bia-lenin 4-ra cantulieuvankien.dangcongsan.vn/.../6/3/6/lenintoantap_tap4.pdf2018/06/03 · tËp 4...

V « s ¶ n t Ê t c ¶ c ¸ c n − í c, ® o µ n k Õ t l ¹ i!

V.I. Lª-nin

Toµn tËp 4

V.I. Lª-nin

Toµn tËp

TËp 4

1898 - th¸ng T− 1901

Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia Hµ Néi - 2005

Nh÷ng t¸c phÈm cña V. I. Lª-nin trong tËp nµy in theo b¶n dÞch

cña Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ-néi

C Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, 1974

7471374)01(01443110102

−−−

−π

lêi nhµ xuÊt b¶n

Kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa M¸c - Lª-nin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh

lµ nÒn t¶ng t− t−ëng vµ kim chØ nam hµnh ®éng lµ vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c ®èi víi çch m¹ng ViÖt Nam; lµ b−íc ph¸t triÓn vÒ nhËn thøc vµ t− duy lý luËn cña §¶ng ta trong c«ng cuéc ®æi míi, quyÕt t©m x©y dùng ®Êt n−íc theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa.

Nh÷ng thµnh tùu mäi mÆt do c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc mang l¹i trong nh÷ng n¨m qua thËt ®¸ng tr©n träng vµ khÝch lÖ, ®ång thêi ®ßi hái toµn §¶ng, toµn d©n ph¶i tiÕp tôc nghiªn cøu, ph¸t triÓn lý luËn çch m¹ng khoa häc cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn ®ang ®Æt ra trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc trong giai ®o¹n hiÖn nay.

Víi tinh thÇn ®ã, viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu cã hÖ thèng vµ vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng tinh hoa cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin lµ v« cïng quan träng vµ cÊp thiÕt ®èi víi chóng ta hiÖn nay.

§¸p øng nhu cÇu häc tËp, nghiªn cøu lý luËn cña ®«ng ®¶o b¹n ®äc, ®Æc biÖt lµ cña çc nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, çc nhµ khoa häc, çc nhµ nghiªn cøu, gi¶ng viªn vµ sinh viªn çc tr−êng ®¹i häc, nh©n dÞp kû niÖm 135 n¨m ngµy sinh cña Vla®imia IlÝch Lªnin (22-4-1870 − 22-4-2005), Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia xuÊt b¶n Bé s¸ch quý V. I. Lªnin - Toµn tËp gåm 55 tËp vµ 2 tËp Tra cøu.

Bé s¸ch V. I. Lªnin - Toµn tËp ra m¾t b¹n ®äc lÇn nµy ®−îc xuÊt b¶n theo ®óng nguyªn b¶n cña Bé V. I. Lªnin - Toµn tËp,

VI

tiÕng ViÖt, do Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi, hîp t¸c víi Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸txc¬va, xuÊt b¶n vµo nh÷ng n¨m 70-80 thÕ kû XX.

* * *

TËp 4 cña Bé s¸ch V. I. Lªnin - Toµn tËp bao gåm çc t¸c phÈm cña V. I. Lª-nin viÕt tõ ®Çu n¨m 1898 ®Õn th¸ng T− n¨m 1901.

§a sè çc t¸c phÈm nµy ®−îc viÕt trong thêi gian V. I. Lª-nin bÞ ®µy ë Xi-bi-ri, mét sè t¸c phÈm ®−îc viÕt ë P¬-xcèp, ë n−íc ngoµi vµ trong thêi kú V. I. Lª-nin tæ chøc b¸o "Tia löa". Trong thêi gian nµy V. I. Lª-nin ho¹t ®éng rÊt khÈn tr−¬ng cho viÖc x©y dùng mét ®¶ng v« s¶n kiÓu míi, v¹ch ra nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña c−¬ng lÜnh §¶ng vµ ®Êu tranh chèng l¹i chñ nghÜa xÐt l¹i ë Nga vµ trªn tr−êng quèc tÕ.

Néi dung nh÷ng t¸c phÈm chÝnh trong tËp nµy ®−îc ph©n tÝch kh¸ toµn diÖn trong phÇn Lêi tùa in ë ®Çu s¸ch, do ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lªnin (Liªn X«) viÕt cho lÇn xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt.

PhÇn Phô lôc vµ çc B¶n chØ dÉn (víi nh÷ng sè trang t−¬ng øng cña phÇn néi dung trong tËp) ë cuèi s¸ch ®−îc tr×nh bµy hÕt søc khoa häc vµ chuÈn x¸c; ®©y lµ phÇn tra cøu rÊt bæ Ých, gãp phÇn lµm s¸ng tá nhiÒu vÊn ®Ò trong néi dung t¸c phÈm, gióp b¹n ®äc hiÓu s©u s¾c h¬n t− t−ëng cña V. I. Lªnin.

Chó thÝch cuèi trang b»ng dÊu (*) lµ cña V. I. Lªnin; Chó thÝch b»ng ch÷ sè ArËp (1)) lµ cña ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lªnin trùc thuéc Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng céng s¶n Liªn X« (tr−íc ®©y).

Hy väng Bé s¸ch sÏ lµ tµi liÖu nghiªn cøu vµ tham kh¶o bæ Ých cho b¹n ®äc.

Th¸ng 3 n¨m 2005.

nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia

VII

Lêi tùa

V. I. Lª-nin, Toµn tËp, tËp 4 gåm çc t¸c phÈm do Ng−êi viÕt tõ ®Çu n¨m 1898 ®Õn th¸ng T− 1901. §a sè çc t¸c phÈm ®ã ®−îc viÕt trong thêi gian bÞ ®Çy ë Xi-bi-ri, cßn nh÷ng t¸c phÈm kh¸c ®−îc viÕt ë P¬-xcèp vµ ë n−íc ngoµi, trong thêi kú tæ chøc b¸o *Tia löa+. §Æc ®iÓm cña nh÷ng n¨m nµy lµ sù ho¹t ®éng khÈn tr−¬ng cña V. I. Lª-nin nh»m x©y dùng mét ®¶ng v« s¶n kiÓu míi, lµ viÖc v¹ch ra nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña c−¬ng lÜnh ®¶ng, lµ cuéc ®Êu tranh cña Lª-nin chèng chñ nghÜa xÐt l¹i ë Nga vµ trªn quèc tÕ.

Trong khi tiÕp tôc viÕt t¸c phÈm chÝnh cña thêi kú Êy lµ cuèn *Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n ë Nga+, Lª-nin cßn viÕt trªn çc t¹p chÝ hîp ph¸p vµ tiÕn bé nh− t¹p chÝ *B×nh luËn khoa häc+ vµ *§êi sèng+, nh÷ng bµi chèng bän m¸c-xÝt hîp ph¸p - P. B. Xt¬-ru-vª, M. I. Tu-gan ― Ba-ra-nèp-xki, X. N. Bun-ga-cèp, P. Nª-gi¬-®a-nèp - vÒ çc vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi t¸c phÈm cña m×nh bµn vÒ con ®−êng ph¸t triÓn kinh tÕ cña n−íc Nga. Cuéc luËn chiÕn nµy ®−îc tiÕn hµnh trªn çc vÊn ®Ò lý luËn vÒ chÝnh trÞ kinh tÕ häc vµ lµ sù tiÕp tôc cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa xÐt l¹i, cuéc ®Êu tranh mµ Lª-nin ®· b¾t ®Çu tiÕn hµnh trong thêi kú Ng−êi ho¹t ®éng ë Pª-tÐc-bua.

Lêi tùa

VIII

Trong bµi *Bµn qua vÊn ®Ò lý luËn vÒ thÞ tr−êng+, trong çc bµi *L¹i bµn vÒ vÊn ®Ò lý luËn vÒ thùc hiÖn+ vµ *Tr¶ lêi «ng P. Nª-gi¬-®a-nèp+ Lª-nin ®· b¶o vÖ chÝnh trÞ kinh tÕ häc m¸c-xÝt, chèng l¹i nh÷ng sù xuyªn t¹c cña P. B. Xt¬-ru-vª, M. I. Tu-gan - Ba-ra-nèp-xki vµ nh÷ng bän kh¸c biÖn hé cho chñ nghÜa t− b¶n; kh«i phôc l¹i kh¸i niÖm cña M¸c vÒ thùc hiÖn, mét kh¸i niÖm *tÊt nhiªn dÉn ®Õn chç thõa nhËn tÝnh chÊt tiÕn bé lÞch sö cña chñ nghÜa t− b¶n... nh−ng kh«ng v× thÕ mµ lµm lu mê, tr¸i l¹i, cßn lµm s¸ng tá tÝnh chÊt nhÊt thêi lÞch sö cña chñ nghÜa t− b¶n+ (xem tËp nµy, tr. 103). Lª-nin ®· chØ râ r»ng chñ nghÜa M¸c çch m¹ng lµ vò khÝ m¹nh nhÊt ®Ó ®Êu tranh chèng l¹i sù biÖn hé cho chñ nghÜa t− b¶n, mµ *nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt hîp ph¸p+ ®ang ®øng trªn lËp tr−êng cña sù biÖn hé ®ã.

Hai bµi d−íi nhan ®Ò *Chñ nghÜa t− b¶n trong n«ng nghiÖp (Bµn vÒ cuèn s¸ch cña Cau-xky vµ vÒ bµi b¸o cña «ng Bun-ga-cèp)+ lµ t¸c phÈm ®Çu tiªn cña Lª-nin chèng l¹i *nh÷ng kÎ phª ph¸n M¸c+ trong vÊn ®Ò ruéng ®Êt. Trong çc bµi viÕt nµy Lª-nin ®· v¹ch trÇn *nhµ m¸c-xÝt hîp ph¸p+ X. N. Bun-ga-cèp, lµ kÎ nÊp d−íi chiªu bµi phª ph¸n t¸c phÈm cña Cau-xky bµn vÒ ruéng ®Êt ®Ó xÐt l¹i nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cña C. M¸c vÒ vÊn ®Ò ruéng ®Êt.

