hE ƒ Avi\&an ke do wed hÕ-Ok wv-

246 jEn dxRn

Page 257: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝTyy AaEr dUsra gu`-ÝTyy ƒ devaÇ AaEr narkI jIvaÇ meH Svwavt: hI[s &an ka AiStTv paya jata hE, AtOv vh wv-ÝTyy hÕ ƒ mnu*yaÇAaEr pxuAaÇ meH yh &an ivxeØ gu` ya %iâ ke Ýwav se hI Ýk! hotahE, AaEr [s kar` [se gu`-ÝTyy Avi\&an kha gya hE ƒ [ske 6 wedhÕ-AnugamI, AnnugamI, vâRman, hIyman, AviS=t AaEr AnviS=t ƒAnugamI Avi\&an jhaH wI &ata jay, vhÄ _ske sa= jata hE¸ ikNtuAnnugamI Avi\&an S=an-ivxeØ se p<=kŸ hone pr KU! jata hE ƒvâRman Avi\ Ok bar _TpNn hokr kÊmx: b#³ta jata hE, AaEr [skeivprIt hIyman F!ta jata hE ƒ sdEv Ok$p rhnevala &an AviS=t,OvH AkÊm se kwI F!ne v kwI b#³ne vala AnviS=t Avi\&ankhlata hE ƒ ivStar kI ApeÙa Avi\&an tIn Ýkar ka hE-dexavi\,prmavi\ AaEr svaRvi\ ƒ [nmeH &ey-ÙeZ v pda=aeÅ kI pyaRyaÇ ke &an meH_¿ro¿r Ai\k ivStar v ivxuiâ pa{ jatI hE ƒ dexavi\ Ok bar hokrKU! wI skta hE AaEr [s kar` vh ÝitpatI hEƒ ikNtu prmavi\ vsvaRvi\ Avi\&an _TpNn hokr ifr kwI KU!te nhÄ, jbtk ik_nka kevl&an meH ly n ho jay ƒ

mn: pyRy&an-mn:pyRy&an ke äara dUsre ke mn meH iciNtt pda=aeÅ ka bo\ hota hE ƒ

[ske do wed hÕ-%jumit AaEr ivpulmit ƒ %jumit kI ApeÙa ivpulmitmn:pyRy &an Ai\k ivxuâ hota hE %jumit Ok bar hokr KU! wI sktahE¸ ikNtu ivpulmit &an AÝitpatI hE¸ A=aRtŸ Ok bar hokr ifr kwIKU!ta nhÄ ƒ

kevl&an -kevl&an ke äara ivXvmaZ ke smSt $pI-A$pI ãVyaÇ AaEr _nkI

iZkalvt± pyaRyaÇ ka &an yugptŸ hota hE ƒ ye Avi\ Aaid tInaÇ &an ÝTyÙmane gye hÕ¸ ÉyaÇik ve saÙatŸ AaTma äara ibna [iNãy v mn kI shayta ke_TpNn hote hÕ ƒ mit AaEr ]ut&an se riht jIv kwI nhÄ hota, ÉyaÇikyid jIv [nke sU"mtmaHx se wI vHict ho jay, to vh jIvTv se hI Cyutho javega, AaEr jD³ pda=R ka $p \ar` kr leg ƒ ikNtu yh hona AsMwvhE ƒ ÉyaÇik ko{ wI mUl ãVy ãVyaNtr meH pir`t nhÄ ho skta ƒ mit AaEr]ut&an ka Anuwv swI mnu*yaÇ ko hota hE ƒ Avi\ AaEr mn:pyRy &anke

kevl&an 247

Page 258: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

wI khÄ kÖK _dahr` deqne sunne meH Aate hÕ¸ ikNtu ve hÕ %iâ-ivxeØ kepir`am ƒ kevl &anyoig- gMy hE¸ AaEr jEn maNytanusar [s kal v ÙeZmeH iksI ko _ska _TpNn hona AsMwv hE ƒ mit, ]ut AaEr Avi\&anim+yaTv AvS=a meH wI ho skte hÕ AaEr tb _n &anaÇ ko kÖmit, kÖ]uitAaEr kÖAvi\ kha gya hE, ÉyaÇik _s AvS=a meH A=R-bae\ @Ik hone prwI vh &an \aimRk £iÚ se Sv-pr ihtkarI nhÄ hota¸ _sse iht kIApeÙa Aiht kI hI sMwavna Ai\k rhtI hÕ [sÝkar &an ke kÖl Aa@wed khe gye hÕ ƒ

&an ke sa\n-Nyay dxRn meH Ýma` car Ýkar ka mana gya hE - ÝTyÙ, Anuman,

_pman AaEr xBd ƒ ye wed _¿rkalIn jEn Nyay meH wI SvIkar ikye gye hÕ¸ikNtu [nka _pyuR› pa¥c Ýkar ke &anaÇ se ko{ ivro\ ya vEØMy _piS=tnhÄ hota ƒ yhaH ÝTyÙ se taTpyR [iNãy-ÝTyÙ se hE ijse _pyuR› Ýma`wedaÇmeH proÙ kha gya hE¸ t=aip _se jEn nEyaiykaÇ ne saHVyvhairk ÝTyÙ kIsH&a dI hE ƒ [s Ýkar vh mit&an ka wed isâ ho jata hE ƒ xeØ joAnuman, _pman AaEr xBd Ýma` hÕ, _nka smavex ]ut&an meH hota hE ƒ

Ýma` v ny -pda=aeÅ ke &an kI _Àpi¿ do Ýkar se hotI hE-Ýma`aÇ se AaEr nyaÇ se

(Ýma`nyEri\gm: ƒ t‹ sU‹ 1, 6) AwI jo paHc Ýkar ke &anaÇ ka v`Rnikya gya vh sb Ýma` kI ApeÙa se ƒ [n Ýma`wUt &anaÇ ke äara ãVyaÇ ka_nke smg‡$p meH bo\ hota hE ƒ ikNtu ÝTyek pda=R ApnI OkaTmk s¿arqta huAa wI AnHtgu`aTmk AaEr AnHtpyaRyaTmk huAa krta hE ƒ [nAnHt gu`-pyaRyaÇ meH se Vyvhar meH Ýay: iksI Ok ivxeØ gu`\mR ke _LleqkI AavXykta hotI hE ƒ jb hm khte hÕ _s mo!I puStk ko le AaAo, to[sse hmara kam cl jata hE, AaEr hmarI AwIÚ puStk hmare sMmuq AajatI hE ƒ ikNtu [ska yh A=R kdaip nhÄ hE ik _s puStk meH mo!a{ keAitir› ANy ko{ gu`-\mR nhÄ hE ƒ AtOv &an kI £iÚ se yh sav\anIrqne kI AavXykta hE ik hmara vcnalap, ijske äara hm dUsraÇ ko&an Ýdan krte hÕ, Oesa n ho ik ijsse dUsre ke ñdy meH vStu kI Anek-gu`aTmkta ke S=an pr OkaiNtkta kI Kap bE@a jay ƒ [sIilye OkaNtko im+yaTv kha gya hE, AaEr isâaNt ke Ýitpadn meH OesI vcnxElI ke

248 jEn dxRn

Page 259: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_pyog ka Ýitpadn ikya gya hE, ijsse v›a ka Ok-gu`aeLleqaTmkAiwÝay wI Ýg! ho jay¸ AaEr sa= hI yh wI SpÚ bna rhe ik vh gu`ANy-gu`-sapeÙ hE ƒ jEn dxRn kI yhI ivcar AaEr vcnxElI AnekaNt vSyaäad khlatI hE ƒ v›a ke AiwÝayanusar Ok hI vStu hE wI khI jasktI hÕ AaEr nhÄ wI ƒ donaÇ AiwÝayaÇ ke mel se haH-na Ok imi]t vcnwHgwI ho skta hE¸ AaEr [sI kar` _se AvÉtVy wI kh skte hÕ ƒ vh yh wIkh skta hE ik ÝStut vStuSv$p hE wI AaEr ifr wI Av›Vy hÕ nhÄ hE,AaEr ifr wI Av›Vy hE¸ A=va hE wI, nhÄ wI hE, AaEr ifr wI Av›Vy hE ƒ[NhÄ sat sMwavnaTmk ivcaraÇ ke Anusar sat Ýma`wHigyaH manI gyI hÕ-SyadŸ AiSt, SyadŸ naiSt, SyadŸ AiSt-naiSt, SyadŸ Av›VymŸ SvadŸAiSt-Av›VymŸ SyadŸ-naiSt-Av›VymŸ AaEr SvadŸ AiSt-naiSt-Av›VymŸ ƒ sMwvt: Ok _dahr` ke äara [s Syaäad xElI kI sa=RktaAi\k SpÚ kI ja sktI hE ƒ iksI ne pUKa Aap &anI hÕ? [ske _¿r meH[s wav se ik mÕ kÖK n kÖK to AvXy janta hI hU¥-mÕ kh skta hU¥ ikòmÕ SyadŸ &anI hUH ƒó sMwv hE muJe Apne &an kI ApeÙa A&an ka wanAi\k ho AaEr _s _peÙa se mÕ khUH ik ;mÕ SyadŸ A&anI hU¥' ;iktnI bataÇka &an hÕ, AaEr iktnI ka nhÄ hE¸ AtOv yid mÕ khUH ik ;mÕ SyadŸ &anI hU¥wI AaEr nhÄ wI¸ó to wI Anuict n hoga¸ AaEr yid [sI duiv\a ke kar`[tna hI khUH ik òmÕ kh nhÄ skta ik mÕ &anI hUH ya nhÄó to wI meravcn AsTy n hoga ƒ [NhÄ Aa\araÇ pr mÕ sTyta ke sa= yh wI khta hUHik òmuJe kÖK &an hE to, ifr wI kh nhÄ skta ik Aap jo bat muJsejanna cahte hÕ, _s pr mÕ Ýkax Dal skta hUH ya nhÄ ƒó [sI bat kodUsre Ýkar se yaÇ wI kh skta hUH ik òmÕ &anI to nhÄ hU¥, ifr wI sMwvhE ik AapkI bat pr kÖK Ýkax Dal sk×Hó ¸ A=va [s Ýkar wI khskta hUH ik òmÕ kÖK &anI hUH wI, kÖK nhÄ wI hUH¸ AtOv kha nhÄ jaskta ik ÝakËt ivØy ka muJe &an hE ya nhÄ ƒó ye smSt vcn-Ý`ailyaHApnI-ApnI sa=Rkta rqtI hE, t=aip p<=kè-p<=kè $p meH vStuiS=itke Ok AHx ko hI Ýk! krtI hÕ¸ _ske pU`R Sv$p ko nhÄ ƒ [silye jEnNyay [s bat pr deta hE ik pUvaÈ› meH se Apne AiwÝayanusar v›a caheijs vcn-Ý`alI ka _pyog kre, ikNtu _ske sa= SyatŸ pd AvXy de,ijsse yh SpÚ Ýk! hota rhe ik vStuiS=it meH ANy sHwavnayeH wI hÕ,

ny 249

Page 260: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

At: _skI bat sapeÙ $p se hI smJI jay ƒ [s Ýkar yh SyaäadÝ`alI ko{ AiätIy vStu nhÄ hÕ, ÉyaÇik Vyvhar meH hm ibna SyatŸ xBdka Ýyog ikye wI kÖK _s sapeÙwav ka |yan rqte hI hÕ ƒ t=aip xaÏa=RmeH kwI-kwI iksI bat kI sapeÙta kI AaEr |yan n idye jane se bDe³-bD³eivro\ AaEr mtwed _piS=t ho jate hÕ, ijnmeH samHjSy be@ana ki@nÝtIt hone lgta hE ƒ jEn Syaäad Ý`alI äara Oese ivro\oH AaEr mtwedaÇ koAvkax n dene ka ÝyTn ikya gya hE, AaEr jhaH ivro\ idqa{ de jay, vhaH[s SyatŸ pd meH _se sulJane AaEr samHjSy bE@ane kI kÖHjI wI sa= hIlga dI g{ hE ƒ Vyakr`aTmk VyuTpi¿ ke Anusar SyatŸ AsŸ \atu kaivi\ilHg ANy puÌØ, Ok vcn ka $p hE¸ ijska A=R hota hE ;Oesa ho'Ok sMwavna yh wI hE' ƒ jEn Nyay meH [s pd ko sapeÙ-iv\an ka vackAVyy bnakr ApnI AnekaNt ivcarxElI ko Ýk! krne ka sa\n bnayagya hE ƒ [se AinXcy-bo\k smJna kdaip yui›sHgt nhÄ hE ƒ

ny-pda=aeÅ ke AnHt gu` AaEr pyaRyaÇ meH se Ýyojnanusar iksI Ok gu`\mR

sMbN\I &ata ke AiwÝay ka nam ny hE¸ AaEr nyaÇ äara hI vStu ke nanagu`aHxaÇ ka ivvecn sMwv hE ƒ va`I meH wI Ok smy meH iksI Ok hI gu`-\mRka _Lleq sMwv hE, ijska y=oict ÝsHg nyivcar ke äara hI sMwvho skta hE ƒ [sse SpÚ hE ik ijtne Ýkar ke vcn sMwv hÕ, _tne hIÝkar ke ny khe ja skte hÕ ƒ t=aip vg±kr` kI suiv\a ke ilye nyaÇ kIsHQya sat iS=r kI g{ hE, ijnke nam hÕ-nEgm, sHg‡h, Vyvhar, %jusUZ,xBd, smiw$#³ AaEr OvHwUt ƒ nEgm ka A=R hE-n Ok: gm: A=aRtŸ Ok hIbat nhÄ ƒ jb samaNyt: iksI vStu kI wUt, wiv*ytŸ, vtRman pyaRyaÇ koimlajulakr bat khI jatI hE, tb v›a ka AiwÝay nEgm-nyaTmk hotahE ƒ jo Vyi› Aag jla rha hE, vh yid pUKne pr _¿r de ik mÕ ro!I bna rhahUH, to _skI bat nEgm nykI ApeÙa sc manI ja sktI hE¸ ÉyaÇik _skaAiwÝay yh hE ik Aag ka jlana _se ÝTyÙ idqa{ dene pr wI, _skepUKne ka AiwÝay yhI =a ik AiGn iksilye jla{ ja rhI hE ƒ yha¥ yidnEgm ny ke Aa]y se ÝXnktaR AaEr _¿rdata ke AiwÝay ko n smJajay, to ÝXn AaEr _¿r meH hmeH ko{ sHgit ÝtIt nhÄ hogI ƒ [s Ýkar jbcEZ xuÉla ZyodxI ko kha jata hE ik Aaj tI=Åkr ka jNm-idvs hE,

250 jEn dxRn

Page 261: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

tb _s hjaraÇ vØR puranI wUtkal kI F!na kI Aaj ke [s idn se sHgItnEgm ny ke äara hI bE@kr btla{ ja sktI hE ƒ sHg‡hny ke äara hm_¿ro¿r vStuAaÇ koivxal £iÚ se smJne ka ÝyTn krte hE ƒ jb hmkhte hÕ ik yhaH ke swI ÝdexaÇ ke vasI, swI jaityaÇ ke, AaEr swI pH=aÇ kecalIs kroD³ mnu*y wartvasI hone kI ApeÙa Ok hÕ, A=va wartvasIAaEr cInI donaÇ Oixya{ hone ke kar` Ok hÕ, A=va swI dexaÇ ke smStsHsarvasI jn Ok hI mnu*y jait ke hÕ, tb ye swI bateH sHg‡hny kI ApeÙasTy hE ƒ [ske ivprIt jb hm mnu*y jait ko mhaäIpaÇ kI ApeÙa Oixya{,yUropIy, Ameirkn Aaid wedaÇ meH ivwaijt krte hÕ, t=a [nka pun: AvaNtrÝdexaÇ OvH ÝaNtIy rajnEitk, \aimRk, jatIy Aaid _¿ro¿r ALp-ALptrvgaeÅ meH ivwajn krte hÕ, tb hmara AiwÝay Vyvhar nyaTmk hota hE ƒ [sÝkar sHg‡h AaEr Vyvharny prSpr sapeÙ hÕ, AaEr ivStar v sHkocaTmk£iÚyaÇ ko Ýk! krne vale hÕ ƒ donaÇ sTy hÕ, AaEr donaÇ ApnI-ApnI sa=Rktarqte hÕ ƒ _nmeH prSpr ivro\ nhÄ, ikNtu ve Ok dUsre ke pirpUrk hÕ, ÉyaÇikhmeH Awed£iÚ se sHg‡h ny ka, v wed £iÚ se Vyvhar ny ka Aa]y lenapD³ta hE ƒ ye nEgmaid tInaÇ ny ãVyai=Rk mane gye hÕ ÉyaÇik [nmeH Ýitpa>vStu kI ãVyaTmkta ka g‡h` kr ivcar ikya jata hE, AaEr _skI pyaRygaE rhta hE ƒ %jusUZaid Agle car ny pyaRyai=Rk khe gye hÕ, ÉyaÇik _nmeHpda=aeÅ kI pyaRy-ivxeØ ka hI ivcar ikya jata hE ƒ

yid ko{ muJse pUKe ik tum kaEn ho, AaEr mÕ _¿r dU¥ ik mÕ ÝvÉta hUH,to yh _¿r %jusUZ ny se sTy @hrega¸ ÉyaÇik mÕ _s _¿r äara ApnIOk pyaRy ya AvS=a-ivxeØ ko Ýk! kr rha hU¥, jo Ok kal-myaRda keilye iniXct ho g{ hÕ ƒ [s Ýkar vtRman pyaRymaZ ko ivØy krne valany %jusUZ khlata hE ƒ Agle xBdaid tIn ny ivxeØ $p se sMbN\xBd-Ýyog se rqte hÕ ƒ jo Ok xBd ka Ok vaCya=R man ilya gya hE,_ska ilHg ya vcn wI iniXct hÕ, vh xBdny se y=oict mana jata hE ƒjb hm sHSkËt meH SZI ke ilye klZ xBd ka npuHsk ilHg meH, A=va daraxBd ka puilHg AaEr bhuvcn meH Ýyog krte hÕ, OvH dev AaEr devI xBd ka[nke vaCya=R SvgRlok ke Ýai`yaÇ ke ilye hI krte tb yh sb xBdny kIApeÙa se _pyuR› isâ hota hE ƒ [sI Ýkar VyuTpi¿ kI ApeÙa iwþa=RkxBdaÇ ko jb hm $i#³ äara Oka=RvacI bnakr Ýyog krte hÕ, tb yh bat

ny 251

Page 262: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

smiw$#³ ny kI ApeÙa _ict isâ hotI hE ƒ jEse-devraj ke ilye [Nã,purNdr ya xkʸ A=va FoDe³ ke ilye AXv, AvR, gN\vR, sEN\v Aaid xBdaÇka Ýyog ƒ [n xBdaÇ ka Apna-Apna p<=kè A=R hE¸ t=aip $i#³vxatŸ vepyaRyvacI bn gye hÕ ƒ yhI smiw$#³ ny hE ƒ OvMwUtny kI ApeÙa vStukI ijs smy jo pyaRy ho, _s smy _sI pyaRy ke vacI xBd ka Ýyogikya jata hE, jEse iksI mnu*y ko p#a³te smy pa@k, pUja krte smypujarI, OvH yuâ krte smy yoâa khna ƒ

ãVyai=Rk-pyaRyai=Rk ny-[n nyaÇ ke Sv$p pr ivcar krne se SpÚ ho jayga ik iks Ýkar

jEn isâaNt meH [n nyaÇ ke äara iksI wI vÉta ke vcn ko sunkr _skeAiwÝay kI susHgit y=oict vStuiS=it ke sa= idqlane ka ÝyTnikya gya hE ƒ _pyuR› sat ny to y=a=Rt:Ýmuq $p se £ÚaHt maZ hÕ¸ikNtu nyaÇ kI sHQya to Apirimt hE¸ ÉyaÇik ãVy-VyvS=a ke sMbN\ meHijtne Ýkar ke ivcar v vcn ho skte hÕ, _tne hI _nke £iÚko` ko SpÚkrne vale ny khe ja skte hÕ ƒ _dahr`a=R jEn tÀv&an meH Kh ãVy manegye hÕ¸ ikNtu yid ko{ khe ik ãVy to y=a=Rt: [k hI hE, tb nyvad keAnusar [se s¿amaZ-g‡ahI xuâãVyai=Rk ny kI ApeÙa se sTy SvIkarikya ja skta hE ƒ isiâ v mui› jIv kI prmaTmavS=a ko mana gya hE¸ikNtu yid ko{ khe ik jIv to svRZ AaEr svRda isâ-mu› hE, to [se wIjEnI yh smJkr SvIkar kr lega ik yh bat kmae Åpai\inrpeÙxuâãVyai=Rk ny se khI g{ hE ƒ gu` AaEr gu`I, ãVy AaEr pyaRy, [nmeHy=a=Rt: wavaTmk wed hÕ¸ t=aip yid ko{ khe ik &an hI AaTma hE¸mnu*y Amr hE kHk` hI suv R hE to [se wedivkLp-inrpeÙ xuâãVyai=Rkny se sc mana ja skta hE ƒ isâaNtanusar &an-dxRn hI AaTma ke gu`hÕ¸ AaEr ragäeØ Aaid _ske kmRjNy ivwav hÕ¸ t=aip yid ko{ khe ikjIv ragI-äeØI hE, to yh bat kmaeÅpai\ saÙep Axuâ-ãVyai=Rk ny semanI jane yoGy hE ƒ cÄ!I se lekr mnu*y tk sHsarI jIvaÇ kI jaityaH hÕ¸AaEr jIv prmaTma tb bnta hE, jb vh ivxuâ hokr [n smSt saHsairkgityaÇ se mu› ho jay¸ t=aip yid ko{ khe ik cI!Ä wI prmaTma hE, to[s bat ko wI prmwavg‡ahk ãVyai=Rk ny se @Ik smJna caihye ƒswI ãVy Apne ãVyTv kI ApeÙa icrS=ayI hÕ¸ ikNtu jb ko{ khta hE

252 jEn dxRn

Page 263: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ik sHsar kI smSt vStuOH Ù`wHgur hÕ, tb smJna caihye ik yh batvStuAaÇ kI s¿a ko ga E` krke _Tpad-Vyy gu`aTmk AinTyxuâpyaRyai=Rk ny se khI g{ hE ƒ iksI vStu, ka £Xy ya mnu*y ka icZ_s vStu Aaid se svR=a p<=kè hE¸ t=aip jb ko{ icZ deqkr khta hE-yh narHgI hE, yh ihmaly hE, ye ramcNã hÕ, tb jEn Nyay kI £iÚ Anusar_› bat Sv-jait AsdwUt_pny se @Ik hE ƒ y>ip ko{ wI Vyi›Apne puZ klZaid bN\uvgR se, v Fräaraid sMpi¿ se svR=a p<=kè hE¸t=aip jb ko{ khta hE ik mÕ AaEr ye Ok hÕ¸ ye mere hÕ, AaEr mÕ [nka hHU, toyh bat AsdŸwUt _pcar ny se y=a=R manI ja sktI hE ƒ

[s Ýkar nyaÇ ke Anek _dahr` idye ja skte hÕ, ijnmeH [s Nyayke Ýitpadk AacayaÈ ka yh ÝyTn SpÚ idqa{ deta hE ik mnu*y ke jb,jha¥, ijs Ýkar ke Anuwv v ivcar _TpNn, huO, AaEr _NhaÇne _NheH vcnbâikya, _n sb meH kÖK n kÖK sTyaHx AvXy iv>man hE¸ AaEr ÝTyek &anIka yh k¿RVy hona caihye ik vh _s bat ko sunkr, _smeH Apne in\aRirtmt se kÖK ivro\ idqa{ dene pr, _ske qHDn meH Ýv<¿ n ho jay, ikNtuyh janne ka ÝyTn kre ik vh bat iks ApeÙa se kha¥ tk sTy hosktI hE¸ t=a _ska Apne iniXct mt se iks Ýkar samHjSy bE@ayaja skta hE ƒ jEn Syaäad, AnekaNt ya nyvad ka dava to yh hE ik vhApnI NyayxElI äara smSt ivÌâ idqa{ dene vale mtaÇ AaEr ivcaraÇ meHv›aAoH ke £iÚko` ka pta lgakr _nke ivro\ ka pirhar kr skta hE¸t=a ivro\I ko Apne SpÚIkr` äara _ske mt kI sImaAaÇ ka bo\krakr, _NheH Apne &an ka AHg bna le skta hE ƒ

car-inÙep-jEn Nyay kI [s AnekaNt-Ý`alI se Ýeirt hokr hI jEnacayaeÅ ne

ÝkËit ke tÀvaÇ kI qoj AaEr Ýitpadn meH yh sav\anI rqne ka ÝyTnikya hE ik _nke £iÚko` ke sMbN\ meH w‡aiNt _Tpþ n hone pave ƒ [sIsav\anI ke pir`amSv$p hmeH car Ýkar ke inÙepaÇ AaEr _nke nana wed-ÝwedaÇ ka VyaQyan imlta hE ƒ ãVy ka Sv$p nana Ýkar ka hE, AaEr_sko smJne-smJane ke ilye hm ijn pâityaÇ ka _pyog krte hÕ, veinÙep khlatI hÕ ƒ VyaQyan meH hm vStuAaÇ ka _Lleq iviv\ namaÇ vsH&aAaÇ ke äara krte hÕ, jo khÄ ApnI VyuTpi¿ ke äara, v khÄ $i#³ ke

car inÙep 253

Page 264: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

äara _nkI vaCy vStu ko Ýg! krte hÕ ƒ [s Ýkar puStk, FoDa³ v mnu*y,ye |vinyaH SvyH ve-ve vStuOH nhÄ hÕ, ikNtu _n vStuAaÇ ke nam inÙep hÕ,ijnke äara lok-Vyvhar clta hE ƒ [sI Ýkar yh SpÚ smJ kr clnacaihye ik miNdraÇ meH jo mUi¿RyaH S=aipt hÕ ve devta nhÄ, ikNtu _n devaÇ kIsakar S=apna $p hÕ¸ ijs Ýkar ik xtrHj ke mohre, ha=I nhÄ, ikNtu_nkI sakar ya inrakar S=apna maZ hÕ¸ wle hI hm _nmeH pUßy yaApUßy v<iâ S=aipt kr leH ƒ yh S=apna inÙep ka Sv$p hE ƒ [sI ÝkarãVy-inÙep äara hm vStu kI wUt v wiv*ykalIn pyaRyaeÅ ya AvS=aAaÇko Ýk! ikya krte hÕ ƒ jEse, jo phle kwI raja =e, _NheH _nke raja nrhne pr Ab wI, raja khte hÕ¸ ya DaÉ!rI p#³nevale iv>a=± ko wI Dak!rkhne lgte hÕ ƒ [nke ivprIt jb hm jo vStu ijs smy, ijs $p meH hE,_se, _s smy, _sI A=Rbo\k xBd äara Ýk! krte hÕ, tb yh wavinÙepkhlata hE¸ jEse VyaQyan dete smy hI Vyi› ko VyaQyata khna AaEr,|yan krte smy |yanI ƒ [sI Ýkar vStuivvecn meH ãVy, ÙeZ, kal AaErwav ke sMbN\ meH stkRta rqne ka¸ vStu ko _skI s¿a, sHQya, ÙeZ,SpxRn, kal, ANtr, wav v ALp-bhuTv ke Anusar smJne¸ t=a _nkeindÈx SvaimTv, sa\n, Ai\kr`, iS=it AaEr iv\an kI Aor wI |yandete rhne ka Aadex idya gya hE¸ AaEr [s Ýkar jEn xaÏ ke A|yeta koOkaNt £iÚ se bcane ka pU`R ÝyTn ikya gya hE ƒ

sMykè cairZ-sMyÉTv AaEr &an kI sa\na ke Aitir› kmaeÅ ke sHvr v injRra

äara moÙ isiâ ke ilye cairZ kI AavXykta hE ƒépr btaya ja cuka hE ik jIvn meH \aimRkta iksÝkar _TpNn

hotI hE ƒ A\aimRkta ke ÙeZ se inkal kr \aimRk ÙeZ meH lanevalI vStu hEsMyÉTv ijsse Vyi› ko Ok n{ cetna imltI hE ik mÕ kevl Apne xrIrke sa= jIne-mrnevala nhÄ hU¥¸ ikNtu Ok AivnaxI tÀv hUH ƒ yhI nhÄ,ikNtu [s cetna ke sa= kÊmx: _se sHsar ke ANy tÀvaÇ ka jo &an Ýaºhota hE, _sse _ska Apne jIvn kI Aaer t=a Apne Aaspas ke jIvjgtŸkI Aaer £iÚko` bdl jata hE ƒ jhaH im+yaTv kI AvS=a meH Apna Sva=R,Apna poØ` v dUsraÇ ke Ýit äeØ AaEr {*yaR wav Ý\an =a, vhaH Ab sMyÉTvIko Apne Aaspas ke jIvaÇ meH wI Apne sman AaTmtÀv ke dxRn hone se,

254 jEn dxRn

Page 265: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_nke Ýit Sneh, kaÌ~y v shanuwUit kI wavna _Tpþ ho jatI hE¸ AaErijn v<i¿yaÇ ke kar` jIvaÇ meH sHFØR paya jata hE, _nse _se ivri› honelgtI hE ƒ _skI £iÚ meH Ab Ok Aaer jIvn ka Anupm mahaTMy AaEr dUsrIAaer jIvaÇ kI For du:q _Tpþ krnevalI Ýv<i¿yaH SpÚt: sMmuq Aa jatIhE ƒ [s n{ £iÚ ke flSv$p _skI ApnI v<i¿ meH jo sMyÉTv ke _pyuR›car lÙ`-Ýxm, sHveg AnukMpa AaEr AaiStÉy Ýg! hote hÕ, _sse _nkIjIvn\ar meH Ok nya moD³ Aa jata hE¸ AaEr vh duracr` KoD³kr sdacarIbn jata hE ƒ [s sdacar kI mUl Ýerk wavna hotI hÕ-Apna AaEr prayaiht v kLya` ƒ AaTmiht se priht ka mel bE@ane meH jo ki@na{ _piS=thotI hE, vh hE ivcaraÇ kI ivØmta AaEr ikÊya-SvatHZŸy ƒ ivcaraÇ kI ivØmtadUr krne meH sMyG&anI ko shayta imltI hE Syaäad v AnekaNt kIsamHjSykarI ivcar-xElI ke äara¸ AaEr Aacr` kI xuiâ ke ilye joisâaNt _ske ha= Aata hE, vh hE Apne sman dUsre kI rÙa ka ivcarA=aRtŸ AihHsa ƒ

AihHsa-jIv-jgtŸ meH Ok myaRda tk AihHsa kI Ýv<i¿ Svawaivk hE ƒ pxu-

pÙI AaEr _nse wI inMn Str ke jIv-jNtuAaÇ meH ApnI jait ke jIvaÇmarne v qane kI Ýv<i¿ Ýay: nhÄ pa{ jatI ƒ isHh, Vya\‡aid ihH¡ Ýa`I wIApnI sNtit kI to rÙa krte hI hÕ¸ AaEr ANy jatI ke jIvaÇ ko wI kevltwI marte hÕ, jb _NheH wUq kI vedna statI hE ƒ Ýai`maZ meH ÝkËit kIAihHsoNmuq v<i¿ kI pircayk kÖK Svawaivk cetnaOH pa{ jatI hÕ, ijnmeHmE=un, sHtanpaln, samUihk jIvn Aaid Ýv<i¿ya¥ Ý\an hÕ ƒ ÝkËit meH yhwI deqa jata hE ik jo Ýa`I ijtnI maZa meH AihHskv<i¿ ka hota hE, vh_tna hI Ai\k ixÙa ke yoGy v _pyogI isâ huAa hE ƒ bkrI, gay, wÕs,FoDa³ éH!, ha=I Aaid pxu maHswÙI nhÄ hÕ, AaEr [sIilye ve mnu*y keVyaparaÇ meH _pyogI isâ ho ske hÕ ƒ y=a=Rt: _NhÄ meH ÝkËit kI xIto*`Aaid äNäaTmk xi›yoH ko shne AaEr pir]m krne kI xi› ivxeØ $p meHpa{ jatI hE ƒ ve ihH¡ pxuAaÇ se ApnI rÙa krne ke ilye dl baH\ krsamUihk xi› ka _pyog wI krte huO paye jate hÕ ƒ mnu*y to samaijkÝa`I hI hE¸ AaEr smaj tbtk bn hI nhÄ skta jbtk Vyi›yaÇ meHihHsaTmk v<i¿ ka pirTyag n ho ƒ yhI nhÄ, smaj bnne ke ilye yh wI

sMykè cairZ 255

Page 266: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AavXyk hE ik Vyi›yaÇ meH prSpr rÙa AaEr shayta krne kI wavna wIho ƒ yhI kar` hE ik mnu*y-smaj meH ijtne \mR S=aipt huO hÕ, _nmeH,kÖK, myaRdaAaÇ ke wItr, AihHsa ka _pdex paya hI jata hE¸ wle hI vhkÖ!uHb, jait, \mR ya mnu*y maZ Ok hI sIimt ho ƒ wartIy samaijkjIvn meH Aaidt: jo ]m`-prMpra ka vEidk prMpra se ivro\ rha, vh[s AihHsa kI nIit ko lekr ƒ \aimRk ivi\yaÇ meH nrbil ka Ýcar to bhutpihle _¿ro¿r mNd pD³ gya =a¸ ikNtu pxubil y&ikÊyaAaÇ ka Ok samaNyAHg bna rha ƒ [ska ]m` sa\u sdEv ivro\ krte rhe ƒ Aage clkr ]m`aÇke jo do ivwag huO, jEn AaEr baEâ, _n donoH meH AihHsa ke isâaNt pr joridya gya jo AwI tk cla jata hE ƒ t=aip baEâ\mR meH AihHsa ka icNtn,ivvecn v paln bhut kÖK pirimt rha ƒ prHtu yh isâaNt jEn\mR meH smStsdacar kI nÄv hI nhÄ, ikNtu \mR ka svaÈTkËÚ AHg bn gya ƒ AihHsaprmo \mR: vaÉy ko hm do Ýkar se p#³ skte hÕ-tInaÇ xBdaÇ ko yidp<=kè-p<=kè p#³eH to _ska A=R hota hE ik AihHsa hI prm \mR hÕ¸ AaEryid AihHsa-prmo ko Ok smas pd maneH to vh vaÉy \mR kI pirwaØabn jata hE, ijska A=R hota hE ik \mR vhI hE ijsmeH AihHsa ko ]e¤S=an Ýaº ho ƒ smSt jEnacar [sI AihHsa ke isâaHt pr AvliMbt hE¸AaEr ijtne wI Aacar sMbN\I v‡t inymaid inidRÚ ikye gye hÕ, ve sbAihHsa ke hI svaÅg pirpaln ke ilye hÕ ƒ [sI t+y ko mnuSm<it (2,159) kI [s Ok hI pHiÉt meH wle Ýkar SvIkar ikya gya hE-AihHsyEvwUtanaH kayR ]eyo½nusxanmŸ ƒ

]avk-\mR-muQy v‡t paHc hÕ-AihHsa, Am<Øa, AStey, AmE=un AaEr Apirg‡h ƒ

[ska A=R hE ihHsa mt kro, JU@ mt bolo, corI mt kro, Vyaiwcar mtkro, AaEr pirg‡h mt rqo ƒ [n v‡taÇ ke Sv$p pr ivcar krne se Ok to yhbat SpÚ ho jatI hE ik [n v‡taÇ ke äara mnu*y kI _n v<i¿yaÇ ka inyHZ`krne ka ÝyTn ikya gya hE, jo smaj meH muQy $p se vEr-ivro\ kIjnk huAa krtI hÕ ƒ dUsrI yh bat |yan dene yoGy hE ik Aacr` kapir*kar srltm rIit se kÖK inØe\aTmk inymaÇ ke äara hI ikya jaskta hE ƒ Vyi› jo ikÊyaOH krta hE, ve mUlt: _ske Sva=R se Ýeirt hotIhÕ ƒ _n ikÊyaAaÇ meH kaEn ACKI hE, AaEr kaEn burI, yh iksI mapdHD ke

256 jEn dxRn

Page 267: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

iniXct hone pr hI kha ja skta hE ƒ ihHsa, corI, Ju@, kÖxIl AaErpirg‡h, ye samaijk pap hI to hÕ ƒ ijtne hI AHx meH Vyi› [nka pirTyag,_tna hI vh sWy AaEr smaj-ihtEØI mana jayga¸ AaEr ijtne Vyi› [nv‡taÇ ka paln kre _tna hI smaj xuâ, suqI AaEr ÝgitxIl bnega ƒ [nv‡taÇ pr jEn xaÏaÇ meH bhut Ai\k war idya gya hE, AaEr _nka sU"m OvHsuivSt<t ikya gya hE¸ ijsse jEn xaÏkaraÇ ke vEyi›k AaEr samaijkjIvn ke xo\n ke ÝyTn ka pta clta hE ƒ _NhaÇne Ý=m to yh Anuwvikya ik sb ke ilye sb AvS=aAaÇ meH [n v‡taÇ ka Oksa pirpaln sMwvnhÄ hE¸ AtOv _NhaÇne [n v‡taÇ ke do Str S=aipt ikye-A`u AaEr mhtŸA=aRtŸ OkaHx AaEr svaÅx ƒ g<hS=aÇ kI AavXykta AaEr AinvayRta ka|yan rqkr _NheH [nka AaHixk A`uv‡t $p se paln krne ka _pdexikya¸ AaEr TyagI muinyaÇ ko pirpU`R mhav‡t $p se ƒ [n v‡taÇ ke äara ijsÝkar papaÇ ke inrakr` ka _pdex idya gya hE, _ska Sv$p sHÙep meHinMn Ýkar hE ƒ

AihHsa`uv‡t-Ýmad ke vxIwUt hokr Ýa`Fat krna ihHsa hE ƒ Ýmad ka A=R hE-

mn ko ragäeØaTmk kØayaÇ se AKUta rqne meH ixi=lta¸ AaEr Ýa`-Fatse taTpyR hE, n kevl dUsre jIvaÇ ko mar Dalna, ikNtu _NheH iksI ÝkarkI pIDa³ phuHcana ƒ [s ihHsa ke do wed hÕ-ãVyihHsa AaEr wavihHsa ƒ ApnIxarIirk-ikÊya äara iksI jIv ke xrIr ko Ýa`hIn kr Dalna, ya v\-bN\n Aaid äara _se pIDa³ phuHcana ãVyihHsa hE¸ AaEr Apne mn meH iksIjIv kI ihHsa ka ivcar krna wavihHsa hE y=a=R: pap muQyt: [s wavihHsa meH hI hE, ÉyaÇik _ske äara dUsre Ýa`I kI ihHsa ho ya n ho icNtk keSvyH ivxuâ AHtrHg ka Fat to hota hI hE ƒ [sIilye kha hE: -SvymevaTmna½½TmanH ihnSTyaTma ÝmadvanŸ ƒpUvÅ Ýa`yNtraOH tu pXcaTSyaäa na v\: ƒƒ (svaR=Risiâ sU‹ 7, 13)

A=aRtŸ ÝmadI mnu*y Apne ihHsaTmk wav ke äara Aap hI Apne kIihHsa phle hI kr Dalta hE¸ tTpXcatŸ dUsre Ýai`yaÇ ka _ske äara v\ hoya n ho ƒ [ske ivprIt yid Vyi› ApnI wavna xuâ rqta huAa xi› wrjIv-rÙa ka ÝyTn krta hE, to ãVyihHsa ho jane pr wI vh pap ka wagInhÄ hota ƒ [s sMbN\ meH do ÝacIn ga=aOH _LleqnIy hÕ-

]avk \mR 257

Page 268: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_CcaildiMm pade [iryasimdSs i`Ggmuõa`e ƒAavadeßj kÖilHgo mreßj tH jogmaseßj ƒƒ1ƒƒ` ih tSy ti~`im¿o bH\osuhumo iv deisdo smye ƒjMha so Apm¿o sa _ pma_ i¿ i`i¶!@a ƒƒ2ƒƒ

A=aRtŸ gmn sMbN\I inymaÇ ka sav\anI se paln krnevale sHymIne jb Apna pEr _@akr rqa, twI _ske nIce ko{ jIv-jNtu cpe! meHAakr mr gya ƒ ikNtu [sse xaÏanusar _s sHymI ko lexmaZ wIkmRbN\n nhÄ huAa, ÉyaÇik sHymI ne Ýmad nhÄ ikya¸ AaEr ihHsa to Ýmadse hI hotI hÕ ƒ wavihHsa iktnI burI manI gyI hE, yh [s ga=a se Ýk! hÕ-

mrdu v ijydu v jIvo AydacarSs i`iCKda ihHsa ƒpydSs `iT= bN\o ihHsaimTte` simdSs ƒƒ

A=aRtŸ jIv mre ya n mre, jo Apne Aacr` meH yTnxIl nhÄ hE, vhwavmaZ se ihHsa ka doØI AvXy hota hE¸ AaEr [ske ivprIt, yid ko{sHymI Apne Aacr` meH stkR hE, to ãVyihHsa maZ se vh kmRbN\ ka wagInhÄ hota ƒ [sse SpÚ hE ik AihHsa ke _pdex meH war y=a=Rt: mnu*y kImanisk xuiâ pr hÕ ƒ

g<hS= AaEr muin jo AihHsa v‡t kÊmx: A`u v mhtŸ $p meH palnkrne ka _pdex idya gya hE vh jEn Vyvhar £iÚ ka pir`am hE ƒ muin tosU"m se sU"m OkeNãI se lgakr iksI wI jIv kI janbUJkr kwI ihHsanhÄ krega, cahe _se jIv rÙa ke ilye SvyH iktna hI Élex ÉyaÇ n wognapD³e ƒ ikNtu g<hS= kI sImaAaÇ ka |yan rqkr _skI suiv\a ke ilyevnSpit Aaid S=avr ihHsa ke Tyag pr _tna war nhÄ idya gya ƒ äIiNãyaidZs jIvaÇ ke sMbN\ meH ihHsa ke car wed ikye gye hÕ-AarMwI, _>ogI,ivro\I, AaEr sHkLpI ihHsa ƒ clne-ifrne se lekr JaD³na buharna v cULha-cÉkI Aaid g<hS=I sHbH\I ikÊyaOH AarMw khlatI hÕ¸ ijsmeH AinvayÅt:honevalI ihHsa AarMwI hE ƒ kËiØ, dukandarI, Vyapar, vai`ßy, _>og\N\eAaid meH honevalI ihHsa _>ogI ihHsa hÕ ƒ Apne SvjnaÇ v pirjnoH ke, t=a\mR, dex v smaj kI rÙa ke inim¿ jo ihHsa ApirhayR ho vh ivro\I ihHsahE¸ OvH ivnod maZ ke ilye, bEr ka bdla cukane ke ilye, Apna paEÌØidqane ke ilye, A=va sTy iksI kÖiTst Sva=Rwav se jan-buJkr joihHsa kI jatI hE, vh sHkLpI ihHsa hE ƒ [n car Ýkar kI ihHsaAaÇ meH se

258 jEn dxRn

Page 269: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

g<hS=, v‡t$p se to kevl sHkLpI ihHsa ka hI TyagI ho skta hE ƒ xeØtIn Ýkar kI ihHsaAaÇ meH _se SvyH ApnI piriS=it AaEr ivvekanusarsHym rqne ka _pdex idya gya hE ƒ

AihHsa uv‡t ke Aitcar -Ýa`Fat ke Aitir› ANy Ýkar pIDa³ dekr ihHsa krne ke Anek

Ýkar ho skte hÕ, ijnse bcte rhne kI v‡tI ko AavXykta hE ƒ (ivxeØt:pirjnaÇ v pxuAaÇ ke sa= paHc Ýkar kI kÊurta ko Aitcar (AitkÊm`)khkr _nka inØe\ ikya gya hE- _NheH baH\kr rqna, dHDaÇ, kaeDadz Aaidse pI!na, nak-kan Aaid Kedna-ka!na, _nkI xi› se Ai\k boJaladna, v smy pr ANn-panI n dena ƒ [n AitcaraÇ se bcne ke Aitir›,AihHsa ke wav ko £#³ krne ke ilye paHc wavnaAaÇ ka _pdex idya gyahE-Apne mn ke ivcaraÇ, vcn-Ýyaego, gmnagmn, vStuAaÇ ko _@ane rqnet=a wojn-pan kI ikÊyaAaHe meH jag$k rhna ƒ [s Ýkar jEnxaÏ-Ý`It ihHsa ke Sv$p t=a AihHsa v‡t ke ivvecn se SpÚ hE ik [s v‡t kaiv\an Vyi› ko suxIl, susWy v smajihtEØI bnane, AaEr _se AinÚkarIÝv<i¿yaÇ se rokne ke ilye ikya hE, AaEr [s sHym kI Aaj wI sHsar meHATyi\k AavXykta hE ƒ ijs Ýkar yh v‡t Vyi› ke Aacr` ka xo\nkrta hE, _sI Ýkar vh dex AaEr smaj kI nIit ka AHg bnkr sHsar meHsuq AaEr xaiNt kI S=apna krane meH wI shayk ho skta hE ƒ AihHsa ke[sI sdŸgu ke kar` hI yh isâaNt jEn v baEâ \maeÅ tk hI sIimt nhÄrha, ikNtu vh vEidk prMpra meH wI Aaj se xtaiBdyaÇ pUvR ÝivÚ ho cuka hE,t=a Ok Ýkar se smSt dex pr Ka gya hE AaEr [sIilye hmare dex ne ApnIrajnIit ke ilye AihHsa ko Aa\arwUt isâaNt$p se SvIkar ikya hEƒ

sTya`v‡t v _ske Aitcar-AsdŸ vcn bolna-An<t, AsTy, m<Øa ya JU@ khlata hE ƒ AstŸ

ka A=R hE jo stŸ A=aRtŸ vStuiS=it ke Anuk×l OvH ihtkarI nhÄ hE ƒ[sIilye xaÏ meH kha gya hE sTyH b‡U yatŸ, iÝyH b‡U yatŸ, n b‡U yatŸsTymŸiÝym ƒ A=aRtŸ sTy bolo, iÝy bolo, sTy ko [s Ýkar mt boloik vh dUsre ko AiÝy ho jay ƒ [s Ýkar sTy-waØ` v‡t kI mUl wavnaAaTm-pir`amaÇ kI xuiâ t=a Sv v prkIy pIDa³ v Aiht $p ihHsa kainvar` hI hÕ ƒ [ske paln meH g<hS= ke A`uv‡t kI sIma yh hE ik yid

]avk \mR 259

Page 270: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Sneh ya mohvx t=a Sv-pr-rÙa inim¿ AsTy waØ` krne ka AvsrAa jay, to vh _sse ivxeØ pap ka wagI nhÄ hota, ÉyaÇik _skI wavnamUlt: dUiØt nhÄ hE¸ AaEr pap-pu~y ivcar meH ãVyikÊya se wavikÊya kamhTv Ai\k hE ƒ ikNtu JU@a _pdex dena, iksI kI guPt bat to Ýk! krdena, JU@e leq tEyar krna, iksI kI \rohr ko rqkr wUl jana ya _sekm btlana, A=va iksI kI AHg-ceÚaAaÇ v [xaraÇ Aaid se smJkr_ske mNZ ke wed ko qol dena, ye pa¥c [s v‡t ke Aitcar hE, jo SpÚt:samaijk jIvn meH bhut hainkr hÕ ƒ sTyv‡t ke pirpaln ke ilye ijnpaHc wavnaAaÇ ka iv\an ikya gya hE ve hÕ-kÊo\, low, wIÌta, AaEr hHsI-mjak [n car ka pirTyag, t=a waØ` meH AaEicTy rqne ka AWyas ƒ

ASteya uv‡t v _ske Aitcar-ibna dI hu{ iksI wI vStu ko le lena Ad¿adan $p Stey ya caerI

hE ƒ A`uv‡tI g<hS= ke ilye AavXyk maZa meH jl-m<i¿ka jEsI _n vStuAaÇko lene ka inØe\ nhÄ, ijn pr iksI dUsre ka SpÚ Ai\kar v rok n ho ƒmhav‡tI muin ko itl-tuØ maZ wI ibna idye lene ka inØe\ hE ƒ SvyH corI nkr dUsre ke äara corI krana, corI ke \n ko Apne pas rqna, raßy äarainyt sImaAaÇ ke bahr vStuAaÇ ka Aayat-inyaRt krna, maptaEl ke ba¥!inyt pir`am se hInai\k rqna, AaEr nklI vStuAaÇ ko AslI ke bdlemeH clana-ye pa¥c AcaEyR A`uv‡t ke Aitcar hÕ, ijnka g<hS= ko pirTyagkrna caihye ƒ muin ke ilye to yha¥ tk iv\an ikya gya hE ik _NheH kevlpvRtaÇ kI gufaAaÇ meH v v<Ùko!r ya pirTy› \raÇ meH hI invas krna caihye ƒOese S=an ka g‡h` wI n krna caihye ijsmeH iksI dUsre ke inStar meHba\a ph¥uce ƒ iwÙa äara g‡h` ikye huO ANn meH yhaH tk xuiâ ka ivcarrqna caihye ik vh AavXyk maZa se Ai\k n ho ƒ muin Apne sh\m±sa\uAaÇ ke sa= mere-tere ke ivvad meH n pD³e ƒ [s Ýkar [s v‡t äara VyaparmeH sca{ AaEr {mandarI t=a sa\u-smaj meH pU`R inSp<hta kI S=apna kaÝyTn ikya gya hE ƒ

b‡æcyaR uv‡t v _ske Aitcar-SZI-Anurag v kamkÊIDa³ ke pirTyag ka nam AVyiwcar ya b‡ïcyR

v‡t hE ƒ A`uv‡tI ]avk ka ]aivka Apne pit-pTnI ke Aitir› xeØ smStSZI-puruØaÇ se mata, bhn, puZI A=va ipta, wa{ v puZ s£x xuâ Vyvhar

260 jEn dxRn

Page 271: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

rqeH AaEr mhav‡tI to svR=a hI kam-kÊIDa³ ka pirTyag kreH ƒ dUsre kaivvah krana, g<hIt ya veXya gi`ka ke sa= gmn, AÝakËitk $p sekamkÊIDa³ krna AaEr kam kI tIv‡ AiwlaØa hona, ye pa¥c [s v‡t keAitcar hÕ ƒ ]<HgaraTmk k=avataR sunna, SZI-puÌØ ke mnohr AHgaÇ kainrIÙ`, phle kI kam-kÊIDa Aaid ka Smr`, kam-poØk rs AaEØi\Aaid ka sevn, t=a xrIr-]<Hgar, [n paHcaÇ Ýv<i¿yaÇ pirTyag krna [sv‡t ko £#³ krne valI paHc wavnaOH hÕ ƒ [s Ýkar [s v‡t ke äara Vyi› kIkam-vasna ko myaRidt t=a smaj se tTsMbN\I doØaÇ ka pirhar krneka wrck ÝyTn ikya gya hE ƒ

Apirg‡ha uv‡t v _ske Aitcar-pxu, pirjn Aaid sjIv, OvH Fr-äar, \n-\aNy AadI inj±v vStuAaÇ

meH smTv buiâ rqna pirg‡h hE ƒ [s pirg‡h $p low ka paravar nhÄ, AaEr[sI low ke kar` smaj meH bDI³ Aai=Rk ivØmtaOH t=a bEr-ivro\ v sHFØR_TpNn hote hÕ ƒ [silye [s v<i¿ ke invar` v inyHZ` pr ivxeØ jor idyagya hE ƒ raßy-inymaÇ ke äara pirg‡hv<i¿ ko sIimt krne ke ÝyTn svR=aAsfl hote hÕ ÉyaÇik _nse jnta kI mnov<i¿ to xuâ hotI nhÄ, AaEr[silye baæ inymn se _nkI manisk v<i¿ Kl-kp! Anacar kI AaErb#³ne lgtI hE ƒ [sIilye \mR meH pirg‡hv<i¿ ko mnu*y kI AaWyHtr cetna äarainyHiZt krne ka ÝyTn ikya gya hEƒ mhav‡tI muinyaÇ ko to itltuØmaZ wIpirg‡h rqne ka inØe\ hE ƒ ikNtu g<hS=aÇ ke kÖ!uMb-pirpalnaid ktRVyaÇ kaivcar kr _nse SvyH Apne ilye pirg‡h kI sIma in\aRirt kr lene ka Anuro\ikya gya hE ƒ Ok to _NheH _s sIma se bahr \n-\aNy ka sHcy krna hInhÄ caihye AaEr yid Anayas hI _skI Aamd ho jave, to _se AaEØi\,xaÏ, Awy AaEr Aahar, A=aRtŸ AaEØi\-ivtr` v AaEØ\-xalaAaÇ kIS=apna, xaÏdan ya iv>alyaÇ kI S=apna, jIv-rÙa sMbN\I VyvS=aAaÇmeH, t=a ANn-vSZaid dan meH _s ãVy ka _pyog kr dena caihye ƒ inytikye huO wUim, Fräar, sona-ca¥dI, \n-\aNy, das-dasI t=a btRn-waHDaÇke Ýma` ka AitkÊm` krna [s v‡t ke Aitcar hÕ ƒ [s pirg‡h-pirma`v‡t ko £#³ krane valI paHc wavnaO¥ hÕ-paHcaÇ [iNãyaÇ sMbN\I mno& vStuAaÇke Ýit rag v Amno& ke Ýit äeØ-wav ka pirTyag, ÉyaÇik [ske ibnamanisk pirg‡hTyag nhÄ ho skta ƒ

]avk \mR 261

Page 272: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mEZI Aaid car wavnaOH-_pyuR› v‡taÇ ke pirpaln yoGy manisk xuiâ ke ilye OesI

wavnaAaÇ ka wI iv\an ikya gya hE, ijnse _› papaÇ ke Ýit AÌicAaEr sdacar ke Ýit Ìic _TpNn ho ƒ v‡tI ko barMbar yh ivcar krterhna caihye ik ihHsaidk pap [s lok AaEr prlok meH du:qdayI hÕ¸AaEr _nse jIvn meH bD³e An=R _TpNn hote hÕ, ijnke kar` ANtt: vesb suq kI ApeÙa du:q ka hI Ai\k inmaR` krte hÕ ƒ _› papaÇ keÝlown ka invar` krne ke ilye sHsar ke v xrIr ke gu`\maeÅ kIÙ`wHgurta kI Aor wI |yan dete rhna caihye, ijsse ivØyaÇ ke ÝitAasi› n ho AaEr sdacarI jIvn kI Aaer AakØR` _TpNn ho ƒ jIvmaZke Ýit mEZI wavna, gu`IjnaÇ ke Ýit Ýmod, dIn-duiqyaÇ ke ÝitkaÌ~y, t=a ivroi\yaÇ ke Ýit ragäeØ v pÙpat ke wav se rihtma|yS=- wav, [n car v<i¿yaÇ ka mn ko AWyas krate rhna caihye,ijsse tIv‡ ragäeØaTmk An=RkarI duwaRvnaOH jag<t n hone paveH ƒ [nsmSt v‡taÇ ka mn se, vcn se, kay se pirpaln krne ka Anuro\ikya gya hE AaEr _nke äara Tyage jane vale papaÇ ko kevl SvyH nkrne kI Ýit&a maZ nhÄ, ikNtu ANy iksI se _NheH krane v ikyejane pr _s kÖkËTy ka Anumodn krne ke iv$â wI Ýit&a A=aRtŸ_nka kËt, kairt v Anumoidt tInaÇ $paÇ meH pirTyag krne pr joridya gya hE ƒ [s Ýkar [s nEitk sdacar äara jIvn ko xuâ AaErsmaj ko susHSkËt bnane ka pU`R ÝyTn ikya gya hE ƒ

tIn gu v‡t -_› paHc mUlv‡taÇ ke Aitir› g<hS= ke ilye kÖK ANy Oese v‡taÇ ka

iv\an wI ikya gya hE ik ijnse _skI t<*`a v sHcyv<i¿ ka inyHZ` ho,[iNãy-ilPsa ka dmn ho, AaEr danxIlta jag<t ho ƒ _se caraÇ idxaAaÇmeH gmnagmn, Aayat-inyaRtaid kI sIma ba¥\ lenI caihye-yh idGv‡tkha gya hE ƒ ALpkal myaRda siht idGv‡t ke wItr smuã, ndI, pvRt,phaDI³ g‡am v dUrI Ýma` ke Anusar sImaOH ba¥\kr Apna Vyapar clanacaihye, yh _ska dexv‡t hoga ƒ papaTmk icNtn v _pdex, t=a dUsraÇko ASZ-xSZ, ivØ, bN\n Aaid OesI vStuAaÇ ka dan, ijnka vh SvyH_pyog nhÄ krna cahta, An=Rd~D kha gya hE, ijnka g<hS= ko Tyag

262 jEn dxRn

Page 273: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

krna caihye ƒ [n tIn v‡taÇ ke AWyas se mUlv‡taÇ ke gu`aÇ kI buiâ hotI hÕ¸AaEr [sIilye [NheH gu`v‡t kha gya hÕ ƒ

car ixÙav‡t-g<hS= ko samiyk ka wI AWyas krna caihye ƒ samiyk ka A=R

hE- smtawav ka Aaðan ƒ mnkI saMyavS=a vh hE ijsmeH ihHsaid smStpapv<i¿yaÇ ka xmn ho jay ƒ [sIilye samaiyk kI ApeÙa smSt v‡t OkhI khe gye hÕ, AaEr [sI pr mhavIr se pUvR ke tI=ÅkraÇ äara jor idye jane ke_Lleq imlte hÕ ƒ [s wavna ke AWyas ke ilO g<hS= ko Ýitidn Ýwat,m|yaî sayHkal Aaid iksI wI smy km se km Ok bar OkaNt meH xaNtAaEr xuâ vatavr` meH bE@kr, Apne mn ko sa¥sairk icNtn se inv<¿krke, xuâ |yan A=va \mR-icNtn meH lgane ka Aadex idya gya hE ƒ [sehI Vyvhar meH jEn log sN|ya khte hÕ ƒ qan-pan v g<h-Vyaparaid kaTyagkr dev-vNdn pUjn t=a jp v xaÏ-Sva|yay Aaid \aimRk ikÊyaAaÇmeH hI idn VytIt krna ÝoØ\opvas khlata hE ƒ [se g<hS= y=axiÉtÝTyek pÙ kI AÚmI-ctudRxI ko kre, ijsse _se wUq Pyas kI vedna privjy Ýaº ho ƒ Ýitidn ke Aahar meH se ivxeØ Ýkar q!Ÿ!e-mI@e rsaÇ ka,fl-Aþaid vStuAaÇ ka t=a vSZawUØ` xynasn v vahnaid ke _pyogka Tyag krna v sIma ba¥\na wogopwog pirma` v‡t hE ƒ Apne g<h prAaye huO muin Aaid sa\ujnaÇ ko sTkar pUvRk Aahar AaEØi\ Aaid dandena Aiti=sHivwag v‡t hE ƒ caraÇ ixÙav‡t khlate hÕ¸ ÉyaÇik [nse g<hS=ko \aimRk jIvn ka ixÙ` v AWyas hota hE ƒ samaNy $p se ye sataÇ v‡tsPtxIl ya sPt ixÙapd wI khe gye hÕ ƒ [n smSt v‡taÇ ke äara jIvn kapirxo\n krke g<hS= ko mr` wI \aimRk rIit se krna isqaya gya hE ƒ

sLleqna -mhanŸ sHk!, duiwRÙ, Asa|y rog, v v<âTv kI AvS=a meH jb sa\k

ko yh ÝtIt ho ik vh _s ivpi¿ se bc nhÄ skta, tb _se krah-krahkr VyakÖlta pUvRk mrne kI ApeÙa yh ]eySkr hE ik vh kÊmx: ApnaAaharpan [n ivi\ se F!ata jave ijsse _ske ict meH Élex v VyakÖlta_TpNn n ho¸ AaEr vh xaNtwav se Apne xrIr ka _sI Ýkar Tyag krske¸ jEse ko{ \nI puÌØ Apne g<h ko suq ka sa\n smJta huAa wI_smeH Aag lgne pr SvyH suriÙt inkl Aane meH hI Apna kLya` smJta

]avk \mR 263

Page 274: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hE ƒ [se sLleqna ya smai\mr` kha gya hE ƒ [se AaTmFat nhÄ smJnacaihye¸ ÉyaÇik AaTmFat tIv‡ ragäeØv<i¿ ka pir`am hE¸ AaEr vh xSZ vivØke Ýyog, w<gupat Aaid Fatk ikÊyaAaÇ äara ikya jata hE, ijnka iksLleqna meH svR=a Awav hE ƒ [s Ýkar yh yojnanusar xaiNtpUvRkmr`, jIvn sMbN\I suyojna ka Ok AHg hE ƒ

]avk kI Gyarh ÝitmaOH -pUvaeR› g<hS= \mR ke v‡taÇ pr |yan dene se yh SpÚ idqa{ dega ik

vh \mR sb Vyi›yaÇ ke ilye, sb kal meH, pU`Rt: paln krna sMwv nhÄhE ƒ [sIilye piriS=ityaÇ, suiv\aAaÇ t=a Vyi› kI xarIirk v maniskv<i¿yaÇ ke Anusar ]avk\mR ke Gyarh djÈinyRt ikye gye hÕ ijNheH ]avkkI Gyarh ÝitmaOH khte hÕ ƒ g<hS= kI Ý=m Ýitma _s sMyG£iÚ (dxRn)kI Ýaiº ke sa= AarMw ho jatI hE, ijska v`Rn épr ikya ja cuka hE ƒyh Ý=m Ýitma\arI ]avk iksI wI v‡t ka ivi\vtŸ paln nhÄ krta ƒsMwv hE vh ca~Dal kmR krta ho, t=aip AaTma AaEr pr kI s¿a kawan ho jane se _skI £iÚ xuâ hu{ manI g{ hE, ijske Ýwav se vh pxu vnrk yoin meH jane se bc jata hE ƒ taTpyR yh hE ik wle hI piriS=it vxvh AihHsaid v‡taÇ ka paln n kr skeH¸ ikNtu jb £iÚ su\r g{, tb vhwVy isâ ho cuka¸ AaEr kwI n kwI cairZ-xuiâ Ýaº kr moÙ ka Ai\karIhuO ibna nhÄ rh skta ƒ

]avk kI dUsrI Ýitma _ske AihHsaid pUvaeR› v‡taÇ ke ivi\vtŸ g‡h`krne se ÝarMw hotI hE¸ AaEr vh kÊmx: paHc A`uv‡taÇ v sataÇ ixÙapdaÇ kainritcar paln krne ka AWyas krta jata hE ƒ tIsrI Ýitma samiykhE ƒ y>ip samaiyk ka AWyas pUvaeR› ixÙav‡taÇ ke wItr dUsrI Ýitma meHhI ÝarMw ho jatI hE, t=aip [s tIsrI Ýitma meH hI _skI vh sa\naOesI pU`Rta ko Ýaº hotI hE ijsse _se Apne kÊo\aid kØayaÇ pr ivjy Ýaºho jatI hE, AaEr samaNyt: saHsairk _¿ejnaAaÇ se _skI xaiNt wHg nhÄhotI¸ t=a vh Apne mn ko kÖK kal AaTm|yan meH inrakÖltapUvRk lganemeH sm=R ho jata hE ƒ

caE=I ÝoØ\opvas Ýitma meH vh _s _pvasivi\ ka pU`Rt: palnkrne meH sm=R hota hE ijskI AWyas vh dUsrI Ýitma meH ÝarMw kr cukahE¸ AaEr ijska Sv$p épr vi`Rt ikya ja cuka hE ƒ paHcvÄ sict-Tyag

264 jEn dxRn

Page 275: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ýitma meH ]avk ApnI S=avr jIvaÇ sMbN\I ihHsav<i¿ ko ivxeØ$p seinyHiZt krta hE AaEr hre xak, fl, kNd-mUl t=a AÝaxuk A=aRtŸ ibna_ble jl ke Aahar ka Tyag kr deta hE ƒ K@I Ýitma meH vh raiZ wojnkrna KoD³ deta hE, ÉyaÇik raiZ meH kI! ptHgaid Ùuã jNtuAaÇ äara Aahar kedUiØt ho jane kI sMwavna rhtI hE ƒ satvÄ Ýitma meH ]avk pU`R b‡ïcarIbn jata hE, AaEr ApnI SZI se wI kam-kÊIDa³ krna KoD³ deta hE, yhaH tkkI ragaTmk k=a-khanI p#na-sunna wI KoD deta hE, v tTsHbH\IvataRlap wI nhÄ krta ƒ Aa@vÄ Ýitma AarMw-Tyag kI hE, ijsmeH ]avkkI saHsairk Aasi› [tnI F! jatI hE ik vh Fr-g<hS=I sMbN\I kam-\H\e v Vyapar meH Ìic n rq, _ska war Apne puZaid pr KoD³ deta hE ƒ

naEvÄ Ýitma pirg‡h-Tyag kI hE ƒ ]avk ne jo A`uv‡taÇ meH pirg‡h-pirma` ka AWyas ÝarMw ikya =a, vh [s Ýitma meH Aane tk Oese _TkØRko phuHc jata hE ik g<hS= ko Apne Fr-sMpi¿ v \n-daElt se ko{ mohnhÄ rhta vh Ab [s sbko wI Apne puZaid ko saÕp deta hE AaEr Apneilye wojn-vSZ maZ ka pirg‡h` rqta hE ƒ dsvÄ Ýitma meH _skI ivri›Ok djeÅ Aage b#tI³ hE, AaEr vh Apne puZaid ko kam \H\o sMbN\I Anumitdena wI KoD³ deta hE ƒ GyarhvÄ Ýitma _i¶Ú -Tyag kI hE, jhaH pr ]avk\mR ApnI crm sIma pr phuHc jata hE ƒ [s Ýitma ke do AvaNtr wed hÕ-Ok ;ÙuLlk' AaEr dUsra ;Oelk' ƒ Ý=m Ýkar ka Ai¶ÚTyagI Ok vSZ\ar` krta hE¸ kÕcI, Kure se Apne bal bnva leta hE, t=a paZ meH wojnkr leta hE ƒ ikNtu dUsra _i¶Ú-TyagI vSZ ke nam pr kevl kopIn maZ\ar` krta hÕ, SvyH kexlaÕc krta hE, pIKI-kmHDl rqta hE, AaEr wojnkevl Apne ha= meH lekr hI krta hE, =alI Aaid paZ se nhÄ ƒ [s_i¶ÚTyag Ýitma ka sa=Rk lÙ` yh hE ik [smeH ]avk Apne inim¿bnaya gya wojn nhÄ krta ƒ vh iwÙav<i¿ SvIkar kr leta hE ƒ

[n ÝitmaAaÇ meH idqa{ dega ik ijn v‡taÇ ka smavex barh-v‡taÇ kewItr ho cuka hE¸ AaEr ijnke paln ka iv\an dUsrI Ýitma meH hI ikya jacuka hE, _NhÄ kI Ýay: ANy ÝitmaAaÇ meH wI punrav<i¿ hu{ hE ƒ ikNtu _nmeHwed yh hE ik ijn-ijn v‡taÇ ka iv\an épr kI ÝitmaAaÇ meH ikya gya hE,_nkI pirpU`Rta vhÄ pr hotI hE ƒ AWyas ke ilye wle hI inclI ÝitmaAaÇmeH wI _nka g‡h` ikya gya ho ƒ yaÇ Vyvhar meH Ý=m Ýitma se hI inix-

]avk \mR 265

Page 276: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

wojn Tyag pr jor idya jata hE, ijska Ýitmanusar iv\an K@veH djÈpr Aata hE ƒ taTpyR yh hE ik vh guÌjnaÇ ke sMmuq Ýit&a lekr _sIÝitma meH ikya jata hE, AaEr ifr _s v‡t ka _LlHFn krna bDa³ dUØ`smJa jata hE ƒ yh VyvS=a Ok _dahr` äara smJa{ ja sktI hE ƒÝ=m vgR meH p#³nevale iv>a=± kI Ok pa@Ÿy-puStk inyt hE, ijskay=oict &an huO ibna vh dUsrI kÙa meH jane yoGy nhÄ mana jata ƒ ikNtu_s vgR meH hote huO wI iätIyaid vgaeÅ kI puStkaÇ ka p#³na _ske ilye vßyRnhÄ, Aiptu Ok Ýkar se vaHKnIy hI hE ƒ t=aip vh Ý=m vgR meH _ske pU`R&an v prIÙa ka ivØy nhÄ mana jata ƒ [sIÝkar v‡taÇ kI sa\na y=axi›phlI ya dUsrI Ýitma se hI ÝarMw ho jatI hE, ikNtu _nka ivi\vtŸ pU`Rpirpaln _¿ro¿r épr kI ÝitmaAaÇ meH hota hE ƒ yh VyvS=a jEn-AnekaNt £iÚ ke Anuk×l hE ƒ

muin\mR-_pyuR› ]avk kI svaÈTkËÚ GyarhvÄ Ýitma ke pXcatŸ muin\mR ka

ÝarMw hota hE, ijsmeH Aaid pirg‡h ka pU`R$p se pirTyag pr nGn-v<i¿\ar` kI jatI hE, AaEr AihHsaid paHc v‡t mhav‡taÇ ke $p meH paln krnekI Ýit&a lI jatI hE ƒ muin ko Apne clne-ifrne meH ivxeØ sav\anIrqna pD³tI hE ƒ Apne Aage paHc-ha= p<+vI deq-deq kr clna pD³ta hE,AaEr AN\kar meH gmn nhÄ ikya jata¸ [sI ka nam {yaR simit hE ƒ inNdav caplUsI, hHsI, k!u Aaid dUiØt waØa ka pirTyag kr muin ko sdvsHyt, npItulI, sTy, iÝy AaEr kLya`karI va`I ka hI Ýyog krnacaihye ƒ yh muin kI waØa simit hE ƒ iwÙa äara kevl xuâ inraimØ Aaharka inlaÈw wav se g‡h` krna muin kI OØ`a simit hE ƒ jo kÖK =oDI³ bhutvStuOH ing‡Å= muin Apne pas rq skta hE, ve &an v cairZ ke pirpaln-inim¿ hI huAa krtI hÕ¸ jEse &anajRn ke ilye xaÏ, jIv rÙainim¿ipiCKka OvH xaEc-inim¿ kmHDl ƒ ye kÊmx: &anopi\, sHymopi\ AaErxaEcopi\ khlatI hÕ ƒ [nke rqne v g‡h` krne meH wI jIvrÙa inim¿sav\anI rqnI AadaninÙep simit hE ƒ ml-mUZaid ka Tyag iksI dUr,OkaNt, sUqe v jIv-jNtu riht Oese S=an pr krna ijsse iksI ko ko{Aapi¿ n ho, yh muin kI ÝitS=apn simit hE ƒ

cÙu Aaid paHcaÇ [HiãyaÇ ka inyHZ` krna, _NheH Apne-Apne ivØyaÇ

266 jEn dxRn

Page 277: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kI Aor lolupta se AakiØRt n hone dena, ye muinyaÇ ke paHc [iNãy-ing‡hhÕ ƒ jIv maZ meH, imZ -xZu meH, du:q-suq meH, law-Alaw meH, roØ-toØwav ka pirTyag kr smtawav rqna, tI=ÅkraÇ kI gu`anukItRn $p Stuitkrna, AhRNt v isâ ÝitmaAaÇ v AacayaRid kI mn-vcn-kay seÝdiÙ`a-Ý`am Aaid $p vNdna krna¸ inyimt$p se AaTmxo\n-inim¿Apne Apra\oH kI inNda-ghaR $p ÝitkÊm` krna¸ smSt AyoGy Aacr`ka pirvjRn, A=aRtŸ Anuict nam nhÄ lena, Anuict S=apna nhÄ krna,OvH Anuict ãVy, ÙeZ, kal, wav ka pirTyag $p ÝTyaQyan¸ t=a ApnexrIr se wI mmTv KoD³ne $p ivsgRwav rqna, ye Kh muinyaÇ kI AavXykikÊyaOH hE ƒ smy-smy pr Apne ha=aÇ se kexlaÕc Acelkv<i¿, SnanTyag,dNt\avn-Tyag, iÙitxyn, iS=itwojn A=aRtŸ qDe³ rh kr Aaharkrna, AaEr m|yaNh kal meH kevl Ok bar wojn krna, ye muin kI ANysat ivxeØ sa\naOH hÕ ƒ [sÝkar muinyoH ke kÖl A!Ÿ@a[s mUlgu` inytikye gye hÕ ƒ

22 prIØh-_pyuRÉt inymaÇ se yh SpÚ hE ik sa\u kI muQy sa\na hE smTv,

ijse wgvdŸgIta meH wI yog ka muQy lÙ` kha hE (smTvH yog _Cyte)[s smtawav ko wGn krne valI Anek piriS=ityaÇ ka muin ko samnakrna pD³ta hE, AaEr ve hI iS=ityaH muin ke smTv kI prIÙa ke ivxeØ S=lhÕ ƒ OesI piriS=ityaH to Agi`t ho sktI hÕ ikNtu _smeH meH ba{s kaivxeØ$p se _Lleq ikya gya hE, AaEr sNmagR se Cyut n hone ke ilyetTsMbN\I ÉlexaÇ pr ivjy Ýaº krne ka Aadex idya gya hE ƒ sa\u Apnepas n qane-pIne ka saman rqta, AaEr n SvyH pkakr qa skta ƒ _se[ske ilye iwÙa v<i¿ pr AvlHibt rhna pD³ta hE¸ so wI idn meH kevl Okbar ƒ _se smy-smy pr Ok v Anek idnaÇ ke ilye _pvas wI krnapD³ta hE ƒ AtOv bIc-bIc meH _se wUq-Pyas staveHge hI ƒ [sIilye Ùu\a(1) AaEr t<Øa (2) prIØh _se Aaid meH hI jItna caihye ƒ vSZaÇ keAwav meH _se xIt, _*` (3-4), DaHs-mCKr (5) v nGnta (6) keÉlex hona AinvayR hE, ijNheH wI _se xaiNtpUvRk shn krna caihye ƒOkaNt meH rhne, _Ét wUq-Pyas Aaid kI ba\aOH shne t=a [iNãy-ivØyaÇke Awav se _se muin AvS=a se kwI AÌic wI _Tpþ ho sktI hE ƒ [s

muin \mR 267

Page 278: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Arit prIØh ko wI _se jItna caihye (7) ƒ muin ko jb-tb AaErivxeØt: iwÙa ke smy ngr v g‡am meH pirw‡m` krte huO v g<hS=aÇ ke FraÇmeH suNdr v yuvtI iSZyaÇ ka OvH _nke hav-wav-ivlasaÇ ka dxRn honaAinvayR hE ƒ [sse _ske mn meH cHclta _TpNn ho sktI hE, ijse jItnaSZI-prIØh-jy khlata hE (8) muin ko vØaR%tu ke car mah KoD³krxeØ-kal meH Ok S=an pr Ai\k n rh kr dex-pirw‡m` krte rhnacaihye ƒ [s inrHtr yaZa se _se magR kI Anek ki@na[yaH shnI pD³tI hÕ¸yhI muin ka cyaR prIØh hE (9) ƒ @hrne ke ilye muin ko Xmxan, vn,éjD³ Fr, pvRt-gufaAaÇ Aaid ka iv\an ikya gya hE, jhaH _NheH nana-Ýkar kI, yhaH tk kI isHh-Vya\‡aid ihHÏ pxuAaÇ äara AakÊm` kI, ba\aOHshnI pD³tI hÕ¸ yhI sa\u ka inØ>a prIØh-ivjy hE (10) ƒ muin koikHictŸ kal xyn ke ilye qr ivØm, ixlatl Aaid hIimleHge¸ [skaÉlex shn krna xYya-prIØh-jy hE (11) ƒ ivro\I jn muin ko bhu\agalI-glaEc wI kr be@ete hÕ, [se shn krna AakÊox-prIØh-jy hE(12)ƒ yid ko{ [sse wI Aage b#³kr mar-pI! kr bE@e, to _se wI shnkrna v\-prIØh-jy hE (13) muin ko Apne Aahar, vsit, AaEØ\Aaid ke ilye g<hS=aÇ se yacna hI krnI pD³tI hE (14) ƒ ikNtu [s kayRmeH Apne meH dInta wav n Aane dene ko yacna-prIØh -jy¸ t=a yaictvStu ka law n hone pr ÌÚ n hokr Alaw se _se ApnI tpSya kI v<iâme law hI huAa, Oesa smJkr sNtoØ wav rqne ko Alaw-ivjy khtehE (15) ƒ yid xrIr iksI rog, Vyai\ v pIDa³ ke vxIwUt ho jay to _sexaiNtpUvRk shne ka nam rog-ivjy hE (16) ƒ cyaR, xEya v inØ>aid kesmy jo kÖK t<`, kaH!a kHkD³a Aaid cuwne kI pIDa³ ho, _se shnat<`SpxR-ivjy hE (17) ƒ sa\u ko Apne xrIr se moh KoD³ne ke ilye joSnan n krne, dNtaid AHg-ÝTyHgaÇ ko saf n krne t=a xrIr ka ANyiksI Ýkar wI sHSkar n krne ke kar` _Tpþ honevalI milnta se \<`av qed ka wav _Tpþ n hone dene ko ml prIØh-ivjy khte hE (18) ƒsamaNytya VyiÉt ko ivxeØ sTkar-purSkar imlne se hØR, AaEr n imlnese roØ v qed ka wav _Tpþ hota hE ƒ ikNtu muin ko _Ét donaÇ AvS=aAaÇmeH roØ toØ kI wavna se ivcilt nhÄ hona caihye ƒ yh _ska sTkar-purSkar ivjy hE (19) ƒ ivxeØ &an ka md hona wI bhut samaNy hE ƒ

268 jEn dxRn

Page 279: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sa\u [s md se muÉt rhe, yh _ska Ý&a -ivjy (20) ƒ OvH &an n honepr _iäGn n ho, yh _ska A&an-ivjy hE (21) ƒ dI\R kal tk tpkrte rhne pr wI Avi\ ya mn: pyRy&anaid kI Ýaiº $p %iâ-isiâ_plB\ n hone pr muin ka ]âan ivcilt ho skta hE ik ye sb isiâyaHÝaPy hÕ ya nhÄ, kevl&anI %iØ, muin, tI=Åkraid huO hÕ ya nhÄ, yh sbtpSya inr=Rk hI hE, OesI A]âa _TpNn n hone dena AdxRn-ivjy hE ƒ(22) ƒ ye va{s prIØh-jy muinyaÇ kI ivxeØ sa\naO¥ hÕ, ijnke äaravh Apne ko pUvR [iNãy ivjyI v yogI bna leta hE ƒ