Lª-nin chØ râ tÝnh chÊt v« c¨n cø cña nh÷ng lêi kh¼ng ®Þnh cña Bun-ga-cèp vÒ *søc sèng+ cña nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng d−íi chÕ ®é t− b¶n, nhÊn m¹nh tÝnh −u viÖt cña s¶n xuÊt lín ®èi víi s¶n xuÊt nhá trong n«ng nghiÖp, sù ph¸ s¶n ngµy cµng t¨ng cña n«ng d©n, lµ nh÷ng ng−êi s¶n xuÊt nhá, t×nh tr¹ng kh«ng lèi tho¸t cña n«ng d©n lao ®éng d−íi chñ nghÜa t− b¶n.

VÒ sau, trong t¸c phÈm *VÊn ®Ò ruéng ®Êt vµ *nh÷ng kÎ phª ph¸n M¸c++ (1901 vµ 1907) Lª-nin ®· kÞch liÖt phª ph¸n nh÷ng quan ®iÓm xÐt l¹i cña X.Bun-ga-cèp, V. TsÐc-nèp, E. §a-vÝt vµ Ph. HÐc-tx¬ lµ bän ®· c«ng khai b¶o vÖ vµ ca tông chÕ ®é t− b¶n trong lÜnh vùc ruéng ®Êt.

Lêi tùa

IX

Song song víi viÖc ®Êu tranh chèng *nh÷ng nhµ m¸c-xÝt hîp ph¸p+, Lª-nin cßn v¹ch trÇn sù xuyªn t¹c míi cña nh÷ng ng−êi d©n tuý tù do chñ nghÜa ®èi víi nh÷ng sè liÖu vÒ sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp cña n−íc Nga, mét sù xuyªn t¹c mµ hä ®· tiÕn hµnh nh»m môc ®Ých luËn chøng cho quan ®iÓm vÒ con ®−êng ph¸t triÓn phi t− b¶n chñ nghÜa cña nÒn kinh tÕ Nga. Trong bµi *Bµn vÒ vÊn ®Ò thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë n−íc ta. Nh÷ng c«ng tr¹ng míi cña gi¸o s− Ca-r−-sÐp trong lÜnh vùc thèng kª+, Lª-nin ®· ¸p dông mét çch tµi t×nh ph−¬ng ph¸p m¸c-xÝt trong viÖc nghiªn cøu kinh tÕ cña n−íc Nga, vµ ®· chøng minh r»ng kÕt luËn cña N. A. Ca-r−-sÐp, mét ng−êi d©n tóy, vÒ sù gi¶m sót sè l−îng c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y, vÒ sù gi¶m sót sè l−îng c«ng nh©n t¹i çc c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y, lµ hËu qu¶ cña nh÷ng sai lÇm hÕt søc nghiªm träng vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn. Trong khi ph©n tÝch tµi liÖu thèng kª ®−îc N. A. Ca-r−-sÐp lÊy lµm c¨n cø, Lª-nin ®· v¹ch râ, víi mét søc thuyÕt phôc kh«ng g× c−ìng næi, r»ng c«ng nghiÖp vµ cïng víi c«ng nghiÖp lµ sè l−îng cña giai cÊp c«ng nh©n ë Nga, ®Òu ph¸t triÓn, vµ ®iÒu ®ã lµ quy luËt.

Tõ nöa cuèi n¨m 1899, cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa xÐt l¹i ®· ®−îc më réng vµ mang tÝnh chÊt ®Æc biÖt gay g¾t. Nh÷ng bµi b¸o cña E. BÐc-stanh ®¨ng trªn b¸o chÝ d©n chñ - x· héi §øc, trong ®ã y ®· xÐt l¹i nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c, - nh÷ng bµi b¸o ®ã ®· trë thµnh ngän cê cña bän xÐt l¹i trong tÊt c¶ çc ®¶ng thuéc Quèc tÕ II.

§¶ng d©n chñ - x· héi Nga tr¶i qua thêi kú rêi r¹c, ph©n liÖt, ng¶ nghiªng. §¹i héi I cña §¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga (th¸ng Ba 1898) ®· tuyªn bè thµnh lËp ®¶ng, tuy vËy håi Êy ®¶ng vÉn ch−a ph¶i lµ mét thÓ thèng nhÊt, tËp trung.

*Ph¸i kinh tÕ+ - mét nhãm c¬ héi chñ nghÜa vµ xÐt l¹i h×nh thµnh trong ®¶ng d©n chñ - x· héi Nga - ®· ñng hé nh÷ng t− t−ëng cña chñ nghÜa BÐc-stanh, ®· kªu

Lêi tùa

X

gäi chØ h¹n chÕ trong khu«n khæ ®Êu tranh kinh tÕ mµ th«i, ®· phñ nhËn sù cÇn thiÕt ph¶i thµnh lËp ë Nga mét ®¶ng m¸c-xÝt çch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã Lª-nin ®· ®Ò ra cho nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt çch m¹ng ë Nga mét nhiÖm vô lµ kiªn quyÕt chèng l¹i chñ nghÜa xÐt l¹i trong phong trµo c«ng nh©n nãi chung vµ ®Æc biÖt lµ chèng *chñ nghÜa kinh tÕ+, mét biÕn d¹ng cña chñ nghÜa c¬ héi quèc tÕ ë Nga.

Vµo gi÷a th¸ng S¸u 1899, lóc cßn ë lµng Su-sen-xc«i-ª, Lª-nin ®−îc biÕt vÒ *lµn sãng ph¶n ®éng ë Pª-tÐc-bua ®· ®−îc dÊy lªn chèng chñ nghÜa M¸c+; sau ®ã mét th¸ng, Ng−êi l¹i nhËn ®−îc b¶n *Tuyªn ng«n+ cña *ph¸i kinh tÕ+, tøc b¶n *Credo+, vµ sau n÷a lµ cuèn s¸ch cña E. BÐc-stanh "Nh÷ng tiÒn ®Ò cña chñ nghÜa x· héi vµ nh÷ng nhiÖm vô cña ®¶ng d©n chñ - x· héi", trong ®ã BÐc-lanh ®· xÐt l¹i lý luËn cña M¸c vµ tuyªn bè r»ng mét bé phËn lín, nÕu kh«ng ph¶i phÇn lín, nh÷ng ng−êi d©n chñ - x· héi ho¹t ®éng ë Nga tuång nh− ®· hoµn toµn t¸n thµnh quan ®iÓm cña y; ®Õn th¸ng ChÝn ng−êi ta xuÊt b¶n *Phô tr−¬ng ®Æc biÖt+ cho sè 7 cña tê *T− t−ëng c«ng nh©n+, trong ®ã nh÷ng nhiÖm vô cña phong trµo c«ng nh©n Nga ®· bÞ ng−êi ta quy thµnh nh÷ng cuéc b·i c«ng vµ viÖc lËp ra çc héi hîp ph¸p, vµ cuèi cïng th× ng−êi ta ®· göi ®Õn cho Lª-nin b¶n *Profession de foi+ do Ban chÊp hµnh Ki-Ðp cña §¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga c«ng bè vµo mïa xu©n 1899; ®©y lµ mét tµi liÖu c«ng khai tuyªn truyÒn *chñ nghÜa kinh tÕ+.

Lª-nin ®· phª ph¸n gay g¾t tÊt c¶ nh÷ng tµi liÖu xÐt l¹i vµ c¬ héi chñ nghÜa ®ã. Cã mét v¨n kiÖn ®· ®ãng vai trß lín trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¬ héi, ®ã lµ bµi *Lêi ph¶n kh¸ng cña nh÷ng ng−êi d©n chñ - x· héi Nga+, do Lª-nin viÕt, ®©y lµ v¨n kiÖn tËp thÓ ®Çu tiªn cña nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt çch m¹ng chèng l¹i chñ nghÜa xÐt l¹i, nã kh«ng nh÷ng ®· gi¸ng mét ®ßn vµo *ph¸i kinh tÕ+

Lêi tùa

XI

ë Nga, mµ cßn gi¸ng vµo bän BÐc-stanh ë T©y ¢u. Trong *Lêi ph¶n kh¸ng+ Lª-nin kªu gäi nh÷ng ng−êi d©n chñ - x· héi Nga h·y kiªn quyÕt tuyªn chiÕn chèng tÊt c¶ nh÷ng t− t−ëng ®· ®−îc thÓ hiÖn trong b¶n *Credo+, vµ h·y ®øng lªn b¶o vÖ chñ nghÜa M¸c çch m¹ng.

Lª-nin chØ râ r»ng chñ nghÜa BÐc-stanh *lµ m−u toan muèn thu hÑp lý luËn cña chñ nghÜa M¸c, m−u toan muèn biÕn ®¶ng c«ng nh©n çch m¹ng thµnh mét ®¶ng c¶i l−¬ng chñ nghÜa+ (tr. 216), vµ ®· kªu gäi h·y kiªn quyÕt chèng l¹i viÖc truyÒn b¸ nh÷ng t− t−ëng c¬ héi chñ nghÜa Êy vµo n−íc Nga. Lª-nin ®· v¹ch trÇn tÝnh chÊt gi¶ dèi cña nh÷ng lêi kh¼ng ®Þnh cña *ph¸i kinh tÕ+ vÒ *sù khñng ho¶ng cña chñ nghÜa M¸c+ vµ vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i thay ®æi mét çch c¨n b¶n ho¹t ®éng thùc tiÔn cña çc ®¶ng c«ng nh©n ë ph−¬ng T©y. VÒ ý ®å cña b¶n *Credo+ muèn t¸ch riªng hai h×nh thøc ®Êu tranh kinh tÕ vµ ®Êu tranh chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n, th× Lª-nin gäi ®ã lµ mét hµnh vi râ rµng xa rêi chñ nghÜa M¸c; Ng−êi chØ ra r»ng cuéc ®Êu tranh giai cÊp thèng nhÊt cña giai cÊp v« s¶n tÊt yÕu ph¶i kÕt hîp h×nh thøc ®Êu tranh chÝnh trÞ vµ h×nh thøc ®Êu tranh kinh tÕ. Lª-nin nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña nhiÖm vô ®−îc ®Ò ra tr−íc giai cÊp v« s¶n ë tÊt c¶ çc n−íc lµ thµnh lËp çc chÝnh ®¶ng c«ng nh©n ®éc lËp, mµ môc tiªu chÝnh cña çc ®¶ng Êy lµ giµnh chÝnh quyÒn vÒ tay giai cÊp v« s¶n vµ x©y dùng x· héi x· héi chñ nghÜa.

Lª-nin v¹ch râ r»ng *nh÷ng kÕt luËn+ cña çc t¸c gi¶ b¶n *Credo+ vÒ n−íc Nga kh«ng thÓ ®øng v÷ng ®−îc tr−íc bÊt kú mét sù phª ph¸n nµo; r»ng viÖc hä phñ nhËn nh÷ng nhiÖm vô chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n Nga, phñ nhËn sù cÇn thiÕt ph¶i lËp mét chÝnh ®¶ng c«ng nh©n ®éc lËp, chøng tá r»ng hä kh«ng hiÓu vai trß lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n Nga vµ nhiÖm vô bøc thiÕt cña ®¶ng d©n chñ - x· héi Nga. Lª-nin viÕt: viÖc thùc hiÖn c−¬ng lÜnh *Credo+, mµ néi dung cña nã tùu trung lµ muèn giai cÊp

Lêi tùa

XII

c«ng nh©n Nga chØ ®ãng khung trong cuéc ®Êu tranh kinh tÕ, cßn *nh÷ng phÇn tö tù do chñ nghÜa - ®èi lËp+ ®Êu tranh cho *nh÷ng h×nh thøc ph¸p quyÒn+ cã *sù tham gia+ cña nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt, - viÖc thùc hiÖn mét c−¬ng lÜnh nh− thÕ sÏ ch¼ng kh¸c g× mét sù tù s¸t vÒ chÝnh trÞ cña ®¶ng d©n chñ - x· héi Nga, ch¼ng kh¸c g× viÖc lµm ®×nh trÖ nghiªm träng vµ h¹ thÊp nh÷ng nhiÖm vô cña phong trµo c«ng nh©n Nga.

*Lêi ph¶n kh¸ng+ ®· tr×nh bµy râ rµng nh÷ng nhiÖm vô cña ®¶ng d©n chñ - x· héi Nga. Trong khi chØ râ r»ng nhiÖm vô tr−íc m¾t cña giai cÊp c«ng nh©n Nga lµ lËt ®æ chÕ ®é chuyªn chÕ, Lª-nin viÕt r»ng ®¶ng d©n chñ - x· héi ph¶i trë thµnh ng−êi chiÕn sÜ tiªn phong ®Êu tranh cho nÒn d©n chñ, ph¶i ®oµn kÕt xung quanh m×nh tÊt c¶ nh÷ng phÇn tö d©n chñ trong n−íc ®Ó tÊn c«ng kÎ thï chung. Lª-nin xem viÖc ®¸nh b¹i *chñ nghÜa kinh tÕ+ lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó thµnh lËp vµ cñng cè ®¶ng d©n chñ - x· héi çch m¹ng ë Nga.

Trong bµi *Mét khuynh h−íng thôt lïi trong phong trµo d©n chñ - x· héi Nga+ Lª-nin ®· v¹ch râ r»ng *ph¸i kinh tÕ+, mµ ®¹i diÖn lµ ban biªn tËp b¸o *T− t−ëng c«ng nh©n+, ®· b−íc mét b−íc thôt lïi so víi tr×nh ®é ph¸t triÓn lý luËn vµ chÝnh trÞ mµ ®¶ng d©n chñ - x· héi Nga ®· ®¹t ®−îc. Trong khi kh«ng nh×n nhËn mét sù thËt lµ ë Nga c«ng nh©n ®· b−íc vµo con ®−êng ®Êu tranh chÝnh trÞ, ®· ®Æt ®−îc nÒn mãng cho ®¶ng d©n chñ - x· héi, chñ nghÜa x· héi ë Nga ®· b¾t ®Çu g¾n víi phong trµo c«ng nh©n, th× *ph¸i kinh tÕ+ l¹i ®ßi phong trµo c«ng nh©n ph¶i lïi vÒ lËp tr−êng cña chñ nghÜa c«ng liªn, phñ nhËn nhiÖm vô hµng ®Çu cña giai cÊp v« s¶n lµ tiÕn hµnh ®Êu tranh d−íi sù l·nh ®¹o cña ®¶ng c«ng nh©n çch m¹ng nh»m lËt ®æ chÕ ®é chuyªn chÕ.

Ban biªn tËp b¸o *T− t−ëng c«ng nh©n+ ®· xuyªn t¹c quan niÖm m¸c-xÝt vÒ ®Êu tranh giai cÊp, phñ nhËn cuéc ®Êu tranh çch m¹ng v× chñ nghÜa x· héi, tuyªn bè cã thÓ

Lêi tùa

XIII

®¹t ®Õn chñ nghÜa x· héi chØ b»ng con ®−êng hßa b×nh, vµ nh− vËy lµ quy chñ nghÜa x· héi thµnh chñ nghÜa tù do t− s¶n. Lª-nin viÕt: *§−¬ng nhiªn, giai cÊp c«ng nh©n mong muèn giµnh lÊy chÝnh quyÒn b»ng nh÷ng biÖn ph¸p hßa b×nh... nh−ng, nÕu giai cÊp v« s¶n tõ chèi viÖc giµnh lÊy chÝnh quyÒn b»ng con ®−êng çch m¹ng, th× thËt lµ ®iªn rå, xÐt c¶ vÒ ph−¬ng diÖn lý luËn, lÉn vÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ vµ thùc tiÔn, vµ nh− thÕ sÏ chØ lµ nh−îng bé giai cÊp t− s¶n vµ hÕt th¶y mäi giai cÊp h÷u s¶n mét çch nhôc nh· th«i+ (tr. 333 - 334). Víi mét th¸i ®é phÉn né, Lª-nin b¸c bá hµnh ®éng cña tê *T− t−ëng c«ng nh©n+ ®· kh«ng h−íng vÒ nh÷ng c«ng nh©n tiªn tiÕn, mµ l¹i h−íng vÒ nh÷ng c«ng nh©n l¹c hËu kÐm gi¸c ngé. Lª-nin phÉn né ®¶ kÝch *ph¸i kinh tÕ+ nh− sau: *Çc ng−êi chØ cã thÓ nãi ®¹i diÖn cho m×nh th«i... çc ng−êi kh«ng ®−îc nãi thay cho nh÷ng c«ng nh©n Nga tiªn tiÕn!+ (tr. 314 - 315).

Nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt çch m¹ng Nga, ®øng ®Çu lµ Lª-nin, ®· kh«ng h−íng vÒ *x· héi+ t− s¶n (ph¸i tù do), nh− *ph¸i kinh tÕ+ vÉn kªu gäi, mµ l¹i h−íng vÒ nh÷ng c«ng nh©n tiªn tiÕn. Trong bµi *Mét khuynh h−íng thôt lïi trong phong trµo d©n chñ - x· héi Nga+ Lª-nin ®· viÕt nh− sau: "Trong khi giíi trÝ thøc kh«ng høng thó ®èi víi çc s¸ch b¸o trung thùc, bÊt hîp ph¸p, th× trong hµng ngò c«ng nh©n, ng−êi ta thÊy lßng khao kh¸t thiÕt tha muèn hiÓu biÕt vµ mèi nhiÖt t×nh ®èi víi chñ nghÜa x· héi, ngµy cµng t¨ng; trong hµng ngò c«ng nh©n xuÊt hiÖn nh÷ng anh hïng ch©n chÝnh, nh÷ng ng−êi nµy, mÆc dÇu ph¶i sèng mét ®êi sèng th¶m h¹i vµ ph¶i lµm viÖc nh− khæ sai trong c«ng x−ëng, mét c«ng viÖc lµm cho ng−êi ta thµnh ®Çn ®én, nh−ng vÉn thÊy m×nh cã ®ñ nghÞ lùc vµ ®ñ ý chÝ ®Ó häc tËp, häc tËp vµ häc tËp n÷a, vµ ®Ó tù rÌn luyÖn m×nh thµnh ng−êi d©n chñ - x· héi gi¸c ngé, thµnh "ng−êi trÝ thøc c«ng nh©n"" (tr. 339). Lª-nin ®· gi¸o dôc nh÷ng c«ng nh©n tiªn tiÕn Êy thµnh nh÷ng çn bé l·nh ®¹o t−¬ng lai cña mét ®¶ng cã

Lêi tùa

XIV

nhiÖm vô l·nh ®¹o quÇn chóng nh©n d©n lËt ®æ chÕ ®é chuyªn chÕ vµ chÕ ®é t− b¶n.