10 \mR-_pyuR› va{s prIØhaÇ meH mn ko _waD³ kr ivcilt krke, ragäeØ

$p duwaRvaÇse dUiØt krnevalI jo manisk AvS=aOH hÕ _nke _pxmn keilye dx-\maeÅ AaEr barh AnuÝeÙaAaÇ (wavnaAaÇ) ka iv\an ikya gyahE ƒ \maeÅ ke äara mn ko kØayaÇ ko jItne ke ilye _nke ivro\I gu`aÇ kaAWyas kraya jata hE¸ t=a AnuÝeÙaAaÇ se tÀv- icNtn ke äara saHsairkv<i¿yaÇ se AnasiÉt _TpNn kr vEraGy kI sa\na meH ivxeØ Ýv<i¿ kra{jatI hE ƒ dx \mR hÕ-_¿m Ùma, madRv, AajRv, xaEc, sTy, sHym, tp,Tyag, AaikHcNy AaEr b‡ïcyR ƒ kÊo\oTpadk galI-glaEc, marpI!, ApmanAaid piriS=ityaÇ meH wI mn ko kluiØt n hone dena Ùma \mR hÕ ƒ (1)kÖl, jait, $p, &an, tp, vEwv, ÝwuTv OvH xIl Aaid sHbH\I Aiwmankrna md khlata hE ƒ [s man kØay ko jItkr mn meH sdEv m<duta wavrqna madRv \mR hE ƒ (2) mn meH Ok bat socna, vcn se kÖK AaEr khnat=a xrIr se krna kÖK AaEr, yh kÖi!lta ya mayacarI khlatI hE ƒ [smaya kØay ko jItkr mn-vcn-kay kI ikÊya meH Ok$pta (%juta)rqna AajRv \mR hE ƒ (3) mn ko miln bnane valI ijtnI duwaRvnaOH hÕ_nmeH low sbse Ýbl AinÚkarI hÕ ƒ [s low kØay ko jItkr mn kopivZ bnana xaEc \mR hÕ ƒ (4) AsTy vcn kI Ýv<i¿ ko rokkr sdEvy=a=R iht-imt-iÝy vcn bolna sTy \mR hE ƒ (5) [iNãyaÇ ke ivØyaÇkI Aaer se mn kI Ýv<i¿ ko rokkr _se sTyÝv<i¿yaÇ meH lgana sHym \mRhE ƒ (6) ivØyaÇ v kØayaÇ ka ing‡h krke Aage khe janevale barh Ýkar ketp meH ic¿ ko lgana tp \mR hE ƒ (7) ibna iksI ÝTyupkar v Sva=Rwavna ke dUsraÇ ke iht v kLya` ke ilye iv>a Aaid ka dan dena Tyag

muin \mR 269

Page 280: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

\mR hE ƒ (8) Fr-äar, \n-daElt, bN\u-baN\v, xZu-imZ sbse mmTvKoDna ye mere nhÄ hÕ, yhaH tk ik xrIr wI sda mere sa= rhnevala nhÄ hE,Oesa AnasiÉt wav _TpNn krna AikHcn \mR hE, (9) t=a ragoTpadkpiriS=ityaÇ meH wI mn ko kam vedna se ivcilt n hone dena v _se AaTmicNtn meH lgaye rhna b‡ïcyR \mR hE (10) ƒ

[s dx \maeÅ ke wItr samaNyt: car kØayaÇ t=a A`uv‡t v mhav‡taÇäara in\aRirt paHc papaÇ ke Awav ka smavex, ÝtIt hota hE ƒ ikNtu \maeÅkI VyvS=a kI ivxeØta yh hE ik _nmÕ kØayaÇ AaEr papaÇ ke Awav maZ prnhÄ, ikNtu _nke _pxamk iv\anaTmk Ùmaid gu`aÇ pr jor idya gya hE ƒcar kØayaÇ ke _pxamk Ý=m car \mR hÕ, t=a ihHsa AsTy, caEyR, Ab‡ïv pirg‡h ke _pxamk kÊmx: sHym sTy, Tyag, b‡ïcyR AaEr AikHcn \mRhÕ ƒ [n naE ke Aitir› tp ka iv\an muinxyaR ko ivxeØ $p se g<hS= \mRse Aage b#a³ne vala hE ƒ

12 AnuÝeÙaOH-Anasi› yog ke AWyas ke ilye jo barh AnuÝeÙaOH ya wavnaOH

btla{ g{ hÕ, ve [s Ýkar hÕ-Aara\k yh icNtn kre ik sHsar kaSvwav bDa³ Ù`wHgur hÕ¸ yhaH mera -tera kha jane vala jo kÖK hE, sbAinTy hE, AtOv _smeH Aasi› in*fl hE¸ vh AinTy wavna hE (1)ƒjNm-jra m<Tyu $p wyaÇ se ko{ iksI kI rÙa nhÄ kr skta: [n wyaÇse Ku!ne ka _pay AaTma meH hI hE, ANyZ nhĸ yh Axr` wavna hE(2) ƒ sHsar meH jIv ijs Ýkar caraÇ gityaÇ meH FUmta hE, AaEr mohvxdu:q pata rhta hE¸ [ska ivcar krna sHsar wavna hE (3) ƒ jIv toAkela hI jNmta v baLy, yaEvn v v<âTv ka Anuwv krta huAa AkelahI m<Tyu ko Ýaº hota hE¸ yh ivcar OkTv wavna hE (4) ƒ dehaid smSt[iNãy-g‡aæ pda=R AaTma se iwNn hÕ, [nse AaTma ka ko{ sCca natanhÄ hE, yh ANyTv wavna hE (5) yh xrIr Ìi\r, ma¥s v AiS= kaipHD hE¸ AaEr ml-mUZaid Axuic pda=aeÅ se wra huAa hE [nse Anuragkrna v _se sjana-\jana in*fl hE, yh AnuicTv wavna hE (6) ƒkÊo\aid kØayaÇ se t=a mn-vcn kay kI Ýv<i¿yaÇ se iks Ýkar kmaeÅka Aa¡v hota hE, [ska ivcar krna Aa¡v wavna hE (7) v‡taÇ t=asimit, guiPt, \mR, prIØhjy v ÝStut AnuÝeÙaAaÇ äara iks Ýkar

270 jEn dxRn

Page 281: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kmaRÏv ko roka ja skta hE, yh icNtn sHvr wavna hE (8) ƒ v‡taÇAaid ke äara t=a ivxeØ $p se barh Ýkar ke tpaÇ äara bH\e huO kmaeÅ kaiks Ýkar Ùy ikya ja skta hE, yh icNtn injRra wavna hE (9) ƒ[s AnHt Aakax, _ske lok v Aalok ivwag, _nke AnaidTv vAkt<RTv t=a lok meH iv>man smSt jIvaid ãVyaÇ ka ivcar krnalok wavna hE (10) ƒ [s Anaid sHsar meH yh jIv iks Ýkar A&anAaEr moh ke kar` nana yoinyaÇ meH w‡m` ke du:q pata rha hE, iktne pu~yke Ýwav se [se yh mnu*y yoin imlI hE, t=a [s mnu*y jNm ko sa=Rkkrne vale dxRn-&an-cairZ $p tIn rTn iktne dulRw hÕ, yh icNtnboi\dulRw wavna hE (11) ƒ sCce \mR ka Sv$p Éya hE, AaEr _se Ýaºkr iks Ýkar saHsairk du:qaÇ se mui› Ýaº kI ja sktI hE, yh icNtn\mR wavna hE (12) ƒ ([s Ýkar [n barh wavnaAaÇ se sa\k koApnI \aimRk Ýv<i¿ meH £#³ta v iS=rta Ýaº hotI hE ƒ

3 guiPtyaH-épr Anek bar kha ja cuka hE ik mn-vcn-kay kI ikÊya $p

yog ke äara kmaRÏv hota hÕ, AaEr kmRbN\ ko rokne t=a bH\e huO kmaeÅ kIinjRra krne meH [s iZyog kI sa\na ivxeØ $p se AavXyk hÕ ƒ y=a=Rt:smSt \aimRk sa\na ke mUl meH mn-vcn-kay kI Ýv<i¿-inv<i¿ hI toÝ\an hE ƒ AtOv [nkI sdstŸ Ýv<i¿ ka ivxeØ $p se SvÌp btlakrsa\k ko _nke sMbN\ meH ivxeØ sav\anI rqne ka Aadex idya gya hE ƒmn AaEr vcn [n donaÇ kI Ýv<i¿ car Ýkar kI khI gyI hE-sTy, AsTy,_wy AaEr Anuwy ƒ sTy meH y=a=Rta AaEr iht, [n donaÇ bataÇ ka smavexmana gya hÕ ƒ [sI sTy ke AnuicNtn meH Ýv<¿ mn kI AvS=a ko sTy mn,_sse ivprIt AsTymn, imi]t wav ko _wy mn, AaEr sTyasTy donaÇse hIn manisk AvS=a ko Anuwy Ìp mn kha gya hÕ ƒ [n AvS=aAaÇ meHse sTy mnoyog kI hI sa\na ko mnoguiPt kha gya hE ƒ xBdaTmk vcny=a=Rt: mn kI AvS=a ko VyÉt krne vala ÝtIk maZ hE ƒ AtOv _›caraÇ mnodxaAaÇ ke Anuk×l vcn-pâit wI car Ýkar kI hu{ ƒ t=aiplok Vyvhar meH sTy-vcn wI ds Ýkar ka $p \ar` kr leta hE ƒ khÄxBd Apne mUl vaCya=R se Cyut hokr wI jnpd, sMmit, S=apna, nam,Ìp, ApeÙa, Vyvhar, sMwavna, wav v _pma sMbN\I Ìi#³yaÇ äara sTy

muin \mR 271

Page 282: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ko Ýg! krta hE ƒ va`I ke ANy Ýkar se wI naE wed ikye gye hÕ, jEse-AamHZ`I, Aa&apnI, yacnI, Aap<CKnI, Ý&apnI, ÝTyaQyanI,sHxyvcnI, [CKanulomnI AaEr AnÙrgta ƒ [nka sTy-AsTy se ko{sMbN\ nhÄ ƒ AtOv [NheH Anuwy vcn$p kha gya hE ƒ sa\k ko [sÝkar mn AaEr vcn ke sTyasTy Sv$p ka ivcarkr, ApnI mn-vcnkI Ýv<i¿ ko sMwalna caihye¸ AaEr tdnusar hI kaiyk ikÊya meH Ýv<¿hona caihye¸ yhI muin ka iZguiPt Ìp Aacr` hÕ ƒ

6 Ýkar ka baæ tp-_› smSt v‡taÇ Aaid kI sa\na kmaRÏv ke inro\ $p sHvr v bH\e

huO kmaeÅ ke Ùy $p injRra kranevalI hE ƒ kmR-injRra ke ilye ivxeØ$p se_pyogI tp sa\na manI g{ hE, ijske muQy do wed hÕ-baæ AaEr AWyNtr ƒAnxn, AvmaEdyR, v<i¿-pirsHQyan rs-pirTyag, ivivÉt-xYyasn OvHkayÉlex, ye baæ tp ke Kh Ýkar hÕ ƒ sb Ýkar ke Aahar ka pirTyagAnxn¸ t=a ALp Aahar maZ g‡h` krna AvmaEdyR ya énodr tp hE ƒOk hI Frse iwÙa lUHga¸ [s Ýkar idye huO Aahar maZ ko g‡h` k$Hga¸[Tyaid $p se Aahar sMbN\I piriS=ityaÇ ka inyNZ` krna v<i¿-pirsHQyan¸ t=a F<taid ivxeØ paEiÚk OvH ivkar vStuAaÇ ka Tyag, t=aimÚaid rsaÇ ka inymn krna rs-pirTyag hE ƒ xUNy g<haid OkaNt S=anmeH vas krna iviv› - xYyasn hE¸ t=a \Up, xIt, vØaR Aaid ba\aAaÇ koivxeØ $p se shne ka OvH Aasn- ivxeØ se lMbe smy tk iS=r rhneAaid ka AWyas krna kayÉlex tp hE ƒ

6 Ýkar ka AaWyHtr tp -AaWyHtr tp ke Kh wed hÕ-ÝayiXct, ivny, vEyav<Ty, Sva|yay,

VyuTsgR AaEr |yan ƒ Ýmadvx _TpNn huO doØaÇ ke pirhar ke ilye Aalocn,ÝitkÊm` Aaid ic¿xo\k ikÊyaAaÇ meH Ýv<¿ hona ÝayiXct tp hE ƒ &an,dxRn, cairZ v _pcar kI sa\na meH ivxeØ $p se Ýv<¿ hona ivny tp hE ƒ&an-dxRn-cairZ ka Sv$p btaya hI ja cuka hE ƒ AacayaRid guÌjnaÇ vxaÏaÇ v ÝitmaAaÇ Aaid pUßy papaÇ ka ÝTyÙ meH v proÙ meH mn-vcn kaykI ikÊya äara Aadr-sTkar v gu`anuvad Aaid krna _pcar ivny hE ƒAacayR, _pa|yay, tpSvI, ixÙaxIl, rogI, g`, kÖl, sHF, sa\u t=alok-sMmt ANy yoGyjnaÇ kI pIDa³-ba\aAaÇ ko dUr krne ke ilye seva meH

272 jEn dxRn

Page 283: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ýv<¿ hona vEyav<Ty tp hE ƒ \mR xaÏaÇ kI vacna, p<CKna, AnuicNtn,bar-bar Av<i¿ v \maÈpdex, yh sb Sva|yay tp hE ƒ g<h, \n-\aNyaidbaæopai\yaÇ t=a kÊo\aid ANtrHgopai\yaÇ ka Tyag krna VyuTsgR tp hE ƒ

|yan-(AatR v raEd)-K@a AiNtm ANtrHg tp |yan hE, ijske car wed mane gye hÕ-AatR,

raEã, \mR AaEr xuÉl ƒ AinÚ ke sHyog, [Ú ke ivyog, duq kI vedna t=awogaÇ kI AiwlaØa se jo sHÉlex wav hote hÕ, t=a [s AinÚ piriS=itko bdlne ke ilye jo icNtn ikya jata hE, vh sb AatR |yan hE ƒ JU@bolne, corI krne, \n-sMpi¿ kI rÙa krne t=a jIvaÇ ke Fat krne meHjo kUÊr pir`am _TpNn hote hÕ, vh raEã |yan hE ƒ ye donaÇ |yan Vyi› koSvyH du:q dete hÕ, smaj meH wI AxaiNt _TpNn krne ke kar` hote hÕ, OvH[nse AxuwkmaeÅ ka bN\ hota hÕ¸ [silye ye |yan Axuw AaEr Tyaßy manegye hÕ, xeØ do |yan jIv ilye kLya`karI hone se xuw hÕ ƒ

\mR |yan-[iNãyaÇ t=a rag-äeØ wavaÇ se mn ka inro\ krke _se \aimRk icNtn

meH lgana \mR|yan hE ƒ [s icNtn ka ivØy car Ýkar ka ho skta hE-Aa&a-ivcy, Apay- ivcy, ivpak-ivcy AaEr sHS=an-ivcy ƒ jb|yata xaÏo› tÀvaÇ ke Sv$p, kmRbN\ Aaid &an kI VyvS=a v cirZ keinym Aaid ke sU"m icNtn meH |yan lgata hE, tb Aa&aivcy namk|yan hota hE ƒ Aa&a ka A=R hÕ-xaÏadex¸ AaEr ivcy ka A=R hE-qoj yagveØ` ƒ [s Ýkar xaÏadex ka gveØ`, A=aRtŸ \mR ke isâaNtaÇ ko tkR,Nyay, Ýma`, £ÚaNt Aaid kI yojna äara smJne ka manisk ÝyTn\mR-|yan hE ƒ Apay ka A=R hE iv¼n-ba\a, AtOv \mR ke magR meH joiv¼n-ba\aOH _piS=t haÇ, _NheH dUrkr \mR kI Ýwavna b#a³ne ke ilye joicNtn ikya jata hE, vh Apay-ivcy \mR|yan hE ƒ &anavr`aid kmRiks Ýkar Apna fl dete hÕ¸ t=a jIvn ke nana Anuwvn iks-iksAmaÈdy se Ýaº huO¸ [s Ýkar kmRfl sMbN\I icNtn ivpak-ivcy\mR|yan hE¸ AaEr lok ka Sv$p kEsa hE, _ske é|vR AF:ityRkè lokaÇkI rcna iks Ýkar kI hE, AaEr _nmeH jIvaÇ kI kEsI-Éya dxaOH pa{ jatIhE, [Tyaid icNtn sHS=an-ivcy namk \mR|yan hÕ ƒ [n car Ýkar ke\mR|yanaÇ se |yata kI £iÚ xuâ hotI hE, ]âan £#³, buiâ inmRl, t=a

|yan 273

Page 284: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

cairZ-paln ivxuâ v iS=r hota hE ƒ [silye \mR-|yan ka AaTm-kLya`ke ilye bDa³ mahaTMy hE ƒ

xuÉl |yan-xuÉl |yan ke wI car wed hÕ-p<=kèTv-ivtkR-vIcar, OkTv-

ivtkR-AvIcar, sU"m-ikÊya-ÝitpatI AaEr Vyuprt-ikÊya-inv<i¿ ƒ AnekjIvaid ãVyaÇ v _nkI pyaRyaÇ ka Apne-mn-vcn-kay [n tInaÇ yogaÇäara icNtn p<=ÉTv khlata hE ƒ ivtk R ka A=R hE ]ut ya xaÏ, AaErvIcar ka A=R hE-ivcr` ya ivpirvtRn ƒ At: ãVy se pyaRy v pyaRy seãVy, Ok xaÏvcn se dUsre xaÏvcn, t=a Ok yog se dUsre yog keAalMbn se |yan kI \ara clna p<=ÉTv-ivtkR-vIcar |yan khlatahE ƒ jb AalMbnwUt ãVy v _skI pyaRy ka v yog ka sHkÊm` n hokr,Ok hI ãVy pyaRy ka iksI Ok hI yog ke äara, |yan ikya jata hE, tbOkTv-ivtkR-AvIcar |yan hota hE ƒ jb |yan meH n to ivtkR A=aRtŸ]ut-vcn ka Aa]y rhta, AaEr n vIcar A=aRtŸ yog-sHkÊm` hota, ikNtukevl sU"m kayyog maZ ka AvlMbn rhta hE, tb sU"m-iÊkÊya-ÝitpatInamk tIsra xuÉl|yan hota hE¸ t=a jb n ivtkR rhe, n vIcar n yogka AvlMbn¸ tb VyuprtikÊyainvi¿ namk svaeÅTkËÚ xuÉl |yan hotahE yh |yan kevl&an kI crm AvS=a meH hI hota hE¸ AaEr AaTma äaraxrIr ka pirTyag hone pr isâaÇ ke AaTm&an ka $p \ar` kr leta hE ƒ[s Ýkar xuÉl|yan äara hI yogI kÊmx: AaTma ko _¿ro¿r kmR-ml seriht bnakr ANtt: moÙ pd Ýaº krta hE ƒ

24 gu S=an v moÙ-épr moÙ-Ýaiº ke hetu sMyGdxRn, &an v cairZ ka Ý$p` ikya

gya hE ƒ im+yaTv se lekr moÙÝaiº tk ijn Aa|yaiTmk dxaAaÇ meH sejIv inklta hE, ve gu`S=an khlate hÕ ƒ samaNyt: [n dxaAaÇ meH pirvtRnkrnevale ve kmR hÕ ijnkI nana ÝkËityaÇ ka Sv$p wI phle btlaya jacuka hE ƒ [n kmaeÅ kI piriS=ityaÇ ke Anusar jIv ke jo wav hote hÕ, ve carÝkar hÕ-AaEdiyk, AaEpximk, Ùaiyk v Ùayopximk ƒ kmaeÅ ke _dy se_TpNn honevale wav AaEdiyk khlate hÕ¸ jEse rag, äeØ, A&an, AsHymrit Aaid wav ƒ kmaeÅ kI _pxm A=aRtŸ _dyriht AvS=a meH honevale wavAaEpximk khe gye hE¸ jEse sMyÉTv kI Ýaiº, sdacar, v‡t-inym-paln

274 jEn dxRn

Page 285: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aaid ƒ kmaeÅ ke _pxm kal meH jIv kI _sI Ýkar xuâ AvS=a ho jatI hE,jEse jl meH if!ikrI Aaid xo\k vStuAaÇ ke Ýwav se _ska sb mEl nIcebE@ jata hE AaEr épr ka smSt jl inmÅl ho jata hE ƒ ikNtuAaTmpir`amaÇ kI yh ivxuiâ icrS=ayI nhÄ hotI¸ ÉyaÇik ijsÝkar_pxaNt huAa ml panI meH =oDI wI hlcl _TpNn hone se pun: épr_@kr smSt jl ko miln kr deta hE, _sI Ýkar _pxaNt huO kmR xIF‡hI pun: kØayody äara _wr _@te hÕ, AaEr jIv ke pir`amaÇ ko pun: milnbna dete hÕ ƒ ikNtu yid OkZ huO ml ko Kankr jl se p<=kè kr idyajay, to ifr vh jl S=ayI $p se xuâ ho jata hE ƒ _sI Ýkar kmaeÅ keÙy se jo xuâ AaTm-pir`am hote hÕ, _NheH jIv ke Ùiyk wav kha jatahE¸ jEse kevl&an-dxRn Aaid ƒ kmaeÅ ke svRFatI SpâRkaÇ ka _dy- Ùy vs¿agt svRFatI SpâRkaÇ ka _pxm, t=a dexFatI SpâRkaÇ ka _dy honese jIv ke jo pir`am hote hÕ, ve Ùayopximkwav khlate hÕ ƒ ye pir`amÙaiyk v AaEpximk wavaÇ kI ApeÙa kÖK milnta ilye huO rhte hÕ¸ ijsÝkar ik gHdle panI ko Kan lene se _nka bhut kÖK ml to _sse p<=kèho jata hE, xeØ meH se kÖK wag paZ kI tlI meH bE@a jata hE, AaEr kÖK _sImeH imla rh jata hE, ijske kar` _s jl meH ALp milnta bnI rhtI hE ƒsamaNy mit-]ut &an, A`uv‡tpaln Aaid Ùayopximk wavaÇ ke _dahr`hÕ ƒ [n car wavaÇ ke AitirÉt jIv ke jIvTv, wVyTv, ãVyTv AaidSvawaivk gu` pair`aimk wav khlate hÕ ƒ

[n jIvgt wavaÇ ka samaNyt: smSt kmaeÅ se, ikNtu ivxeØt:mohnIy kmR kI ÝkËityaÇ se \in¤ sMbN\ hE AaEr _sI kI nana AvS=aAaÇke Anusar jIv kI ve caEdh Aa|yaiTmk wUimkaOH _Tpþ hotI hÕ, ijNheHgu S=an kha gya hE ƒ mohnIy kmR kI im+yaTv ÝkËit ke _dy se jIv keve smSt im+yawav _TpNn hote hÕ, ijnmeH Ai\kaHx jIv Anaid kal seiv>man hE ƒ yh jIv ka im+yaTv namk Ý=m gu`S=an hE ƒ inim¿ pakrjb jIv ko AaEpximk, Ùaiyk v Ùayopximk wav$p sMyÉTv kI Ýaiºho jatI hE, tb vh caE=e sMyÉTv namk gu`S=an meH phuHc jata hE ƒ [nmeHse Ùaiyk sMyÉTv to S=ayI hota hE AaEr AaEpximk sMyÉTv Ainvay¥t:ALpkalIn ƒ Ùayopximk sMyÉTv dI\RkalIn wI ho skta hE,ALpkalIn wI ƒ y>ip [nmeH se ko{ wI sMyÉTv Ýaº hone pr Ok inyt

gu`S=an 275

Page 286: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kal-myaRda ke wItr vh jIv inXcyt: moÙ ka Ai\karI ho jata hE¸t=aip _ske ilye _se kwI n kwI Ùaiyk sMyÉTv Ýaº krna AinvayRhE ƒ jb tk _se [skI Ýaiº nhÄ hogI¸ tb tk vh pir`amaÇ ke Anusarépr-nIce ke gu`S=anaÇ me c#³ta-_trta rhega ƒ yid vh sMyÉTv seCyut huAa to _se tIsra gu`S=an wI Ýaº ho skta hÕ, jo _smeH honevaleim] wavaÇ ke kar`, sMyiGm+yaTv gu`S=an khlata hE¸ A=va dUsragu`S=an wI, jI sasadn khlata hE¸ ÉyaÇik [smeH jIv sMyÉTv seCyut hokr wI pU Rt: im+yaTv wav ko Ýaº nhÄ ho pata, AaEr _smeH sMyÉTvka kÖK AaSvadn (Anuwvn) bna rhta hE ƒ yh y=a=Rt: ctu=Å gu`S=anse igrkr Ý=m S=an meH phuHcne se pUvR kI m|yvt± AvS=a hE, ijskakal Svwavt: ATyLp hota hÕ, AaEr jIv _s wav se inkl kr xIF‡ hIÝ=m im+yaTv gu`S=an meH Aa igrta hE ƒ

sMyÉTv nam ctu=R gu`S=an meH AaTm-cetna $p \aimRk £iÚ toÝaº ho jatI hE, ÉyaÇik kØayaÇ kI AnHtanubN\I car ÝkËityaÇ ka, _pxm,Ùy, ya Ùyopxm ho jata hE¸ ikNtu AÝTyaQyanavr` kØay ka _dybna rhta hÕ¸ AaEr [sIilye yh gu`S=an Aivrt-sMyÉTv khlatI hE ƒjb [n ÝkËityaÇ ka wI _pxmaid ho jata hE, to jIv ke A`uv‡t \ar`krne yoGy pir`am _TpNn ho jate hÕ AaEr vh dexivrt v sHynasHytnamk paHcva gu`S=an Ýaº kr leta hE ƒ [s gu`S=an kI sIma A`uv‡ttk hI hÕ¸ ÉyaÇik yhaH ÝTyaQyanavr` kØayaÇ ka _dy bna rhta hÕ ƒ jb[n kØayaÇ ka wI _pxmaid ho jata hE, tb jIv ke pir`am AaEr wI ivxuâhokr vh mhav‡t \ar` kr leta hE ƒ yh K@a v [sse épr ke smStgu S=an samaNyt: sHyt khlate hÕ ƒ ikNtu _nmeH wI ivxuiâ ka trtmwavpaya jata hE, ijske Anusar K@a gu S=an Ým¿ivrt khlata hE ÉyaÇikyhaH sHymwav pU`¥ hote huO wI Ýmad $p mNd kØayaÇ ka _dy rhna hE,ijske kar` _skI pir`it, SZIk=a, cork=a, rajk=a Aaid ivk=aAaÇv [iNãyaÇ Aaid kI AaEr Juk jatI hE, ÉyaÇik _ske sHßvln kØay ka_dy rhta hE ƒ jb sHßvln kØayaÇ ka wI _pxmaid ho jata hE, tb _seAÝm¿ sHyt namk satveH gu`S=an kI Ýaiº hotI hE ƒ yhaH se lekr AagekI smSt AvS=aOH |yan kI hÕ¸ ÉyaÇik |yanavS=a ke isvay ÝmadaÇ kaAwav sMwv nhÄ ƒ [s |yanavS=a meH jb sHymI y=aÝv<¿kr` A=aRtŸ

276 jEn dxRn

Page 287: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivxuiâ kI pUvR\ara ko276 jEn dxRnclata huAa AaEr ÝitÙ` xuâtr hota huAa OesI Asa\ar`

Aa|yaiTmk ivxuiâ ko Ýaº ho jata hÕ, jEsI phle kwI nhÄ hu{ =I, tbvh ApUvRkr` namk Aa@veH gu`S=an meH Aa jata hE ƒ [s gu`S=an meHikHictŸ kal rhne pr jb |yata ke Ýitsmy ke Ok-Ok pir`am ApnIivxeØ ivxuiâ ko ilye huO iwNn $p hone lgte hE, tb Ainv<i¿kr` namknaEvaH gu`S=an AarMw ho jata hE ƒ [s gu`S=anvt± smSt sa\kaÇ ka_s smyvt± pir`am Oksa hI hota hE¸ A=aRtŸ Ý=m smyvt± smSt|yataAaÇ ka pir`am Oksa hI hoga¸ dUsre smy ka pir`am Ý=m smy seiwNn hoga¸ AaEr vh wI sb ka Oksa hI hoga ƒ [sÝkar [s gu`S=an meHrhne ke kal ke ijtne smy haÇge, _tne hI iwNn pir`am haÇge¸ AaEr ve swIsa\kaÇ ke _sI smy meH Okse haÇge ANy smy meH nhÄ ƒ [s gu S=an sMbN\IivxeØ ivxuiâ ke äara jb kmaeÅ ka [tna _pxmn v Ùy ho jata hE ik lowkØay ke AitsU"maHx ko KoD³kr xeØ smSt kØay ÙI` ya _pxaNthojate hÕ, tb jIv ko sU"m saMpray namk dxvaH gu`S=an Ýaº ho jatahE, yhaH AaTmivxuiâ ka Sv$p Oesa btlaya gya hE ik ijs Ýkar kexrse rHge huO vSZ ko \o Dalne pr wI _smeH kexrI rHg ka AitsU"m Aawasrh jata hE, _sI Ýkar [s gu`S=an vt± ke low sHßvln kØay kasdŸwav rh jata hE ƒ

_pxm v Ùpk ]ei`yaH-satveH gu`S=an se Aage jIv _pxm v Ùpk, [n do ]ei`yaÇ äara

épr ke gu`S=anaÇ meH b#³te hÕ ƒ yid ve kmaeÅ ka _pxm krte huO dsveHgu`S=an tk Aaye hÕ, tb to _s AvixÚ low sHßvln kØay ka wI_pxmn krke _pxaHt-moh namk GyarhvaH gu`S=an Ýaº kregeH¸ AaEr_smeH ikHict kal rhkr inymt: nIce ke gu`S=anaÇ meH igreHge ƒ [s Ýkar_pxm]e`I kI yhI crmsIma hÕ ƒ ikNtu jo jIv satveH gu`S=an seÙaiyk]e`I äara A=aRtŸ kmaeÅ ka Ùy krte huO épr b#³te hÕ, ve dsveHgu`S=an ke pXcatŸ _sI xeØ low sHßvln kØay ka Ùy krke GyarhveHgu`S=an meH n jakr, sI\e ÙI`moh namk bar bahrveH gu`S=an ko Ýaºkr lete hÕ ƒ [sÝkar GyahrveH v barhveH donae gu`S=anaÇ meH mohnIy kmR keAwav se _TpNn AaTmivxuiâ kI maZa Ok sI hI hotI hÕ, AaEr jIv pU`Rt:

gu`S=an 277

Page 288: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

vItrag ho jate hÕ ikNtu &anavr`Iyaid kmaeÅ ke sdŸwav ke kar` kevl&anÝaº nhÄ hota¸ [sIilO KdŸmS= vItrag khlate hÕ ƒ [n donaÇ gu`S=anaÇmeH wed yh hE ik GyahrveH gu`S=an meH mohnIy kmR _pxaNt AvS=a meH AwIwI xeØ rhta hE, jo ANtRmuhUtR ke wItr pun: _wrkr jIv ko nIce kegu`S=an meH #kel deta hE¸ ikNtu barhveH gu`S=an meH mohke svR=a ÙI` hojane ke kar` [s ptn kI ko{ sMwavna nhÄ rhtI ƒ [se Ab kevl Apne&anavr`I AaEr dxRnavr`I kmaeÅ kI xeØ ÝkËityaÇ ka Ùy krke kevl&anÝaº krna rh jata hE ƒ yh kayR sMpNn hone pr jIv ko sHyog kevlInamk terhvaH gu`S=an Ýaº ho jata hE ƒ [s gu`S=anvt± jIvaÇ ko vhkevl&an Ýaº hota hE, ijske äara _NheH ivXv kI smSt vStuAaÇ kahStamlkvtŸ ÝTyÙ &an ho jata hE ƒ [n kevilyaÇ ke do wed hÕ-OksamaNy, AaEr dUsre ve jo tI=Åkr namkmR ke _dy se \mR kI VyvS=akrne vale tI=Åkr bnte hÕ ƒ [s gu`S=an ko sHyogI khne kI sa=Rktayh hE ik [n jIvaÇ ke AwI wI xrIr ka sMbN\ bna huAa hE¸ v nam, goZ,Aayu AaEr vednIy [n car AFaitya kmaeÅ ka _dy iv>man hE ƒ jb kevlIkI Aayu SvLp maZ xeØ rhtI hE, tb yid _ske nam, goZ AaEr vednIy, [ntIn kmaeÅ kI iS=it AayukmR se Ai\k ho to vh _se smudŸFat-ikÊyaäara AayuÝma` kr leta hE ƒ [s ikÊya meH phle AaTm-ÝdexaÇ ko dHD $p selokag‡ tk fElaya jata hE, ifr donaÇ paXvaeÅ meH fElakr kpa!$p caEDa³kr ilya jata hE, tTpXcatŸ Aage pIKe kI AaEr xeØ do idxaAaÇ meH fElakr_se Ýtr $p ikya jata hE¸ AaEr ANtt:lok ke AvixÚ ko` $p wagaÇ meHfElakr smSt lok ko wr idya jata hE ƒ ye ikÊyaOH Ok-Ok smy meH pU`RhotI hÕ¸ AaEr ve kÊmx: dHD, kpa!, Ýtr lokpUr` smudŸFat khlatI hÕ ƒANy car smyaÇ meH ivprIt kÊm se AaTm ÝdexaÇ ko pun: sme! kr xrIrÝma` kr ilya jata hE ƒ [s ikÊya se ijs Ýkar gIle vSZ ko fElane se_skI AaãRta, xIF‡ inkl jatI hE, _sI Ýkar AaTmÝdexaÇ ke fElne se_nmeH sHsÉt kmR-ÝdexaÇ ka iS=it v AnuwagaHx ÙI` hokr AayuÝma` hojata hE ƒ [ske pXcatŸ kevlI kayyog se wI muÉt hokr, Ayog kevlInamk caEdhvaH gu`S=an Ýaº kr leta hE ƒ [s AÚkmR-ivmuÉt svaÈTkËÚsaHsairk AvS=a ka kal AitSvLp kÖK smy maZ hI hÕ, ijse pU`RkrjIv ApnI xuâ, xaXvt, ANnt &an-dxRn suq AaEr vIyR se yuÉt prm

278 jEn dxRn

Page 289: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AvS=a ko Ýaº kr isâ bn jata hÕ ƒsMyG&anZye` Ýividt-iniql&eytÀvÝp¨ca:Ýa eây |yanvatE: sklm= rj: ÝaºkEvLy$pa: ƒkËTva sÀvopkarH iZwuvnpitiwdR¿yaZoTsva yete isâa: sNtu lokZyixqrpurIvaisn: isâye v: ƒƒ

gu`S=an 279

Page 290: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla
Page 291: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyan-4

jEn kla

Page 292: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyan-4jEn kla

VyaQyan-4VyaQyan-4VyaQyan-4VyaQyan-4VyaQyan-4jEn klajEn klajEn klajEn klajEn kla

jIvn AaEr kla-jEn tÀv&an ke sMbN\ meH kha ja cuka hÕ ik jIv ka lÙ` _pyog

hE, AaEr vh _pyog do Ýkar ka hota hE-Ok to jIv ko ApnI s¿a kawan hota hE ik mÕ hU¥¸ AaEr dUsre _se yh wI ÝtIt hota hE ik mere AaspasANy pda=R wI hÕ ƒ ÝkËit ke ye ANy pda=R _se nana Ýkar se _pyogI isâhote hÕ ƒ iktne hI pda=R, woßy bnkr _ske xrIr ka poØ` krte hÕ¸ t=aANy iktne hI pda=R, jEse v<Ù, pvRt, gufa Aaid _se ÝkËit kI ivprItxiÉtyaÇ-tUfan, vØaR, tap Aaid se rÙa krte v Aa]y dete hÕ ƒ ANy jIv,jEse pxu-pÙI Aaid, to ÝkËit ke pda=aÈ ka [tna hI _pyog lete huOjIvn-yapn krte hÕ, ikNtu mnu*y ApnI &an-xiÉt ke kar` [nse kÖKivxeØta rqta hE ƒ mnu*y meH ij&asa hotI hE ƒ vh ÝkËit ko ivxeØ $p sesmJna cahta hE ƒ [sI &an-gu` ke kar` _sne ÝkËit pr ivxeØ Ai\karÝaPt ikya hE¸ t=a iv&an AaEr dxRn xaÏaÇ ka ivkas ikya hÕ ƒ mnu*y kadUsra gu` hÕ-ACKe AaEr bure ka ivvek ƒ [sI gu` kI Ýer`a se _sne \mR,nIit v sdacar ke inym AaEr AadxR S=aipt ikye hÕ, AaEr _NhÄ AadxaÈ keAnusar hI jIvn ko pirmaijRt AaEr susHSkËt bnane ka ÝyTn ikya hE ƒ[sI kar` manv-smaj _¿ro¿r sWy bnta gya hE, AaEr sHsar meH nanamanv sHSkËityaÇ ka Aaiv*kar huAa hÕ ƒ mnu*y ka tIsra ivxeØ gu` hE-saENdyR kI _pasna ƒ Apne poØ` v rÙ` ke ilye mnu*y ijn pda=aÈ kag‡h` v rÙ` krta hÕ, _NheH vh _Ttro¿r suNdr bnane ka wI ÝyTn krtahE ƒ vh Apne qa> pda=oà ko sjakr qane me Ai\k sNtuiÚ ka Anuwvkrta hE ƒ Aaid meH _sne xIt, \Up Aaid se rÙa ke ilye ijn vLkl,m<gKala Aaid xrIraCKadnaÇ ko g‡h` ikya, _nmeH kÊmx: pir*kar krte-krte nana Ýkar ke sUtI, énI v rexmI vSZaÇ ka Aiv*kar ikya, AaEr_NheH nana rIityaÇ se ka!KaH!kr v sIkr suNdr veØ-wUØa ka inmaR` ikyahE ƒ ikNtu ijn bataÇ mHe mnu*y kI saEdNyaÈpasna crm sIma ko phu¥cI hÕ,AaEr manvIy sWyta ke ivkas meH ivxeØ shayk hu{ hÕ, ve hÕ-g<hinmaR`,

Page 293: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mUitRinmaR`, icZinmaR`, t=a sHgIt AaEr kaVy kËityaH ƒ [n paHcaÇ klaAaÇka ÝarMw _nke jIvn ke ilye _pyog kI £iÚ se hI huAa ƒ mnu*y ne ÝakËitkgufaAaÇ Aaid meH rhte-rhte kÊmx: Apne Aa]y ke ilye lkD³I imÎI, vpT=r ke Fr bnaye¸ Apne pUvRjaÇ kI Sm<it rqne ke ilye ÝarMw meH inrakarAaEr ifr sakar paØa` Aaid kI S=apna kI¸ Apne AnuwvaÇ kI Sm<it keilye reqaicZ qÄce, Apne bCcaÇ ko sulane v _nka mn bhlane ke ilyegIt gaye v ikSse khanI sunaye ƒ ikNtu [n Ýv<i¿yaÇ meH _sne _¿ro¿r Oesapir*kar ikya ik kalaNtr meH _nke waEitk _pyog kI ApeÙa, _nkasaENdyRpÙ Ai\k Ýbl AaEr Ý\an ho gya, AaEr [s Ýkar _n _pyogIklaAaÇ ne lilt klaAaÇ ka $p \ar` kr ilya, AaEr iksI wI dex vsmaj kI sWyta v sHSkËit keye hI AinvayR ÝtIk mane jane lge ƒ iwþ-iwþ dexaÇ, smajaÇ, v \moÅ ke [ithas ko pU`Rta se smJne ke ilye _nkeAa]y meH [n klaAaÇ ke ivkas ka [ithas janna AavXyk ÝtIt hota hE ƒ

épr jo kÖK kha gya _sse SpÚ ho jata hE ik kla kI maEilkÝer`a, mnu*y kI ij&asa ke sman, saENdyR kI [CKa$p _skI Svawaivkv<i¿ se hI imltI hE ƒ [silye kha ja skta hÕ ik kla ka |yey kla hIhE ƒ t=aip _Ét ÝakËitk saENdyR-v<i¿ ne ApnI AiwVyiÉt ke ilye ijnAalMbnaÇ ko g‡h` ikya hE, _nke Ýkax meH yh wI kha ja skta hE ikkla ka |yey jIvn ka _TkØR hE ƒ yh bat samaNyt: wartIy, AaErivxeØ Ìp se jEn kla kËityaÇ ke A|yyn se SpÚ ho jatI hE ƒ yhaH kaklakar kwI ÝkËit ke jEse ke tEse ÝitibMb maZ se sNtuÚ nhÄ huAa ƒ_ska sdEv yh ÝyTn rha hE ik _skI klakËit ke äara mnu*y kI wavnaka pir*kar v _TkØR` ho ƒ _skI kËit meH kÖK n kÖK v khÄ n khÄ \mR vnIit ka _pdex Kupa ya Ýk! rhta hI hE ƒ yhI kar` hE ik yha¥ kI Ýay:smSt klakËityaH \mR ke AHcl meH plI AaEr puÚ hu{ hE ƒ yUnan ke klakarne ÝkËit ke y=a=R ÝitibMbn meH hI ApnI kla kI sflta manI hE, [skar` _s kla ko hm pU`Rt: Aai\waEitk v \mR inrpeÙ kh skte hÕ ƒikNtu wartIy klakaraÇ ne ÝkËit ke [s yaiNZk (fo!o-g‡aifk) icZ`maZ ko Apne kla ke AadxR kI £iÚ se pyaRPt nhÄ smJa ƒ _nke mn se_nkI klakËit äara yid dxRk ne kÖK sIqa nhÄ, smJa nhÄ, kÖK \aimRk,nEitk v wavaTmk _pdex paya nhÄ, to _s kËit se law hI Éya huAa?

jIvn AaEr kla 283

Page 294: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

[sI jn-kLya` kI wavna ke flSv$p hmarI klakËityaÇ meH nEsigRktake AitirÉt kÖK AaEr wI paya jata hÕ, ijse hm klaTmk Aitxyoi›kh skte hÕ ƒ S=apTy kI kËityaÇ meH hmara klakar ApnI idVy ivman kIkLpna ko sa=Rk krna cahta hE ƒ devaÇ kI mUitRyaÇ me to vh idVyta wrtahI hE, manvIy mUitRyaÇ v icZaÇ meH wI _sne Aa|yaiTmk _TkØR ke Aarop kaÝyTn ikya hE ƒ pxu-pÙI v v<Ùaid ka icZ` y=avtŸ hote huO wI _se OesIwUimka dene ka ÝyTn ikya hE ik ijsse kÖK n kÖK ]âa, wav-xuiâ vnEitk pir*kar-_Tpþ ho ƒ [s Ýkar jEn kla ka _¶eXy jIvn ka_TkØR` rha hE, _skI smSt Ýer`a \aimRk rhI hE, AaEr _ske äara jEntÀv&an v Aacar ke AadxaÈ ko mUitRman $p dene ka ÝyTn ikya gya hE ƒ

jEn \mR AaEr kla-bhu\a kha jata hE ik jEn \mR ne jIvn ke iv\an-pÙ ko puÚ n kr

inØe\aTmk v<i¿yaÇ pr hI ivxeØ war idya hE ƒ ikNtu yh doØarop` y=a=Rt:jEn \mR kI ApU`R jankarI ka pir`am hE ƒ jEn \mR meH ApnI AnekaNt£iÚ ke Anusar jIvn ke smSt pÙaÇ pr y=oict |yan idya gya hE ƒ ACKeAaEr bure ke ivvek se riht manv Vyvhar ke pir*kar ke ilye kÖK AadxRS=aipt krna AaEr _nke Anusar jIvn kI kÖiTst v<i¿yaÇ ka inØe\krna sHym kI S=apna ke ilye svRÝ=m AavXyk hota hE ƒ jEn \mR neAaTma ko prmaTma bnane ka crm AadxR _piS=t ikya¸ _s AaEr gitxIlhone ke ilye Apne kmR-isâaNt äara ÝTyek Vyi› ko pU`Rt: _¿rdayIbnaya AaEr Ýeirt ikya¸ t=a v‡t-inym Aaid \aimRk VyvS=aAaÇ ke äaravEyi›k, samaijk v Aa|yaiTmk Aiht krne valI Ýv<i¿yaÇ se _se rokneka ÝyTn ikya ƒ ikNtu _ska iv\an-pÙ svR=a ApuÚ rha ho, so batnhÄ ƒ [s bat ko SpÚt: smJne ke ilye jEn\mR ne manv jIvn kI jo\araOH VyviS=t kI hE, _nkI AaEr |yan dene kI AavXykta hE ƒ muin\mRke äara Ok Oese vgR kI S=apna ka ÝyTn ikya gya hE jo svR=a in:Sva=R,inSp<h AaEr inrIh hokr vItrag wav se Apne v dUsraÇ ke kLya` meH hIApna smSt smy v xi› lgave ƒ sa= hI g<hS= \mR kI VyvS=aAaÇ äara_n sb Ýv<i¿yaÇ ko y=oict S=an idya gya hÕ, ijnke äara mnu*y sWyAaEr ixÚ bnkr ApnI, Apne kÖ!uMb kI, t=a smaj v dex kI seva krtahuAa _NheH _Nnt bna ske ƒ dya dan v propkar ke ]avk\mR meH y=oict

284 jEn kla

Page 295: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

S=an ka inÌp` jEn-cairZ ke Ýkr` meH ikya ja cuka hE ƒ jEn prMprameH kla kI _pasna ko jo S=an idya gya hÕ, _sse _ska yh iv\an pÙAaEr wI SpÚ ho jata hE ƒ

kla ke wed-Ýwed-ÝacIntm jEn Aagm meH balkaÇ ko _nke ixÙ`-kal meH ixLpaÇ AaEr

klaAaÇ kI ixÙa pr jor idya gya hE, AaEr _NheH isqane vale klacayoÅ vixLpacayoÅ ka Alg-Alg _Lleq imlta hÕ ƒ g<hS=aÇ ke ilye jo Ø!ŸkmRbtlaye gye hÕ _nmeH mis, kËiØ, iv>a v vai`ßy ke Aitir› ixLp ka ivxeØ $pse _Lleq ikya gya hE ƒ jEn saihTy meH S=an-S=an pr bh¿r klaAaÇ ka_Lleq paya jata hE ƒ smvayaHg sUZ ke Anusar 72 klaAaÇ ke nam ye hÕ- 1leq, 2 gi`t, 3 $p, 4 n<Ty, 5 gIt, 6 va>, 7 Svrgt, 8 pu*krgt, 9smtal, 10 >Ut, 11 jnvad, 12 poÉqCcH, 13 AÚapd, 14 dgmi!Ÿ!y(_dkm<i¿ka), 15 ANnivi\, 16 panivi\, 17 vSZivi\, 18 xynivi\,19 AßjH (AayaR), 20 Ýheilka, 21 magi\ka, 22 ga=a, 23 Xlok, 24gH\yui›, 25 m\uisÉ=, 26 Aawr` ivi\, 27 tÌ`IÝitkmR, 28 SZIlÙ`,29 pu$ØlÙ`, 30 hylÙ`, 31 gjlÙ`, 32 go` (v<Øw lÙ`), 33kÖÉkÖ!lÙ`, 34 meH#alÙ`, 35 ckÊlÙ`, 36 KZlÙ`, 37 dHDlÙ`,38 AislÙ`, 39 mi`lÙ`, 40 kakinlÙ`, 41 cmRlÙ`, 42 cHãlÙ`,43 sUyRcirt, 44 rahucirt, 45 g‡hcirt, 46 saEwaGykr, 47 duwaRGykr, 48iv>agt, 49 mNZgt, 50 rhSygt, 51 swas, 52 car, 53 Ýitcar, 54VyUh, 55 ÝitVyUh, 56 SkH\avarman, 57 ngrman, 58 vaStuman, 59SkH\avarinvex, 60 vaStuinvex, 61 ngrinvex, 62 {sT=H ([*vSZH), 63KÌPpvayH (Ts$Ývad), 64 AXvixÙa, 65 hiStixÙa, 66 \nuvÈd, 67ihr~ypak, suv Rpak, mi`pak, \atupak, 68 bahuyuâ, dHDyuâ, muiÚyuâ,yiÚyuâ, yuâ, inyuRâ, juâa[Hjuâ, 69 sUZikD³a, nailkaikÊD³a, v<tikÊD³a,\mRikÊD³a, cmRikÊDa, 70 pZKe>, k!kKe>, 71 sjIv inj±v, 72xkÖnÌt ƒ

1. leq ka A=R hE AÙr-ivNyas ƒ [s kla meH do bataÇ ka ivcarikya gya hE- ilip AaEr leq ka ivØy ƒ ilip dexwedanusar 18 Ýkar kIbtla{ g{ hE ƒ _nke nam ye hÕ:-1 b‡aïI, 2 jv`ailya, 3 dosaéirya, 4qroi¤ka, 5 qrsaivya, 6 phara[ya, 7 _Cc¿irya, 8 AÉqrmuiõya,

kla ke wed-Ýwed 285

Page 296: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

9 wogv[ya, 10 be`itya, 11 inNh[ya, 11 AHkilip, 12 gi`tilip,13 gN\vRilip, 14 wUtilip, 15 AadxRilip, 16 maheXvrIilip, 17daimililip AaEr (18) boilHid (poilidAaN\‡) ilip ƒ [n ilip-namaÇmeH se b‡aïI AaEr qro¤I, [n do ilipyaÇ ke leq Ýcurta se imle hÕ ƒ qroi¤ka Ýyog {0 pU0 tIsrI xtI ke maEyR sm‡a! Axok ke leqaÇ se lekr dUsrI-tIsrI xtI {0 tk ke pHjab v piXcmo¿r Ýdex se lekr cInI tuikRStantk imle hÕ ƒ b‡aïI ilip kI prMpra dex meH Aaj tk Ýcilt hE, v wartkI Ýay: smSt Ýcilt ilipyaH _sI se ivkist hu{ hÕ ƒ [ska sbseÝacIn leq sHwvt: barlI (Ajmer) se ÝaPt vh Ko!a sa leq hE ijsmeHvIr (mhavIr) 84, sMwvt: invaR` se 84 vaH vØR, t=a m|yimk S=anka _Lleq hE ƒ Axok ke ixlaleqaÇ meH [ska Ýcurta se Ýyog paya jatahE, AaEr tb se Aaj tk iwþ-iwþ kal v iwþ-iwþ Ýdex ke leqo meH[ska AnukÊm se Ýyog v ivkas imlta hE ƒ b‡aïI ilpI ke ivØy meH jEnAagmaÇ v pura`aÇ meH btlaya gya hE ik Aaiv*kar Aaid tI=Åkr %Øwna=ne ikya AaEr _se ApnI puZI b‡aïI ko isqaya ƒ [sI se [s ilip ka namb‡aïI pD³a ƒ smvayaHg sUZ meH b‡aïI ilip ke 46 mat<ka AÙraÇ (SvraÇ vVyHjHnaÇ) ka _Lleq hE ƒ paHcveH jEnagm wgvtI ivyahp~`it sUZ ke AaidmeH ArhHtaid pHcprme¤I nmSkar ke sa= ;nmo vHmIO ilvIO ƒ nmo suySs'[s Ýkar b‡aïI ilpI v ]ut ko nmSkar ikya gya hE ƒ ANy _iLliqtilipyaÇ ke sHbH\ meH ivxeØ jankarI ÝaPt nhÄ ƒ sMwv hÕ jv`ilya seyvnanI ya yUnanI ilip ka taTpyR ho ƒ AÙrmui¤ka k=n ko vaTSyaynne Apne kamsUZ meH 64 klaAaÇ ke wItr ignaya hÕ, AaEr _nke !Ikakaryxo\r ne AÙrmuiÚka ke sawasa v inra wasa [n do wedaÇ ka _Lleq krkha hE ik ka sawasa Ýkr` AacayR rivguPt ne ;cNãÝwaivjy' kaVy meHp<=kè kha hE ƒ _nke _dahr`aÇ se ÝtIt hota hE ik AÙr maZ se pUre xBdka sHket krna swasa t=a AHgulI Aaid ke sHketoH äara xBd kI AiwVyi›ko inrawasa AÙrmuiÚka khte =e ƒ [nka smavex sMwvt: ÝStut 72klaAaÇ meH 50 AaEr 51 vÄ rhSygt v swas namk klaAaÇ meH hota hÕ ƒAHkilip se 1, 2 Aaid sHQyavack icNhaÇ ka gi`tilip se joD³ (´),bakI (-), gu a (–), wag (²) Aaid icNhaÇ ka, t=a gN\vRilip sesHgIt xaÏ ke SvraÇ ke icNhaÇ ka taTpyR ÝtIt hota hE ƒ AadxRilip

286 jEn kla

Page 297: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Anumant: _L!e AÙraÇ ke ilqne se bntI hÕ, jo dpR` AadxR) meHÝitibiMbt hone pr sI\I p#³I ja sktI hE ƒ AaXcyR nhÄ jo wUtilip sewo! (itBbt) dex kI, maheXvrI se mheXvr (AaÇkarmaH\ata-m|yÝdex)kI, t=a daimililip se ãivD³ (diml-taiml) dex kI ivxeØ ilipyaÇse taTpyR ho ƒ [sI Ýkar wogv[ya se AiwÝay nagaÇ kI ÝacIn raj\anIwogvtI meH Ýcilt iksI ilip-ivxeØ se ho to AaXcyR nhÄ ƒ

18 ilipyaÇ kI Ok ANy sUcI ivxeØ AavXyk sUZ (ga0 464)kI !Ika meH [s Ýkar dI hE¸- 1 hHsilip, 2 wUtilip, 3 yÙilip, 4raÙsilip, 5 joD (_iD³ya) ilip, 6 yvnI, 7 tuÌ*kI, 8 kIrI, 9ãaivDI 10 sÕFvI, 11 malivnI, 12 nDI, 13 nagrI, 14 la!I, 15parsI, 16 Ainim¿I, 17 ca`ÉyI, 18 mUldevI ƒ yh namavlI smvayaHgkI ilipsUcI se bhut iwþ hÕ ƒ [nmeH sman to kevl tIn hÕ-wUtilip,yvnI AaEr ãaivD³I ƒ xeØ namaÇ meH Ai\kaHx SpÚt: iwþ-iwþ jait v dexvacIhÕ ƒ Ý=m car hHs, wUt, yÙ, AaEr raÙs, _n-_n AnayR jaityaÇ kIilipyaH v waØaOH ÝtIt hotI hE ƒ _D³Iya se lekr parsI tk kI 11 waØaOHSpÚt: dexvacI hÕ ƒ xeØ tIn meH se ca`ÉyI AaEr mUldevI kI prMpra bhutkaltk cltI Aa{ hÕ, AaEr _nka Sv$p kamsUZ ke !Ikakar yxo\r nekaEi!lIy ya dubaÈ\, t=a mUldevIy [n namaÇ se btlaya hE ƒ yxo\r ne OktIsrI wI gU#³leQy namk ilip ka VyaQyan ikya hE, ijska Sv$p SpÚsmJ meH nhÄ Aata ƒ sMwvt: vh ko{ AHkilip =I ƒ AaXcyR nhÄ joAainim¿I se _sI ilip ka taTpyR ho ƒ yxo\r ke Anusar ÝTyek xBd keANt meH Ù AÙr joD³ne t=a hSv AaEr dIFR v AnuSvar AaEr ivsgR kIAdla-bdlI kr dene se kaE!IlIy ilip bn jatI hÕ, OvH A AaEr k, qAaEr g, F AaEr ¢, cvgR AaEr !vgR, tvgR AaEr pvgR t=a y AaEr x, [nkaprSpr VyTyy kr dene se mldevI bn jatI hE ƒ mUldev ÝacIn jEn k=aAaÇke bhut Ýisá ctur v \UtR nayk paye jate hÕ ƒ (deqo mUldev k=a _0 sU0!Ika) ƒ

leq ke Aa\ar pZ, vLkl ka¤, dHt, loh, tam‡, rjt Aaid btlayegye hÕ, AaEr _n pr ilqne kI ikÊya _TkI`Rn (AÙr qodkr) SyUt(sIkr), VyUt (bunkr), iKþ (Kedkr), iwþ (wedkr), dG\(jlakr), AaEr sHkÊaiNtt (@Ppa lekr) [n pâityaÇ se kI jatI =I ƒ

kla ke wed-Ýwed 287

Page 298: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ilip ke Anek doØ wI btlaye gye hÕ ƒ jEse AitkËx, AitS=l, ivØm,!e#³I pHi› AaEr iwþ v`aÈ ko Ok jEsa ilqna (jEse F AaEr \, w AaEr m,m AaEr y Aaid), v pdCKed n krna, Aaid ƒ ivØy ke Anusar wI leqaÇ kaivwajn ikya gya =a ƒ t=a Svaim-wuTy, ipta-puZ, guÌ-ix*y, pit-pTnI, xZu-imZ, [Tyaid ko pZ ilqne kI iwþ-iwþ xEilyaH iS=r kI g{=Ä ƒ

jEn smaj meH leqn Ý`alI ka Ýyog bhut ÝacIn paya jata hE ƒt=aip De³#-do hjar vØR se pUvR ke iliqt g‡N=aÇ ke SpÚ _dahr` ÝaPt nhone ka Ok bD³a kar` yh huAa ik iv>aÝcar ka kayR ÝacInkal meHmuinyaÇ äara ivxeØ $p se hota =a, AaEr jEn muin svR=a Apirg‡hI hone kekar` Apne sa= g‡N= n rqkr Sm<it ke share hI clte =e ƒ AiNtmtI=Åkr mhavIr ke _pdexaÇ ko _nke saÙat g`\raÇ ne tTkal g‡N=-rcnaka $p de idya =a ƒ ikNtu maEyRkal meH _nke Ok AHx ka &an luPtÝay hogya =a, AaEr pa!ilpuZ kI vacna meH barhveH AHg £iÚvad ka sHkln nhÄikya ja ska, ÉyaÇik _ske OkmaZ &ata wãbahu _s muinsHF meH siMmiltnhÄ ho ske ƒ vIrinvaR` kI dsvÄ xtI meH Aakr pun: AagmaÇ kI ASt-VySt AvS=a ho g{ =I AtOv m=ura meH SkHidl AacayR AaEr _ske kÖKpXcatŸ vlwI meH deviâRgi` Ùma]m` kI A|yÙta meH AagmaÇ kI vacnaOHkI g{ ƒ pa!ilpuZIy v ma=urIy vacnaAaÇ ke g‡N= to Ab nhÄ imlte,ikNtu vlwI vacna äara sHkilt AagmaÇ kI ÝityaH tb se inrNtr taD³pZAaEr tTpXcatŸ kagjaÇ pr _¿ro¿r suNdr klapU`R rIit se iliqt imltIhÕ, AaEr ve jEn ilipkla ke [ithas ke ilye bD³I mhTvpU`R hÕ ƒ _pyuR›tInaÇ vacnaAaÇ ka nam hI yh sUict krta hÕ ik _nmeH g‡N= baHce ya p#³egye =e ƒ [sse iliqt g‡N=aÇ kI prMpra kI ÝacInta isâ hotI hE ƒdxvEkailk sUZ kI hirwãIy !Ika meH paHc Ýkar kI puStkaÇ ka v`Rnimlta hE-gHDI, kCKpI, muiÚ, sHpuÚ-flk AaEr Kedpa!I lHba{-caED³a{meH sman A=aRtŸ caEkor puStk ko gHDI, jo puStk bIc meH caED³I v donaÇbajuAaÇ meH sHkrI ho vh kCKpI, jo kevl car AHgul kI golakar v caEkorhone se mu!Ÿ@I meH rqI ja ske vh muiÚ, lkD³I ke p!Ÿ!e pr ilqI hu{ puStksHpu!-flk, t=a Ko!e Ko!e pNnaÇ valI mo!I ya lMbe ikNtu sHkre taD³pZjEse pNnaÇvalI puStk Kedpa!I khI g{ hE ƒ

288 jEn kla

Page 299: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

(2) gi`t xaÏ ka ivkas jEn prMpra meH kr`anuyog ke ANtgRtqUb huAa hE ƒ jha¥ [n 72 klaAaÇ ka sHÙep se _Lleq hE, vhaH Ýay: _NheHleqaidk v gi`t-Ý\an khkr sUict ikya gya hE ƒ [sse gi`t kImh¿a isâ hotI hE ƒ (3) $pgt se taTpyR mUitRkla v icZkla se hÕ,ijnka in$p` Aage ikya jayga ƒ (4-9) n<Ty, gIt, va>, Svrgt,pu*krgt, AaEr smtal ka ivØy sHgIt hÕ ƒ [n klaAaÇ ke sHbH\ meH jEnxaÏaÇ v pura`aÇ meH bhut kÖK v Rn ikya gya hÕ ƒ AaEr _NheH balk-bailkaAaÇkI ixÙa ka AavXyk AHg btlaya gya hE ƒ k=a-khainyaÇ meH Ýay:vI`ava> meH ÝvI`ta ke Aa\ar pr hI yuvk-yuvityaÇ ke ivvah-sHbH\ ke_Lleq imlte hÕ ƒ (10-13) >Ut, jnvad, poÉqCcH v AÚapd ye>UtkÊID³a ke Ýkar hÕ ƒ (14) dgmiÎya-_dkm<i¿ ka panI se imÎI kosankr Fr, mUitR Aaid ke Aakar kÊID³a, sjavb v inmaR` hetu bnane kIkla hÕ ƒ (15-16) Aþivi\ v panivi\ iwþ-iwþ Ýkar ke qa>,Sva>, leæ v pey pda=R bnane kI klaOH hÕ ƒ (17) vSZini\ nana Ýkarke vSZ bunne v sIne kI OvH (18) xynivi\ Anek Ýkar ke qa!-plHgbunne v xEya kI saj-sjav! krne kI kla hE (19-23) AayaR,Ýheilka, magi\ka v ga=a AaEr Xlok [NhÄ namaÇ ke KHdo v kaVy-rIityaÇmeH rcna krne kI klaOH hÕ ƒ (24) gH\yuiÉt nana Ýkar ke sugH\I ãVyaÇke rasayink sHyogaÇ se nye-nye sugH\I ãVy inmaR` krne kI kla hE ƒ(25) m\uisÉy AlÉtk, laÙars ya mahur (mhavr) ko khte hÕ ƒ[s ãVy se pEr rHgne kI kla ka nam hI m\uimÉ= hE ƒ (26-27)Aawr`ivi\ v t$`I ÝitkmR wUØ` v AlHkar \ar` krne v iSZyaÇ kIsaj-sßja kI klaOH hÕ ƒ

iZ0 Ý0 (4, 361-64) meH pu$Ø ke 16 v SZI ke 14 Aawr`aÇ kIivkLp $p meH do sUicyaH pa{ jatI hÕ, jo [s Ýkar hÕ:-

Ý=m sUcI:1 kÖHDl, 2 AHgd, 3 har, 4 mukÖ!, 5 keyUr, 6 walpÎ, 7 k!k, 8

ÝalMb, 9 sUZ, 10 nupur, 11 muiãka-yugl, 12 meqla, 13 g‡Eveyk(kH@a), 14 k`RpUr, 15 qDŸg AaEr 16 KurI ƒ

dUsrI vEkiLpk sUcI meH 13 Aawr`aÇ ke nam sman hÕ ikNtu keyUr,walpÎ, k`RpUr, ye tIn nam nhÄ hÕ t=a ikrI!, AâaRhar v cUD³ami`, ye

kla ke wed-Ýwed 289

Page 300: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

tIn nam nye hÕ sMwv hÕ keyUr AaEr AHgd ye AawUØ` Ok hI ya Ok smanhI rhe hoH, AaEr _sI Ýkar walpÎ v cUD³ami` wI ƒ AâaRhar ka smavexharaÇ meH hI ikya ja skta hÕ ƒ ikrI! Ok Ýkar ka mukÖ! hI hE ƒ [s ÝkardUsrI sUcI meH ko{ nya Aawr`-ivxeØ nhÄ rhta ikNtu Ý=m sUcI kek`RpUr namk Aawr` ka smavex nhÄ paya jata ƒ _Ét 16 AlHkaraÇ meHqDŸg AaEr KurI ko KoD³kr xeØ 14 iSZyaÇ ke AawUØ` mane gye hÕ ƒ wUØ`,Aawr` v AlHkaraÇ kI Ok ivxal sUcI hmeH AHgivßja (p<. 355-57)meH imltI hE, ijsmeH 350 nam paye jate hÕ ƒ yh sUcI kevl Aawr`aÇ kI hInhÄ hÕ, ikNtu _smeH Ok to \atuAo kI ApeÙa wI Alg Alg nam ignayegye hE jEse suv`Rmy, $Pymy, tam‡my Aaid¸ A=va xHqmy, dHtmy,balmy, ka¤my, pu*pmy, pZmy Aaid ƒ dUsre _smeH iwþ-iwþ AHgo kIApeÙa Aawr`-namaÇ kI punrav<i¿ hu{ hE, jEse ixrawr`, k`aRwr`,AHguLyawr`, ki!Aawr`, Aaid ƒ AaEr tIsre _smeH AHjn, cU`R AlÉtk,gH\v`R Aaid t=a nana Ýkar ke sugN\I cU`R v tel, pir\an, _¿rasHgAaid vSZaÇ v KZ ptakaid xowa-samg‡I ka wI sHg‡h ikya gya hÕ ƒ t=aipxuâ AlHkaraÇ kI sHQya ko{ 100 se Ai\k hI pa{ jatI hE ƒ [s g‡N= meHnana Ýkar ke paZaÇ, woßy v pey pda=oÅ, vSZaÇ v AaCKadnaÇ OvH xynsnaÇkI suivSt<t sUicya¥ Alg-Alg wI pa{ jatI hÕ, ijnse _pyuR› nanaklaAaÇ AaEr ivxeØt: ANnivi\ (15), panivi\ (16), vSZivi\(17), xynivi\ (18), gH\yui› (24), m\uisÉ= (25),Aawr`ivi\ (26), tÌ`IÝitkmR (27), pZKe> t=a k!kKe>(70), [n klaAaÇ ke Sv$p v _pyog pr bhut Ýkax pD³ta hE ƒ

SZI-lÙ` se cmR-lÙ` (28-41) tk kI klaOH _n-_n SZI,mnu*yaÇ, pxuAaÇ v vStuAaÇ ke lÙ`aÇ ko janne v gu`-doØ phcanne kIklaOH hÕ ƒ SZI pu$ØaÇ ke lÙ` samuiãk xaÏ sMbN\I nana g‡N=o t=aha=I, FoD³aÇ v bElaÇ ke lÙ` iwþ-iwþ ttŸtdŸivØyk jIvxaÏaÇ meH ivStarse vi`Rt paye jate hÕ ƒ cHãlÙ` se g‡hcirt (42-45) tk kI klaOHßyoitØxaÏ ivØyk hÕ AaEr _nmeH _n-_n ßyoitØ m~DlaÇ ke &an kIsa\na kI jatI =I ƒ saEwaGykrH se mHZgtH (46-49) tk kI klaOmHZ-tNZ iv>aAaÇ se sMbN\ rqtI hE, ijnke äara Apna v Apne [ÚjnaÇka [Úsa\n v xZu ka AinÚ sa\n ikya ja skta hE ƒ rhSygt AaEr

290 jEn kla

Page 301: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

swas (50-51) ke ivØy meH épr kha hI ja cUka hE ik ve sHwvt:vaTSyayno› AÙrmuiÚka ke Ýkar hÕ ƒ car Ýitcar, VyUh v ÝitVyUh (52-55) ye yuâ sMbN\I iv>aOH ÝtIt hotI hÕ, ijnke äara kÊmx: sena keAage b#³ane, xZusena kI cal ko ivfl krne ke ilye sena ka sHcar krne,ckÊVyUh Aaid $p se sena ka ivNyas krne v xZu kI VyUh-rcna ko toD³neyoGy sena ivNyas ikya jata =a ƒ SkH\avar-man se ngrinvex (56-61) tk kI klaAaÇ ka ivØy ixivr Aaid ko bsane v _ske yoGy wUim,g<h Aaid ka man-Ýma` iniXct krna hÕ ƒ {sT= ([Øu-ASZ) A=aRtŸba`iv>a (62) AaEr KÌ*pvay (TsÌÝvad) (63) KurI, k!ar, qDŸgAaid clane kI iv>aOH hÕ ƒ AXvixÙa Aaid se yiÚ•yuâ (64-68) tkkI klaOH _nke nam se hI SpÚ hÕ ƒ yuâ inyuRâ OvH juâa[Hjuâ (68) ye wInana Ýkar se yuâ krne kI klaOH hE ƒ sUZkÊID³a DorI ko AHguilyaÇ äaranana Ýkar se rckr cmTkar idqana v \age ke äara putilyaÇ ko ncanekI kla hE ƒ nailka kÊID³a Ok Ýkar kI >UtkÊID³a hE ƒ v<¿kÊID³a, \mRkÊID³a,v cmRkÊID³a, ye kÊmx: mHDl baH\kr, vayu f×Hkkr ijsse Xvas n !U!e vcnR ke Aa]y se kÊID³a (qelne) ke Ýkar hE (69) pZKe> v k!k Ke>(70) kÊmx: p¿aÇ v t<`aÇ ko nana Ýkar se ka!-Ka¥!kr suNdr AakarkI vStuOH bnane kI kla hÕ ƒ sjIv-inj±v (71) vhI kla ÝtIt hotIhE ijska _Lleq vaTSyayn ne yHZmaiZka nam se ikya hE, v ijskesMbN\ meH !Ikakar yxo\r ne kha hE ik vh gmnagmn v sHg‡am ke ilyesjIv v inj±v yHZo kI rcna kI kla hÕ ijska SvyH ivXvkmaR ne Sv$pbtlaya hE ƒ xkÖinÌt (72) piÙyaÇ kI bolI ko phcanne kI kla hE ƒ

bh¿r klaAaÇ kI Ok sUcI AaEppai¿k sUZ (107) meH wI pa{jatI hÕ ƒ vh smvayaNtgRt sUcI se imltI hE¸ kevl kÖK namaÇ meH her-ferpaya jata hE ƒ vh smvvayaNtgRt sUcI se imltI hÕ¸ kevl kÖK namaÇ meHher-fer paya jata hE ƒ _smeH _pyuR› namavlI meH se m\uisÉ= (25)me#alÙ`, dHDlÙ`, cNãlÙ` se lgakr swas pyRNt (42-51)dHDyuâ, yiÚyuâ, AaEr \mRkÊID³a ye nam nhÄ hÕ, t=a paxk (pa¥sa se juAaqelna), gIitka (gey KHd rcna), ihr|yyuiÉt suv`RyuiÉt, cU`Ryui›(ca¥dI, sona v moityaÇ Aaid rTnaÇ se imla-julakr-iwþ-iwþ AawUØ`bnana), gÌD³VyUh, xk!VyUh, ltayuâ OvH mu›kÊID³a, ye nam nvIn hÕ ƒ

kla ke wed-Ýwed 291

Page 302: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaEppaiTtk sUZ meH igna{ g{ klaOH y>ip 72 khI g{ hÕ, t=aip p<=kè$p se ignne se _nkI kÖl sHQya 80 hotI hE ƒ [ske AitirÉt iwþ-iwþjEn pura`aÇ v kaVyaÇ meH jhaH wI ixÙ` ka ÝsHg Aaya hÕ, vha¥ Ýay: klaOHwI igna{ g{ hÕ ijnke namaÇ v sHQya meH wed idqa{ deta hE ƒ _dahr`a=R,dsvÄ xtaBdI meH pu*pdHt kËt Apw‡Hx kaVy nagkÖmar-cirt (3, 1) meHk=anayk kI Ok nag äara ixÙa ke ÝsHg meH kha gya hE ik _sne _NheHisâaÇ ko nmSkar khkr inMn klaOH isqa{:-(1) A@arh ilipyaH,(2) kalaÙr, (3) gi`t, (4) ga¥\vR, (5) Vyakr`, (6) KHd,(7) AlHkar, (8) inFH!, (9) ßyoitØ (g‡hgmn-Ýv<itya¥), (10)kaVy, (11) na!kxaÏ, (12) Ýhr`, (13) p!h, (14) xHq,(15) tHZI (16) tal Aaid va>, (17) pZKe>, (18) pu*pKe>,(19) fl Ke>, (20) AXvaroh`, (21) gjaroh`, (22) cNãbl,(23) Svrody, (24) sPtwaEmÝasad-Ýma`, (25) tHZ, (26)mHZ, (27) vxIkr`, (28) VyUh-ivrcn, (29) Ýharhr`, (30)nanaixLp, (31) icZleqn, (32) icZawas, (33) [Nãjal,(34) StMwn, (35) mohn, (36) iv>a-sa\n, (37)jnsHÙown, (38) nr-narIlÙ`, (39) wUØ`-ivi\, (40)kamivi\, (41) seva ivi\, (42) gH\yuiÉt, (43) mi`yui›, (44)AaEØ\-yuiÉt AaEr (45) nreXvr-v<i¿ (rajnIit)ƒ

_pyuR› smvayaHg kI kla-sUcI meH khÄ-khÄ Ok sHQya ke wItrAnek klaAaÇ ke nam paye jate hÕ, ijnko yid p<=kè Ìp se igna jay tokÖl klaAaÇ kI sHQya 86 ho jatI hE ƒ mhayan baEâ prMpra keliltivStr namk g‡N= meH igna{ g{ klaAaÇ kI sHQya wI 86 pa{ jatIhE, y>ip vhaH Anek klaAaÇ ke nam ÝStut sUcI se iwþ hÕ, jEse AÙu~`-vei\Tv, mmRvei\Tv, xBdvei\Tv, vEiØk Aaid ƒ

klaAaÇ kI ANy sUcI vTSyayn kËt kamsUZ meH imltI hE ƒ yhIkÖK her-fer ke sa= wagvt pura` kI !IkaAaÇ meH wI pa{ jatI hE ƒ[smeH klaAaÇ kI sHQya 64 hÕ, AaEr _nmeH ÝStut klasUcI se AnekiwþtaOH pa{ jatI hÕ ƒ OesI kÖK klaOH hÕ-ivxeØk Ke> (lla! prcNdn Aaid lgane kI kla), tHDul kÖsum bilivkar (pUjainim¿tHDulaÇ v f×laÇ kI nana Ýkar se suNdr rcna), icZyog (nana Ýkar

292 jEn kla

Page 303: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ke AaXcyR), hStla\v (ha= kI sfa{), tÙ kmR (ka!KaH!kry=eÚ vStu bnana), _Tsadn, sHvahn, kexmdRn, pu*pxki!ka AaidƒkamsUZ ke !Ikakar yxo\r ne ApnI Ok SvtHZ sUcI dI hE, AaEr _NheHxaÏaNtraÇ se ÝaPt 64 mUl klaOH kha hE AaEr yh wI kha hE ik [NhÄ 64mUl klaAaÇ ke wedopped 518 hote hÕ ƒ _NhaÇne _Ét mUlklaAaÇ ka vg±kr`wI ikya hE, ijske Anusar xIt Aaid 24 kmaR]y¸ AayuÝaiPt Aaid 15inj±v, >Uta]y¸ _pS=an ivi\ Aaid 5 sjIv Aa]y, puÌØ wavg‡h`Aaid 16 xynopcairk¸ t=a sa]upat, patxapn Aaid car _¿r klaOHkhI gyI hÕ ƒ [nke AitirÉt Anek pura`aÇ v kaVy g‡N=aÇ meH wI klaAo kenam imlte hÕ, jo sHQya v namaÇ meH wI iwþ-iwþ paye jate hÕ jEse kadMbrImeH 48 klaOH igna{ g{ hE, ijnmeH Ýma`, \mRxaÏ, puStk-Vyapar, AayuvRed,suÌHgopwed Aaid ivxeØ hÕ ƒ

vaStu klavaStu klavaStu klavaStu klavaStu klajEn inimRityaÇ ka AadxR-_pyuRÉt klasUcI meH vaStukla ka wI nam t=a SkN\avar, ngr

AaEr vaStu [nke man v invex ka p<=kè-p<=kè indÈx wI paya jata hE ƒvaStuinvex v manoNman sMbN\I ApnI prMpraAaÇ meH jEnkla jEn\mR kIZEloÉy sMbN\I maNytaAaÇ se Ýwaivt hu{ pa{ jatI hE ƒ AtOv yhaH _skasamaNy$p se Sv$p smJ lena AavXyk hE ƒ jEn saihTy ke kr`anuyogÝkr` meH btlaya ja cuka hE ik AnHt Aakax ke m|y meH iS=t lokakaxé¥ca{ meH caEdh rajU Ýma` hE, AaEr _ska sat rajU Ýma` épr ka wagé|vRlok kha jata hE, ijsmeH 16 SvgR Aaid iS=t hÕ ƒ sat rajU Ýma`nIce ka wag A\olok khlata hE, AaEr _smeH sat nrk iS=t hÕ ƒ [nkem|y meH JLlrI ke Aakar ka m|ylok hE, ijsmeH golakar v vlyakarjHbU äIp, lv`smuã Aaid _¿ro¿r dugune Ýma` vale AsHQy äIp smuãiS=t hÕ ƒ [nka ivStar se v`Rn hmeH yitv<Øw kËt iZlok-Ý&iPt meHimlta hE ƒ [nmeH vaStu-man v ivNyas sMbN\I jo Ýkr` _pyogI hE _nkasHiÙPt pircy inMn Ýkar hE ƒ

itloy p~`i¿ ke t<tIy Ai\kar kI ga=a 22 se 62 tk AsurkÖmarAid wvnvasI devaÇ ke wvnaÇ, veidkaAaÇ, k×!aÇ, ijn miNdraÇ v ÝasadoH kav`Rn hE ƒ wvnaÇ ka Aakar smctu*ko` hota hE ƒ ÝTyek wvn kI caraÇ

vaStu kla 293

Page 304: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

idxaAaÇ meH car veidyaH hotI hÕ, ijnke baæ wag meH Axok, sPtCKd,cMpk AaEr Aam‡, [n v<ÙaÇ ke _pvn rhte hÕ ƒ [n _pvnaÇ meH cETyv<Ù iS=thÕ, ijnkI caraÇ idxaAaÇ me tor`, Aa@ mhamHgl ãVy AaEr manStMw sihtijn-ÝitmaOH ivrajman hÕ ƒ veidyaÇ ke m|y meH veZasn ke Aakar valemhak×! hote hÕ, AaEr ÝTyek k×! ke épr wI Ok-Ok ijnmiNdr iS=thota hÕ ƒ ÝTyek ijnaly kÊmx: tIn ko!aÇ se i\ra huAa hota hE, AaErÝTyek ko! ke car-car gopur hote hÕ ƒ [n ko!aÇ ke bIc kI vIi=yaÇ meH Ok-Ok manStMw, v naE-naE StUp, t=a vn OvH |vjaOH AaEr cETy iS=t hÕijnalyaÇ ke caraÇ AaEr ke _pvnaÇ meH tIn-tIn meqlaAaÇ se yuÉt vaipkaOHhÕ ƒ |vjaOH do Ýkar kI hÕ, mha|vja AaEr Ùuã|vja ƒ mha|vjaAaÇ meH isHhgj, v<Øw, gÌD³, myUr, cNã, sUyR, hHs, pdŸm v ckÊ ke icNh AHikt hÕ ƒijnalyaÇ meH vNdn, AiwØek, n<Ty, sHgIt AaEr Aalok, [nke ilye Alg-Alg mHDp hÕ, v kÊID³ag<h, gu`ng<h (Sva|yayxala) t=a pÎxalaOH(icZxala) wI hÕ ƒ miNdraÇ meH ijneNã kI mUitRyaÇ ke AitirÉt devCKHd kewItr ]IdevI, ]<tdevI, t=a yÙaÇ kI mUitRyaH OvH AÚmHgl ãVy wI S=aipthote hÕ ƒ ye Aa@ mHgl ãVy hÕ-JarI, klx, dpR`, |vj, cmr, KZ, VyjnAaEr suÝit¤ ƒ ijnÝitmaAaÇ ke Aaspas nagaÇ v yÙaÇ ke yugl Apne ha=aÇmeH cmr ilye huO iS=t rhte hÕ ƒ AsuraÇ ke wvn sat, Aa@, naE, ds AaidwUimyaÇ (mHijlaÇ) se yuÉt hote hÕ, ijnmeH jNm, AiwØek, xyn, pircyaRAaEr mNZ`a, [nke ilye Alg-Alg xalaOH hotI hE ƒ _nmeH samaNy g<h,gwRg<h, kdlIg<h, icZg<h, Aasng<h, nadg<h v ltag<h Aaid ivxeØ g<hhote hÕ¸ t=a tor`, Ýakar, pu*kr`I, vapI AaEr k×p, m¿var` (AaÕ!e)AaEr gvaÙ |vja-ptakaAaÇ v nana Ýkar kI putilyaÇ se susißjt hotehÕ ƒ

meÌ kI rcna-ijneNã mUitRyaÇ kI Ýit¤a ke smy _nka pHc-kLya` mhoTsv

mnaya jata hÕ, ijnka sMbN\ tI=Åkr ke gwR, jNm, tp, &an AaErinvaR`, [n paHc mhTvpU`R F!naAaÇ se hE ƒ jNm mhoTsv ke ilye mNdr meÌkI rcna kI jatI hE, ÉyaÇik tI=Åkr ka jNm hone pr _sI mhanŸ pvRt priS=t pa HDuk ixlapr [Nã _nka AiwØek krtehÕ ƒ mNdr meÌ ka v`Rn iZlokÝ&iº (4, 1780) Aaid meH paya jata hE ƒ

294 jEn kla

Page 305: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mNdr meÌ jHbUäIp ke v mhaivdeh ÙeZ ke m|y meH iS=t hE ƒ yh mhapvRtgolakar hE _skI kÖl éHca{ Ok laq yojn, v mUl Aayam 10090yojn se kÖK Ai\k hÕ ƒ [ska 1000 yojn incla wag nÄv ke $p meHp<+vItl ke wItr v xeØ p<+vItl se épr Aakaxtl kI AaEr hÕ ƒ _skaivStar épr kI AaEr _¿ro¿r km hota gya hE, ijsse vh p<+vItl p!10000 yojn t=a ixqrwUim pr 1000 yojn maZ ivStar yuÉt hÕ ƒp<+vI se 500 yojn épr 500 yojn ka sHkoc ho gya hE, tTpXcatŸ vh11000 yojn tk sman ivStar se épr _@kr v vhaH se kÊmx: iskÖD³tahuAa 51500 yojn pr sb AaEr se pun: 500 yojn sHkI`R ho gya hE ƒtTpaXcatŸ 11000 yojn tk sman ivStar rqkr pun: kÊm-hain se25000 yojn épr jakr vh 494 yojn Ýma` iskÖD³ gya hE ƒ(1000´500´11000´ 51500 ´11000´25000µ 100000yojn ƒ 1000 yojn ivStar vale ixqr ke m|y wag meH barh yojnivStar valI calIs yojn éHcI cUilka hÕ, jo kÊmx: iskÖD³tI hu{ éprcar yojn Ýma` rh g{ hE ƒ meÌ ke ixqr pr v cUilka ke tlwag me _secaraÇ AaEr se Ferne vala paHDuH namk vn hÕ, ijske wItr caraÇ Aaer magaÈ,AÎailkaAaÇ, gopuraÇ v |vjaptakaAaÇ se rm`Ik t!vedI hE ƒ _s vedI kem|ywag meH pvRt kI cUilka ko caraÇ Aaer se Fere huO paHDu vn-qHD kI_¿ridxa meH AâRcNãma ke Aakar kI paHDuk xIla hE, jo pUvR-piXcm100 yojn lMbI v _¿r-diÙ` 50 yojn caED³I OvH 8 yojn éHcI hÕ ƒ[s paHDuixla ke m|y meH Ok isHhasn hÕ, ijske donaÇ Aaer do wãasniv>man hE ƒ AiwØek ke smy ijneNã wgvanŸ ko m|y isHhasn privrajman kr saE\mÈNã diÙ` pI@ pr t=a {xaneNã _¿r pI@ pr iS=tho AiwØek krte hÕ ƒ

nHdIXvr äIp kI rcna-m|ylok ka jo m|yvt± Ok laq yojn ivStar vala jHbUäIp hÕ,

_sko kÊmx: veiÚt ikye huO _¿ro¿r dugune-dugune ivStar vale lv`smuãv FatkI-qHDäIp, kalodsmuã v pu*krvräIp pu*krvr smuã v vaÌ`IvräIp OvH vaÌ`Ivr smuã, t=a _sI Ýkar Ok hI namvale ÙIrvr, F<tvr vÙaEãvr namk äIp-smuã hÕ ƒ tTpXcatŸ jMbUäIp se Aa@vaH äIp nHdIXvrnamk hE, ijska jEn\mR meH v jEn vaStu OvH mUitRkla kI prMpra meH ivxeØ

nHdIXvr äIp kI rcna 295

Page 306: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mahaTMy paya jata hE ƒ [s vlyakar äIp kI pUvaRid caraÇ idxaAaÇ meH vlysImaAaÇ ke m|ywag meH iS=t car AHjnigir namk pvRt hÕ ƒ ÝTyekAHjnigir kI caraÇ idxaAaÇ meH Ok-Ok caEko` ãh (vaipka) hE, ijnkenam kÊmx: nHda, nHdvtI, nHdo¿ra v nHdIFoØa hÕ ƒ [nke caraÇ Aaer AxoksPtCKd, cMpk v Aam‡, [n v<ÙaÇ ke car-car vn hÕ ƒ caraÇ vaipyaÇ kem|y meH Ok-Ok pvRt hE jo di\ ke sman Xvetv` hone ke kar` di\muqkhlata hE ƒ vh golakar hE, v _ske éprI wag meH t!veidyaH AaEr vn hÕ ƒnHdaid caraÇ vaipyaÇ ke donaÇ bahrI konaÇ dr Ok-Ok suv`Rmy golakarritkr namk pvRt hE ƒ [s Ýkar Ok-Ok idxa meH Ok AHjnigir, cardi\muq v Aa@ ritkr, [s Ýkar kÖl imlakr terh pvRt huO ƒ [sI Ýkarke 13-13 pvRt caraÇ idxaAaÇ meH hone se kÖl pvRtaÇ kI sHQya 52 ho jatIhE ƒ [n pr Ok-Ok ijnmHidr S=aipt hE, AaEr ye hI nHdIXvr äIp ke 52mHidr ya cETyaly Ýisâ hE ƒ ijs Ýkar pUvR kI idxa car vaipyoH ke pUvoR›nHdaidk car nam hÕ, _sI Ýkar diÙ` idxa kI car vaipkaAaÇ ke namArja ivrja Axoka AaEr vItxoka¸ piüm idxa ke ivjya, vEjyNtI,jyNtI v Apraijta¸ t=a _¿r idxa ke rMya, rm`Iya, suÝwa v svRtowãaye nam hÕ ƒ ÝTyek vaipka ke caraÇ Aor jo Axokaid v<ÙaÇ ke car-car vnhÕ, _nkI caraÇ idxaAaÇ kI sHQya 64 hotI hE ƒ [n vnaÇ meH ÝTyek ke bIcOk-Ok Ýasad iS=t hE, jo Aakar meH caEkor t=a éHca{ meH lHba{ seduguna kha gya hE ƒ [s ÝasadaÇ meH VyNtr dev Apne pirvar siht rhte hÕ ƒ(iZ0 Ý0 5, 52-82) vtRman jEn mHidraÇ meH khÄ-khÄ nHdIXvr pvRt ke52 ijnalyaÇ kI rcna mUitRmanŸ A=va iciZt kI hu{ pa{ jatI hE ƒ hal hImeH sMmedixqr (parsna=) kI phaDI ke smIp pUvaÈ› Ýkar se 52 ijnmHidraÇ yu› nHdIXvr kI rcna kI g{ hE ƒ

smvsr` rcna-tI=Åkr ko kevl&an _Tpþ hone pr [Nã kI Aa&a se kÖber _nke

smvsr` A=aRtŸ swawvn kI rcna krta hE, jhaH tI=Åkr ka \maÈpdexhota hE ƒ smvsr` kI rcna ka bDe ivStar se v`Rn imlta hE, AaEr_sI ke Aa\ar se jEn vaStukla ke nana $p Ýwaivt huO paye jate hÕ ƒiZ0 Ý0 (4, 711-942) meH smvsr` sHbH\I samaNy wUim, sopan,vIi=, \Uilxal, cETy Ýasad, n<Tyxala, manStHw, StUp, mHDp, gH\kÖ!I

296 jEn kla

Page 307: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aaid ke ivNyas, Ýma`, Aakar Aaid ka bhut kÖK v`Rn paya jata hE ƒvhI v`Rn ijnsen kËt Aaidpura` (pvR 23) meH wI Aaya hE ƒ smvsr`kI rcna lgwg barh yojn Aayam meH sUyRm~Dl ke s£x golakarhotI hE ƒ _ska pI@ [tna éHca hota hE ik vhaH tk phuHcne ke ilyesmvsr` wUim kI caraÇ idxaAaÇ meH Ok-Ok ha= éHcI 2000 sIi#yaHhotI hÕ ƒ vhaH se Aage vIi=yaH hotI hÕ, ijnkeH donaÇ Aor vedikaOH bnIrhtI hÕ ƒ tTpXcatŸ baihrI \Uilxal namk ko! bna rhta hÕ, ijskIpUvaRidk caraÇ idxaAaÇ meH ivjy, vEjyHt, jyNt AaEr Apraijt namkgopuräar hote hÕ ƒ ye gopur tIn wUimyaÇ vale v AÎailkaAaÇ se rmi`khote hÕ, AaEr _nke baæ, m|y v AaWyHtr paXvR wagaÇ meH mHgl ãVy,ini\, v \UpF!aÇ se yu› bDI-bDI putilyaH bnI rhtI hÕ ƒ A¤ mHglãVywvnaÇ ke Ýkr` meH (p<0 292) ignaye ja cuke hÕ ƒ nv ini\yaÇ ke namhÕ-kal, mhakal, paHDu, ma`vk, xHq, pdŸm, nespR, ipHgl, AaEr nanarTn, jo kÊmx: %tuAaÇ ke Anuk×l maLyaidk nana ãVy, wajn, \aNy,Aayu\, vaidZ, vÏ, mhl, Aawr` AaEr rTn Ýdan krne kI xi› rqtIhÕ ƒ gopuraÇ ke baæ wag meH mkr-tor` t=a AaWyHtr wag meH rTntor`aÇkI rcna hotI hÕ, AaEr m|y ke donaÇ paXvaà meH Ok-Ok na!Ÿyxala [ngopuraÇ ka Vdarpal ßyoit*k dev hota hÕ, jo Apne ha= meH rTndHD \ar`ikye rhta hE ƒ ko! ke wItr jane pr Ok-Ok ijnwvn ke ANtral sepaHc-paHc cETy-Ýasad imlte hÕ, jo _pvn AaEr vaipkaAoH se xowaymanhÕ, t=a vIi=yaÇ ke donaÇ paXvRwagaÇ meH do-do na!ŸyxalaOH xrIrakËit se12 gunI éHcI hotI hÕ ƒ Ok-Ok na!Ÿyxala meH 32 rHgwUimyaH OesI hotIhÕ ijnmeH ÝTyek pr 32 wvnvasI kNyaOH Aiwny y n<Ty kr skeH ƒ

manStHw-vIi=yaÇ ke bIcaÇbIc Ok-Ok manStHw S=aipt hota hE ƒ yh Aakar

meH gol, AaEr car gopuräaraÇ t=a |vjaptakaAaÇ se yu› Ok ko! se iFrahota hÕ ƒ [ske caraÇ Aor suNdr vnqHD hote hÕ, ijnmeH pUvaRidk idxakÊm sesom, ym, vÌ` Aor kÖver, [n lokpalaÇ ke rm`Ik kÊIDangr hote hÕ.manStHw kÊmx: Ko!e hote huO tIn golakar pI@aÇ pr S=aipt hota hE ƒmanStHw kI éHca{ tI=Åkr kI xarIrakËit se 12 gunI btla{ g{ hÕ ƒmanStHw tIn qHDo meH ivwaijt hota hE ƒ [ska mUl wag v߇aäaraÇ se yu›

manStHw 297

Page 308: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

m|ym wag Sfi!k mi`my v<¿akar, t=a _pirm wag veDUyR mi`my hotahÕ¸ AaEr _ske caraÇ Aor cHvr, FH!a, ikHik`I, rTnhar v |vjaAaÇ kI xowahotI hE ƒ manStHw ke ixqr pr caraÇ idxaAaÇ meH Aa@-Aa@ Ýaithayaà seyu› Ok-Ok ijneNã-Ýitma ivrajman hotI hÕ ƒ ÝaithayoÅ ke nam hÕ-Axokv<Ù, idVy pu*pv<iÚ, idVy|vin, camr, Aasn, wamHDl, duNdiwAaEr AatpZ ƒ ÝTyek manStHw kI pUvaRidk caraÇ idxaAaÇ meH Ok-Ok vaipkahotI hE ƒ pUvaRid idxa-vt± manStHw kI vaipkaAaÇ ke nam hÕ-nHdo¿r, nHda,nHdImtI AaEr nHdIFoØa ƒ diÙ` manStHw kI vaipkaOH hÕ-ivjya, vEjyNta,jyNta AaEr Apraijta ƒ piXcm manStHw sHbH\I vaipkaOH hÕ-Axoka,suÝityuâa, kÖmuda, AaEr puHDrIka: t=a _¿r manStHw kI vaipkaAaÇ ke namhÕ-ñdyanHda, mhanHda, suÝitbuâa AaEr ÝwHkra ƒ ye vaipkaOH caEkor veidkaAaÇv tor`aÇ se yu› t=a jl-kÊIDa ke yoGy idVy ãVyaÇ v sopanaÇ se yu› hotIhÕ ƒ manStHw ka Ýyojn yh btlaya hÕ ik _ske dxRnmaZ se dxRkaÇ ka mddUr ho jata hE, AaEr _nke mnmeH \aimRk ]âa _Tpþ ho jatI hEƒ

cETyv<Ù v StUp-smvxr` kI Aage kI vn wUimyaÇ meH Axok, sºCKd, cMpk AaEr

Aam‡, ye car cETyv<Ù hote hÕ, ijnkI éHca{ wI tI=Åkr ke xrIr ke man se12 gunI hotI hE, AaEr ÝTyek cETyv<Ù ke Aai]t caraÇ idxaAaÇ meH Aa@ÝaithayoÅ se yu› car-car ijn ÝitmaOH hotI hÕ ƒ vnwUim meH devwvn vwvn wUim ke paXvRwago meH ÝTyek vI=I ke m|y naE-naE StUp hote hÕ ƒ ye StUptI=Åkro AaEr isâaÇ kI ÝitmaAaÇ se Vyaº t=a KZ ke épr KZ OvH Aa@mHgl ãVyaÇ v |vjaAaÇ se xoiwt hote hÕ ƒ [n StUpaÇ kI éHca{ wI cETyv<ÙaÇke sman tI=Åkr kI xrIrakËit se 12 gunI hotI hE ƒ

]ImHDp-smvsr` ke @Ik m|y meH gH\kÖ!I AaEr _ske Aaspas golakar

barh ]ImHDp A=aRtŸ ko@e hote hÕ ƒ ye ]ImHDp ÝTyek idxa meH vI=Ip= koKoDkr 4-4 iwi¿yaÇ ke ANtral se tIn-tIn hote hÕ, AaEr _nkI éHca{wI tI=Åkr ke xrIr se 12 gunI hotI hE ƒ \maÃpdex ke smy ye ko@e kÊmx:pUvR se ÝdiÙ`a kÊm se (1) g`\raÇ, (2) kLpvaisnI deivyaÇ, (3)AaiyRka v ]aivkaAaÇ, (4) ßyoitØI deivyaÇ, (5) VyHtr deivyoH, (6)wvnvaisnI deivyaÇ, (7) wvnvasI devaÇ, (8) VytHr devaÇ, (9)

298 jEn kla

Page 309: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ßyoitØI devaÇ, (10) kLpvasI devaÇ v [NãaÇ, (11) ckÊvt± Aaid mnu*yaÇv (12) ha=I, isHhaid smSt itHyRc jIvaÇ ke bE@ne ke ilye inyt hote hÕ ƒ

gH\kÖ!I-]ImHDp ke bIcaÇbIc tIn pIi@kaAaÇ ke épr gH\kÖ!I kI rcna hotI

hE, ijska Aakar caEkor hota hE. AiNtm tI=Åkr mhavIr kI gH\kÖ!I kIéHca{ 75 \nuØ A=aRtŸ lgwg 500 fÖ! btla{ g{ hE ƒ gH\kÖ!I ke m|y meH_¿m isHhasn hota hE, ijspr ivrajman hokr tI=Åkr \maÈpdex dete hÕ ƒ

ngr ivNyas-jEnagmaÇ meH dex ke Anek mhanŸ ngraÇ, jEse cHpa, rajg<h, ]avStI,

kaExaHbI, imi=la Aaid ka bar-bar _Lleq Aaya hE¸ ikNtu _nka v`RnOksa hI paya jata hE ƒ yhaH tk ik pUra v`Rn to kevl Oka\ sUZ meH hIidya gya hE, AaEr ANyZ ;v~`Ao' (v`Rn) khkr _ska sHket maZkr idya gya hE ƒ [sse Oesa ÝtIt hota hE ikH _s kal ke _n ngraÇ kIrcna Ýay: Ok hI Ýkar kI hotI =I ƒ _s ngr kI rcna v Sv$p kopU`Rt: smJne ke ilye yhaH _vva[y sUZ (1) se cHpa ngrI ka pUra v`RnÝStut ikya jata hE-

òcHpangrI \n-sMpi¿ se sm<â =I, AaEr ngrvasI qUb Ýmuidtrhte =e ƒ vh jnta se wrI rhtI =I ƒ _ske Aaspas ke qetaÇ meH hjaraÇ hlclte =e, AaEr mugaà ke JuHD ke JuHD crte =e ƒ v gþe, jaE v \an se wrpUr =I ƒvha¥ gay, wEs, v weD-bkiryaH Ýcurta se iv>man =Ä ƒ vhaH suNdr Aakarke bhut se cETy bne huO =e, AaEr suNdrI xIlvtI yuvityaH wI bhut =I ƒ vhFUHsqor, b!mar, gH@mar, du:sahsI, tSkr, duracarI v raÙsaÇ se rihthone se Ùem v in$pãv =I ƒ vhaH iwÙa suq se imltI =I, AaEr log iniXcthokr suq se invas krte =e ƒ kroDaÇ kÖ!uMb vhaH suq se rhte =e ƒ vha¥n!aÇ, ntRkaÇ, rSse pr qel krne vale n!, mLl, muiÚyuâ krne vale(boÉssR), nklcI (ivdUØk), k=k, k×dne vale, laSyn<Ty krnevale AaQyayk, mHq (icZdxRk), lHq (bDe baHs ke épr nacne vale),tanpUra, tuHbI v vI`a bjane vale t=a nana Ýkar ke vaidZ bjane valeAate jate rhte =e ƒ vha¥ Aaram, _>an, k×p, talab, dIi\Rka v vaipya¥ wIqUb =I, ijnse vh nHdnvn ke sman rm`Ik =I ƒ vh ivpul AaEr gHwIrqa{ se iFrI hu{ =Ä ƒ ckÊ, gda, musuHi@ (mU@), Avro\, xt¼nI t=a £#

ngr ivNyas 299

Page 310: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sFn kpa!aÇ ke kar` _smeH Ývex krna ki@n =a ƒ vh \nuØ ke smangolakar Ýakar se i\rI hu{ =I, ijspr kipxIØRk (kHgUre) AaEr golguMm! bne huO =e ƒ vha¥ éHcI-éHcI AÎailkaOH, ciryap=, äar, gopur,tor` t=a suNdr rIit se ivwaijt rajmagR =e ƒ Ýakar t=a g<haÇ ke pirFv [NãqIl (lHgr v c!iknI) kÖxl karIgraÇ äara inmaR` ikye gye =e ƒvhaH dukanaÇ meH VyapairyaÇ äara nana Ýkar ke ixLp t=a suqopwog kIvStuOH rqI g{ =I ƒ vh isHFa!k (iZko`), caEkon v caEkaÇ meH iviv\vStuOH qrIdne yoGy dukanaÇ se xowayman =I ƒ _ske rajmagR rajaAaÇ kegmnagmn se surMy =e, AaEr vh Anek suNdr-suNdr _¿m FoDaÇ, m¿-hai=yaÇ, r=aÇ v Dola-palkI Aaid vahnaÇ se Vyaº =I ƒ vhaH ke jlaxynv ÝfÖLl kmlaÇ se xowayman =e ƒ vh ngrI _ßjvl, Xvet mhawvnaÇse jgmga rhI =I, AaEr AaHqe faD-faDkr deqne yoGy =I ƒ _se deqkrmn Ýsþ ho jata =a ƒ vh OesI dxRnIy, suNdr AaEr mno& =I ƒó

ÝacIn ngr ka yh v`Rn tIn wagaÇ meH ivw› ikya ja skta hE-(1) _skI sm<iâ v \n-vEwv sMbN\I, (2) vhaH nana Ýkar kIklaAaÇ, iv>aAaÇ, v mnorHjn ke sa\naÇ sMbN\I, AaEr (3) ngr kIrcna sHbH\I ƒ ngr-rcna meH kÖK bateH suSpÚ AaEr |yan dene yoGy hÕ ƒ ngrkI rÙa ke inim¿ _sko caroH AaEr Fere huO pirqa ya qa{ hotI =I ƒ tTpXcatŸOk Ýakar ya ko! hota =a, ijskI caraÇ idxaAaÇ meH car-car äar hote =e ƒÝakar ka Aakar \nuØ ke sman gol kha gya hE ƒ [n äaraÇ meH gopur AaErtor`aÇ ka xowa kI £iÚ se ivxeØ S=an =a ƒ ko! kHgUredar kipxIØRkaÇ seyu› bnte =e, AaEr _npr xt¼nI Aaidk nana Ýkar ke AÏ-xÏaÇ kIS=apna kI jatI =I ƒ ngr meH rajmagaà v ciryap= (men roDŸs OvHfÖ!pa+s) bDI VyvS=a se bnaye jate =e, ijsmeH itrahaÇ v caErahaÇ kaivxeØ S=an =a ƒ S=an-S=an pr sMwvt: ÝTyek mohLle meH ivxal caEkaÇ(qule mEdan-pakRsŸ), _>anaÇ, srovraÇ v k×poH ka inmaR` wI ikya jata=a ƒ Fr ktaraÇ se bnaye jate =e, AaEr devalyaǸ bajaraÇ v dukanaÇ kIsuVyvS=a =I ƒ

jEn sUZaÇ se Ýaº ngr ka yh v`Rn pura`aÇ, baE\ g‡N=aÇ, t=a kaEi!lIyA=RxaÏ Aaid ke v`RnaÇ se imlta hÕ, t=a puratÀv sHbH\I quda{ se jokÖK ngraÇ ke wGnavxeØ imle hÕ _nse wI Ýmai`t hota hE ƒ _dahr`a=R

300 jEn kla

Page 311: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝacIn paHcal dex kI raj\anI AihCKZ kI quda{ se _skI pirqa vÝakar ke AvxeØ Ýaº huO hÕ ƒ yh vhI S=an hE jhaH jEn prMpranusarte[sveH tI=Åkr paXvRna= ke tp meH _psgR hone pr \r`eHãnag ne _nkIrÙa kI =I, AaEr [sI kar` [ska nam wI AihCKZ pDa ƒ Ýakar pka{hu{ {!oH ka bna v 40-50 fÖ! tk éHca paya gya hE ƒ ko! ke äaraÇ serajp= sI\e ngr ke keNã kI Aor jate huO paye gye hÕ, AaEr keNã meH Okivxal devaly ke icNh imle hÕ ƒ warhut, saHcI, AmravtI, m=ura AaidS=anaÇ se Ýaº paØa`oTkI`R icZkaro meH jo rajg<h, ]avStI, vara`sI,kiplvStu, kÖxIngr Aaid kI ÝitkËitya¥ (moDeLs) pa{ jatI hÕ, _nsewI pirqa, Ýakar t=a äaraÇ, gopuraÇ v AÎailkaAaÇ kI VyvS=a smJ meHAatI hE ƒ dex ke ÝacIn ngraÇ kI bnav! v xowa ka pircy hmeH mÕgS=nIj,faihyan Aaid yUnanI v cInI yaiZyaÇ äara ikye gye suÝisâ pa!ilpuZngr ke v`Rn se wI Ýaº hota hE, AaEr _ska sm=Rn p!na ke smIpbulHdIbag AaEr kÖmrahr namk S=anaÇ kI quda{ se Ýaº huO Ýakar vrajÝasad Aaid ke wGnavxeØaÇ se hota hE ƒ mÕgS=nIj ke v`Rnanusarpa!ilpuZ ngr ka Ýakar ka¤my =a ƒ [skI wI Ýaº wGnavxeØaÇ se puiÚhu{ hE¸ t=a _plB\ paØa` StMwaÇ ke wGnavxeØaÇ se xalaAaÇ v ÝasadaÇ kIinmaR`-kla kI bhut kÖK jankarI Ýaº hotI hE, ijsse jEn g‡N=aÇ seÝaº ngraid ke v`Rn ka wle Ýkar sm=Rn hota hE ƒ

cETy rcna-jEn sUZaÇ meH ngr ke v`Rn meH t=a SvtHZ $p se wI cETyaÇ ka _Lleq

bar-bar Aata hE ƒ yhaH AaEppaitk sUZ (2) se cHpangrI ke bahr _¿r-pUvR idxa meH iS=t pU`Rwã namk cETy ka v`Rn idya jata hE ƒ ;vh cETybhut ÝacIn, pUvR puÌØaÇ äara phle kwI inmaR` ikya gya =a, AaEr suividtv suivQyat =a ƒ vh KZ, FH!a, |vja v ptakaAaÇ se mHiDt =a ƒ vhaH cmr(lomhSt-pIKI) l!k rhe =e. vhaH goxIØR v srs r›cNdn se ha= kepHjaÇ ke inxan bne huO =e AaEr cNdn-klx S=aipt =e ƒ vhaH bDI-bDIgolakar malaOH l!k rhI =Ä ƒ pcrHge, srs, sugH\I f×laÇ kI sjav! horhI =I ƒ vh kalaguÌ, kÖHduÌÉk OvH tuÌ*k v \Up kI sugH\ se mhk rha=a ƒ vhaH n!aÇ, ntRkaÇ, nana Ýkar ke iqlaiDyaÇ, sHgItkaÇ, wojkaÇ vmag\aÇ kI wID lgI hu{ =I ƒ vhaH bhut log Aate jate rhte =e¸ log FoØ`a

cETy rcna 301

Page 312: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kr-krke dan dete =e v AcaR, vHdna, nmSkar, pUja, sTkar, sMmankrte =e ƒ vh kLya`, mHgl v devta$p ceTy ivnypUvRk pyuRpasna krneke yoGy =a ƒ vh idVy =a, sb mnokamnaAaÇ kI pUitR ka sTyopay-wUt=a ƒ vhaH Ýaithayaà ka sdŸwav =a ƒ vh ceTy yag ke shÏwag ka ÝtIÙk=a ƒ bhut log Aa-Aakr _s pU`Rwã ceTy kI pUja krte =e ƒó

jEn cETy v StUp-smvsr` ke v`Rn meH cETy v<ÙaÇ v StUpaÇ ka _Lleq ikya ja cuka

hE ƒ wgvtI VyaQyaÝ&iº sUZ (3, 2, 143) meH wgvanŸ mhavIr ke ApnIKdŸmS= AvS=a meH suH sumarpur ke _pvn meH Axok v<Ù ke nIce |yan krneka v`Rn hE ƒ iZ0 Ý0 (4, 915) meH yh wI kha gya hE ik ijs v<Ù kenIce ijs kevlI ko kevl &an Ýaº huAa, vhI _s tI=Åkr ka Axokv<Ù khlaya ƒ [s Ýkar Axok Ok v<Ù-ivxeØ ka nam wI hE, v kevl&ansHbH\I smSt v<ÙaÇ kI sH&a wI ƒ Anumant: [sI kar` v<ÙaÇ ke nIce ÝitmaOHS=aipt krne kI prMpra ÝarMw hu{ ƒ Svwavt: v<ÙmUl meH mUitRyaH S=aiptkrne ke ilO v<Ù ke caraÇ Aor Ok veidka ya pIi@ka bnana wI AavXyk hogya ƒ yh vedI [Úkaid ke cyn se bna{ jane ke kar` ve v<Ù cETyv<Ù khejane lge haÇge. [ÚkaÇ ({!aÇ) se bnI veidka ko icit ya cyn khne kIÝ=a bhut ÝacIn hE ƒ vEidk saihTy meH y& kI vedI ko wI yh nam idya gyapaya jata hE ƒ [sI Ýkar cyn äara inmaRipt StUp wI cETy-StUp khlaye ƒ

AavXyk inyuRi› (ga0 435) meH tI=Åkr ke invaR` hone pr StUp,cETy v ijng<h inmaR` ikye jane ka _Lleq hE ƒ [s pr !Ika krte huOhirwã sUrI ne wgvan %Øwdev ke invaR` ke pXcatŸ _nkI Sm<it meH _nkepuZ wrt äara _nke invaR`-S=an kElax pvRt pr Ok cETy t=a isHh-inØ>a-Aaytn inmaR` kraye jane ka _Lleq ikya hE ƒ AâRmag\IjUHbdIvp~`i¿ (2, 33) meH to invaR` ke pXyatŸ tI=Åkr ke xrIr-sHSkart=a cETy-StUp inmaR` ka ivStar se v`Rn ikya gya hE, jo [s Ýkar hE-

òtI=Åkr ka invaR hone pr deveNã ne Aa&a dI ik goxIØR v cHdn ka¤OkZ kr icitka bnaAo, ÙIrodi\ se ÙIrodk laAo, tI=Åkr ke xrIr koSnan kraAo, AaEr _ska goxIØR cHdn se lep kro ƒ tTpXcatŸ xkÊ nehHsicNh•yu› vÏxai!ka t=a svR AlHkaraÇ se xrIr ko wUiØt ikya, vixivka äara lakr icta pr S=aipt ikya ƒ AiGnkÖmar dev ne ic¿a ko

302 jEn kla

Page 313: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ýßvilt ikya, AaEr pXcatŸ meFkÖmar dev ne ÙIrodk se AiGn ko _pxaHtikya ƒ xZ deveNã ne wgvan kI épr kI daihnI v {xan dev ne baHyI siÉ=(AiS=) g‡h` kI, t=a nIce kI daihnI cmr AsureNã ne v baHyI bil neg‡h` kI ƒ xeØ devaÇ ne y=ayoGy AvixÚ AHg-ÝTyHgaÇ ko g‡h` ikya ƒ ifr xkÊdeveNã ne Aa&a dI ik Ok AitmhanŸ cETy StUp wgvan tI=Åkr kI icta prinvaR ikya jay¸ Ok g`\r kI icta pr AaEr Ok xeØ AnagaraÇ kI ictapr ƒ devaÇ ne tdnusar hI pirinvaR -mihma kI ƒ ifr ve sb Apne-Apne ivmanaÇv wvnaÇ ko laE! Aaye, AaEr Apne-Apne cETy-StHwaÇ ke smIp Aakr _nijn-AiS=yaÇ ko v߇amy, gol v<¿akar smudŸgkaÇ (pei!kaAaÇ) meH S=aiptkr _¿m malaAaÇ v gH\aÇ se _nkI pUja-AcaR kI ƒó

[s ivvr` se suSpÚ ho jata hE ik jEn prMpranusar mhapuÌØaÇ kIictaAaÇ pr StUp inmaR` kraye jate =e ƒ [s prMpra kI puiÚ pail g‡N=aÇ kebuâ invaR` AaEr _nke xrIr-sHSkar sHbH\I v<¿a¥t se hotI hE ƒ

mhapirinBbansu¿ meH k=n hE ik buâ wgvan ke ix*yaÇ ne _nsepUKa ik invaR` ke pXcatŸ _nke xrIr ka kEsa sTkar ikya jay, tb[ske _¿r meH buâ ne kha-he AanHd, ijs Ýkar ckÊvt± raja ke xrIr kovÏ se qUb veiÚt krke tEl kI ão`I meH rqkr ictk bnakr xrIr koJa¥p dete hÕ, AaEr ctum¥ha p= pr StUp bnate hÕ, [sI Ýkar mere xrIr kI wIstŸpUja kI jay ƒ [sse SpÚ hE ik _s ÝacIn kal meH rajaAaÇ v \aimRkmhapu$ØaÇ kI icta pr A=va ANyZ _nkI Sm<it meH StUp bnvane ko Ý=a=I ƒ StUp ka gol Aakar wI [s bat kI puiÚ krta hÕ, ÉyoHik yh AakarXmxan ke Aakar se imlta hE ƒ [s sHbH\ meH xtp= b‡aï` ka Ok _LleqwI |yan dene yoGy hE ik Aayoà ke dEv Xmxan caEkor, t=a Anayoà ke AasuyRXmxan golakar hote hÕ ƒ \aimRk mhapuÌØaÇ ke Smark hone se StUp ]âaAaEr pUja kI vStu bn g{, AaEr xtaiBdyaÇ tk StUp bnvane AaEr _nkIpUja-AcaR ikye jane kI prMpra calU rhI ƒ \Ire-\Ire [n ka Aakar-pir`am wI qUb b#a ƒ _nke Aaspas ÝdiÙ`a ke ilye Ok v Anek veidkaOHwI bnne lgÄ ƒ _nke Aaspas klapU`R k!hra wI bnne lga ƒ Oese StUpaÇke _TkËÚ _dahr` AwI wI saHcI, wrhut, sarna= Aaid S=anaÇ meH deqe jaskte hÕ ƒ duwaRGyt: _plB\ StUpaÇ meH jEn StUpaÇ ka Awav paya jata hÕ ƒikNtu [s bat ke Ýcur Ýma` _plB\ hÕ ik ÝacInkal meH jEn StUpaÇ ka wI

jEn cETy v StUp 303

Page 314: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

qUb inmaR` huAa =a ƒ ijndas kËt AavXykci`H meH _Lleq hE ikAitÝacIn kal meH bIsveH tI=Åkr muinsuv‡t kI Sm<it meH Ok StUp vExalImeH bnvaya gya =a ƒ ikNtu AwI tk [s StUp ke ko{ icNh v wGnavxeØÝaº nhÄ ikye ja ske ƒ t=aip m=ura ke smIp Ok ATyNt ÝacIn jEnStUp ke Ýcur wGnavxeØ imle hÕ ƒ hirØe` kËt v<htŸk=akoØ (12, 132)ke Anusar yha¥ Ait ÝacInkal meH iv>a\raÇ äara paHc StUp bnvaye gye=e ƒ [n paHc StUpaÇ kI ivQyait AaEr Sm<it Ok muinyaÇ kI vHxavlI se sHbâpa{ jatI hE ƒ phaDpur (bHgal) se jo paHcvI xtaBdI ka guhnHid AacayRka tam‡pZ imla hE, _smeH [s pHcStUpaNvy ka _Lleq hE ƒ \vlai!ka kektaR vIrsenacayR v _nke ix*y mhapuÌØ ke ktaR ijnsen ne Apne kopHcStUpaNvyI kha hE ƒ [sI ANvy ka pIKe senANvy nam Ýisâ huAapaya jata hE ƒ ijnÝwsUrI kËt iviv\-tI=R-kLp meH _Lleq hÕ ik m=urameH Ok StUp supaXvRna= tI=Åkr kI Sm<it meH Ok devI äara AitÝacIn kalmeH bnvaya gya =a, v paXvRna= tI=Åkr ke smy meH _ska jI`aÈâar krayagya =a, t=a _ske Ok hjar vØR pXcatŸ pun: _ska _âar bPpwiÎ sUiräara kraya gya =a ƒ rajmLl kËt jHbUSvaimcirt ke Anusar _nke smymeH (mugl sm‡a! Akbr ke kal meH) m=ura meH 515 StUp jI R-xI R AvS=ameH iv>man =e, ijnka _âar toDr nam ke Ok \nI sahU ne Agi`t ãVyVyy krke kraya =a ƒ m=ura ke kHkalI !Ile kI quda{ se Ýaº huO wGnavxeØaÇmeH Ok ijn-isHhasn pr ke (dUsrI xtI ke) leq meH yhaH ke devinimRtStUp ka _Lleq hE ƒ [ska sm=Rn pUvaÈ› hirØe v ijnÝw sUir ke _LleqaÇse wI hota hE ƒ hirwãsUrI kËt AavXyk-inyuRi›-v<i¿ t=a somdev kËtyxiStlk-cMpU meH wI m=ura ke devinimRt StUp ka v`Rn Aaya hE ƒ [n sb_LleqaÇ se [s StUp kI AitÝacInta isâ hotI hE ƒ

m=ura ka StUp-m=ura ke StUp ka jo wGnaHx Ýaº huAa hE, _sse _ske mUl-ivNyas

ka Sv$p Ýg! ho jata hE ƒ StUp ka tlwag golakar =a, ijska Vyas47 fÖ! paya jata hE ƒ _smeH keNã se piri\ kI Aor b#te huO Vyasa\R valI8 idvaleH pa{ jatI hE, ijnke bIc ke S=an ko imÎI se wrkr StUp @osbnaya gya =a ƒ dIvaleH {!aÇ se cunI g{ =I ƒ {!eH wI Ko!I-bDI pa{ jatI hÕ ƒStUp ke baæ wag pr ijn-ÝitmaOH bnI =I ƒ pUra StUp kEsa =a, [ska

304 jEn kla

Page 315: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kÖK Anuman ibqrI hu{ Ýaº samg‡I ke Aa\ar pr lgaya ja skta hE ƒAnek Ýkar kI icZkarI yuÉt jo paØa`-StHw imle hÕ, _nse ÝtIt hotahE ik StUp ke Aaspas Fera v tor` äar rhe haÇge ƒ do Oese wI Aayag p!Ÿ!imle hÕ, ijn pr StUp kI pU`R AakËityaH iciZt hÕ, jo sHwvt: yhÄ ke StUpv StUpoH kI hoHgI ƒ StUp piÎkaAoH ke Fere se iFra huAa hE, v tor` äar prphu¥cne ke ilye sat-Aa@ sIi#yaH bnI hu{ hÕ ƒ tor` do qHwaÇ v épr=oDe-=oDe ANtr se Ok pr Ok tIn AaDe qHwaÇ se bna hÕ ƒ [nmeH sbseincle qHwe ke donaÇ paXvRwag mkrakËit isHhaÇ se Aa\airt hÕ ƒ StUp kedayeH-bayeH do suNdr StHw hÕ, ijv pr kÊmx: \mRckÊ v bE@e huO isHhaÇ kIAakËityaH bnI hÕ ƒ StUp kI bajU meH tIn Aara\kaÇ kI AakËitya¥ bnI hÕ ƒépr kI Aor _DtI hu{ do AakËityaH sHwvt: car` muinyaÇ kI hÕ ƒ ve nGnhÕ, ikNtu _nke baye ha= meH vÏqHD jEsI vStu OvH kmHDlu idqa{ dete hÕ,t=a daihna ha= mStk pr nmSkar muãa meH hÕ ƒ Ok AaEr AakËit yuglsup`R piÙyaÇ kI hÕ, ijnke puCK v nq SpÚ idqa{ dete hÕ ƒ daHyI AaEr kasup`R Ok pu*pguCK v baHyI Aor ka pu*pmala ilye huO hÕ ƒ StUp kI guMbjke donaÇ Aor ivlaspU`R rIit se JukI hu{ narI AakËityaH sMwvt: yiÙi`yaÇkI hÕ ƒ Fere ke nIce sIi#yaÇ ke donaÇ Aor Ok-Ok Aala hÕ ƒ diÙ` bajU keAale meH Ok balk siht puÌØakËit v dUsrI Aor ÏI-AakËit idqa{ detIhE ƒ StUp kI guMm! pr Kh pHi›yaÇ meH Ok ÝakËt ka leq hE, ijsmeH AhRNtbâRman ko nmSkar ke pXcatŸ kha gya hE ik ò]m`-]aivka AayaR-lv`oxoiwka namk gi`ka kI puZI ]m`-]aivka vasu-gi`ka ne ijnmHidr meH ArhHt kI pUja ke ilye ApnI mata, wignI, t=a duihta puZ sihting‡RN=aÇ ke ArhHt Aaytn meH ArhHt ka devkÖl (devaly), Aayag swa,Ýpa (Pyaé) t=a ixlap! (ÝStut Aayagp!) Ýiti¤t kraye ƒó yhixlap! 2 fÖ!–1 [Hc–1 3/4 fÖ! t=a AÙraÇ kI AakËit v icZkarIäara Apne ko kÖØa`kalIn (Ý0 iä0 xtI {0) isâ krta hE ƒ

[s ixlap! se wI ÝacIn Ok dUsra Aayagp! wI imla hE, ijskaéprI wag !U! gya hE, t=aip tor`, Fera, sopanp= OvH StUp ke donaÇ AoryiÙi`yaÇ kI mUitRya¥ [smeH pUvaÈ›, ixlap! se wI Ai\k su*pÚ hÕ ƒ [s prwI leq hE ijsmeH ArhHtaÇ ko nmSkar ke pXcatŸ kha gya hE ik ;fguyxntRk kI wayaR ixvyxa ne ArhHt-pUja ke ilye yh yagp! bnavaya' ƒ

m=ura ka StUp 305

Page 316: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

iv0 iSm= ke Anusar [s leq ke AÙraÇ kI AakËit {0 pU0 150 kelgwg xuHg-kalIn wrhut StUp ke tor` pr AHikt \nwUit ke leq sekÖK Ai\k ÝacIn ÝtIt hotI hE ƒ bulr ne wI _NheH kin*k ke kal seÝacIn SvIkar ikya hE ƒ [s Ýkar lgwg 200 {0 pU0 ka yh Aayagp!isâ kr rha hE ik StUpaÇ ka Ýkar jEn prMpra meH _sse bhut ÝacIn hE ƒsa= hI, jo ko{ jEn StUp suriÙt AvS=a meH nhÄ paye jate, _ske Anekkar` hE ƒ Ok to yh ik gufa-cETyaÇ AaEr miNdraÇ ke Ai\k Ýcar ke sa=-sa= StUpaÇ ka nya inmaR` bNd ho gya, v ÝacIn StupaÇ kI surÙa kI AorivxeØ |yan nhÄ idya gya ƒ dUsre, _pyuR› StUp ke Aakar v inmaR`klake v`Rn se SpÚ ho jatI hE ik baEâ v jEn StUpaÇ kI kla Ýay: Ok sI hI=I ƒ y=a=Rt: yh kla ]m` sHSkËit kI sman \ara =I ƒ [s kar` AnekjEn StUp w‡aiNtvx baEâ StUp hI man ilye gye ƒ [n bataÇ ke SpÚ _dahr`wI _piS=t ikye ja skte hÕ ƒ m=ura ke pas ijs S=an pr _› ÝacInjEn StUp =a, vh vtRman meH kHkalI !Ila khlata hE ƒ [ska kar` yh hEik jEinyaÇ kI _peÙa se, A=va ikNhÄ baæ iv|vHsk AaFataÇ se jb _sS=an ke StUp v mHidr nÚ ho gye, AaEr _s S=an ne Ok !Ile ka $p \ar`kr ilya, tb mHidr ka Ok StHw _ske épr S=aipt krke vh kHkalIdevIke nam se pUja jane lga ƒ yhaH ke StUp ka jo Aakar-Ýkar _pyuR›;vasu' ke AayagpÎ se Ýg! hota hE, @Ik _sI Ýkar ka StUp ka nIvwagtÙixla ke smIp ;srkaÛp' namk S=an pr paya gya hE ƒ [s StUp kesopan-p= ke donaÇ paXvoÅ meH _sI Ýkar ke do Aale rhe hÕ, jese _›Aayagp! meH idqa{ dete hÕ ƒ [sI kar` puratTv ivwag ke Dayrek!r srjanmaxRl ne _se jEn StUp kha hE, AaEr _se baEâ \mR se sb Ýkar AsHbâbtlaya hE ƒ to wI pIKe ke leqk _se baEâ StUp hI khte hÕ, AaEr [skakar` ve yh btlate hÕ ik _s S=an se jEn\mR ka kwI ko{ OeithaisksHbH\ nhÄ paya jata ƒ ikNtu ve yh wUl jate hÕ ik tÙixla se jEn\mR kabDa ÝacIn sHbH\ rha hE ƒ jEn pura`aÇ ke Anusar Ý=m tI=Åkr %Øwdev neyhaH Apne puZ bahublI kI raj\anI S=aipt kI =I ƒ _NhaÇne yhaH ivhar wIikya =a, AaEr _nkI Sm<it meH yhaH \mRckÊ wI S=aipt ikya =a ƒ yhInhÄ, ikNtu Ait ÝacIn kal se satvÄ xtaBdI tk piXcmo¿r wart meHAfgainStan tk jEn\mR ke Ýcar ke Ýma` imlte hÕ ƒ huOnCvaHg ne Apne

306 jEn kla

Page 317: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

yaZa v`Rn meH ilqa hE ik _ske smy meH òhusIna (gjnI) v hjara (yahosla) meH bhut se tI=Åk =e, jo ÙŸ`dev (ixXn ya nGndev) kI pUjakrte =e, Apne mn ko vx meH rqte =e, v xrIr kI pvaRh nhÄ krte =e ƒó[s v`Rn se _n devaÇ ke jEn tI=Åkr AaEr _nke Anuya[yaÇ ke jEn muin v]avk hone meH ko{ sHdeh ÝtIt nhÄ hota ƒ pail g‡N=aÇ meH inGgH@ natpuTt(mhavIr tI=Åkr) ko Ok tI=Åk hI kha gya hE ƒ AtOv tÙixla kesmIp ;srkaÛp' StUp ko jEn-StUp SvIkar krne meH ko{ Aapi¿ nhÄhonI caihye ƒ

m=ura se Ýaº ANy Ok Aayagp! ke m|y meH KZ-cmr siht ijnmUitR ivrajman hE v _ske Aaspas iZrTn, klx, mTSy yugl, hStIAaid mHgl ãVy v AlHkairk icZ` hE ƒ Aayagp! iciZt paØa`pÎ hote =eAaEr _nkI pUja kI jatI =I ƒ

jEn gufaOHÝacIntm kal se jEn muinyaÇ ko ngr-g‡amaid bhujn-sHkI R S=anaÇ

se p<=kè pvRt v vn kI xUNy gufaAaÇ va ko!raÇ Aaid meH invas krne kaiv\an ikya gya hE, AaEr Oesa OkaNtvas jEn muinyaÇ kI sa\na kaAavXyk AHg btlaya gya hE (t0. sU0 7, 6 s0 isiâ)ƒ AaEr jhaH jEnmuin invas krega, vhaH |yan v vHdnaid ke ilye jEn mUitRyaÇ kI wI S=apnahogI ƒ AarMw meH ixlaAaÇ se Aa\airt ÝakËitk gufaAaÇ ka _pyog ikyajata rha hoga ƒ OesI gufaOH Ýay: svRZ pvRtaÇ kI tlh!I meH pa{ jatI hE ƒ yehI jEn prMpra meH maNy AkËiZm cETyaly khe ja skte hÕ ƒ kÊmx: [ngufaAaÇ ka ivxeØ sHSkar v ivStar kËiZm sa\naÇ se ikya jane lga, AaErjha¥ _ske yoGy ixlaOH imlI _nko ka!kr gufa-ivhar v mHidr bnayejane lge ƒ OesI gufaAaÇ meH sbse ÝacIn v Ýisâ jEn gufaOH brabr vnagaAjuRnI phaiDyaÇ pr iS=t hÕ ƒ ye phaiDyaH gya se 15-20 mIl dUrp!na-gya relve ke bela namk S!exn se 8 mIl pUvR kI Aor hÕ ƒ brabrphaDI meH car, v _sse ko{ Ok mIl dUr nagajuRnI phaDI meH tIn gufaOH hÕ ƒbrabr kI gufaOH Axok, v nagajuRnI kI _ske poZ dxr= äara AajIvkmuinyaÇ ke hetu inmaR` kra{ g{ =Ä ƒ AajIvk sMÝday y>ip _s kal({0 pU0 t<tIy xtI) meH Ok p<=k sMÝday =a, t=aip Oeithaisk Ýma`aÇse _skI _Tpi¿ v ivly jEn sMÝday meH hI huAa isâ hota hE ƒ jEn

jEn gufaOH 307

Page 318: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AagmaÇ ke Anusar [s sMÝday ka S=apk mHqilgoxal iktne hI kaltk mhavIr tI=Åkr ka ix*y rha, ikNtu kÖK sEâaiNtk mtwed ke kar`_sne Apna Ok p<=k sMÝday S=aipt ikya ƒ prHtu yh sMÝday p<=kè$p se kevl do-tIn xtI tk hI cla, AaEr [s kal meH wI AajIvk sa\ujEn muinyaÇ ke su£x nGn hI rhte =e, t=a _nkI iwÙaid sHbH\I cyaR wIjEn ing‡RN= sMÝday se iwþ nhÄ =I ƒ Axok ke pXcatŸ [s sMÝday kajEn sHF meH hI ivlInIkr` ho gya, AaEr tb se [skI p<=kè s¿a ke ko{_Lleq nhÄ paye jate ƒ [s Ýkar AajIvk muinyaÇ ko dan kI g{ gufaAaÇka jEn Oeithaisk prMpra meH hI _Lleq ikya jata hE ƒ

brabr phaDI kI do gufaOH Axok ne Apne raßy ke 12 veH vØR meH,AaEr tIsrI 19veH vØR meH inmaR` kra{ =I ƒ sudama AaEr ivXv JopDI namkgufaAaÇ ke leqaÇ meH AajIvkaÇ ko dan ikye jane ka SpÚ _Lleq hE ƒ sudamagufa ke leq meH _se Nyg‡o\ gufa kha gya hE ƒ [smeH do mHDp hÕ ƒ baihrI 33'– 20' ka v wItrI 19' – 19' lMba-caED³a hE ƒ éHca{ lgwg 12' hÕ ƒivXv-JaEpD³I ke leq meH [s phaD³I ka ;qli!k pvRt' ke nam se _Lleqpaya jata hE ƒ xeØ do gufaAaÇ ke nam ;kr` caEpar' v ;loms%iØ' gufahÕ ƒ ikNtu kr`caEpar ko leq meH ;suipyagufa' kha gya hE, AaEr loms-%iØ gufa ko ;Ývrigirgufa' ƒ ye swI gufaOH k@or teilya paØa` ko ka!kr bna{ g{ hÕ, AaEr _n pr vhI cmkIla pailx ikya gya hE, jo maEyRkal kI ivxeØta manI g{ hE ƒ

nagajuRnI phaD³I kI tIn gufaAaÇ ke nam hÕ-gopI gufa, bihya kIgufa, AaEr vedi=ka gufa ƒ Ý=m gufa 45' – 19' lMbI-coD³I hE ƒ pXcatŸkalIn AnHtvmaR ke Ok leq meH [se ;ivN|ywU\r guha' kha gya hÕ, y>ipdxr= ke leq meH [ska nam goipk guha SpÚ AHikt hE, AaEr AajIvkwdNtaÇ ko dan ikye jane ka wI _Lleq hE ƒ Oesa hI leq xeØ do gufaAaÇ meHwI hE ƒ {0 pU0 tIsrI xtI kI maEyRkalIn [n gufaAaÇ ke pXcatŸ _LleqnIyhÕ _D³Isa kI k!k ke smIpvt± _dyigir v qHDigir namk pvRtaÇ kIgufaOH jo _nmeH ÝaPt leqaÇ pr se {0 pU0iätIy xtI kI isâ hotI hÕ ƒ_dyigir kI ;ha=Igufa' namk gufa meH ÝakËt waØa ka yh suivSt<t leqpaya gya hE ijsmeH kilHg sm‡a! qarvel ke baLykal v raßy ke 13 vØoÅka cirZ ivi\vtŸ vi`Rt hE ƒ yh leq ArhHtaÇ v svRisâaÇ kI nmSkar ke

308 jEn kla

Page 319: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sa= ÝarMw huAa hE, AaEr _skI 12 vÄ pHi› meH SpÚ _Lleq hE ik _NhaÇneApne raßy ke 12 veH vØR meH mg\ pr AakÊm` kr vhaH ke raja b<hSpitimZko praijt ikya, AaEr vhaH se kilHg-ijn kI mUitR Apne dex meH laE!ailya ijse phle nHdraj Aphr` kr le gya =a ƒ [s _Lleq se jEn[ithas v sHS=anaÇ sMbN\I Anek mhTvpU`R bateH isâ hotI hÕ ƒ Ok to yhik nHdkal A=aRtŸ {0 pU0 paHcvÄ-caE=I xtI meH wI jEn mUitRyaH inmaR`krakr _nkI pUja-Ýit¤a kI jatI =I ƒ dUsre yh ik _s smy kilHgdex meH Ok Ýisâ jEn miNdr v mUitR =I, jo _s Ýdex wr meH lokpUijt =I ƒtIsre yh ik vh nHd-sm‡a! jo [s jEn mUitR ko Aphr` kr le gya, AaEr_se Apne yhaH suriÙt rqa, AvXy jEn \maRvlHbI rha hoga, v _sne_ske ilye Apne yhaH wI jEn miNdr bnvaya hoga ƒ caE=e yh ik kilHg dexkI jnta v rajvHx meH _s jEn mUitR ke ilye brabr do-tIn xtI tk ƒ Oesa]âan bna rha ik Avsr imlte hI kilHg sm‡a! ne _se vaps lakrApne yhaH Ýiti¤t krna AavXyk smJa ƒ [s Ýkar yh gufa AaEr vhaHka leq wartIy [ithas, AaEr ivxeØt: jEn [ithas, ke ilye bD³e mhTvkI vStu hE ƒ

_dyigir kI yh ranI gufa (ha=I gufa) y=a=Rt: Ok suivSt<tibhar rha hE ijsmeH mUitR-Ýit¤a wI rhI, v muinyaÇ ka invas wI ƒ [skaAHtrHg 52 fÖ! lMba v 28 fÖ! caED³a hE, t=a äar kI éHca{ 11 1/4 fÖ!hE ƒ vh do mHijlo meH bnI hE ƒ nIce kI mHijl meH pHi›$p se Aa@, v épr kIpHiÉt meH Kh ÝkoÚ hÕ ƒ 20 fÖ! lMba bramda épr kI mHijl kI OkivxeØta hE ƒ bramdaÇ meH äarpalaÇ kI mUitRya¥ qudI hu{ hÕ ƒ nIce kI mHijl kaäarpal susißjt sEink sa ÝtIt hota hE ƒ bramdoH meH Ko!e-Ko!e _CcAasn wI bne hÕ ƒ Kt kI cÎan ko sMwalne ke ilye Anek StHw qD³e ikyegye hÕ ƒ Ok tor`-äar pr iZrTn ka icNh v Axok v<Ù kI pUja ka icZ`mhTvpU`R hE ƒ iZrTn-icNh isH\Fa!I kI muãa pr ke AasIn dev ke mStkpr ke iZ]<Hg mukÖ! ke s£x hE ƒ äaraÇ pr bhut sI icZkarI wI hE, jo jEnpaErai`k k=aAaÇ se sMbN\ rqtI hE ƒ Ok ÝkoÚ ke äar pr Ok pÙyuÉthir` v \nuØba` siht puÌØ, yuâ, SZI-Aphr` Aaid F!naAaÇ ka icZ`bD³a suNdr huAa hE ƒ Ok mtanusar yh jEn tI=Åkr paXvRna= ke jIvn kIOk F!na ka icZ` hE, ijske Anusar _NhaÇne kilHg ke yvn nrex äara

jEn gufaOH 309

Page 320: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hr` kI g{ ÝwavtI namk kNya ko bcaya AaEr pXcatŸ _sse ivvahikya =a ƒ Ok mt yh wI hE ik yh vasvd¿a v xkÖNtla sMbN\I AaQyanaÇse sMbN\ rqta hE ƒ ikNtu _s jEn gufa meH [skI sMwavna nhÄ ÝtIthotI ƒ icZkarI kI xElI suNdr AaEr suSpÚ hE, v icZaÇ kI yojnaÝma`anusar hE ƒ iväanaÇ ke mt se yhaH kI icZ` kla wrhut v saHcI keStUpo se Ai\k suNdr hE ƒ _dyigir v qHDigir meH sb imlakr 19 gufaOHhÕ, AaEr _NhÄ ke ink!vt± nIligir namk phaD³I meH AaEr wI tIn gufaOHdeqne meH AatI hÕ ƒ [nmeH _pyuRÉt ranIgufa ke Aitir› mHcpurI AaEr vEkÖH@purInamk gufaOH wI dxRnIy hÕ, AaEr vhaH ke ixlaleqaÇ t=a klakËityaÇ ke Aa\arse qarvel v _nke smIpvt± kal kI ÝtIt hotI hÕ ƒ qHDigir kI nvmuinnamk gufa meH dsvÄ xtI ka Ok ixlaleq hE ijsmeH jEn muin xuwcNã kanam Aaya hE ƒ [sse ÝtIt hota hE ik yh S=an {0 pU0 iätIy xtI selgakr km se km dsvÄ xtI tk jEn \mR ka Ok su£#³ keNã rha hE ƒ

rajigir kI Ok phaD³I meH minyar m@ ke smIp sonwHDar namkjEngufa _LleqnIy hE ƒ inmaR` kI £iÚ se yh AitÝacIn ÝtIt hota hE ƒÝ0-iä0 xtI ka b‡aïI ilip ka Ok leq wI hE ijske Anusar AacayRrTnvErdevmuin ne yhaH jEn muinyaÇ ke invasa=R do gufaOH inmaR` krva{, AaEr_nmeH AhRNtaÇ kI mUitRya¥ Ýiti¤t kra{ ƒ Ok jEnmUitR t=a ctumuRqIjEnÝitma yu› Ok StMw vhaH Ab wI iv>man hÕ ƒ ijs dUsrI gufa keinmaR` ka leq meH _Lleq hE, vh inXcyt: _ske hI paXvR meH iS=t gufahE, jo Ab iv*`u kI gufa bn g{ hE ƒ idgMbr prMpra meH vErjs ka namAata hÕ, AaEr ve iZlokÝ&iPt meH Ý&a]m`aÇ meH AiNtm khe gye hÕ ƒ Xve0prMpra meH AßjvEr ka nam Aata hE, AaEr ve pdanusarI khe gye hÕ ƒÝ&a]m`Tv AaEr pdanusairTv, ye donaÇ buiâ %iâ ke _pwed hÕ, AaErØ@ŸqHDagm ke vednaqHD meH pdanusarI t=a Ý&a]m` donaÇ ko nmSkarikya gya hE ƒ [sÝkar ye donaÇ _Lleq Ok hI AacayR ke haÇ to AaXcyRnhÄ ƒ kLpsUZ S=ivravlI ke Anusar AayRver ka kal vIr invaR` se496 se lekr 584 vØR tk paya jata hÕ, ijske Anusar ve Ý=m xtI {0pU0 v pXcatŸ ke isâ hote hÕ ƒ son wHDar gufa _NhÄ ke smy meH inim¿ hu{ho to AaXcyR nhÄ ƒ

Ýyag t=a kaEsm (ÝacIn kaExaMbI) ke smIpvt± pwosa namk

310 jEn kla

Page 321: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

S=an meH do gufaOH hÕ, ijnmeH xuHg-kalIn ({0 pU0 iätIy xtI) ilip meHleq hÕ ƒ [n leqaÇ meH kha gya hE ik [n gufaAaÇ ko AihCKZa ke AØa#³senne kaXypIy AhRNtaÇ ke ilye dan ikya ƒ |yan rqna caihye ik tI=ÅkrmhavIr kXyp goZIy =e ƒ sMwv hE _NhÄ ke AnuyayI muin kaXypIy AhRNtŸkhlateH =e ƒ [sse yh wI Anuman hota hE ik _s kal meH mhavIr keAnuya[yaÇ ke Aitir› wI ko{ ANy jEnmuin sHF sMwvt-paXvRna= keAnuya{yaÇ ka rha hoga jo kÊmx: mhavIr kI muin-prMpra meH hI ivlIn hogya ƒ

jUnag#³ (ki@yavaD³) ke baba Pyaram@ ke smIp kÖK gufaOH hÕ, jotIn pHi›yaÇ meH iS=t hÕ ƒ Ok _¿r kI AaEr, dUsrI pUvR wag meH AaEr tIsrI_sI ke pIKe se ÝarMw hokr piXcmo¿r kI AaEr fElI hE ƒ ye sb gufaOH dowagaÇ meH ivw› kI ja sktI hÕ-Ok to cETy-gufaOH AaEr tTsHbH\I sa\ar`ko@iryaH hÕ jo vjÈs sahb ke mtanusar sMwvt: {0 pU0 iätIy xtI kIhE, jbik Ý=m bar baEâ iwÙu gujrat meH phuHce ƒ dUsre wag meH ve gufaOH vxalag<h hÕ jo Ý=mwag kI gufaAaÇ se kÖK _þt xElI ke bne huO hÕ¸ AaErijnmeH jEn icNh paye jate hÕ ƒ {0 kI iätIy A=aRtŸ ÙZp rajaAaÇ ke kalkI isá hotI hÕ ƒ jEngufaAaÇ meH kI Ok gufa ivxeØ |yan dene yoGy hE ƒ [sgufa se jo qHiDt leq imla hE _smeH ÙZp rajvHx ka t=a cÚn ke ÝpaEZv jydamnŸ ke paEZ ÌãisHh Ý=m ka _Lleq hE ƒ leq pUra n p#³e jane pr wI_smeH jo kevl&an, jramr` se mui› Aaid xBd p#³e gye hÕ _nse, t=agufa meH AHikt SviStk, wãasn, mInyugl Aaid ÝQyat jEn maHgilkicNhaÇ ke iciZt hone se, ve jEn sa\uAaÇ kI v sMwvt: idgHbr prMpranusarAHitm AHg-&ata \rsenacayR se sMbiN\t Anuman kI jatI hÕ ƒ \vla!Ikake ktaR vIrsenacayR ne \r senacayR ko igirngr kI cNãgufa ke invasIkha hE (deqo mhabH\ wag-2 ÝSta0) ÝStut gufasmUh meH Ok gufa OesIhE jo paXvRwag meH Ok AáRcNãakar iviv› S=an se yu› hE ƒ y>ip waja,kalÄ v naisk kI baEâ gufaAaÇ se [s bat meH smta rqne ke kar` yhOk baEâ gufa Anuman kI jatI hE, t=aip yhI \vlakar äara _iLliqt\rsenacayR kI cNãgufa ho to AaXcyR nhÄ ƒ (de0 bjÈs: OH!IiÉv!IjAaef kCK O~D kai@yavaD³ 1874-75 p<0 139 Aaid, t=a saHkilya:AakÈAolojI Aaf gujrat, 1941) ƒ [sI S=an ke smIp #Hk namk

jEn gufaOH 311

Page 322: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

S=an pr wI gufaOH hÕ, ijnmeH %Øw paXvR, mhavIr Aaid tI=ÅkroH kI ÝitmaO¥hE ƒ ye swI gufaO¥ _sI ÙZp kal A=aRtŸ Ý0 iä0 xtI kI isâ hotI hE ƒjEn saihTy meH #Hk pvRt ka Anek S=anaÇ pr _Lleq Aaya hE¸ vh padilPtsUir ke ix*y nagajuRn yhÄ ke invasI khe gye hÕ ƒ (deqo ra0 xe0 kËtÝbN\kox v ivv\tI=ÅkLp) ƒ

pUvR meH _dyigir qHDigir v piXcm meH jUnag#³ ke pXcatŸ dex kem|ywag meH iS=t _dyigir kI jEn gufaO¥ _LleqnIy hÕ ƒ yh _dyigirm|yÝdex ke ANtgRt [ithas-Ýisâ ividxa ngr se _¿r-piXcm kIAaEr betva ndI ke _s par do-tIn mIl kI dUrI pr hE ƒ [n phaD³o prpuratÀv ivwag äara AHikt ya sHQyat 20 gufaO¥ v miNdr hÕ ƒ [nmeH piXcmkI AaEr kI Ý=m pUvR idxa meH iS=t bIsvÄ, ye do SpÚ $p se jEn gufaOH hÕ ƒphlI gufa ko kin\Hm ne JU@I gufa nam idya hE, ÉyaÇik vh iksI cÎanko ka!kr nhÄ bna{ g{, ikNtu Ok ÝakËitk kHdra hE, t=aip épr kIcÎan ko Kt bnakr nIce äar pr car qHwe qD³e kr idye hÕ, ijsse _segufa-miNdr kI AakËit ÝaPt ho g{ hE ƒ StMw F! v pZavil-Ý`alI kebne huO hÕ ƒ jEsa épr kha ja cuka hÕ, Aaid meH jEn muin [sI Ýkar kIÝakËitk gufaAaÇ ko Apna invasS=an bna lete =e ƒ _s ApeÙa se yhgufa wI {0. pU0 kal se hI jEn muinyaÇ kI gufa rhI hogI ƒ ikNtu [skasHSkar guºkal meH jEsa ik vhaH ke StMwaÇ Aaid kI kla t=a gufa meH qudehuO Ok leq se isâ hota hE ƒ [s leq meH cNãguPt ka _Lleq hE ƒ ijsseguPt sm‡a! cNãguº iätIy ka AiwÝay smJa jata hE ƒ AaEr ijsse _skakal caE=I xtI ka AHitm wag isâ hota hE ƒ pUvR idxavt± bIsvÄ gufa meHpaXvRna= tI=Åkr kI AitwVy mUitR ivrajman hÕ ƒ yh Ab bhut kÖK qHiDtho g{ hE, ikNtu _ska nag-f` Ab wI _skI klakËit ko Ýk! kr rhahE ƒ yhaH wI Ok sHSkËt p>aTmk leq quda huAa hE, ijske Anusar [s mUitRkI Ýit¤a guPt sHvtŸ 106 ({0 snŸ 426, kÖmarguºkal) meH kaitRk kË*`pHcmI ko AacayR wãaNvyI AacayR goxmR muin ke ix*y xHkr äara kI g{ =Iƒ [n xHkr ne Apna jNmS=an _¿r wartvt± kÖÌdex btlaya hE ƒ

jEn Oeithaisk prMpranusar AiNtm ]utkevlI wãbahu maEyR sm‡a!ŸcNãguPt ke kal ({0 pU0 caE=I xtI) meH huO =e, AaEr _¿r wart meH barhvØR ka For duiwRÙ pD³ne pr jEn sHF ko lekr diÙ` wart meH gye, t=a

312 jEn kla

Page 323: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mEsUr ÝdexaNtgRt ]v`belgola namk S=an pr _NhaÇne jEn keNã S=aiptikya [s smy wart sm‡a!Ÿ cNãguPt wI raßypa! Tyagkr _nke ix*y hogye =e, AaEr _NhaÇne wI ]v`belgola kI _s phaD³I pr tpSya kI, jo_nke nam se hI cNãigir khla{ ƒ [s phaD³I pr ÝacIn miNdr wI hE, jo_NhÄ ke nam se cNãguPt biSt khlata hE ƒ [sI phaD³I pr Ok ATyNtsa\ar` v Ko!I sI gufa hE, jo wãbahu kI gufa ke nam se Ýisá hE ƒ khajata hE ik ]utkevlI wãbahu SvamI ne [sI gufa meH dehoTsgR ikya =a ƒ vhaH_nke cr`-icNh AHikt hÕ AaEr pUje jate hÕ ƒ diÙ` wart meH yhI sbseÝacIn jEn gufa isâ hotI hE ƒ

mharaÚ^ Ýdex meH _Smanabad se pUvaÈ¿r idxa meH lgwg 12 mIl kIdUrI pr pvRt meH Ok ÝacIn gufa-smUh hE ƒ ve Ok phaD³ dreR ke donaÇ paXvoÅ meHiS=t hE¸ car _tr kI AaEr v tIn dUsre paXvR meH pUvaÈ¿rmuqI ƒ [n gufaAaÇmeH muQy v ivxal gufa _¿r kI gufaAaÇ meH dUsrI hE ƒ duwaRGyt: [skI éprIcÎan wGn hokr igr pD³I hE¸ kevl kÖK bahrI wag nÚ hone se bca hE ƒ_skI hal meH mrMmt wI kI g{ hE ƒ [ska bahrI bramda 78 – 10. 4 fÖ!hE ƒ [smeH Kh ya Aa@ qHwe hÕ, AaEr wItr jane ke ilye paHc äar ƒ wItr kIxala 80 fÖ! ghrI hE, t=a caED³a{ meH äar kI AaEr 79 fÖ! v pIKe kI AaEr85 fÖ! ghrI hE ƒ [skI Kt 32 StMwaÇ pr Aa\airt hÕ, AaEr ye qHwecaEkor do pHiÉtyaÇ meH bne huO hÕ ƒ Kt kI éHca{ lgwg 12 fÖ! hE ƒ [skIdonaÇ paXvR kI dIvalaÇ meH Aa@-Aa@ v pIKe kI dIval meH Kh ko@iryaH hE,jo ÝTyek lgwg 9 fÖ! caEkor hE ƒ ye koÚ sa\ar` rIit ke bne huO hÕ, jEseÝay: baEâ gufaAaÇ meH wI paye jate hÕ ƒ piXcmo¿r kone ke ko¤ ke tlwag meHOk gDŸ#a hE, jo sdEv panI se wra rhta hE ƒ xala ke m|y meH ipKle wag kIAaEr devaly hE, jo 19. 3 – 15 fÖ! lHba-caED³a v 13 fÖ! _Hca hE, ijsmeHpaXvRna= tI=Åkr kI wVy Ýitma ibrajman hE ƒ xeØ gufaOH ApeÙakËt[sse bhut Ko!I hE ƒ tIsrI v caE=I gufaAaÇ meH wI ijn-ÝitmaOH iv>manhÕ ƒ tIsrI gufa ke StMwaÇ kI bnav! klapU`R hE ƒ bjÈs sahb ke mt se yegufaOH Anumant: {0 pU0 500-650 ke bIc kI hE ƒ (AakÈ0 svÈ0 AaÛfveS!nR [HiDya vo0 3)

[s gufa-smUh ke sHbH\ meH jEn saihiTyk prMpra yh hE ik yhaHterapur ke smIp pvRt pr mharaj krkHD ne Ok ÝacIn gufa deqI =I ƒ

jEn gufaOH 313

Page 324: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_NhaÇne SvyH yhaH ANy kÖK gufaOH bnva{, AaEr paXvRna= kI mUitR kI Ýit¤akI ƒ _NhaÇne ijs ÝacIn gufa ko deqa =a, _ske tlwag meH Ok iKã sejlvaihnI inklI =I, ijsse smSt gufa wr g{ =I ƒ [ska, t=a ÝacInpaXvRna= kI mUitR ka suNdr v`Rn knkamr muin kËt Apw‡Hx kaVy;krkHDcir_' meH imlta hE, jo 11 vÄ xtI kI rcna hE ƒ krkHD ka namjEn v baEâ donaÇ prMpraAaÇ meH ÝTyek buá ke $p meH paya jata hE ƒ _nkakal, jEn maNytanusar mhavIr se pUvR paXvRna= ke tI=R meH pD³ta hE ƒ [sÝkar yhaH kI gufaAaÇ ko jEnI Ait ÝacIn (lgwg {0 pU0 9 vÄ xtIkI) mante hÕ ƒ

[tna to suiniXct hE ik 11 vÄ xtI ke m|ywag meH jb muin knkamrne krkHDcir_ ilqa, tb terapur (\araixv) kI gufa bD³I ivxal =I,AaEr bD³I ÝacIn smJI jatI =I ƒ terapur ke raja ixv ne krkHDu ko _skapircy [s Ýkar kraya =a-

OT=iT= dev piCKmidsaihH ƒ A{i`yD_ pVv_ rMmu taihH ƒtihH AiT= ly`u `ay`avhair ƒ =Hwa` shasihH jH ip \air ƒƒ

(k0 c0 4, 4)krkHDu _Ét pvRt pr c#³e AaEr Oese sFn vn meH se cle jo isHh,

ha=I, xUkr, m<g, v vanraÇ Aaid se wra huAa =a ƒ=ovHtir tihH so cD[ jam ƒ krkHD[H id‚_ ly`u tam ƒ`H hir` Amr-ivma`u id!Ÿ@u ƒ krkHD `raih_ tihH piv!Ÿ@u ƒso \~`u slÉq`u hiry-dHwu ƒ jeH ly`u kraiv_ shsqHwu ƒƒ

(k0 c0 4, 5)A=aRtŸ pvRt pr kÖK épr c#³ne pr _NhaÇne _s ly` (gufa) ko

Oese deqa jEse [Nã ne devivman ko deqa ho ƒ _smeH Ývex krne pr krkHDu kemuq se h@atŸ inkl pD³a ik \Ny hE vh sulÙ` pu~yvanŸ puÌØ ijsne yhshSZStHw lyn bnvaya hE ƒ

diÙ` ke taiml Ýdex meH wI jEn \mR ka Ýcar v Ýwav bhut ÝacInkal se paya jata hE ƒ taiml saihTy ka sbse ÝacIn wag ;sHgm yug'ka mana jata hE, AaEr [s yug kI Ýay: smSt Ý\an kËityaH itÌkÖÌlAaid jEn ya jEn\mR se suÝwaivt isâ hotI hE ƒ jEn ãaivD³sHF ka sHg@nwI suÝacIn paya jata hE ƒ AtOv Svawaivk hE ik [s Ýdex meH wI ÝacIn

314 jEn kla

Page 325: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

jEn sHSkËit ke AvxeØ ÝaPt haÇ ƒ jEn muinyaÇ ka Ok ÝacIn keNã puDukoÎa{se vayVy idxa meH 9 mIl dUr isTtNnvasl namk S=an rha hE ƒ yh namisâana vas: se Apw‡Ú hokr bna ÝtIt hota hE ƒ yhaH ke ivxal ixla-!IlaÇ meH bnI hu{ Ok jEn gufa bD³I mhTvpU`R hE ƒ yha¥ Ok b‡aïI ilpI kaleq wI imla hE, jo {0 pU0 t<tIy xtI ka (Axok- kalIn) ÝtIthota hE ƒ leq meH SpÚ _Lleq hE ik gufa ka inmaR` jEn muinyaÇ ke inim¿kraya gya =a ƒ yh gufa bD³I ivxal 100 – 50 fÖ! hE ƒ [smeH Anekko¤k hÕ, ijnmeH smai\-ixlaOH wI bnI hu{ hÕ ƒ ye ixlaOH 6 – 4 fÖ! hÕ ƒvaStukla kI £iÚ se to yh gufa mhTvpU`R hE hI, ikNtu _sse wI Ai\kmhTv _skI icZkla ka hE, ijska ivvr` Aage ikya jayga ƒ gufa kayh sHSkar pLlv nrex mheNãvmRnŸ (Aa@vÄ xtI) ke kal meH huAa hE ƒ

diÙ` wart meH badamI kI jEn gufa _LleqnIy hE, ijska inmaR`kal Anumant: satvÄ xtI ka m|ywag hE ƒ yh gufa 16 fÖ! ghrI t=a31–19 fÖ! lMbI-caED³I hE ƒ pIKe kI AaEr m|y wag meH devaly hE, AaErtInaÇ paXvaÇ kI dIvalaÇ meH muinyaÇ ke invasa=R ko¤k bne hÕ ƒ StMwaÇ kIAakËit OlIfeN!a kI gufaAaÇ ke s£x hE ƒ yhaH crm\airyaÇ siht mhavIrtI=Åkr kI mUl pdŸmasn mUitR ke Aitir› dIvalaÇ v StMwaÇ pr wIijnmUitRyaH qudI hu{ hÕ ƒ mana jata hE ik raÚ^k×! nrex Amo\vØR (8 vÄxtÄ) ne raßy Tyagkr v jEn dIÙa lekr [sI gufa meH invas ikya =a ƒgufa ke bramdaÇ meH Ok AaEr paXvRna= v dUsrI AaEr bahublI kI lgwg 71/2 fÖ! éHcI ÝitmaOH _TkI`R hÕ ƒ

badamI taluke meH iS=t Oehol namk g‡am ke smIp pUvR AaEr _¿r kIAaEr gufaOH hÕ, ijnmeH wI jEnmUitRya¥ iv>man hÕ ƒ Ý\an gufaAaÇ kI rcnabadamI kI gufa ke hI s£x hE ƒ gufa bramda, mHDp v gwRg<h meH ivw› hE ƒbramde meH car qHwe hÕ, AaEr _skI Kt pr mkr, pu*p Aaid kI AakËityaH bnIhu{ hÕ ƒ baH{ iwi¿ meH paXvRna= kI mUitR hÕ, ijske Ok AaEr nag v dUsrI AaErnaignI iS=t hE ƒ daihnI AaEr cETy-v<Ù ke nIce ijnmUitR bnI hE ƒ [s gufa kIshSZf`a yu› paXvRna= kI Ýitma kla kI £iÚ se bD³I mhTvpU R hE ƒ ANyjEn AakËityaH v icNh wI Ýcur maZa meH iv>man hÕ ƒ isHh, mkr v äarpaloH kIAakËityaH wI klapU R hÕ, AaEr OelIfeN!a kI AakËityaÇ ka Smr` kratI hÕ ƒgufaAaÇ se pUvR kI AaEr vh meFu!I namk jEn miNdr hE ijsmeH caluÉy nrex

jEn gufaOH 315

Page 326: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pulkexI v xk sH0 556 ({0 634) ka _Lleq hEƒ yh ixlaleq ApnIsHSkËt kaVy xElI ke ivkas meH wI Apna S=an rqta hE ƒ [s leq ke leqkrivkIitR ne Apne ko kaVy ke ÙeZ meH kaildas Aaer wariv kI kIitR ko ÝaPtkha hE ƒ y=a=Rta: kaildas v wariv ke kal-in Ry meH yh leq bD³a shaykhuAa hE, ÉyaÇik [sI se _nke kal kI AiNtm sIma Ýamai`k $p se iniXcthu{ hE ƒ Oehol sMwvt: ;AayRpur' ka Apw‡Ú $p hE ƒ

gufa-inmaR kI kla Olora meH Apne crm _TkØR ko ÝaPt hu{ hEƒ yhS=an yadv nrexaÇ kI raj\anI devigir (daEltabad) se lgwg 16 mIldUr hE, AaEr vhaH ka xIlapvRt Anek gufa-miNdraÇ se AlHkËt hE ƒ yhI kElaxnamk ixv miNdr hE ijskI yojna AaEr ixLpkla [ithas-Ýisâ hE ƒ yhaHbaEâ, ihNdU v jEn, tInaÇ sMÝdayaÇ ke xEl miNdr bD³I suNdr Ý`alI ke bnehuO hÕ ƒ yhaH paHc jEn gufaOH hÕ, ijnmeH se tIn A=aRtŸ Ko!a kElax, [Nãswa vjgþa= swa kla kI £iÚ se ivxeØ mhTvpU R hÕ ƒ Ko!a kElax Ok hI paØa`-xala ko ka!kr bnaya gya hE, AaEr _skI rcna kÖK Ko!e Aakar meH _pyuR›kElax miNdr ka Anukr` krtI hE ƒ smUca miNdr 80 fÖ! caED³a v 130 fÖ!éHca hE ƒ mHDp lgwg 36 fÖ! lMba-caED³a hE, AaEr _smeH 16 StMw hÕ ƒ[Nãswa namk gufa miNdr kI rcna [s Ýkar hÕ:-paØa` meH bne huO äar sewItr janepr ko{ 50 – 50 fÖ! caEkor ÝaHg` imlta hE, ijske m|y meH OkpaØa` se inimRt ãaivD³I xElI ka cETyaly hEƒ [ske sMmuq daihnI AaEr Okha=I kI mUitR hE, v _ske sMmuq ba{ AaEr 32 fÖ! é¥ ca |vj-StHw hE ƒ yhaHse FUmkr pIKe kI AaEr jane pr vh dutLla swag<h imlta hE jo [Nãswa kenam se Ýisá hÕ ƒ donaÇ tLlaÇ meH Ýcur icZkarI bnI hu{ hÕ ƒ nIce ka wag kÖKApU R sa rha ÝtIt hota hE, ijsse yh bat wI isâ hotI hE ik [n gufaAaÇka _TkI Rn épr se nIce kI AaEr ikya jata =a ƒ épr kI xala 12suqict StMwaÇ sH AlHkËt hÕƒ xala ke donaÇ AaEr wgvanŸ mhavIr kI ivxalÝitmaOH hÕ, AaEr paXvR kÙ meH [Nã v ha=I kI mUitRya¥ bnI hu{ hÕ ƒ [Nãswa kIOk baihrI dIval pr paXvRna= kI tpSya v km@ äara _n pr ikye gye_psgR ka bhut suNdr v sjIv _TkI Rn ikya gya hE ƒ paXvRna= kayaÈTsgRmuãa meH |yanS= hÕ, épr sPtf`I nag kI Kaya hE, v Ok naignI KZ \ar`ikye hÕ ƒ do ANy naignI wi›, AaXcyR v du:q kI muãa meH idqa{ detI hÕƒ OkAor wÕse pr svar Asur raEã muãa meH xSZaSZaÇ siht AakÊm` kr rha hÕ, v