Tinh thÇn phÉn né chèng l¹i *chñ nghÜa kinh tÕ+ còng thÓ hiÖn trong bµi viÕt cña Lª-nin nhan ®Ò *Bµn vÒ mét b¶n *Profession de foi++. Trong bµi nµy Lª-nin ®· phª ph¸n gay g¾t lêi tuyªn bè cña bän c¬ héi chñ nghÜa Nga nãi r»ng tuång nh− quÇn chóng c«ng nh©n Nga ch−a tr−ëng thµnh ®Õn møc cã thÓ tiÕn hµnh ®Êu tranh chÝnh trÞ. Lª-nin nhÊn m¹nh vai trß l·nh ®¹o cña ®¶ng d©n chñ - x· héi çch m¹ng mµ nhiÖm vô cña nã lµ n©ng cao gi¸c ngé chÝnh trÞ cho c«ng nh©n, tæ chøc giai cÊp v« s¶n, kªu gäi giai cÊp v« s¶n tiÕn hµnh ho¹t ®éng chÝnh trÞ vµ ®Êu tranh chÝnh trÞ.

Nh÷ng t¸c phÈm cña Lª-nin viÕt vµo nöa cuèi 1899 - ®Çu n¨m 1900 nh»m chèng l¹i m−u toan ®Þnh xuyªn t¹c vµ thu hÑp chñ nghÜa M¸c thµnh mét thø chñ nghÜa c¶i l−¬ng tÇm th−êng, - ®· ®em l¹i cho nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt çch m¹ng ë Nga mét vò khÝ lý luËn trong cuéc ®Êu tranh kh«ng ®iÒu hßa cña hä chèng chñ nghÜa BÐc-stanh vµ chèng "chñ nghÜa kinh tÕ" ― mét biÕn d¹ng cña chñ nghÜa BÐc-stanh.

Cuéc ®Êu tranh nµy lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô lÞch sö mµ Lª-nin ®· ®Æt ra, nhiÖm vô thµnh lËp ë Nga mét ®¶ng m¸c-xÝt çch m¹ng kh«ng dung thø bÊt kú mét biÓu hiÖn nµo cña chñ nghÜa c¬ héi, chñ nghÜa xÐt l¹i, chñ nghÜa tháa hiÖp, ®¶ng v« s¶n kiÓu míi, kh¸c víi çc ®¶ng d©n chñ - x· héi thuéc Quèc tÕ II lµ nh÷ng ®¶ng vÉn dung n¹p trong néi bé m×nh bän c¬ héi chñ nghÜa vµ bän c¶i l−¬ng chñ nghÜa. §¶ng mµ Lª-nin ®· chuÈn bÞ nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt çch m¹ng ®Ó thµnh lËp ra, ph¶i trë thµnh vµ ®· trë thµnh mét kiÓu mÉu cho toµn thÓ phong trµo c«ng nh©n x· héi chñ nghÜa quèc tÕ.

TËp 4 bao gåm nh÷ng t¸c phÈm cña V. I. Lª-nin, trong ®ã Ng−êi tiÕp tôc v¹ch ra c−¬ng lÜnh cña ®¶ng. Thuéc vµo sè çc t¸c phÈm ®ã, tr−íc hÕt lµ çc bµi *C−¬ng lÜnh cña chóng ta+ vµ *Dù th¶o c−¬ng lÜnh cña ®¶ng ta+. Trong çc

Lêi tùa

XV

bµi nµy Lª-nin chØ râ sù cÇn thiÕt ®èi víi mçi ng−êi d©n chñ - x· héi lµ ph¶i x¸c ®Þnh xem m×nh thuéc phe nµo: nh÷ng m«n ®å çch m¹ng cña häc thuyÕt C. M¸c, hay lµ *nh÷ng kÎ phª ph¸n+ hiÖn ®¹i chñ nghÜa M¸c. Ng−êi ®· viÕt nh− sau trong bµi *C−¬ng lÜnh cña chóng ta+: *Chóng ta hoµn toµn ®øng trªn c¬ së lý luËn cña M¸c... Lý luËn ®ã ®· chØ râ nhiÖm vô thËt sù cña mét ®¶ng x· héi chñ nghÜa çch m¹ng... lµ tæ chøc cuéc ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n vµ l·nh ®¹o cuéc ®Êu tranh ®ã mµ môc ®Ých cuèi cïng lµ giai cÊp v« s¶n giµnh lÊy chÝnh quyÒn vµ tæ chøc x· héi x· héi chñ nghÜa+ (tr. 231). Lª-nin ®· chØ râ nghÜa vô thiªng liªng cña nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt lµ b¶o vÖ lý luËn m¸c-xÝt chèng l¹i nh÷ng m−u toan ®Þnh xuyªn t¹c vµ h¹ thÊp lý luËn ®ã. *Kh«ng thÓ cã mét ®¶ng x· héi chñ nghÜa v÷ng m¹nh, nÕu kh«ng cã lý luËn çch m¹ng ®Ó ®oµn kÕt tÊt c¶ nh÷ng ng−êi x· héi chñ nghÜa l¹i, ®Ó hä rót ra tõ trong lý luËn ®ã tÊt c¶ nh÷ng tÝn ®iÒu cña hä vµ ®em ¸p dông lý luËn ®ã vµo nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®Êu tranh vµ ph−¬ng s¸ch hµnh ®éng cña hä+ (tr. 232). Lª-nin kiªn quyÕt b¸c bá nh÷ng lêi buéc téi mÞ d©n vÒ chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, nh÷ng lêi buéc téi mµ *nh÷ng kÎ phª ph¸n M¸c+ ®· chôp cho nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt çch m¹ng, vµ Ng−êi nhÊn m¹nh sù cÇn thiÕt ph¶i vËn dông chñ nghÜa M¸c mét çch s¸ng t¹o. Lª-nin viÕt: *Chóng ta kh«ng hÒ coi lý luËn cña M¸c nh− lµ mét çi g× ®· xong xu«i h¼n vµ bÊt kh¶ x©m ph¹m; tr¸i l¹i, chóng ta tin r»ng lý luËn ®ã chØ ®Æt nÒn mãng cho m«n khoa häc mµ nh÷ng ng−êi x· héi chñ nghÜa cÇn ph¶i ph¸t triÓn h¬n n÷a vÒ mäi mÆt+ (tr. 232).

ViÖc th¶o c−¬ng lÜnh ®¶ng ®· ®Æt nhiÖm vô cho nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt Nga ph¶i nghiªn cøu cã phª ph¸n nh÷ng v¨n kiÖn c−¬ng lÜnh mµ tr−íc ®ã nh÷ng ng−êi d©n chñ - x· héi Nga vµ T©y ¢u ®· th«ng qua, tr−íc hÕt lµ c−¬ng lÜnh cña nhãm *Gi¶i phãng lao ®éng+ vµ c−¬ng lÜnh Ðc-phuya cña ®¶ng d©n chñ - x· héi §øc.

Lêi tùa

XVI

Tuy ®¸nh gi¸ cao c−¬ng lÜnh cña nhãm *Gi¶i phãng lao ®éng+, nh−ng Lª-nin chØ râ r»ng ®©y lµ c−¬ng lÜnh cña nhãm nh÷ng ng−êi çch m¹ng sèng ë n−íc ngoµi, hä ch−a tr«ng thÊy mét phong trµo c«ng nh©n nµo s©u réng ®«i chót vµ mang tÝnh chÊt ®éc lËp ë Nga. CÇn ph¶i tiÕn mét b−íc tiÕp theo, th¶o ra c−¬ng lÜnh cña ®¶ng c«ng nh©n, mét ®¶ng ®· ®−îc mét lo¹t tæ chøc ë Nga x©y dùng nªn, mµ ®»ng sau nh÷ng tæ chøc nµy lµ giai cÊp c«ng nh©n Nga ®· ®øng lªn tiÕn hµnh ®Êu tranh çch m¹ng.

ViÖc nghiªn cøu c−¬ng lÜnh Ðc-phuya ®· ®−a Lª-nin ®i ®Õn kÕt luËn r»ng vËn dông c−¬ng lÜnh ®ã lµ mét ®iÒu hoµn toµn hîp quy luËt, bëi v× ë Nga ng−êi ta còng thÊy nh÷ng qu¸ tr×nh c¬ b¶n t−¬ng tù cña sù ph¸t triÓn t− b¶n chñ nghÜa, còng thÊy nh÷ng nhiÖm vô c¬ b¶n nh− vËy cña nh÷ng ng−êi x· héi chñ nghÜa vµ cña giai cÊp c«ng nh©n, song viÖc vËn dông Êy *tuyÖt nhiªn kh«ng cã nghÜa lµ chØ ®¬n gi¶n sao chÐp l¹i+ (tr. 277). Trong khi ®Ò phßng sù l·ng quªn nh÷ng ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cña n−íc Nga - nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy tÊt ph¶i ®−îc thÓ hiÖn ®Çy ®ñ trong c−¬ng lÜnh - Lª-nin ®· chØ râ r»ng, mét lµ, nhÊt thiÕt ph¶i x¸c ®Þnh trong c−¬ng lÜnh nh÷ng nhiÖm vô chÝnh trÞ cña giai cÊp c«ng nh©n, giai cÊp ®ã sÏ ph¶i lËt ®æ chÕ ®é chuyªn chÕ vµ giµnh quyÒn tù do chÝnh trÞ ®Ó tiÕp tôc ®Êu tranh cho chñ nghÜa x· héi; hai lµ, cÇn ph¶i ®Æt riªng vÊn ®Ò n«ng d©n.

B¶n dù th¶o c−¬ng lÜnh do Lª-nin viÕt ë n¬i ®i ®µy vµ ®· ®−îc luËn chøng trong mét lo¹t bµi, th× vÒ sau ®· ®−îc Ng−êi sö dông khi ban biªn tËp b¸o *Tia löa+ tiÕp tôc th¶o c−¬ng lÜnh. Trong b¶n c−¬ng lÜnh n¨m 1899 cã ®o¹n hÕt søc quan träng nãi râ nh÷ng môc tiªu cuèi cïng cña phong trµo c«ng nh©n d©n chñ - x· héi, nãi vÒ xu h−íng cña nã muèn giµnh chÝnh quyÒn ®Ó thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu Êy, nãi vÒ tÝnh chÊt quèc tÕ cña phong trµo.