316 jEn kla

Page 327: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

dUsrI AaEr isHh pr svar km@ kI Ìã mUitR AaFat krne ke ilye _>t hÕ ƒnIce kI AaEr Ok SZI v puÌØ wi›pUvRk ha= joD³e qD³e hÕ ƒ diÙ` kI dIvalpr ltaAaÇ se ilp!I bahubil kI Ýitma _TkI R hEƒ ye sb t=a ANy xowapU RAakËityaH ATyNt klapU R hÕ ƒ Anumant: [Nãswa kI rcna tI=Åkr kejNm kLya`koTsv kI Sm<it meH hu{ hÕ, jbik [Nã Apna Oeravt ha=I lekrwgvanŸ ka AiwØek krne jata hÕƒ [Nãswa kI rcna ke sHbH\ meH ps± b‡a_nsahb ne kha hE ik ò[skI rcna OesI svaÅgpU R, t=a ixLpkla kI caturI[tnI _TkËÚ hÕ ik ijtnI Olora ke ANy iksI miNdr meH nhÄ pa{ jatI ƒiwi¿yaÇ pr AakËityaÇ ka _TkI Rn Oesa suNdr t=a StMwaÇ ka ivNyas OesekaExl se ikya gya hE ik _ska ANyZ ko{ dUsra _dahr` nhÄ imlta ƒó

[Nãswa ke smIp hI jgNna= swa namk cETyaly hÕ, ijskaivNyas [Nãswa ke s£x hI hÕ, y>ip Ýma` meH _sse Ko!a hÕ ƒ äar kator` klapU`R hÕ ƒ cETyaly meH isHhasn pr mhavIr tI=Åkr kI pdŸmasnmUitR hÕ ƒ dIvalaÇ v StMwaÇ pr Ýcurta se nana Ýkar kI suNdr mUitRya¥ bnIhu{ hE ƒ ikNtu Apne $p meH saENdyRpU`R hone pr wI sHtuln v saE¤v kI £iÚse jo _TkØR [Nãswa kI rcna meH idqa{ deta hE, vh yhaH v ANyZ khÄ wInhÄ hÕ ƒ gufaAaÇka inmaR`kal 800 {0 ke lgwg mana jata hE ƒ bs, [s_TkØR pr phuHckr kevl jn-prMpra meH hI nhÄ, ikNtu wartIy prMpra meHgufa inmaR` kla ka ivkas smaPt ho jata hE, AaEr SvtHZ miNdr inmaR`kI kla _ska S=an g‡h` krtI hE ƒ

nvmI xtI ka Ok ixlamiNdr diÙ` Zav`kor meH iZveNãmngrko{lmagR pr iS=t kÖjIyur namk g‡am se paHc mIl _¿r kI AaEr phaD³I pr hE,jo Ab ]I wgvtI miNdr ke nam se Ýisá hE ƒ yh miNdr phaD³I pr iS=tOk ivxal ixla ko ka!kr bnaya gya hE, AaEr samne kI Aor tIn AorpaØa`-inimRt iwi¿yaÇ se _ska ivStar ikya gya hE ƒ ixla ke gufa-wagke donaÇ Ýko¤aÇ meH ivxal pdŸmasn ijnmUitRya¥ isHhasn pr Ýiti¤t hÕ ƒixla ka smSt AaWyHtr v b‡aï wag jEn tI=ÅkraÇ kI ko{ 30 _TkI`RÝitmaAaÇ se AlHkËt hÕ ƒ kÖK ke nIce kerl kI ÝacIn ilip v¿jeT=u meHleq wI hÕ, ijnse _s S=an ka jEnTv t=a inimRitkal naEvÄ xtI isâhota hE ƒ yZ-tZ jo wgvtI devI kI mUitRya¥ _TkI R hÕ, ve SpÚt: _¿rkalInhÕ ƒ (jE0 O~!I0 8ƒ1 p<0 29)

jEn gufaOH 317

Page 328: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AHka{-tHka{ namk gufa-smUh yevla taluke meH mnmaD³ relvejHkxn se naE mIl dUr AHka{ namk S!exn ke smIp iS=t hE ƒ lgwg tInhjar fÖ! éHcI phaiD³yaÇ meH sat gufaOH hÕ, jo hÕ to Ko!I-Ko!I, ikNtukla kI £iÚ se mhTvpU`R hÕ ƒ Ý=m gufa meH bramda, mHDp v gwRg<h hÕ ƒsamne ke wag ke donaÇ qHwo pr äarpal _TkI`R hÕ ƒ mHDp ka äar ÝcurAakËityaÇ se pU`R hE¸ AHkn bD³I sU"mta se ikya gya hE ƒ vgaRkar mHDp carqMwaÇ pr Aa\airt hE ƒ gwRg<h ka äar wI ixLppU`R hE ƒ gufa dutLlI hE, vépr ke tLle pr wI ixLpkarI pa{ jatI hE ƒ dUsrI gufa wI dutLlI hÕ ƒnIce ka bramda 23 – 12 fÖ! hÕ ƒ _ske donaÇ paXvoÅ meH SvtHZ paØa` kImUitRya¥ hÕ, ijnmeH [Nã-[Nãa`I wI hÕ ƒ sIi#³yaÇ se hokr dUsre tl pr phu¥ctehI donaÇ paXvoÅ meH ivxal isHhaÇ kI AakËityaH imltI hÕ ƒ gwRg<h 9 – 6 fÖ!hE ƒ tIsrI gufa ke mHDp kI Kt pr kml kI AakËit bD³I suNdr hE ƒ _skIpquiD³ya¥ car ktaraÇ meH idqa{ g{ hÕ, AaEr _n pHquiD³yaÇ pr deivyaH va>siht n<Ty kr rhI hÕ ƒ dev-deivyaÇ ke Anek yugl nana vahnaÇ pr Aa$#³hE ƒ SpÚt: yh £Xy tI=Åkr ke jNm kLya`k ke _Tsv ka hE ƒ gwRg<h meHmnu*yakËit xaHitna= v _nke donaÇ Aaer paXvRna= kI mUitRya¥ hÕ ƒ xaHitna=ke isHhasn pr _nka m<g laHKn, \mRckÊ, v w› AaEr isHh kI AakËityaHbnI hÕ ƒ kH\o ke _pr se iv>a\r AaEr _nse wI épr gjl"mI kI AakËityaHhÕ ƒ épr se gH\voÅ ke joD³e pu*pv<iÚ kr rhe hÕ ƒ sbse épr tor` bna hE ƒcaE=I gufa ka bramda 30 – 8 fÖ! hE, OvH mHDp 18 fÖ! éH ca v 24 – 24fÖ! lHba-caED³a hE ƒ bramde ke Ok StMw pr leq wI hE, jo p#³a nhÄ jaska¸ ikNtu ilip pr se 11 vÄ xtI ka Anuman ikya jata hÕ ƒ xElI AaidANy bataÇ pr se wI [n gufaAaÇ ka inmaR`-kal yhI ÝtIt hota hÕ ƒ xeØgufaOH |vSt AvS=a meH hE ƒ

y>ip gufa-inmaR kla ka yug bhut pUvR smaPt ho cuka =a¸ t=aipjEnI 15 vÄ xtI tk wI gufaAaÇ ka inmaR krate rhe ƒ [ske _dahr` hÕtomr rajvHx kalIn Gvailyr kI jEn gufaOH ƒ ijs phaD³I pr Gvailyr kaikla bna huAa hE, vh ko{ do mIl lMbI, Aa\a mIl caED³I, t=a 300 fÖ!éHcI hE ƒ ikle ke wItr iS=t sas-bhU ka miNdr snŸ 1093 ka bna huAahE, AaEr Aaidt: jEn miNdr rha hE ƒ ikNtu [s phaD³I me jEn gufaAaÇ ka inmaR15 vÄ xtI meH huAa paya jata hE ƒ sMwvt: yha¥ gufa inmaR kI ÝacIn

318 jEn kla

Page 329: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

prMpra wI rhI hogI, AaEr vtRman meH pa{ jane valI kÖK gufaOH 15 vÄ xtI sepUvR kI hoH to AaXcyR nhÄ ƒ ikNtu 15 vÄ xtI meH to jEinyaÇ ne smSt phaD³Iko hI gufamy kr idya hE ƒ phaD³I ke épr, nIce v caraÇ AaEr jEn gufaOHiv>man hÕ ƒ [n gufaAaÇ meH vh yojna-catuyR v ixLp-saE¤v nhÄ hE jo hmpUvRkalIn gufaAaÇ meH deq cuke hE ƒ prHtu [n gufaAaÇ kI ivxeØta hE _nkIsHQya, ivStar v mUitRyaÇ kI ivxalta ƒ gufaOH bhut bD³I-bD³I hÕ, v _nmeHtI=Åkro kI lgwg 60 fÖ! tk éHcI ÝitmaOH deqne ko imltI hÕ ƒ _vaRhIäar pr ke Ý=m gufa-smUh meH lgwg 25 ivxal tI=Åkr mUitRya hÕ, ijnmeH seOk 57 fÖ! éHcI hE ƒ Aaidna= v neimna= kI 30 fÖ! éHcI mUitRya¥ hÕƒ ANyKo!I-bD³I ÝitmaOH wI hÕ, ikNtu _nkI rcna v AlHkr` Aaid meH ko{ saENdyRv lailTy nhÄ idqa{ deta ƒ yhaH se Aa\a mIl épr kI AaEr dUsra gufa-smUh hE, jhaH 20 se 30 fÖ! tk kI Anek mUitRya¥ _TkI R hÕ ƒ bavD³I kesmIp ke Ok gufa~ju¥ meH paXvRna= kI 20 fÖ! éHcI pdŸmasn mUitR, t=aANy tI=ÅkraÇ kI kayoTsgR muãayu› Anek ivxal mUitRya¥ hÕ ƒ [sI ke smIpyhaH kI sbse ivxal gufa hE, jo y=a=RtŸ: miNdr hI khI ja sktI hE ƒ yhaHkI Ý\an mUitR lgwg 60 fÖ! é¥cI hE ƒ [n gufa-miNdro meH Anek ixlaleqwI imle hÕ, ijnse &at hota hE ik [n gufaAaÇ kI quda{ snŸ 1441 se lekr1474 tk 33 vØaÈ meH pU R hu{ ƒ y>ip kla kI £iÚ se ye gufaOH Avnit kIsUck hÕ, t=aip [ithas kI £iÚ se _nka mhTv hE ƒ [nke Aitir› ANy wIsEkD³oH jEn gufaOH dex wr ke iwþ iwþ wagaÇ kI phaiD³yaÇ meH yZ-tZ ibqrIhu{ pa{ jatI hÕ ƒ [nmeH se Anek ka Oeithaisk v kla kI £iÚ se mhTv wI hEikNtu _nka [n £iÚyaÇ se pU R A|yyn ikya jana xeØ hEƒ S!Ela kÊemirx kemtanusar, dex meH 1200 paØa`oTkI R miNdr paye jate hÕ, ijnmeH se 900baEâ, 100 ihNdU AaEr 200 jEn gufa miNdr hÕƒ (ihNdU !eiMpLs, p<0 168)ƒ

jEn miNdrjEn miNdrjEn miNdrjEn miNdrjEn miNdrwartIy vaStukla ka ivkas phle StUp-inmaR meH, ifr gufa-cETyaÇ

v ibharaÇ me, AaEr tTpXcatŸ miNdraÇ ke inmaR meH paya jata hE ƒ StUpaÇ vgufaAaÇ ka ivkas jEn prMpra meH iks Ýkar huAa, yh épr deqa ja cukahE ƒ ikNtu vaStukla ne miNdroH ke inmaR meH hI Apna crm _TkØR Ýaº ikyahE ƒ [n miNdraÇ ke svaÈTkËÚ _dahr` 11 vÄ xtI v _ske pXcatŸ kal ke_plB\ hÕ ƒ [n mHiNdraÇ ke inmaR meH AiwVy› yojna v ixLp ke catuyR kI

jEn miNdr 319

Page 330: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaEr |yan dene se SpÚ ho jata hE ik [n miNdraÇ ka inmaR ibna _nkIdIFRkalIn pUvR prMpra ke nhÄ ho sktaƒ paØa` ko ka!kr gufa-cETyaÇ keinmaR kI kla ka crmoTkØR hm Olora kI gufaAaÇ meH deq cuke hÕƒ kha jaskta hE ik _sI ke Aa\ar pr Aage SvtNZ mHiNdraÇ ke inmaR kI prMpraclI ƒ ikNtu _s kla se SvtNZ sHrcnaTmk (S!Écrl) miNdraÇ ke ixLpmeH bD³a wed hE, ijske ivkas meH wI Anek xityaH VytIt hu{ hogI ƒ [ssMbN\ meH _› kal se ÝacIntm miNdraÇ ka Awav bhut q!kta hE ƒ

ÝacIntm baEâ v ihNdU miNdraÇ ke inmaR` kI jo paHc xEilyaH inytkI g{ hÕ, ve [s Ýkar hE-(1) smtl Kt vale caEkor miNdr, ijnkesMmuq Ok äarmHDp rhta hE ƒ (2) äarmHDp v smtl Kt vale ve caEkormiNdr ijnke gwRg<h ke caraÇ AaEr ÝdiÙ`a wI bnI rhtI hE ƒ ye miNdr kwIkwI dutLle wI bnte =e ƒ (3) caEkor miNdr ijnke épr Ko!a v cp!aixqr wI bna rhta hE ƒ (4) ve lMbe ctu*ko` miNdr ijnka ipKla wagAâRv<¿akar rhta hE, v Kt ko@I (bErl) ke Aakar ka bnta =a ƒ (5)ve v<¿akar miNdr ijnkI pIi@ka caEkor hotI hE ƒ

[n xEilyaÇ meH se ctu=R xElI ka ivkas baEâaÇ kI cETyxalaAaÇse v pa¥cvI ka StUp-rcna se mana jata hE ƒ ctu=R xElI ke _dahr`_smanabad ijle ke ter namk S=an ke miNdr v cejrla (kË*`aijla) ke kpoteXvr miNdr meH paye jate hÕ ƒ ye caE=I-pa¥cvÄ xtI kebne hÕ, AaEr Aakar meH Ko!e hÕ ƒ [s xElI ke do AvaNtr wed ikye jatehÕ, Ok nagr v dUsra ãaivD³, jo Aage clkr ivxeØ ivkist huO¸ikNtu ijnke bIj _pyuR› _dahr` meH hI paye jate hÕ ƒ pa¥cvI xElI ka_dahr` rajg<h ke mi`yar m@ (mi`nag ka miNdr) meH imlta hE ƒÝ=m xElI ke bne huO miNdr sa¥cI, itgva AaEr Oer` meH iv>man hÕ ƒdUsrI xElI ke _dahr` hÕ-nacna-kÖ@ara ka pavRtI miNdr t=a wUmra(m0 Ý0) ka ixv miNdr (5-6 vÄ xtI) Aaid ƒ [sI xElI ka _pyuR›Oehol ka meFu!I miNdr hE ƒ tIsrI xElI ke _dahr` hÕ-devg#³ (ijlaJa¥sI) ka dxavtar miNdr t=a wItrga¥v (ijla kanpur) ka miNdrv bo\ gya ka mhaboi\ miNdr, ijs $p meH ik _se cInI yaZI ðeNTsa¥gne deqa =aƒ ye miNdr K@I xtI ke Anuman ikye jate hÕ ƒ

jEn Aaytn, cETyg<h, ibHb AaEr Ýitma, v tI=R Aaid ke Ýcur _Lleq

320 jEn kla

Page 331: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝacIntm jEn xaÏaÇ meH paye jate hÕ (kÖHdkÖHd: bo\pahuD, 62, Aaid) idgMbrprMpra kI inTy pUja-vNdna meH _n isâÙeZaÇ ko nmn krne ka inym hEjhaH se jEn tI=ÅkraÇ v ANy muinyaÇ ne invaR ÝaPt ikya ƒ invaR kaHD namkÝakËt nmn SZot meH inMn isâÙeZaÇ ko nmSkar ikya gya hE:-

isâÙeZ &at nam v iS=it ikska invaR` huAa1 AÚapd (kElax ihmaly meH) Ý.tI=Åkr %Øw, nag-

kÖmar, Vyal-shaVyal2 cMpa waglpur (ibhar) 12 ve tI=R. vasupUßy3 éjRyNt igrnar (kai@yavaD³) 22 veH tI=R0 neimna=,

Ý>uMn,4 pava pavapur (p!na, ibhar) 24 veH tI=R0 mhavIr5 sMmedixqr parsna= (hjarIbag, xeØ 20 tI=Åkr

ibhar)6 tarngr tarHga vrd¿, vraHg, sagrd¿7 pavaigrI én (qrgon, m. Ý.) la! nreNã, suv`Rwãaid8 xZuHjy kai@yavaD³ paHDv v ãivD³ nreNã9 gjpH= naisk (mharaÚ^) blwã v ANy yadv

nreNã10 tuHgIigrI maHgItuHgI (mharaÚ^) ram, hnu, sug‡Iv, gvy,

gvaÙ, nIl, mhanIl11 suv`RigrI sonaigrI (JaHsI, _. Ý.) nHg-AnHgkÖmar12 revat! AaÇkar maN\ata (m. Ý. rav` ke puZ13 isâvrk×! ó ó do ckÊvt±14 cUligrI bavngja (bD³vanI, m. Ý.) [NãijtŸ kÖHk`R15 „o`igrI flhoDI (flaEdI, rajS=an) guÌd¿aid16 me#igrI muÉtaigr bEtUl, (m. Ý.) sa@e tIn ko!I muin17 kÖH=ligrI vHxS=l (mharaÚ) kÖlwuØ`, dexwuØ`18 koi!xIla kilHgdex (?) yxo\r raja ke puZ19 reixHdaigrI (?) vrd¿aid paHc muin

paXvRna= kal ke[nke AitirÉt ÝakËt Aitxy-ÙeZkaHD meH mHglapur, ASsarMy,

podnpur, vara`sI, m=ura, AihCKZ, jbuHvn invDkÖHDlI, holaigrI AaErgoMm!eXvr kI vNdna kI g[R hE ƒ [n swI S=anoH pr, jhaH tk _nka pta

jEn miNdr 321

Page 332: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

cl ska hE, Ok v Anek ijnmiNdr, nana kal ke inmaRipt tI=ÅkraÇ kecr`-icNhaÇ v ÝitmaAaÇ siht Aaj wI paye jate hÕ Aor ÝitvØR shSZaÇyaZI _nkI vNdna kr ApneH ko \Ny smJte hÕ ƒ

sbse ÝacIn jEn miNdr ke icNh ibhar meH p!na ke smIp lohanIpurmeH paye gye hÕ, jhaH kÖmrahr AaEr bulHdIbag kI maEyRkalIn kla-kËityokI prMpra ke Ýma` imle hÕ ƒ yhaH Ok jEn miNdr kI nÄv imlI hE ƒ yhmiNdr 8. 10 fÖ! vgaRkar =a ƒ yhaH kI {!eH maEykalIn isâ hu[ hÕ ƒ yhÄ seOk maEyRkalIn rjt isÞa t=a do mStkhIn ijnmUitRya¥ imlI hE, joAb p!na sHg‡haly meH surÙIt hE ƒ

vtRman meH sbse ÝacIn jEn miNdr ijskI $p reqa suriÙt hE, vinmaR`kal wI iniXct hE, vh hE diÙ` wart meH badamI ke smIp Oehol kameFu!I namk jEn miNdr jo kI vhaH se _plB\ ixlaleqanusar xk sHvtŸ556 ({0634) meH piXcmI caluÉy nrex pulkexI iätIy ke rajykalmeH rivkIitR äara bnvaya gya =a ƒ ye rivkIitR miNdr-yojna meH hI nhÄ,ikNtu kaVy-yojna meH wI AitÝiv` AaEr ÝitwaxalI =e ƒ yh bat _Étixlaleq kI kaVy-rcna se t=a _smeH _nkI [s SvyH _iÉt se Ýma`Ithota hE ik _NhaÇne kivta ke ÙeZ meH kaildas v wariv kI kIitR ÝaPt kI=I ƒ [s _iLleq se n kevl hmeH rivkIitR kI kaVy Ýitwa ka pircy hotahE, ikNtu _sse _Ét do mha-kivyoH ke kal-in`Ry meH bDI shayta imlIhE, ÉyaÇkI [sse _nke kal kI AiNtm sIma suiniXct ho jatI hE ƒ yhmiNdr Apne pU`R $p meH suriÙt nhÄ rh ska ƒ _ska bhut kÖK AHx |vStho cuka hE ƒ t=aip _ska [tna wag ifr wI suriÙt hE kI ijsse _skIyojna v ixLp ka pU`R&an ÝaPt ikya ja skta hE ƒ

yh miNdr guPt v caluÉy kal ke _Ét xEilyaÇ sHbN\I Anek_dahr`aÇ meH sbse pXcatŸ kailn hE ƒ AtOv Svwavt: [skI rcna meH vhxElI Apne crmoTkØR ko ÝaPt hu{ pa{ jatI hE ƒ [ske tHZ v S=apTy meHOk ivxeØ _þit idqa{ detI hE, t=a pU`R miNdr kI klaTmk sHyojn meHOesa sHSkar v lailTy £iÚgocr hota hE jo ANyZ nhÄ paya jata ƒ [skIiwiTtyo ka baæ wag sHkre StWwakar ÝÙepaÇ seH AlHkËt hE AaEr ye StMwwI ko¤kakar ixqraÇ se suxoiwt ikye gye hÕ ƒ StMwaÇ ke bIc ka iwiTvwag wI nana Ýkar kI AakËityaÇ se AlkËHt krne ka ÝyTn ikya gya hE ƒ

322 jEn kla

Page 333: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

miNdr kI smSt yojna OesI sHtulIt v susHg@It hE kI _smeH pUvRkalInANy sb _dahr`aÇ se Ok ivxeØ Ýgit hu[ SpÚ Ýitt hotI hE ƒ miNdrlMba ctu*ko` AakËit ka hE AaEr _ske do wag hÕ : Ok ÝdiÙ`a sihtgwRg<h v dusra ä‡armHDp ƒ mHDp StMwaÇ pr Aa\arIt hE, AaEr mUlt: sbAor se qula huAa =a¸ ikNtu pIKe dIvalaÇ se Fer idya gya hE ƒ mHDp AaErgwRg<h Ok sHkre dalan se juDe huO hÕ ƒ [s Ýkar AlHkËit meH yh miNdrApne pUvRkalIn _dahr`aÇ se SpÚt: bhut b#a-c#a hE, t=a ApnI inimRtkI ApeÙa Apne Aage kI vaStukla ke [ithas pr mhTvpU`R ÝwavDalnevala isâ hota hE ƒ

guPt v caluÉy yug se pXcaTkalIn vaStukla kI ixLp-xaÏaÇ meHtIn xEilyaH inidRÚ kI g{ hÕ-nagr, d‡aivD AaEr vesr ƒ samaNyt:nagrxElIyaH _Ttr wart ke ihmaly se ivN|y pvRt tk, Ýcilt hu{ ƒãaivD diÙ` meH kË*`andI se kNyakÖmarI tk, t=a vesr m|y-wart meHivN|y pvRt AaEr kË*`andI ke bIc ƒ ikNtu yh Ýadeixk ivwag kDa{ sepaln ikya gya nhÄ paya jata ƒ Ýay: swI xEilyaÇke miNdr swI ÝdexaÇmeH paye jate hE, t=apI AakËit-vEixÚ‘ ko smJne ke ilye yh xElI-ivwajn _pyogI isâ huAa hE ƒ y>ip xaÏaÇ meH [n xEilyaÇ ke wed ivNyas,inimRt t=a AlHkËit kI Ko!I Ko!I bataÇ tk ka indÈx ikya gya hE¸t=aip [nka SpÚ wed to ixqr kI rcna meH hI paya jata hE ƒ nagrxElIka ixqr gol Aakar ka hota hE, ijske Ag‡wagpr klxakËit bna{jatI hE ƒ Aaid meH sMwvt: [s Ýkar ka ixqr kevl vedI ke épr rhahoga¸ ikNtu kÊmx: _ska [tna ivStar huAa ik smSt miNdr kI Kt[sI Ýkar kI bna{ jane lgI ƒ yh ixqrakËit AaEraÇ kI ApeÙa Ai\kÝaicn v mhTvpU`R manI g{ hE ƒ [smeH iwNn d‡aivD³ xElI ka miNdr OkStMwakËit g‡h` krta hE, jo _pr kI Aor kÊmx: caraÇ Aor iskÖD³tajata hE, AaEr épr jakr Ok StUipka ka Aakar g‡h` kr leta hE ƒ yeKo!I Ko!I StUipkaOH v ixqrakËitya¥ _ske nIce ke tlaÇ ke ko`aÇ pr wIS=aipt kI jatI hE ijsse miNdr kI baækËit ixqrmy idqa{ dene lgtIhE ƒ vesr xElI keH ixqr kI AakËit vtuRlakar épr ko _@kr Ag‡wag prcp!I hI rh jatI hE, ijsse vh ko@I ke Aakar ka idqa{ deta hE ƒ yhxElI SpÚt: ÝacIn cETyaÇ kI AakËit ka Anusr` krtI hE ƒ AagamI kal

jEn miNdr 323

Page 334: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ke ihNdU v jEn miNdr [NhÄ xEilyaÇ, AaEr ivxeØt: nagr v ãaivD³ xEilyaÇpr bne paye jate hÕ ƒ

OEhol ka me\u!I jEn miNdr d‡aivD³ xElI ka svRÝacIn kha ja sktahE ƒ [sI Ýkar ka dusra jEn miNdr [sI ke smIp pÎdkl g‡am se piXcmkI AaEr Ok mIl pr iS=t hÕ ƒ [smeH iksI Ýkar ka _TkI`Rn nhÄ hE, vÝaHg` ka Fera pUra bn wI nhÄ paya hÕ ƒ ikNtu ixqr ka inmaR` SpÚt:ãaivD³ xElI ka hE jo kÊmx: iskÖDtI hu{ wUimkaAaÇ äara épr ko _@tagya hE ƒ kÊmoþt wUimkaAaÇ kI kpot-pailyaÇ meH _skI $preqa ka vhIAakar-Ýkar AiwVyÉt hota gya hE ƒ sbse épr suNdr StUipka bnI hÕ ƒ[s miNdr ke inmaR` ka kal wI vhI 7 vÄ 8vÄ xtI hE ƒ yhI xElI md‡as ke32 mIl diÙ` kI Aor smud‡t!³ pr iS=t mamÐpur ke suÝisâ r=aÇ keinmaR` meH pa{ jatI hÕ ƒ ve wI Ýay: [sI kal kI kËityaH hÕ ƒ

d‡aivD³ xelI ka AagamI ivkas hmeH diÙ` ke nana S=anaÇe meH pU`R v|vSt AvS=a meH vtRman Anek jEn miNdraÇ meH idqa{ deta hE ƒ [nmeH se yhaHkevl kÖK ka hI _Ðeq krna pyaRPt hE ƒ tI=RhiÐ ke smIp huHvc OkÝacIn jEn keNd‡ rha hE v snŸ 897 ke Ok leq meH vhaH ke miNdr ka _ÐeqhÕ ƒ ikNtu vhaH ke Anek miNdr 11vÄ xtI meH vIrsaNtr Aaid saNtrvHxIrajaAaÇ äara inmaRipt paye jate hE ƒ [nmeH vhI ãaivD³ xElI, vhIAlHkr`rItI t=a suNdrta se _TkI`R StMwaÇ kI s¿a pa{ jatI hE, jo[s kal kI ivxeØta hE ƒ jEn m@ ke smIp Aaidna= ka miNdr ivxeØ_ÐeqnIy hÕ ƒ yh dutÐa hÕ ƒ ijska _prI wag AwI kÖK kal pUvR !In ketqtaÇ se #Hk dIya gya hÕ ƒ bahrI dIvaraÇ pr ATyuTkËÚ AakËityaH _TkI`RhÕ ƒ ikNtu ye bhut kÖK iFs v !u! f×! g{ hÕ ƒ épr ke tÐe pr jane se miNdrka ixqr Ab wI deqa ja skta hÕ ƒ [s miNdr meH diÙ` wartIy xElI kIkaHSy mUitRyaÇ ka ACKa sHg‡h hÕ ƒ [sI miNdr ke smIp kI phaD³I pr bahublImiNdr |vSt AvS=a meH iv>man hE ƒ ikNtu _ska gwRg<h, suqnasI, mHDpv suNdr sopan-p= t=a gwRg<h ke wItr kI suNdr mUitR Ab wI dxRnIyhÕ ƒ [s kal kI kla ka pU`R pircy krane vala vh pHck×! biSt namkmiNdr hÕ jo g‡am ke _¿rI baæ wag meH iS=t hÕ ƒ Ok KaÇ!e se äar ke wItrÝaHg` meH phuHcne pr hmeH Ok ivxal StMw ke dxRn hote hE, ijs pr Ýcurtase suNdr icZkarI kI g{ hE ƒ Aage muQy miNdr ke gwaRly meH Ok StMwmy

324 jEn kla

Page 335: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mHDp se hokr phuÛHca jata hÕ ƒ mHDp meH wI jEn deivyaH v yiÙi`yaH S=aipthÕ ƒ gwRg<h ke daÇno paXvo¥ meH wI do ApeÙakËt Ko!I iwi¿yaH hÕ ƒ [s miNdr se_¿r kI Aor vh Ko!a sa paXvRna= miNdr hÕ ƒ ijskI Kt kI icZkarI meHhmeH tTkalIn diÙ` wartIy xElI ka svaÈTkËÚ AaEr AdŸwut Sv$p deqneko imlta hE ƒ [sI ke sMmuq cNãna= miNdr hE, jo ApeÙakËt pIKe kabna hE ƒ

tI=RhiÐ se AguMbe kI Aor jane vala magR pr gu» namk tIn hjarfÖ! se A\Ik é¥cI Ok phaDI hE, jIs pr Anek |vHsavxeØ £iÚgocr hotehÕ, AaEr _s S=an ko Ok ÝacIn jEn tI=R isâ krte hÕ ƒ Ok paXvRna=miNdr Ab wI [s phaD³I pr xowayman hE, jo Aaspas kI suivSt<tpvRt ]ei`yaÇ v _vRra Fai!yaÇ ko wVyta Ýdan kr rha hE ƒ pvRt ke ixqrpr Ok ÝakËitk jlkÖ~D ke t! pr [s miNdr ka _Cc Ai\¤an hE ƒ äarsuNdrta se _TkI`R hE ƒ sMmuq manStMw hE ƒ mHDp ke StMw wI icZmy hÕ,t=a gwRg<h meH paXvRna= kI ivxal kayoTsgR mUitR hE ƒ ijse Ok dIFRkaynag lpe!e huO hE, AaEr épr Apne sPtmuqI f` kI Kaya ikye huO hE ƒ mUiRtRke xrIr pr nag ke do lpe!e SpÚ idqa{ dete hÕ, jEsa ANyZ Ýay: nhÄ deqajata ƒ phaD³ ke nIce _trte-huO hmeH jEn miNdraÇ ke |vHsavxeØ imlte hÕ ƒtI=ÅkraÇ kI suNdr mUitRya¥ v icZkarIyu› paØa`-qHD Ýcurta se yZ-tZibqre idqa{ dete hÕ, ijnse [s S=an ka ÝacIn sm<â [ithas AaHqo kesMmuq JUl jata hE ƒ

\arvaD³ ijle meH gDg relve S!exn se sat mIl diÙ`-pUvR kI AorlkÖHDI (loiÉk gu¥DI) namk g‡am hE, jha¥ do suNdr jEn miNdr hÕ ƒ [nmeHke bDe miNdr meH snŸ 1172 {0 ka ixlaleq hE ƒ yh wI Oehol v pÎdklke miNdraÇ ke sman ivxal paØa`-qHDo se ibna iksI cUne-sImeN! keinimRt ikya gya hE ƒ nana wUimkaAaÇ äara épr ko _@ta huAa ãaivD³Iixqr suSpÚ hE yha¥ qurhre retIle pT=r ka nhÄ, ikNtu ickne kale pT=rka _pyog kIya gya¸ AaEr [s pirvtRn ke Anusar S=apTy meH wI kÖKsU"mta v lailTy ka vEixÚy Aa gya hE épr kI AaEr _@tI hu{ wUimkaAaÇkI kpotpailya¥ wI kÖK ivxeØ sU"mta v lailTy ko ilye huO hÕ ƒ konaÇpr v bIc- bIc meH !aÇipyaÇ ke inmaR` ne Ok nivn klaTmkta _TpNn kIhE, jo AagamI kal meH _¿ro¿r b#tI g{ hE ƒ épr ke tLle meH wI gwRg<h v

jEn miNdr 325

Page 336: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

tI=Åkr kI mUitR hE, t=a ixqr-wag [tna é¥ca _@a huAa hE kI ijsseOk ivxeØ wVyta ka inmaR` huAa hE ƒ ixqr kI Stuipka mI bnav! meH OkivxeØ sHtuln idqa{ deta hE ƒ iwityaÇ pr wI icZkarI kI ivxeØta hE ƒ Ko!eKo!e kmanIdar AalaÇ pr kIitRmuqaÇ ka inmaR` Ok n{ kla hE¸ jo [ssepUvR kI kËityaÇ meH Ýay: £iÚgocr nhÄ hotI ƒ Oese ÝTyek Aale meH Ok-OkpdŸmasn ijnmUitR _Tk±` hE ƒ iwityaH StMwakËityaÇ se ivwajIt hÕ, ijnkekÖK ANtraloH meH Ko!I Ko!I mHDpakËityaH bna{ g{ hÕ ƒ yhaH mhavIr wgvankI bDI suNdr mUitR vIrajman =I jo [\r kÖK vØoÅ se duwaRGyt: ivluPt hog{ hE ƒ wItrI mHDp ke äar pr pUvaÈ› leq quda huAa hE ƒ épr pdŸmasnijnmUitR hE AaEr _ske donoH Aor cNd-sUyR idqaye gye hE ƒ lkÖHDI ke [sjEn miNdr ne ãaivD³ vaStu-ixLp ko bhut Ýwaivt ikya hE ƒ

d‡aivD vaStu-kla caluÉy kal meH ijs Ýkar puÚ hu{ vh hm deqcuke ƒ [ske pXcatŸ hoyŸsl rajvHx ke kal meH (13 vÄ xtI meH) _smeHAaEr wI vEixÚŸy v saE¤v _TpNn huAa ijskI ivxeØta hE AlHkr` kIrIit me H smuNnit ƒ [s kal kI vaStu-kla, ne kevl pUvRkalInpaØa`oTkI`Rn kla ko Aage b#atI hE, ikNtu _s pr tTkalIn diÙ`wart kI cHdn, ha=IdaHt v \atu kI inimityaÇ Aaid ka wI Ýwav pDa hE ƒ[ske flSv$p paØa` pr wI karIgroH kI KEnI A\Ik kaExl se clI hE ƒ[s kaExl ke dxRn hmeH ijnna=pur v hlebID ke jEn miNdraÇ meH hote hÕ ƒijnna=pur ]v` belgola se Ok mIl _¿r kI AaEr hE ƒ g‡am ka nam hIbtla rha hE ik vhaH jEn miNdroH kI ÝQyatI rhI hE ƒ yhaH ka xaHitna=miNdr ivxeØ _LleqnIy hE ƒ [se reicmYy namk sßjn ne bnvakr snŸ1200 {‹ ke lgwg sagrniNd isâaNtdev ko saÇpa =a ƒ gwRg<h ke äarpalaÇkI mUiRtRyaH deqne yoGy hÕ ƒ nvrHg ke StMwaÇ pr bDI suNdr v barIk icZkarIkI g{ hE ƒ KtaÇ kI quda{ wI deqne yoGy hE ƒ baæ iwi¿yaÇ pr reqa-icZaÇ vbel-bU!aÇ kI Ýcurta se quda{ kI g{ hE t=a tI=ÅkraÇ v yÙ-yÙIyaÇ AaidkI ÝitmaOH wI saENdyR-pU`R bnI hÕ ƒ gwRg<h meH xaiNtna= wgvanŸ kIisHhasnS= mUitR wI kaExlpU`R rIit se bnI hE ƒ

hlebID meH hoYsleXvr miNdr ke smIp hiLl namk g‡am meH Ok hI Fereke wItr tIn jEn miNdr hE, ijnmeH paXvRna= miNdr ivxeØ _LleqnIy hEmiNdr ke Ai\¤an v baæ iwityaÇ pr bDI suNdr AakËityaH bnI hÕ ƒ nvrHg

326 jEn kla

Page 337: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mHDp meH ixqr yuÉy Anek vEidkaOH hE, ijnmeH phleH 24 tI=ÅkraÇ kI mUitRyaHÝiti¤t rhI hoHgI ƒ Kt kI icZkarI [tnI _TkËÚ hE kI jEsI sWwvt: hlebIDwr meH ANyZ khÄ nhÄ pa{ jatI ƒ yh Kt 12 AitsuNdr AakËit vale kalepaØa` ke StMwaÇ pr Aa\airt hE ƒ [n StMwoH kI rcna, quda{ AaEr sfa{deqne yoGy hE ƒ _nkI Fu!a{ to OesI kI g{ hE ik _smeH Aaj wI dxRk dpRke sman Apna muq deq skta hE ƒ paXvRna= kI 14 fÖ! éHcI ivxal mUitRsPtf`I nag se yuÉt hE ƒ mUitR kI muqmud‡a sCce yogI kI |yan v xaiNt kIK!a ko lIye huO hE ƒ xeØ do Aaidna= v xaHitna= ke miNdr wI Apna ApnasaENdyR rqte hÕ ƒ ye swI miNdr 12 vÄ xtÄ kI kËitya¥ hE ƒ

hoyŸsl kal ke pXcatŸ ivjyngr raßy ka yug ÝarWw hota hE,ijsmeH ãaivD³ vaStu-kla ka kÖK AaEr wI ivkas huAa ƒ [s kal kI jEnkËityaÇ ke _dahr` gnIigit, itÌmlŸla[, itÌpÌi¿kÖ HDrmŸ,itÌPpnmUr, mUDibd‡I AadI S=anaÇ meH Ýcurta se paye jate hÕ ƒ [n vtRmanmeH sbse Ýisâ mUDibd‡I ka cNãna= miNdr hE, ijska inmaR` 14 vÄ xtÄmeH huAa hE ƒ yh miNdr Ok \ere ke wItr hE äar se Ývex krne pr ÝaHg` meHAitsuNdr manStWw ke dxRn hote hÕ ƒ miNdr meH lgatar tIn mHDp-xalaOHhÕ, ijnmeH hokr ivman (ixqr yu› gwRg<h) meH Ývex hota hE ƒ mHDpaÇ keAlg-Alg nam hE-tI=Åkr mHDp, g¶I mHDp v icZ mHDp ƒ miNdr kIbaæakËit ka¤rcna ka Smr` kratI hE ƒ ikNtu wItrI smSt rcnapaØa`oict hI hE ƒ StMw bDe S=Ul AaEr ko{ 12 fÖ! é¥ce hÕ, ijnkaincla wag caEkor hE v xeØ éprI wag golakar Fumavdar v kml-kilyaÇkI AakËityaÇ se AlHkËt hE ƒ icZmHDp ke StMw ivxeØ $p se _TkI`R hÕ ƒ_n pr kmldlaÇ kI quda{ Asa\ar` saE¤v AaEr sav\anI se kI g{ hE ƒ

jEn ibhar ka svRÝ=m _Lleq phaD³pur (ijla rajxahI-bHgal)ke _s tam‡pZ ke leq meH imlta hE ijsmeH pHcStUp inkay ya kÖl keing‡RN= ]m`acayR guhnHid t=a _nke ix*y-Ýix*yaÇ se Ai\i¤t ibharmiNdr meH AhRNtaÇ kI pUja-AcaR ke inim¿ AÙydan idye jane ka _LleqhE ƒ yh guPt sH‹ 159 ({‹ 472) ka hE ƒ leq meH [s ivhar kI iS=it b!-gohalI meH btla{ g{ hE ƒ Anumant: yh ivhar vhI hona caihye jo phaD³pUrkI quda{ se Ýkax meH Aaya hE ƒ satvÄ xtI ke pXcatŸ iksI smy [sivhar pr baEâo ka Ai\kar ho gya, AaEr vh sompur mhaibhar ke nam se

jEn miNdr 327

Page 338: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ÝQyat huAa ƒ ikNtu 7 vÄ xtI meH hvenTsaHg ne Apne yaZa v`Rn meH [sivhar ka ko{ _Lleq nhÄ ikya, ijsse SpÚ hE kI _s smy tk vhbaEâ keNd‡ nhÄ bna =a ƒ bENjamIn roleNc (Aa!R OND AaikR!eÉcr AaÛf[iNDya) ke mtanusar Anumant: phle yh b‡aï`aÇ ka keNd‡ rha hE, AaErpIKe [s pr baEâaÇ ka Ai\kar huAa ƒ ikNtu yh bat svR=a [ithas-ivÌâ hE ƒ Ok to _s ÝacIn kal meH _Ét Ýdex meH b‡aï`aÇ ke Oese keNã yadevaly Aaid S=aipt hone ke ko{ Ýma` nhI imlte¸ AaEr dUsre baEâaÇ nekwI b‡aï` AaytnaÇ pr Ai\kar kIya ho, [ske wI _dahr` pana dulRwhE ƒ _Ét tam‡pZ leq ke Ýkax se yh isâ ho jata hE kI yhaH paHcvIxtaBdI meH jEn ibhar iv>man =a, AaEr [s S=an ka ÝacIn nam v!-gohalI =a ƒ sMwv hE yhaH _s smy ko[ mhanŸ v!v<Ù rha ho, AaEr _skeAaspas jEn muinyaÇ ke invas yoGy gufaAaÇ kI AavlI (pHiÉt) rhI ho,ijsse [ska nam v!-gohalI (v!-gufa-AavlI) pD³ gya ho ƒ jEsaANyZ kha ja cuka hE, Ø!ŸqHDagm ke Ýka~D ivâan !Ikakar vIrsenAaEr ijnsen [sI pHcStUpaNvy ke AacayR =e ƒ AtOv yh jEn ibhar iv>aka wI mhanŸ keNd‡ rha ho to AaXcyR nhÄ ƒ ÝtIt hota hE {‹ kI ÝariMwkxtaBdIyaÇ meH pUvR meH yh v!-gohalI ibhar, _¿r meH m=ura ka ibhar, piXcmmeH saEraÚ^ meH igirngr kI cNdgufa, AaEr diÙ` meH ]v` belgola, ye dex kIcaraÇ idxaAaÇ meH \mR v ixÙa Ýcar ke su£# jEn keNd‡ rhe hÕ ƒ

quda{ se AiwVy› phaD³pur ivhar bDe ivxal Aakar ka rha hE,AaEr ApnI rcna v inimRit meH ApUvR igna gya hE ƒ [ska prko!a ko{ Okhjar vgR ka rha hE, ijske caraÇ Aor 175 se. wI. A\Ik gufakar ko¤rhe hE ƒ [s cok kI caraÇ idxaAaÇ meH Ok Ok ivxal äar rha hE, AaEr caEk ke@Ik m|y meH SviStk ke Aakar ka svRtowã miNdr hE, jo lgwg sa#etIn saE fÖ! lMba-caEDa hE ƒ _ske caraÇ Aor ÝdiÙ`a bnI hu{ hE ƒ miNdrtIn tLlaÇ ka rha hE, ijske do tLle ÝTyÙ idqa{ dete hÕ ƒ iväanaÇ ne [sivhar kI rcna ko bD³a ivlÙ` (ApUvR) mana hE, t=a _skI tulna bmaRke pEgam t=a java ke loraÇ joNg‡aHg Aaid miNdraÇ se kI hE ƒ ikNtu SpÚt:jEn prMpra meH ctumuRqI miNdro ka Ýcar brabr cla Aaya hE v AabU kecaEmuqI miNdr meH wI paya jata hE, AaEr dIiÙt mhody ne [s sHwavna kasHket wI ikya hE ƒ (wa‹ iv‹ w‹ [it‹ wag 5-637)

328 jEn kla

Page 339: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

m|ywart meH Aane pr hmeH do S=anaÇ pr ÝacIn jEn tI=oÅ ke dxRnhote hÕ ƒ [nkI ivQyatI xtaBdIyaÇ tk rhI, AaEr kÊmx: Ai\kai\k miNdrinmaR` hote rhe AaEr _nmeH mUiRtRyaH Ýiti¤t kra{ jatI rhI, ijnse ye S=andevngr hI bn gye ƒ [nmeH se Ý=m S=an hE-devg#³ jo JaHsI ijle ke ANtgRtliltpur relve S!exn se 19 mIl t=a jarvlaEn S!exn se 9 mIl dUrbetva ndI ke t! pr hE ƒ devg#³ kI phaDI ko{ Ok mIl lMbI v 6 flaÅgcaED³I hE ƒ phaDI³ pr c#te huO phle g# ke qHDhr imlte hÕ, ijnkI paØa`karIgrI dxRnIy hE ƒ [s g#³ ke wItr kÊmx: do AaEr ko! hÕ, ijnke wItrAnek miNdr jI`R AvS=a meH idqa{ dete hÕ ƒ kÖK miNdr ihNdU hÕ, ikNtuAi\kaHx jEn, ijnmeH 31 miNdr igne ja cuke hÕ ƒ [nmeH mUitRyaÇ, StMwaÇ,idvalaÇ, ixlaAaÇ Aaid pr ixlaleq wI paye gye hÕ, ijnke Aa\ar se [nmiNdraÇ ka inmaR` Aa@vÄ se lekr barhvÄ xtI tk ka isâ hota hE ƒsbse bDa 12 veH nMbr ka xaHitna= miNdr hE, ijske gwRg<h meH 12 fÖ!éHcI qDŸgasn Ýitma hE ƒ gwRg<h ke sMmuq lgwg 42 fÖ! ka caEkormHDp hE ijsmeH Kh-Kh StMwaÇ kI Kh ktareH hÕ ƒ [s mHDp ke m|y meH wIvedI pr Ok mUitR ivrajman hE ƒ mHDp ke sMmuq kÖK dUrI pr Ok AaEr Ko!asa car StMwaÇ ka mHDp hE ijnmeH se Ok StMw pr wojdev ke kal (iv‹sH‹ 919, {‹ snŸ 862) ka Ok leq wI _TkI`R hE ƒ leq meH iv‹ sH‹ ke sa=sa= xk sH‹ 784 ka wI _Lleq hE ƒ bDe mHDp meH bahublI kI Ok mUitR hEijska ivxeØ v`Rn Aage kreHge ƒ y=a=Rt: yhI miNdr yhaH ka muQy devalyhE, AaEr [sI ke Aaspas ANy v ApeÙakËt [sse Ko!e miNdr hÕ ƒ gwRg<hAaEr muqmHDp Ýay: swI miNdraÇ ka idqa{ deta hE, ya rha hE ƒ StMwaÇ kIrcna ivxeØ dxRnIy hE ƒ [nmeH Ýay: nIce-épr caraÇ idxaAaÇ meH car-carmUitRya¥ _TkI`R pa{ jatI hE ƒ yZ-tZ iwityaÇ pr wI ÝitmaOH _TkI`RhE ƒ kÖK miNdroH ke tor`-äar wI klapU`R rIit se _TkI`R hÕ ƒ khÄ khÄmiNdr ke sMmuq manStMw wI idqa{ deta hE ƒ Ý=m miNdr Ýay: 12 veHmiNdr ke s£x, ikNtu _sse Ko!a hE ƒ paHcvaH miNdr sxSZk×! cETyalyhE, jo bhut kÖK AÙt hÕ AaEr _ske k×!aÇ pr ko{ 1008 ijn ÝitmaOH_TkI`R hÕ ƒ ijn miNdraÇ ke ixqraÇ ka Aakar deqa ya smJa ja skta hE,_n pr se [nka inmaR` nagr xElI ka suSpÚ hE ƒ puratTv ivwag kI snŸ1918 kI vaiØRk irpaÈ! ke Anusar devg#³ se ko{ 200 ixlaleq imle hÕ,

jEn miNdr 329

Page 340: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ijnmeH se ko{ 60 meH _nka leqn kal wI AHikt hÕ, ijnse ve iv0 sH0919 se lekr iv0 sH0 1876 tk ke paye jate hE ƒ taTpyR yh ik [s ÙeZka mhTv 19 vÄ xtI tk bna rha hE ƒ ilip-ivkas v waØa kI £iÚ se wI[n leqaÇ ka bD³a mhTv hE ƒ

m|y wart ka dUsra devaly-ngr qjraho Ktrpur ijle ke pNnanamk S=an se 27 mIl _¿r v mhova se 34 mIl diÙ` kI AaEr hÕ ƒ yha¥ixv, iv*`u v jEn miNdraÇ kI 30 se épr sHQya hE ƒ jEn mHiNdraÇ meH ivxeØ_LleqnIy tIn hÕ- paXvRna=, Aaidna=, AaEr xaHitna=-ijnmeH Ý=mpaXvRna= sbse bD³a hÕ ƒ [skI lMba{ caED³a{ 68 – 34 fÖ! hÕ ƒ [skamuqm~Dp |vSt ho gya hE ƒ mham~Dp, ANtral AaEr gwRg<h suriÙt hEAaEr ve Ok hI ÝdiÙ`a-magR se iFre huO hE ƒ gwRg<h se s!kr pIKe kI AaErOk p<=kè devaly bna huAa hE, jo [s miNdr kI Ok ivxeØta hE ƒ ÝdiÙ`akI dIvar meH AaWyHtr kI AaEr StMw hÕ, jo Kt ko Aa\ar dete hÕ ƒ dIvar meHÝkax ke ilye jalIdar vatayn hE ƒ m~Dp kI Kt pr ka _TkI`Rn _TkËÚxElI ka hE ƒ Kt ke m|y meH lolk ko belbU!aÇ v _D³tI hu{ manvakËityaÇ seAlHkËt ikya gya hE ƒ Ývexäar pr gÌD³vaihnI dxwuj (srSvtI) mUitRwI bD³I suNdr bnI hE ƒ gwRg<h kI baæ iwityaÇ pr APsraAaÇ kI mUitRya¥[tnI suNdr hÕ ik _NheH Apne #Hg kI svaÈTkËÚ kha ja skta hE ƒ _¿r kIAaEr bCce ko dU\ iplatI hu{, pZ ilqtI hu{, pEr meH se kaH!a inkaltI hu{OvH ]<Hgar krtI hu{ iSZyaÇ Aaid kI mUitRya¥ [tnI sjIv AaEr klapU`R hÕik vEsI ANyZ imlna dulRw hE ƒ ye sb wav laEikk jIvn ke samaNyVyvharaÇ ke hÕ, \aimRk nhÄ ƒ yh [s miNdr kI klakËityaÇ kI ApnIivxeØta hÕ ƒ sbse bahr kI iwityaÇ pr incle wag meH klapU`R _TkI`Rn hÕAaEr épr kI AaEr Anek piÎyaÇ meH it=ÅkraÇ OvH ihNdU dev-deivyaÇ kI bD³IsuNdr AakËitya¥ bnI hÕ ƒ [s Ýkar [s miNdr meH hm nana \moÅ, OvH \aimRkv laEikk jIvn ka AdŸwut smNvy pate hÕ ƒ miNdr ke gwRg<h meH vedI wIbD³I suNdr AakËit kI bnI hÕ, AaEr _s pr bEl kI AakËit _TkI`R hÕ ƒ[sse ÝtIt hota hÕ ik Aaidt: [s miNdr ke mUl nayk v<Øwna= tI=Åkr=e, ÉyaÇik v<Øw _NhÄ ka icNh hÕ ƒ Anumant: vh mUitR iksI smy nÚ-w‡Ú ho g{ AaEr tTpXcatŸ _ske S=an pr paXvRna= kI vtRman mUitR S=aiptkr dI g{ ƒ miNdr v isHhasn kI klapU`R inimRit kI ApeÙa yh mUitR hIn-

330 jEn kla

Page 341: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

klaTmk hE ƒ [sse wI vhI bat isâ hotI hE ƒ OesI hI kÖK iS=it Aaidna=miNdr kI wI hÕ, ÉyaÇik _smeH jo Aaidna= kI mUitR ibrajman hÕ vhisHhasn ke Ýma` se Ko!I t=a kla kI £iÚ se samaNy hE ƒ yh miNdrpaXvRna= miNdr ke smIp hI _¿r kI AaEr iS=t hE ƒ [s miNdr meH wIpUvaÈ› Ýkar se tIn hI ko¤ hÕ, ijnmeH se AâRmHD³p bhut pIKe ka bna huAahE ƒ [ske Ývex äar pr ctuwuRj devI kI mUitR hE AaEr _sse épr 16 SvPnaÇke icNh _TkI R hÕ ƒ xaiNtna= miNdr kI ivxeØta yh hE ik _smeH xaiNtna=tI=Åkr kI 15 fÖ! éHcI qDŸgasn Ýitma ivrajman hE, ijskI Ýit¤aka kal iv0 sH0 1085 {0 (snŸ 1028) AHikt hE ƒ [sI se kÖK pUvR[s miNdr ka inmaR` huAa hoga ƒ xeØ miNdraÇ ka inmaR`kal wI [sI kekÖK Aage-pIKe ka ÝtIt hota hE ƒ [s mUitR ke AitirÉt vhaH pa{ janevalI ANy tI=ÅkraÇ v yÙ-yÙi`yaÇ kI mUitRyaH klapU`R hÕ ƒ tI=Åkr mUitRyaÇke donaÇ paXvoÅ meH Ýay: do cmr-vahk, sMmuq bE@I hu{ do _paiskaOH t=amUitRyaÇ ke Agl-bgl kÖK épr hiSt-Aa$#³ [Nã v [Nãa`I kI AakËityaHpa{ jatI hE, t=a pI@ pr donaÇ Aor isHh kI AakËitya¥ wI dIqa{ detI hÕ ƒqjraho ke ye smSt miNdr Ai\¤an se ixqr tk nana Ýkar kI klapU`RAakËityaÇ se _TkI`R hÕ ƒ

qjraho ke jEn miNdraÇ kI ivxeØta yh hE ik _nmeH mHDp kIApeÙa ixqr kI rcna ka hI Ai\k mhTv hE ƒ ANyZ ke sman wimit AaErdev-kÖilkaOH wI nhÄ hE, t=a rcna v AlHkËit meH ijnmUitRyaÇ ke AitirÉtANy OesI ivxeØta nhÄ hE jo _NheH yha¥ ke ihNdU v baEâ miNdraÇ se p<=kèkrtI ho ƒ Ok hI kal AaEr sMwvt: _dar sih~`u Ok hI nrex ke sHrÙ`meH bnvaye jane se _nmeH ivcar-pUvRk smTv rqa gya ÝtIt hota hE ƒ ikNtuha¥ paye jane vale do ANy miNdraÇ ke sMbN\ meH jeMs fguRsn sahb kaAiwmt _LleqnIy hE ƒ caÕs@ yoignI miNdr kI wimit v dev-kÖilkaAaÇke sMbN\ meH _nka khna hE ik òmiNdr inmaR` kI yh rIit yha¥ tk jEnivxeØta ilye huO hE ik [ske mUlt: jEn hone meH muJe ko{ sHxy nhÄ hE ƒóm|yvt± miNdr Ab nhÄ hE, AaEr fguRsn sahb ke mtanusar AaXcyR nhÄjo vh ÝacIn baEâ cETyaÇ ke sman ka¤ ka rha ho ƒ AaEr yid yh bat @Ikho to yhI smSt ÝacIntm jEn miNdr isâ hota hE ƒ _sI Ýkar FH!a{miNdr ke AvixÚ mHDp ko wI ve _skI rcnaxElI pr se jEn SvIkar krte

jEn miNdr 331

Page 342: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hÕ ƒ [smeH Ýaº qHiDt leq kI ilip pr se kinH\m sahb ne _se K@I-satvÄ xtI ka Anuman ikya hE, AaEr fguRsn sahb _skI xElI pr se wIyhI kal-in`Ry krte hÕ ƒ

Gvailyr raßy meH ividxa se 140 mIl diÙ`-piXcm kI AaErGyarspur meH wI Ok wGn jEn miNdr ka mHDp iv>man hE, jo Apne ivNyasv StMwaÇ kI rcna Aaid meH qjrahaÇ ke FH!a{ mHDp ke hI s£x hE ƒ _skainmaR`-kal wI fguRsn sahb ne satvÄ xtI, A=va inXcy hI 10 vÄxtI se pUvR, Anuman ikya hE ƒ [sI Gyarspur meH sHwvt: [sI kal ka OkANy miNdr wI hE jo [tna jI`R-xI`R ho gya hE AaEr _ska jI`oRâar [strh ikya gya hE ik _ska smSt maEilk $p #Hk gya hE ƒ yha¥ g‡am meH OksHwvt: 11 vÄ xtI ka AitsuNdr paØa`-tor` wI hE ƒ y=a=Rt: fguRsnsahb ke mtanusar vhaH Aaspas ke smSt Ýdex meH [tne wGnavxeØ iv>manhÕ ik yid _nka ivi\vtŸ sHkln v A|yyn ikya jay to wartIy vaStu-kla, AaEr ivxeØt: jEn vaStu-kla, ke [ithas ke bD³e dIFR irÉt S=anaÇkI pUitR kI ja sktI hE ƒ

m|yÝdex meH tIn AaEr jEn tI=R hÕ jha¥ phaiD³yaÇ pr Anek ÝacInmiNdr bne huO hÕ, AaEr Aaj tk wI nye miNdr AiviCKþ kÊm se bnte jatehÕ ƒ Oesa Ok tI=R buNdelq~D meH ditya ke smIp suv`Rigir (sonaigir)hE ƒ yhaH Ok nIcI phaD³I pr lgwg 100 Ko!e-bD³e OvH nana AakËityaÇ kejEn miNdr hÕ ƒ ijs $p meH ye miNdr iv>man hÕ vh bhut ÝacIn ÝtIt nhÄhota ƒ _smeH muslmanI xElI ka Ýwav SpÚ idqa{ deta hE ƒ _nke ixqrÝay: muglkalIn guMbj ke Aakar hÕ ƒ ixqr ka ÝacIn SvdexIy $pÉvictŸ hI £iÚgocr hota hE, AaEr qule wagaÇ ka $p muslmanI ko`akartor` jEsa idqa{ deta hE ƒ y>ip [ska [ithas SpÚ nhÄ hE ik [stI=RÙeZ meH ÝacIntm miNdr kb, ÉyaÇ AaEr kEse bne t=aip [skI kÖKsamg‡I vha¥ ke _Ét miNdraÇ, mUitRyoH v leqaÇ ke A|yyn se sHkilt kI jasktI hE ƒ

dUsra tI=RÙeZ bEtUl jnpdaNtgRt muÉtaigir hE ƒ yha¥ Ok AitsuNdrphaD³I kI Fa!I ke smtl wag meH ko{ 20-25 jEn miNdr hÕ, ijnke bIclgwg 60 fÖ! é¥ca jlÝpat hE ƒ [ska £Xy ivxeØt: vØaRkal meH ATyNtrm`Ik ÝtIt hota hE ƒ ye miNdr wI sonaigir ke sman bhut ÝacIn nhÄ hÕ,

332 jEn kla

Page 343: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AaEr Apne ixqr Aaid ke sHbH\ meH muslmanI xElI ka Anukr` krte hÕ ƒikNtu yhaH kI mUitRyaÇ pr ke leqaÇ se &at hota hE ik 14 vÄ xtI meH yhaH kÖKmiNdr AvXy rhe haÇge ƒ [s tI=R ke ivØy meH ]I jeMs fguRsn sahb neApnI ihS!^I AaÛf [HiDya OND {S!nR AaikR!eÉcr (lHdn, 1876) meHkha hE ik òsmSt wart meH [ske s£x dUsra S=an pIna dulRw hE, jhaHÝkËit kI xowa ka vaStukla ke sa= Oesa suNdr samHjSy hoAa ho ƒó

m|yÝdex ka tIsra jEn tI=R dmoh ke smIp kÖHDlpur namk S=anhE, jhaH Ok kÖHDlakar phaD³I pr 25-30 jEn miNdr bne huO hÕ ƒ phaD³I kem|y Ok Fa!I meH bna huAa mhavIr ka miNdr ApnI ivxalta, ÝacInta vmaNyta ke ilye ivxeØ Ýisâ hE ƒ yhaH bD³ebaba mhavIr kI ivxal mUitR honeke kar` yh bD³ebaba ka miNdr khlata hE ƒ phaD³I pr ka Ý=m miNdr wIApne saENdyR v rcna kI £iÚ se mhTvpU`R hE ƒ Apne ixqr ke Kh tLlaÇ kekar` yh Kh \irya ka miNdr khlata hE ƒ Ai\kaHx miNdraÇ meH pUvaÈ›tI=R-ÙeZaÇ ke s£x muglxElI ka Ýwav idqa{ deta hE ƒ phaD³I ke nIce katalab AaEr _ske t!vt± nye miNdraÇ kI xowa wI dxRnIy hÕ ƒ

m|yÝdex ke ijla ngr qrgon se piXcm kI AaEr ds mIl pr énnamk g‡am meH tIn-car ÝacIn jEn mHiNdr hÕ ƒ [nmeH se Ok phaD³I pr hEijskI mrMmt hokr ACKa tI=RS=an bn gya hE xeØ miNdr wGnavS=a meHpuratTv ivwag ke sHrÙ` meH hÕ ƒ miNdr pU Rt: paØa`-qHDo se inimRt cp!IKt v gwRg<h AaEr swamHDp yu› t=a ÝdiÙ`a-riht hÕ ijnse _nkI ÝacIntaisâ hotI hE ƒ iwi¿yaÇ AaEr StMwaÇ pr svaÃg _TkI Rn hE jo qjuraho kemiNdraÇ kI kla se mel qata hE ƒ ctuäaRr hone se do miNdr caEbara Dera khelatehÕ ƒ qHwo pr kI kÖK puÌØ-SZI $p AakËityaH ]<HgaraTmk AitsuNdr AaErpU Rt: suriÙt hE ƒ kÖK ÝitmaAaÇ pr leq hÕ ijnmeH sHvtŸ 1258 v _skeAaspas ka _Lleq hE ƒ At: yh tI=R km se km 12-13 vÄ xtI ka toAvXy hEƒ [s tI=R S=an ko ÝacIn isâÙeZ pavaigir @hraya gya hE ijskaÝakËt invaR ka~D meH inMn Ýkar do bar _Lleq Aaya hE:-

raysuAa vei~` j`a laD-`irHda` pHc-koDIAo ƒpavaigir-vr-ishre i`Vva` gya `mo teisH ƒƒ5ƒƒpavaigir-vr-ishre suv~`w¶a{-mui`vra c_ro ƒcl`a-`{-tDGge i`Vva` gya `mo teisH ƒƒ13ƒƒ

jEn miNdr 333

Page 344: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

yhaH pavaigir se la! (gujrat) ke nrexaÇ t=a suv`Rwãaid carmuinyaÇ äara invaR` ÝaPt ikye jane ka _Lleq hE ƒ yh Ýdex gujrat selga huAa hE ƒ _iLliqt clna ya celna ndI sHwvt: én ke smIp bhnevalI vh sirta hE jo Ab cHderI ya ic$# khlatI hE ƒ in. kaH. kI _pyuR›13 vÄ ga=a se pUvR hI reva (nmRda) ke _wyt!, _ske piXcm t! prisâvr k×! t=a bD³vanI ngr ke diÙ` meH cUligir ixqr ka isâ ÙeZ ke$p meH _Lleq hÕ ƒ [NhÄ S=laÇ ke smIpvt± hone se yh S=an pavaigirÝmai`t hota hE ƒ g‡am ke Aaspas AaEr wI Anek qHDhr idqa{ dete hÕ ƒAn]Uit hE ik yhaH bLlal namk nrex ne Vyai\ se muÉt hokr saE miNdrbnvane ka sHkLp ikya =a, ikNtu Apne jIvn meH vh 99 hI bnva paya ƒ[s Ýkar Ok miNdr km rh jane se yh S=an ;én' nam se Ýisâ huAa([Ndor S!e! gjEi!yr, wag 1 p<0 669) ƒ ho skta hE én nam kIsa=Rkta isâ krne ke ilye hI yh AaQyan g#³a ho ƒ ikNtu yid _smeH kÖKOeithaiskta ho to bLlal nrex hoysl vHx ke vIr-bLlal (iä.) hoskte hÕ ijnke guÌ Ok jEn muin =e ƒ (p<0 40)

m|yÝdex ke pXcatŸ hmara |yan rajpUtane ke miNdroH kI Aor jatahE ƒ Ajmer ke smIp b#³lI g‡am se Ok StMw-qHD imla hE ijse vhaH kewEraÇjI ke miNdr ka pujarI tmaqU k×!ne ke kam meH laya krta =a ƒ yhØ!Ÿko` StMw ka qHD rha hE ijske tIn phlU [s paØa`-qHD meH suriÙthE, AaEr _npr 13–10 1/2 [Hc S=an meH Ok leq quda huAa hE ƒ [skIilip iväanaÇ ke mtanusar Axok kI ilipAaÇ se pUvRkalIn hE ƒ waØa ÝakËthE, AaEr _plB\ leq-qHD pr se [tna SpÚ p#³a jata hE ik vIr wgvanŸke ilye, A=va wgvanŸ ke, 84 veH vØR meH m|yimka meH, kÖK inmaR` krayagya ƒ [s pr se Anuman hota hE ik mhavIr-invaR` se 84 vØR pXcatŸ({0 pU0 443) meH diÙ`-pUvR rajpUtane kI _s AitÝaicn v [ithas-Ýisâ m|yimka namk ngrI meH ko{ mHDp ya cETyaly bnvaya gya =a ƒ

duwaRGyt: [ske dIFRkal pXcatŸ tk kI ko{ inimRityaH hmeH _plB\nhÄ hE ƒ ikNtu saihTy meH ÝacIn jEn miNdraÇ Aaid ke bhut se _Lleqimlte hÕ ƒ _dahr`a=R, jEn hirvHxpura` kI ÝxiSt meH [ske ktaRijnsenacayR ne SpÚ _Lleq ikya hE ik xk sHvtŸ 705 ({0 783) meH_NhaÇne v\Rmanpur ke paXvaRly (paXvRna= ke miNdr) kI ANnraj-vsit

334 jEn kla

Page 345: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

meH bE@kr hirvHxpura` kI rcna kI AaEr _ska jo wag xeØ rha _se vhÄ kexaiNtna= miNdr meH bE@kr pUra ikya ƒ _s smy _¿r meH [Nãayu\, diÙ`meH kË*` ke puZ ]IvLlLm v piXcm meH vTsraj t=a saErmHDl meH vIrvrahnamk rajaAaÇ ka raßy =a ƒ yh v\Rmanpur saEraÚ^ ka vtRman b#³vanmana jata hE ƒ ikNtu mEne Apne Ok leq meH isâ ikya hE ik hirvHxpura` meH_iLliqt v\Rmanpur m|yÝdex ke \ar ijle meH iS=t vtRman bdnavr hE,ijsse 10 mIl dUrI pr iS=t vtRman dutirya namk gaHv ÝacIn doStirkahona caihye, jhaH ik Ýja ne, ijnsen ke _Lleqanusar _s xaiNtna=miNdr meH ivxeØ pUja AcaR ka _Tsv ikya =a ƒ [s Ýkar v\Rmanpur meHAa@vÄ xtI meH paXvRna= AaEr xaiNtna= ke do jEn miNdro ka hona isâhota hE ƒ xaiNtna= miNdr 400 vØR tk iv>man rha ƒ [ska Ýma` hmeHbdnavr se ÝaPt ACKuPtadevI kI mUitR pr ke leq meH paya jata hE, ÉyaÇik_smeH kha gya hE ik sMvtŸ 1229 ({0 1172) kI vExaq kË*` sPtmIko vh mUitR v\Rmanpur ke xaiNtna= cETyaly meH S=aipt kI g{ (jEnis0 wa0 12, 2, p<0 9 Aaid, t=a jEn ON!IÉverI 17, 2, p<0 59)[ske pXcatŸ vhaH ke _› miNdr kb |vSt huO, kha nhÄ ja skta ƒ

jo\pur se piXcmo¿r idxa meH 32 mIl pr Aaisya reLve S!exn kesmIp hI Aaisya namk g‡am ke baæ wag meH Anek ÝacIn ihNdU AaEr jEnmiNdr hE, ijnmeH mhavIr miNdr Ab wI Ok tI=RÙeZ mana jata hE ƒ yhmiNdr Ok Fere ke bIc meH iS=t hE ƒ Fere se s!e huO Anek ko¤ bne hÕ ƒ miNdrbhut suNdrakËit hE ƒ ivxeØt: _smeH mHDp ke StMwaÇ kI karIgrI dxRnIy hEƒ[skI ixqraid-rcna nagr xElI kI hE ƒ yhaH Ok ixlaleq wI hE, ijsmeH_Lleq hE ik Aoi sya ka mhavIr miNdr gujRr-Ýithar nrex vTsraj(nagw! iätIy ke ipta 770-800 {0) ke smy meH iv>man =a, t=a_ska mhamHDp {0 snŸ 926 meH inmaR` kraya gya =a ƒ miNdr meH pIKe wIinmaR`-kayR hota rha hE, ikNtu _ska maEilk $p nÚ nhÄ hone paya ƒ_ska klaTmk sHtuln bna huAa hE, AaEr Oeithaisk mhTv rqta hE ƒ

marvaD³ meH hI do AaEr S=anaÇ ke jEn miNdr _LleqnIy hÕ ƒ falnarelve S!exn ke smIp sadDI namk g‡am meH 11 vÄ xtI se 16 vÄ xtI tkke Anek ihNdU v jEn miNdr hE ƒ ivxeØ mhTvpU`R jEn miNdr vtRman jEn\mRxala ke Fere meH iS=t hE ƒ xElI meH ye miNdr pUvaÈÉt Ýkar ke hI hÕ, AaEr

jEn miNdr 335

Page 346: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ixqr nagr xElI ke hI bne huO hÕ ƒ marvaD³-jo\pur relve la{n pr marvaD³-pLlI S!exn ke smIp naElqa namk vh jEn miNdr hE ijse ALh`devsMvtŸ 1218 ({0 snŸ 1161) meH bnvaya =a ƒ ikNtu [smeH jo tI=ÅkraÇkI mUitRyaH hÕ _nmeH iv0 sH0 1144 se 1201 tk ke leq paye jate hÕijnse ÝtIt hota hE ik _› miNdr se pUvR wI yha¥ miNdr rha hE ƒ

Ab hm AabU ke jEn miNdraÇ pr Aate hE, jha¥ n kevl jEn kla,ikNtu wartIy vaStukla Apne svaÈTkËÚ ivkist $p meH pa{ jatI hE ƒAabUroD S!exn se ko{ 18 mIl, t=a AabU kEMp se sva mIl pr delvaD³anamk S=an hE, jhaH ye jEn miNdr paye jate hÕ ƒ g‡am ke smIp smuãtl secar-paHc hjar fÖ! éHcI phaD³I pr Ok ivxal prko!e ke wItr ivmlbshI, lU -vshI, iptlhr, caEmuqa AaEr mhavIr SvamI namk paHc miNdrhÕ ƒ [n miNdraÇ kI Aor jane vale p= kI dUsrI bajU pr Ok idgMbr jEnmiNdr hE ƒ [n sb miNdroH meH kla kI £iÚ se svR]e¤ hÕ Ý=m do ƒ ivmlvshIke inmaR`-ktaR ivmlxah porvaD³ vHxI, t=a caluÉyvHxI nrex wImdevÝ=m ke mHZI v senapit =e ƒ _nke ko{ puZ nhÄ =a ƒ _NhaÇne Apna Apar\n Vyy krke, ÝacIn v<¿aNtanusar Sv`R muãaOH ibKakr vh wUim ÝaPtkI, AaEr _spr Aaidna= tI=Åkr ka miNdr bnvaya ƒ yh miNdr pUra kapUra Xvet sHgmrmr pT=r ka bna huAa hE ƒ jn]uit ke Anusar [s miNdrke inmaR` meH 18 kroD³ 53 laq suv`R muãaAaÇ ka Vyy huAa ƒ sHgmrmr kIbD³I-bD³I ixlaOH phaD³I ke tl se hai=yaÇ äara _tnI éHcI phaD³I prphuHca{ g{ =Ä ƒ t=a Aaidna= tI=Åkr kI suv`R imi]t pItl kI 4 fÖ!3 [Hc kI ivxal pdŸmasn mUitR #lvakr Ýiti¤t kI ƒ yh Ýit¤a iv0 sH01088 ({0 1031) meH muhMmd gaErI äara somna= miNdr ke ivnax se@Ik sat vØR pXcatŸ hu{ ƒ yh mUitR ÝaE#³ dada ke nam se ivQyat hu{ pa{jatI hE ƒ [s miNdr ko bIc-bIc meH do bar Ùit phuHcI ijska punÌâarivmlxah ke vHxjaÇ äara iv0 sH0 1206 AaEr 1245 meH v 1368 meH ikyagya ƒ [s miNdr kI rcna inMn Ýkar hE:-

Ok ivxal ctu*ko` 128 – 75 fÖ! lMba-caED³a ÝaHg` caraÇAaEr devkÖlaÇ se iFra huAa hE ƒ [n deykÖlaÇ kI sHQya 54 hÕ, AaEr ÝTyek meHOk Ý\an mUitR t=a _ske Aai]t ANy ÝitmaOH ivrajman hÕ ƒ [n devkÖlaÇke sMmuq caraÇ AaEr dohre StMwaÇ kI mHDpakar ÝdiÙ`a hE ƒ ÝTyek devkÖl

336 jEn kla

Page 347: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ke sMmuq 4 StMwaÇ kI mHDipka Aa jatI hE, AaEr [s Ýkar kÖl StMwaÇkI sHQya 232 hE ƒ ÝaHg` ke @Ik m|y meH muQy miNdr hE ƒ pUvR kI AaEr seÝvex krte huO dxRk ko miNdr ke nana wag [s Ýkar imlte hE:-

(1) hiStxala- (25 – 30 fÖ!) [smeH 6 StMw hÕ, t=a hai=yaÇpr Aa$#³ ivmlxah AaEr _nke vHxjaÇ kI mUitRyaH hE ijNheH _nke Ok vHxjp<+vIpal ne 1150 {0 ke lgwg inmaR` kraya ƒ (2) [ske Aage 25fÖ! lMba-caED³a muq-mHDp hE ƒ (3) AaEr _sse Aage devkÖlaÇ kI pHi› vwimit AaEr ÝdiÙ`a-mHDp hE, ijska épr v`Rn ikya ja cuka hE ƒtTpXcatŸ muQy miNdr ka rHgmHDp ya swa-mHDp imlta hE, ijska golixqr 24 StMwaÇ pr Aa\airt hE ƒ ÝTyek StMw ke Ag‡wag pr itrKeixlap! Aaroipt hÕ jo _s wVy Kt ko \ar` krte hÕ ƒ Kt kI pdŸmixlake m|y meH bne huO lolk kI karIgrI AiätIy AaEr kla ke [ithas meHivQyat hE ƒ _¿rotr Ko!e hote huO cNãmHDlaÇ (ddrI) yu› kHculkkarIgrI siht 16 iv>a\airyaÇ ik AakËityaH ATyNt mno& hÕ ƒ [srHgmHDpkI smSt rcna v _TkI`Rn ke kaExl ko deqte huO dxRk ko OesaÝtIt hone lgta hE, jEse manaÇ vh iksI idVy lok meH Aa phuHca ho ƒ rHgxalase Aage clkr nvcaEkI imltI hE, ijska yh nam _skI Kt ke 9 ivwagaÇke kar` pD³a hÕ ƒ [sse Aage gU#³mHDp hE ƒ vhaH se muQy Ýitma ka dxRn-vHdn ikya jata hE ƒ [ske sMmuq vh mUl gwRg<h hÕ, ijsmeH %Øwna= kI\atu Ýitma ivrajman hÕ ƒ

[sI miNdr ke sMmuq lU`-vshI hE jo _ske mUlnayk ke nam seneimna= miNdr wI khlata hE, AaEr ijska inmaR` #olka ke b\elvHxInrex vIr \vl ke do mHZI w‡ata tejpal AaEr vStupal ne snŸ 1232 {0 meHkraya =a ƒ tejpal mHZI ke puZ lU`isHh kI Sm<it meH bnvaye jane ke kar`miNdr ka yh nam Ýisâ huAa ƒ [s miNdr ka ivNyas v rcna wI Ýay:Aaidna= miNdr ke s£x hE ƒ yha¥ wI _sI Ýkar ka ÝaHg`, devkÖl t=aStMw-m~DpaÇ kI pHi› iv>man hE ƒ ivxeØta yh hE ik [skI hiStxala_s Ýa¥g` ke bahr nhÄ, ikNtu wItr hI hÕ ƒ rHgmHDp, nvcaEkI, gU#³mHDpAaEr gwRg<h kI rcna pUvaÈ› Ýkar kI hI hE ƒ ikNtu yhaH rHgmHDp ke StMwkÖK Ai\k é¥ce hÕ, AaEr ÝTyek StMw kI bnav! v karIgrI iwþ hE ƒm~Dp kI Kt kÖK Ko!I hE, ikNtu _skI rcna v _TkI`Rn ka saENdyR

jEn miNdr 337

Page 348: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

vshI se iksI Ýkar km nhÄ hE ƒ [ske rcna-saENdyR kI ÝxHsa krte huOfguRsn sahb ne kha hE ik òyha¥ sHgmrmr pT=r pr ijs pirpU`Rta,ijs lailTy v ijs sNtuilt AlHkr` kI xElI se kam ikya gya hE,_skI ANy khÄ wI _pma imlna ki@n hE ƒó

[n donaÇ miNdraÇ meH sHgmrmr kI karIgrI ko deqkr bD³e-bD³e kla-ivxard AaXcyR-cikt hokr daHto tle AHgulI dbaye ibna nhÄ rhte ƒ yhaHwartIy ixiLpyaÇ ne jo kla-kaExl Vy› ikya hE, _sse kla ke ÙeZ meHwart ka miSt*k sdEv gvR se é¥ca _@a rhega ƒ karIgr kI KEnI ne yha¥kam nhÄ idya ƒ sHgmrmr ko iFs iFs kr _smeH vh sU"mta v ka¥c jEsIcmk v pardixRta la{ g{ hE, jo KEnI äara la{ janI AsMwv =I ƒ khajata hE ik [n karIgraÇ ko iFskr inkale huO sHgmrmr ke cU`R ke Ýma`se vetn idya jata =a ƒ taTpyR yh ik [n miNdraÇ ke inmaR` se, Oc0ijMmr ke xBdaÇ meH, ;wvn ne AlHkar ka $p \ar` kr ilya hÕ, ijsexBdaÇ meH smJana AsMwv hE ƒ' miNdraÇ ka dxRn krke hI ko{ _nkIAdŸwut kla ke saENdyR kI AnuwUit kr skta hE ƒ ibna deqe _skI ko{kLpna krna xÉy nhÄ ƒ

lU vshI se pIKe kI AaEr iptlhr namk jEn miNdr hE, ijse gujRrvHx ke wImaxah ne 15 vÄ xtI ke m|y meH bnvaya ƒ vhaH ke iv0 sH0 1483 keOk leq meH kÖK wUim v g‡amaÇ ke dan idye jane ka _Lleq hÕ, t=a iv0sH01489 ke Ok ANy leq meH kha gya hE ik AabU ke caEhanvHxI raja rajFrdevD³a cuHDa ne yhaH ke tIn miNdraÇ A=aRtŸ ivmlvshI, lU vshI AaEr ip¿lhr-kI tI=RyaZa ko Aane vale yaiZyaÇ ko sdEv ke ilye kr se mu› ikya ƒ [smiNdr ka ip¿lhr nam pD³ne ka kar` yh hE ik yhaH mUlnayk Aaidna=tI=Åkr kI 108 mn pItl kI mUitR Ýiti¤t hE ƒ [s mUitR kI Ýit¤a sH01525 meH suNdr AaEr gDa namk Vyi›yaÇ ne kra{ =I ƒ guÌ-gu -rTnakrkaVy ke Anusar, ye donaÇ Ahmdabad ke tTkalIn suLtan mhmUd begD³a kemNZI =e ƒ [sse pUvR kI Ýiti¤t mUitR iksI kar`vx yhaH se mevaD³ ke kuMwlmeÌ namk S=an ko phu¥ca dI g{ =I ƒ [s miNdr kI bnav! wI pUvaÈÉt domiNdraÇ jEsI hI hE ƒ mUl gwRg<h, gU#³m~Dp AaEr nv-caEkI to pirpU R hE, ikNturHg-m~Dp AaEr wimit kÖK ApU R hI rh gye hÕ ƒ gU#³m~Dp meH Aaidna= kIpHctIi=Rk paØa` Ýitma hE, t=a ANy tI=Åkr ÝitmaOH hÕ ƒ ivxeØ |yan dene

338 jEn kla

Page 349: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

yoGy yhaH mhavIr ke Ýmuq g`\r gaEtm SvamI kI pIle paØa` kI mUitR hE ƒwimit kI devkÖilkaAaÇ meH nana tI=ÅkraÇ kI mUitRya¥ ivrajman hÕ ƒ Ok S=anpr w0 Aaidna= ke g`\r puHDrIk SvamI kI Ýitma wI hE ƒ

caEmuqa miNdr meH wgvanŸ paXvRna= kI ctumuRqI Ýitma Ýiti¤t hE ƒ[s mUitR kI Ýit¤a qrtr gCK ke muinyaÇ äara kra{ jane se yh miNdr

qrtr vshI wI khlata hE ƒ kÖK mUitRyaÇ pr ke leqaÇ se [s miNdrka inmaR`kal iv0 sH0 1515 ke lgwg ÝtIt hota hE ƒ miNdr tIntLla hE, AaEr ÝTyek tl pr paXvRna= kI caEmuqI Ýitma ivrajman hE ƒ

paHcva mhavIr miNdr delvaD³a se pUvaÈTtr idxa meH ko{ sa#³e tInmIl pr hE ƒ [ska inmaR` wI 15 vÄ xtI meH huAa =a ƒ vtRman meH [ske mUlnayk w0 Aaidna= hÕ, ijnke paXvoÅ meH paXvRna= AaEr xaiNtna= tI=ÅkraÇkI mUitRyaH hÕ, ikNtu miNdr kI Qyait mhavIr ke nam se hI hE ƒ Anumant:bIc meH kwI mUlnayk ka S=anaNtr` ikya gya hoga ƒ vh miNdr Okprko!e ke m|y meH iS=t hE AaEr gwRg<h ke sMmuq ixqryu› gU#³mHDp wI hE ƒ_ske sMmuq qula cbUtra hE, ijspr ya to nvcaEkI AaEr swamHDp bnayehI nhÄ ja ske, A=va bnkr kwI iv|vSt ho gye ƒ

delvaD³a ka idg0 jEn miNdr vhaH se Aclg#³ kI AaEr jane valemagR ke muq pr hI hE ƒ [s miNdr meH Ok ixlaleq hE, ijske Anusar iv0sH0 1494 meH goivHd sHFai\pit yhaH mUlsHF, blaTkar g`, srSvtIgCK ke wÎakr pdŸmnHdI ke ix*y wÎark xuwcNã siht tI=RyaZa koAaye, AaEr _NhaÇne _s miNdr ka inmaR` kraya ƒ _s smy AabU ke rajarajFrdevD³a cUD³a ka raßy =a ƒ

rajpUtane ka Ok ANy _LleqnIy jEn miNdr jo\pur raßyaNtgRtgoD³vaD³ ijle meH ra`kpur ka hE jo snŸ 1439 meH bnvaya gya =a ƒ yh ivxalctumuRqI miNdr 40, 000 vgR fÖ! wUim pr bna huAa hE, AaEr _smeH 29 mHDp hÕ,ijnke StMwaÇ kI sHQya 420 hE ƒ [n smSt StMwaÇ kI bnav! v ixLpp<=k-p<=k hE, AaEr ApnI-ApnI ivxeØta rqtI hE ƒ miNdr ka Aakar ctumuRqIhE ƒ bIc meH muQy miNdr hE ijskI caraÇ idxaAaÇ meH pun: car miNdr hE [nmeH ixqraÇke Aitir› mHDpaÇ ke wI AaEr _nke Aaspas 86 devkÖilkaAaÇ ke wI Apne-Apne ixqr hÕ, ijnkI AakËit dUr se hI ATyNt ÝwavxalI idqa{ detI hE ƒixqraÇ ka saENdyR AaEr sNtuln bhut ic¿akØRk hE AaEr yhI bat _skI ANtrHg

jEn miNdr 339

Page 350: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

klakËityaÇ ke ivØy meH wI pa{ jatI hE ƒ svRZ vEicœy AaEr saHmjSy ka AdŸwutsHyog idqa{ deta hEƒ dxRk miNdr ke wItr jakr mHDpoH, _nke StMwaÇ v quleÝaHg`o meH se jata huAa Ýkax AaEr Kaya ke AdŸwut ÝwavaÇ se cmTkËt ho jatahE ƒ muQy gwRg<h SviStkakar hE AaEr _ske caraÇ AaEr car äar hÕ ƒ yha¥ Aaidna=kI Xvet sHgmrmr kI ctumuRqI mUitR Ýiti¤t hE ƒ yh dutLla hE, AaEr dUsre tlmeH wI yhI rcna hE ƒ [s caEmuqI miNdr ka ivNyas Ýay: _sI Ýkar ka hE, jEsaik phaD³pur ke mhaivhar ka paya jata hE ƒ

rajpUtane kI Ok AaEr suNdr v klapU`R inimRit hE icTtoD³ kakIitRStMw ƒ [ske inmaRta v inmaR` kal ke sMbN\ meH bD³a mtwed rha ƒikNtu hal meH hI na¥dgaHv ke idgMbr jEn miNdr kI \atumyI Ýitma pr sH01541 {0 (snŸ 1484) ka Ok leq imla hE ijske Anusar medpa!dex ke icZk×! ngr meH [s kIitRStMw ka inmaR` cNãÝw ijneNã kecETyaly ke sMmuq ijjaxah ke puZ pU`RisHh ne krvaya =a ƒ [sse SpÚ hEik StMw kI rcna 15 vÄ xtI meH {0 snŸ 1484 se pUvR hI ho cukI =I ƒjIjaxah ke puZ pU`RisHh b\erval jait ke =e ƒ AaEr _NhaÇne karHja (ijlaAkolabrar) ke mUlsHF, seng`, pu*krgCK ke wÎark somsen ke _pdexse [s StMw ke Aitir› 108 ixqrbâ miNdraÇ ka _âar kraya, ijnibHbbnvaye AaEr Ýit¤aOH kra{¸ Anek ]utwHDaraÇ kI S=apna kra{, AaEr svalaq bHdI KuD³vaye, Oesa wI _Ét leq meH _Lleq hÕ ƒ

leq se SpÚ hÕ ik yh StMw Ok jEn miNdr ke sMmuq bnvaya gya=a, ijsse vh manStMw ÝtIt hota hE ƒ yh StMw lgwg 76 fÖ! éHcahE, AaEr _ska nIce ka Vyas 31 fÖ! t=a épr ka 15 fÖ! hE ƒ [smeH sattLle hÕ, ijnke épr gH\kÖ!I $p KtrI bnI hu{ hE ƒ yh KtrI Ok bariv>ut se Aaht hokr |vSt ho g{ =I, ikNtu _se mhara`a fthisHh nelgwg ASsI hjar ke Vyy se pun: pUvRvtŸ hI inmaR` kra idya ƒ [s ixqrkI kÖ!I meH AvXy hI ctumuRqI tI=Åkr mUitR rhI hogI ƒ StMw ke smSt tlaÇke caraÇ wagaÇ pr Aaidna= v ANy tI=Åkro kI nGn mUitRya¥ ivrajman hÕ,ijsse Aaidt: yh StMw Aaid tI=Åkr ka hI Smark ÝtIt hota hÕ ƒ [skIitRStMw kI baæ inimRit AlHkËityaÇ se wrI hu{ hÕ ƒ

ic¿aED³ ke ikle pr kÖK [sI Ýkar ka Ok dUsra kIitR-StMw wI hÕijsmeH 9 tl hÕ, AaEr jo ihNdU devI-devtaAaÇ kI mUitRyaÇ se AlHkËt hÕƒ yh

340 jEn kla

Page 351: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pUvaÈÉt StMw se bhut pIKe _sI ke Anukr` $p mhara`a kÖMw ka bnvayahuAa hE ƒ

jEn tI=oÅ meH saEraÚ Ýdex ke xZuHjy (palIta`a) pvRt pr ijtne jEnmiNdr hÕ, _tne ANyZ khÄ nhÄ ƒ xZuHjy mahaTMy ke Anusar yhaH Ý=m tI=Åkrke kal se hI jEn miNdraÇ ka inmaR hota Aaya hE ƒ vtRman meH vhaH paye jane valemiNdraÇ meH sbse ÝacIn _NhÄ ivmlxah (11 vÄ xtI) ka hE ijNhaÇne AabU privmlvshI bnvaya hE AaEr dUsra raja kÖmarpal (12 vÄ xtI) ka bnvayahuAa hE ƒ ivxalta v klaTmk saENdyR kI £iÚ se ivmlvshI !Hk ka Aaidna=miNdr sbse mhTvpU R hEƒ yh miNdr snŸ 1530 meH bna he ikNtu [ske wIÝma` imlte hÕ ik _sse pUvR vhaH {0 snŸ 960 ka bna huAa Ok miNdr =a ƒyhaH kI 10 vÄ xtI kI inimRt pu~DrIk kI Ýitma saENdyR meH Ait]e¤ manI g{hE ƒ caE=a _LleqnIy ctumuRq miNdr hÕ jo snŸ 1618 ka bna huAa hE ƒ [skIcaraÇ idxaAaÇ meH Ývex-äar hE ƒ pUvRäar rHgmHDp ke sMmuq hE, t=a tIn ANy äaraÇke sMmuq wI muqmHDp bne huO hÕ ƒ ye swI mHDp dutLle hÕ AaEr épr ke tl meHmuqmHDipkaAaÇ se yu› vatayn wI hÕ ƒ _pyuR› v ANy miNdr, gwRg<h, mHDpaÇ vdevkÖilkaAaÇ kI rcna, ixLp v saENdyR meH delvaD³a ivmlvshI v lU vshIka hI hInai\k maZa meH Anukr` krte hÕ ƒ

saEraÚ^ ka dUsra mhanŸ tI=ÅÙeZ hE ƒ igrnar ƒ [s pvRt ka ÝacIn naméjyNt v rEvtk igir paya jata hE, ijske nIce bse huO ngr ka namigirngr rha hoga, ijske nam se Ab SvyH pvRt hI igirnar (igirngr)khlane lga ƒ jUnag#³ se [s pvRt kI Aor jane vale magR pr hI vh[ithas-Ýisâ ivxal ixla imltI hE ijs pr Axok, ÌãdamnŸ AaErSkNdguPt sm‡a!aÇ ke ixlaleq qude huO hE, AaEr [s Ýkar ijs pr lgwg1000 vØR ka [ithas ilqa huAa hE ƒ jUnag#³ ke smIp hI babaPyara m@ke pas vh jEn gufa hE, jo pUvaÈ› Ýkar se phlI dUsrI xtI kI \rsenacayRkI cNãgufa ÝtIt hotI hE ƒ [s Ýkar yh S=an Oeithaisk v \aimRk donaÇ£iÚyaÇ se AitÝacIn v mhTvpU`R isâ hota hE ƒ igirngr pvRt ka jEn\mRse [ithasatIt kal se sMbN\ [silO paya jata hE, ÉyaÇik yha¥ pr hI22 veH tI=Åkr neimna= ne tpSya kI =I AaEr invaR` ÝaPt ikya =a ƒ [stI=R ka svRÝacIn _Lleq smNtwãkËt v<hTSvyHwUStoZ (5 vÄ xtI)meH imlta hE jha¥ neimna= kI Stuit meH kha gya hE ik -

jEn miNdr 341

Page 352: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kkÖdH wuv:qcr-yoiØduiØt-ixqrErlHkËt:meF-p!l-pirvIt-p!Stv lÙ`ain ilHiqtain vij‡`a ƒbhtIit tI=Rm<iØiwXc sttmiwgMyte½> cÝIit-ivtt-ñdyE:pirto w<xmUjRyNt [it iv]uto½cl: ƒƒ128 ƒƒ

[s Stuit ke Anusar smNtwã ke smy meH éjRyNt (igrnar)pvRt pr neimna= tI=Åkr kI mUitR ya cr`icî Ýiti¤t =e, ixqr priv>a\rI AiMbka kI mUitR wI ivrajman =I, AaEr %iØmuin vhaH kI inrHtrtI=R-yaZa ikya krte =e ƒ

vtRman meH yhaH ka sbse Ýisâ, ivxal v suNdr miNdr neimna= kahEƒ rEvtk igir-kLp ke Anusar [ska inmaR` caluÉy nrex jyisHh kedHDai\p sßjn ne qHgar raßy pr ivjy ÝaPt krne ke pXcatŸ sHvtŸ 1185meH bnvaya =a ƒ [ske ixqr pr suv`R ka Aamlk malv dex ke muqmHDnwavD³ ne AaEr p>a (sopan-p=) ka inmaR` kÖmarpal nreNã äara inyu›saEraÚ^ ke dHDai\p iksI ]Imal kÖl ke VyiÉt ne sMvtŸ 1220 meH kraya=a ƒ miNdr ke mUlnayk kI Ýitma Aaidt: lepmy =I, AaEr _ska lepkalanusar gilt ho gya =a, tb kaiXmr se tI=ÅyaZa pr Aaye huO AijtAaEr rtn namk do wa{yaÇ ne _ske S=an pr dUsrI Ýitma S=aipt kI ƒmiNdr ke ÝaHg` meH ko{ s¿r devkÖilkaOH hÕ ƒ [nke bIc miNdr bna huAa hEijska mHDp bD³I suNdrta se AlHkËt hE ƒ muQy miNdr ke ivman ke ivxalixqr ke Aaspas Anek Ko!e-Ko!e ixqraÇ ka puHj hE, ijsse _ska £Xybhut wVy idqa{ deta hÕ ƒ [s kal kI jEn vaStu-kla ka yh Ok vEixÚŸyhE ƒ yhaH ka dUsra _LleqnIy miNdr hE vStupal äara inmaRipt miLlna=tI=Åkr ka ƒ [s miNdr ka ivNyas Ok ivixÚ Ýkar ka hE ƒ rHg-mHDp keÝvex-äar kI idxa ko KoD³kr xeØ tIn idxaAaÇ meH _sse s!e huO tIn miNdrhÕ ƒ m|y ka miNdr mUlnayk miLlna= ka hE ƒ AajU-bajU ke donoH miNdrrcna meH StMwyu› m~DpaÇ ke s£x hÕ AaEr _nmeH @os paØa` kI bD³I karIgrIidqa{ detI hE ƒ _¿r idxa ka miNdr caEkor Ai\¤an pr meÌ kI rcna se yu›hE, t=a diÙ` idxa ka miNdr sMmedixqr kI ÝitkËit hE ƒ

yh ÝacIn AaEr xElI v kla kI £iÚ se mhTvpU R _plWy jEn miNdraÇka Ait sHiÙPt AaEr SfÖ! pircy maZ hE ƒ y=a=Rt: to smSt dex ihmalyse diÙ`I smuã tk v saEraÚ^ se bHgal tk jEn miNdro v _nke wGnavxeØo

342 jEn kla

Page 353: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

se wra ivØy huAa hE ƒ jha¥ Ab jEn miNdr nhÄ hE, ya _nke qHDhr maZAvixÚ hE, vhaH ke ivØy meH jeMs fguRsn sahb ka Aiwmt |yan dene yoGyhE ƒ _nka k=n hE ògHgaÝdex A=va jhaH wI muslman sHQya meH bse vhaHÝacIn jEn miNdraÇ ke pane kI Aaxa krna Vy=R hE ƒ _n logaÇ ne Apne \mRke jox meH miNdro ko nÚ-w‡Ú kr Dala hE, t=a ijn suNdr StMwaÇ, tor`aÇAaid ko nÚ nhÄ ikya, _nka bD³e cav se ApnI miSjdaÇ Aaid ke inmaR`meH _pyog kr ilya ƒ Ajmer, idLlI, kþoj, \ar v Ahmdabad kI ivxalmiSjdeH y=a=Rt: jEn-miNdraÇ kI hI pirvitRt inimRitya hÕ ƒó

fguRsn sahb ne yh wI smJaya hE ik iks Ýkar se jEn miNdrmiSjdaÇ meH ivpirvitRt ikye gye hÕ ƒ òAabU ke ivmlvshI kI rcna kIAaEr |yan dIijye jhaH Ok ivxal ÝaHg` ke caraÇ AaEr wimit AaEr m|y meHmuQy miNdr v mHDp hE ƒ yh ÝacIn jEn miNdraÇ kI sa\ar` rcna =Iƒ [sm|y ke miNdr AaEr mHDp ko nÚ krke t=a devkÖilkaAaÇ ke äar bHd kr keOk Oesa qula ÝaHg` Apne caraÇ AaEr StMwaÇ kI dohrI pHiÉt siht imljata hE, jo miSjd ka ivxeØ Aakar hE ƒ [smeH miSjd ka Ok vEixÚŸy rhjata hE, AaEr vh hE mÉka (piXcm) kI AaEr _ska Ýmuq äar ƒ [svEixÚŸy ko [s idxa ke Kae!e StMwaÇ ko h!akr _nke S=an pr m|y mHDpse suivxal StMwaÇ ko S=aipt krke ÝaPt ikya gya hE ƒ yid mUl meH domHDp rhe, to donaÇ ko _s drvaje ke donaÇ AaEr puninimRt kr idya gya ƒ[s Ýkar ibna Ok wI nye StMw ke Ok OesI miSjd tEyar ho jatI =I,jo suiv\a AaEr saENdyR kI £iÚ se _nke ilye ApUvR =I ƒ [s Ýkar kercna-pirvtRn ke _dahr` Ajmer ka A#³a{ idn ka JopD³a idLlI kIkÖtubmInar ke smIp kI miSjd, OvH kNnaEj, maHDU (\ar raßy),Ahmdabad Aaid kI miSjdeH Aaj wI iv>man hÕ, AaEr ve muslman kalse pUvR kI jEn vaStu-kla ke A|yyn ke ilye bD³e _pyuÉt sa\n hE ƒó(ihS!^I AaÛf [HiDya OND {S!nR AaikR!eÉcr, p< 263-64)

yhaH ÝXn ho skta hE ik Éya dex ke bahr wI jEn miNdraÇ ka inmaRhuAa? ANyZ kha ja cuka hE ik mhavHx ke Anusar lHka meH baEâ \mR keÝvex se bhut pUvR hI vhaH ing‡RN= muin phuHc cuke =e, AaEr _nke ilye Anura\purmeH paHDukawy nrex ne {0 pU0 360 ke lgwg invas S=an v devkÖl (mHiNdr)inmaR kraye =e ƒ java ke b‡MbnmŸ namk S=an ka Ok mHidrsmUh, fguRsn

jEn miNdr 343

Page 354: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sahb ke mtanusar, mUlt: jEn rha hE ƒ n kevl _skI m|yvt± mHidr vwimit kI sEkD³oH devkÖilkaOH jEn mHidraÇ kI suivQyat xElI ka Anusr`krtI hÕ, ikNtu _nmeH Ýiti¤t ijn |yanS= pdŸmasn mUitRyaÇ ko samaNyt:baEâ kha jata hE, ve sb ijn mUitRya¥ hI ÝtIt hotI hÕ ƒ [ithas meH wle hI [sbat ke Ýma` n imleH ik jEn \mR kb java äIp meH phu¥ca hoga, ikNtu yh_dahr` [s bat ka to Ýma` AvXy hE ik jEn miNdraÇ kI vaStukla nedsvÄ xtI se pUvR java meH Ývex kr ilya =a ƒ

òAvintlgtanaH kËiZmakËiZma`aHvnwvngantaH idVyvEmainkanamŸ[h mnujkËtanaH devrajaicHtanaHijnvr-inlyanaH wavto½hH Smraim ƒƒó

jEn mUitRklajEn mUitRklajEn mUitRklajEn mUitRklajEn mUitRklaAitÝacIn jEn mUitRyaH-jEn \mR mUitRpUja sMbN\I _Lleq ÝacIntm kal se paye jate hÕ ƒ

jEnagmaÇ meH jEn tI=ÅkraÇ v yÙaÇ kI mUitRyaÇ sMbN\I _LleqaÇ ke Aitir›kilHg nrex qarvel ke {0 pU0 iätIy xtI ke ha=IguMfa vale ixlaleqse Ýmai`t hE ik nHdvHx ke raßykal A=aRtŸ {0 pU0 caE=I-paHcvI xtI meHijn-mUitRyaH Ýiti¤t kI jatI =Ä ƒ OesI hI Ok ijnmUitR ko nHdraj kilHgse Aphr` kr le gye =e, AaEr _se qarvel ko{ do-tIn xtI pXcatŸvaips laye =e ƒ kÖØa` kal kI to Anek ijn-mUitRya¥ m=ura ke kHkalI!Ile kI quda{ se ÝaPt hu{ hÕ, jo m=ura ke sHg‡haly meH suriÙt hÕ ƒ OkÝacIn mStkhIn ijn-Ýitma p!na sHg‡haly meH suriÙt hE, jo lohanIpurse ÝaPt hu{ =I ƒ [s mUitR pr cmkdar pailx hone se _ske maEyRkalInhone ka Anuman ikya jata hE ƒ [nse ÝacIn mUitRya¥ wartvØR meH khÄ ÝaPtnhÄ hotI =Ä, ikNtu isH\uFa!I kI quda{ meH mohenjodD³o v hD³Ppa se jomUitRyaH ÝaPt hu{ hÕ, _nse wartIy mUitRkla ka [ithas hI bdl gya hE,AaEr _skI prMpra _›kal se shSZaÇ vØR pUvR kI Ýmai`t ho cukI hE ƒisN\Fa!I kI muãaAaÇ pr ÝaPt leqaÇ kI ilip AwI tk A&at hone kekar` vhaH kI sHSkËit ke sMbN\ meH AwI tk inXcypUvRk nhÄ kha jaskta ƒ t=aip jhaH tk mUitR-inmaR`, AakËit v wavaiwVyHjn ke Aa\ar

344 jEn kla

Page 355: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pr tulnaTmk A|yyn ikya ja skta hE, _s pr se _› lohanIpur kImStkhIn nGn mUitR v hD³Ppa se ÝaPt mStkhIn nGn mUitR meH bD³a saMypaya jata hE, AaEr pUvaÈ¿r prMpra ke Aa\ar se hD³Ppa kI mUitR vEidk vbaEâ mUitRÝ`alI se svR=a ivs£x v jEn-Ý`alI ke pU`Rtya Anuk×l isâhotI hE ƒ %Gved meH ixXn devaÇ A=aRtŸ nGn devaÇ ke jo _Lleq hÕ, _nmeH [ndevaÇ A=va _nke AnuyaiyyaÇ ko y& se dUr rqne v _nka Fat krne kI[Nã se Ýa=Rna kI g{ hE ƒ (%Gved 7, 21, 5 v 10, 99, 3) ƒ ijs Ýkaryh mUitR qDŸgasn kI £iÚ se smta rqtI hÕ, _sI Ýkar Anek muãaAaÇ prkI |yanS= v miSt*k pr ;iZx<HgyuÉt mUitR jEn pdŸmasn mUitR se tulnIyhE ƒ Ok muãa meH [s mUitR ke Aaspas ha=I, bEl, isHh v m<g Aaid vncrjIv idqaye gye hÕ, ijn pr se _ske pxupitna= kI pUvRgamI mUitR hone kIkLpna kI jatI hE ƒ jo ho, [s mUitR meH hmeH jEn, baEâ v xEv |yanS=mUitRyaÇ ka pUvR$p SpÚ idqa{ deta hE ƒ y=a=Rt: to [s Ýkar ke Aasan se|yan ka sMbN\ ijtna ]m` prMpra se hE, _tna vEidk prMpra se nhĸAaEr ]m`-prMpra kI ijtnI ÝacInta jEn \mR meH pa{ jatI hE, _tnIbaEâ \mR meH nhÄ ƒ mUitR ke isr pr S=aipt iZxUl _s iZxUl se tulnIy hEjo AitÝacIn jEn-tI=Åkr mUitRyoH ke hSt v cr` tlaÇ pr paya jata hE,ijspr \mRckÊ S=aipt deqa jata hE, AaEr ivxeØt: jo ranI-guMfa ke Oktor` ke épr iciZt hE ƒ [s ivØy meH yh bat wI |yan dene yoGy hE ikpiXcm wart se jEn-\mR ka AitÝacIn sMbN\ paya jata hE ƒ OvH ijsAsur jait se sMbâ isN\Fa!I kI sWyta Anumaint kI jatI hE, _nAsuraÇ, nagaÇ AaEr yÙaÇ äara jEn\mR v muinyaÇ kI nana sHk!aÇ kI AvS=ameH rÙa ikye jane ke _Lleq paye jate hE ƒ

kËØa`kalIn jEn mUitRyaH-[ithas-kalIn jEn mUitRyaÇ ke A|yyn kI Ýcur samg‡I hmeH m=ura

ke sHg‡haly meH OkiZt _n 47 mUitRyaÇ me ÝaPt hotI hE, ijnka VyviS=tpircy DaÛ0 vasudevxr` Ag‡val ne vha¥ kI sUcI ke t<tIy wag meH krayahEƒ [nmeH se Anek mUitRyoH ke AasnaÇ pr leq wI qude imle hE, ijnse_nka kal-ivwajn wI sulw ho jata hE ƒ kÖØa`-kalIn mUitRyaÇ prpa¥cvHe se lekr 90 vHe vØR tk ka _Lleq hE ƒ Anek leqaÇ meH ye vØR xksMvtŸ ke Anuman ikye jate hÕ ƒ kÖK leqaÇ meH kÖØa`vHxI kin*k, huiv*k

jEn mUitRya¥H 345

Page 356: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

v vasudev rajaAaÇ ka _Lleq wI huAa hE ƒ tI=ÅkraÇ kI smSt mUitRyaH doÝkar kI pa{ jatI hE-Ok qD³I hu{, ijse kayoTsgR ya qDŸgasn khtehE, AaEr dUsrI bE@I hu{ pdŸmasn ƒ smSt mUitRya¥ nGn v nasag‡-£iÚ,|yanmuãa meH hI hE ƒ nana tI=ÅkraÇ meH wed sUict krne vale ve bEl AaidicNh [n pr nhÄ paye jate, jo pravt± kal kI ÝitmaAaÇ meH ƒ Ai\ka¥xmUitRyaÇ ke vÙS=l pr ]IvTs icNh paya jata hE, t=a hSttl vcr`tl OvH isHhasn pr \mRckÊ, _*`IØ t=a é `aR (waEhaÇ ke bIcromguCK) ke icNh wI bhut sI mUitRyaÇ meH paye jate hÕ ƒ ANy pirkraÇ meHÝwabl (wam~Dl), donaÇ paXvoÅ meH cmrvahk t=a isHhasn ke donaÇAaEr isHh wI _TkI`R rhte hÕ ƒ kwI-kwI ye isHh Aasn ko \ar` ikyehuO idqaye gye hÕ ƒ kÖK mUitRyaÇ ka isHhasn _@e huO p> (_iT=tpdŸmasn) ke $p meH idqaya gya hE ƒ kÖK meH tI=Åkr kI mUitR pr KZ wIAHikt hE, AaEr Ok ke isHhasn pr balk ko god meH bE@aye wãasnAiMbka kI Ýitma wI hE ƒ ye _s kal kI ijnmUitRyaÇ ke samaNy lÙ`ÝtIt hote hÕ ƒ kevl do tI=ÅkraÇ kI mUitRya¥ Apne iksI ivxeØ lÙ` seyuÉt pa{ jatI hÕ, ve hÕ Aaidna=, ijnka kexklap pIKe kI AaEr kH\aÇse nIce tk ibqra huAa idqaya gya hE, AaEr ijnke isr pr sPtf`Inag Kaya ikye huO hE ƒ Aaidna= ke tpSyakal meH _nkI lMbI j!aAaÇka _Lleq ÝacIn jEn saihTy meH Anek S=anaÇ pr Aaya hE ƒ _dahr`a=RrivØe`acayR kËt pdŸmpura` (676 {0) meH kha gya hÕ-

vatodŸ\Uta v!aStSy rejurakÖlmUtRy: ƒ\Umaly [v |yan-viNhsÉtSy kmR`: ƒƒ

(p0 pu0 3, 288)t=a-

s reje wgvanŸ dIFRj!ajalhutaHxumanŸ ƒƒ (vhI 4, 5)_sI Ýkar paXvRna= tI=Åkr ke nagf`-$pI KZ ka wI Ok [ithas

hE, ijska suNdr sHiÙPt v`Rn smNtwã kËt SvMywUStoZ meH [s Ýkarimlta hE-

tmalnIlE: s\nuStiDdŸgu`E: ÝkI`RwImaxin-vayuv<iÚiw: ƒblahkEvÕirvxEÌpãto mhamna yo n ccal yogt: ƒƒ131 ƒƒb<hTf`am~Dl-m~Dpen yH Sf×r¿iDiTpHgÌcopsigR`amŸ ƒ

346 jEn kla

Page 357: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

jugUh nago \r`o \ra\rH ivragsN|ya tiDdMbudo y=a ƒƒijs smy paXvRna= ApnI tpSya meH inXcl wav se |yana$#³ =e

tb _nka pUvRjNm ka bErI km@asur nana Ýkar ke _pãvaÇ äara _nko|yan se ivcilt krne ka ÝyTn krne lga ƒ _sne Ýc~D vayu cla{,\nFor v<iÚ kI, meFaÇ se vj‡pat kraya, t=aip wgvanŸ |yan se ivciltnhÄ huO ƒ _nkI OesI tpSya se Ýwaivt hokr \r`eNã nag ne Aakr Apneivxal f`a-m~Dl ko _nke épr tan kr, _nkI _pãv se rÙa kI ƒ[sI F!na ka ÝtIk hm paXvRna= ke nag-f`a icNh meH pate hÕ ƒ

kÖK mUitRyaÇ ka pircy-(1) mharaj vasudevkalIn sMvTsr 84 kI Aaidna= kI mUitR (bI

4)--mUitR |yanS= pdŸmasIn hE ƒ y>ip mStk AaEr bahu qHiDt hÕ, t=aipqraÕca huAa iknarIdar Ýwavl bhut kÖK suriÙt hEƒ vÙS=l pr ]IvTsOvH ha=aÇ AaEr cr`aÇ ke tlaÇ pr ckÊicNh iv>man hÕ ƒ Aasn pr Ok StMw keépr \mRckÊ hE ƒ _skI 10 SZI-puÌØ pUja kr rhe hÕ, ijnmeH se do \mRckÊStMw ke smIp Fu!na !eke huO hÕ, Aaer xeØ qDe³ hÕ ƒ kÖK ke ha=aÇ meH pu*p hE,AaEr kÖK ha= joD³e huO hÕ ƒ swI kI muqmuãa vHdna ke wav ko ilO huO hE ƒ [smUitR ko leq meH SpÚt: wgvanŸ AhRNt %Øw kI Ýitma kha hE ƒ

(2) paXvRna= kI Ok suNdr mUitR (bI 62) ka isr AaEr _s prnagf`a maZ suriÙt imla hE ƒ f`aÇ ke épr SviStk, rTnpaZ, iZrTn, pU RF!AaEr maEnyugl, [n mHgl-ãVyaÇ ke icNh bne huye hÕ ƒ isr pr FuHFrale bal hÕ ƒkan kÖK lMbe, Aa¥qoH kI waÕheH é`aR se juD³I hu{ v kpol wre huO hÕ ƒ

(3) paØa`-StHw (bI 68) 3 fÖ! 3 [Hc éHca hÕ, AaEr _skecaraÇ AaEr car nGn ijn-mUitRyaH hÕ ƒ ]IvTs swI ke v<Ù S=l pr hE, AaErtIn mUitRyaÇ ke sa= wam~Dl wI hÕ, v _nmeH se Ok ke isr kI j!aOH kH\opr ibqrI hu{ hÕ ƒ ctu=R mUitR ke isr pr sPtf`I nag kI Kaya hE ƒ [nmeH seAHitm do SpÚt: Aaidna= AaEr paXvRna= kI mUitRyaH hÕ ƒ

(4) [ithas kI £iÚ se Ok StMw ka pI@ _LleqnIy hÕ ƒ [skeépr ka wag ijsmeH caraÇ AaEr ijnÝitmaye rhI hÕ, !U! gya hE, ikNtu_nke cr`aÇ ke icNh bce huO hÕ ƒ [s pI@ ke Ok wag pr \mRckÊ qudahuAa hE, ijskI do puÌØ v do iSZyaH pUja kr rhe hÕ, t=a do balk ha=aÇmeH pu*pmalaOH ilO qDe³ hÕ ƒ [s paØa` pr leq wI quda hE, ijske Anusar

jEn mUitRya¥H 347

Page 358: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

yh Aiwsar-invasI wÎIdam ka AayR %iØdas ke _pdex se ikya huAadan hÕ ƒ Da0 Ag‡val ka mt hE ik yh _Ét \aimRk puÌØ _sI AiwsarÝdex ka invasI rha hoga ijska yUnanI leqkaÇ ne wI _Lleq ikya hÕ,AaEr jo vtRman pexavr ivwag ke piXcmo¿r ka hjara ijla isâ hotahÕ ƒ _sne m=ura meH Aakr jEn \mR SvIkar ikya hoga ƒ ikNtu [sseAi\k _ict yh ÝtIt hota hÕ ik hjara invasI vh Vyi› phle se jEn\maRvlMbI rha hoga AaEr m=ura ke StUpaÇ AaEr miNdraÇ kI tI=RyaZa keilO Aaya hoga, twI vh svRtowã Ýitma Ýiti¤t kra{ ƒ Ý=m xtI meHpiXcmo¿r Ýdex meH jEn \mR ka AiStTv AsMwv nhÄ hE ƒ

(5) Ok AaEr |yan dene yoGy Ýitma (2502) hÕ, it=Åkr neimna=kI ƒ [ske daihnI Aor car wujaAaÇ v sPt f`aÇ yuÉt nagraj kI ÝitmahÕ, ijske épr ke baOH ha= meH hl ka icNh hone se vh blram kI manI g{hÕ ƒ bayÄ AaEr ctuwuRj iv*`u kI mUitR hÕ, ijnke épr ke daihne ha= meH gdav baOH ha= meH ckÊ hÕ ƒ tI=Åkr kI mUitR ke épr vets-pZaÇ ka qudav hE ƒsmvayaHg sUZ ke Anusar vets neimna= ka boi\v<Ù hE ƒ ihNdU pura`anusarblram xeØnag ke Avtar mane gye hÕ ƒ [s Ýkar kI, Oese hI blram AaErvasudev kI ÝitmaAaÇ se AHikt, AaEr wI Anek mUitRyaH pa{ g{ hÕ, (jEnON!I0 wag 2, p<¤ 91) ƒ OesI hI Ok AaEr Ýitma (2488) hE, ijsmeHtI=Åkr ke daihnI Aor f`ayu› nag ha= joD³e qD³a hE ƒ yh wI blram_pask siht neimna= kI mUitR manI g{ hÕ ƒ neimna= kI mUitR ke sa=vasudev AaEr blwã ke sMbâ hone ka _Lleq smNtwã ne Apnev<hTSvyMwUStoZ meH ikya hE ƒ neimna= kI Stuit krte huO ve khte hÕ:-

>uitmdŸ-r=aHg-rivivMbikr`-ji!laHxumHDl: ƒnIljljdlraix-vpu:shbN\uiwgRÌDketurIXvr: ƒƒhlw<Cc te Svjnwi›muidtñdyaE jneXvraE ƒ\mRivny-riskaE sutraH cr`arivHd-yuglH Ý`emtu: ƒƒ126ƒƒA=aRtŸ ckÊ\arI g$Dketu (vasudev) AaEr hlFr, ye donaÇ w‡ata

Ýsþic¿ hokr ivny se AapkI vNdna krte hÕ ƒguPtkalIn jEn mUitRya¥ -kÖØa`kal ke pXcatŸ Ab hm guPtkalIn tI=Åkr ÝitmaAaÇ kI AaEr

|yan deH ƒ yh yug {sa kI caE=I xtI se ÝarMw hota hE ƒ [s yug kI 37 ÝitmaAaÇ

348 jEn kla

Page 359: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ka pircy _Ét m=ura sHg‡haly kI sUcI meH kraya gya hEƒ _s pr se [s yug kIinMn ivxeØtayeH &at hotI hE ƒ tI=Åkr mUitRyaÇ ke samaNy lÙ` to ve hI payejate hÕ jo kÖØa`kal meH ivkist ho cuke =e, ikNtu _nke pirkraÇ meH Ab kÖKvEixÚŸy idqa{ deta hE ƒ ÝitmaAaÇ ka _*`IØ kÖK Ai\k saENdyR v \uHFralepnko ilye huO paya jata hEƒ Ýwavl meH ivxeØ sjav! idqa{ detI hE (bI 1, bI 6,Aaid) \mRckÊ v _ske _paskaÇ ka icZ` pUvRvtŸ hote huO khÄ-khÄ _skepaXvaÈ meH m<g wI _TkI R idqa{ dete hÕ ƒ baEâ mUitRyaÇ meH [s Ýkar m<gaÇ ka icZ`buâ wgvanŸ ke sarna= ke m<gdav meH Ý=mbar \maÈpdex ka ÝtIk mana gya hE ƒsMwv hE yhaH wI _sI AlHkr` xElI ne S=an pa lIya ho ƒ Aage clkr hm m<gko xaiNtna= wgvanŸ ka ivxeØ icNh SvIkËt pate hÕ ƒ [s Ýkar kI Ok Ýitma(bI 75) ke isHhasn pr Ok paXvR meH ApnI =ElI siht \npit kÖber AaErdUsre paXvR meH ApnI baH{ jH\a pr balk ko bE@aye huO mat<devI (AiMbka) kIÝitma idqa{ detI hE ƒ [nke épr donaÇ AaEr car-car kmlasIn ÝitmaOHidqa{ g{ hÕ, jo sUyR, cNã, mHgl, bu\, b<hSpit, xukÊ xin, AaEr rahu, [nAa@ g<haÇ kI ÝtIk manI g{ hÕ ƒ [s AlHkr` ke Aa\ar pr yh Ýitma yug-yugse m|y-yug ke sHi\kal kI manI g{ hE, ÉyaÇik yh ÝitmaxElI _s kal meHAi\k ivkist hu{ =I (bI 65, 66) ƒ nvg‡h AaEr AÚ-ÝaithayR yuÉt Okijn-Ýitma m|yÝdex meH jblpur ke smIp slImanabad se wI Ok v<Ù ke nIceÝaPt hu{ =I, jo vhaH kI jnta äara qErama{ ke nam se pUjI jatI hE (deqo-qHDhraÇ ka vEwv, p<-180) ƒ [sI Ýkar kI sHi\kalIn vh Ok Ýitma(1388) hE ijske isHhasn pr paXvRS= isHhaÇ ke bIc mIn-yugl idqlayagya hE ijnke muq qule huO hÕ, AaEr _nse sUZ l!k rha hÕ ƒ Aage clkr mInArna= tI=Åkr ka icNh paya jata hE ƒ Aaidna= kI Ýitma AwI tk _NhÄkN\oH pr ibqre huO kexaÇ siht idqa{ detI hE ƒ _ska v<Øw, t=a ANy tI=ÅkraÇke Alg-Alg icNh yhaH tk Ai\k Ýcar meH Aaye nhÄ paye jate t=aip_nka _pyog ÝarMw huAa Ýmai`t hota hE ƒ [s sHbH\ meH rajigr ke vEwar pvRtkI neimna= kI vh mUitR |yan dene yoGy hE ijske isHhasn ke m|y meH \mRckÊ kIpI@ pr \ar` ikye huO Ok puÌØ AaEr _ske donaÇ paXvoÅ meH xHqoH kI AakËityaHpa{ jatI hÕ ƒ [s mUitR pr ke qHiDt leq meH cNãguPt ka nam paya jata hE, joilip ke Aa\ar pr guPtvHxI nrex cNãguPt-iätIy ka vacI Anuman ikyajata hE ƒ guPt sm‡a! kÖmarguPt Ý=m ke kal meH guPt sH0 106 kI bnI hu{

jEn mUitRya¥H 349

Page 360: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ividxa ke smIp kI _dyigir kI gufa meH _TkI R vh paXvRna= kI mUitR wI [skal kI mUitRkla ke ilO |yan dene yoGy hE ƒ duwaGyt: mUitR qHiDt ho cukI hE,t=aip _ske épr ka nagf` Apne wyHkr daHtoH se bD³a ÝwavxalI AaErApne dev kI rÙa ke ilye tTpr idqa{ deta hE ƒ _¿rÝdex ke khaéH namkS=an se ÝaPt guPt sH0 141 ke leq siht vh StMw wI yha¥ _LleqnIy hEijsmeH paXvRna= kI t=a ANy car tI=ÅkraÇ kI ÝitmaOH _TkI R hÕ ƒ [sI kalkI Anek jEn ÝitmayeH Gvailyr ke pas ke ikle, besngr, bU#³I cHderI v devg#³Aaid Anek S=anaÇ se ÝaPt hu{ hE ƒ devg#³ kI kÖK mUitRyaÇ ka vhaH ke miNdraÇ kesa= _Lleq ikya ja cUka hE ƒ yha¥ kI mUitRyaÇ meH guPt v guPto¿r kalIn jEnmUitRkla ke A|yyn kI Ýcur samg‡I iv>man hE ƒ do-car mUitRyaÇ kI bnav! kIAaEr |yan dene se vha¥ kI xEilyaÇ kI iviv\ta SpÚ kI ja sktI hE ƒ vha¥ ke 12veH miNdr ke m~Dp meH AasnS= ijnÝitma ko deiqye, ijska mStk ivxal,A\r S=Ul v qUb s!e huO t=a w<kÖi!ya¥ kÖK Ai\k épr ko _@I hu{ idqa{detI hÕ ƒ yha¥ |yan v Okag‡ta ka wav qUb puÚ hE, ikNtu lav~y OvH pirkaraTmksaj-sßja ka Awav hE ƒ _sI miNdr ke gwRg<h meH xaiNtna= kI ivxalqDŸgasn Ýitma kI AaEr |yan dIijye, jo Apne klaTmk gu aÇ ke kar`ivxeØ gaErvxalI hE ƒ wam~Dl kI sjav! t=a paXvRS= äarpalaÇ ka lav~y vwavwHigma guPtkal kI kla ke Anuk×l hE, ifr wI pirkraÇ ke sa= mUitR katadaTMy nhÄ ho paya ƒ dxRk ke |yan ka keNã Ý\an mUitR hI hE, jo ApnegaMwIyR v ivriÉtwav yuÉt k@or muãa äara dxRk ke mn meH wyimi]t pUßywav_Tpþ krtI hE ƒ _Ét donaÇ mUitRyaÇ se svR=a iwþ xElI kI vh pdŸmasn ÝitmahE jo 15 veH miNdr ke gwRg<h meH ivrajman hE ƒ [s mUitR meH lav~y, Ýsad,AnukMpa Aaid sdŸgu _tne hI suSpÚ hE, ijtne |yan AaEr ivriÉt ke wav ƒ&an, |yan AaEr lok kLya` kI wavna [s mUitR ke AHg-AHg ke f×! f×! krinkl rhI hE ƒ pirkraÇ kI sjav! wI Anuk×l hI hE ƒ Ýwavl qUb AlHkËt hE ƒdonaÇ paXvoÅ ke äarpal, épr KZ-Zy v gj-l"mI Aaid kI AakËitya¥ wIsuNdr AaEr AakØRk hEƒ ye gu 21 veH miNdr ke diÙ`-kÙ ke devkÖl meH iS=tÝitma meH AaEr wI Ai\k ivkist idqa{ dete hÕ ƒ yha¥ caraÇ AaEr kI AakËitya¥ vAlHkr` [tne sm<â huO hE ik dxRk ko _nka AakØR muQy Ýitma se kmnhÄ rhtaƒ [s kar` muQy Ýitma smSt £Xy ka Ok AHg maZ bn g{ hE ƒ yhAlHkr` kI sm<iâ m|ykal kI ivxeØta hE ƒ

350 jEn kla

Page 361: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

tI=Åkr mUitRyaÇ ke icNh-ÝitmaAaÇ pr p<=kè-p<=kŸ icNhaÇ ka ÝdxRn m|y yug meH (8 vÄ xtI

{0 se) \Ire-\Ire Ýcar meH Aaya paya jata hE ƒ [s yug kI _› m=ura sHg‡halykI sUcI meH ijn 33 tI=Åkr ÝitmaAaÇ ka _Lleq ikya gya hE, _nmeH Aaidna=kI mUitR (bI 21 v bI 76) pr v<Øw ka icNh, neimna= kI Ýitma (bI 22,sH0 1104¸ bI 77) pr xHq ka, t=a xaHitna= kI mUitR (1504) pr m<gka icNh paya jata hE ƒ xeØ mUitRyaÇ pr Oese ivxeØ icNhaÇ ka AHkn nhÄ hE ƒ OkmUitR (O0 60) pr l¥go!I ka icNh idqaya gya hE ƒ kÖK ke cUckaÇ ke S=anpr ckÊakËit bnI hE ƒ kÖK ke hSt-tlaÇ pr ctudRl pu*p paya jata hE ƒ mUitRyaÇpr tIn KZaÇ ka AHkn wI deqa jata hEƒ kÖK mUitRyaÇ pr kÖber v god meH balksiht mata (bI 65) t=a nvg‡h (bI 66) wI bne hÕ ƒ tI=Åkr neimna= kImUitR ke paXvaÈ meH bldev kI Ok ha= meH Pyala ilye huO, t=a Apne xHq ckÊaidlÙ`aÇ siht vasudev kI ctuwuRj mUitRya¥ wI hÕ (2738) ƒ yÙ-yiÙ`IAaid xasn devtaAaÇ ka AasnaÇ pr AHkn wI Ýcurta se paya jata hÕ ƒAaidna= kI Ok pdŸmasn mUitR ke sa= xeØ 23 tI=ÅkraÇ kI wI pdŸmasnS=ÝitmaOH _TkI R hÕ ƒ [sse pUvR kÖØa` v guPt kalaÇ meH Ýay: car tI=ÅkraÇ valIsvRtowã mUitRya¥ pa{ g{ hÕ ƒ Ýwavl v isHhasnaÇ ka AlHkr` ivxeØ Ai\kpaya jata hE ƒ Ok Aaidna= kI mUitR (bI 21) ke isHhasn kI iknarI pr sepu*pmalaOH l!ktI hu{ v \mRckÊ ko SpxR krtI hu{ idqa{ g{ hÕ ƒ kÖKmUitRyaH kale v Xvet sHgmrmr kI bnI hu{ wI pa{ g{ hÕ ƒ kÖK mUitRyaÇ ke éprdevaÇ äara duduHwI bjane kI AakËit wI AHikt hE ƒ ye hI sHÙept: [s kal kImUitRyaÇ kI ivxeØtaOH hÕ ƒ [s kal meH tI=ÅkraÇ ke jo ivxeØ icNh in\aRirt huO,v jo y&-yiÙ`I ÝTyek tI=Åkr ke Anucr @hraye gye, v ijn cETyv<ÙaÇ ka_nke kevl &an se sMbN\ S=aipt ikya gya, _nkI tailka (iZ0 Ý04, 604-05, 916-18, 934-40 ke Anusar) inMn Ýkar hE ƒ

kÊm- tI=Åkrnam icNh cETyv<Ù y& yiÙ`IsHQya1 %Øwna= bEl Nyg‡o\ govdn ckÊeXvrI2 Aijtna= gj sPtp`R mhayÙ roih`I3 sHwvna= AXv xal iZmuq Ý&iPt4 AiwnHdnna= bNdr srl yÙeXvr vjÊ]<Hqla5 sumitna= ckva iÝyHgu tuMburv vjÊaHkÖxa

jEn mUitRya¥H 351

Page 362: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

6 pdŸmãwu kml iÝyHgu matHg AÝit ckÊeXvrI7 supaXvRna= nH>avtR ixrIØ ivjy puÌØd¿a8 cNãÝwu AâRcNã nagv<Ù Aijt mnovega9 pu*pdNt mkr AÙ (bheD³a) b‡ï kalI10 xItlna= SviStk \Uil (mailv<Ù) b‡ïeXvr ßvalamailnI11 ]eyaHsna= geHDa plax kÖmar mhakalI12 vasupUßy weHsa teHdU Ø`Ÿmuq gaErI13 ivmlna= xUkr pa!l patal gaH\arI14 AnHtna= sehI pIpl ikþr vEro!I15 \mRna= vj‡ di\p`R ikHpuÌØ solsa16 xaiNtna= hir` nHid gÌD AnHtmtI17 kÖH=una= Kag itlk gH\vR mansI18 Arhna= tgrkÖsum Aaw‡ kÖber mhamansI

(mTSy)19 miLlna= klx kHkelI (Axok)vÌ` jya20 muinsuv‡tna= k×mR cMpk w<kÖi! ivjya21 neimna= _Tpl bkÖl gomeF Apraijta22 neimna= xHq meØ]<Hg paXvR bhu$ip`I23 paXvRna= spR \v matHg kÖ*maDI24 mhavIr isHh xal guæk pÍ isâaiynI

smvayaHg sUZ meH wI Ýay: yhI cETyv<ÙaÇ kI namavlI pa{ jatI hE ƒwed kevl [tna hE ik vha¥ caE=e S=an pr ;iÝyk' K@e S=an pr K¿ah,naEve pr malI, 10 veH pr iplHqu, 11, 12, 13, pr itHdug, pa!l AaErjMbU, v 19 veH pr Axok, 22 veH pr veDs nam AHikt hÕ ƒ

ivxalta kI £iÚ se m|yÝdex meH bD³vanI ngr ke smIp cUligirnamk pvR]e`I ke tlwag meH _TkI`R 84 fÖ! éHcI qDŸgasn Ýitma hE jobavngja ke nam se Ýisâ hE ƒ [ske Ok AaEr yÙ AaEr dUsrI AaEr yiÙ`IwI _TkI`R hÕ ƒ cUligir ke ixqr pr do miNdraÇ meH tIn-car mUitRyaÇ prsHvtŸ 1380 ka _Lleq hE ijsse [s tI=RÙeZ kI Ýit¤a km se km 14vÄ xtI se isâ hÕ ƒ dex ke Ýay: smSt wagaÇ ke idgMbr jEn miNdraÇ meH OesIijn-ÝitmaOH ivrajman pa{ jatI hÕ, ijnmeH _nke xah jIvraj papD³Ivaläara sH0 1548 (1490 {0) meH Ýiti¤t kraO jane ka, t=a wÎarkijncNãa ya wanucNã ka S=an muD³asa ka, v raja ya ravl ixvisHh ka_Lleq imlta hE ƒ muD³asa piXcm rajS=an meH {Dr se pa¥c-Kh mIl dUr

352 jEn kla

Page 363: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ok ga¥v hÕ ƒ Ok ikvdHtI Ýcilt hE ik se@ ijvraj papD³Ivalne Ok laqmUitRya¥ Ýiti¤t krakr _nka svRZ pUjainim¿ ivtr` kraya =a ƒ

\atu kI mUitRyaH-yhaH tk ijn mUitRyaÇ ka pircy kraya gya ve paØa` inimRt hÕ ƒ

\atuinimRt ÝitmaOH wI AitÝacIn kal se Ýcar meH pa{ jatI hÕ ƒ b‡oNj(tam‡ v xIxa imi]t \atu) kI bnI hu{ Ok paXvRna= kI Ýitma bMb{ keiÝHs AaRf veLs sHg‡haly meH hE ƒ duwaRGy se [ska padpI@ nÚ ho gyaƒ hE, AaEryh wI pta nhÄ ik yh khaH se ÝaPt hu{ =I ƒ Ýitma kayoTsgR muãa meH hE, AaEr_ska daihna ha= v nagf` qHiDt hE, ikNtu nag ke xrIr ke moD³ p<¤-wagmeH pEro se lgakr épr tk SpÚ idqa{ dete hÕ ƒ [skI AakËit pUvaÈ› lohanIpurkI mStkhIn mUitR se t=a hD³Ppa ke lal-paØa` kI isr-hIn mUitR se bhutsaMy rqtI hE ƒ iväanaÇ ka mt hE ik yh mUitR maEyRkalIn honI caihye, AaErvh {‹ pU‹ 100 vØR se [s Aaer kI to ho hI nhÄ sktI ƒ

[sI Ýkar kI dUsrI \atu-Ýitma Aaidna= tI=Åkr kI hE, jo ibharmeH Aara ke caEsa namk S=an se ÝaPt hu{ hE, AaEr p!na sHg‡haly meHsuriÙt hE ƒyh wI qDŸgasn muãa meH hE, AaEr $p-reqa meH _pyuR› paXvRna=kI mUitR se saMy rqtI hE ƒ t=aip AHgo kI AakËit, kex ivNyas OvHÝwavl kI xowa ke Aa\ar pr yh guPt-kalIn Anuman kI jatI hE ƒ [sIke sa= ÝaPt hu{ ANy ÝitmaOH p!na sHg‡haly meH hÕ, jo ApnI bnav! kIxElI äara maEyR v guPt kal ke bIc kI ]uHqla ko Ýk! krtI hÕ ƒ

\atu kI svSZ ijn-Ýitma rajpUtane meH isrohI jnpd ke ANtgRtvsNtg#³ namk S=an se imlI hE ƒ yh %Øwna= kI qD³Ÿgasn Ýitma hE,ijs pr sH‹ 744 ({‹ 687) ka leq hE ƒ [smeH \otI ka phnava idqayagya hE ƒ _skI \otI kI iskÖD³n baOH pEr pr ivxeØ $p se idqa{ gyI hE ƒ[sse sHwvt: kÖK³ pUvR kI ve paHc \atu ÝitmaOH hÕ jo vlwI se ÝaPt hu{ hÕ,AaEr iÝNs AaÛf veLs sHg‡haly meH suriÙt hÕ ƒ ye ÝitmaOH wI svSZ hÕ, ikNtu[nmeH \otI ka ÝdxRn vEse _g‡ $p se nhÄ paya jata, jEsa vsNtg#³ kIÝitma meH ƒ [s Ýkar kI \otI ka ÝdxRn paØa` mUitRyaÇ meH wI ikya gya payajata hE, ijska Ok _dahr` rohtk (pHjab) meH paXvRna= kI qDŸgasnmUitR hE ƒ iÝNs AaÛf veLs sHg‡haly kI cahrDI (qandex) se ÝaPt hu{Aaidna= kI Ýitma 10 vÄ xtI kI \atumy mUitR ka Ok suNdr _dahr` hE ƒ

jEn mUitRya¥H 353

Page 364: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

[sI Ýkar kI \atu-ÝitmaAaÇ meH ve mUitRyaH wI _LleqnIy hE jojIvNt SvamI kI khI jatI hÕ ƒ AavXykcUi R, inxI=cUi R v vsudevihHDImeH _Lleq imlta hE ik mhavIr tI=Åkr ke kÖmarkal meH jb ve Apne raj-Ýasad meH hI \mR-|yan ikya krte =e, twI _nkI Ok cNdn kI ÝitmainmaR` kra{ g{ =I, jo vIitwy pÎn (isH\u-saEvIr) ke nrex _dyn keha= pDI ƒ vhaH se _ßjEn ke raja Ý>ot _skI ANy ka¤ Fi!t ÝitkËit(Ýitma) ko _ske S=an pr K³oDkr mUl Ýitma ko Apne raßy meH leAaye, AaEr _se ividxa meH Ýiti¤t kra idya, jhaH vh dIFRkal tk pUjIjatI rhI ƒ [s saihTy k=ank ko hal hI meH Ako!a (bD³aeda jnpd)se ÝaPt do jIvNtSvamI kI b‡aeNj-\atu inimRt ÝitmaAaÇ se Oeithaisksm=Rn ÝaPt huAa hE ƒ [nmeH se Ok pr leq hE, ijsmeH _se jIvNt-saim-Ýitma kha hE, AaEr yh _Lleq hE ik _se cNãkÖlkI nageXvrI ]aivka nedan idya =a ƒ ilip pr se yh K³@I xtI ke m|ywag kI Anuman kI g{ hE ƒye mUitRyaH kayoTsgR |yanmuãa meH hE, ikNtu xrIr pr AlHkr` qUbrajkÖmaroict hE ƒ mStk pr éHca mukÖ! hE, ijske nIce kexklap donaÇkH\o ke nIce JUl rhe hÕ ƒ gle meH haraid Aawr`, kano meH kÖHDl, donoHbahuAaÇ pr caEDe³ wujbH\ v ha=aÇ meH kDe³ AaEr ki!bN\ Aaid AawUØ` hÕ ƒ mUHhpr iSmt v Ýsad wav Jlk rha hE ƒ [nkI wavaiwVyi› v AlHkr` meHguPtkalIn v tdu¿r xElI ka Ýwav SpÚ hE ƒ

lgwg 14 vÄ xtI se pItl kI ijnmUitRyaÇ ka wI Ýcar huAa payajata hE ƒ khÄ khÄ to pItl kI bD³I ivxal warI @os mUitRyaH Ýiti¤t hÕ ƒAabU ke ip¿lhr mHidr meH ibrajman Aaidna= kI pItl kI mUitR leqanusar108 mn kI hE, AaEr vh iv‹ sH‹ 1525 meH Ýiti¤t kI g{ =I ƒ mUitR Apnepirkr siht 8 f×! éHcI pdŸmasn hE, AaEr vh mehsana (_¿r gujrat)ke sUZ \ar mHDn ke pUZ deva äara inmaR` kI g{ =I ƒ

bahubil kI mUitRyaH-b‡aNj kI ÝitmaAaÇ meH ivxeØ _LleqnIy hE bahubil kI vh Ýitma jo

AwI kÖK³ vØR pUvR hI bMb{ ke iÝNs AaÛf veLs sHg‡haly meH Aa{ hEƒ bahubilAaid tI=Åkr %Øwdev ke pUZ v wrt ckÊvt± ke w‡ata =e, AaEr _NheH tÙixlaka raßy idya gya =a ƒ ipta ke tpSya \ar` kr lene ke pXcatŸ wrt ckÊvt±huO, AaEr _NhaÇne bahubil ko ApnI A\Inta SvIkar krne ke ilye ivvx

354 jEn kla

Page 365: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

krna caha ƒ [s pr donaÇ wa[yaÇ meH yuâ huAa ƒ ijs smy yuâ ke bIc ivjy]IsHxyavS=a meH pD³I hu{ =I, _sI smy bahubil ko [s saHsairk moh AaErAasi› se vEraGy ho gya, AaEr _NhaÇne Apne ilO kevl Ok pEr wr p<+vIrqkr xeØ smSt raßy-vEwv wUim v pirg‡h ka pirTyag kr idya ƒ _NhaÇnepotnpur meH inXcl qDe³ hokr OesI For tpSya kI ik _nke pEraÇ ke smIpvLmIk c#³ gye v xrIr ke AHg-ÝTyHgaÇ se mhaspR v ltaOH ilp! g{ ƒ bahubilkI [s For tpSya ka v Rn ijnsen kËt mhapura` (36, 104-185) meHikya gya hE ƒ rivØe acayR ne Apne pdŸmpura` meH sHÙept: kha hE-

sHTyßy s tto woganŸ wUTva invRSZwUØ`: ƒvØR Ýitmya tS=aE meÌviNn*ÝkMpk: ƒvLmIkivvro>yatErTyug‡E: s mhorgE: ƒXyamadInaH c cLlIiw: veiÚk: Ýap kevlmŸ ƒƒ

(p‹pu‹4, 76-77)[s v Rn meH jo vmI@aÇ v lta ke xrIr meH ilp!ne ka ivxeØ $p se

_Lleq ikya gya hE, _sse Oesa ÝtIt hota hE ik leqk ke sMmuq bahubilkI [n lÙ`aÇ se yu› ko{ mUitRmanŸ Ýitma =Ä ƒ kal kI £iÚ ke _s smybadamI kI gufa kI bahubil mUitR bn cukI isâ hotI hE ƒ rivØe acayR _ssepirict rhe ho to AaXcyR nhÄ ƒ badamI kI yh mUitR lgwg satvÄ xtI meHinimR¿ sa#e³ sat f×! éHcI hE ƒ dUsrI Ýitma Oelora ke K³o!e kElax namkjEn-ixlamHidr kI [Nãswa kI diÙ`I dIvar pr _TkI R hE ƒ [s gufa kainmaR kal lgwg 8vÄ xtI mana jata hE ƒ tIsrI mUitR devg#³ ke xaiNtna=miNdr (862 {‹) me hÕ, ijskI _pyuR› mUitRyaÇ se ivxeØta yh hE ik [smeHvamI, kÖÉkÖ! spR v ltaAaÇ ke Aitir› mUitR pr reHgte huO ibCK³U iK³pklIAaid jIv-jNtu wI AHikt ikye gye hÕ, AaEr [n _psgRkarI jIvaÇ ka invar`krte huO Ok dev-yugl wI idqaya gya hÕ ƒ ikNtu [n sbse ivxal AaErsuÝisâ mEsUr raßy ke ANtgRt ]v`bel gola ke ivN|yigir pr ivrajmanvh mUitR hE ijskI Ýit¤a gHgnrex rajmLl ke mhamHZI camuHDray ne 10-11vÄ xtI meH kra{ =I ƒ yh mUitR 56 f×! 3 [Nc éHcI hE AaEr _s pvRt pr dUr sehI idqa{ detI hE ƒ _ske AHgo ka sMtuln, muq ka xaHt AaEr ÝsNn wav,vLmIk v ma\vI lta ke lpe!n [tnI suNdrta ko ilO huO hE ik ijnkItulna ANyZ khÄ nhÄ pa{ jatIƒ [sI mUitR ke Anukr` pr karkl meH snŸ

jEn mUitRya¥H 355

Page 366: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

1432 {‹ meH 41 f×! 6 [Nc éHcI, t=a ve Ur meH 1604 {‹ meH 35 f×! éHcIANy do ivxal paØa` mUitRya¥ Ýiti¤t hu{ ƒ \Ire-\Ire [s Ýkar kI bahubilkI mUitR ka _¿r wart meH wI Ýcar huAa hE ƒ [\r kÖK³ idnaÇ se bahubil kImUitRyaH Anek jEn mHidro meH Ýiti¤t hu{ hÕ ƒ

ikNtu jo b‡oNj-\atu inimRt mUitR Ab Ýkax meH Aa{ hE ƒ vh _pyuR›smSt ÝitmaAaÇ se ÝacIn Anuman kI jatI hE ƒ _ska inmaR`kalsMwvt: satvÄ xtI v _ske wI kÖK³ vØR pUvR ÝtIt hota hE ƒ yh ÝitmaOk golakar pI@ pr qD³I hE, AaEr _skI éHca{ 20 [Nc hE ƒ ma\vIltaptaÇ siht pEraÇ AaEr bahuAaÇ se ilp!I hu{ hE ƒ isr ke bal jEse kH\I se pIKe³kI Aaer laE!aye huO idqa{ dete hÕ, t=a _nkI j!aOH pI@ v kH\o pr ibqrIhE ƒ waEheH épr ko c#³I hu{ v _=lI bna{ g{ hÕ ƒ kan nIce ko _tre v iK³dehuO hÕ ƒ nak pEnI v JukI hu{ hE ƒ kpol v da#³I qUb maHsl v wre huO hÕ ƒmuqakËit lMbI v gol hE ƒ vÙS=l caEDa{ ko ilO huO ickna hE v cUcUkicî maZ idqaye gye hÕ ƒ intMb-wag gula{ ilO huO hE ƒ pEr sI\e, AaErFu!ne wle Ýkar idqaye gye hÕ ƒ bahuOH ivxal kH\o se nIce kI Aaer xrIrAakËit ke vln ka Anukr` kr rhI hE ƒ hSttl jHFaAaÇ se guÎoH ke äarajuDe³ huO hÕ ijsse bahuAaÇ ko shara imle ƒ [s Ýitma ka AakËit-inmaR`AitsuNdr huAa hE ƒ muq pr |yan v Aa|yaiTmkta ka tej wle ÝkarJlkaya gya hE ƒ [s AakËit-inmaR` meH ]I _makaHt xah ne [skI tulna-badamI gufa meH _plB\ bahubil kI Ýitma se t=a Oehol kI mUitRyaÇ se kIhE, ijnka inmaR`-kal 6 vÄ 7 vÄ xtI hE ƒ

ckeÊXvrI pÍavtI Aaid yiÙyaÇ kI mUitRyaH-jEn mUitRkla meH tI=ÅkraÇ ke Aitir› ijn ANy devI-devtaAaÇ ko $p

Ýdan ikya gya hE, _nmeH yÙaÇ AaEr yiÙi`yaÇ kI ÝitmaOH wI |yan dene yoGyhÕ ƒ ÝTyek tI=Åkr ke AnuØHgI Ok yÙ AaEr Ok yiÙ`I mane gye hÕ ƒ AaidtI=Åkr %Øwna= kI yiÙ`I ka nam ckeÊXvrI hE ƒ [s devI kI Ok #a{ fÖ!éHcI paØa` mUitR m=ura sHg‡haly meH ivrajman hE ƒ yh mUitR Ok gÌD prAa\airt Aasn pr iS=t hE ƒ [ska isr v wujaOH !U!-f×! g{ hÕ, t=aip_ska Ýwavl ÝfÖLl kmlakar suAlHkËt iv>man hE ƒ wujaOH dx rhI hÕ,AaEr ha= meH Ok ckÊ rha hE ƒ mUitR ke donaÇ paXvoÅ meH Ok-Ok äarpailka hE,_nmeH dayI Aaer valI Ok cmr, t=a bayÄ Aor valI Ok pu*pmala ilye huO

356 jEn kla

Page 367: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hE ƒ ye tInaÇ ÝitmaOH wI kÖK³ qi~Dt hÕ ƒ Ý\an mUitR ke épr pÍasn v|yanS= ijn-Ýitma hE, ijske donaÇ Aaer cHdnmalaOH ilO huO _D³tI hu{mUitRyaH bnI hÕ ƒ yh mUitR wI kHkalI !Ile se ÝaPt hu{ hE, AaEr kinH\m sahbne [se b‡aï`-prMpra kI dxwujI devI smJa =a ƒ yh ko{ AaXcyR kI batnhÄ ƒ m|yÝdex ke jblpur ijle meH hI k!nI ke smIp ivlhrI g‡am kel"m`sagr ke t! pr Ok miNdr meH ckeÊXvrI kI mUitR qErawa{ ke nam sepUjI-ja rhI hE, ikNtu mUitR ke mStk pr jo Aaidna= kI Ýitma hE, vh _seSpÚt: jEn prMpra kI FoiØt kr rhI hE ƒ ckeÊXvrI kI mUitRyaH devg#³ kemiNdraÇ meH wI pa{ g{ hÕ ƒ ]v`bel gola (mEsur) ke cNãigir pvRt prxasn-biSt namk Aaidna= ke miNdr ke äar pr AajU-bajU gomuq yÙAaer ckeÊXvrI yÙI kI suNdr ÝitmaOH hÕ yh miNdr leqanusar xk 1049(1117 {‹) se pUvR bn cuka =a ƒ vhaH ke ANyaNy miNdraÇ meH nana tI=ÅkroHke yÙ-yiÙi`yaÇ kI ÝitmaOH iv>man hÕ (deiqO jE‹ ix‹ sH‹ wag Ok,ÝStavna) [nmeH AÉkn biSt namk paXvRna= miNdr kI sa#e tIn fÖ!éHcI \r eNã yÙ AaEr pÍavtI yÙI kI mUitRya¥ ivxeØ _LleqnIy hÕ ƒ [smiNdr ka inmaR kal vhaH ke leqanusar xk 1103 (1181 {‹) hE ƒk¿le biSt meH wI yh mUitR hE ƒ pÍavtI kI [sse pUvR ke pXcatŸ-kalInmUitRyaH jEnmiNdraÇ meH bhutayt se pa{ jatI hEƒ [nmeH qHDigir (_D³Isa) kIOk gufa mUitR sbse ÝacIn ÝtIt hotI hE ƒ nalHda v devg#³ kI mUitRyaH 7 vÄ 8vÄ xtI kI hE ƒ m|ykal se lgakr [s devI kI pUja ivxeØ $p se lokÝcilt hu{ pa{ jatI hE ƒ

AiMbka devI kI muitR-tI=Åkro ke yÙ-yiÙi`yaÇ meH sbse Ai\k Ýcar v Ýisiâ neimna=

kI yiÙ`I AiMbka devI kI pa{ jatI hE ƒ [s devI kI sbse ÝacIn v ivQyatmUitR igrnar (éjRyNt) pvRt kI AMbadevI namk !oHk pr hE ijska _LleqsmNtwã ne Apne b<hTSvyHMwUStoZ (p> 127) meH qcryoiØt (iv>a\rI)nam se ikya hE (p<‹ 339) ƒ ijnsen ne wI Apne hirvHx-pura` (xkè705) meH [s devI ka Smr` [s Ýkar ikya hE--

g‡hItckÊaÝitckÊdevta t=ojRyNtaly-isHhvaihnI ƒixvay yiSmiNnh siNn\Iyte Év tZ iv|na: ÝwviNt xasne ƒƒ

(h‹ pu‹ ÝxiSt)

jEn mUitRya¥H 357

Page 368: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

[s devI kI Ok _LleqnIy paØa`-Ýitma 1 f×! 9 [Hc éHcI m=urasHg‡haly meH hE ƒ AiMbka Ok v<Ù ke nIce isHh pr iS=t kmlasn privrajman hE ƒ baHya pEr épr _@aya huAa v daihna p<+vI pr hE ƒ daihneha= meH flaÇ ka guCK³a hE, v baHya ha= bayÄ jHFa pr bE@e huO balk kosMwale hE balk v<ÙS=l pr JUlte huO har se qel rha hE ƒ A\owagvSZalHkËt hE AaEr épr vÙS=l pr donoH SkH\o se pIKe³ kI Aaer DalI hu{Ao#³nI hE ƒ isr pr suNdr mukÖ! hE, ijske pIKe³ xownIk Ýwavl wI hE ƒgle meH do liD³yaÇ vala har, ha=aÇ meH cUiD³ya¥, ki! me meqla v pEro meH nupurAawUØ` hE ƒ balk nGn hE, ikNtu gle meH har, bahuAaÇ me wUjbH\, kla{ meHkDe³ t=a kmr meH kr\nI phne huO hE ƒ AiMbka kI bajU se Ok dUsra balkqD³a hE, ijska daihna ha= AiMbka ke daihne Fu!ne pr hE ƒ [s qDe³ huObalk ke dUsrI Aaer g`ex kI Ok Ko!I sI mUitR hE, ijske baOH ha= meHmodk paZ hE, ijse _nkI sUHD SpxR kr rhI hE ƒ _ske @Ik-dUsre paXvR meHOk ANy AasIn mUitR hE ijske daihne ha= meH Ok paZ AaEr baOH meH mohraÇkI =ElI hE, AaEr [silO \nd-kÖber kI mUitR ÝtIt hotI hE ƒ kÖber AaErg`ex kI mUityaÇ ke Apne-Apne kÖK³ lMbakar Ýwavl wI bne hE ƒ [nsbke donaÇ paXvaÈ meH cmr\arI mUitRyaH hE ƒ Aasn se nIce kI pÎI meH Aa@n¿RikyaH hE ƒ épr kI Aaer pu*p-mHDipka bnI hE, ijske m|y wag meHpÍasn v |yanS= ijnmUitR hE ƒ [ske donaÇ Aaer do ctuwRujI mUitRyaH kmloHpr iZwHgI muãa meH qDI hÕ ƒ daihnI Aor kI mUitR ke ha=aÇ meH hl v mUsl honese vh SpÚt: blram kI, t=a bayÄ Aaer kI ctuwuRj mUitR ke baOH ha=aÇ meHckÊ v xHq t=a daihne ha=aÇ meH pÍ v gda hone se vh vasudev kI mUitR hE ƒdonaÇ ke glaÇ meH vEjyNtI malaOH pD³I hu{ hE ƒ blwã AaEr vasudev sihtneimna= tI=Åkr kI SvtHZ mUitRyaH m=ura v lqné ke sHg‡halyaÇ meH iv>manhE ƒ ÝStut AiMbka kI mUitR meH hmeH jEn v vEidk prMpra ke Anek devI-devtaAaÇ ka suNdr smIkr` imlta hE, ijska v`aRnaTmk pÙ hm jEnpura`aÇ meH pate hE ƒ

pu~ya]v-k=akoØ kI yÙI kI k=a ke Anusar igirnar kI AiGnlanam kI \mRvtI b‡aï`-mihla Apne pit kI kop-wajn bnkr ApneiÝyHkr AaEr xuwHkr namk do ALp-vySk puZaÇ ko lekr igirnar pvRtpr Ok muinraj kI xr` meH clI g{ ƒ vhaH balkaÇ ke Ùu\ag‡St hone pr

358 jEn kla

Page 369: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_ske \mR ke Ýwav se vhaH Ok Aam‡v<Ù Akal meH hI f×l _@a ƒ _skIluiMbkaAaÇ (guCK³aÇ) äara _sne _n balkaÇ kI Ùu\a ko xaNt ikya ƒ_\r _ske pit somxmaR ko ApnI wUl ka pta cla to vh _se mnaneAaya ƒ AiGnla smJI ik vh _se marne Aaya hE ƒ AtOv vh tTkalIntI=Åkr neimna= ka |yan krtI hu{ pvRt ke ixqr se k×d pD³I, AaEr xuw|yan se mrkr neimna= kI yiÙ`I AiMbka hu{ ƒ _ska pit y=asmymrkr isHh ke $p meH _ska vahn huAa ƒ [s Ýkar AiMbka ke do puZ,Aam‡v<Ù AaEr Aam‡flaÇ kI liMbka AaEr isHhvahn, ye _s devI kI mUitR kelÙ` bne ƒ [sI k=ank ka sar Aaxa\r kËt Ýit¤asar (32 vÄ xtI)meH AiMbka ke vNdnaTmk inMn Xlok meH imlta hE-

sVyEkVyupg-iÝyHkrsutÝITyE kre ibw‡tÄ ƒidVyaw‡StbkH xuwHkr-kriXlÚaNyhStaHguilHmŸ ƒisHhwtR <cre iS=taH hirtwamam‡ãumCK³aygamŸ ƒvHdaÌH dxkamu RkoCK³yijnH devIimhaMba H yje ƒƒ

AiMbka kI OesI mUitRyaH _dyigir-qHDigir kI nvmuin gufa t=a #HkkI gufaAaÇ meH wI pa{ jatI hÕ ƒ [nmeH [s mUitR ke do hI ha= paye jate hÕ, jEsakI épr vi Rt m=ura kI guºkalIn Ýitma meH wI hE ƒ ikNtu diÙ` meH ijnkaHcIke Ok jEn m@ kI dIval pr iciZt AiMbka ctuwuRj hE ƒ _ske do ha=aÇ meHpax AaEr AHkÖx hÕ, t=a ANy do ha= Awy AaEr vrd muãa meH hÕƒ vh Aam‡v<Ùke nIce pdŸmasn ibrajman hE, AaEr pas meH balk wI hE ƒ mEsUr raßy keAHgiD namk S=an ke jEnmHidr meH AiMbka kI iäwujmUitR q³DI hu{ bhut hIsuNdr hE ƒ _skI iZwHg xrIrakËit klaTmk Aaer lailTypU R hE ƒ devg#³ kemHidro meH t=a AabU ke ivml-vshI meH wI AiMbka kI mUitR dxRnIy hE ƒ m=urasHg‡haly meH hal hI Aa{ hu{ (3382) pUvR-m|ykalIn mUitR meH devI doStHwo ke bIc liltasn bE@I hE ƒ dayaH pEr kml pr hE ƒ devI ApnI god keixxu ko ATyHt vaTsLy se donaÇ ha=aÇ se pkDe³ huO hE ƒ kexpax v kÖ@hart=a kÖHDlaÇ kI AakËityaH bD³I suNdr hÕ ƒ baHOH iknare isHh bE@a hE ƒ

srSvtI kI mUitR-m=ura ke kHkalI !Ile se ÝaPt srSvtI kI mUitR (je 24) lqné

ke sHg‡haly meH Ok f×! sa#e³ naE {Hc éHcI hÕ ƒ devI caEkor Aasn pr ivrajmanhE ƒ isr qHiDt hE ƒ bayeH ha= meH sUZ se bH\I hu{ puStk hE ƒ daihna ha= qHiDt

jEn mUitRya¥H 359

Page 370: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hE, ikNtu Awy muãa meH rha ÝtIt hota hEƒ vSZ saD³I jEsa hE, ijska AHclkH\o ko wI AaCK³aidt ikye hE ƒ donaÇ ha=aÇ kI kla[yaÇ pr Ok-Ok cUD³I hE,t=a daihne ha= meH cUD³I se épr jpmala wI l!k rhI hEƒ devI ke donaÇ Aaerdo _pask qDe³ hÕ, ijnke kex suNdrta se sHvare gye hÕ ƒ daihnI Aaer ke_pask ke ha= meH klx hE, t=a baH{ Aor ka _pask ha= joDe³ qDa hE ƒdaihne Aor ka _pask ko! phne huO hE, jo xk jait ke !yUink jEsaidqa{ deta hEƒ pad-pI@ pr Ok leq wI hE, ijske Anusar òsb jIvaÇ koiht v suqkarI yh srSvtI kI Ýitma isHhpuZ-xow namk luhar kask(ixLpI) ne dan ikya, AaEr _se Ok jEn miNdr kI rHgxala meH S=aiptkIó ƒ yh mUitRdan koi!k-g` vackacayR AayRdev ko sHvtŸ 54 meH ikya =aƒ ilip Aaid pr se yh vØR xk sHvtŸ ka ÝtIt hota hE ƒ At: [ska kal78´54µ132 {‹ kÖØa` raja huiv*k ke smy meH pD³ta hEƒ leq meH jo ANynam Aaye hÕ, ve swI _sI kHkalI !Ile se ÝaPt sMvtŸ 52 kI jEn Ýitma keleq meH wI _iLliqt hÕ ƒ jEn prMpra meH srSvtI kI pUja iktnI ÝacIn hE,yh [s mUitR AaEr _ske leq se Ýmai`t hota hE ƒ srSvtI kI [tnI ÝacInÝitma ANyZ khÄ ÝaPt nhÄ hu{ ƒ [s devI kI ihNdu mUitRyaH guPtkal se pUvRkI nhÄ payI jatI, A=aRtŸ ve sb [sse do tIn xtI pXcatŸ kI hE ƒ srSvtIkI mUitR Anek S=anaÇ ke jEn miNdraÇ meH Ýiti¤t pa{ jatI hE, ikHtu Ai\kaHx&at ÝitmaOH m|ykal kI inimRityaH hÕ ƒ _dahr`a=R, devg#³ ke 19 veH miNdrke baihrI bramde meH srSvtI kI qD³I hu{ ctuwuRj mUitR hE, ijska kal iv‹sH‹ 1126 ke lgwg isâ hota hE ƒ rajpUtane meH isrohI jnpd ke AjarInamk S=an ke mhavIr jEn miNdr meH Ýiti¤t mUitR ke Aasn pr iv0 sH01269 quda huAa hE ƒ yh mUitR khÄ iäwuj, khÄ ctuwuRj, khÄ myurvaihnIAaEr khÄ hHsvaihnI pa{ jatI hE ƒ Ok ha= meH puStk AvXy rhtI hE ƒ ANyha= v ha=aÇ meH kml, AÙmala, AaEr vI`a, A=va [nmeH se ko{ Ok ya dopaye jate hÕ, A=va dUsra ha= Awy muãa meH idqa{ deta hE ƒ jEn Ýit¤a-g‡N=aÇ meH [s devI ke ye lÙ` iwNn-iwNn $p se paye jate hÕ ƒ _skI j!aAaÇAaEr cNãkla ka wI _Lleq imlta hE ƒ \vla !Ika ke ktaR vIrsenacayR ne[s devI kI ]ut-devta ke $p meH vNdna kI hE, ijske äadxaHg va`I$p barhAHg hÕ, sMyGdxRn $p itlk hE, AaEr _¿m cirZ $p AawUØ` hE ƒ Aako!ase ÝaPt srSvtI kI \atu-Ýitma (12vÄ xtI se pUvR kI, bD³aEda sHg‡haly