Lª-nin ®Æc biÖt nghiªn cøu kü vÊn ®Ò th¸i ®é cña ®¶ng d©n chñ - x· héi ®èi víi phong trµo n«ng d©n, ®· ®ßi hái

Lêi tùa

XVII

ph¶i ñng hé nh÷ng phÇn tö çch m¹ng trong n«ng d©n trong cuéc ®Êu tranh cña hä nh»m thñ tiªu nh÷ng tµn tÝch cña quan hÖ n«ng n«, còng nh− ph¶i ñng hé giai cÊp v« s¶n n«ng nghiÖp ®ang h×nh thµnh trong cuéc ®Êu tranh cña hä chèng giai cÊp t− s¶n n«ng th«n. Nh÷ng ®iÒu ®ßi hái ®ã cña Lª-nin lµ sù ph¸t triÓn h¬n n÷a nh÷ng t− t−ëng vÒ khèi liªn minh gi÷a giai cÊp c«ng nh©n víi n«ng d©n, t− t−ëng vÒ b¸ quyÒn l·nh ®¹o cña giai cÊp v« s¶n trong çch m¹ng.

§Õn cuèi n¨m 1899 Lª-nin viÕt nh÷ng bµi ®Ó phôc vô ®«ng ®¶o ®éc gi¶ c«ng nh©n: *Bµn vÒ çc tßa ¸n c«ng nghiÖp+, sau khi ban thanh tra c«ng x−ëng ®−îc trao cho nh÷ng chøc n¨ng c¶nh s¸t, *Bµn vÒ b·i c«ng+.

TËp nµy bao gåm çc t¸c phÈm trong ®ã Lª-nin ®· tr×nh bµy kÕ ho¹ch thiªn tµi cña m×nh vÒ viÖc lËp ra ®¶ng m¸c-xÝt, tËp trung, m¹nh mÏ nhê sù thèng nhÊt, sù ®oµn kÕt vµ tÝnh kû luËt. Lª-nin cho r»ng nhiÖm vô tr−íc m¾t vµ bøc thiÕt nhÊt cña nh÷ng ng−êi d©n chñ - x· héi Nga lµ kh¾c phôc t×nh tr¹ng ph©n t¸n, thñ c«ng trong ho¹t ®éng cña çc tæ chøc ®¶ng. Theo ý nghÜ cña Lª-nin th× c«ng cô quan träng bËc nhÊt ®Ó ®oµn kÕt çc lùc l−îng cña ®¶ng, vÒ mÆt t− t−ëng vµ tæ chøc, ph¶i lµ tê b¸o m¸c-xÝt bÊt hîp ph¸p toµn Nga.

Trong çc bµi *NhiÖm vô tr−íc m¾t cña chóng ta+, *Mét vÊn ®Ò cÊp b¸ch+, Lª-nin ®· kªu gäi nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt çch m¹ng ph¶i lËp tøc b¾t tay vµo viÖc x©y dùng vµ tæ chøc thËt v÷ng c¬ quan ng«n luËn cña ®¶ng, vµ do ®ã còng lµ x©y dùng vµ tæ chøc thËt tèt chÝnh b¶n th©n ®¶ng. Lª-nin viÕt: "Mét ®¶ng çch m¹ng ®−îc x©y dùng trªn mét c¬ së nh− thÕ vµ ®−îc tæ chøc chÆt chÏ, sÏ lµ mét lùc l−îng chÝnh trÞ quan träng bËc nhÊt trong n−íc Nga hiÖn nay!+ (tr. 251).

Dù th¶o lêi tuyªn bè cña hai ban biªn tËp tê *Tia löa+ vµ *B×nh minh+ ®· ®−îc viÕt ë P¬-xcèp, khi mµ vÊn ®Ò

Lêi tùa

XVIII

xuÊt b¶n hai c¬ quan ng«n luËn: t¹p chÝ chÝnh trÞ - khoa häc vµ tê b¸o chÝnh trÞ toµn Nga, - ®−îc gi¶i quyÕt vµ ®−îc nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt Nga t¸n thµnh. Vµo nöa ®Çu n¨m 1900 Lª-nin tiÕn hµnh nh÷ng biÖn ph¸p thùc tiÔn nh»m ®¶m b¶o cho çc c¬ quan ng«n luËn Êy cã nh÷ng ph−¬ng tiÖn vËt chÊt, bµi vë, tiÕn hµnh ®µm ph¸n víi ®¹i biÓu çc tæ chøc ë Nga vÒ viÖc cung cÊp tin vµ bµi, lËp ®−êng d©y liªn l¹c, n¬i gÆp gì, tæ chøc vËn chuyÓn v.v..

§Ó thùc hiÖn kÕ ho¹ch xuÊt b¶n tê b¸o chÝnh trÞ bÊt hîp ph¸p, vµo th¸ng B¶y 1900 Lª-nin sang Thôy-sÜ. Trong thêi kú nµy, thêi kú tæ chøc b¸o *Tia löa+ ë n−íc ngoµi Lª-nin ®· gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n lín.

Bµi bót ký **Tia löa+ suýt t¾t nh− thÕ nµo?+ ®· ph¶n ¸nh sù xung ®ét gay g¾t víi G. V. Plª-kha-nèp trong khi tiÕn hµnh ®µm ph¸n vÒ çc h×nh thøc céng t¸c trong tê *Tia löa+ vµ *B×nh minh+. Plª-kha-nèp cã tham väng gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ trong ban biªn tËp, ®iÒu ®ã lo¹i trõ kh¶ n¨ng lµm viÖc tËp thÓ mét çch b×nh th−êng. *BÇu kh«ng khÝ tèi hËu th−+, do Plª-kha-nèp t¹o nªn, ®· ®e däa lµm háng viÖc x©y dùng tê *Tia löa+ vµ nh− vËy ®e däa lµm thÊt b¹i viÖc tËp hîp lùc l−îng ®¶ng xung quanh tê b¸o. ChØ cã nhê sù kiªn tr× vµ tÝnh nguyªn t¾c cña Lª-nin mµ sù xung ®ét víi Plª-kha-nèp míi ®−îc gi¶i quyÕt, vµ viÖc xuÊt b¶n tê *Tia löa+ ®· ®−îc tiÕn hµnh theo kÕ ho¹ch mµ Lª-nin ®· v¹ch. NghÞ lùc cña Ng−êi, kinh nghiÖm ho¹t ®éng bÝ mËt cña Ng−êi ®· b¶o ®¶m cho nh÷ng sè ®Çu cña b¸o *Tia löa+ ra vµo cuèi n¨m 1900 - ®Çu n¨m 1901, ph¸t hµnh mét çch th¾ng lîi nh÷ng sè b¸o ®ã ë Nga, bµi vë ®−îc göi ®Õn dåi dµo.

Trong bµi x· luËn cña sè 1 b¸o *Tia löa+, d−íi nhan ®Ò *Nh÷ng nhiÖm vô bøc thiÕt cña phong trµo chóng ta+, Lª-nin ®· x¸c ®Þnh nh÷ng nhiÖm vô cña ®¶ng, kÕ ho¹ch tæ chøc viÖc thµnh lËp ®¶ng. Còng trong sè b¸o ®ã cã ®¨ng bµi *Cuéc chiÕn tranh Trung-quèc+, trong ®ã Lª-nin kªu gäi tÊt c¶ nh÷ng c«ng nh©n gi¸c ngé ë Nga ®øng lªn chèng l¹i

Lêi tùa

XIX

chÝnh s¸ch phiªu l−u nh»m môc ®Ých c−íp bãc vµ ¸p bøc Trung-quèc, mét chÝnh s¸ch ®· ®−îc çc chÝnh phñ t− s¶n ch©u ¢u vµ chÝnh phñ chuyªn chÕ cña Nga thi hµnh. VÊn ®Ò tèi quan träng - th¶o ra c−¬ng lÜnh ruéng ®Êt cña §¶ng c«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga - ®· ®−îc bµn ®Õn trong bµi *§¶ng c«ng nh©n vµ giai cÊp n«ng d©n+, ®¨ng trong sè 3 b¸o *Tia löa+. Trong bµi nµy Lª-nin ®· tiªn ®o¸n r»ng mét khi cuéc ®Êu tranh cña c«ng nh©n thµnh thÞ vµ cña n«ng d©n çch m¹ng ®−îc hßa thµnh mét dßng th¸c th× qu¸ tr×nh ph¸t triÓn çch m¹ng sÏ ®−îc ®Èy rÊt nhanh.

Trong tËp nµy cã *NhËt ký ngµy 29 th¸ng Ch¹p 1900+ vµ *VÒ b¶n dù th¶o hiÖp ®Þnh víi Xt¬-ru-vª+ (®−îc in lÇn ®Çu tiªn) - ®©y lµ nh÷ng v¨n kiÖn cã quan hÖ tíi nh÷ng cuéc ®µm ph¸n gi÷a ban biªn tËp b¸o *Tia löa+ vµ nhãm *d©n chñ ®èi lËp+ (P. B. Xt¬-ru-vª vµ M. I. Tu-gan ― Ba-ra-nèp-xki). Nh÷ng cuéc ®µm ph¸n nµy ®−îc tiÕn hµnh vµo th¸ng Ch¹p 1900 - th¸ng Giªng 1901. Sau khi cã trong tay mét sè bµi vë, P. B. Xt¬-ru-vª ®Ò nghÞ ®em sö dông sè bµi vë ®ã trong tê *Tia löa+ vµ *B×nh minh+, víi ®iÒu kiÖn gi÷ ®Þa vÞ hoµn toµn b×nh ®¼ng trong ban biªn tËp. Xt¬-ru-vª còng ®ßi xuÊt b¶n phô tr−¬ng chÝnh trÞ phæ th«ng cña t¹p chÝ *B×nh minh+, lÊy nhan ®Ò *B×nh luËn thêi ®¹i+, ®−îc xuÊt b¶n song song víi tê *Tia löa+ vµ *B×nh minh+, nh−ng c«ng khai th× kh«ng cã quan hÖ víi ®¶ng d©n chñ - x· héi. Lª-nin ®· kiªn quyÕt b¸c bá nh÷ng ®Ò nghÞ nµy, coi ®ã lµ m−u toan muèn lîi dông çc c¬ quan ng«n luËn cña ®¶ng d©n chñ - x· héi çch m¹ng ®Ó phôc vô lîi Ých cña giai cÊp t− s¶n tù do. Theo yªu cÇu cña G. V. Plª-kha-nèp, vÒ sau ng−êi ta vÉn cßn tiÕp tôc ®µm ph¸n vÒ viÖc xuÊt b¶n c¬ quan ng«n luËn chung, tuy nhiªn *B×nh luËn thêi ®¹i+ ®· kh«ng ®−îc xuÊt b¶n.

Trong tËp nµy cã nhiÒu bµi lµ kiÓu mÉu vÒ v¨n chÝnh luËn phª ph¸n cña Lª-nin, h×nh thøc chÝnh luËn nµy ®−îc Ng−êi rÊt coi träng trong cuéc ®Êu tranh nh»m thøc tØnh

Lêi tùa

XX

®«ng ®¶o quÇn chóng nh©n d©n. Thuéc lo¹i ®ã cã c¸c bµi ®¨ng trªn t¹p chÝ *B×nh minh+: *§¸nh, nh−ng ®õng ®¸nh chÕt+, *CÇn g× ph¶i ®Èy nhanh sù ®æi thay cña thêi cuéc?+ vµ *Mét sù thèng kª kh¸ch quan+, lµ nh÷ng bµi cïng lÊy chung mét nhan ®Ò *B×nh luËn thêi sù+; còng nh− bµi *ViÖc 183 sinh viªn bÞ c−ìng bøc ®i lÝnh+ ®· ®−îc ®¨ng trong tê *Tia löa+ vµ lêi tùa cho cuèn s¸ch nhá *Nh÷ng ngµy th¸ng N¨m ë Kh¸c-cèp+.

ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin trùc thuéc Ban chÊp hµnh trung −¬ng

§¶ng céng s¶n Liªn-x«

Lêi tùa

IX

V. I. Lª-nin 1900

Lêi tùa

X

1

bµn vÒ vÊn ®Ò thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë n−íc ta nh÷ng c«ng tr¹ng míi cña gi¸o s− ca-r−-sÐp

trong lÜnh vùc thèng kª1 §éc gi¶ Nga rÊt chó ý ®Õn vÊn ®Ò thèng kª c«ng x−ëng -

nhµ m¸y ë n−íc ta vµ nh÷ng kÕt luËn chñ yÕu rót ra tõ thèng kª ®ã. §ã lµ ®iÒu hoµn toµn dÔ hiÓu, v× vÊn ®Ò nµy g¾n liÒn víi mét vÊn ®Ò réng lín h¬n, tøc lµ vÊn ®Ò *vËn mÖnh cña chñ nghÜa t− b¶n ë Nga+. Nh−ng khèn thay, viÖc so¹n thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña ta ®©u cã ®¸p øng ®−îc sù chó ý cña mäi ng−êi ®èi víi sè liÖu cña thèng kª. LÜnh vùc ®ã cña ngµnh thèng kª kinh tÕ ë n−íc ta ®ang ë mét t×nh tr¹ng thËt lµ th¶m h¹i, vµ th¶m h¹i h¬n n÷a cã lÏ lµ viÖc nh÷ng ng−êi lµm thèng kª th−êng tá ra ch¼ng hiÓu g× vÒ tÝnh chÊt nh÷ng con sè mµ hä nghiªn cøu, vÒ tÝnh chÊt chÝnh x¸c vµ gi¸ trÞ cña nh÷ng con sè ®ã ®Ó cã nh÷ng kÕt luËn nµy hay kÕt luËn nä. ChÝnh lêi nhËn xÐt nµy rÊt thÝch hîp ®èi víi t¸c phÈm gÇn ®©y nhÊt cña «ng Ca-r−-sÐp, t¸c phÈm nµy lóc ®Çu ®¨ng trong *Tin tøc cña ViÖn n«ng nghiÖp M¸t-xc¬-va+ (n¨m thø IV, cuèn I), råi sau xuÊt b¶n thµnh s¸ch d−íi nhan ®Ò rÊt kªu: *Nh÷ng tµi liÖu vÒ kinh tÕ quèc d©n Nga. I. C«ng nghiÖp c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña chóng ta vµo gi÷a nh÷ng n¨m 90 thÕ kû XIX+ (M¸t-xc¬-va, 1898). Trong t¸c phÈm nµy, «ng Ca-r−-sÐp ®· cè g¾ng rót ra nh÷ng kÕt luËn tõ tËp tµi liÖu võa xuÊt b¶n cña Côc c«ng th−¬ng nghiÖp vÒ nÒn c«ng nghiÖp c«ng

V. I. L ª - n i n

2

x−ëng - nhµ m¸y cña n−íc ta*. Chóng t«i ®Þnh ph©n tÝch tØ mØ nh÷ng kÕt luËn cña «ng Ca-r−-sÐp, vµ ph©n tÝch ®Æc biÖt nh÷ng ph−¬ng ph¸p cña «ng ta. Chóng t«i nghÜ r»ng ph©n tÝch nh− vËy sÏ bæ Ých kh«ng nh÷ng cho viÖc x¸c ®Þnh ph−¬ng ph¸p mµ mét ngµi gi¸o s− nµo ®ã ®· dïng ®Ó nghiªn cøu tµi liÖu cña m×nh (vÒ ®iÓm nµy, chØ cÇn dµnh mét vµi dßng cña mét bµi phª b×nh còng ®ñ), mµ cßn bæ Ých cho viÖc x¸c ®Þnh xem nh÷ng sè liÖu thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña n−íc ta lµ ®¸ng tin ®−îc ®Õn møc ®é nµo, xem nh÷ng sè liÖu Êy cho phÐp ®i tíi nh÷ng kÕt luËn g×, xem thèng kª Êy cã nh÷ng yªu cÇu nµo lµ chñ yÕu nhÊt, vµ nh÷ng ng−êi nghiªn cøu thèng kª Êy cã nh÷ng nhiÖm vô g×.

Trong nguån tµi liÖu mµ «ng Ca-r−-sÐp sö dông, nh− chÝnh ®Çu ®Ò cña nã ®· chØ râ, cã b¶n danh s¸ch çc c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y cña ®Õ quèc Nga n¨m 1894/95. ViÖc xuÊt b¶n mét b¶n danh s¸ch ®Çy ®ñ vÒ tÊt c¶ nh÷ng c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y (nghÜa lµ nh÷ng x−ëng c«ng nghiÖp t−¬ng ®èi lín h¬n, víi nh÷ng quan niÖm kh¸c nhau vÒ lo¹i x−ëng nh− thÕ nµo th× coi lµ lín) kh«ng ph¶i lµ mét ®iÒu míi l¹ trong s¸ch b¸o ë n−íc ta. Ngay tõ n¨m 1881, «ng Oãc-lèp vµ «ng Bu-®a-gèp ®· lËp *B¶n chØ dÉn vÒ çc c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+, mµ b¶n in lÇn cuèi cïng (lÇn thø 3) lµ vµo n¨m 1894. Tr−íc ®ã, ngay tõ n¨m 1869, *Niªn gi¸m cña Bé tµi chÝnh+ (thiªn I) ®· cã mét danh s¸ch c«ng x−ëng ghi trong b¶n chó thÝch ®Ýnh theo nh÷ng b¶n thèng kª vÒ c«ng nghiÖp. Tµi liÖu dïng cho tÊt c¶ nh÷ng Ên phÈm nµy ®Òu lÊy tõ nh÷ng b¶n kª khai mµ çc chñ c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y, chiÓu theo ph¸p luËt, ph¶i cung cÊp hµng n¨m cho bé. Tuy b¶n tµi liÖu cña Côc c«ng th−¬ng nghiÖp kh¸c víi nh÷ng b¶n in tr−íc ®©y ë chç lµ nã cã

* *Bé tµi chÝnh. Côc c«ng th−¬ng nghiÖp. C«ng nghiÖp c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë Nga. Danh s¸ch çc c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+. Xanh Pª-tÐc-bua. 1897, tr. 63 + VI + 1047.