360 jEn kla

Page 371: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

meH) iäwuj qD³I hu{ hE muq muãa bD³I ÝsNn hE ƒ mukÖ! ka Ýwavl wI hE ƒ OesIhI Ok Ýitma vsNtg#³ se wI ÝaPt hu{ hE ƒ deivyaÇ kI pUja kI prMpra bD³IÝacIn hE y>ip _nke namaÇ, Sv$paÇ t=a S=apna v pUja ke ÝkaraÇ meH inrHtrpirvtRn hota rha hE ƒ wgvtI sUZ (11, 11, 429) meH _Lleq hE ikrajkÖmar mhabl ke ivvah ke smy _se Ýcur vSZawUØ`aÇ ke AitirÉt ]I,ÁI, \<it, kIitR, buiâ, l"mI, nNda AaEr wãa kI Aa@-Aa@ ÝitwayeH wI_phar $p dI g{ =I ƒ [sse Anumant: ivvah ke pXcatŸ ÝTyek sMpNnkÖ!uMb meH ye ÝitmayeH kÖldevta ke $p meH Ýiti¤t kI jatI =I ƒ

ACyuta ya ACK³Pta devI kI mUitR-ACyuta devI kI Ok mUitR bdnavr (malva) se ÝaPt hu{ hE ƒ devI

FoDe³ pr AaÌ#³ hE ƒ _ske car ha= hÕ ƒ donaÇ daihne ha= !U! gye hÕ ƒ épr kebaHye ha= meH Ok #al idqa{ detI hE, AaEr nIce ka ha= FoDe³ kI ras sMhalehuO hE ƒ daihna pEr rkab meH hE AaEr bayaH _s pEr kI jHFa pr rqa huAa hE ƒ[s Ýkar mUitR ka muq samne v FoDe³ ka _skI bayÄ Aaer hE ƒ devI ke gleAaEr kanaÇ meH AlHkar hE ƒ mUitR ke épr mHDp ka Aakar hE, ijs pr tInijn-ÝitmaOH bnI hÕ ƒ caraÇ kanaÇ pr Ko!I-Ko!I jEn AakËityaH hÕ ƒ yhpaØa`-qND 3 f×! 6 [Hc é¥ca hE ƒ [s pr Ok leq wI hE, ijske AnusarACyuta devI kI Ýitma ko sMvtŸ 1229 ({‹ 1172) meH kÖK³ kÖ!uMboH keVyi›yaÇ ne vâRmanpur meH xaiNtna= cETyaly meH ÝS=aipt kI =I ƒ [s leqpr se isâ hE ik Aa\uink bdnavr ÝacIn vâRmanpur ka Apw‡Hx $p hE ƒ mEApne Ok leq meH btla cuka hU¥ t=a épr mHidroH ke sMbN\ meH wI _Lleqikya ja cuka hE, ik sMwvt: yhI vh vâRmanpur ka xaiNtna= miNdr hEjhaH xk sH‹ 705 ({‹ 783) meH AacayR ijnsen ne hirvHx-pura` kIrcna pU R kI =I ƒ

nEgmeØ (nemex) kI mUitR -m=ura ke kHkalI !Ile se ÝaPt wGnavxeØaÇ meH Ok-tor`-qHD pr

nemex dev kI Ýitma bnI hE AaEr _ske nIce wgv nemeso Oesa ilqa hE ƒ [snemex dev kI m=ura-sHg‡haly me Anek mUitRyaH hÕ ƒ kÖØa` kalIn Ok mUitR({‹1) Ok fÖ! sa#e³ tIn [Hc é¥cI hE ƒ muqakËit bkre ke s£x hE v baOHha= se do ixxuAaÇ ko \ar` ikye hÕ, jo _skI jHFa pr l!k rhe hÕ ƒ _skekH\o pr wI sMwvt: balk rhe hÕ, jo qHiDt ho gye hE, kevl _nke pEr

jEn mUitRya¥H 361

Page 372: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

l!k rhe hÕ ƒ Ok ANy K³o!I sI mUitR (nH‹ 909) sa#e³ car [Hc kI hE,ijsmeH kH\o pr balk bE@e huO idqa{ dete hÕ ƒ yh wI kÖØa` kalIn hE ƒtIsrI mUitR sa#e³ Aa@ [Hc éHcI hE AaEr _smeH donaÇ kH\o pr Ok-Ok balkbE@a huAa hE ƒ daihna ha= Awy muãa meH hE, AaEr baHO meH mohraÇ kI =ElI jEsIko{ vStu hE ƒ kH\o pr balk bE@aO huO negmex kI AaEr do mUitRyaH (nH‹1151, 2482) hÕ ƒ Ok mUitR ka kevl isr maZ suriÙt hE (nH‹ 1001)ƒ Ok ANy mUitR (nH‹ 2547) Ok fÖ! paHc [Hc éHcI hE, ijsmeH ÝTyek kH\epr do-do balk bE@e idqa{ dete hÕ t=a daihna ha= Awy muãa meH hE ƒ

kÖK³ mUitRyaH Ajamuq devI kI hÕ ƒ Ok mUitR ({ 2) Ok fÖ! car [HcéHcI hE, ijsmeH devI ke Stn SpÚ hÕ ƒ _ske baOH ha= meH Ok tikya hE, ijspr Ok balk Apne donaÇ ha= v<ÙS=l pr rqe huO l!ka hE ƒ devI kadaihna ha= qHiDt hE¸ ikNtu Anumant: vh kH\e kI Aaer _@ rha hE ƒ [sIÝkar kI dUsrI mUitR ({ 3) meH StnaÇ pr har l!k rha hE ƒ tIsrI mUitR(nH‹ 799) sa#e³ Aa@ [Hc éHcI hE ƒ devI Ajamuq hE, ikNtu vh iksIbalk ko \ar` nhÄ ikye hE ƒ _ske daihne ha= meH kml AaEr baHO ha= meHPyala hE ƒ Ok ANy mUitR (nH. 1210) ds [Hc éHcI hE, ijsmeH devI ApnIbaHyI jHFa pr balk ko bE@aye hE, AaEr baOH ha= se _se pkDe hE ƒ daihnaha= Awy muãa meH hE, isr pr sa#e³ paHc [Hc Vyas ka Ýwavl wI hE ƒ StnaÇpr suSpÚ har wI hE ƒ Ok ANy K³o!I sI mUitR ivxeØ _LleqnIy hE ƒ yhkevl paHc [Hc éHcI hE, ikNtu _smeH Ajamuq devI kI car wujaO hÕ, AaErvh Ok pvRt pr liltasn ibrajman hE ƒ _skI baHyI jHFa pr balk bE@ahE, jo Pyale ko ha=aÇ meH ilO dU\ pI rha hE ƒ devI ke ha=aÇ meH iZxUl, Pyalav pax hE ƒ _ske daihne pEr ke nIce _ske vahn kI AakËit kÖK³ ASpÚ hE,jo sMwvt: bEl y wEsa hoga

kÖK³ mUitRyaH OesI wI hÕ ijnmeH yh mat<devI Ajamuq nhÄ, ikNtu SZI-muq bna{ g{ hE ƒ OesI Ok mUitR ({ 4) 1 fÖ! 2 [Hc é¥cI hE ijsmeH devI Okixxu ko ApnI godI meH sulaye huO hE ƒ devI ka daihna ha= Awymuãa meH hE ƒ mUitRkÖØa`kalIn hE ƒ [sI Ýkar kI balk ko sulaye huO Ok dUsrI mUitR wI hE ƒbalkaÇ siht Ok ANy _LleqnIy mUitR (nH‹ 278) 1 fÖ! sa#e sat [Hcé¥cI v 9 [Hc caED³I hE, ijsmeH Ok SZI v puÌØ pas-pas Ok v<Ù ke nIceliltasn meH bE@e hÕ v<Ù ke éprI wag meH K³o!I sI |yanS= ijn mUitR bnI hu{

362 jEn kla

Page 373: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hE, AaEr v<Ù kI pÄD³ (tna) pr igrig! c#³ta huAa idqa{ deta hE ƒ pad-pI@pr Ok dUsrI AakËit hE, ijsmeH bayaH pEr épr _@aya huAa hE, AaEr _skedonÇ Aaer 6 balk qel rhe hÕ ƒ [s Ýkar kI Ok mUitR cNderI (m‹ Ý‹) meH wIpa{ g{ hE, t=a Ok ANy mUitR Ýyag ngrpailka ke sHg‡haly meH wI hE ƒ

_pyu› smSt mUitRyaH mUlt: Ok jEn AaQyan se sMbi\t hE,AaEr Apne ivkas kÊm ko ÝdixRt kr rhI hE ƒ kLp-sUZ ke Anusar [NãkI Aa&a se _nke hirnEgmex namk Anucr dev ne mhavIr ko gwR$p meHdevanNda kI kÖiÙ se inkal kr iZxla ranI kI kËiÙ meH S=aipt ikya=a ƒ [s Ýkar hirnEgmexI ka sMbN\ bal-rÙa se S=aipt huAa janpD³ta hE ƒ [s hirnEgmexI kI muqakËit Ýaicn icZaÇ v ÝitmaAaÇ meH bkrejEsI pa{ jatI hE ƒ neimna= cirZ meH k=ank hE ik sTywama kI Ý>uMns£x puZ ko ÝaPt krne kI AiwlaØa ko pura krne ke ilO kË*` ne nEgmexdev kI Aara\na kI, AaEr _sne Ýk! hokr _NheH Ok har idya ijskephnne se sTywama kI mnokamna pUrI hu{ ƒ [s AaQyan se nEgmex dev kasHtanoTpit ke sa= ivxeØ sMbN\ S=aipt hota hE ƒ _› dev v devI kIÝay: smSt mUitRyaH har phne huO hÕ, jo sMwvt: [s k=ank ke har kaÝtIk hE ƒ Da‹ vasudevxr`jI ka Anuman hE ik _plWy mUitRyaÇ pr se OesaÝtIt hota hE ik sHtan paln meH dev kI ApeÙa devI _pasna Ai\k AaEicTyrqtI hE, AtOv dev ke S=an pr devI kI kLpna ÝarMw hu{ ƒ tTpXcatŸAjamuq ka pirTyag krke suNdr SZI-muq ka $p [s dev-devI ko idyagya, AaEr ifr dev-devI donÇ hI Ok sa= balkaÇ siht idqlaO jane lge(jEn On!I‹ 1937 Ý‹ 37 Aaid) sHwv hE ixxu ke paln poØ` meH bkrIke dU\ ke mhTv ke kar` [s Ajamuq devta kI Ýit¤a hu{ ho?

kÖK³ mUitRyaÇ meH, _dahr`a=R devg#³ ke miNdraÇ meH v cNãpur (JaHsI)se ÝaPt mUitRyaÇ me, Ok v<Ù ke Aas-pas bE@e huO puÌØ AaEr SZI idqa{ detehÕ, AaEr ve donaÇ hI Ok balk ko ilO huO hÕ ƒ puratTv ivwag ke wUtpUvRsHcalk ]I dyaram sahnI ka mt hE ik yh £Xy wogwUim ke yugl ka hE ƒ

jEn icZklajEn icZklajEn icZklajEn icZklajEn icZklaicZkla ke ÝacIn _LleqwartvØR meH icZkla ka wI bD³a ÝacIn [ithas hÕ ƒ [s kla ke saihTy

meH bhut ÝacIn _Lleq paye jate hÕ, t=aip [s kla ke suNdrtm _dahr`

jEn mUitRya¥H 363

Page 374: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hmeH AjNta kI guPt-kalIn baEâ gufaAaÇ meH imlte hÕ ƒ yhaH yh kla ijsivkist $p meH ÝaPt hotI hE, vh SvyH btla rhI hE ik _sse pUvR wI wartIyklakaroH ne Anek vEse iwiticZ dIFRkal tk bnaye haÇge, twI _nko [skla ka vh kaExl AaEr AWyas ÝaPt ho ska ijska ÝdxRn hm _n gufaAaÇmeH pate hÕ ƒ ikNtu icZkla kI Aa\arwUt samg‡I wI _skI ÝkËit Anusar hIbD³I lilt AaEr koml hotI hE ƒ imi¿ ka lep AaEr _spr klakar ke ha=aÇkI SyahI kI reqaOH t=a rHgo ka ivNyas kal kI t=a \Up, vØaR, pvn AaidÝakËitk xi›yaÇ kIkralta ko _tna nhÄ sh sktI ijtna vStu vmUitRkla kI paØa`myI kËitya¥ ƒ [s kar` guPt kal se pUvR ke icZklaTmk_dahr` ya to nÚ ho gye ya bce to OesI jI RxI R AvS=a meH ijsse _nkemaEilk Sv$p ka SpÚ &an ÝaPt krna AsMwv ho gya hE ƒ

ÝacIntm jEn saihTy meH icZkla ke Anek _Lleq ÝaPt hote hÕƒ K³@ejEn ]utaHg naya\Mm-khaAo meH \ar`I devI ke xyanagar ka suNdr v Rn hEijska Kt ltaAaÇ, pu*pviLlyaÇ t=a _¿m jait ke icZo se AlHkËt =a(na‹ k‹ 19) ƒ [sI ]utaHg me mLlidNn rajkÖmar äara Apne Ýmdvn meHicZswa bnvane ka v Rn hE ƒ _sne icZkaraÇ kI ]e I ko bulvaya AaEr _nsekha ik mere ilO Ok icZ-swa bnaAae AaEr _se hav, wav, ivlas, ivw‡maÇse susißjt kro ƒ icZkar ]e I ne [s bat ko SvIkar kr ilya AaErApne-Apne Fr jakr tUilkaOH AaEr v R (rHg) lakr ve icZ rcna meH Ýv<tho gye ƒ _NhoneH iwi¿yaÇ ka ivwajn ikya, wUim ko lepaid se sjaya AaErifr _› Ýkar ke icZ bnane lge ƒ _nmeH se Ok icZkar ko OesI isiâ ÝaPt=I ik iksI wI iäpd v ctu*pd Ýa`I ka Ok AHg maZ deqkr _skI pUrI$pakËit inmaR kr skta =a ƒ _sne rajkÖmarI miLl ke cr`aHguÚ ko pdÈkI Aae! se deqkr _skI y=avtŸ svaÅgakËit ivicZ kr dI (na‹ k‹ 8,78) ƒ [sI ]<taHg meH ANyZ (13, 99) mi`kar ]ei¤ nHd äara rajg<h ke_>an meH Ok icZ swa bnvane ka _Lleq hE, ijsmeH sEkDaÇ StMw =e, vnana Ýkar ke ka¤kmR (lkD³I kI karIgrI), puStkmR (cUne ismeH! kIkarIgrI), icZkmR (rHgo kI karIgrI) lePykmR (imÎI kI AakËitya¥)t=a nana ãVyaÇ ko gUH=kr, veiÚtkr, wrkr v joD³kr bna{ hu{ iviv\AakËityaH inmaR kra{ g{ =I ƒ b<htŸkLpsUZ wa*y (2, 5, 262) meH Okgi`ka ka k=ank hE, jo 64 klaAaÇ meH ÝvI` =I ƒ _sne ApnI icZswa meH

364 jEn kla

Page 375: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

nana Ýkar ke, nana jaityaÇ v VyvsayaÇ ke puÌØaÇ ke icZ ilqaye =e ƒ joko{ _ske pas Aata _se vh ApnI _s icZ-swa ke icZ idqlatI, AaEr_skI ÝitikÊyaAaÇ pr se _skI Ìic v Svwav ko jankr _ske sa=tdnusar Vyvhar krtI =I ƒ AavXyk !Ika ke Ok p> meH icZkar ka _dahr`dekr btlaya hE ik iksI wI Vyvsay ka AWyas hI, _smeH pU R ÝvI`taÝaPt krta hEƒ cUi Rkarne [s bat ko smJate huO kha hE ik inrNtr AWyasäara icZkar $paÇ ke smuict Ýma` ko ibna nape-tole hI sa\ leta hE ƒ OkicZkar ke hSt-kaExl ka _dahr` dete huO AavXyk !Ika meH yh wI kha hEik Ok ixLpI ne myUr ka pHq Oese kaExl se iciZt ikya =a ik raja _sey=a=R vStu smJkr ha=aÇ meH lene ka ÝyTn krne lga ƒ Aav0 cUi Rkar nekha hE ik sUZ ke A=R ko SpÚ krne meH waØa AaEr ivwaØa ka vhI S=an hE joicZkla meH ƒ icZkar jb iksI $p ka sHtuilt map inXcy kr leta hE, tbvh waØa AaEr ÝTyek AHgopa¥g ka Ýma` iniXct kr leta hE tb ivwaØa, OvHjb neZaid AHg iciZt kr leta hE vh vataR kI iS=it pr phuHcta hE ƒ [sÝkar jEn saihiTyk _LleqaÇ se Ýmai`t hE ik jEn prMpra meH icZkla kaÝcar Ait Ýaicn kal meH ho cuka =a AaEr yh kla suivkist t=asuVyviS=t ho cukI =I ƒ

iwi¿-icZ-jEn icZkla ke sbse ÝacIn _dahr` hmeH taiml Ýdex ke tHjor ke

smIp isTtNnvasl kI _s gufa meH imlte hÕ ijska _Lleq épr ikyaja cuka hE ƒ iksI smy [s gufa meH smSt imi¿ya v Kt icZaÇ se AlHkËt=e, AaEr gufa ka vh AlHkr` mheHãvmaR Ý=m ke raßy kal ({0 625)meH kraya gya =a ƒ xEv \mR SvIkar krne se pUvR yh raja jEn \maRvlMbI=a ƒ vh icZkla ka [tna ÝemI =a ik _sne diÙ`-icZ namk xaÏ kasHkln kraya =a ƒ gufa ke Ai\kaHx icZ to nÚ ho cuke hÕ, ikNtu kÖK AbwI [tne suVyviS=t hÕ ik ijnse _nka Sv$p Ýk! ho jata hE ƒ [nmeHAakax meH meFaÇ ke bIc n<Ty krtI hu{ APsraAaÇ kI t=a raja-ranI kIAakËityaH SpÚ saEr suNdr hÕ ƒ Kt pr ke do icZ kml-srovr ke hE ƒsrovr ke bIc Ok yugl kI AakËityaH hE, ijnmeH SZI Apne daihne ha= sekmlpu*p toD³ rhI hE, AaEr puÌØ _sse s!kr baOH ha= meH kml-nal kokH\e pr ilO qD³a hE ƒ yugl ka yh icZ` bD³a hI suNdr hE ƒ Oesa wI Anuman

jEn mUitRya¥H 365

Page 376: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ikya gya hE ik ye icZ tTkalIn nrex mheHãvmaR AaEr _nkI ranI ke hI hE ƒOk AaEr ha=I Anek kmlnalaÇ ko ApnI sU^HD meH lpe!kr _qaD³ rha hE,khÄ gay kmlnal cr rhI hÕ, hHs-yugl kÊID³a kr rhe hE, pÙI kmlmukÖlaÇ pr bE@e huO hÕ, v mTSy panI meH cl-ifr rhe hÕ ƒ dUsra icZ wI [sIka kÊmanugamI hÕ ƒ _smeH Ok mnu*y toD³e huO kmlaÇ se wrI hu{ !okrI ilyehuO hÕ, t=a ha=I AaEr bEl kÊID³a kr rhe hÕ ƒ hai=yaÇ ka rHg wUra v bElaÇ karHg mi!yala hÕ ƒ iväanaÇ ka Anuman hE ik ye icZ tI=Åkr ke smvsr` kIqaitka-wUim ke hE, ijnmeH wVy-jn pUja-inim¿ kml toD³te hÕ ƒ

[sI icZ ka Anukr` Olora ke kElaxna= miNdr ke Ok icZ meH wIpaya jata hE ƒ y>ip yh miNdr xEv hE, t=aip [smeH _› icZ ke Aitir›Ok Oesa wI icZ hE ijsmeH Ok idgMbr muin ko palkI meH bE@akr yaZainkalI ja rhI hE ƒ palkI ko car mnu*y pIKe kI AaEr v Aage Ok mnu*y\ar` ikye hÕ ƒ palkI pr KZ wI lga huAa hE ƒ Aage-Aage paHc yoâa walaÇAaEr #alaÇ se susißjt cl rhe hÕ [n yoâaAaÇ kI muqakËit, kexivNyaswaEheH, AaHqo v mUKaÇ kI bnav! t=a k`R-kÖ~Dl bD³I sjIvta ko ilO huOhÕ ƒ baHyI AaEr [nke Svagt ke ilye AatI hu{ sat iSZyaH, AaEr _nke Aage_sI Ýkar se susißjt sat yoâa idqa{ dete hÕ ƒ yoâaAaÇ ke pIKe éprkI AaEr KZ wI lga huAa hE ƒ iSZyaH israÇ pr klx Aaid mHgl ãVy \ar`ikye huO hÕ ƒ _nkI saD³I kI phnav! diÙ`I #Hg kI skÙ hE, t=a _¿rIydaihnI bajU se ba¥ye kH\e pr Dala huAa hE ƒ _ske pIKe bHdnvar bne huOidqa{ dete hÕ ƒ [s Ýkar yh £Xy wÎark sMÝday ke jEnmuin ke rajäarpr Svagt ka ÝtIt hota hE ƒ Da0 motIcNdjI ka Anuman hE ik Ok ihHdUmiNdr meH [s jEn £Xy ka AiStTv 22 vÄ xtI meH miNdr ke jEinyaÇ äarablatŸ Sva\In ikye jane kI sMwavna ko sUict krta hE ƒ ikNtu smStjEn\mR ke [ithas ko deqte huO yh bat AsMwv sI ÝtIt hE ƒ yh icZsMwvt: icZ inmaÅpk kI \aimRk _darta A=va _spr iksI jEn muin keivxeØ Ýwav ka ÝtIk hE ƒ Olora ke [Nãswa namk xElmiNdr (8vÄ se20vÄ xtI {0) meH wI rHgIn iwiTticZaÇ ke icî iv>man hÕ, ikNtu ve [tneiKþ-iwþ hÕ, AaEr \uH\le ho gye hÕ ik _nka ivxeØ v<¿aHt pana AsMwv hE ƒ

10-11 vÄ xtI meH jEinyaÇ ne Apne miNdraÇ meH icZinmaR äara diÙ`Ýdex meH icZkla ko qUb puÚ ikya ƒ _dahr`a=R, it$ mla{ ke jEnmiNdr meH

366 jEn kla

Page 377: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ab wI icZkarI ke suNdr _dahr` iv>man hE ijnmeH devta v ikHpu$Ø AakaxmeH meFaÇ ke bIc _D³te huO idqa{ dete hE ƒ dev pHi›bâ hokr smosr` kI AaErja rhe hÕ ƒ gH\vR v APsraOH wI bne hE ƒ Ok dev f×laÇ ke bIc qD³a huAa hE ƒ XvetvSZ \ar` ikye APsraOH pHi›bâ iS=t hÕ ƒ Ok icZ meH do muin prSprsMmuq bE@e idqa{ dete hÕ ƒ khÄ idgMbr muin Aahar dene valI mihla ko\maÈpdex de rhe hÕ ƒ Ok devta ctuwuRj v iZneZ idqa{ deta hE, jo sMwvt:[Nã hE ƒ ye sb icZ kalI iwiTt pr nana rHgo se bnaO gye hÕ ƒ rHgo kI c!kAjNta ke icZaÇ ke sman hE ƒ devaÇ, AayoÅ v muinyaÇ ke icZaÇ meH nak v @u»I kaAHkn ko`aTmk t=a dUsrI Aa¥q muqakËit ke bahr ko inklI hu{ sI bna{g{ hE ƒ Aage kI icZkla [s xElI se bhut Ýwaivt payI jatI hÕ ƒ

]v`belgola ke jEnm@ meH Anek suNdr iwi¿-icZ iv>man hÕ ƒOk meH paXvRna= smosr` meH ivrajman idqa{ dete hÕ ƒ neimna= kIidVy|vin ka icZ` wI suNdrta se ikya gya hE ƒ Ok v<Ù AaEr Kh puÌØaÇäara jEn \mR kI Kh leXyaAaÇ ko smJaya gya hE, ijnke Anusar v<Ù keflaÇ ko qane ke ilO kË*`leXya vala VyiÉt sare v<Ù ko ka! Dalta hE,nIlleXya vala VyiÉt _skI bD³I-bD³I xaqaAaÇ ko, kpotleXya vala_skI !hinyaÇ ko, pItleXya vala _ske kCce-pke flaÇ ko AaErpdŸmleXya vala VyiÉt v<Ù ko lexmaZ wI hain nhÄ phuHcata huAa pkkrigre huO flaÇ ko cunkr qata hE ƒ m@ ke icZaÇ meH Oese ANy wI \aimRk_pdexaÇ ke £ÚaHt paye jate hÕ ƒ yha¥ Ok Oesa icZ wI hE, ijsmeH mEsUr nrexkË*`raj AoDyr (t<tIy) ka dxhra drbar ÝdixRt ikya gya hE ƒ

taD³pZIy icZ-jEn miNdraÇ meH iwi¿-icZaÇ kI kla ka ivkas 11 vÄ xtI tk ivxeØ

$p se paya jata hE ƒ tTpXcatŸ icZkla ka Aa\ar taD³pZ bna ƒ [s kalse lekr 14-15 vÄ xtI tk ke hStiliqt taD³pZ g‡H= jEn xaÏ-wHDaraÇmeH shSZaÇ kI sHQya meH paye jate hÕ ƒ icZ bhu\a leq ke épr nIce v dayeH-baOH haixyaÇ pr, AaEr khÄ pZ ke m|y meH wI bne huO hÕ ƒ ye icZ bhu\a xowake ilO, A=va \aimRk Ìic b#³ane ke ilO AHikt ikye gye hÕ ƒ Oese icZbhut hI km hÕ ijnka ivØy g‡H= se sMbN\ rqta ho ƒ

sbse ÝacIn iciZt taD³pZ g‡H= diÙ` meH mEsUr raßyaNtgRt mUDibãIt=a _¿r meH pa!n (gujrat) ke jEn wHDaroH meH imle hÕ ƒ mUDibãI meH Ø!ŸqHDagm

jEn mUitRya¥H 367

Page 378: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kI taDŸpZIy ÝityaH, _ske g‡H= v icZ donaÇ £iÚyaÇ se bD³I mhTvpU R hÕ ƒidgMbr jEn prMpranusar suriÙt saihTy meH yhI rcna sbse ÝacIn hE ƒ[ska mUl iätIy xtI, t=a !Ika 9 vÄ xtI meH rict isâ hotI hE ƒ mUDibãIke [s g‡H= kI tIn ÝityaÇ meH sbse pIKe kI Ýit ka leqn kal 1113 {0 kelgwg hE ƒ [smeH paHc taD³pZ sicZ hÕ ƒ [nmeH se do taD³pZ to pUre icZaÇ se wrehÕ, do ke m|ywag meH leq hE, AaEr donaÇ trf kÖK icZ, t=a Ok meH pZ tInwagaÇ meH ivwaijt hE, AaEr tInaÇ wagaÇ meH leq hE, ikNtu donaÇ KoraÇ pr Ok-OkckÊakËit bnI hE ƒ ckÊ kI piri\ meH wItr kI AaEr Anek ko`akËitya¥ AaErm|ywag meH _sI Ýkar ka dUsra Ko!a sa ckÊ hE ƒ [n donaÇ ke vly meH kÖKANtral se Kh caEko` AakËitya¥ bnI hE ƒ ijn do pZaÇ ke m|y meH leq AaErAajU-bajU icZ hE, _nmeH se Ok pZ meH phle belbU!edar iknarI AaEr ifr do-do iviv\ Ýkar kI suNdr golakËityaH hÕ ƒ dUsre pZ meH daH{ Aor qDŸgasnnGn mUitRyaH hÕ, ijnke sMmuq do iSZya¥ n<Ty jEsI wav-muãa meH qD³I hE ƒ[nka kexaÇ ka jUD³a ckÊakar v pu*pmala yuÉt hE, t=a _¿rIy daOH kH\e kenIce se baOH ke épr fEla huAa hE ƒ pZ ke baHyI AaEr pdŸmasn ijnmUitRÝwavl-yuÉt hE ƒ isHhasn pr kÖK pxuAaÇ kI AakËitya¥ bnI hE ƒ mUitR ke donaÇAaEr do mnu*y-AakËitya¥ hE, AaEr _nke paXvR meH SvtNZ $p se qD³I hu{,AaEr dUsrI kmlasIn hHsyuÉt devI kI mUitRya¥ hE, jo do pZ pU Rt: icZaÇ seAlHkËt hE, _nmeH se Ok ke m|y meH pdŸmasn ijnmUitR hE, ijske donaÇ AorOk-Ok dev qD³e hÕ ƒ [s icZ ke donaÇ AaEr sman $p se do-do pdŸmasn ijnmUitRyaH hÕ, ijnke isr ke pIKe Ýwavl, _ske donaÇ AaEr cmr, AaEr épr kIAaEr do ckÊaÇ kI AakËityaH hE ƒ tTpXcatŸ donaÇ AaEr Ok-Ok ctuwuRjI devI kIwãasn mUitR hE, ijnke daihne ha= meH AHkÖx AaEr baOH ha= meH kml hE ƒ ANydo ha= vrd AaEr Awy muãa meH hE ƒ donaÇ KoraÇ ke icZaÇ meH guÌ ApnesMmuq ha=joD³e bE@e ]avkaÇ ko \maÈpdex de rhe hE ƒ _nke bIc meH S=apnacayR rqa hE ƒdUsre pZ ke m|y wag meH pdŸmasn ijn mUitR hE, AaEr _ske donaÇ AaEr sat-sat sa\u nana Ýkar ke AasnaÇ v hSt muãaAaÇ siht bE@e huO hE ƒ [n taD³pZaÇkI swI AakËitya¥ bD³I sjIv AaEr kla-pU R hE ƒ ivxeØ bat yh hE ik [nicZaÇ meH khÄ wI prlI Aa¥q muqreqa se bahr kI Aor inklI hu{ idqa{ nhÄdetI ƒ naiska v @u»I kI AakËit wI ko`akar nhÄ hE, jEse ik hm Aageivkist hu{ piXcmI jEnxElI meH pate hÕ ƒ

368 jEn kla

Page 379: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_› icZaÇ ke smkalIn piXcm kI icZkla ke _dahr` inxI=-cUi`R kI pa!n ke sHFvI-paD³a ke w~Dar meH suriÙt taD³pZIy Ýit meH imltehÕ ƒ yh Ýit _skI ÝxiSt Anusar w<gukCK (wD³aÕc) meH saE$HkI nrexjyisHh ({0 1094 se 2243) ke raßykal meH ilqI g{ =I ƒ [smeHAlHkr`aTmk ckÊakar AakËityaH bhut hÕ, AaEr ve Ýay: _sI xElI ko hÕjEsI épr vi`Rt Ø!ŸqHDagm kI ƒ haH, Ok ckÊ ke wItr hiStvahk ka,t=a ANyZ pu*pmalaOH ilO huO do APsraAaÇ ke icZ ivxeØ hÕ ƒ [nmeH wIØ!ŸqHDagm ke icZaÇ ke sman phlI AaHq kI AakËit muq-reqa ke bahrnhÄ inklI ƒ 1127 {0 meH iliqt qMwat ke xaiNtna= jEnmiNdr meHiS=t ngIndas wNDar kI &ata\mRsUZ kI taD³pZIy Ýit ke pdŸmasnmhavIr tI=Åkr Aaspas caErI vahkaÇ siht, t=a srSvtI devI ka iZwHgicZ _LleqnIy hÕ ƒ devI ctuwuRj hE ƒ épr ke donaÇ ha=aÇ meH kmlpu*p t=aincle ha=aÇ meH AÙmala v puStk hE ƒ smIp meH hHs wI hE ƒ devI ke muq kIÝsNnta v AHgo ka hav-wav AaEr ivlas suNdrta se AHikt ikya gya hE ƒ

bD³a Eda jnpd ke ANtgRt Ka`I ke jEn-g‡N=-w~Dar kIAo\inyuRiÉt kI taD³pZIy Ýit ({0 1161) ke icZ ivxeØ mhTv ke hÕ,ÉyaÇik [nmeH 16 iv>adeivyaÇ t=a ANy deivyaÇ AaEr yÙaÇ ke suNdr icZ_plB\ hÕ ƒ iv>a-deivyaÇ keH nam hÕ:- roih`I, Ý&iPt, vj‡]<Hqla,vj‡aHkÖØI, ckÊeXvrI, puÌØd¿a, kalI, mhakalI, gaErI, gaH\arI, mhaßvala,manvI, vEro!Ÿya, ACKuPta, mansI, AaEr mhamansI ƒ ANy dev-devI hÕ:-kapd±yÙ, srSvtI, AiMbka, mhal"mI, b‡ïxaiNt ƒ swI deivya¥ ctuwuRjv wãasn hÕ ƒ ha=aÇ meH vrd v Awy muãa ke AitirÉt xiÉt, AHkÖx, \nuØ,vr`, ]<Hqla, xHq, Ais, #al, pu*p, fl v puStk Aaid icNh hÕ ƒ mStkke nIce Ýwavl, isr pr mukÖ!, kan meH k`Rf×l v gle meH har wI iv>manhÕ ƒ AiMbka ke do hI ha= hÕ ƒ daihne ha= meH balk, AaEr baOH ha= meHAam‡flaÇ ke guCKe siht DalI ƒ [n sb AakËityaÇ meH prlI Aa¥q inklIhu{, hÕ t=a nak v @u»I kI ko`akËit SpÚ idqa{ detI hE ƒ xowa¥kn smSt$i#³-AaTmk hÕ ƒ [s jEng‡H= meH [n icZaÇ ka AiStTv yh btlata hE ik[s kal kI kÖK jEn _pasna ivi\yaÇ me Anek vE*`v v xEvI devI-devtaAaÇko wI SvIkar kr ilya gya =a ƒ

snŸ 1288 meH iliqt subahu-k=aid k=a-sHg‡h kI taD³pZ Ýit meH 23

jEn mUitRya¥H 369

Page 380: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

icZ hÕ, ijnmeH se Anek ApnI ivxeØta rqte hÕ ƒ Ok meH wgvanŸ neimna= kIvryaZa ka suNdr icZ` hE ƒ kNya rajImtI ivvah-m~Dp meH bE@I hu{ hE, ijskeäar pr qD³a huAa mnu*y hiSt-Aa$#³ neimna= ka ha= joD³kr Svagt krrha hE ƒ nIce kI AaEr m<gakËityaH bnI hÕ ƒ do icZ bldev muin ke hÕ ƒ Ok meH m<gaidpxu bldev muin ka _pdex ]v` kr rhe hÕ, AaEr dUsre meH ve Ok v<Ù ke nIce m<gsiht qD³e r=vahI se Aahar g‡h` kr rhe hÕ ƒ [s g‡N= ke icZaÇ meH Da0 motIcNdke mtanusar pxu v v<ÙaÇ ka icZ` taD³pZ meH Ý=m bar Avtirt huAa hE, t=a[n icZaÇ meH piXcmI wart kI icZ-xElI iS=rta ko ÝaPt ho g{ hE ƒ ko`akarreqa¥kn v naiska AaEr @uÎI ka icZ` t=a prlI AaHq kI AakËit muq reqa sebahr inklI hu{ yhaH $i#³bâ hu{ idqayI detI hE ƒ

[s icZxElI ke namkr` ke sMbN\ meH mtwed hE ƒ namRn b‡a_n ne [seXvetaMbr jEn xElI kha hE ÉyaÇik _nke mtanusar [ska Ýyog Xve0 jEng‡N=aÇ meH huAa hE, t=a prlI AaHq ko inklI hu{ AHikt krne ka kar` sHwvt:_s sMÝday meH Ýcilt tI=Åkr mUitRyaÇ meH kËiZm AaHq lgana hE ƒ Da0 kÖmarSvamI ne [se jEnkla, t=a ]I On0 sI0 mehta ne gujratI xElI kha hE ƒ ]IraykË*`das ka mt hE ik [s xElI meH hmeH wartIy icZkla ka Áas idqa{deta hE ƒ At: _se [s kal meH ivkist hu{ waØa ke Anusar Apw‡Hx xElI khna_ict hoga ƒ ikNtu [n sbse xtaiBdyaÇ pUvR itBbtIy [ithas& tarana= (16vÄ xtI {0) ne piXcm wartIy xElI ka _Lleq ikya hE, AaEr Da0 motIcNdne [sI nam ka AaEicTy SvIkar ikya hE, ÉyaÇik _plB\ Ýma`aÇ pr se [sxElI ka _dŸgm AaEr ivkas piXcm wart meH hI, ivxeØt: gujrat-rajpUtanaÝdex meH, huAa isâ hota hE ƒ tarana= ke mtanusar piXcmI kla-xElI ma$(marvaD³) ke ]<Hg\r namk kÖxl icZkar ne ÝarMw kI =I, AaEr vh hØRv\Rn(610 se 650 {0) ke smy meH huAa =a ƒ yh xElI kÊmx: nepal AaEr kaiXmrtk phuHc g{ ƒ [s xElI ke _plB\ Ýma`aÇ se SpÚ hE ik yid [skI _Tpi¿ nhÄto ivxeØ puiÚ AvXy hI jEn prMpra ke wItr hu{, AaEr [sIilO _sk jEnxElInam Anuict nhÄ ƒ pIKe [s xElI ko ANy piXcm Ýdex ke bahr ke logaÇ ne t=ajEnetr sMÝdayaÇ ne wI Apnaya to [sse _nkI _Tpi¿ v puiÚ pr Aa\airt;piXcmI' v ;jEn' kla khne meH ko{ AaEicTy ÝtIt nhÄ hota ƒ [s Aa\arpr ]I sarawa{ nvab ne jo [s xElI ke ilye piXcmI jEnkla nam suJaya hÕvh wI sa=Rk hE ƒ

370 jEn kla

Page 381: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

épr ijn taD³pZIy icZaÇ ka pircy kraya gya hE, _ske samaNylÙ` ye hÕ: ivØy kI £iÚ se ve tI=ÅkraÇ, dev-deivyaÇ, muinyaÇ v \mRrÙkaÇ kIAakËityaÇ tk hI Ýay: sIimt hÕ ƒ sHyojn v p<¤wUim kI smSyaOH icZkar kesMmuq nhÄ _@Ä ƒ _› AakËityaÇ kI muãaOH wI bhut kÖK sIimt AaEr $i#³gt hÕAakËit-AHkn reqaTmk hE, ijsse _nmeH iZgu aTmk ghra{ nhÄ Aa skI ƒrHgo ka Ýyog wI pirimt hE ƒ Ýay: wUim lal pkI hu{ {!aÇ ke rHg kI, AaErAakËityaÇ meH pIse, isHdUr jEse lal, nIle AaEr sfed t=a ÉvictU hre rHg ka_pyog huAa hE ƒ ikNtu snŸ 1350 AaEr 1450 {0 ke bIc meH Ok xtI ke jotaD³pZIy icZaÇ ke _dahr` imle hÕ, _nmeH xaÏIy v saENdyR kI £iÚ se kÖKvEixÚŸy deqa jata hE ƒ AakËit-AHkn Ai\k sU"mtr v kaExl se huAa hE ƒAakËityaÇ meH ivØy kI £iÚ se tI=ÅkraÇ ke jIvn kI F!naOH wI Ai\k iciZthu{ hÕ, AaEr _nmeH ivvr`aTmkta lane ka ÝyTn idqa{ deta hE, t=a rHglep meHvEicZŸy AaEr ivxeØ c!kIlapn Aaya hE ƒ [sIkal meH suv RrHg ka Ýyog Ý=mvar£iÚgocr hota hE ƒ yh sb muslmanaÇ ke sa= Aa{ hu{ {ranI icZkla kaÝwav mana jata hE, ijske bl se Aage clkr Akbr ke kal (16 vÄxtI) meH vh wartIy {ranI icZxElI ivkist hu{, jo muglxElI ke nam sesuÝisâ hu{ pa{ jatI hÕ, [s xElI kI Ýitini\ rcnaOH Ai\kaHx kLpsUZ kIÝityaÇ meH pa{ jatI hE, ijnmeH sbse mhTvpU R {Dr ke ;AanHd jI mHgljI pe#³I'ke &anwH~Dar kI vh Ýit hE ijsmeH 34 icZ hÕ, jo mhavIr ke AaEr kÖK paXvRna=v neimna= tI=ÅkraÇ kI jIvn-F!naAaÇ se sMbâ hÕ ƒ [smeH suv R rHg ka Ý=mÝyog huAa hE ƒ Aage clkr to OesI wI rcnaOH imltI hÕ ijnmeH n kevl icZaÇ meHhI suv R rHg ka Ýcur Ýyog huAa hE, ikNtu smSt g‡N=-leq hI suv R kI SyahIse ikya gya hE, A=va smSt wUim hI suv RilPt kI g{ hE, AaEr _spr caHdIkI SyahI se leqn ikya gya hE ƒ kLpsUZ kI Aa@ taD³pZ t=a bIs kagj kIÝtIyaÇ pr se ilO huO 374 icZaÇ siht kLpsUZ ka Ýkaxn wI ho cuka hE ƒ(pivZ kLpsUZ Ahmdabad 1952) ƒ Ýofesr namRn b‡a_n ne Apne dI S!orIAaÛf kalk (vaixHG!n, 1933) namk g‡N= meH 39 icZaÇ ka pircy krayahE' t=a sarawa{ nvab ne Apne kalk k=a-sHg‡h (Ahmdabad, 1958)meH 6 taD³pZ AaEr 9 kagj kI ÝityaÇ prse 88 icZ ÝStut ikye hÕ ƒ Da0motIcNd ne Apne ;jEn imnIOcr pei!HGs fÊam vES!nR [HiDya' (Ahmdabad,1949) meH 262 icZ ÝStut ikO hÕ, AaEr _nke Aa\ar se jEn icZkla ka

jEn mUitRya¥H 371

Page 382: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ait mhTvpU R AalocnaTmk A|yyn ÝStut ikya hE ƒkagj pr icZ-kagj ka Aaiv*kar cIn dex meH 105 {0 meH huAa mana jata hE ƒ 10

vÄ 11 vÄ xtI meH _ska inmaR` Arb dexaÇ meH hone lga, AaEr vhaH se wartmeH Aaya ƒ muin ijnivjy jI ko jEslmer ke jEn wHDar se |vNyalok-locn kI _s Ýit ka AiNtm pZ imla hE jo ijncNãsUir ke ilye ilqIg{ =I, t=a ijska leqnkal, ijnivjyjI ke khe Anusar, snŸ 1160ke lgwg hE ƒ karHja jEn w~Dar se _paskacar (rTnkrHD ]avkacar)kI ÝwacNã kËt !Ika siht kagj kI Ýit ka leqnkal iv0 sH0 1415({0 snŸ 1358) hE ƒ ikNtu kagj kI sbse ÝacIn iciZt Ýit {01427 meH iliqt vh kLpsUZ hE jo lHdn kI [i~Dya Aaifs layb‡erI meHsuriÙt hE ƒ [smeH 31 icZ hE AaEr _sI ke sa= juD³I hu{ kalkacayRk=a meHANy 13 ƒ [s g‡N= ke smSt 113 pZ ca¥dI kI SyahI se kalI v lalp<¤wUim pr ilqe gye hÕ ƒ kÖK p<¤ lal ya sadI wUim pr suv`R kI SyahI seiliqt wI hÕ ƒ Ýit ke haisyaÇ pr xowa ke ilO hai=yaÇ v hHso kI pHiÉtya¥,f×l-pi¿ya¥ A=va kml Aaid bne huO hE ƒ l"m`g`I kËt supas`ah-ciryH kI Ok sicZ Ýit pa!n ke ]I hemcNãacayR jEn-&an wHDar meHsMvtŸ 1479 ({0 1422) meH pH0 wavcNã ke ix*y hIranNd muin äarailiqt hE ƒ [smeH kÖl 37 icZ hE ijnmeH se 6 pUre pZaÇ meH v xeØ pZaÇ ke AâRv t<tIy wag meH haisyaÇ meH bne hÕ ƒ [nmeH supaXvR tI=Åkr ke AitirÉtsrSvtI, mat<SvPn, ivvah, smvsr`, dexna Aaid ke icZ bD³e suNdr hE ƒ[ske pXcatŸkalIn kLpsUZ kI Anek sicZ ÝityaH nana jEn w~DaraÇ meHpa{ g{ hE, ijnmeH ivxeØ _LleqnIy bD³oda ke nrisHhjI &an w~Dar meHsuriÙt hE ƒ yh Ýit yvnpur (jaEnpur, _0 Ý0) meH husEnxah ke raßy meHiv0 sH0 1522 meH hiØR`I ]aivka ke Aadex se ilqI g{ =I ƒ [smeH 86 p<¤hE, AaEr smSt leqn suv`R-SyahI se huAa hE ƒ [smeH Aa@ icZ hE, ijnmeH%Øwdev ka raßyaiwØek, wrt-bahubil yuâ, mhavIr kI mata ke SvPn,koxa ka n<Ty Aaid iciZt hE ƒ [n icZaÇ meH lal wUim pr pIle, hre, nIleAaid rHgo ke AitirÉt suv`R ka wI Ýcur Ýyog hE ƒ AakËityaÇ meH piXcmIxElI ke pUvaÈÉt lÙ` suSpÚ hE ƒ iSZyaÇ kI muqakËit ivxeØ pir*kËt pa{jatI hE, AaEr _nke Ao¤ laÉtars se rHijt idqaO gO hE ƒ ANy ivxeØ

372 jEn kla

Page 383: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_LleqnIy kLpsUZ kI Ahmdabad ke devsen paD³a kI Ýit hE, jo wD³aEcke smIp gH\arbHdr ke invasI sa`a AaEr jUDa ]ei¤yaÇ ke vHxjaÇ äara ilqa{g{ =I ƒ yh wI suv`R SyahI se ilqI g{ hE ƒ kla kI £iÚ se [ske ko{25-26 icZ [s Ýkar ke g‡H=aÇ meH svR]e¤ mane gye hÕ, ÉyaÇik [nmeH wrtna!Ÿy xaÏ meH vi`Rt nana n<Ty-muãaAaÇ ka AHkn paya jata hE ƒ Ok icZmeH mhavIr äara cHDkaEixk nag ke vxIkr` kI F!na idqa{ g{ hE ƒ [skIiknairyaÇ ka icZ` bhut suNdr huAa hE, AaEr vh {ranI-kla se Ýwaivtmana jata hE ƒ _smeH AkbrkalIn mugl xElI ka Aawas imlta hE ƒ

kagj kI _pyuR› sicZ ÝityaH XvetaMbr-prMpra kI hÕ, jo ÝkaxmeH Aa cukI hÕ, AaEr ivxeØ&oH äara _nke icZaÇ ka A|yyn wI ikya ja cukahE ƒ duwaRGyt: idgMbr jEn w~DaraÇ kI [s £iÚ se AwI tk qoj xo\ honIxeØ hE ƒ Anek xaÏ-w~DaraÇ meH sicZ ÝityaÇ ka pta cla hE ƒ _dahr`a=R-idLlI ke Ok xaÏ-w~Dar meH pu*pdHt kËt Apw‡Hx mhapura` kI Ok ÝithE, ijsmeH sEkD³aÇ icZ tI=ÅkraÇ keH jIvn kI F!naAaÇ ko ÝdixRt krnevale iv>man hÕ ƒ nagaEr ke xaÏ-w~Dar meH Ok yxo\r cirZ kI Ýit hE,ijske icZaÇ kI _ske dxRkaÇne bD³I ÝxHsa kI hE ƒ nagpur ke xaÏ-w~Darse sugH\dxmI k=a kI Ýit imlI hE ijsmeH _s k=a ko _dahr` krnevale 70 se Ai\k icZ hÕ ƒ bMb{ ke Oelk pþakal idgMbr jEn srSvtIwvn meH wÉtamr SZot kI sicZ Ýit hE ijsmeH lgwg 40 icZ hÕ, ijnmeHAaidna= ka ctumuRq kmlasn ÝitibMb wI hE ƒ [ske Ok AaEr idg0 sa\uv dUsrI Aor ko{ mukÖ!-\arI nrex _pask ke $p meH qD³e hÕ ƒ nemIcNã kËtiZloksar kI sicZ ÝityaH imltI hÕ, ijnmeH nemIcNã v _nke ix*ymhamNZI camu~Dray ke icZ paye jate hÕ ƒ [n sb icZaÇ ke klaTmk A|yynkI bD³I AavXykta hE ƒ _sse jEn icZkla pr Ýkax pD³ne kI Aaer wIAi\k Aaxa kI ja sktI hE ƒ

kagj ka Aa\ar imlne pr icZkla kI rIit meH kÖK ivkas AaErpirvtRn huAa ƒ taD³pZ meH ivStar kI £iÚ se icZkar ke ha= bH\e huO =eƒ _sedo-#a{ [Hc se Ai\k caED³a ÙeZ hI nhÄ iml pata =a ƒ kagj meH yh ki@na{jatI rhI, AaEr icZ` ke ilO y=eÚ lMban-caED³an imlne lga, ijsse ÌicAnusar icZaÇ ke bD³e-Ko!e Aakar inmaR v sMpuHjn meH bD³I suiv\a _Tpþ hog{ ƒ rHgo ke cunav meH wI ivStar huAa ƒ taD³pZ pr rHgaÇ ko jmana Ok ki@n

jEn mUitRya¥H 373

Page 384: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kayR =a ƒ kagj rHg ko srlta se pkD³ leta hE ƒ [ske AitirÉt sone-caHdIke rHgo ka wI _pyog ÝarMw huAaƒ [ske pUvR suv R ke rHg ka wI _pyog bhuthI ALp maZa meH tUilka ko =oD³a sa DUbakr kevl AawUØ`aÇ ke AHkn ke ilOikya jata =a ƒ sMwvt: _s smy suv R kI mHhga{ wI [ska Ok kar` =aƒ ikNtu [s kal meH suv R kÖK Ai\k sulw ÝtIt hota hE ƒ A=va icZklakI Aor \ink ÌicyaÇ ka |yan AakiØRt huAa, ijske pir`am Sv$p nkevl icZ` meH, ikNtu g‡H= leqn meH wI suv R v caHdI kI SyaihyaÇ ka Ýcurtase Ýyog hone lga suv R kI cmk se icZkar yhaH tk Ýwaivt huO paye jatehÕ ik bhu\a smSt icZwUim suv R-ilPt kr dI jane lgI, OvH jEn muinyaÇ kevSZ wI suv R-rHijt ÝdixRt ikye jane lge ƒ ijtna Ai\k suv R ka _pyog,_tna Ai\k saENdyR, [s wavna ko klaiwÌic kI Ok ivkËit hI khnacaihO ƒ t=aip [smeH sHdeh nhÄ ik nana rHgoH ke bIc suv R ke smuict _pyogse kagj pr kI icZkarI meH Ok ApUvR saENdyR _Tpþ ho gya hE ƒ

ka¤ icZ-jEn xaÏ w~DaraÇ meH ka¤ ke épr wI icZkarI ke kÖK nmUne ÝaPt

huO hÕ ƒ ye ka¤ Aaidt: taD³pZaÇ kI ÝityaÇ kI rÙa ke ilO _nke épr-nIcerqe jate =e ƒ Oesa Ok sicZ ka¤ icZp! muin ijnivjyjI ko jEslmerke &an-w~Dar se ÝaPt huAa hE ƒ yh 27 [Hc lMba AaEr 3 [Hc caED³a hE ƒ rHgOese pÉke hÕ ik ve panI se \ulte nhÄ ƒ p! ke m|y meH jEn miNdr kI AakËithE, ijsmeH Ok ijn mUitR ivrajman hE ƒ mUitR ke donaÇ AaEr pircark qD³e hÕ ƒdaihnI AaEr koÚk meH do _pask AHjil-muãa meH qD³e hÕ, do VyiÉt iDHiDmbjane meH mSt hÕ, AaEr do n¿RikyaH n<Ty kr rhI hÕ ƒ épr kI Aor AakaxmeH Ok ikþrI _D³ rhI hÕ ƒ baOH ÝkI¤ meH tIn _pask ha= joDe³ hÕ, AaEr Okikþr Aakax meH _D³ rha hE ƒ [s m|yvt± icZ ke donaÇ Aor VyaQyan-swa ho rhI hE ƒ Ok meH AacayR ijndTt sUir ivrajman hÕ, AaEr _nka namwI ilqa hE ƒ _nke sMmuq pH0 ijnriÙt bE@e huO hÕ ƒ ANy _pask-_paiskaOH wI hÕ ƒ muin ke sMmuq S=apnacayR rqa huAa hE AaEr _s prmhavIr ka nam wI ilqa hE ƒ daihnI AaEr kI VyaQyan-swa meH AacayRijnd¿, gu`cNãacayR se ivcar-ivmxR kr rhe hÕ ƒ [n donaÇ ke bIc meH wIS=apnacayR bna huAa hE ƒ muin ijnivjyjI ka Anuman hE ik yh icZp!ijnd¿ sUir ke jIvn-kal ka hI ho to AaXcyR nhÄ ƒ _nka jNm iv0

374 jEn kla

Page 385: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sH0 1132, AaEr SvgRvas iv0 sH0 1211 meH huAa isâ hE ƒ sMwv hE_pyuRÉt icZ` _nke marvaD³ ANtgRt ivkÊmpur ke mHidr ke dIÙag‡h` kekal ka hI ho ƒ muin ijnivjyjI äara jEslmer ke &an-w~Dar se OkAaEr sicZ ka¤-p! ka pta cla hE, jo 30 [Hc lMba AaEr 3 [Hc caED³a hE ƒ[smeH vaiddev sUir AaEr AacayR kÖmudcNã ke bIc huO xaÏa=R sMbN\Inana F!naAaÇ ka icZ` ikya gya hE ƒ ]I sarawa{ nvab ke sHg‡h meH Ok12 vÄ xtI ka ka¤-p! 30 [Hc lMba t=a paEne tIn [Hc caED³a hE, ijsmeHwrt AaEr bahubil ke yuâ ka ivvr` iciZt hE ƒ [smeH ha=I, hHs, isHh,kmlpu*p Aaid ke icZ bhut suNdr bne hÕ ƒ iv0 sH0 1456 meH iliqtsUZkËtaHgv<iTt kI taD³pZIy Ýit ka ka¤p! saD³e caÕtIs [Hc caED³a mhavIrkI F!naAaÇ se iciZt paya gya hE ƒ [sI Ýkar sH0 1425 meH iliqt\maÈpdexmala ka ka¤-p! sva pÕtÄs [Hc lHba AaEr svatIn [Hc caED³ahE, AaEr _s pr paXvRna= kI jIvn-F!naOH iciZt hÕ ƒ ye swI ka¤-icZsamaNyt: _sI piXcmI xElI ke hÕ, ijska épr pircy idya ja cuka hE-

vSZ pr icZkarI-vSZ pr bnane kI kla wartvØR meH bD³I ÝacIn hE ƒ pail g‡H=aÇ v jEn

AagmaÇ meH [ske Anek _Lleq imlte hÕ ƒ mhavIr ka ix*y, AaEr pXcatŸivro\I mHqil goxal ka ipta, v dIiÙt hone se pUvR SvyH goxal icZp!idqakr jIivka claya krte =e ƒ ikNtu vSZ bhut nXvr ãVy hE, AaEr[silO Svwavt: [ske bhut ÝacIn _dahr` _plB\ nhÄ hE ƒ ifr wI 14vÄ xtI ke Aage ke Anek sicZ jEn vSZ-p! paye jate hÕ ƒ Ok icNtami`namk vSZ-p! sa#³e _þIs [Hc lMba t=a sa#³e strh [Hc caED³a iv0 sH01411 ({0 1354) ka bna bIkaner invasI ]I AgrcHã nah!a ke sHg‡hmeH hE ƒ [smeH pdŸmasn paXvRna=, _nke yÙ-yiÙ`I \r`eNã pdŸmavtI t=acaErI-vahkaÇ ka icZ` hE ƒ épr kI Aor paXvRyÙ AaEr vEro!Ÿya-devI t=ado gH\vR wI bne huO hÕ ƒ nIce tru`ÝwacayR AaEr _nke do ix*yaÇ ke icZ hÕ ƒOesa hI Ok mHZ-p! ]I sarawa{ nvab ke sHg‡h meH hÕ, ijsmeH mhavIr keÝ\an g`\r gaEtm SvamI kmlasn pr ivrajman hÕ, AaEr _nke donaÇAor muin iS=t hÕ ƒ m~Dl ke bahr AXva$#³ kalI t=a wErv OvH \r`eNãAaEr pdŸmavtI ke wI icZ hÕ ƒ yh icZp! wavdev sUir ke ilO iv0 sH01412 meH bnaya gya =a ƒ Ok jEn vSZ-p! Da0 kÖmarSvaim ke sHg‡h meH

jEn mUitRya¥H 375

Page 386: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

wI hE, jo _nke mtanusar 16 vÄ xtI ka, ikNtu Da0 motIcNã jI kemtanusar 15 vÄ xtI ke ÝarHw ka hE ƒ p! ke vampaXvR meH paXvRna= kesmvsr` kI rcna hE ƒ [ske AajU-bajU yÙ-yiÙi`yaÇ ke AitirÉtAaÇkar kI paHc AakËitya¥, cNãkla kI AakËit pr AasIn sMwvt: pa¥cisâ, t=a su\maRSvamI AaEr nvg‡haÇ ke icZ hÕ ƒ p! ke m|y meH paXvRna=kI Ýitma |vjayuÉt v ixqrbâ miNdr meH ivrajman iciZt kI g{ hE ikyh miNdr xZuHjy ka hE, AaEr ve paHc isâmUitRya¥ paHc pa~DvaÇ kI hÕ, ijNhaÇnexZuHjy se moÙ ÝaPt ikya =a ƒ Oese AaEr wI Anek vSZp! ÝaPt huO hÕ ƒ[nka _pyog sMwvt: _pasna v %iâ-isiâ ÝaPt krne ke ilO ikyajata =a ƒ ikNtu kla kI £iÚ se wI [nka bD³a mhTv hE ƒ

376 jEn kla

Page 387: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_psHhar_psHhar_psHhar_psHhar_psHhar

_pyuR› car VyaQyanaÇ meH jEn jEn\mR ke [ithas, saihTy tÀv&anAaEr kla ka jo sHÙep pircy idya gya hE _sse _skI maEilk Ýer`aAaÇAaEr sa\naAaÇ äara wartIy sHSkËit kI pirpuiÚ ka Sv$p smJa jaskta hE ƒ [s \mR kI Aa\ar-wUim _tnI hI ÝacIn hE ijtnI ÝacIntmvEidk prMpra, ÉyÇaik %Gved meH hI kexI jEse vatrxna muinyÇa kI _nsa\naAaÇ ka _Lleq hE jo _NheH vEidk %iØyaÇ se p<=kè t=a ]m` muinyaÇse Aiwþ Ýmai`t krtI hÕ ƒ kexI AaEr Aaid tI=Åkr %Øwdev ka OkTvwI ihNdU AaEr jEn pura`aÇ se isâ hota hE ƒ

koxl se ÝarMw hokr yh ]m` \mR pUvR kI Aaer ivdeh AaEr mg\,t=a piXcm kI AaEr tÙixla v saEraÚ^ tk fEla¸ OvH AiNtm tI=ÅkrmhavIr äara [RSvI pUvR K³@I xtI meH Apna suVyviS=t Sv$p pakr _nkeAnuyaiyyaÇ äara Aiql dex VyapI bna ƒ _sne smy-smy pr _¿r AaErdiÙ` wart ke iviwNn rajvHxo OvH bhujn smaj ko Ýwaivt ikya, t=aApne AaNtirk gu`aÇ ke fl- Sv$p vh AiviCK³Nn \aravahI $p se Aajtk dex meH Apna AiStTv suriÙt rq huO hÕ ƒ

ijn AaNtirk gu`aÇ ke bl pr jEn\mR gt tIn-car hjar vØoÅ se[s dex ke jn-jIvn meH VyaPt hE ve hÕ _skI Aa|yaiTmk wUimka, nEitkivNyas OvH Vyvhairk _pyoigta AaEr sHtuln ƒ yha¥ ÝkËit ke jD³ AaErcetn tÀvaÇ kI s¿a ko SvIkar kr cetn ko jD³ se épr _@ane AaErprmaTmTv ÝaPt krane kI kla ka Ýitpadn ikya gya hE ƒ ivXv ke Anaid-AnHt Ývah se jD³ cetn $p ãVyaÇ ke nana $poH AaEr gu`aÇ ke ivkas keilye yhaH iksI Ok {Xvr kI [CK³a v A\Inta ko SvIkar nhI ikya gya,jIv AaEr AjIv tÀvoH ke pir`amI inTyTv gu` ke äara hI smSt ivkarAaEr ivkas ke mmR ko smJne-smJane ka ÝyTn ikya gya hE ƒ sta SvyH_Tpad-Vyy-\‡aEVyaTmk hE, AaEr OesI s¿a rqne vale smSt ãVy gu`-pyaRy-yu› hE ƒ [NhÄ maEilk isâaHNto meH jEn-dxRn-sMmt pda=oÅ keinTyainTyTv Sv$p ka mmR ANtiniht hE ƒ [s jankarI ke Awav meHÝa`I w‡aNt huO w!kte AaEr bN\n meH pDe³ rhte hÕ ƒ [s t+y kI Aaer sCcI£iÚ AaEr _ska sCca &an OvH tdnusar Aacr` ho jane pr hI ko{ pU`R

Page 388: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

SvtNœy v bN\n-muiÉt $p moÙ ka Ai\karI ho skta hE ƒ yhI, jEndxRnanusar, jIvn ka svaÈCc |yey AaEr l"y hE ƒ

Vyavhairk £iÚ se ivro\ meH sam¨jSy, klh meH xaiNt v jIv maZke Ýit AaTmIyta ka wav _TpNn hona hI sCca dxRn, &an AaEr cirZ hEijskI AanuØHigk sa\nayeH hÕ-AihHsa, sTy, AStey, b‡ïcyR AaErApirg‡h $p inym t=a Ùma, m<£ta Aaid gu` ƒ nana Ýkar ke v‡taÇ AaEr_pvasaÇ, wavnaAaÇ AaEr tpSyaAaÇ, |yanaÇ AaEr yogaÇ ka _¶eXy yhIivXvjnIn AaTmv<it ÝaPt krna hE ƒ smTv ka bo\ AaEr AWyas kranahI AnekaNt v Syaäad jEse isâaNtoH ka sa|y hÕ ƒ

jIvn meH [s v<it ko S=aipt krne ke ilye tI=ÅkraÇ AaEr AacayoÅ nejo _pdex idya vh shSZo jEn g‡N=aÇ meH g‡Hi=t hE ƒ ye g‡N= nana ÝdexaÇ AaEriwNn iwNn yugaÇ kI iviv\ waØaAaÇ meH ilqe gye ƒ A\Rmag\I, xaErsenI, mharaÚIAaEr Apw‡Hx ÝakËtaÇ AaEr sHSkËt meH jEn \mR ka ivpul saihTy _plWy hE joApne waØa, ivØy, xElI v sjav! ke gu aÇ äara ApnI ivxeØta rqta hE ƒAa\uink lok-waØaAoH v _nkI saihiTyk iv>aAaÇ ke ivkas ko smJneke ilye to yh saihTy AiätIy mhTvpU R hÕ ƒ

saihTy ke AitirÉt gufaAaÇ, StUpaÇ, miNdraÇ AaEr mUitRyaÇ t=a icZaÇAaid lilt kla kI inimRityaÇ äara wI jEn \mR ne, n kevl lok kaAa|yaiTmk v nEitk Str _@ane ka ÝyTn ikya hE, ikNtu smSt dex keiwþ iwþ wagaÇ ko saENdyR se sjaya hE ƒ [nke dxRn se ñdy ivxuâ AaErAanNd ivwor ho jata hE ƒ

jEn \mR kI [n iviv\ AaEr ivpul _pliB\yaÇ ko jane-smJe ibnawartIy sHSkËit ka &an pirpU`R nhÄ kha ja skta ƒ jEn \mR ne v`Rjait-$p smaj ivwajn ko kwI mhTv nhÄ idya ƒ yh bat raÚ^Iy £iÚ se |yandene yoGy hE ƒ Aaj ke {*yaR AaEr sHFØR ke ivØ se dG\ sHsar ko jIvmaZ kokLya` AaEr _TkØR kI wavnaAaÇ se Aot-Ýot [s _pdexam<t kI bD³IAavXykta hE ƒ

;AÉsr-pyT=-hI`H m¿a-hI`H cjH mO wi`yH ƒtH qm_ `a`devy mßW› iv duÉqÉqyH idNtu ƒƒ'

òAÙr-maZ-pd-SvrhInH VyHjn-sHi\-ivvijRt-refmŸ ƒsa\uiwrZ mm ÙimtVyH ko n ivmuæit xaÏ-smuãe ƒƒó

378 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 389: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

1. ixvyxa ka StUpvala Aayagp!, m=ura (p<‹ 304)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 379

Page 390: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

2. m=ura ka ijnmUitRyu› Aayagp! (p<0 305)

380 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 391: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

3. dumHjlI ranI guMfa (p<‹ 308)

4. _dyigir ranIguMfa ke tor` äar pr iZrTn v Axok v<Ù (p<¤ 308 nH. 343)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 381

Page 392: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

5. ranI guMfa ka iwit icZ (p<‹ 308)

6. terapur kI Ý\an gufa ke StMwaÇ kI icZkarI (p<‹ 311)

382 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 393: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

7. terapur kI Ý\an gufa ke iwiticZ (p<‹ 311 v 363)

8. terapur kI tIsrI gufƒ ka ivNyas v StMw (p<‹ 311)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 383

Page 394: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

9, Olora kI [Nãswa kI _prI mHijl (p<‹ 314)

10. Oehol ka meFu!I jEn mHidr (p<‹ 324)

384 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 395: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

11. lkÖHDI ka jEn mHidr (p<0 325)

12. qjraho ke jEn mHidroH ka samUihk £Xy (p<0 330)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 385

Page 396: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

13. qjraho ke paXvRna= mHidr ke iwi¿ icZ (p<‹ 330)

386 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 397: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

14. sonaigir ke jEn mHidraÇ ka samUihk £Xy- (p<‹ 330)

15. AabU jEn mHidr ke Kt kI karIgrI (p<‹ 335)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 387

Page 398: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

16. ra`kpur ka jEn mHidr (p<0 339)

388 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 399: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

17. ictaED³ ka jEn kIitRStMw (p<‹ 339)

18. xZuHjy ke jEn mHidro ka samUihk £Xy (p<‹ 339)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 389

Page 400: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

19. lohanIpur kI mStkhIn ijn mUitR (p<0 344)

20. isH\Fa!I kI mStkhIn mUitR (p<0 344)

390 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 401: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

21. isH\Fa!I kI iZ]uHgyu› |yanS= mUitR (p<‹ 344)

22. %Øw kI qùasn \atu Ýitma, caEsa, ibhar (p<‹ 352)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 391

Page 402: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

23. terapur guufa ke pdŸmasnpaXvRna= (p<0 314)

24. terapur gufa ke qùasnpaXvRna= (p<0 314)

392 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 403: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

25. paXvRna= kI pdŸmasn mUitR, _dyigir ividxa(p<0 311 v 350)

26. devg# kI pdŸmasn ijn Ýitma (p<0 327 v 350)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 393

Page 404: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

27. devg# kI pdŸmasn ijn Ýitma (p< 327 v 350)

28. devg# kI pdŸmasn ijn Ýitma (p< 327 v 350)

394 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 405: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

29. devg# kI qùasn ijn Ýitma (p< 327 v 350)

30. jIvNt SvamI kI \atu Ýitma (p<0 354)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 395

Page 406: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

31. ]v` veLgola ke goMm!eXvr bahubil (p<‹ 354)

396 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 407: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

32. bahubil kI \atu Ýitma (p<‹ 354)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 397

Page 408: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

33. devg# jEn mHidr kI yugl Ýitma (p<0 361)

34. cNãpur, Ja¥sI, kI yugl Ýitma (p<0 361)

398 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 409: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

35. mUDibãI ke isâaHt g‡N=oH ke taDpiZy icZ (p< 367)

wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla 399

Page 410: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

36. supasgah ciry ka kagd icZ (p<‹ 370)

400 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan -jEnkla

Page 411: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

g‡N= sUcIg‡N= sUcIg‡N= sUcIg‡N= sUcIg‡N= sUcI

sUcna- VyaQyanaÇ meH p‡ay: Aa\arwUt g‡H=aÇ ka kÖK sHket y=aS=ankr idya gya hE ƒ ivxeØ pircy v A|yyn ke ilye inMn g‡N= _pyogI haÇge:-

VyaQyan 1jEn [ithas

1 History and Culture of the Indian People, Vol. 1-V(Bhartiya Vidya Bhavan, Bombay).

2 Mysore and Coorg from the inscriptions, by B. Rice(London, 1909).

3 Studies in South Indian Jainism, By M. S. R. Iyyangar& B. Seshgiri Rao (madras, 1922).

4 Rashtrakutas and Their Times-A. S. Altekar (Poona,1934).

5 Mediaval Jainism, by B. A. saletore (Bombay, 1938).6 Jainism and Karnataka Culture, by S. R. Sharma

(Dharwar, 1940)7 Traditional Chronologyof the Jainas, by S. Shah

(Stuttgart, 1935)8 Jainism in North India, by C. J. Shah (London, 1932).9 Life in Ancient India as depicted in the Jaina canons,

by J. C. Jain (Bombay, 1947)10 Jainism, the oldest living religion, by Jyotiprasad Jain

(banaras, 1951)11 Jainism in South India, by P. B. Desai (Sholapur,

1957).12 yasastilaka and Indian Culture, by K. K. Handiqui

(Sholapur, 1949)13 Jainism in Gujarat, By C. B. Seth (Bombay, 1953).14 Jaina System of Education, by B. C. Dasgupta

(Culcutta, 1942).15 Jain-Community-A Social Survey by V. A. sangave

(Bombay, 1959).16 History of Jaina Monachism, by S. B. Deo (Poona, 1956).17 Repertoire di Epigraphie Jaina, by A. Guerinot (paris, 1908).18 ]m` wgvanŸ mhavIr-kLya`ivjy (jalor. 1641)

Page 412: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

19 vIr invaR` sHvtŸ AaEr jEnkal g`na-kLya` ivjy, (nagrIÝcair`I piZka 10-4 kaxI, 1930)

20 jEn leq sHg‡h (wag 1-3) pU, cH, nahr (klk¿a, 1918 29)21 pÎavlI smuCcy-dxRnivjy (vIrmgam, gujrat, 1933)22 jEn ixlaleq sHg‡h, wag 1-3 (ma, id, jE, g‡H=mala, bMb[R)23 wÎark sMÝday-iv, jaEhrapurkr (xolapur, 1958)24 jEn isâaNt waSkr (piZka) wa, 1-22, isâaHt wvn, Aara25 AnekaNt (piZka) wa, 1-12 (vIr sevamiNdr, idLlI)

402 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 413: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyan 2VyaQyan 2VyaQyan 2VyaQyan 2VyaQyan 2jEn saihTyjEn saihTyjEn saihTyjEn saihTyjEn saihTy

26 Outline of the Religious Literature of India, by J. N.Farquhar (Oxford, 1920).

27 A History of Indian Literature, Vol. ll (Jaina Lit.) , by M.Winternitz (calcutta, 1933).

28 History of the Jaina canonical Literature, by H. R.Kapadia (Bombay 1441).

29 Die Lehre Der Jainas, by W. Schubring, (Berlin 1935).30 Die Jaina Handschriften, by W. Schubring, (Leifozing,

1944)31 Essai De Bibliography Jaina, by a Guerinot (paris, 1906)32 Jaina Bibliography: Chhotelal Jain (Culcutta, 1945.)33 catalogue of sanscrit and Prakrit manuscripts in C. P. &

Berar (nagpur, 1926).34 Prakrit languages and their Contribution to Indian

Culture, by S. K. Katre (Bombay. 1945)35 Die Kosmographic der Inder. By H. Kierfel (Leipzig. 1920)36 jEn g‡H=avil-(jE, Xve, kaHfreHs, bMb[R, 1908)37 ijn rTn kox-h, da, vel`kr (pUna, 1944)38 rajS=an ke jEn xaÏ w~DaraÇ kI g‡H=-sUcI, wa, 1-4,

kStUrcNã kaslIval jypur)39 jEn saihTyno sHiÙPt [ithas-(guj,)-mo, d, desa[R (bMb[R,1933)40 ÝakËt saihTy ka [ithas-jgdIxcNã jEn (caEqHwa iv>a wvn,

vara`sI, 1961)41 ÝakËt AaEr _ska saihTy-hrdev vahrI (rajkml Ýkaxn, idLlI)42 Apw‡Hx saihTy-hirvHx koKD (idLlI, 1956)43 jEn g‡H= AaEr g‡N=kar-ftehcNd velanI jE0 s, s, m~Dl,

bnars, 1950)44 jEn g‡H=ÝxiSt sHg‡h-ju, ik, muQtar AaEr prmanNd xaÏI,

(idLlI, 1954)45 puratn jEn vaÉy sUcI (ÝStavna)-ju, ik, muQtar (sharnpur

1950)46 jEn saihTy AaEr [ithas pr ivxd Ýkax-ju, ik, muQtar klk¿a,

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 403

Page 414: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

1956)47 jEn saihTy AaEr [ithas-na=Uram ÝemI (bMb[R, 1956)48 Ýkaixt jEn saihTy-jEn imZ mHDl, \mRpura, idLlI 1958

g‡H=malayeH ijnmeH mhTvpU R g‡N= Ýkaixt huO hÕ1 Aagmody simit, sUrt v bMb[R2 jIvraj jEn g‡H=mala (jEn sHSkËit sHrÙk sHF, xolapur)3 jEn AaTmanHd swa, wavngr4 jEn \mR Ýsark swa, wavngr5 devcNd lalwa[R puStkoâar fHD bMb[R v sUrt6 mai`kcNã idgMbr jEn g‡H=mala, bMb[R7 mUitRdevI jEn g‡N=mala (wartIy &anpI@, kaxI)8 yxoivjy jEn g‡H=mala, bnars v wavngr9 raycNã jEn xaÏmala (prm]ut Ýwavk mHDl, bMb[R)10 isH\I jEn g‡H=mala (wartIy iv>awvn, bMb[R)

A\Rmag\I jEnagmp<, 55 se 75 tk ijn 45 Aagm g‡H=aÇka pircy idya gya hE _nka

mUlpa@ !IkaAaÇ siht do tIn bar klk¿a, bMb[R v Ahmdabad se snŸ 1875AaEr _ske pXcatŸ Ýkaixt ho cuka hE ƒ ye Ýkaxn AalocnaTmk rIit se nhÄhuO ƒ [nmeH ka AiNtm sHSkr` Aagmody simit, äara Ýkaixt hE ƒ ikNtu yh wIAb dulRw ho gya hE ƒ S=ankvasI sMÝday meH maNy 32 sUZaÇ ka phle Amolk%iØ äara ihNdI Anuvad siht hEdrabad se (1918) v hal hI mUlmaZ ÝkaxnsUZagm Ýkaxn simit äara ikya gya hÕ (guDgaHv, pHjab, 1951) ivxeØsav\anI se wUimkaid siht Ýkaixt kÖK g‡H= inMn Ýkar hÕ:-49 Aacaraù-h, yakobI (pa, !E, so, lHdn, 1882) _NhÄ ka AHg‡ejI

Anuvad (sE, bu, [R, 22) Ý=m ]utSkH\ (xBdkoØ v pa@-wedoHsiht)-va, xuib‡Hg, lIpijHg 1910, (Ahmdabad, sH, 1980)

50 sUZkËtaù (inyuRi›) siht-p, l, vE> (pUna, 1928)xIla÷kËt !Ika v ihNdI Anuvadaidsiht wa, 1-3 jvaihrlalmharaj (rajko! iv, sH 1963-65

51 wgvtI, xtk 1-20 ihNdI ivØyanuvad, xBdkoØ Aaid,mdnkÖmar mehta (klk¿a iv, sH, 2011)

404 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 415: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

52 &at<\mR k=a (`aya\MmkhaAo) pa@aNtrsiht pU`R t=aA|yyn 4 AaEr 8 OvH 9 AaEr 16 ka AHg‡ejI Anuvad-On, VhI,vE> (pUna, 1940)

53 _pask dxa-AHg‡ejI Anuvad, wUimka v i!Pp` Aaid siht-hanRle (klk¿a 1885-88 wUimka v`ÅkaidivStar v AHg‡ejIi!Pp`I siht p, l, vE> (pUna, 1930)

54 ANtkË£xa AHg‡ejI wUimka, Anuvad, i!Pp` v xBdkoØ siht55 Anu¿raEppaitk Om, sI, modI Ahmdabad, 1932) v AHg‡ejI

wUimka, SkHdk k=ank v xBdkoØ siht- p, l, vE> (pUna,1932)

56 ivpak sUZ-AHg‡ ejI wUimka, v`Rkaid ivStar v xBdkoØsiht-p, l, vE> (pUna 1933) v Anuvad v i!Pp` siht-caEksI AaEr modI (Ahmdabad, 1935)

57 AaEppaitk sUZ-mUlpa@ v pa@aNtr - On, jI, su$ (pUna,1936)58 raypsei`y-AHg‡ejI Anuvad v i!Pp`aÇ siht wag 1-2 On.

VhI. vE> (Ahmdabad, 1938) v hIralal bI. gaH\I (sUrt,1938)

59 inryavilyaAo (AiNtm 5 _paHg) AHg‡ejI wUimka v xBdkoØsiht pI, Ol, vE> (pUna, 1932)

60 jItkLp sUZ-wa*ysiht-pu~yivjy Ahmdabad, iv,sH,1994,)VyaQya v cU`R siht-ijnivjy (Ahmdabad, iv,sH, 1983)

61 kLpVyvhar-inxI=sUZ pa@aNtr siht-vaL!r xuib‡ Hg(la[pijHg v Ahmdabad)

62 inxI= -Ok A|yyn -dlsuq malvi`ya (Aagra, 1959)63 S!UiDOn [n mhainxI=-hem O~D xuib‡Hg, hemvgR, 195164 _¿ra|yyn-AHg‡ ejI ÝStavna, i!Pp` Aaid siht-jalR

capÈi!yr (_psala, 1914)65 dxvEkailk-AHg‡ejI wUimka, Anuvad v i!Pp` siht-LyUmn

AaEr vaL!r xuib‡Hg (Ahmdabad, 1932)66 nNdIsUZ-ihNdI Anuvad, ÝStavna, xBdkoØ Aaid siht-

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 405

Page 416: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hiStmLlmuin (mU=a, stara, 1942)xaErsenI jEnagm-ãVyanuyog

67 Ø!ŸqHDagm (\vla !Ika s.) wag 1-16 wUimka, ihNdI Anuvad,AnukÊmi`ka id. siht - DaÛ, hIralal (AmravtI v ividxa1939-1959)

68 mhabH\-wag 1-7 ihNdI wUimka Anuvadaid siht (wartIy&anpI@ kaxI, 1947-1958)

69 ksay pahuD (jy \vla i!ka s.) (jEn sHF m=ura, 1944 Aaid)70 ksay pahuD-sUZ AaEr cUi R Anuvadaid siht (vIrxasn sHF,

klk¿a, 1955)71 goMm!sar-jIvka~D v kmRka~D-AHg‡ejI Anuvad siht-je. Ol.

jEnI (sekÊeD buÉs Aaf id jENs. Aara g‡H. 5, 6, 7) ihNdI Anuvadsiht (raycNã xaÏmala, bMb[R 1927-1928)

72 p¨csHg‡h (ÝakËt)-sHSkËt !Ika v ÝakËt v<i¿, ihNdI wUimkaAnuvadaid siht (&anpI@, kaxI, 1960)

73 p¨csHg‡h (Aimtgit sH.) (ma. g‡H. bMb[R, 1927)74 p¨csHg‡h (cNãiØR) Svop&v<i¿ s, (Aagmody simit bMb[R, 1927)

mlyigir !Ika siht (jamngr, 1978)75 kmRÝkËit (ixvxmR) mlyigir AaEr yxoiv. !IkaAaÇ siht

(jEn\mR Ýsa. swa, wavngr)76 kmRivpak (kmRg‡H= 1)-pH. suqlalkËt wUimka v ihNdI Anuvad

siht (Aagra, 1936)76 kmRStv kmRg‡H= 2)-ihNdI Anuvad siht (Aagra 1918)78 bH\SvaimTv (kmRg‡N= 3) ih. A. siht (Aagra 1927)79 ØDxIit (kmRg‡N= 4) pH. suqlal kËt ÝStavna Anuvadaid

siht (Aagra, 1922)80 xtk (kmRg‡N= 5) p. kElaxcNãkËt wUimka VyaQya siht

(Aagra 1942)81 sPtitka Ýkr` (k. g‡N= 6) f×lcNãkËt ÝStavna VyaQya

siht (Aagra 1948)82 Ývcnsar (kÖNdkÖNd)-Am<tcNã v jysenkËt sHSkËt !Ika,

406 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 417: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hemraj kËt ihNdI VyaQya v DaÛ. _pa|ye kËt AHg‡ejI ÝStavnaAnuvadaid siht (raycNã xa. ma. bMb[R, 1935)

83 smysar (kÖHdkÖHd)-Ýo. ckÊvt± kËt AHg‡ejI ÝStavna vAnuvad siht (&anpI@, kaxI, 1950) Am<tcNã v jysenkËt sHSkËt !Ika v jycNã kËt ihNdI !Ika siht (AihHsamiNdr, idLlI, 1959) j. jEnIkËt AHg‡ejI Anuvad siht(Aijta]m, lqné, 1930)

84 p¨caiStkay (kÖHdkÖHd)-Ýo. ckÊvt± kËt AHg‡ejI wUimka vAnuvad siht (Aara 1920) Am<tcNã v jysen kËt sH.!Ika t=a mnohrlal kËt ihNdI Anu. siht (ramcNã jE.xa. ma. bMb[R, 1904)

85 inymsar (kÖ HdkÖ Hd)-_g‡sen kËt AHg‡ ejI Anu. siht(Aijta]m, lqné, 1931) pÍÝw kËt sHSkËt !Ika vb‡ï. xI. Ý. kËt ihNdI VyaQya s. (bMb[R, 1916)

86 AÚpahuD (kÖ HdkÖ Hd) jycNã kËt ihNdI vcinka s.(AnHtkIitR g‡H. ma. bMb[R, 1923)

87 Ø!ŸÝaw<taid sHg‡h (kÖHdkÖHd) ]utsagr kËt sHSkËt !Ika vilHg AaEr xIl Ýaw<t, ry`sar v äadxanuÝeÙa sHSkËt KayamaZ s. (wa. id. jE. g‡H. bMb[R iv. sH. 1977)

88 kÖHdkÖHdÝawut sHg‡h pH. kElaxcNã kËt ihNdI Anuvad s.(jIvraj jEn g‡H. xolapur, 1960)

ãVyanuyog sHSkËt89 tÀva=RsUZ (_maSvait) - ju. jEnIkËt AHg‡ejI Anuvad s.(Aara,

1920) wa*y v ih. Anu. s. (ra. jE. xa. bMb[R,1932)pUßypadkËt svaR=R isiâ !Ika s. (xolapur, 1939)svaR=Risiâ !Ika pH. f×lcNã kËt wUimka v Anuvad s.(&anpI@,kaxI, 1955) AklHk kËt tÀva=R vaitRk !Ika v ihNdI saraHxs. wa. 1-2 (&anpI@, kaxI, 1949 v 1957). iv>aniNdkËt XlokvaitRk s. (na=arHg jE. g‡H. bMb[R 1918) ]utsagrkËt tÀva=Rv<i¿ s. (&anpI@, kaxI, 1949) suqlal kËtihNdI wUimka v VyaQya s. (wart jEn mhamHDl v\aR, 1952)

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 407

Page 418: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pH fUlcNã kËt ihNdI wUimka v VyaQya s. (g.v`aR g‡H. kaxI,vI. in. 2476)

90 puruØa=RisdŸ|yupay (Am<tcNã) AijtÝsad AHg‡ejI Anuvadaids. (Aijta]m, lqné, 1933) ihNdI Anu. s. (raycNãjE. xa. bMb[R 1904)

jEn Nyay91 sNmitsUZ (isâsen) Awydev !Ika s. wa. 1-5 gujrat

iv>apI@, Ahmdabad, 1921-31) AHg‡ejI Anu. v. wUimkas. (jE. Xve. OßyU. boDR bMb[R, 1938)

92 nyckÊsHg‡h (devsen) sH, Kaya s. (ma. id. jE. g‡H. 16.bMb[R, 1920) nyckÊ-ihNdI Anu. s. (xolapur 1949)

93 Aalap pâit (devsen) - (snatn jEn g‡H. bMb[R 1920 vma. id. jEn g‡H. bMb[R 1920)

94 AiPtmImaHsa (smNtwã) -jycNãkËt ihNdI A=R s.(AnHtkIitR g‡H. wa. 4 bMb[R, AklHk kËt AÚxtI v vsuniNd!Ika (sn, jE, bnars 1914) iv>aniNd kËt AÚshSZI!Ika (Akloj, xolapur, 1915)

95 yuÉTynuxasn (smNtwã) (mUl ma. id. jE. g‡H. 16 bMb[R)ju. muQtar kËt ihNdI VyaQya s. (vIrseva miNdr, srsava 1951)

96 ANyyog VyvCKed (hemcNã) miLlØe kËt Syaäad m¨jrI !IkajgdIxcNã kËt ihNdI Anuvad s. (raycNd jE. xa. bMb[R,1935)

67 Nyayavtar (isâsen)-stIxcNã iv. wU. kËt AHg‡ejI Anuvadv cNãÝwsUir kËt ivv<it ke Avtr`aÇ s. (klk¿a 1909)isâiØR kËt !Ika v devwãkËt i!Pp` v. p. l. vE>kËt AHg‡ejIÝStavna s. (Xve. jEn swa bMb[R, 1928)

98 ivxeØavXyk wa*y (ijnwã) - hemcNã !Ika s. (y. jE.g‡H. bnars in. sH. 2427-41) guj. Anu. s. (AagmodybMb[R, 1924-27)

99 AklHk g‡H=Zy (l\IySZy, NyayivinXcy, Ýma`sHg‡h)mheNã kÖ. kËt ÝStavna v i!Pp`aÇ s. (isH\I jEn g‡N=mala,

408 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 419: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ahmdabad-klk¿a, 1939)100 NyaykÖmudcNã (ÝwacNã) wa. 1-2 mheNã kÖ. kËt ÝStavna

s. (ma. id. jE. g‡H. bMb[R, 1933, 1941)101 NyayivinXcy ivvr` (vaidraj) wa. 1-2 mheNã kÖ. kËt

ÝStavna s. (wartIy &anpI@ kaxI, 1949, 1954)102 isiâivinXcy !Ika (AnHtvIyR wa 1-2 DaÛ. mheNã kÖ. kËt

AHg‡ejI v ihNdI ÝStavna s. (wartIy &anpI@, kaxI, 1959)103 AaPtprIÙa (iv>anNd) Svop& !Ika v p. drbarIlal

koi@ya kËt ihNdI ÝStavna v Anuvad s. (vIr seva miNdr,srsava 1949) AaPt prIÙa AaEr pZ prIÙa (jEn \mRÝcair`I swa, bnars (1913)

104 lFusvR&isiâ AaEr b<h¿svR&isiâ (AnHtkIitR) (ma. id.jE. Ý. bMb{, iv. sH. 1972)

105 prIÙamuq (mai`ÉynNdI) AnHt vIyRkËt ÝmeyrTnmala !Ikav i!Pp`aÇ siht (bnars, 1928) ihNdI Anuvad s. (JaHsI,in.sH. 2465) xrCcNã FoØalkËt AHg‡ejI ÝStavna v Anuvad s.(Aijta]m, lqné, 1940) AnHtvIyR kËt !Ika. s.stIxcNã iv. wU. äara sMpaidt (ibHb. [HiDka klk¿a, 1909)

106 Ýmeykml matÅ~D (ÝwacNã) - pH. mheNã kÖ. wUimka s.(in`Ry sagr Ýes, bMb{, 1941)

107 NyaydIipka (\mRwUØ`) pH. drbarIlal koi@ya kËt i!Pp`,ihNdI ÝStavna Anuvad s (vIrseva, miNdr, srsava,(1945)

108 sPtwiùtriù`I (ivmldas) - p. @akÖrÝsadkËt ihNdIAnuvad s. (raycNã xa. bMb{, 1916)

109 AnekaNtjyptaka (hirwã) Svop& !Ika siht (y. jE.g‡H wavngr in. sH. 2436 Aaid)

110 AnekaHtvad Ývex (hirwã) - (hemcNã swa, pa!n, 1919)111 AÚk Ýkr` (hirwã) ijneXvr kËt sH. !Ika siht

(mnsuq wa, Ahmdabad iv. sH. 1968)112 ivxitivixka (hirwã) sHSkËt Kaya v AHg‡ejI i!Pp`aÇ siht

(ke. VhI. AWyHkr, Ahmdabad, 1932)

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 409

Page 420: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

113 Ýma`nytÀvalokalHkar (vaiddev) Svop& !Ika sH.(motIcNãla#jI, pUna, in. sH. 2553-57) rTnakravtairka v ANy!IkaAaÇ s. (y. jE. g‡H. bnars in. sH. 2431-37)

114 Ýma`mImaHsa (hemcNã) pH. suqlal kI ÝStavna OvH waØai!Pp`aÇ (isH\I g‡H. bMb{ Ahmdabad-klk¿a, 1939)

115 jEntkRwaØa (yxoivjy) taTpyR sHg‡h v<i¿ s. (isH\I g‡.1938)116 &anibNdu (yxoivjy)-pH. suqlal kËt ÝStavna v i!Pp`aÇ s.