Bµn vÒ vÊn ®Ò thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë n−íc ta

3

nhiÒu tµi liÖu h¬n mét chót, nh−ng kh«ng ph¶i v× thÕ mµ nã kh«ng m¾c nh÷ng khuyÕt ®iÓm lín mµ nh÷ng tµi liÖu tr−íc kia kh«ng cã, nh÷ng khuyÕt ®iÓm lµm khã kh¨n ®Õn cùc ®iÓm viÖc sö dông nh÷ng tµi liÖu ®ã vÒ mÆt lµ nguån tµi liÖu thèng kª çc c«ng x−ëng - nhµ m¸y. Lêi nãi ®Çu cña b¶n "Danh s¸ch" nhÊn m¹nh ®Õn tÝnh chÊt thiÕu sãt cña nh÷ng tµi liÖu thèng kª tr−íc ®ã vµ do ®ã x¸c ®Þnh râ môc ®Ých cña tËp tµi liÖu xuÊt b¶n: kh«ng nh÷ng lµ tµi liÖu tham kh¶o, mµ chÝnh lµ tµi liÖu dïng cho thèng kª. Nh−ng nÕu b¶n "Danh s¸ch" ®−îc coi lµ mét tËp thèng kª th× ai còng thÊy ngay r»ng nã hoµn toµn kh«ng cã nh÷ng con sè tæng hîp, bÊt cø lµ nh÷ng sè tæng hîp nµo. Mong r»ng mét Ên phÈm nh− thÕ, - mét Ên phÈm ®Çu tiªn thuéc lo¹i nµy, lo¹i kh«ng cã nh÷ng con sè tæng hîp, - sÏ lµ Ên phÈm cuèi cïng. MÆt kh¸c, nÕu dïng lµm s¸ch tham kh¶o th× khèi l−îng ®å sé nh÷ng tµi liÖu ch−a chØnh lý tr×nh bµy d−íi h×nh thøc mét ®èng nh÷ng con sè, lµ mét mí hæ lèn v« Ých. Lêi nãi ®Çu cña b¶n "Danh s¸ch" phª ph¸n nghiªm kh¾c r»ng nh÷ng b¶n kª khai do çc chñ x−ëng cung cÊp cho bé tõ tr−íc tíi ®ã, "bao giê còng chøa ®ùng nh÷ng tµi liÖu kh«ng rµnh m¹ch, n¨m nµo còng gièng nhau, khiÕn ng−êi ta kh«ng x¸c ®Þnh ®−îc ®óng, dï chØ lµ sè l−îng hµng hãa ®−îc s¶n xuÊt ra. ThÕ mµ nh÷ng sè liÖu ®Çy ®ñ nhÊt vµ ®¸ng tin nhÊt vÒ çc ngµnh s¶n xuÊt kh¸c nhau l¹i lµ tuyÖt ®èi cÇn thiÕt" (tr. I). DÜ nhiªn chóng t«i kh«ng hÒ cã ý ®Þnh biÖn hé cho chÕ ®é thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y tr−íc kia cña ta, mét chÕ ®é hoµn toµn lçi thêi, mét chÕ ®é c¶ vÒ kÕt cÊu lÉn vÒ chÊt l−îng ®Òu cã tÝnh chÊt thuÇn tóy cña thêi kú tr−íc c¶i çch. Nh−ng cho ®Õn ngµy nay n÷a, tiÕc thay, ng−êi ta vÉn hÇu nh− kh«ng thÊy cã ®−îc nh÷ng sù c¶i tiÕn trong viÖc lµm thèng kª nµy. B¶n "Danh s¸ch" ®å sé võa míi xuÊt b¶n còng ch−a cho phÐp ta nãi ®−îc r»ng chÕ ®é thèng kª cò, mµ ai còng nhÊt trÝ thõa nhËn lµ tåi, ®· cã ®−îc mét

V. I. L ª - n i n

4

c¶i tiÕn ®¸ng kÓ nµo. Nh÷ng b¶n kª khai "kh«ng cho phÐp x¸c ®Þnh ®−îc ®óng, dï chØ lµ sè l−îng hµng hãa ®−îc s¶n xuÊt ra"... V¶ l¹i b¶n "Danh s¸ch" dï lµ rÊt míi, còng tuyÖt ®èi kh«ng cung cÊp ®−îc mét tµi liÖu nµo vÒ sè l−îng hµng hãa c¶, trong khi ®ã th× "B¶n chØ dÉn" cña «ng Oãc- lèp, ch¼ng h¹n, l¹i cã nh÷ng tµi liÖu Êy vÒ mét sè rÊt lín c«ng x−ëng, vµ ngay c¶ vÒ hÇu nh− toµn bé çc c«ng x−ëng trong mét sè ngµnh s¶n xuÊt, cho nªn biÓu ®å tæng hîp ®· ®−a ra ®−îc nh÷ng sè l−îng s¶n phÈm (trong nh÷ng x−ëng thuéc da, x−ëng cÊt r−îu, x−ëng g¹ch, x−ëng xay h¹t, x−ëng xay bét m×, trong ngµnh chÕ t¹o s¸p vµ mì lîn, trong nghÒ bãc vá lanh vµ nghÒ lµm bia). VËy mµ nh÷ng tµi liÖu cña "B¶n chØ dÉn" l¹i sö dông chÝnh ngay nh÷ng b¶n kª khai cò th«i. B¶n "Danh s¸ch" tuyÖt nhiªn kh«ng ®−a ra ®−îc mét tµi liÖu nµo vÒ thiÕt bÞ c¶, trong khi ®ã th× "B¶n chØ dÉn" l¹i cung cÊp ®−îc nh÷ng tµi liÖu Êy vÒ nhiÒu ngµnh s¶n xuÊt. "Lêi nãi ®Çu" miªu t¶ nh− sau vÒ sù thay ®æi trong thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña ta: tr−íc kia, tµi liÖu lµ do nh÷ng chñ x−ëng cung cÊp, th«ng qua Së c¶nh s¸t, "theo mét b¶n mÉu s¬ sµi vµ kh«ng râ rµng l¾m" vµ kh«ng ®−îc ai kiÓm tra l¹i nh÷ng tµi liÖu ®ã. "Do ®ã ng−êi ta thu thËp ®−îc nh÷ng tµi liÖu kh«ng thÓ cho phÐp ®i tíi mét kÕt luËn nµo gäi lµ t−¬ng ®èi chÝnh x¸c" (tr. 1). Ngµy nay, ng−êi ta ®· lËp ra mét b¶n mÉu míi chi tiÕt h¬n rÊt nhiÒu, vµ nh÷ng viªn thanh tra c«ng x−ëng l¹i cã nhiÖm vô tËp hîp vµ kiÓm tra nh÷ng b¶n thèng kª vÒ c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y. Tho¹t nh×n, ng−êi ta t−ëng hiÖn nay ®· cã ®−îc nh÷ng sè liÖu cã thÓ dïng ®−îc, v× b¶n mÉu kª khai ®· ®−îc th¶o ra chu ®¸o vµ viÖc ®¶m b¶o cho çc tµi liÖu ®−îc kiÓm tra l¹i lµ hai ®iÒu kiÖn chñ yÕu ®Ó thµnh c«ng trong viÖc lµm thèng kª. Nh−ng thùc ra, t×nh tr¹ng hçn ®én cò vÉn cßn ch−a thay ®æi. B¶n mÉu tØ mØ, kÌm theo lêi h−íng dÉn, kh«ng ®−îc sao l¹i trong "lêi nãi ®Çu" cña b¶n "Danh s¸ch", mÆc dÇu ph−¬ng


5

ph¸p thèng kª ®ßi hái ph¶i c«ng bè b¶n mÉu ®· ®−îc dïng ®Ó thu thËp tµi liÖu. ViÖc ph©n tÝch sau ®©y nh÷ng tµi liÖu cña b¶n "Danh s¸ch" sÏ v¹ch cho chóng ta thÊy r»ng nh÷ng vÊn ®Ò c¨n b¶n trong viÖc thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ch−a hÒ ®−îc gi¶i quyÕt mét çch s¸ng tá. §èi víi viÖc kiÓm tra l¹i tµi liÖu th× ®©y lµ ý kiÕn cña «ng Mi-cu-lin, ch¸nh thanh tra çc c«ng x−ëng tØnh KhÐc-x«n, mét ng−êi ®· tõng thùc tÕ lµm c«ng viÖc kiÓm tra ®ã vµ lµ t¸c gi¶ mét quyÓn s¸ch ph©n tÝch nh÷ng sè liÖu thèng kª thu thËp ®−îc t¹i tØnh KhÐc-x«n, theo chÕ ®é thèng kª míi.

"V× kh«ng thÓ thùc sù kiÓm tra ®−îc tÊt c¶ nh÷ng con sè do çc chñ x−ëng c«ng nghiÖp cung cÊp trong çc b¶n kª khai cña hä, nªn ph¶i göi tr¶ l¹i hä nh÷ng b¶n Êy ®Ó söa ch÷a, nh−ng chØ göi tr¶ l¹i trong tr−êng hîp çc lêi kª khai m©u thuÉn mét çch hiÓn nhiªn víi nh÷ng tµi liÖu do nh÷ng xÝ nghiÖp t−¬ng tù kh¸c ®−a ra, hoÆc m©u thuÉn víi nh÷ng tµi liÖu thu l−îm ®−îc trong nh÷ng cuéc kiÓm tra xÝ nghiÖp. Dï sao th× nh÷ng ng−êi cung cÊp sè liÖu còng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ sù chÝnh x¸c cña nh÷ng sè liÖu dÉn ra trong çc b¶n kª khai cña mçi x−ëng" (*C«ng nghiÖp c«ng x−ëng - nhµ m¸y vµ c«ng nghiÖp thñ c«ng trong tØnh KhÐc-x«n+. ¤-®Ðt-xa, 1897, bµi tùa. Do chóng t«i viÕt ng¶). VËy lµ còng nh− tr−íc kia, b¶n th©n nh÷ng chñ x−ëng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ sù chÝnh x¸c cña nh÷ng sè liÖu. Kh«ng nh÷ng çc ®¹i diÖn ban thanh tra c«ng x−ëng ®· kh«ng thÓ kiÓm tra ®−îc tÊt c¶ nh÷ng con sè, mµ thËm chÝ hä còng kh«ng ®¶m b¶o (nh− chóng ta sÏ thÊy ë phÇn sau) tÝnh chÊt ®ång nhÊt cña tµi liÖu vµ kh«ng ®¶m b¶o cho ng−êi ta cã thÓ so s¸nh ®−îc nh÷ng tµi liÖu víi nhau.