(isH\I g‡H. 1942)kr`anuyog

117 lokivwag (isHhsUir) waØanuvad s. (jIvraj g‡H. xolapur,(1962)

118 itloyp~`i¿ (yitv<Øw) wa. 1-2 ÝSta. v ihNdI Anu. s.(jIvraj g‡H. xolapur 1943, 1952)

119 iZloksar (nemIcNã) ma\vcNã !Ika s. (ma. g‡H. bMb{, iv.s. 2444)

120 jMbUäIpp~`i¿ (pÍniNd) ÝSta. ihNdI Anu. s. (jIvraj g‡H.xolapur, 1958)

121 lFuÙeZsmas (rTnxeqr) - sicZ, guj. VyaQya sH. (mui›kmljEn mohnmala, bDaE³da, 1934)

122 b<hTÙeZ smas (ijnwã) mlyigir !Ika s. (jEn\mR Ý. s.wavngr, sH. 1977)

123 b<hTsHg‡h`IsUZ (cNãsUir) sicZ guj. VyaQya s. mui›kml jEnmo. bDaE³da 1939)

124 ivcarsar (pÍuMnsUir) - Aagmody s. sUrt, 1923)125 ßyoit*kr~Dk - s!Ik (rtlam, 1928)

cr`anuyog126 mUlacar (vhker) wa. 1-2 vsunNdI !Ika s. (ma. g‡. bMb{, iv.

sH. 1977, 1980) mnohrlal kËt ihNdI Anu. s. (AnHtkIitRg‡H. bMb{ 1919)

127 wgvtI Aara\na (ixva=R)-sdasuqkI waØavcinka s.(AnHtkIitR g‡H. bMb{ iv. s. 1989) mUlara\na- Apraijt AaEr

410 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 421: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aaxa\r kI sH. !IkaAaÇ v ihNdI Anu. sH. (xolapur, 1935)127 Angar \maRm<t (Aaxa\r) Svop& !Ika s. (ma. g‡H. bMb{, 1919)129 pˆvStuk (hirwã)-Svop& !Ika s. (devcNã lalwa{ g‡H.

bMb{ 1932)130 sMyÉTvsPtit (hirwd)-sHFitlk !Ika s. (de. la. g. bMb{,1913)131 jIvanuxasn (devsUir)-hemcNã-g‡H=a. pa!n, 1928)132 Ývcn saroâar (neimcNã)-isâsen !Ika s. (hI. hH. jamngr,

1914, de. la. g‡. bMb{, 1922)133 äadxkÖlk (ijnvLlw)-ijnpal !Ika s. (ijnd¿ sUir Ýa.

pu. bMb{ 1934)134 Ýxmrit (_maSvait) s!Ik (jEn \. Ý. s. wavngr, sH.

1966) s!Ik ihNdI Anu. s. (ra. jE. xa. bMb{, 1950)135 cairZsar (camu~Daray)-(ma. id. jE. g‡H. bMb{, in. sH. 2443)136 Aacarsar (vIrniNd)-(ma. id. jE. g‡H. , bMb{ s. 1974)137 isNdUrÝkr (somÝw ya somdev)-hØRkIitR !Ika s.

(Ahmdabad, 1924)138 ]avkÝ&iPt (hirwã)-s!Ik guj. Anu. s. (jEn &an Ýsark

m~Dl, bMb{, 1905)139 p¨caxk sUZ (hirwã)-Awydev !Ika s. (jE. \. Ý. s. wavngr

1912)140 \mRrTn (xaiNtsUir) Svop& !Ika s. (jE. Aa. s. wavngr sH.

1970) deveNã !Ika s. (jE. \. Ýsark, palItana, 1905-6)141 vsuniNd ]avkacar-ÝStavna v ihNdI Anu. s. (wartIy &anpI@

kaxI, 1952)142 savy\Mmdoha-DaÛ. hI la. jEn kËt ÝStavna ihHdI Anu. Aaid s.

(karHja jEn g‡H. 1932)143 rTnkr~D]avkacar (smNtwã)-ÝwacNã !Ika v ju. muQtar

kËt ÝStavna s. (ma. id. jE. g‡H. , bMb{, iv. 1982) smIcIn\mRxaÏ nam se ihNdI VyaQya s. (vIr seva mH. idLlI, 1955)cMptray kËt AH. Anu. s. (ibjnaEr, (1931)

144 yxiStlkmŸ (somdev) wa. 1-2 pHcm AaXvas ke m|y tk

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 411

Page 422: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

]ut-sagr !Ika s. (in Ry sagr Ýes, bMb{, 1916)145 ]avkacar (Aaimtgit)-wagcNã kËt vcinka s. AnHtkIitR

g‡H. bMb{, iv. 1979)146 sagar\maRm<t (Aaxa\r) -Svop& !Ika s. (ma. g‡H. bMb{ iv. 1972)147 ]avkacar (gu wUØ`) wa. 1-2 ihNdI Anu. s. (id, jE. pu. surt, 1925)148 la!IsHihta (rajmLl) - ma. g‡H. iv. 1984)

|yan - yog149 kaitRkeyanuÝeÙa (SvaimkÖmar) xuwcNã !Ika pH. kElaxcNã kËt

ih. Anu. DaÛ. _pa|ye kËt AH. ÝStavnaid s. (raycNã xa. Agas,1960)

150 yogibNdu (hirwã) - s!Ik (jEn \. Ý. s. wavngr, 1911)151 yog£iÚ smuCcy (hirwã) Svop& !Ika s. (de. la. bMb{,

1913)152 yogivHixka (hirwã) pat¨jl yogsUZ s!Ik v pH. suqlal kI

wUimka s. (A. g‡H. wavngr, 1922)153 ØoDxk (hirwã yoxwã v yxoivjy !IkaAaÇ s. (de. la. bMb{, 1911)154 prmaTm Ýkax (yogINã) b‡ïdev kËt sH. !Ika v daEltram kËt

ihNdI, !Ika DaÛ. _pa|ye kËt AH. ÝStavna v pH. jgdIxcNã kËtihNdI Anu. s. (raycNã xa. , Agas, 1960)

155 pahuD doha (ramisHh) DÛa. hI. la. jEnkËt wUimka, ihNdI Anu.Aaid s. (karHja jEn sIrIj, 1933)

156 [Úopdex (pUßypad) Aaxa\r !Ika, \NykÖmar kËt ih. Anu. v.cMptray kËt AH. Anu. AaEr i!Pp`aÇ s. (raycNã xa. bMb{, 1954)

157 smai\tNZ (pUßypad) ÝwacNã !Ika, prmanNd kËt ih. Anu.v, ju. muQtar kËt ÝStavna s. (vIr seva miNdr srsava, 1939)

158 äaiZHxdŸ äaiZHixka (yxoivjy)-s!Ik (jE. \. Ý. s. wavngrsH. 1966)

159 AaTmanuxasn (gu wã)-ÝwacNã !Ika, AHg‡ejI, ihNdI ÝSta.ihNdI Anu. s. (jIvraj jE. g‡H. solapur 1961) ju. jEnI kËtAHg‡ejI Anu. s. (Aijta]m, lqné, 1928) vHxI\r kËt ihNdI!Ika (jEn g‡H. 2. ka. bMb{, 1916)

412 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 423: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

160 suwaiØtrTnsHdoh (Aimtgit) -in`Rysagr bMb{, 1909)ih. Anu. s. (hir. de. klk¿a, 1917)

161 yogsar (Aimtgit) -snatn jE. g‡H klk¿a 1198)162 &ana Rv (xuwcNã) - ih. Anu. s. (raycNã xa. , bMb{, 1907)163 yogxaÏ (hemcNã) Svop& v<i¿ s. (jE. \. Ý. s. wavngr 1926)164 A|yaTm rhSy (Aaxa\r) ihNdI VyaQya ju. muQtar kËt (vIr

seva miNdr, idLlI, 1957)StoZ

165 ijn shSZnam-Aaxa\r, ijnsen, sklkIitR, hemcNã kËtStoZaÇ ka pa@maZ v Aaxa\r kËt Svop&v<i¿, pH. hIralal kËtAnuvad v ]utsagr !Ika s. (wartIy &a. kaxI 1954)

166 jEnStoZ sHg‡h, wa. 1-2 (yxo. jE. g‡H. bnars, in. sH. 2439)167 jEn inTypa@ sHg‡h-ijnshSZnam, w›amr, kLya` miNdr,

OkIwav ivØaphar Aaid StoZaÇ s. (in Ry sa. bMb{, 1925)168 _psgRhr StoZ (wãbahu) paXvRdev, ijnÝw, isiâcNã, hØRkIitR

!IkaAaÇ s. (de. la bMb{ nH. 80-81 1932) pu RcNã !Ika s.(xarda g‡H. ma. wavngr, 1921, jEn StoZ sHg‡h ke ANtgRt)

169 %Øwp¨jaixka (\npal)-sH. v guj. !Ika s. (jE. \. Ý. s.wavngr¸ kapiD³ya äara sMpa. de. wa. bMb{)

170 Aijt-xaiNtStv (niNdØe ) goivNd AaEr ijnÝw !IkaAaÇ s.(de. la. bMb{)

171 jyithuy` StoZ (Awydev) muinsuNdr !Ika s. (f×lkÖHvrba{rtlam, Ahmdabad, 1890)

172 %iØm~Dl StoZ (\mRFoØ)-AvcUrI s. (ijnStoZ s. 1 p<.273 sa. wa. nvab, Ahmdabad 1932)

173 smvsr` StoZ (\mRFoØ) jE. \. Ý. s. wavngr, (1917)174 SvyHwUStoZ (smNtwã) ju. muQtar kËt ÝStavna v Anu. s.

(vIrseva miNdr, srsava, 1951)175 Stuitiv>a (smNtwã)-vsunNdI !Ika, ju. muQtarkËt ÝStavna

v pH. pNnalal kËt Anu. s. (vI. se. mH. srsava, 1950)176 isâiÝy StoZ (devniNd) in`Ry sagr, bMb{ 1926)

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 413

Page 424: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

(kaVymala 7 p<. 30)177 w›amrStoZ (mantuù) -gu`akr, meFivjy v knkkÖxl

!IkaAaÇ s. (de. la. bMb{, 1932)178 wyhrStvn (mantuù) AvcUir sH. (de. la. bMb{¸ 1932)179 kLya`miNdr StoZ (kÖmudcNã) knkkÖxl v mai`ÉycNã

!IkaAaÇ s. (de. la. bMb{, 1932) cNãkIitR !aka¸ bnarsIdasv igir\r xmaR ke p>anuvad v pH. pNnalal g>anu. sH. (sNmitkÖ!Ir cNdavaDI³ 1959)

180 ivØaphar StoZ (\n¨jy) -cNãkIitR !Ika, na=Uram ÝemI kËtp>anuvad v pH. pNnalal kËt g>anuvad s. (sNmit kÖ!Ir cHdavaDI³bMb{ 1956)

181 OkIwavStoZ (vaidraßy)-cNãkIitR !Ika v prmanNd xaÏIkËt Anu. s. (vIrseva mH, srsava, 1940)

182 ijnctuivRxitka (wUpal) -Aaxa\r !Ika, wU\rdas v \NykÖmarkËt p>anu. v pH. pNnalal kËt g>anu. s. (sNmit kÖ!Ir,cHdavaDI³ bMb{ 1958)

183 srSvtI StoZ (bPpmiÎ) Aagmo. s. bMb{, 1926,(ctuivRixka p<. 294)

184 vItrag StoZ (hemcNã)-ÝwanHd AaEr saemody gi`, !IkaAaÇ s.(de. la. bMb{, 1911)

185 ymkmy ctuivRxit ijnStuit (ijnÝw)-wImsI ma`k, bMb{,Ýkr` rTnakr-4

186 ijnStoZrTnkox (muinsuNdr)-yxo. bnars 1906187 sa\ar` ijnStvn (kÖmarpal)-bMb{, 1936 (somitlk)

Aagmo. bMb{, 1929188 neimw›amr StoZ (wavrTn) Aagmo. bMb{, 1926189 srSvtI w›amrStoZ (\mRisHh) Aagmo. bMb{, 1927

Ý=manuyog ÝakËt190 p_mciryH (ivmlsUir)-mUlmaZ yakaEbI sMba. (jE. \. Ý. s.

wavngr, 1914)191 c_pNnmhapuirsciry (xIla÷)-ÝakËt g‡H= pirØdŸ, vara sI,1961)

414 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 425: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

192 pasnahciry, (gu cNã) Ahmdabad, 1945, guj. Anu. AaTma.wavngr, sH. 2005

193 supasnahciry (l"m` gi`)-pH. hrgo. se@ sMpa. (jEn iviv\saihTy xaÏmala bnars, 1919)

194 mhavIrciry (gu cNã) de. la. bMb{, 1929, guj. Anu. AaTma. sH. 1994)195 mhavIrcirt (neimcNã- deveNãgi`) jEn AaTma, wavngr sH. 1973196 trùlola-(neimiv&an g‡H. sH. 2000) guj. Anu. (palItana,

sH? 1989)197 \UtaRQyan (hirwã) DaÛ. _pa|ye kËt AH. ÝStavna s. (wartIy

iv. w. bMb{, 1944)198 \mRprIÙa (Aimtgit) ih. Anu. s. (jEn g‡H. r bMb{, 1901)199 sursuNdrI cirAH (\neXvr)-hrgo, se@ bnars, 1916200 `a`pHcmIkha (mheXvr) A. gopnIkËt AH. ÝSta. s. (isH\I jE.

g‡H. bNb{, 1949)201 kÖmarpalcirt (hemcHã) DaÛ. p. l. vE> kËt AH. ÝSta. s.

(wHDarkr Ao. , pUna, (1936)202 mhIval k=a (vIrdev)-Ahmdabad, sH. 1998203 sudHs`aciry-xkÖinka ivhar (deveNã) AaTmvLlw g‡H. vlad,

Ahmdabad, 1932204 kË*`cirt (deveNã) rtnpur, 1938205 ]I palcirt (rTnxeqr) de. la. bMb{, 1923) wa. 1-vaDIlal

jIvawa{ caEksI kËt AH. Anu. wUimkaid s. Ahmdabad, 1932)206 kÖMmapu¿ciryH (ijnmai`Éy) DaÛ. p. l. vE> kI AH. wUimka s.

pUna 1930 AWyHkr sMpa. Ahmdabad, 1932207 vsudev ihHDI (sHFdas- \mRsen) Ý=m q~D jE. AaTma. swa.

wavngr, 1930208 smraidTyk=a (hirwã)-yakobI kI. AH. ÝSta.) s. (ibb. [HiDka

klk¿a, 1926) wv 1, 2, 6 m. modI ke AH. Anu. wUimka s(Ahmdabad 1933, 36) wv 2 gorekËt AH. Anu. s. (puna, 1955)

209 kÖvlymala (_>otn) DaÛ. _pa|ye äara pa@aNtr s. (isH\I g‡H.bMb{ 1959)

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 415

Page 426: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

210 ry`cUDrayciry (deveNã)-pH. mi`ivjy g‡H. Ahmdabad, 1949211 kalkacayRk=a-Ýo. On. DBLyU. b‡a_n kËt S!orI AaÛf kalk ke

ANtgRt (vaixHg!n, 1933) sHSkËt (de. la. bMb{, 1914kLpsUZ ke ANt meH) Ýwavk cirt ka sH. pa@ (in Ry sa. bHb{)p<. 36-46 k=a sHg‡h (30 k=aOH) AH. Ýe. xah Ahmdabad, 1949

212 ijnd¿aQyan (sumit) do AaQyan (isH\I, bMb{, 1953)213 ry`sehrIkha (ijnhØR) jE. AaTma. bMb{, sH 1974214 jBbUciryH-isH\I jE. g‡H bMb{, 1960215 `rivÉkmciry (gu cNã)-neimiv&an g‡H. sH. 2008216 _pdexmala (\mRdas) ramivjy v isâiØR !IkaOH (hIralal

hNsraj, jamngr sH. 1934) %ØwdevjI kexrIml sHS=a[NdaEr, 1936)

217 _pdexpd (hirwã)-muincNã !Ika s. jEn\mR Ý. v. , palItana,1909, miÉtkml jE. mo. bDaE³da, 1923-25)

218 \maeÅpdexmala ivvr` (jyisHh)-isH\I. bMb{, 1949219 xIlapdexmala (jykIitR) triù`I !Ika s. (hIralal

hNsraj, jamngr, 1909)220 AaQyanmi`kox (deveNã neimcNã) Aam‡dev kËt !Ika s. (ÝakËt

!EÉS! sosay!I)221 wvwavna (ml-hemcNã) sop&v<i¿ s. %Øwdev ke. jE. ¬e.

sHS=a, rtlam, sH. 1992222 kÖmarpalÝitbo\ (somÝw) ga. Ao. sI. bDaE³da, 1920, guj.

Anu. AaTmaswa. , sH. 1983 DaÛ. AaNsDfR kËt Apw‡Hs sHklnjmRn ÝSta. Anu. s. hemvgR, 1928

223 jyNtIÝkr` (mantuù) -pNyas mi`iv g‡H. Ahmdabad, sH. 2006224 k=arlkoØ (gu cNã)-jEnAaTma. g‡H. wavngr, 1944225 ivjycNãcirt (cNãÝw) jE. \. Ý. s. wavngr, 1906, guj.

Anuvad vhI sH. 1962226 sHvegrHgxala (ijncNã) in Rysagr, bMb{. 1924227 ivvekmHjrI (Aasa#³)-balcNã !Ika s. iviv\ sa. xa. ma.

bnars, sH. 1975

416 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 427: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

228 _pdex rTnakr (muinsuNdr) jE. \. iv. Ý. vgR, palItana. sH.1964, de. la. bMb{, 1922

229 k=amhodi\ (somcNã) kpURr Ýkr s. hI. hH. jamngr, 1916230 v\Rmandexna (xuwv\Rn) jE. \. Ý. swa. wavngr, balawa{

Kgnlal, Ahmdabad, sH. 1960Ý=manuyog Apw‡Hx:

239 p_mciry (SvyHwU) wag 1-3 h. cU. waya`I kËt ÝSta. s. (isH\Iwa. iv. w. bMb{, 1953, 1960) deveNãkÖmar kËt ih. Anu. s.1-56 sHi\ wa. 1-3. wartIy &anpI@, kaxI, 1957-58

232 mhapura` (pu*pdNt) wa. 1-3 DaÛ. p. l. vE> sMpa. (ma. id. g‡H.bMb{ 1937-47) , pir. 81-92 hirvHxpura` DaÛ. AaLsDfR kËtjmRn ÝSta. Anu. s. hemvgR, 1936

233 snTkÖmar cirt (hirwã) yakobI sMpa. muHcen, jmRnI, 1921234 pas`ahcir_ (pÍkIitR) ÝakËt !EkS! sosa. muã`a\In)235 jshrcir_ (pu*pdNt) p. l. vE> sMpa. (karHja sIrIj, 1931)236 aykÖmarcir_ (pu*pdNt) hI. la. jEn. sMpa. (karHja sIrIj 1932)237 wivsy¿kha (\npal) yakobI sMpa. jmRnI 1918¸ dlal v

desa{ sMpa. ga. Ao. sI. bDa³Eda, 1923238 krkHDcir_ (knkamr) hI. la. jEn sMpa. (karHja sI. 1914)239 p_misircir_ (\aihl) modI AaEr waya`I sMpa isH\I wartIy

iv. w. bMb{, sH. 2005240 sugH\dxmIk=a (balcNã) wartIy &anpI@, kaxI (muã`a\In)

Ý=manuyog sHSkËt:241 pÍcirt (rivØe )-mUlmaZ wag 1-3 (ma. id. jE. gH‡. bMb{, sH. 1985)

ih. Anu. s. wa. 1-3 (wartIy &anpI@, kaxI 1958-59)242 hirvHxpura` (ijnsen) mUlmaZ wa. 1-2 (wa id. jE. g‡H. bMb{,)

ih. Anu. sH. (wartIy &anpI@, kaxI, (1962)243 pa~Dvpura` (xuwcNã) ih. Anu s. (jIvraj jE. g‡N= xolapur

1954) FnXyamdas kËt ih. Anu. s. (jEn sa. Ý. kayaR, bMb{1919, ijnva`I Ý. ka. klk¿a 1939)

244 pa~DvcirZ (devÝw) in Ry sagr, bMb{ 1911

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 417

Page 428: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

245 mhapura (ijnsen gu wã) Svaäad g‡H=mala, [NdaEr sH. 1973-75 ih. Anu. s. (wartIy &anpI@, kaxI, wa. 1-3 1951-54)

246 iZØi¤xlaka pu. c. (hemcNã) jE. \. Ý. s. wavngr, 1906-13 pvR1 ka AH. Anu. jansn kËt. ga. Ao. sI. bDa³Eda 1931, pvR21-pirixÚ pvR yakobI sMpa. ibb. [H. klk¿a-1891 iä. sH.1932

247 iZØi¤Sm<it xaÏ (Aaxa\r) mra@I Anu. s. ma. id. jE. g‡N=bMb{. 1937

248 ctuivRxit ijncirt ya pÍanNd kaVy (AmrcNã)-ga. Ao. sI.bDa³Eda 1932

249 balwart (AmrcNã) in Rysagr, bMb{, 1894, 1926)250 pura`sar sHg‡h (damniNd)-ih. Anu. s. (wa. &a. kaxI. wa. 1-

2, 1954-55)251 cNãÝwcirZ (vIrniNd) in. sa. bMb{. 1912, 1926252 vasupUßycirZ (v\Rman) jE. \. Ý. s. wavngr, sH 1966)

hIralal hNsraj jamngr, 1928-30253 \mRxmaRWyudy (hircNã) in. sa. bMb{, 1888254 xaiNtna= cirt (AijtÝw) jE. \. Ý. s. wavngr, sH. 1973255 xaiNtna= pura` (sklkIitR) ih. Anu. ijnva`I Ý. klk¿a,

1939 dulacNd pþalal devrI, 1923256 miLlna= cirZ (ivnycNã) yxo. jE. g‡H. wavngr, in. sH. 2438257 neiminvaR kaVy (vaGw!) in. sa. bMb{, 1896258 neimdUt kaVy (ivkÊm) in. sa. bMb{, kaVymala nH. 2259 paXvaRWyudy (ijnsen)-yoigraj !Ika s. in. sa. bMb{. 1909,

[smeH g‡i=t meFdUt, pa@k kËt AH. Anu. s. pUna, 1894, 1916260 paXvRna= cirZ (vaidraj)-ma. id. jE. g‡H. bMb{, 1916, ih. A.

pH. ]Ilal kËt, jycNã jEn klk¿a. 1922261 paXvRna= cirZ (wavdev)-y. jE. g‡H. bnars, 1912 AH. wava=R

BlUmfILD kËt baL!Imor, 1919262 v\Rman (mhavIr) cirZ (Asg) pH. qUbcNã kËt ih. Anu. s.

(mUlcNd) iksndas kapiDya, sUrt, 1918¸ mra@I Anu. s.xolapur, 1931

418 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 429: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

263 yxaiStlkcMpU (somdev) ]utsagr !Ika s. , in. sa. , bMb{ 1901264 yxo\r cirZ (vaidraj) srSvtI ivlas sI. tHjor, 1912 ih.

Anu. _dylal kËt, ihNdI jE. sa. Ýsa. kayaR. bMb{ 1914265 jIvH\r cMpU (hircNã) sr. iv. tHjor 1905. ih. Anu. s. wartIy

&anpI@, kaxI, 1958266 g>icNtami` (vadIwisHh) !I. Os. kÖPpUSvamI xaÏI sMpa

na!esn k. , mãas, 1902267 ÙZcUDami (vadIwisHh) s. iv. tHjor, 1903. ih. Anu. s. jE. g‡H. 2.

kayaR, bMb{ 1910, srl Ý&a puStkmala, mHDavra, pUvaR\R. 1932. 1940268 vraùcirZ (j!aisHhniNd) DaÛ. _pa|ye äara sMpa. ma. id. jE. g‡H. bMb{

1938 waØa p> kmlnyn kËt, jEn sa. simit, jsvNtngr, 1939269 m<gavtI cirZ (devÝw)-hI. he. jamngr, 1909270 xailwãcirt (\mRkÖmar)-y. jE. g‡H. bnars, 1910271 vsNtivlas kaVy (balcNã) ga. Ao. sI. bDa³Eda, 1917272 vStupal-telpal ÝbN\ (rajxeqr) ga. Ao. sI. bDa³Eda, 1917273 vStupal cirZ (ijnhØRgi ) hI. hH. jamngr, guj. An. jE. \. Ý. s.

wavngr sH. 1974274 AwykÖmar cirZ (cNãitlk) wa. 1-2 jE. Aa. s. wavngr, 1917275 jgDucirZ (svaRnNd) bMb{, 1896276 kÖmarpalcirZ (jyisHhsUir) hI. hH. jamngr 1915. goDIjI jEn

_pa]y, bMb{, 1926277 kÖmarpal cirZ (cairZ suNdr) jE. Aa. s. wavngr sH. 1973278 kÖmarpal ÝbN\ (ijn m~Dn gi ) jE. Aa. s. wavngr sH. 1971279 mhIpal cirZ (cairZsuNdr) hI. hH. jamngr 1909, (1917)280 _¿mkÖmar cirZ (ca$cNã) hI. hH. jamngr, 1908281 hMmIrkaVy (nycNã)-bMb{ 1879282 ]IpalcirZ (sTyraj) ivjy dansUrIXvr g‡H. ma. sUrt, sH. 1995283 ]IpalcirZ (&anivml)-devcNdlal wa{ pu. bMb{ 1917284 ]IpalcirZ (jykIitR) hI. h. jamngr. 1908285 ]I palcirZ (liB\muin) ijnd¿sUir wH. pay\UnI, bMb{, sH. 1991286 _pimitwvÝpHck=a (isâiØR) ibb. [NDI. klk¿a, 1899-1914

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 419

Page 430: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

de. la. bMb{, 1918-20 ikfÈl kËt jmRn Anu. lIpijg 1924287 itlkm¨jrI (\npal)-in Ry sagr bMb{, 1903288 itlkm¨jrI k=asar (l"mI\r) hemcNã swa. pa!n. 1919289 AMbDcirZ (AmrsuNdr) hI. hH. jamngr, 1910 DaÛ. kÊa_skËt jmRn

Anu. lIpijg 1922290 rTnjuDk=ank (&ansagr) yxo. jE. g‡H. wavngr, 1917 h!RlkËt

jmRn Anu. lIpijg, 1922291 AF!kÖmark=a-ca, kÊa_s kËt jmRn Anu. lIpijg, 1922 sHiÙPt

p>anu. in. sa. bMb{. 1917292 cMpk]ei¤k=ank (ijnkIitR) h!RlkËt AH. v jmRn Anu. s.

lIpijg 1922293 palgopal k=ank (ijnkIitR) h!Rl, lIpijg 1917294 mlysuNdrI k=a (mai`ÉysuNdr) bMb{, 1918295 papbuiâ\mRbuiâ k=a (kamF!k=a) hI. hH. jamngr 1909296 xZu jmahaTy (\neXvr) hI. hH. jamngr, 1908297 ÝwavkcirZ (ÝwacNã) in. sa. bMb{. 1909298 ÝbN\icNtami` (me$tuù) isH\I jE. sI. xaiNtinketn, 1933,

!anIkËt AH. Anu. ibb [HDI. klk¿a, 1899-1901 guj. Anu.s. ramcNã dInana=, bMb{, 1888

299 ÝbN\kox (rajxeqr) isH\I jE. sI. xaiNtinketn, 1935,hI. hH. jamngr 1913, hemcNã swa. pa!n. 1921

300 b<hTk=akox (hirØe ) DaÛ. _pa|ye kËt A. ÝSta. s. wartIyiv>awvn bMb{, 1943

301 \mRprIÙa (Aimtgit)-ih. Anu. s. jE. g‡H. r. bMb{, 1908 jE.is. Ý. klk¿a, 1908

302 Aara\na k=akoØ (neimd¿) (ih. Anu. s.) jE. hIrabag, bMb{, 1915303 ANtrk=asHg‡h (rajxeqr) bMb{ 1978 guj. Anu. jE. \n. Ý. s.

wavngr sH. 1978 [!eilyn Anu. 7-14 k=aAaÇ ka, veneijya,1888304 wrteXvr bahubilv<i¿ (k=akox-xumxIl) de. la. bMb{ 1932

guj. Anu. mgnlal ha=IisHh, Ahmdabad 1909305 dankLpãu m (ijnkIitR) de. la. bMb{ 1909

420 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 431: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

306 \mRkLpãum (_dy\mR) de. la. bMb{, sH. 1973307 sMyÉTvkaEmudI (ijnhØR) jE. Aa. s. wavngr, sH. 1970308 k=arTnakr (hemivjy) hI hH. jamngr, 1911 h!Rl kËt jmRn

Anu. muncen, 1920sHSkËt na!k

309 inwRywImVyayog (ramcNã) yxo. jE. g‡H. nH. 19 wavngr310 nlivlas (ramcNã) ga. Ao. sI. vDaE³da, 1926311 kaEmudI na!k (ramcNã) jE. Aa. s. nH. 59, wavngr sH. 1973312 ivkÊaNt kaErv (hiStmLl) ma. id. jE. bMb{, sH. 1972313 mEi=lI kLya` ma. id. jE. bMb{, 1973314 A¨jnapvn¨jy (hiStmLl) p!v\RnkËt AH. ÝSta. bMb{, sH. 2006315 suwãa (hiStmLl) p!v\RnkËt AH. ÝSta. s. sH. 2006316 Ýbuâ raEih ey (ramwã) jE. Aa. s. nH. 50, wavngr, 1917317 mohraj prajy (yx:pal) dlal kËt AH. ÝSta s. ga. Ao bDa³eda,1918318 hMmIrmdmdRn (jyisHh) ga. Ao. sI. nH. 10, bDaE³da, 1920

(nycNã) bMb{, 1879319 muiãt kÖmudcNã (yxXcNã), yxo. je. g‡H. nH. 8 bnars 1905320 \maRWyUdy-Kaya na!y ÝbH\ (meFÝw) jE. Aa. s. wavngr 1918321 kÌ`v߇aayu\ (balcNã) jE. Aa. s. wavngr, 1916, guj. Anu.

Ahmdabad 1886Vyakr`

322 ÝakËtlÙ` (c~D) hanRle sMpa. ibb. [DI. klk¿a, 1883323 ÝakËt Vyakr` (hemcNã) p. l. vE> sMpa. motIlal la#jI,

pUna, 1928, ipxel kËt jmRn Anu. sH. hLle, 1877-80 #UHi#ka!Ika s. wavngr sH. 1960

324 ÝakËt Vyakr (iZivkÊm) p. l. vE> sMpa. jEn sH. sH. sH. xolapur 1954325 jEneNãVyakr` (devniNd) AwyniNd !Ika s. wartIy &anpI@

kaxI 1956 snatn jE. g‡H. bnars, 1915326 jEneNã ÝikÊya (gu niNd) snatn jE. g‡H bnars, 1914327 xBdanuxasn (xak!ayn) AwycNã !Ika s. je@aram mukÖNdjI

bHb{, 1907

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 421

Page 432: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

328 katHZ Vya. sUZ (svRvmaR) $pmalav<i¿ s. hIracNã neimcNdbMb{, sH. 1952 ibharIlal k@nera bMb{, 1927

329 xBdanuxasn (hemcNã) Svop&lFu v<it s. yxo. jE. g‡H. bnars1905, Svop& v<i¿ AaEr Nyas t=a knkÝw Nyaysarmuâar s. rajngr ivjyneimsUir g‡H. 33 v. 50, jEn g‡H. Ýka. swa, in. sH. 2477, 2483

KNd330 ga=alÙ` (niNdna!‘' KNd: sUZ) vel`kr sMpa. wH. Ao.

ir. [H: OnLs 14 1-2, p<. 1 Aaid, pUna 1933331 SvyHwUKNdsŸ (SvyHwU) 1-3 vel`kr sMpa. bMb{, ra. O.

so. jnRl 1935 4-8 bMb{, yUin. jnRl, nv. 1936332 kivdpR`-vel`kr sMpa. wH. Ao. ir. [H. jnRl pUna, 1935333 KNd:kox (rTnxeqr) vel`kr sMpa. bMb{ yUnI. j. 1912334 KNdonuxasn (hemcNã) devkrn mUljI, bMb{ 1912335 rTnm¨jUØa (KNdoivicit) swaPy vel`kr sMpa. wartIy

&anpI@, kaxI 1949kox

336 pa[ylCKInammala (\npal) wavngr sH. 1973337 dexInammala (hemcNã) ipxel AaEr VhUlr sMpa. bMb{ sH.

sI. 1880¸ mu. bnj± sMpa. klk¿a. 1931338 nammala v Aneka=RinF~!u (\n¨jy) AmrkIitR wa*y s.

wartIy &a. kaxI, 1950339 Aiw\an icNtami` (hemcNã Svop& !Ika s. yox‹ jE. g‡H.

41-42 wavngr in. sa. 2441, 2446 mUlmaZ,jsvNtlal igr\rlal xah, Ahmdabad sH. 2013

422 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 433: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyan 3jEn dxRn

340 The Heart of Jainism by S. Sinclair (Ox. Uni. Press, 1915)341 Outlines of Jainism - J. L. Jaini (cambridge, 1916).342 Der Jainismas, by H. Glasenapp (Berlin, 1926).

(Gujrati Translation-Bhavnagar, 1940).343 Doctrineof Karma in Jaina Philosophy, by H.

Glassenapp Bombay, 1942)344 Jaina Philosophy of Non-absolutism by s. Mookerjee

(calcutta. 1944)345 Studies in Jaina Philosophy, by N. Tatia (Benaras.1951).346 Outlines of Jaina Philosophy, by M. L. Mehta ( jaina

Mission Society, Bangalore, 1954)347 Jaina Psychology, by M. I. Mehta (S. J. P. samiti.

Amritsar, 1955).348 Some Problems in Jaina Psychology, by T. G.

Kalghatgi (Karnataka University. Dharwar. 1961349 Jaina Philosophy and Modern Science, by Nagraj

(Kanpur, 1959)Chapters On Jainism from the following works (350-353)

350 History of Indian Philosphy, by Dasgupta,351 Indian Philosophy, by Radhkrishnan.352 Outlines of Indian Philosophy, by M. Hirayanna.353 Encyclopaedia of Religion and Ethics.354 Jaina Monistic Jurisprudence - S. B. Deo (Poona.1956).355 Advanced Studies In Indian Logic and Metaphysics,

by Sukhlalji Singhvi (calcutta, 1961).356 jEn \mR - kElaxcNã xaÏI (m=ura, wa. id. jEn sHF, in.

sH. 2475357 jEn dxRn-mheNãkÖmar NyayacayR (kaxI 1955 2475)358 jEn xasn - sumeÌcNã idvakr (kaxI 1950)259 jEn dxRn- Nyay ivjy (pa!n gujratI 1952, ihNdI 1956)360 dxRn Ane icNtn (guj.) suqlal (gu. iv. Ahmdabad 1957)261 dxRn AaEr icNtn (ihNdI) suqlal (gu. iv. Ahmdabad 1957)362 wartIy tTviv>a-suqlal (&anody !S! Ahmdabad 1960)

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 423

Page 434: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

VyaQyan 4jEn kla

363 Origin and Early History of Caityas. V. R. R. Dikshitar(Ind. Hist. Q. XIV. 1938).

364 Jaina Stupa and Other Antiquities from Mathura. V.Smith (Allahabad, 1901).

365 Mohenjodaro and the Indus valley Civilization, Vol.I-III , J. Marshall London, 1931).

366 Note on Pre -Historic Antiquitis, from MohenjodaroR. P. Chanda (Modern Review, 1924)-

367 History of Fine Art in Indiand Ceylon-V. Smith(Oxford, 1930)

368 India Architecture-Percy Brown (Bombay).369 paharpur Copperplate Grant of Gupta year 159 (Ep

Ind. XX p. 61 ff).370 Yakshas-part III-A. K. Coomarswamy (washington,

1928 - 31)371 Yaksha Worship in Early Jain Literature-U. P. Shah

(J. O. Instt. III 1953),372 Muni vairadeva of Sona Bhandnr cave Inscription-

U. P. Shah (J. Bihar R. S. patna, 1953).373 Studies in Jaina Art ---U. P. Shah (J. C. S. banaras,1955)374 History of Indian and Eastern Architecture - J.

Fergusson (London, 1910)375 Jaina Temples from Devagadh Fort-H. D. Sankalia

(J. I. S. O. A. IX. 1951).376 Khandagiri-Udayagiri-Caves-T. N. Ramchandran &

Chhotclal Jain (Calcutta, 1951).377 The Mancapuri Cave--T. N. Ramchandran (I. H. Q.

XXVII, 1951).378 Holy Abu-Jaina Vijay (Bhavnagar, 1954)379 A Guide to Rajgir - Kuraishi & Ghose (Delhi, 1939)380 Archaeology in Gwalior State--M. B. Garde (Gwalior,

1934).381 Cave Temples of India - Fergusson & Burgess

(London, 1880).382 List of Antiquarian Remains in the Central Provinces

& Berar-H. Cousens (Arch. S. I. XIX, 1897).

424 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 435: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

383. Architectural Antiquitis of Western India-H. Cousens(London, 1926).

384. Somnath and other Mediaeval Temples in KathiawadH. Cousens (A. s. of Ind. XLX, 1931).

385. Antiquities of Kathiawad and Kachh--J. Burgess (A.S. of Ind. II, 1876).

386. Architectural Antiquities of Northern Gujrat--BurgessCousens (A. S. of Western India, IX, 1903).

387. Indian Sculpture - Stella Kramrisch (Calcutta, 1933).388. Development of Hindu lconography--J. N. Banerjee

(Calcutta, 1941).389 Jaina Iconography-B. C. Bhattacharya (Lahore, 1930)390 Jaina Images of The Mauryan Period -- K. P.

Jayaswal (J B. O. R. S XXIII, 1937)391 Specimens of Jaina Sculpture from Mathura -- G.

Buhler (Ep. Ind. II, 1894).392 An Early Bronze of Parshwanath in the Prince of

Wales Museum -U. P. Shah (Bulletin of P. W. M.Bombay 1954).

393 Age of Differentiation of Svetambara and DigambaraImages and a few Early Bronzes from Akota--U. P.Shah (Bulletin P. W. M. Bombay, 1951)

394 The Earliest jain Sculptures in Kathiawad-H. D.Sankalia (J. R. A. S. , London, 1938).

395 Iconography of the Jaina Goddess Saraswati--U. P.Shah (J. U. of Bombay, X. 1941).

396. Iconography of the Jaina Goddes Ambika-U. P. Shah(J. U. of Bombay, 1940).

397 A Note on Akota Hoard of Jaina Bronzes--U. P. Shah(Baroda Through Ages, App, IV, p. 97fl).

398 Catalogue of Jaina paintings and Manuscripts-A. K.Coomarswamy (Boston, 1924).

399 Jaina Miniature paintings from Western IndiaMotichandra (Ahmedabad, 1914).

400 A Descriptive and illustrated Catalogue of Miniaturepaintings of the Jaina Kalpasutra as executed in theEarly Western Indian Style--W. N. Brown(Washington, 1934)

jEn saihTy-GaÊH= sUiCa 425

Page 436: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

401 Conqueror' s Life in Jaina paintings- A. K.Coomarswamy (J. I. S. of Or. Art, III, 1935)

402 The Story of Kalaka - W. N. Brown (Washington, 1933).403 tI=Rraj AabU (guj.) ijnivjy (wavngr 1954)404 jEn icZ kLpãUm - n. sarawa{ (Ahmdabad - 1936)405 jEslmer icZavlI - pu~y ivjy (Ahmdabad, 1951)

426 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan

Page 437: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

xBd - sUcI

sUcna - yha¥ namaÇ AaEr pairwaiØk xBdaÇ ka sHkln ikya gya hE ƒ

AHkilip 285 AgDd¿ 73AHka{ tHka{ 316 AgrcNd nah!a 373AgH 33, 162 AguMbe 323AHgd 288 AguÌlFu 230AHÝivÚ 54, 245 AGgay`I 96AHgbaæ 54, 245 AiGnkay 218AHgivßja 289 AiGnkÖmardev 301Agu¿rinkay 56 AiGnimZ 129AHguLyawr` 289 AiGnxmaR 144AHjnigir 294, 295 AiGnF‡ 11AHjnapvnHjy 179 Ag‡ay`Iy 51AHjnasuNdrIk=a 151 AF!kÖmark=a 175AH\kv<i*` 20, 63, 143 AFaitkmR 233AH\kar 220 AcÙudxRnavr`Iy 227, 244AHbD 175 Acl 10AHbD cirZ 174 Acetn 216Akbr 35, 149, 169, 603, Acelk 13, 26, 27, 106, 266369, 371 AcaEyR 24AklHk 77, 86, 87, 91, 93, ACKuPtadevI 333113, 166, 185, 199 ACyut 94AkËiZm cETyaly 306 AiKNnKedny 64rÉqrmui‚ya 285 Ajydev 380AikÊyavad 56, 103 Aijt 10AÙrmuiÚka 289 AijtHjy 167AÙu~`ve\Tv 291 AijtÝw 169Aijt-xaiNtStv 127, 193 A\mRãVy 221Aijtsen (w.) 67, 108 Ai\kar 111Aijtsen guÌ 38 A\olok 64, 96

Page 438: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aijtsen 188 A|yaTm rhSy 122AijtisHh 135 A\‡uv 116AijysHitT=v 124 Angar\maRm<t 122AjIvtÀv 220 AngarwiÉt 100AjIvikÊya 56 Angar wavna 105AßjH (AayaR) 284 AnnugamI (Avi\&an) 246AßjvEr 308 AnHt 10A&an 242 AnHtkIitR 90A&anvad 56 AnHtna= 135A&anivjy 268 AnHtpur 174A&anI 103 AnHtvmaR 307AÎailkaOH 288 AnHtvIyR 90, 91A@arh ilipyaH 291 AnHtanNt 222A`ihlpur 180 AnHtanubN\I 227, 228A`uvyr`p{_ 164 An=RdHDvjRn 102A`uv‡t 8, 25, 46, 101, 113 An=Rd~D 262, 110Aitcar 258 AnviS=t 246Aiti=pUja 102 Anxn 271Aiti=sHivwag 110, 262 Anihlpa!n 146Aitxy 107 Anihlpur 140AitxyÙeZka~D 320 AnihlvaDa³ 42A=vRved 18 AnaTmvadI 216Ad¿adan 259 Anaid 111, 238AdxRn ivjy 268 Anadey 230A£Ú 237 AnayR 4AäeØ 120 AinTy wavna 269A\mR 220 Ainim¿I 286Ainv<i¿kr` 276 ANtlRMbn 118AnIk 94 ANnrajvsit 332AnItpur 175 ANnivi\ 284, 288, 289AnukMpa 243 ANyTv 116AnugamI (Avi\&an) 246 ANyTv wavna 269AnuicNtn 272 ANymudŸ 120

428 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan Aijtsen

Page 439: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Anu&a 107 ANyyog VyvCKed 88, 92, 123Anu¿roppaitkdxa 63 ApkØR` 225AnuÝeÙa 268, 269 Apw‡Hx 4, 124, 140, 152, 282Anwag 225, 235 183, 184, 191, 376Anuman 247 AÝw‡Hxpura` 171, 371Anuyog 64 Apraijt 94, 154Anuyogäara 70 Apraijt sHF 32AnuyogäarsUZ 136 Apraijt sUir 107AnuyogvedI r`rHgisHh 108 Apraijta 295, 296Anuro\pur 35 ApraHt 74AnekaNt 6, 8, 9, 248 ApraHt 74AnekaNtjyptaka 91 Apirg‡h 25AnekaNt Ývex 93 Apirg‡ha`uv‡t 260AnekaNtvadÝvex 91 ApyaRPt 230AnekaNt VyvS=a 93 ApvtRn 81Aneka=Rnammala 199 Apayivcy 122, 272AnekxeØVyakr` 185 Apunv\Rk 120ANt:ikyaOH 57 ApUvRkr` 276ANtkËdŸdxa 62 AÝitpait 246ANtraTm 118 AÝTyaQyan 227, 228ANtray 226, 234, 236 AÝxSt 230, 235ANtray kmR 233, 288 Abâ 31ANtrk=a sHg‡h, 178 AfgainStan 305ANtmuRhUtR 234, 235 Awy 168AwykÖmar 186 Ayog kevlI 277AwykÖmar cirt 173 Ayog VyCKed 92, 123AwycNã 150, 188, 190 Ayog VyCKeidka 88AwyniNd 185 Ayo|ya 2, 167Awydev 56, 73, 81, 87, 92, Arja 295109, 110, 111, 124, Arit 207134, 135 AritprIØh 267AwymtI 158, 159 Arh 10AwyÌic 158, 159 Airdmn 162

Airdmn ) xBd sUiCa 429

Page 440: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AwVy 239 AirÚneim 165, 166AiwcNã 95, 130 AjuRn 194AiwnNdn 10 AjuRnraj 179Aiwmanicî 198 A=aRvg‡h 93AmrkIitR 164 A\Rnarac 230AmrkoØ 195 A\Rmag\I 4, 25, 42, 70, 76AmrcNã 168, 169, 174, 195 152, 376 (Aagm)Amr suNdr 174, 175 114, 145AmravtI 299 A\Rmag\I ÝakËt 148Aimtgit 81, 113, 114, 121 A\Rsm 192138, 177 Aâihir 288Am<tcNã sUir 84, 85, 86, 108 AbuR dacl 43Am<tmit 158, 159 AhRtŸ 102Am<taMba 156 AhRdtŸ 29Am<Øa 24 AhR¶as 178AmE=un 24 AhRdŸbil 32, 106Amo\vØR 38, 82, 187, 313 Al÷ar 291Amo\v<i¿ 38, 187, 188 AlHFngr 160AMbdev 145 AlabudIn 174AMbsen 154 Alawivjy 267Ayx:kIitR 230 Alokakax 93, 221ALparMw 233 AXvimZ 31Avg‡h 244 AXvixÙa 284AvcUrI 192 A¬sen 20, 136Avi\&an 226, 244, 245 AXvaroh` 291Avi\dxRn 244 Aüavbo\ 141Avi\dxRnavr`Iy 227 AÚpahuD 84AviNtn<p 165 AÚÝkr` 91AviNtsuNdrI 198 AÚmùl ãVy 293AvmaEdyR 271 AÚxtI 88Avro\ 198 AÚshSZI 88AvsipR I 94 AÚshSZI ivØm pd tatpyR !IkaAviS=t 246 88

430 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan AwVy

Page 441: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Avay 93, 244 AÚa|yayI 185, 189AivnIt (raja) 36, 37 AÚapd 284, 288, 318AivwagI 222 AÚaHgyog 115Aivrt - sMyÉTv 275 AÚaiNhka pUja 37AvEidk dxRn 240 AsHg 155, 169AVyÉt 35, 248 AsHg Anu¤an 118AVyaba\ 115 Asß&I 219Axr` 116 AsTy 270Axr`wavna 269 AsdŸwUt _pcarny 252AxuicTv 116 AsMÝaPtas<pai!ka 230AxuicTv wavna 269 Asbal 157Axuâ ãVyai=Rkny 251 Asata vednIy 229, 233Axuw 230, 233 Ais 95Axok 36, 76, 264, 306 AislÙ` 284Axokv<Ù 301 AsurkÖmar 292Axoka 295 296 AsureNã 61A¬g‡Iv 10 AiStkay \mR 57AXvFoØ 76 AiStnaiStÝvad 51ASteya`uv‡t 259 AaTmrÙ 94AiS=r 230 AaTmvadI 216ASsarMy 320 AaTmanuxasn 121AihHsa 7, 8, 24, 115, 254 AadxRilip 285AihCKZ 299, 309, 320 Aadan inÙep 265AihHsa`uv‡t 256 Aaid`ahciryH 134Aakax 220 Aaidna= 2, 169Aakaxgt 65 AaidTyaMba 153AakaxãVy 221 Aaidpura` 38, 96, 156, 166AakaxvÝ 43 186 295Aaik¨cNy 268 AaidpMp 186AakÊoxprIØh 267 Aaidivi\ 192AaQyanmi`kox 151 Aadey 230AaQyanv<it 188 Aant 94AaQyayk 298 AanNd 10, 61, 302

AanNd ) xBd sUiCa 431

Page 442: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Aag‡ya`I 64 AanNdpur 30Aag‡ay`I 74 AanNd]avk 112Aacardxa 67 AanNdsagr sUir 111Aacarsar 109 AanupUv± 230AacaraHg 25, 55, 62, 71, 72, AaN\‡dex 16077, 98, 105, 135, 168 AaPtprIÙa 90AacayRwi› 100 AaPtmImaHsa 88, 89, 90, 92AajIvk sMÝday 60, 62, 306 113, 123, 179307 AaPtmImaHsalHkËit 88Aa&a 121, 122, 272 AabU 53, 44, 172, 334Aatp 230 Aawr`ivi\ 284 288 289AaitmBbe 38 AaiwyoGy 94AaturÝTyaQyan 69 AamIr 152AaTma 7 AaWyHtr 271AaTmÝvad 51 Aam‡ 294AaMl 230 Aalap-pâit 87Aayag pÎ 303 Aalocna 99, 111Aayag swa 304 AavXyk 67, 72Aayu 226 AavXyk cUi`R 145 302Aayu kmR 229, 236 AavXyk inyuRi› 96, 106, 207AayuvÈd 292 114, 301Aar` 94 AavXyk inyuRiÉt v<i¿ 303Aar~yk 49, 50 Aav<i¿ 272AarMwTyag 264 Aaxa\r 107, 112, 114, 122AarMwI 257 123, 168, 227AaratIy 54 Aa]v 224Aara\k 115 AaØa#³-AacayR 31Aara\na 115 AaØa#³sen 309Aara\nak=akox 106, 178 AasHg 120Aara\naeâ<¿ 177 Aasn 121, 122AajRv 268 Aasng<h 293AatR 272 Aasa{ ngrI 161AayRd¿ 29 AasuyR Xmxan 302

432 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan Aag‡ya`I

Page 443: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

AayRniNd 76, 78 AaiSttÉy 243AayRna[lI 29 Aa¡v 116AayuRpur 314 Aa¡v:tÀv 223AayuRmHÙu 78, 82 Aa¡v wavna 269AayuRmHgu 30 Aahar 218AayRriÙt 70 Aahark 219 230AayRvEr 309 Aahul 161AayRximt 29 [CKa 118AayRXyam 66 [CKayog 120AayRisHhigir 29 [gule¬rbil 33AayaR 288 [Nã 94AalMbn 118 [NãqIl 298[Nãjal 291 146, 151, 158, 160[NãniNd 38 76 173, 177[NãwUit 28, 51, 112, 143, 153 _DuvaiDy 28[NãmhoTsv 146 _TkI`Rn 286[Nãraj 38 _TkØR 225[Nãv߇aa 96 _TkËÚ 234[Nãswa 314 _TkËÚ Anuwag 235[Nãayu\ 165, 322 _¿mkÖmargi` 173[iNãy ing‡h 266 _¿mkÖmar (cirZ) 173[Úopdex 119 _¿r klaO¥ 292[ismHDl 124 _¿rpura` 34, 38, 156, 166{Dr 45 167, 170, 172, 179{ranI icZkla 369 _¿rÝkËitya¥ 230{yaRp= simit 104, 265 _¿rÝitpi¿ 78{yaRpi=k 56, 224 _¿rbilSsh 28{xan 94 _¿rasù 289{xan dev 301 _¿ra|yynsUZ 19, 21, 26, 54{Xvr 238 67, 71, 72, 73, 165{XvreCKa 237 _¿ra|yyn !Ika 145 245{sT= 284 _¿rasù 289{ha 93, 244 _T=Ék 192

_T=Ék) xBd sUiCa 433

Page 444: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_g‡tp 57 _T=an 120_g‡sen 20 _Tpi¿-ivnax 6_CcgoZ 229, 234 _Tpad 6, 64, 223_Cc¿irya 285 _TpadpUvR 51_CcanagrI (xaqa) 29 _TsipR I 94_Ccar`acayR 82 _Tsadn 291_KŸvas 230 _Tsah 192_CKahaid 192 _dkpe@alpuZ 56_ßjEnI 29, 35, 138, 140, 140 _dy 81, 225, 237_dyigir 35, 307, 308, 310 _pwogaNtray 228_dy\mR 178 _dynraj 179_pman 247 _pimitwvÝpHck=a 174 176_dynvasvd¿a 172 _pyogI klaO¥ 282_dyÝw 150, 174 _pxm 225, 276-na 81_dyvIrgi` 170 _pxm ]e`I 276_day 29, 57 _pS=an 291_dIr`a 81, 225 _paskdxa 112_dubirißjka 28 _paskÝitmaivi\ 111_dŸgta 192 _pasakacar 370_dŸma=a 190 _paska|yyn 61, 98, 106, 111_dŸgIit 190 172_idŸÚTyag 264 _pos= 22_dŸehg` 28 _maSvait‹ im90, 108, 108, 110_>og 95 _LlaisyÉkm=y 124_>ogI 257 _vva[y 59_>ot 230 _vsGghrStoZ 123_>otnsUir 43, 133, 145 _*` 230, 266_âtRn 81 _Smanabad 311_äeg 120 én 331_pgIit 190 éßjRyNt 160, 319_pFat 230 é`R 118_pcar ivny 271 é|vRlok 94_pjait 96, 192 %gŸ 56

434 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan _g‡tp

Page 445: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

_pdex kHdlI 151 %Gved 12, 15, 49, 375_pdexpd 150 %juk×la 24_pdex mala Ýkr` 150, 151 %jumit 246_pdexrTnkoØ 176 %jusUZ 249_pdexrTnakr 151 %Øw 10, 11, 15, 17, 21,_pinØdŸ 49, 50, 152 23, 58, 141, 151, 169176, 301, 305, 310 Oehol 39, 314, 319, 322, 323%ØwijnStv 127 AaeD ilip 286%Øwp¨caixka 123 AaeDeydev 171%Øwpur 31 Aaeva[y _paHg 175%Øwavtar 12 Aoisya 333%iØguPt 28 AaEdiyk 273%iØguiPt 28 AaEdairk 219, 230%iØd¿a 149 AaEppaitk 65, 290, 300%iØd¿acirZ 149 AaEpximk, 273, 274%iØpailka 29 AaEpximk sMyÉTv 274%iØwaiØt inyuRiÉt 72 AaEØ\-yuiÉt 291OkTv 116 kHkalI !Ila, 29, 34, 303, 305OkTv wavna 269 kHkalI devI 305OkTv ivtkR-AvIcar |yan 273 kHcnpur 145OkxeØ Ýkr` 186 kHDrIk 239Okadx AHg\arI 27 kCKpI 287OkaHg\arI 27 k!k 288OkaNt 242 k!kKe> 284, 289OkaNt £iÚ 253 ki! Aawr` 289OkIwavStoZ 126 k!u 230OkeiNãy jIv 218 k@or 230OlacayR 76 Ai¿geya`uveÉqa 227OlaØa#³ 137 k=k 288OlIfe~!a 313 k=akoØ 43, 177, 178Olora 314 k=akoØ Ýkr` 151OvMwUtny 249 k=ank-Ýkr`v<i¿ 146OØ`a 265 k=amhodi\ 151

k=amhodi\) xBd sUiCa 435

Page 446: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Oetrey b‡aï` 18 k=arrTnkoØ 151Oeravt 94 k=arTnakr 178Oelk 264 kdHbvHx 36kdlIg<h 293 kmR 224knkniNddev 41 kmRka~D 75, 79knkpur 159 kmRÝkËit 74, 81, 225knkÝw 190 kmRÝvad 51, 77, 80knkmala 139 kmRbN\ 25, 238knkamr (muin) 161, 312 kmRbN\ 9, 10, 95kinH\m 310, 329 kmRyog 118kin*k 34, 304 kmRivpak 81kþD 4 kmR isâaNt 238kNyakÖmarI 321 kmRStv 80, 81kpa!$p 277 kmRiS=it 225kiplvStu 300 kmaRg‡am 23kipxIØRk 288 kmaR]ykla 291kpotpailyaH 324 kmaRÏv 25kpoteXvr-miNdr 318 kmÈiNãya¥ 224km@ 315 kmaÈpai\inrpeÙ 251kml 139 kmaÈpai\sapeÙ 251kmlsen 145 klcuir 161kMmn Kpra 23 klcuir nrex 43krk~D 162, 312 kla ka |yey 282krk~Dcir_ 161, 312 kla ke wed-Ýwed 284kr` 226 klaTmk AitxyaeiÉt 283kr` caEpar 307 kilyug 12kr`anuyog 74, 93, 292 kilHg 33kÌ`av߇aayu\ 180 kilHg ijn 307k`R nreNã 161 kilHg raj 148k`RpUr 288 kilHgsm‡a! 307k`aRwr` 289 kiLk 97knaR!k 3, 179 kiLk ctumuRq 129knaR!k-kiv-cirt 186 kLp, 72, 94

436 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan Oetrey

Page 447: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kLpÝdIp 177 kakÖTS= 37kLpv<Ù 9 kagj ka Aaiv*kar 369kLpVyvhar 54 kai@yavaD 2kLpsUZ 28, 30, 67, 106, 135, ka`iwÙu 166168, 369, 370 ka`Urg` 33kLpsUZ S=ivravil 300 katNZ 188kLpakLp 54 katNZv<i¿kar 189kLpatIdevivman 94 katNZ Vyakr` 188kLpavttHiska 67 katNZ sMw‡m 188kiLpka 66 katNZo¿r 188kLya` ngr 32 kaTyayn 185, 188kLya` miNdr StoZ 125 kaTyaynI 137kLya`vad 51 kadMbrI 292kivdpR` 193 kaNta 120kiv prmeXvr 166 kapailkacayR wErvanNd 158kivraj 153 kaip¤ 94kivraj magR 38 kam 239kVvipsLl 156 kamtÀv 121kXyp 192 kamdev 61, 129, 159kXypgoZIy 309 kamiâR 28kØay 224, 225, 230 kamivi\ 291kØaypahuD(Ýaw<t) 77, 78, 81 kamsUZ 28682, 96, kayÉlex 271khayUH (kkÖw) 35 kayyog 224khavil 134 kayoTsgR 98, 207kaHgLv 41 karkl 3kaHcI 36 kar`aHx 93kakin lÙ` 284 karHja 45kakNdI ngrI 63 karHja jEn w~Dar 370

kaÌ~y 261kaitRky 117 ikrI! 288kaitRkeyanuÝeÙa 112 ikiLvØk 94kamR` 219 iki*kN\mly 160

iki*kN\mly) xBd sUiCa 437

Page 448: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kal± 310 kIrI 286kal 96, 220, 296 kIitRcNã 146kalãVy 222 kIitR\r 153kalk sUir 30 kIitRivjy 172kalk k=a sHg‡h 369 kIilt 230kalkacayR 30, 145, 146 kÖÉkÖ!-lÙ` 284kalkacayR k=a 35, 370 kÖjIpur 315kalgufavasI wImasur 160 kÖ!k 12kalbEtalgufa 160 kÖ!kacl 11kalaÙr 291 kÖi`k 29kalaÙr 291 kÖi`k AjatxZu 33kalapk-ivxeØ-VyaQyan 188 kÖi`k (ivdehpuZ) 60kailk 30 kÖber 29, 295kaildas 39, 76, 170, 193, 314 kÖberd¿ 168kalaedi\smuã 93, 214 kÖberd¿a 168kaVy 282, 291 kÖbersena 168kaVyrTnakr 156 kÖBj 230kaVyadxR 152, 169, 170 kÖmxhr 300, 320kaxI 33, 60, 167 kÖmarguPt 35kaXmIr 160 kÖmarpal 43, 127, 131, 140kaXyp 23, 195 151, 168, 173, 178kaXypIy AhRNt 309 179, 193ka¤icZ 372 kÖmarpal cirZ 140, 173ka¤asHF 32 kÖmarpalÝitbo\ 151kasvaiyRka 28 kÖmarsen (muin) 32ik!Ÿ!UrsHF 33 kÖmudcNã (126, 180, 372ikNnrI 159 kÖmuda 296kÖMmap<¿ 143 kËpasuNdrI 180kÖMmapu¿ ciryH 142 kËiØ 95kÖrl (kaVy) 36 kË*` 4, 10, 12, 20, 129,kÖru 154 237, 332, (iä‹) 36,kÖÌÙeZ 167 (t<‹) 155kÖlkr 10, 58, 128 kË*`cirZ 142

438 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan kal±

Page 449: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

kÖlnIit 111 kË*`dascirt 169kÖlyogI 120 kË*`im] 180kÖvlymala 43, 129, 136 kË*`muin 150kÖxag‡pur 138 kË*`iØRgCK 172kÖxIngr 300 kË*`iØRgCKy mheNãsUrI 173kÖHDkÖHDI (g‡am) 83 kË*`a ndI 321kÖHDkoily 61 keyur 288kÖHDpur 22, kevl 244, 227kÖ~Dl 24, 288 kevl&an 111, 115, 219, 226,kÖ~Dlpur 22, 331 246kÖH=ligir 320 kevldxRn 244kÖN=u 10 kevilsmudŸFat 122kÖNdkÖNd 75, 83, 96, 98, 100, kevlI 27102, 105, 106 112, kexmdRn 291113, 115, 116, 117, kexlaÕc 266118, 120, 122 kexv 156, 170kÖNdkÖNdaNvy ‹ AaMnay 36, 111 kexvim] 93kÖNdkÖNdaNvyI 43 kexI 14, 15, 375kÖMwk`R 131 kexIkÖmar 27k×!S=-inTyta 6, 223 kexI muin 17, 56k×brnl 165 kexI v<Øm 16k×cRk 37 kesuLl 154kËit 74 kEkeyI 167kËitkmR 54 kElax 2, 314kElax pvRt 301 kaEsm 309kEvLy 13 kÊmdIXvr 198kaÇk 12 ikÊyaklap 100kaÇDkÖHd 83 ikÊyavad 56kaÇDkÖHDpur 83 ikÊyavadI 103ko! 292 ikyaivxal 51koi!kg` 29 kÊIDa³g<h 293koi!viØRka 28 kIDa³ ngr 296koi!ixla 320 kÊo\ 227

kÊo\) xBd sUiCa 439

Page 450: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

koDHba`I 28 Ù`|vHsta 6koDa³koDI³ 234, 235 ÙZcUDami` 171koLlag sHinvex 23, 62 ÙZpkal 310koLhapur 45 ÙZprajvHx 310kaELhuAa (g‡am) 23, 62 ÙiZy kÖHD 22kosl 33 Ùp`asar 80koslIy 58 Ùma 268koxl 375 ÙmakLya` 171koØa 168 Ùma]m` 30, 42kaEi!lIy 286 ÙmasUr 57koi!lIy A=RxaÏ 299 Ùaiyk 273kaEi!Ly 70 Ùaiykwav 274kaEmar smuCcy 188 Ùaiyk ]e`I 276kaEmudI 179 Ùayopximk wav 273, 274kaEmudI mhoTsv 137 Ùayopximk sMkTv 274kaEmudI - imZanNd 179 iÙitxyn 266kaErv 165 ÙI`moh 276kaExl dex 23, 60 ÙIrSvamI 189kaExaHibk 28 ÙIrodk 301kaExaMbI 137, 151, 298, 309 ÙIrodi\ 301kaEixkI 22 ÙIrvr 294Ùu`dev 305 gjpur 145, 160, 163Ùuã|vja 293 gj`Ù` 284Ùu\a 266 gjsukÖmar 57ÙuLlk 234 gjaroh` 291ÙeZsmas 97 g`cNã gi` 135Ùep 120 g`\r 28ÙemHkr 95 g`raja 60ÙemkIitR 73 g`suNdr 29, 30ÙemN\r 95 g`sen 144ÙaEãvr 294 gi`k 28qjraho 328 gi`t 284, 288, 291qù 288 gi`tilip 285

440 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan koDHba`I

Page 451: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

gu`wUØ`) xBd sUiCa 441q~Digir 307, 308, 310 gi`tsar 38qHDpana 137 gi`ip!k 27, 48qHbat 44 gi`iv>a 69qrtr gCK 336 g~DI 287qrtrgCKpÎavlI 43 git 229qrtr vshI 336 gda 288qroi¤ka 285 g¶Im~Dp 325qjuRirka 186 g>icNtami` 172qrsaivya 285 gnIigi¿ 325qli!k pvRt 307 gN\ 230qarvel 33, 307 gN\kÖ!I 295, 297qarvel ixlaleq 33 gN=yuiÉt 284, 288, 289qu¶abH\ 74 gN\vR ilip 285qed 120, 127 gN\ar bNdr 370qoi!gdev 195 gÌDtÀv 121g_Dvho 169 gÌDVyUh 290gCKacar 69, 107 ggRiØR 81gjpH= 319 gdRiwLl 30, 35, 146gwR 220 gujrat 139, 168, 172, 173,gwRg<h 293, 323 174, 189gwRj 220 gujratI 4gvaÙ 293 guDu 323gHg AacayR 31 gu`cNã 145, 151gHgraj 37 (senapit) 40 gu`cNãacayR 372gHg vHx 37 gu`\r AacayR 82gHga (ndI) 22, 94 gu`ng<h (Sva|yay xala) 293gHDk 23 gu`niNd 186gHDkI 22, 23 gu`pyaRyaTmk 6gHiDkanuyog 64 gu`ÝTyy 246gaHgey 43 gu`wã 34, 121, 157, 166, 170,ga=a 190, 284, 288 172, 179ga=alÙ` 190 gu`wãacayR 38ga=a sPtxtI 136 gu`wUØ` 114

Page 452: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

442 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan gai=nI

gai=nI 190 gu`vtI 160gaN\vR 291 gu`v‡t 101, 102, 113, 161gaGyR 189 gu`S=an 273gaLh` 188 gu`S=an kÊmaroh 194igrnar 44 gu`akrmuin 146igrnar ixlaiwleq 76 gu akr sUir 178igirngr 20, 42, 53, 159, 160, gu`a#y 166310, 326 gu`anurag 139igirixqr 160 guPtkal 321igirsen 144 guPtvHx 129gIt 284, 288 guPtsHF 32gIta 237 guiPtya¥ 270gIit 190 gufa cETy 304gIitka 290 gufaivhar 360gIitxaÏ 57 guMm! 298guÌ 230 goxal mHqilpuZ 62gujRrdex 42 gaEtm 26, 29, 51, 59, 62,gujRr Ýithar nrex vTsraj (nag- 145, 154, 156w! iä‹) 333 gaEtmaiyRka 28guLh 194 Gyarspur 329guhniNd 34, 303, 325 g‡iN=wed 241gU#m~Dp 335 g‡h 94g<âk×! 34 g‡h cirt 284g<\‡ ipCK³ 186 g‡Eveyk 94, 288g<hinmaR` 282 Glain 227g<æsUZ 49 Gvailyr kI jEn gufaOH 317go` (v<Øw lÙ`) 284 F¿a 192goZ 226 \mRkÊIDa 284, 290goZkmR 229 FØR`-\oln-Nyay 241, 110goZ yogI 120 Fait kmR 233gonNd ngr 157 F<tvr 294gopal 198 Fortp 57goipka guha 307 c_pNnmhapuirsciry 133, 134

Page 453: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

cMpa ) xBd sUiCa 443gopI gufa 307 155gopur 292, 298 c_PpA 192gopuräar 295 c_muh 193goMm!sar 74, 76, 79, 108 ckÊ 298goMm!eXvr 38, 320 ckÊlÙ` 284goLh 157 ckÊvt± 9, 11, 58, 128govâRn 154 ckÊeXvr 82goivNd 155, 179, 193 cÙudxRn 244goxmR muin 311 cÙudxRnavr`Iy 226goxalk 56 cÙuPman 95goxIØRcNdn 301 c»avilpurI 145go¤amaihl 31 c~D 181, 183, 184, 190c~DkaEixk nag 371 cNãangrI 28c~DÝ>ot 29 cNãna=mHidr 325c~DmarI 159 cNãÝ&iPt 66, 93ctu:xr` 69 cNãÝw 10, 134, 135, 169ctunRy 64 cNãÝw mhtr 151ctumRhap= 302 cNãbl 291ctumuRq kiLk 96¸ 154, 155, 193 cNãwaga ndI 43ctumuRqI jEnÝitma 309 cNãiØR 81ctumuRqI miNdr 326 cNãlÙ` 284ctuivR\ sHF 24 cNãleqa 141ctuivRxit ijncirt 168, 169, 174 cNãsHF 32ctuivRxitHijnStuit 127 cNãsUir 97ctuivRxitHStv 54, 122 cNãsen 157ctu*kv<i¿ 188 cNãa 160ctu*pdI 192 cNãaw 95cHderI 331 cNãvtI ngrI 43, 138cHderI 360 cpla 190cNdnbala 137 cmr AsureNã 301cHdPph cir_ 157 cmreNã 61, 294cHdel vHxIy 162 cMpk]ei¤k=ank 175cNã 94 cMpa 218, 319

Page 454: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

444 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan cNãkIitR

cNãkIitR 170 cMpangr 146, 162, 300cNãigir 35, 38, 311 ciMpißjya 28cNãgufa 42, 310, 326 cyn 74cNãguPt (sm‡a!) 35, 36, 141, cr` 139168, 177, 178, 311 cr`anuyog 74, 98cNãguPt biSt 311 cr`awr` 289cNãitlk 173 crmpirvtRn 111cNãnqa 133 crmpudŸglpravtRkal 120cNãniNd wÎark 36 cirZ 27, 149cirZ\mR 57 caÌd¿ 142, 165cirZpahuD 101 cavaRk 216cirZsuNdr 140 cavaRkdxRn 6ciryap= 298 cavaRk mt 238, 239cmRkÊIDa 284 caluÉy kal 321, 324cmRlÙ` 284 caluÉy nrex 320cyaRpd 119 caluÉy vHxI 139, 189cyaR prIØh 267 cahman (caEhan) 179cÚn 310 ictk 302ca_ßjam 27 icitka 301caHgLv 41 icZgu` 120ca`Éy 168, 177 ictdoØ 120ca`ÉyI 286 ic¿v<itinro\ 115ca¥dI kI SyahI 369 icZkla 361catuyaRm 21, 22, 27, 56, 57 icZk×! 44, 76, 147, 148catuyaRm \mR 60 icZk×! vn 165capÈi!yr 25 icZgit 139camu~Draj 38, 79, 108, 371 icZg<h 293cavDa 42 icZm~Dp 325car 284, 289 icZyog 291car`g` 28 icZleqn 291car` muin 304 icZveg 139cairZmohnIy 227, 233 icZpalk gCK³ 142cairZpahuD 117 icZamas 291

Page 455: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

jFNy ) xBd sUiCa 445cairZwiÉt 100 icNtam`I 187, 373cairZsar 108 icHtam`I paXvRna= mHidr 44cairZsuNdrgi` 173 icNtami`ivØmpd-!Ika 188cairZacar 109 icNtami`-v<it 188caÌcNã 173 icÌ# 331culnI iÝy 61 K³ÉkMmovOs 164cuLlxtk 61 K³Ékay suhHkr 102cuDami` 288 K»inka 192cu`RyuiÉt 290 K³¿angrI 149cUi`R 72, 81, 96, 168 K³Z-lÙ` 284cUligir 319, 332 K³Nd 291cUilka 64, 65, 183 K³Nd koØ 194cUilkapExaic 140, 183 K³Nd cUDami` 194cejrla 318 K³Ndonuxasn 194, 195ce!k 23, 151, 172 K³NdorTnavlI 195cetn 216 K³Ndoivicit 195cetn ãVy 239 K³PpAjait 192cer 162 K³ÌPpvaymŸ (TsÌÝvad) 284celna 63 K³Lluk 31cETy 300 Kaya 220cETygufaOH 309 iK³þ 196, 287cETyg<h 102 iK³þKedny 64cETy Ýasad 295, 296 K³urI 288cETyrcna 300 Ke³dpa!I 287cETyvasI 45 Ke³dsUZ 77cETyv<Ù 292, 301 qedopS=apna (sHym) 21cETyStMw 302 Ko!a kElax 314cETyStUp 301 jgCcNãsUir 81, 141cETy StUp invaR` 301 jgDu cirZ 173coD 162 jgTktR<Tvvad 56caerk=a 275 jgtŸkIitR 127caEbara Dera 331 jgþa= swa 314caEmuqa 334 jFNy 234, 235

Page 456: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

446 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan caEs@

caEs@ yoignI miNdr 329 j!acayR 166caEhan 180, 336 ji!lk 13ji!lmuin 154 jyimZ hLl 158j=irya 23 jyivjy 176jnk 50, 167 jyxeqr 150jnvad 284, 288 jyisHh (iä‹) 39, 172, 150,jnsHÙown 291 189jMbU 26, 29, 159 jyisHh caluÉy 170jMbU cirZ 149 jyisHh sUir 92, 150, 172,jMbUciryH 149 173, 180jMbUäIp 93, 96, 293 jysen 10, 84, 109, 139, 166jMbUdIvp~`i¿ 97, 301 jyaidTy 189jMbUäIpÝ&iPt 66, 93 jyanNd 127, 146jMbUvn 320 jrasNF 4, 10, 20jMbUsaimcirt 148, 163 jlkay 218jMbUSvamI 148 jlgt 65jMbUSvaimcirt 303 jLpin`Ry 186jykIitR 150 jv`ailya 285jycNã 172 (muin) 147 jsv[ 159(sUir) 178 jshr cir_ 158, 171jyithuy` StoZ 124 jatk 150jydamnŸ 42, 310 jait 192, 229jydev 195 jan maxRl 305jy\vl 155 jamail 30, 57jy\vla (!Ika) 82, 167 jaysval DaÛ‹ 25jyNt 28, 94 jaysI 148jyNta 296 javailpur 43, 145jyNtI 29, 151, 172, 295 ij&asa 120, 281jyNtI Ýkr` 151 ijtxZu 149, 160jyHFr 159 ijnkLp 27, 207jypur 45 ijnkIitR 172, 173, 175, 178jyw! (gujRr nrex) 42 ijnctuivRxitka 127ijncNãsUir 151, 163, 172, ijnvLlwsUir 82, 107

Page 457: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

&at<vHx ) xBd sUiCa 447370 ijnxtk 125ijndt 146 195 ijnxtkalHkar 125ijndtcir_ 163 ijnshSZnamStoZ 123ijnd¿sUir 168, 174, 372 ijnsagr 190ijnd¿aQyan 146, 147 ijnsen 34, 38, 106, 123,ijndas 166, 302 142, 153, 154, 155,ijndasgi` mhtr 73 157, 165, 166, 170,ijnniNdgi` 106 177, 186, 195, 303,ijnna=pur 324 326, 332, 333ijnpÍ 124 ijnStoZrTnkox 127ijnpitsUir 172 ijnhØRgi` 147, 172, 178ijnpal 172 ijneXvr 188 (sUir) 89,ijnpal kËt v<it 107 92, 135, 138, 143,ijnÝbo\ 188 151, 158, 173ijnÝwsUir 92, 127, 177, 179, ijMmr 336193, 303 ijtkLp 67, 72ijnÝvcnrhSykoØ 85, 108 jIvkicNtami` 36ijnwã 72, 150 jIvkmR 109ijnwãgi` 82, 89, 97, 115, jIvkaHD 75, 79143 jIvkoØ 219ijnwvn kr`ivi\ 111 jIvikÊya 56ijnma`Éy 142 jIvõa` 74ijnmuãa 102 jIvtÀv 215, 217ijnriÙt 155, 372 jIvÝdexk 31ij`ri¿ivha`kha 164 jIvÝboi\nI 79ijnrTn 143 jIvsmas 77, 80, 82ijnivjy 148, 370, 372 jIvisiâ 88ijnvLlw 124, 127 jIvH\rcMpU 171ijnvLlwgi` 81 jIvHFrcirt 171jIvajIvaiwgm 66 JU@I gufa 310jIvanuxasn 107 &atukÖl 62ijvaiwgm 59 &at<\mRk=a 60juâaH[juâ 284 &at<vHx 23

Page 458: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

448 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan jU@a se@

jU@a se@ 370 &an 27, 102jUnag#³ 42, 309, 310 &ancNã 157jekobI 23 &anivi\ 141jeslmer 45 &anpHcmIv‡t 139jEn gufaO¥ 306 &anÝvad 51jEn g‡N=avlI 149 &anibNdu 93jEn cETy 300 &anwUØ`gi` 80jEn &an w~Dar 370 &anyog 118jEn tkRwaØa 93 &ansagrsUir 175jEn dxRn 6 &ansarÝkr` 93jEn daxRink 238 &anacar 109jEn mnovE&aink 223 &ana`Rv 121, 122jEn miNdr 318, 320 &anavr` 232, 236jEneNã 189 &anavr` kmR 226jEneNãÝikÊya 185, 186 &anavr`Iy 234jEneNãlFuv<it 185 &aneiNãya¥ 224jEneNã Vyakr` 183, 184, 185, !INnavlI 36186, 187 !oDr (se@) 35jeslmer 372 !oDrml 80ßyañd 18 @a`aHg 114ßyoitlaÇk 94, 96 #Hk 42, 310ßyoitØ 291 #uH#k 188ßyoitØkrHDk 98 #UHiDya 45ßyoitØkrHDkÝkI`aRk 98 DHiDl 145ßyoit*kdev 286 DaHs-mCK³r 266ßvalamailin kLp 38 `dI 59`rivÉkmciry 149 tpagCK³pÎavlI 142`a`pHcmIkha 139 tpacar 109`aykÖmarcir_ 158, 159, 164 tpoivi\ 111`aya\MmkhaAo 149 tm 94i`ßJrpHcmIkha 164 trHglola 136i`¶hs¿mIkha 164 trHgvtI k=a 136

eim`ah cir_ 157, 163 tÌ`ÝwacayR 373

Page 459: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Zs) xBd sUiCa 449tHdulbEcairk 69 tÌ`IÝitkmR 284, 288, 289tÙkmR 291 tkRwaØa 93tÙixla 34, 305, 375 ta~Dy b‡aï` 18tgirl gCK³ 33 taTpyRv<it 100t~Dul kÖsum bilivkar 291 taiml 3, 4, 42tdHtrayxuiâilHg 111 tam‡my 289tÀv&anivkaisnI 107 tam‡iliPtka 28tÀvtrHigi` 92 tark 10tÀvbo\iv\aiynI 87 tar`pH= 46tÀvacayR 43 tar` SvamI 46tÀvanuxasn 88 tarngr 319tÀva=R wa*y 77 tara 94, 120tÀva=RrajvaitRk 77, 86, 185 tal Aaid va> 291tÀva=RvaitRk 91 tavs 28tÀva=RXlokvaitRk 86, 90, 186 itÉt 230Tva=Rsar 85, 86 itÌkÖÌl 313tÀva=RsUZ 21, 37, 77, 85, 89 it$pÌiNtkÖ~Drm 325116 itÌPpnmUr 325tNZ 291 itÌmLla[ 325tNZI 291 itrhut 23tp 25, 120, 268, 271 ityRgŸlok 96tpsUr 57 ityRGgityoGy 230tpagCK³173, 194 ityRc git 219ityRcayu 229, 233 telp 39itlkmHjrI 136, 174 tomr rajvHx 317itloy~`i¿ 77, 96, 128, 129, tomr vIrm 174131 toyavlI 160it*yguPt 31 tor` 292, 298itsi!Ÿ@mhapuirsgu`alHkar 98, 155, tor` äar 303, 308158 torma` 43tI=R 102 tolkiPpymŸ 36tI=Rk 305 Tyag 268tI=RkLp 177 Zs 218, 230

Page 460: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

450 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan tI=RivtŸ

tI=RivtŸ 20 ZayiSRZx 94tI=RhiLl 41, 323 Zav`kor 315tI=Åkr 58, 128, 129, 230, iZk ny 64277 iZpadI 185tI=ÅkrÝkËit 234 iZip!k 152tI=ÅkrwiÉt 100 iZp<¤ 10tI=Åkrm~Dp 325 iZwuvn 154tuùIigir 319 iZwuvnrit 160tuMbulUr 75 iZrl 305, 308tuÌ*kI 286 iZlokÝ&aiPt 117, 230, 292,tulsIgi` 46 293, 309t<~SpxRivjy 267 iZloksar 96, 371t<Øa 266 iZlocndas 188tejpal 44, 171, 180, 318, iZivkÊm 184335 iZveNãm ngr 315terapH= 46 iZØi¤xlakapuÌØ 167terapur 162, 312 iZØi¤xlakapuÌØcirZ 98, 134,teraisy 28 379tejs 219 iZØi¤Sm<itxaÏ 168tEtrIy sHihta 18 iZxladevI 22iZx<ù mukÖ! 308 dxRnsar 36ZEraixk 31 dxRnacar 109ZEloÉy dIipka 97 dxRnavr` 226, 232, 234, 236ZEiv>dev 79 dVyshavpyas 87dHitlacayR 35 dxinNhv 98dHs`s¿ir 110 dxkr`I sHg‡h 77dHs`xuiâ 110 dx \mRxIl 109diÙ`knaR!k 11 dxpur 31diÙ`Ýitpi¿ 78 dx pUvR 53dgmi!Ÿ!y (_dkm<i¿ka) 284, dxpUv± 27288 dxwiÉt 84dG\ 287 dxr= 167, 306, 307dDŸD 42 dxr= jatk 167

Page 461: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

devinimRt ) xBd sUiCa 451d~Dk 195 dxvEkailk 54, 68, 72, 161,d~Dkngr 203 168, 245, 287d~Dyuâ 284, 290 dxvEkailk inyuRiÉt 54d~DlÙ` 284 dx]avkcirZ 151d~DI 77, 152, 154 dxann 5d¿ 10 dxavtar miNdr 319di\pur 146 dxa]uHtSkH\ 72di\muq 294, 295 daiÙ~yicNh 145dNt\avnTyag 266 dan 111dNtIpur 160, 162 dankLpãm 178dmyNtI 179 danivjy 190dyapal muin 188 dansUr 57dyav\Rn 172 danaNtray 228dxRn 27, 102 damniNd 169dxRnpahuD 101 daimil ilip 285dxRnwã muin 180 darasmuã 40dxRn mohnIy 227, 233 dasIqbiD³ka 28id_#a sahu 155 delvaD³a 44, 334idGv‡t 261 dev 33, 102, 166idi‚vad 96 devkLlol 146idLlI 157 devkI 165dIÙaiv\an 111 devkÖl 305, 334dIiÙt 326 devkÖilka 329dIi\Rka 298 devg#³ 319, 327dInar 130 devgit 219dIpmailka 26 devgityoGy AanUpUivR 230dIipka 190 devigir 314dIÝa 120 devguPt 43dI S!orI Aaf kalk 369 devcNã 106, 135du:qivpan 64 devCK³Hd 293dugRN\ 230 devniNd (pUßypad) 37, 83, 86,dugRpdVyaQya 190 184, 187dugRisHh 188, 189 devinimRt StUp 303

Page 462: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

452 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan duvRilka

duvRilka pu*pimZ 30 devÝw sUir 166, 172duwRg 230 devwã 89, 107, 135, 140,duwaRGykr 284 141, 151duivRnIt 37 devraj 198duvA 192 devray 158duØmkal]m`sHF 29, (Stv) 30 deviâRgi` 30, 42, 55, 59, 70,duØma 95 287duØma-duØma 95 devlok 96duØmasuØma 95 devivjy gi` 123, 166du:Svr 230 devsHF 32duSsmkal 116 devsUir 97, 107, 134, 135,£#ayu 57 145, 169, 180£iÚvad 51, 54, 58, 64, 74, devsen 112, 16380, 227, 287 devsen paD³a 370devagmv<it 88 >Uta]y 291devagmStoZ 189 ãimlg` 33devagmalHkËit 88 ãivD 42devayu 229, 234 ãVy 6devI 139 ãVy inÙep 253deveNã 174, 186 ãVyilHgI 103deveNãkIitR 105, 126 ãVylok 93deveNãgi` (neimcNã) 73 ãVy]m` 103deveNãgi` 135, 145, 151 ãVy]ut 51deveNã sUir 81, 141, 142, 146, ãVysHg‡h 80172, 175 ãVyihHsa 256deveNãStv 69 ãVyanuyog 74dexFatI 236 ãVyai=Rk ny 251dexivrt 120, 275 ãaivD sHF 32, 313dexv‡t 102, 261 ãaivDI 286, 318, 321dexavkaixk 102, 117 ãutivlHibt 165dexavi\ 246 ão` 155, 195dexIg` 33, 36 ão`igir 320dexI-nam-mala 196, 197 ão`cayR 73

Page 463: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

\mRsHg‡h) xBd sUiCa 453dexIÝkax 198 ãaEpdI 61dexIxBdsHg‡h 196 äya]ykaVy 139, 173, 189dexIsar 198 äaHiZixka 121, 123dEv Smxan 302 äadxkÖlk 107do\k 96 äadxaHg Aagm 25, 149dosaéirya 285 äadxanuÝeÙa 105doStirka 333 äadxarnyckÊ 91dohksUZ 113 äarka 20doha 192 äarpal 296dohakox 119 äaravtI 63>Ut 284, 288 iäikÊya 31iäjvdncpe!a 92 268iäpdI 192 \mRkLpãum 178iäp<Ú 10 \mRkIitR 178iäsN\an kaVy 199 \mRkÖmar 172äIpsmuã 96 \mRFoØ 124, 127äIpsagr Ý&iPt 93 \mRckÊ 305äIpayn 103 \mRdasgi` 150\ÉkD³ 161 \mRãVy 94, 220\ncNã 190 \mR|yan 272\n¨jy 126, 153, 199 \mRnNdn 150\nd¿ 139 \mRna= 169\npal 123, 141, 142, 156, \mRprIÙa 138, 177163, 174, 195, 198 \mRÝw 146\nÝw sUir 173 \mRibNdu !Ika 110\nwUit 304 \mRwavna 269\nrTn 173 \mRwUØ` 91\n]I 141, 161 \mRrTnÝkr` 111\nuvÈd 284 \mRrTnakr 109\neXvr sUir 82, 138, 143, 176 \mRvâRn 124\NnkÖmar cir_ 164 \mRxmaRMyudy 169\Ny 172 \mRxeqr 124\Ny (wãapuZ) 63 \mRsHg‡h 110

Page 464: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

454 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan \Ny

\NyxailcirZ 172 \mRsHg‡h`I 92\NysuNdrI k=a 149 \mRisHh 127\Mmpd 150 \mRsen 53\MmpirÉqa 164 \mRsengi` 143\r`eNã 148, 299, 373 \maRidTy 30\rsen 53, 74, 82 \maRnuÝeÙa 117\rsenacayR 41, 42, 310 \maRWyudy 180, 174\mR 10, 116, 220, 239 \maRm<t 122\maÈpdex 272 |vNyalok locn 370\moRpdexmala 373 nÙZ 94\moRpdexmala ivvr` 150 ngr invex 284\maÈpdex xtk 169 ngr man 284\vla (!Ika) 34, 75, 96, 99, ngr ivNyas 298154, 199, 303, 310 nGnta 266FaD³Ivahn 162 nGn v<it 265FatkIqHD äIp 93, 294 n‚lsahU 157\atupak 284 nDI (ilip) 286\aZI 141 nNd 139, 160, 178\aZIsut 141 nNd kal 307\ar`a 93, 244 nNdn 10, 149\arvaD³ 323 nNdn vn 298\arangrI 156, 195 nNd raja 33, 307\aranrex 195 nNdvtI 294\arana= 39, 156 nNdsm‡a!Ÿ 307\araixv 312 nNda 63, 294, 296\air`I devI 60, 63 niNd 32, 33\air`IpuZ 63 niNdg` (sHF) 33\aihl 162 niNdta#y 190\Um 94 niNdnIiÝy 61\UtaRQyan 72, 137, 177, 164 niNdimZ 154\UlIxal 295 niNdØe` 124, 193|yan 109, 115, 121, 272 nNdIsUZ 59, 64, 70, 178|yanxtk 115 nNdIFoØa 294, 296

Page 465: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

na!‘ ) xBd sUiCa 455|yansar 122 nNdIt! (g‡am) 32\‡uvk 192 nNdImtI 296\‡uvsen 30 nNdIXvr äIp 294\‡aEVy 6 nNdIXvr pvRt 295\‡aE*y 223 nNdIXvr wiÉt 100nNdIXvrwvn 127 nl k×br 166nNdo¿ra 294, 296 nr ivlas 179npuHsk ved 227 (dI) 230 nvg‡h 373nim 10, 19, 21, 450 nvcaEkI 337nimna= 19 nv nNd 29nimlUr sHF 33 nv-ini\ 296nv 249 nv muin 308nyki`ka 92 na[l 28nycNã sUir 172 na[l kÖlvHxI 130ny\r 161 na[l gCK³ 149nvniNd 111, 163, 164 nag 5, 293nyÝdIp 93 nagkÖmar 159, 160nyrhSy 93 nagcNã 126, 186nyopdex 93 nagpur 371nrkgit 219 nagpurIy 194nrkgit yoGy AanupUv± 230 nagwUt 28nrkayu 226, 233 nagr 318, 321nrdev k=a 149 nagrI 286nr-narI lÙ` 291 nag]I 61nrvahn 30, 129 naghiSt 78, 82 (guÌ) 136nrvahnd¿ 138, 149, 162, nagajuRn 310 (sUir) 55(k=a) 136 nagajuRn phaiD³ya¥ 306nrisHh (Ý=m) 40 (t<tIy) 40 nageNã gCK³Iy 174nrisHh 140, 149 nagaEr 371nrisHhjI &anw~Dar 370 nacna-kÖ@ara 318nrisHh wa{ p!el 136 na!k xaÏ 291nrsen 158, 164 na!‘ dpR` 179nreNãÝw 172 na!‘ xala 296

Page 466: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

456 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan nreXvr

nreXvr-v<i¿ (rajnIit) 291 nat 22nl 179 na= 18nadg<h 293 inymsar 84, 96, 99na\ 22 inryavilyaAo 67nanixLp 291 inrakar S=apna 253naiwraj 11, 95 inrawasa 285nam 226 ing‡ÅN= 26, 37nam kmR 229 ing‡ÅN= natpuZ 22nam inÙep 253 ing‡ÅN= sa\u 17nammala 199 injRra 116, 253 (wavna) 270nay 22 inwRy-wIm-Vyayog 179naya\Mmkha 145 inmaR 230nark lok 96 inyuRiÉt 72, 168nard 129 inyuRâ 284narac 230 invaR` 25naray` 4, 10 invaR` ka~D 319, 331namRn b‡a_n 369 invaR` wiÉt 100nalNda 22, 56 invaR` lIlavtI 143nalNdIy 56 invD kÖ~DlI 320nailka kÊIDa 284 inxI= 67, 72, 107naisk 310 inxI= cUi R 145nahD 30 inxuMw 10inkacna 225 inXcykal 222inÙepacayR 78 inXcyaTmk |yanavS=a 116ingod 218 inØ\a prIØh 267inGgH@ natpu¿ 305 inØ\ 94inF~! 291 iniØi\ka 54inãa 226 inîv 57 (sat) 30inãa-inãa 226 nIcgoZ 229, 234in\i¿ 225 nIl 94, 230inNh{ya 285 nIlkexI 36inyit vad 56, 226, nIligir 308nIlaHjna 11 Nyg‡o\ gufa 307

Page 467: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

pÍpura`) xBd sUiCa 457nupur 288 NygÊo\pirm~Dl 230n<Ty 284, 288 Nyay-mukÖd-cNã 89, 92n<Tyxala 295 Nyay-q~D-qa> 93neim 10, 117, 169, 195 Nyay dIipka 91neimcNã (!Ikakar) 124 Nyay ivinXcy 89neimcNã (deveNã) 73, 135, 145 Nyay sardIipka 92neimcNã (ÝikÊyavtar ktaR) 185 Nyayalok 93neimcNã (vsuniNd ke guÌ) 111 Nyayavtar 88, 89neimcNã (vIrwã ke ix*y) 136 Nyas (Vy.) 185, 188neimcNã (is. c.) 74, 79, 96 p_mcir_ 153, 192108, 371 p_mciry 30, 133, 134, 156,neimcNã sUir 107 164, 165neimcNã sUir (paiDCKygCK) 146 p_misircir_ 162neimijnStv 124 pOsI raja 65neimd¿ 174, 178 p÷ nrk 94neimd¿ kaVy 169 piCKmb‡aï` 33neimna= 2, 20, 21, 135, 156, pHckLp 67, 72165 pHck×!biSt 323neimna= cirZ 169, 176 pHctNZ 150, 179neiminvaR` kaVy 169 pHctIi=Rk paØa` Ýitma 336neimwÉtamrStoZ 127 pHciT= pahuD³ 77nemIXvr 142 pHcprmei¤ wiÉt 100nEgm 249 pHcmhav‡t 27, 56nEØ\Iycirt 169 pHcvT=ug 107nEspR ini\ 296 pHcvStu ÝikÊya 185, 187no 228 pHcvÊt 24, 27no[iNãy 224 pHcxtI Ýbo\ sMbN\ 178nokØay 227, 228 pHcsHg‡h 80, 81naElqa miNdr 333 pHcsHsarwUtmŸ 193pHcisiÉqy 27 pÍcirt 153, 154pHcStUp sHF 32, 34, 76, 303, pÍniNd 97, 170325, 326 pÍnaw 171pHcacar 105 pÍpura` 15, 156, 168

Page 468: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

458 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan pHca|ya

pHca|yayI 185 pÍÝw 10, 134pHcaxk 110 pÍÝwml\arI dev 100pHcaxk !Ika 109 pÍ]I 162pHcasg 111 pÍsuNdrI 149, 169, 170pHcaiStkay 84 pÍa 29pHcaHgI Aagm 72 pÍanNd kaVy 169, 174pßju~`cir_ 163 pÍavt 148p!na 24 pÍavtI ranI 148, 162p!h 291 pÍnI 153pÎdkl-g‡am 322, 323 pnsoge vil 33pÎxalaO¥ 293 pH=wed 44pÎavlI kI AvcUrI 29 pwosa 309p~`v`a 59 prFat 230pi~Dtitlk 140 prmwi› 99p~hvah`k xaqa 29 prmwavg‡ahk 251ptHjil 115, 181, 185, 189 prma`u 220pZKe> 284, 289, 291 prmaTm 118, 238pZprIÙa 90 prmaTmpd 7p+ya Kþ 190 prmaTm Ýkax 118pdS= 121, 122 prmavi\ 246pdanusairTv 309 prmarvHxI 43pdanusarI 309 prlokisiâ 92pâiD³ya 191 (bH\) 154 pra yog£iÚ 120pÍ 10, 29, 169, 296 pirkMm 96pÍkIitR 157 pirkmR 64, 77pÍcNã 180 pirg<h Tyag 264pirF 298 pa~Dukixla 293, 294pirpaka 289 paDukawy 35pirinvaR -mihma 301 pa~D‘ 162pirpakax 93 pa~D‘dex 160prixÚpvR 54, 168, 176 pa~D‘raja 179prIÙamuq 90 pa~D‘raÚ^ 95prIØh 266, 277 pai`nIy 187

Page 469: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

puþa!) xBd sUiCa 459pyaRPt 230 patHjl mhawa*y 152pyaRiPt 106 patHjlyog 70, 120pyaRy 223 patHjlyog xaÏ 116pyaRyai=Rk ny 251 patxapn kla 192pivZkLpsUZ 369 paZkesir 166pvEya 43 padilPt (sUir) 98, 107, 136pseHDI raja 65 198, 310phaD³pur (bHgal) 34, 302, 325, panivi\ 284, 288, 289326 pap 233phara[ya-ilip 285 papbuiâ \mRbuiâ k=a 176pa[ylCKInammala 156, 195, parsI 286198 pair`aimk wav 274paˆaldex 299 pairyaZ 97pa!ilk (g‡am) 95 pairØd 94pa!ilpuZ 29, 54, 55, 300 pavRtI miNdr 319pa!ilpuZ vacna 287 paXvR 58, 117, 162, 169, 176pa!odI jEn miNdr 113 310, (cirt) 113, 135pa@odUql 198 170, 186, 187, 188paiDCKy gCK 146 paXvRijnStvn 124pa~Dv 34, 165, 374 paXvRna= 2, 10, 20, 22, 56, 65,pa~Dv cirZ 166, 172 170, 299, 309 (tI=Å-pa~Dvpura` 166, kr) 303, 311, 314,pa~Du (vn) 294, 296 315paXvRna= goMm! 126 pu~DrIk 44, 297paXvRna= cirt 87 pu~D^v\Rn 34, 160paXvR prMpra 27 pu~`asvkhakoso 164paXvRpvRt 33, (mHidr) 323 pu~y 233paXvRpura` 170 pu~ya]v k=a koØ 178paXvRiØR 81 pudŸgl 6, 220paXvRsMÝday 26 pudŸgl ãVy 220paXvaRpTy 21, 60 pudŸgl SkN\ 220paXvaÅWyudy 170 puins senapit 40palk raja 29, 129 puþa!k gCK 177

Page 470: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

460 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan palgopal

palgopal k=a 175 puþa! dex 177pail 3 puþa! sHF 177pail Vyakr` 188 purHdrivha`kha 164paLykIitR 187 purmHtrHijka 31pava 24, 33, 319, (igir) 319, pura` 299331 pura`sar sHg‡h 169paxk 290 puÌØ 227paØ~D mt 103 puÌØpu~DrIk 10pas`ah cir_ 157 puÌØlÙ` 284pahuDdoha 118 puÌØisHh 10ipHgl 154, 190, 194, (ini\) puÌØa=R 239296 puÌØa=Rta 240ipHDinyuRiÉt 68 puÌØa=RisâŸyupay 85, 108ipHDivi\ 111 puÌØo¿m 10ipHDxui|d 105 pulkexI 39, 314, 320ipHDS= |yan 121, 122 pu*krg` 157ip¿lhr 334, 336 pu*krgt 284, 288ipxac 5 pu*kr`I 293ipihtac‡v 160 pu*krvräIp 94, 294puDukoÎa[ 313 pu*kl (S=an) 32pu*pcUla 67 podnpur 320pu*pKe> 291 poþ (kiv) 38pu*pdHt 32, 153, 155, 158, poiml 28161, 162, 171 poMbucaR 41pu*pdHtkiv 38, 39, 290, 371 paE~D^vâRinka 28puTpdHttI=Åkr 10 Ýkax 220pu*pdHtacayR 42, 53, 74 ÝkI`Rk 68, 94pu*psen 171 ÝkËit 225pu*pxki!ka 291 ÝkËit bH\ 81pui*pka 67 ÝkËit smuTkItRn 80pu*pimZ 30, 129 ÝikÊya sHg‡h 188puStkgCK 33 Ýcla 226puStkVyapar 192 Ýcla- Ýcla 226

Page 471: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Ývr) xBd sUiCa 461pUja 120 Ý&apna 66pUjaivi\ 111 Ý&aivjy 237pUßypad 32, 36, 54, 77, 113, Ý&a]m` 309119, 123, 125, 184, 199 Ýtr 277pU`Rwã 172, 300 ÝitkÊm` 21, 26, 54, 99, 107,pUvR 51, (gt) 64, 130 266pUvaRNt 74 Ýitcar kla 284, 289p<CKna 272 ÝitCKed 222p<=kèTv 273 Ýitnaray` 4p<=kèTv-ivtkR-ivcar-|yan 273 Ýitpi¿ 120p<+vIkay 218 Ýitpd !Ika 188p<+vIcNãsUir 188 ÝitpatI 246p<+vI devI 159 Ýitwa 102p<+vIsuNdr 167 Ýitvasudev 128pExacI 124, 140, 182, 183 ÝitVyUh 284, 289poÉqqCcH 284, 288 Ýit]uit 95poiÎl 149 Ýit¤an 146Ýit¤aivi\ 111 ÝwavtI 308ÝitS=apn 265 Ýw¿ivrt 275ÝTyÙ 247 Ýma`prIÙa 90ÝTyaQyan 51, 56, 99, 107 Ýma`nytÀvalokalHkar 92227, 228, 266 Ýma` mImaHsa 92ÝTyaQyanivi\ 111 Ýma` sHg‡h 90, 93ÝTyahar 122 Ýma` sHg‡h AlHkar 90ÝTyek 218 Ýma` sHg‡h wa*y 90ÝTyekbuâ 30, 162 Ýma`lÙ` 89ÝTyek xrIr 230 ÝmeykmlmatR~D 91Ý=manuyog 65, 74, 127, 134 ÝmeyrTnmala 91ÝdiÙ`am~Dp 335 Ýmod wavna 261Ýdex 225 Ýyag 309ÝdexbN\ 225 Ývcnsar 84, 98Ý>uMncirZ 149 Ývcnsaroâar 107Ý>uMnsUir 97, 72, 176 Ývrigir gufa 307

Page 472: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

462 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan Ý>ot

Ý>ot 151 Ýv<ßya 102Ýpa 304 Ýv<ßyahIn 104ÝbN\koØ 176 Ýv<¿ckÊyogI 120ÝbN\ icNtami` 169, 175, 176 Ýv<i¿ 118, 120Ýbuâ raEih`ey 179 Ýxm 243Ýbo\ cNãody 180 ÝxmritÝkr` 108Ýw÷ra 297 ÝxSt kmR 230, 325Ýwv 29 ÝXn Vyakr` 63Ýwa yog£iÚ 120 ÝXno¿r rTnmailka 38ÝwacNã 40, 80, 85, 89, 91, ÝXnopinØdŸ 19100, 106, 113, 124 ÝsenijtŸ 95136, 166, 176, 177, Ýhr` 291178, 185, 188, 370 Ýíad 10ÝwavkcirZ 136, 176 Ýharhr` 291Ýheilka 284, 288 bk 179Ýakar 293 b#³van 332ÝakËt 4, 71 bD³lI 332ÝakËt ipHgl 194 bT=alIy 29ÝakËt Ýkax 181, 184 bnars 2ÝakËt mUlacar 109 bnarsIdas 85ÝakËt lÙ` 181, 182, 183, binya (g‡am) 62184, 190 bPpdev 75ÝakËt Vyakr` 116, 184 bPpwiÎ sUir 30, 127, 176,ÝakËitk gufaO¥ 306 303Ýa`t SvgR 94 bPp xaÉy 21Ýa`ayam 121, 122 bMhlIy kÖl 29Ýa`avay 51 brabr phaD³I 306ÝaithayR 296 bjÈs 312ÝayiXc¿ 111, 114, 271 b=RlIy kÖl 28ÝalMb 288 vmaR 4iÝyHgumHjrI 139 bldev 4, 58, 128, 129, 165iÝyv‡t 11 blnNdI 97ÝIit Anu¤an 118 blimZ 30

Page 473: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

bo\) xBd sUiCa 463ÝoØ\ 102 blram 165ÝoØ\opvas 110, 262, 263 bla (yog) 120Ýoi¤l 57 blakipCK 186bHkapur 37 bil 10, 301bHg 33 bLlal nrex 332bH\ 220 bsa#³ 23bH\tÀv 225 bihya kI gufa 307bH\n 81, 230 bihraTm 118bH\SvaimTv 81 bhurt 31, 57bH\XcaimTvivcy 74 bhul 30bH\ud¿ 161 ba` 137, 145badr 219, 230 b<ht k=akoØŸ 177, 302badray` 227 b<htŸ kLp 145badanI 39, 313 b<htŸ kLpwa*y 107babr badxah 157 b<htŸ ÙeZsmas 97baba Pyara m@ 4, 309 b<htŸ ÝTyaQyan 105bars A`uveÉqa 83, 85, 116 b<hdŸ v<i¿ 189bahRSpTy dxRn 216 b<hdŸ v<i¿-AvcUir 190balcNã dev 85, 164, 172, 180 b<hdŸ v<i¿dIipka 190balbo\ 188 b<htŸ sHg‡h`I 97balwart 169, 174 b<hTsvR&isiâ 90baluka 94 b<hTSvyHwUStoZ 124bahubil 3, 11, 80, 103, 108 b<hþyckÊ 87151, 176, 305, 313, b<hnŸ Nyas 189373 b<hSpitimZ 307bahubilcir_ 163 betva ndI 310bahubil miNdr 323 bÕk (dex) 12bahumuin 103 bENjaimn role~D 326bahuyuâ 284 baEi!k inîv 31ibHb 102 baeiDk sHF 106ibharxrIf 24 bo\ gu` 120bIjid ivHixka 111 bo\ gya 319bIi= 293 bo\pahuD 102

Page 474: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

464 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan bILha

bILha 157 boi\ 116buâ 3, 13, 216, 302 boi\ dulRw 270buâFoØ 150 boPp 40buâcirt 135 boilHid (poilHid-AaN\‡) ilip 285buâboi\t 30 baEâ 120, 220bulNdIbag 300, 320 baEâ dxRn 216buLhr 304 baEâacayR 216b<hTk=a 144, 166 b‡ï (SvgR) 94, (tÀv) 218b‡ïÙZ 38 wãa 63, 139b‡ïcyR 268 wãaNvyI AacayR 311b‡ïcyaR`uv‡t 259 wãapuZ \Ny 63b‡ïd¿ 10, 73 wãasn 42, 310b‡ï dIipka 29 wãeXvr 134b‡ïavtR 15 wy (nokØay) 227b‡ïo¿r 94 wyhr StoZ 125b‡aï` 17, 49, 152 wrt 10, 11, 57, 94, 151, 154b‡aï`kal 50 156, 176, 179, 192b‡aïI 11 195, 301, 373b‡aïI ilip 58, 285 wrt-Oeravt vØR 97wÉtpir&a 69 wrt na!‘ xaÏ 370wÉtamr StoZ 125, 126, 371 wrtaidk=a 178wiÉt 118 wrteXvr 40wiÉt law 173 wrhut 302, 308wgvtI Aara\na 106, 177 wrhut StUp 304wgvtIdas 164 wt<Rhir 178, 189wgvtI sUZ 21, 66, 151, 172 wvn (devaÇ ke) 292wgvdŸgIta 238, 241 wvnvasI dev 292wÎark 45 wvnvasI lok 96wiÎkaVy 140 wvÝTyy 246wD³oc 370 wvwavna 151wã 10 wvwUit 137wãguPt 30, 172 wiv*yd¿ 131, 139wãbahu 28, 29, 35, 53, 70, wivsy¿kha 161

Page 475: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

woj ) xBd sUiCa 46583, 107, 123, 154 wVysen 103177, 178, 311 wagvt pura` 11, 15, 291wãbahu gufa 311 waja 310wãyxIy 28 waãpd 177wãsHF 32 wanuimZ 30wamh 154 iwþmal 43wimit 329, 335 iwLlk sHF 32wart 70 wItrgaHv 319wartIy dxRn 239 wIm 43, 179wariv 39, 170, 314 wImdev 334warhut 299 wImsen 176walpÎ 288 wujbl (saNtr) 41wavcNã 370 wuvncNã guÌ 141wavdev 146, 170, 373 wuvn suNdrI 149wavnaO¥ 258 wUt 5wavnasar sHg‡h 108 wUtbil 32, 42, 53, 74wavinÙep 253 wUt ilip 285, 286wavpahuD 103, 106 wUpal 127, 161wavrTn 127 wUmra 319wavilHgI 103 wUimkaOH 324wavivnÚ 104 wUØ`-ivi\ 291wav]m` 103, 111 w<gukCK 141wav]ut 51 w<TyaN\‡ 129wavsHg‡h 112, 113 wed (SkH\oH ka) 220wavsen ZEiv> 188 wedivkLp inrpeÙ 251wavihHsa 256 wErvanNd 159wava=R dIipka 107 wErona= 34waØa rhSy Ýkr` 82 wogwUim 9, 95waØa simit 265 wogv[ya 285wa*y 72, 145, 168, 185 wogaNtray 228was 182 wogopwog pir`am (v‡t) 102,iwÙa 111 110, 262iwÙacar 56 woj 43, 157, 178, 186, 189

Page 476: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

466 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan iwþ

iwþ (leqn) 287 waEitk vad 65iwþg‡iN= 120 w‡ata 141w‡aiNt 120 mdn suNdrI 141, 174mHqilgoxal 59, 60, 306, 373 mdnavlI 162mHgrs 178, 188 mdnoTsv 163mHgldev 161 mdura 32mHiDt!gCK 33 m\u (Ýitvasudev) 10mkrketu 138 m\uipHg 103mkr tor` 296 m\ur 230mg\ 2, 23, 33, 159, 375 m\uisÉ= 284, 288, 289mg\sena 136 m|yÝdex 46, 50m\va 10 m|ym 234mö 298 m|yma (xaqa) 29mùlapur 320 m|yimka 332m¨cpurI 308 m|ylok 93mi`pak 284 mnk 168mi`Ýkaixka 188 mn: pyRy (&an) 244, 246mi`-Ýval xElI 76 minyar m@ 308mi`wã yit 147 mnu 10mi`wekl[ 36 mnu*y git 219mi`yar m@ 318 (yoGy) 230mi`yuiÉt 291 mnu*y lok 94, 96mi`lÙ` 284 mnu*yayu 229, 234m~Dp 293, 295, 323 mnuSm<it 18, 241, 243mit&an 226, 244 mnoyog 224mitsagr 188 mnorma ciryH 149m¿var` 293 mnohrI 159mTSy yugl 305 mNZ 291m=ura 29, 30, 32, 34, 160 mNZgt 284287, 299, 302, 303, mNZp! 373305 mNdÝboi\nI 79m=ura ka StUp 303 mNdr ijn wvn 97mNdr meÌ 293 mhmUdgjnI 43

Page 477: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

mheNã) xBd sUiCa 467miNdr invaR` xEilyaH 318 mh_MmGgjatk 175mNdodrI 167 mhakLp 54mNã 35 mhkal 196my` prajy 164 mhak×! 292myur 193 mhaigir 30, 70myur sHF 33 mhagop 62mr` smai\ 69 mhacNã 185miryane 40 mhajnk jatk 19mrIic 167 mhaijneNã devta 37mÌdev 95 mhatm (nrk) 94mÌdevI 57 mhadev 188mkRra 36, 83 mha\mRki=k 62mmR bei\Tv 291 mha|vja 293ml\arI 73 (dev) 100 mhanNda 297mlprIØh ivjy 267 mhainyaRpk 62mly kIitR 157 mhainxI= 67mlyigir 73, 81, 92, 190 mhapirinBbansu¿ 302(!Ika) 178 mhapuHDrIk 54mlyÝw sUir 151 mhapura` 98, 153, 156, 166mLl 18 303mLlkI 60 mhapura` cirt 169mLlvadI 86, 91, 107 mhaÝTyaQyan 69miLl 10, 61, 117 mhablmlysuNdrIk=a 176miLlna= 135 mhabN\ 74miLlna= cirZ 169 mhaboi\ miNdr 319miLlwUØ` 80, 178 mhab‡aï` 62milØe` 88 (sUir) 92 mhawart 19, 131, 144, 152,mis 95 166, 176, 179msUirkapur 81 mhawa*y 181mha mùl ãVy 292 mhI meÌ 124mhayan 291 mhIvalkha 140, 173mharaÚ^I 4, 76, 124, 130, mheNã 36149, 152, 376 mheNãÝw 188

Page 478: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

468 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan mhavHx

mhavHx 35 mheNãvmRnŸ 313mhavack 78 mheXvr 146mhaivdeh ÙeZ 293 mheXvrsUir 139mhaivhar 326 mhos\ 175mhavIr 2, 4, 21, 22, 30, ma[Ll 3031, 33, 58, 59, 117, maOsr 161142, 150-152, 154, magi\ka 182, 284, 288168, 172, 175, 306 mag\I 140, 183309, 310, 313, 334 maF 162, 169, 170mhavIr cirt 158, 172 maFnNdI 97mhavIr ciryH 135, 145, 149 ma`vk (ini\) 296mhavIrStv 124 ma`v g` 28mhavIracayR 38 mai`ÉycNã 169, 170mhav<i¿ 185 mai`ÉynHid 90mhaVyal 160 mai`Éysagr 92mhav‡t 8, 25, 107, 265 mai`ÉysuNdr 173, 175mhaxtk 61 mai`ÉysUir 171mha]m`sHF 37 ma~D~y 192mhaixlakH!ksHg‡am 60 mat<kapd 58mhaxukÊ 94 maZa 192mhasa=Rvah 62 ma=ursHF 32, 157mhasen 154 ma=urI vacna 55, 287mhaihmvanŸ 94 ma\vcNã ZEiv> 80mhIcNã 157 ma\vsen 157mhIpal 141, 173 ma\vIy \atuv<i¿ 188mhIpalcirZ 140, 173 ma|yimka 29ma|yS=wav 261 im+yaTv 227, 274man kØay 227 im+yaTvikÊya 56mantuHgacayR 125, 151, 176 im+yaTvI 241mandevsUir 110 im+ya£iÚ 7, 216manwUm 33 imihrkÖl 43manivjy 176 mInyugl 42, 310maNyqe! 39, 155, 156, 195 mImaHsa 120

Page 479: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

moÙeXvr) xBd sUiCa 469manStMw 292, 295, 296 mukÖ! 288manuØÙeZ 96 muÉtakÊIDa 290manuØo¿r 94 muÉtaigir 330mamLlpur 322 mugl xElI 269, 371maya 6, 227 muG\adevI 156mayagt 65 muj¾frpur 23marvaD³ pLlI 333 mudŸgl 16marisHh 37, 38 muãaraÙs 180maird¿ 158, 159 muiãka-yugl 288maÌtdev 153 muiãt kÖmudcNã 180madEv 268 muincNã 82, 110, 140, 150maltIma\v 137 muindIÙa 107malvnreNã 195 muin\mR 265malva 44, 157 muinwã 135malivnI 286 muinxeqr sUir 190mailnI 96 muinsuNdr 127, 151, 180mahLl \vl 87 muinsuv‡t 10, 135, 141, 302maheNã 94 murlI\r bnj± 198maheXvrI ilip 285 muÌ~D vHx 129imZniNd 106 muiÚ 287imZa 120 muiÚyuâ 284, 298imZanNd 179 muiÚ Vyakr` 190imi=la 167, 298 musuHi@ 298mUDibãI 45, 325 meÌtuHg 169, 173, 175, 188mUitRinmaR` 282 meÌpvRt 94mUlgu` 105, 266 mehesr cir_ 164mUldev 137 mEgS=nIj 300mUldevI 286 mEZI 261mUl Ý=manuyog 64 mEi=lI kLya` 179mUlraj 42 moÙ 96, 219, 239, 240, 273mUl vsitka 42 moÙpahuD 115, 118, 120mUlsHF 32, 33 moÙakar 93mUlacar 21, 77, 96, 105, 109 moÙeXvr 188

Page 480: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

470 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan mUlara

116 mohMmd gaErI 334mUlara\nadpR` 107 mohn 291m<gaHkleqa-cir_ 164 mohnIy kmR 226, 227, 236m<gavtI 151, 172 (cirZ) 172 mohrajprajy 179m<CK³ki!k 165, 198 mohraj-ivjy 164m<du (SpxRwed) 230 maEyRkal 287meqla 288 maEyRkalIn 320meF kÖmar 60, 61 maEyRkalIn rjtisÉka 320muF kÖmar dev 301 maEyvHx 29meFcNã 109, 186 yÙ 5, 107, 293meFdUt 170 yÙ ilip 286meFÝwacayR 180 yÙvmaR 187meFu!I 314 yiÙ`I 107meFu!I miNdr 319, 322 yju: 56meFeXvr 179 y&d¿ 43me#igir 320 yit 18, 192meH#alÙ` 284 yit\mR 111medßj (meta=R) 177 yit idnkËTy 107merk 10 yitv<ØwacayR 82, 128, 292meÌ 293 y=aÝv<¿kr` 275ym 115, 118 yevla taluka 316ymkStuit 127 yog£iÚ 120yvnpur 370 yog£iÚ smuCcy 92, 118, 120yvnI 286 yogpahuD 116yx:kIitR 154, 155, 157, yog ÝdIp 122158, 164, 178, 230 yogibNdu 92, 118, 120yx:pal 179 yogwiÉt 100yxXcn 180 yogwed 120yxiStlk cMpU 38, 113, 158, yogiv\an 111171, 303 yogiv\an ivHixka 111yxSvI 95 yogivHxit 118yxodev 134 yogivHixka 92yxo\r 158, 286, 291 yogxtk 92, 116 (ÝakËt)

Page 481: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

raÙ) xBd sUiCa 471yxo\r kaVy 36 118yxo\r cirZ 171, 371 yogxaÏ 122yxobH\ur 158 yogsar 118, 181yxowã 28, 29 yogsUZ 115yxohR 158 yogai\kar 120yxoivjy 81, 82, 88, 92, 110, yoignIpur 155, 157111, 121 yogINã 112, 113yiÚyuâ 284, 290 yogo¶Ipn 122yakobI 21, 25 yaE\ey 158yacna prIØh 267 rÉt (v`Rwed) 230yaZaivi\ 111 rHgwUim 296yadv 20, 154, 165 rFuivlas 179yapnIy sHF 32, 37, 106, 153 rjojiLlk ]m` 13yaSk 189 r»a 163, 192yuÉTynuxasn 9, 88, 90, 92 r`rgisHh 108yuâ 284 rtnpur 147yuâsUr 57 rtnsen 148rit 227 ry`asar 84, 105ritkr pvRt 295 ry`sehrIkha 147ritvega 162 ry\U 158, 163, 164ritsuNdrI 147 rLhu 161rTn 94 rivkIitR 39, 314, 320rTnkrHD 114 rivguPt cNãÝwa ivjy kaVy 285rTnkrHDxaÏ 164 rivv‡tkha 164rTnkrHD]avkacar 113 rivØe 154, 164, 166rTncNã 192 rivØe`acayR 153rTncUD³ 145, 175 rs 230rTncUD³k=a 175 rsinyURy`ta 57rTntor` 296 rspirTyag 271rTnd~D 296 rhneimßjH 165rTnÝw 150 rhSygt 284rTnÝwsUir 92, 135 raÙs 5, 131rTnm¨jUØa 195 raÙsilip 286

Page 482: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

472 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan rTn

rTnleqa 162 racmLl 38, 89rTnxeqr 148, 173, 194 rajk=a 275rTnxeqr sUir 97, 180, 173 rajigir 33, 308rTnakr 127 rajg<h 24, 143, 149, 298, 299rTnavtI 147, 148 raj\r devD³a 336rTnavlI 193, 196 rajpur 158r= 29 rajÝasad 177r=muslsHg‡am 60 rajmLl 35, 114, 303rþ (kiv) 39 rajvaitRk 113rm`Iya 295 rajivjysUir 166rMyk ÙeZ 94 rajxeqr 172, 176, 177, 178rMykvn 160 rajavlIk=a 106rMya 295 raja ixv 312ry`cUDrayciryH 145 rajImtI 165, 169raju 94 ÌÙ 230raÛDLf hanRle 181 $p 284ranI guMfa (ha=I guMfa) 308 $pgt 65, 288ram 4, 10, 12, 167 $pmala 188ramk=a 164, 176 $pmalav<i¿ 188ramcNã mumuÙu 178 $pisiâ 188ramcNã sUir 179 $pS= |yan 121, 122ramnHd kI gufa 36 $patIt |yan 121, 122ramwã 179 ÌPymy 289ramivjy 150 reicmYy 324ramisHh muin 118 revtI 30, 57ramsen muin revat! 319ramanujacayR 40 reixNdaigir 320ramay` 70, 129, 131, 144, rEvtŸk igir 141152, 156, 179, 193 rog ivjy 267raypsei`ßj (‹psei`yH) 59, 65 rohk 175raymLl 169 rohguPt 28raymLlaMyudy 169 roh` 28rav` 4, 5, 10 roih`I 165

Page 483: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

loy) xBd sUiCa 473raÚ^k×! 38, 155, 195 roih`Im<gaHk 179raha (kivZI 193 rohU 130rahucirt 284 raEã 272rahul 161 roih`ey 168rahulk 198 lHka 4ir‚ eim cir_ 154 lHq 298ÌiÉm 94 lkÖ~DI 323ÌiÉm`I 160 l"m` 4, 163ÌgŸ 120 l"m` gi` 134, 370Ìã 129 l"mIcNã muin 80, 160ÌãisHh (Ý‹) 42, 310 l"mImit 40, 160l"mIsagr 178 la#³ 55l"meXvr 39 laNtv 94lqmdev 157 lawaNtray 288lFIySZy 89, 93 laymn (Ýo‹) 136l\IySZyalD³Ÿkar 89 lala dIiÙt 198lFu (SpxRwed) 230 laSy n<Ty 298lFukaEmudI 188 ilHgpahuD 104lFuÙeZsmas 97 ilCK³iv 18, 60lFu goMm!sarisâaNt 80 lU vshI 334, 336lFu jEneNã 185 leq 284lFu nyckÊ 87 lok 116, 277lFu Nyas 190 lokpal 94lFu pÎavlI 180 lokpUr` smudŸFat 277lFu v<i¿ 189 lokibNdusar 51lFuv<i¿-AvcUir 190 lokwavna 270lFuv<i¿-#ui~#ka 190 lokivwag 95, 96, 100lFu smHtwã 88 lokakax 93, 221, 292lFu svR&isiâ 90 lokanuÝeÙa 117lKuAaD 22 loga[`I 96ltag<h 293 low 227ltayuâ 290 loms %iØ gufa 307liB\ 74 loyivi`CK³y 96

Page 484: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

474 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan liB\

liB\sar 80 lohanIpur 320lilt klaOH 282 lohayR 106liltivStr 135, 291 laÕkaxah 45lvkÖx 167 vHxI\r 185lv`xoiwka 304 vkÊgCK³ 33lv`smuã 93, 96, 292, 294 vcn 118la!I ilip 286 vßjI 60la!IsHihta 114 vßZ 29vj‡äar 296 v`R 230vj‡niNd 32, 36 vâRman 10, 149, 150, 169,vj‡narac 230 172, 188, 246, 304,vj‡wUim 55 (‹cirZ) 170vj‡v<Øwnarac 230 vâRmandev 39vj‡sen 28, 29, 142 vâRmandexna 151vj‡SvamI 30, 107 vâRmanpur 177, 332, 333vj‡ayuâ 180 vâRmanpura` 170vj‡Ixaqa 29 vâRmansUir 134, 169, 174v! gufa AavlI 326 vmRla 20v!gohalI 34, 326 vØaRvas 22v!eXvr 43 vlwI ngr 42vÎekr SvamI 77, 105, 109 vLlwI vacna 55, 59, 65, 69bD³vanI ngr 332 vixÚ goZ 23 (‹muin) 103vøma` kVvu 158 vxIkr` 291bøma` kha 158 vsHtitlka 96, 165vTsgoZI 179 vsHt ivlas 172vTsraj 165, 178, 332 vsHtsena 142, 165bdnavr 333 vsudev 20, 142, 144, 165v\ prIØh 237 vsudevihHDI 142, 143, 145vnq~D 296 vsuniNd 88, 106, 111, 112,vnraj 42, 160 125vnvasI 45 vsuniNd ]avkacar 114vnSpitkay 218 vsuimZ 129vNdn 107 vStupal 172, 174, 180, 335

Page 485: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

ivjy) xBd sUiCa 475vNdnivi\ 111 vStupal-tejpal ÝbN\ 172vNdna 54, 266 vSZ icZkarI 373vrÌic 177, 181, 183, 184 vSZivi\ 284, 288, 289vraHg cirt 155 vSZxai!ka 301vgR a 74vaGw! 169, 195 visi¤ka 28vaGyog 224 vasukÖHD 23, 24vacna 271 vasu gi`ka 304vai`ßy 29 vasudev 35, 58, 128vai`ßy g‡am 23, 61, 62 vasupUßy 10, 117, 135, 169va`IvLlw 170 vaStukla 292vatrxna muin 11, 12, 13, 14, vaStuinvex 284, 29217, 375 vaStuman 284, 292vaTsLy wav 234 ivk=a 275vaTSyayn 289 ivkÊm 97, 169vadmala 93 ivkÊmpur 372vaidcNã 187 ivkÊmaidTy 30, 39, 146vaiddevsUir 90 92, 372 ivkÊaNtkaErv 179vaidpvRtvj‡ 188 ivRga=a 190vaidwUØ` 178 ivcy 121vaidrajsUir 87, 89, 113, 126 ivcarsar Ýkr` 97170, 171, 186, 188 ivjy 10, 94, 130vadIwisHh 166, 171 ivjykIitR 37, 171va> 284, 288 ivjykÖmar 141vaipka 296 ivjy guÌ 97vamn 189, 230 ivjy cNã 141, 151vayDgCK³Iy 168 ivjydya sUir 148vayukay 218 ivjy ngr raßy 325vara`sI 167, 299, 300, 320 ivjypal 161vara ngr 97 ivjy vHx 129vairØe acayR 37 ivjy xaqa 176vaÌ`Ivr äIp-smuã 294 ivjyisHh 40, 134, 149vaLmIik 130 ivjysensUir 174

Page 486: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

476 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan vasv

vasvd¿a 308 ivjya 295, 296vasvsen 171 ivjyaidTy 39ivjyaâR 9 ivnypal 160ivjyodxa 107 ivnyivjy 92ivßjda# (iv>u£Ú^) 177 ivnyivjy _pa|yay 123ivßja 193 ivnyaidTy 39ivtkR 273 ivN|y (pvRt) 32, 37, 79, 94,ividxa ngr 310, 329 307, 321ivdur 166 ivprIt 242ivdeh 2, 22, 23, 33, 94, 375 ivpak 121ivdeh puZ 22, 60 ivpak ivcy 272ivdeh sukÖmar 22 ivpaksUZ 64iv>akr 190 ivpulmit 246iv>agt 284 ivpul ga=a 190iv>a\r 5, 131 ivpulacl 24iv>a\r kÖl 136 ivml 10, 130, 133, 134,iv>a\r gopal 29 139, 164, 165, 167iv>a\rI 29 ivmlcNã pi~Dt 39iv>a\rI (xaqa) 29, 35 ivmldas 91iv>anNd 141 ivmlna= 169iv>anNdsUir 188 ivmlvshI 334iv>anNd mhody 90 ivml vahn 95iv>anNd Vyakr` 173 ivmlxah 43, 334iv>aniNd (guÌ) 80 ivrja vaipka 295iv>aniNd 86, 88, 90, 92, 105, ivriÉt pray`ta 240113, 185, 186 ivrha÷ 190iv>anuvad 51 ivvr` !Ika (Nyay iv‹ kI) 89iv>avai`ßy 95 ivivÉtxYyasn 271iv>asa\n 291 iviv\ tI=R kLp 303ivny 242 ivvek 281ivny tp 271 ivvek mHjrI 151ivnycNã 146, 164, 169, 170 ivHxitivHixka 111, 118ivxaq (muin) 36 vIrdevgi` 140, 173

Page 487: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Vyy) xBd sUiCa 477ivxaqacayR 27, 53, 177 vIr\vl 172, 174, 180, 335ivxal (raja) 23 vIrniNd 97, 100, 109, 169ivxalneZa 159 (‹muin) 100ivxuiâ 235 vIrwã 136 (‹AacayR) 43ivXv JopDI gufa 306 vIr bLlas 40, 332ivXvtÀv Ýkax 188, vIr vrah 165, 332ivxeØk Ke³> kla 291 vIrxEv 41ivxeØ`vtI 82, 143 vIr sHF 32ivxeØavXyk wa*y 89 vIr (saNtr) 41, 322ivØapharv‡to>apn 126 vIrsUir 180ivØaphar StoZ 126 vIrsen 34, 76, 96, 166, 199iv* u 27, 154 326iv*`uvâRn 40 vIrsenacayR 41, 56, 74, 75, 82ivsm v<¿ 192 303, 310ivsgR wav 266 vIyRÝvad 64ivses insIh cUi`R 136 vIyaRcar 109ivStar !Ika 188 vIyaRnuvad 51ivhayogit 230 vIyaRNtray 228vIcar 273 vIsldev 173vItklHk 113 vIsvIsIAo (ivHxitivHixka) 111vItrag 219 v<tkÊIDa 284vItragStoZ 127 v<i¿ (jEneNã) 185vItxoka 295 v<i¿pirsDQyan 271vIi= 295 v<i¿ivvr` pi¨jka 188vI=Ip= 297 v<i¿ivvr` pi¨jka-dugRpd pbo\vIr 139, 166 188vIrgi` 124 v<i¿sUZ 82vIrcNã (muin) 32, 80, 107 v<ØwacayR 96vIrcirZ 155 vi*`dxa 67ve`itya 285 vE*`v \mR 40vetal 193 VyHjnavg‡h 93, 244vetal xaiNt sUir 73 VyNtr lok 96ved 152 Vyy 6, 223

Page 488: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

478 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan vedi=

vedi=ka gufa 307 Vyvhar 67, 72, 249vedna q~D 53, 74, 309 Vyvhar kal 222vednIy 226 Vyakr` 291vednIy kmR 229, 234, 236 VyaQyanacayR 78vedaHkÖx 92 VyaQyaÝ&iPt 59, 74, 301velHkr 191, 194 VyaparaHx 93vesr (ixLp xElI) 321 Vyal 161vesvaiDya xaqa 28 VyuprtikÊyainvitR 273vesalIy 23, 58 VyUt leqn 286vEikÊiyk 219, 230 VyUh kla 284, 289vEkÖN@purI 308 Vyuh-ivrcn 291vEjyNt 94 v‡t 19, 263vEjyNta vaipka 296 v‡to>apn 127vEjyNtI vaipka 295 v‡aTy 18vEta#y pvRt 138 xHkracayR 237vEtalIy 193 xk 30, 97vEidk %iØ 17 xk!VyUh 290vEidk saihTy 50 xk!al 177vEniyk 54, 103 xk raja 129vEyav<Ty tp 271 xkÖnÌt 285vErjs 309 xkÖinka ivhar 141vErkÖmark=ank 34 xkÖNtla 308vrdev muin 309 xHq (waiv tI=R‹) 57 ini\)vEro!ya devI 23, 60, 62, 302 xtk kmRg‡H= 80, 81vEiØk kla 291 xt|nI 298xtp= b‡aï` 302 xaHtldevI 40xtiwØa (nÙZ) 58 xaiNt 10, 169xtanIk 151 xaiNtcNã 73xtar SvgR 94 xaiNtcNã gi` 127xZuHjy 44, 138, 319, 374 xaiNtna= 135, 169xZHjymahaTMy 176 xaiNtna= miNdr 324, 333xBd (pudŸgl) 220, (Ýma`) xaiNtna=Stvn 124247, (ny) 249 xaiNtpvR 20

Page 489: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

xuw) xBd sUiCa 479xBdwUØ` Vyakr` 190 xaiNtpura` 38xBdvei\Tv 291 xaiNtwiÉt 100xBdisâv<i¿ 188 xaiNtvmaR 37xBdanuxasn 139, 183, 187 xaiNtsUir 73, 89, 111, 176189, 190, 191 xaiNtsen 29xBdaMwojwaSkr 185 xaMb 198xBda`Rv 186 xaduRlivkÊIiDt 96, 165xBda`Rv ciNãka 186, 187 xailwã 172, 186xBda Rv ÝikÊya 186 xailwãcirt 172xynivi\ 284, 288, 289 xaÏyog 120xynopcairk 292 xaÏvataRsmuCcy 92xYya prIØh 267 xahI raja 35xrIr kmR 230 ixÙa ivHixka 111xrIr sHS=an 230 ixÙav‡t 101, 102, 113xkRra nrk 94 ixÙav‡t 117xlaka puÌØ 4, 10 ixqrI 94xx 137 ixramr` 289xak!ayn 187, 189 ixlap! 304xak!ayn Vyakr` 38 ixlahar 186xakMbrI 180 ixLp 95xaÉyiwÙu 56 ixvkÖmar 103xai~DLy 28, 30 ixvkoi! 106, 166ixvguPt 106 xuÉl 230ixvcNã 43 xuÉl|yan 122, 273ixvtÀv 121 xuùkalIn leq 309ixvwUit AacayR 196 xuâãVyai=Rkny 251ixvwUit muin 103 xuâpyaRyai=Rkny 252ixv miNdr 319 xuâŸyÚk 109ixvmhapura` 12 xuâavS=a 233ixvmar 37 xuw kmR 230, 233ixvm<gex vmaR 37 xuwcNã 85, 91, 117, 121, 122ixvyxa 304 166, 172, 178, 184,ixvraja 312 308

Page 490: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

480 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan ixvxmR

ixvxmR 81 xuwHkr 87ixva 165 xuwv\Rngi` 151ixvayR 106 xuwxIlgi` 173, 178ixivka 301 xuw‡wUim 55ixXndev 16 ]<Hgar vEraGy trHigi` 109ixxupal v\ kaVy 162, 169 xerxah sultan 148ix*yihta (!Ika) 73, 111 xElnNdI wogwim 97xIt 230, 266 xEl StMw 35xItl 10 xaEc 268xIlgu`ÝStar 106 xaErsenI ÝakËt 4, 72, 76, 124xIlguPt muin 162 152, 182, 183 376xIlpahuD 104 xaErIpur 20, 165xIlvtI 141, 151, 160 XyamkÖHD 75xIlaHk AacayR 73, 131, 134, Xyama#‘ 35198 XyamayR 30xIlaHgivi\ Ýkr` 111 ]m` 17xIlaidTy 176 ]v` ic¿gu 120xIlopdexmala 150 ]v`belgola 3, 35, 37, 38,xukÊ 94 79, 108, 109, 186311, 326 ]IwUØ` 169, 170]aâidnkËTy 142 ]Im~Dl 297]am~y 13, 99 ]Im<gex 37]avk\mR 111 ]IvLlw 165, 332]avkpd 113 ]Iivjy ixvm<gex vmaR 37]avkÝ&iPt 102, 117 ]Iv‡t 30]avkÝitkÊm`sUZ 112 ]IhØR 174, 177]avkÝitma 111 ]ut 144]avkacar 85, 113, 114 ]utkIitR 37, 138, 155, 164,]aviStka xaqa 28 185-187]avStI 30, 57, 298, 299 ]utkevlI 27]avStIpur 27 ]ut&an 226, 245]Iklx 32 ]utdevI 293]IguPt 28, 30 ]ut\mR 57

Page 491: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sHSkËt ) xBd sUiCa 481]IcNã (kiv) 43 ]utpHcmI 74 ‹k=a 159 ‹v‡t]IcNã 134, 135, 163, 164 161]IcNã sUir 172 ]utsagr 105, 112, 127]IitlksUir 172 ]utaù 245]Id¿ 166, 186 ]utavtar 82 ‹k=a 76]Id¿a 139 ]uit\r 160]IdevI 293 ]ei`k 33, 57, 60, 112, 145,]IFr 157, 159, 160, 161, 158, 165, 186, ‹taps163 29]IniNd 97, 111 ]eyaHs 10, 135]Ipal 142, 166, 174 ]aEtsUZ 49]Ipal cir_ 164 Xlok 284, 288]IpalcirZ 142, 174, 194 XlokvaitRk 90, 113, 185]Ipal ZEiv>dev 40 XvasoCK³Ÿvas 218]Ipur ngr 141 Xvetp! 37]IpuÌØ 37 Xvetivka 31XvetaMbr 42 sHtro¿r 27ØDxIit 81 sHi¿ (si¿) 97ØDavXyk 99, 105, 106, 109 sHwv 10Ø!ŸkmR 81 sHwUitivjy 28, 29Ø!ŸqHD ckÊvt± 94 sHyt 275Ø!qHDagm 41, 42, 53, 74, 79 sHytasHyt 27596, 99, 309, 326 sHym 25, 268Ø!ŸdxRn smuCcy 92 sHleqnaivi\ 37Ø!ŸpahuD !Ika 112 sHvr 116, 253Ø!ŸÝaw<t 105 sHvrwavna 269ØoDØk 92, 120 sHvahn 291sHkLpI 257 sHveg 243sHkÊm` 81, 225 sHveg rHgxala 151sHkÊaiNtt 287 sHxy 242sHÉlex 235 sHxyv‡dnivdar` 91sHiÙPtsar 198 sHsar wavna 116, 269sHÙepÝTyaqan 105 sHSkËt 124

Page 492: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

482 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan sHgn

sHgn 169 sHStr 27sHgahnI 96 sHStark 69sHgIt 282 sHS=an 121, 220sHgoy`I 96 sHS=anivcy 272sHg‡h 241 sHhnn 230sHg‡h`I 97 sklkIitR 123, 165, 169, 170sH\dasg`I 72, 143 172, 173sHFwed 27 sklcNã 97sHFai!ka 13 sklivi\iv\ankha 164sHFat 220, 230 sgr ckÊvt± 10sHßvln kØay 227, 228, 275 sict-Tyag 264sH&I 219 sCc{put 104sHtkMmpahuD 77 sjg 57sjIv 284 sPtwHgInyÝdIp 93sjIv Aa]y 292 sPtwaEmÝasad-Ýma` 291sßjn (ÝaGva! vHxI) 43 sPt Svr 57sßJay 121 swam~Dp 335s`kÖmarcir_ 163 swas 284sTkmRÝaw<t 53 sWyta 282sTkar purSkar ivjy 267 smcturSZ 230strI 80 smt! 34s¿a 6, 81 smtawav 265s¿amaZg‡ahI 251 smtal 284, 288sTy 268, 270 smNtwãacayR 9, 36, 75, 87,sTyÝvad 51 92, 106, 113, 122sTyxasnprIÙa 90 123, 125, 166, 179,sTya]y 39 182, 186, 188sTv 225 smiw$# 249sdacar 120 smxidTy 144, (k=a) 139sdŸdalpuZ 61, 62 smuCKe³d 31sâmR 111 smudŸFat-ikÊya 277snTkÖmar 10, 57, 94, 155 smuã ivjy 20, 143, 144, 165163 smysar 84, 106

Page 493: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

sVvHbuâ ) xBd sUcI 483snTkÖmarcirt 157, 163, 172 smysarklx 85sNmit 95 smysar !Ika 85sNmitÝkr` 87 smysar na!k 85spadlÙ 44 smysuNdr 146spadsPta|yayI 185 smrimyHka 145sPtCK³d 294 smrisHh 179sPtit 81 snra[Cckha 110sPtitka 81 smraidTy k=a 144, 145sPtf`Inag 315 smvsr` 295sPtwHigtrHig`I 91 smvsr`StoZ 124smvayaHg 57, 64, 65, 128, srSvtIw›amrStoZ 127131, 133, 286, 291 srSvtIStoZ 127smai\mr` 114, 263 srojwaSkr 85smai\xtk 119, 120 svRguPt gi` 106smai\ixla 313 svRFatI 236smosr` 300 svR&isiâ 91sMpuÚ flk 287 svR&StoZ 127sMÝit 36 svRtowã miNdr 326sMm[`ah cir_ 158 svRtowãa 295sMm[su¿ 77, 87 svRdevgi` 135sMm¿s¿ir 110 svRdevsUir 172sMmUCK³Rn 220 svRniNd 95, 96, 100sMmedixqr 2, 21, 295, 319 svRvmaR 188sMykè cairZ 253 svRivrt 120sMykèTv 227, 274 svaÈdytI=R 9sMykèTv kaEmudI 178 svaÅgsuNdrI 151sMykèTvikÊya 56 svaRnNd 150 (sUir‹) 173sMykèTvsPtit 107 svaR=Risiâ 86, 94, 113, 185sMykèTvoTpi¿ 110 svaR=Risiâ !Ika 37, 54, 83sMyG&anciNãka 80 svaRvi\ 246sMyGdxRn 241 sLleqna 37, 102, 107, 112,sMyGdxRn ivxuiâ 234 113, 117, 262sMyG£iÚ 7, 263, sVvHbuâ 104

Page 494: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

484 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan sMy-

sMyiGm+yaTv 227 sisleha 164sMyiGm+yaTv gu`S=an 275 shSZkIitR 43sm‡a!Ÿ cNãguPt 311 shSZStMwlyn 313syog kevlI 277 shSZar 94srkap 305 saHkilya 310srSvtI 146 saHQy 120srSvtIinly 156 saHcI 299, 302, 308saHVyavhairk ÝTyÙ 89, 245, 262, 263 247samaiyk \mR 21, 22 sakar S=apna 253saMpraiyk 56, 225 sagr 234say`wa*y 13 sagropm 235sartrdexI 198 sagar \maRm<t 114sarna= 302 sagr\maRm<t!Ika 112sarsHg‡h 77 sa`a (se@) 360sarawa{ nvab 372, 373 satvahn 146, 178, 198saroâar 174 sata vednIy 229, 233sa\Riäpad-ctura|yayI 185 sadDI 333sa\Rxtk 82 said 238sa\ÈkpadI 185 sa\ar` 157, 218sailhIiÝy 61 sa\ar`ijnStoZ 127savy\Mmdoha 112 sa\ar` xrIr 230savy\Mmivi\ 110 sa\u\mR 111savyp~`it 109 sa\uÝitma 111sa]upat 292 saNtr nrex 41sasadn 275 saNtrvHxIraja 322isHFa!k 299 saiNt`ahcir_ 157isH\ Fa!I kI muãa 308 samasa 285isH\u 94 sam 56isHh 33, 163 sam+yRyog 120isHhkiv 172 samved 18isHhsUirgi` 91 samacar 105, 109isHhd¿sUir 178 samacarI 111ishniNd 37, 186 samaink 94

Page 495: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

isi|d ) xBd sUiCa 485isHhinØ>a-Aaytn 301 samaNyg‡h` 243isHhwUm 33 samaNylok 96isHhl 36, 148 samaiyk 54, 98, 102, 110isHhl äIp 141, 162 ishvmaR 36, 95isiâivinXcy 90 isHhsUir 95, 100isirval cir_ 164 isHhsensUir 140islPpiDkarm³ 36 is¿þvasl 313sIta 5, 167 isNdUrÝkr 109sImH\r 95 isâÙeZ 319sukH@ 160 isâju`StoZ 127sukÖmalcir_ 163 isâpal 157sukÖmailya 61 isâiÝyStoZ 125sukoslcir_ 164 isâwi› 100suqnasI 323 isâyogI 120suqbo\nI!Ika 150 isârbiSt 32suq bo\a 73 isâraj (caluÉynrex) 44suqivpak 64 isâraj 189sugN\ 230 isârajjyisHh 193sugN\dxmIk=a 61, 371 isâlok 96sugN\dhmIkha 164 is|dvrk×! 319, 332sug‡Iv 5 is|dwiÉt 111su¿ 72 isâiØR gi` 89sudRs`cir_ 163 isâiØR 150, 174, 176sudHs`aciryH 141 isâsuq 111sud¿ 158 isâsen gi` 86sud¿muin 159 isâsen 87, 88, 89, 91, 123,sudxRn 10, 141 126, 166, 186, (sUir)sudxRn meÌ 97 107, 140sudxRna 141 is|dsenIy!Ika 21sudama 306 isâhEmxBdanuxasn 189suâshav 193 is|daNtkaEmudI 188suâsIl 193 is|da=R 22su\mR 26, 28, 29, 153, 154 isi|d 118

Page 496: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

486 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan su\mR -

su\mR SvamI 373 su\maRcayR 58suv`Rmy 289 suNdrI 11suv`RyiÉt 290 supaXvR 10, 57, (‹na=) 34suv`RrHg 369 supaXvRna= tI=Åkr 303su]<Øa 120supas`ah ciry 134, 370 suØma 95suipya gufa 307 suØma-duØma 95suÝitbuâa 296, 297 suØmasuØma 95suÝw 10 suØuiPt 115suÝwa 195 suH sumarpur 301subN\u 137, 145 suiS=t 29subala 167 suSvr 230suwg 230 suhiSt (AacayR) 28, 30, 36suwãa 179 sUÉt 71, 72suwaiØtrTnsNdoh 121 sU"m 219, 230suwaEm 10 sU"mikÊyaÝitpatI 273sumit 10 (gi`) 146 sU"mta 220sumitdev 87 sU"mxrIr 219sumitna=cirZ 134 sU"msaMpray 276sumitvack 135 sU"ma=Rivcarsar 82sumitsUir 146 sUZ 64, 288sursuNdrI 138 sUZkËtaHg 56, 72sursuNdrIciryH 138, 143 sUZkËtaHg v<i¿ 373suradev 61 sUZkÊIDa 284suÌHgopwed 292 sUZpahuD 101sultan 43 sUZacayR 78sultan mhmUd begD³a 336 sUr 154sulsa 57 sUrÝw 173sulocnacirZ 154, 163 sUra{ (sUradevI) 162suv`Rigir 319, (sonaigir) 330sUracayR 169 suv`Rpak 284sUrIXvr 148sUpR qa 133 somsuNdrIsUir 73

Page 497: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

Svjait) xBd sUiCa 487sUyR 94 someXvr 39, 100sUyRcirt 284 saE\mR 94sUyRdevsUir 146 saENdyR 291sUyRÝ&iPt 66, 72, 93, 98 saEwaGykr 284sUyaRwdev 65 saErmHDl 165, 332s<G\ra 96 saEraÚ^ 159, 176, 375setubN\ 77 saEraiÚ^ka 28senag` 32, 33, 34, 303 saEvitRka 28sevaivi\ 291 SkNdguPt 25sEtv 192, 195 SkiNdl 30, 55sEN\vI 286 SkiNdl AacayR 97, 287soi`y 157 SkN\k 190sonw~Dar 308 SkN\avarinvex 284sopan 295 SkN\avarman 284sopan p= 323 S!Ela kEÊmirx 317somkIitR 272 StMwn 291somcNã 151 (gi`) 173 Str 120somitlk 127, 150 Stvivi\ 111somitlksUir 97 Stuit 266somdev 38, 113, 158, 303, StUitiv>a 125(sUir‹) 171, 178 StUp 295, 297, 300, 302somdevmuin 186 StUp piÎkaOÛH 303somna= 43 StUipka 322, 324sompur mhaivhar 326 STyang<iâ 226somÝw 109, 127, 134, 151 SZI 227sommHDn gi` 173 SZI k=a 275somivml 173 SZI prIØh 267somish dev 44 SZI lÙ` 284somsuNdrgi` 175 SZI vedI 220S=lgt 65 SvCK³NdvadI 226S=ivrkLp 27, 107 Svjait-AsdŸwUt-_pny 252S=ivravlI 28, 106 SvyHbuâ 30S=ivravlI cirZ 168 SvyHwv 165

Page 498: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

488 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan S=iv-S=an 118 SvyHwU 10, 29, 153, 154, 155,S=anaHg 56, 64 162, 192, 193S=apTykla 43 SvyHwU K³NdsŸ 192, 195S=apnacayR 372 SvyHwU mnu 11S=avr 218, 230 SvyHwUrm` smuã 94iS=taiS=t ivi\ 111 Svrgt 284, 288iS=it 225 Svrody 291iS=itbN\ 234 SvgRlok 96iS=itwojn 266 SviStk 42, 310iS=r 230 Svait 30, 230iS=rta 118 Sva|yay tp 272iS=ra yog£iÚ 120 SvaimkaitRkey 177S=Ulta 220 SvaimkÖmar 117S=Ulwã (AacayR) 28, 29, 54, Svop& ivvr` 18970, 168 hHsrTnsUir 174Snan Tyag 266 hHsilip 286iSnG\ SpxR 230 hjara 305SpxR 230 hjarIbag 33iSm= 304 hnuman 5Syaäad 6, 248 hMmIr 174, 180SyaäadmHjrI 88 hMmIrkaVy 174Syaäadmala 92 hMmIr md mdRn 180SyaäadrTnakr 90, 92 hylÙ` 284SyaäadrTnakravtairka 92 hir 94Syam dex 4 hir guPt (AacayR) 43SyUt leqn 286 hircNã yit 186hirt 230 hiStxala 334hirwã (AacayR) 43, 118 hiStixÙa 284hirwãsUir 72, 73, 82, 89, 91, ha=IguMfa 307102, 107, 108, 109, har 288110, 121, 135, 137, hair AacayR 30139, 144, 145, 150, hayRmalakarI 28157, 163, 164, 176, hal 136, 193

Page 499: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

177, 180, 301, 303 haSy 227hirwãsUir cNãgCK³Iy 172 ihtopdex 150hirwãIy !Ika 287 ihNdI 4hirya`a 157 ihmaly 2, 9, 22, 94hirvHx 154, 193 ihr~ypak 284hirvHx cir_ 192 ihr~ypur 141hirvHx cirZ 165 ihr~yyuiÉt 290hirvHx pura` 15, 98,106, 142, ihHsa 256155, 157, 165, 166, hIyman Avi\&an 246177, 332 hIranNd muin 370hirvmaR 37 hIrivjysUir 176hirØe` 10, 34,138, 164, 177, huOnTsa¥g 33, 319, 326302 huOnCvaHg 305hirXcNã 169, 172 hu~D 230hØRdev (prmar) 39,156, 193, huHvc 322195 ðENTsaÛHg 319hiØR`I ]aivka 370 huHmD 157hlebID 324, 325 huLl (senapit) 40hiLl 325 huiv*k 34hvenTsaHg 326 husIna 305hStnapur 139 husEnxah 370hStlaFv 291 ñdyanNda 297hiStmLl 179 hemcNã (AacayR) 44, 54, 7388, 92, 119, 122, 123 hemivjy 170, 178127, 134, 139, 140, hemivml 142151, 167, 168, 170, hemvt 94172, 173, 176, 177, hr~yvt 94178, 180, 183, 184, hEmVyakr` 184189, 190, 193, 194, hoyslkal 325195, 196, 198, 370 hoysl vHx 332

hemivjy) xBd sUiCa 489

Page 500: Bharatiya Sanskriti Mai Jain Dharma Ka Yogdan · Sv‹ Da‹ hIralal jEn ke xaE\pU`R car waØ` sHkilt hÕ, ijnmeH jEn \mR se sHMbiN\t sHSkËit, [ithas, dxRn t=a vaStukla, mUitRkla

hemcNã (ml\arI) 82,97, 135, hoYsleXvr miNdr 325169 holaigir 320hemcNã sa\u 142 hoilvmR 158hemtlksUir 142, 194

490 wartIy sHSkËit meH jEn\mR ka yogdan hem