Chóng t«i sÏ liÖt kª sau ®©y tÊt c¶ nh÷ng khuyÕt ®iÓm cña b¶n *Danh s¸ch+ vµ cña nh÷ng tµi liÖu mµ b¶n ®ã cung cÊp. KhuyÕt ®iÓm c¨n b¶n, nh− chóng t«i ®· nãi, ®ã lµ viÖc thiÕu hoµn toµn nh÷ng con sè tæng hîp (çc t¸c gi¶ cña *B¶n chØ dÉn+ ®· lËp ra nh÷ng b¶n tæng hîp vµ cø mçi

V. I. L ª - n i n

6

lÇn t¸i b¶n lµ hä l¹i bæ sung thªm). ¤ng Ca-r−-sÐp, ®−îc hai nhµ céng t¸c n÷a gióp ®ì, ®· cã ý nghÜ hay lµ muèn kh¾c phôc ®−îc Ýt ra lµ mét phÇn thiÕu sãt nµy vµ ®· dùa theo b¶n *Danh s¸ch+ ®Ó lËp ra b¶n tæng hîp vÒ c«ng nghiÖp c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë n−íc ta. ViÖc lµm nµy rÊt bæ Ých vµ ai nÊy cã lÏ sÏ biÕt ¬n «ng ta ®· hoµn thµnh tèt viÖc Êy, nÕu... nÕu nh− «ng Ca-r−-sÐp ®·, mét lµ, kÓ ra ®−îc ®Çy ®ñ, dï chØ lµ mét vµi con sè tæng hîp mµ «ng ta ®· tÝnh ra ®−îc, vµ, hai lµ, nÕu nh−, trong ph−¬ng ph¸p xö lý tµi liÖu, «ng ta kh«ng tá ra thiÕu ®Çu ãc phª ph¸n mét çch gÇn nh− lµ tr¾ng trîn. Cã th¸i ®é khinh suÊt ®èi víi tµi liÖu vµ kh«ng nghiªn cøu tµi liÖu mét çch t−¬ng ®èi *cÆn kÏ+ * vÒ ph−¬ng diÖn thèng kª, «ng Ca-r−-sÐp ®· véi rót ra ë ®ã *nh÷ng kÕt luËn+ nªn ®−¬ng nhiªn lµ «ng ta ®· m¾c ph¶i c¶ mét lo¹t sai lÇm hÕt søc kú quÆc.

Tr−íc hÕt, chóng ta h·y bµn ®Õn vÊn ®Ò thø nhÊt, vÊn ®Ò c¬ b¶n cña thèng kª c«ng nghiÖp: nªn xÕp nh÷ng xÝ nghiÖp nµo vµo lo¹i *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+? Ngay c¶ ®Õn c©u hái nµy, «ng Ca-r−-sÐp còng kh«ng ®Æt ra; ch¾c h¼n «ng ta cho r»ng *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+ lµ çi g× ®· ®−îc hoµn toµn x¸c ®Þnh råi. Khi nãi ®Õn b¶n *Danh s¸ch+, th×, víi mét giäng m¹nh b¹o ®¸ng ®−îc dïng vµo mét viÖc lµm tèt, «ng ta qu¶ quyÕt r»ng b¶n Êy, kh¸c víi nh÷ng b¶n tr−íc, ®· thèng kª kh«ng nh÷ng çc c«ng x−ëng lín, mµ cßn thèng kª tÊt c¶ çc c«ng x−ëng. §iÒu kh¼ng ®Þnh nµy, ®−îc t¸c gi¶ nh¾c l¹i hai lÇn (tr. 23 vµ 34), râ rµng lµ sai lÇm. Sù thËt th× tr¸i h¼n l¹i: b¶n *Danh s¸ch+ chØ ghi nh÷ng x−ëng lín h¬n, ®ã lµ ®iÓm kh¸c víi nh÷ng tËp thèng kª vÒ c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y ®· ®−îc xuÊt b¶n tr−íc ®©y. D−íi ®©y chóng t«i sÏ gi¶i thÝch t¹i sao «ng Ca-r−-sÐp l¹i cã thÓ *kh«ng nhËn thÊy+

* Tr¸i víi ý kiÕn cña t¸c gi¶ bµi phª b×nh ®¨ng trong b¸o *Tin tøc n−íc Nga+2 (1898, sè 144), t¸c gi¶ nµy râ rµng lµ Ýt cã kh¶ n¨ng nhËn xÐt cã phª ph¸n nh÷ng kÕt luËn cña «ng Ca-r−-sÐp, còng nh− b¶n th©n «ng Ca-r−-sÐp Ýt cã kh¶ n¨ng nhËn xÐt cã phª ph¸n nh÷ng con sè cña b¶n *Danh s¸ch+.


7

®−îc *®iÒu nhá nhÆt+ nh− thÕ, nh−ng chóng t«i sÏ b¾t ®Çu b»ng mét dÉn chøng rót tõ lÞch sö. Cho tíi n¨m 1885, trong thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña ta ch−a hÒ cã mét ®Þnh nghÜa nµo vµ mét quy t¾c nµo quy ®Þnh r»ng kh¸i niÖm *c«ng x−ëng+ lµ chØ dïng ®Ó chØ nh÷ng xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp lín mµ th«i. Thèng kª *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+ bao gåm lÉn lén tÊt c¶ nh÷ng x−ëng c«ng nghiÖp (vµ thñ c«ng nghiÖp) ®ñ çc lo¹i, ®iÒu nµy dÜ nhiªn lµ g©y nªn mét sù hçn ®én nh− mí bßng bong vÒ sè liÖu, v× ng−êi ta tuyÖt ®èi kh«ng tµi nµo lËp næi mét b¶n danh s¸ch gåm ®Çy ®ñ tÊt c¶ çc xÝ nghiÖp thuéc lo¹i ®ã víi nh÷ng ph−¬ng tiÖn vµ lùc l−îng mµ chóng ta hiÖn cã (nghÜa lµ trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã mét cuéc ®iÒu tra ®óng ®¾n nµo vÒ c«ng nghiÖp); trong mét sè tØnh hay mét sè ngµnh s¶n xuÊt, ng−êi ta thèng kª c¶ hµng tr¨m, hµng ngh×n x−ëng rÊt nhá, cßn trong nh÷ng tØnh vµ ngµnh kh¸c th× ng−êi ta chØ thèng kª *nh÷ng c«ng x−ëng+ lín mµ th«i. Nh− vËy, ®−¬ng nhiªn nh÷ng ng−êi ®Çu tiªn cè g¾ng nghiªn cøu mét çch khoa häc nh÷ng sè liÖu thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña n−íc ta (trong nh÷ng n¨m 60), ®· ph¶i hÕt søc chó ý tíi vÊn ®Ò ®ã vµ ph¶i cè g¾ng ph©n biÖt gi÷a nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt cã nh÷ng sè liÖu Ýt nhiÒu ®¸ng tin ®−îc vµ nh÷ng ngµnh s¶n xuÊt cã nh÷ng sè liÖu hoµn toµn kh«ng chÝnh x¸c; ph¶i cè g¾ng t¸ch riªng nh÷ng x−ëng lín tíi møc ®é khiÕn cã thÓ cã ®−îc nh÷ng sè liÖu tháa ®¸ng vµ nh÷ng x−ëng qu¸ nhá khiÕn kh«ng thÓ cã ®−îc nh÷ng sè liÖu nh− thÕ. Bu-sen*, Bèc** vµ Ti-mi-ri-a-dÐp*** ®· ®−a ra nh÷ng ®iÒu chØ dÉn

* *Niªn gi¸m cña Bé tµi chÝnh+. Thiªn I. Xanh Pª-tÐc-bua. 1869. ** *Niªn gi¸m thèng kª cña ®Õ quèc Nga+. §ît II, thiªn 6. Xanh Pª-tÐc-

bua. 1872. Tµi liÖu thèng kª vÒ c«ng nghiÖp c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u, do I. Bèc l·nh ®¹o biªn so¹n.

*** *§å biÓu thèng kª çc ngµnh chñ yÕu cña c«ng nghiÖp c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u, kÌm b¶n kª çc c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+. 3 thiªn. Xanh Pª-tÐc-bua. 1869, 1870 vµ 1873.

V. I. L ª - n i n

8

cùc kú quý gi¸ vÒ tÊt c¶ çc vÊn ®Ò Êy vµ, nÕu nh− nh÷ng ®iÒu chØ dÉn Êy ®−îc nh÷ng ng−êi lµm thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë n−íc ta chó ý tu©n theo vµ ph¸t triÓn mét çch kü l−ìng, th× cã lÏ ngµy nay chóng ta ®· cã ®−îc nh÷ng tµi liÖu rÊt kh¶ quan. Nh−ng trªn thùc tÕ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu chØ dÉn Êy ®Òu bÞ bá ngoµi tai, nh− th−êng thÊy, vµ thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y vÉn gi÷ nguyªn t×nh tr¹ng lén xén cña nã. Tõ n¨m 1889 trë ®i, Côc c«ng th−¬ng nghiÖp b¾t ®Çu xuÊt b¶n *tËp sè liÖu vÒ c«ng nghiÖp c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë Nga+ (n¨m 1885 vµ nh÷ng n¨m sau). Nh÷ng tËp nµy ®· cã ®«i chót tiÕn bé: ng−êi ta ®· lo¹i nh÷ng xÝ nghiÖp nhá ra, nghÜa lµ nh÷ng xÝ nghiÖp s¶n l−îng d−íi 1 000 róp. Cè nhiªn, tiªu chuÈn nµy lµ qu¸ thÊp vµ qu¸ ®¬n gi¶n: nÕu mong muèn cã ®−îc mét sù ®iÒu tra ®Çy ®ñ vÒ tÊt c¶ nh÷ng x−ëng c«ng nghiÖp cã s¶n l−îng lín h¬n con sè Êy, b»ng çch thu thËp çc tµi liÖu Êy th«ng qua Së c¶nh s¸t th× thËt lµ lè bÞch. Còng nh− tr−íc kia trong mét sè tØnh vµ mét sè ngµnh c«ng nghiÖp, ng−êi ta thèng kª c¶ mét sè x−ëng nhá mµ s¶n l−îng vµo kho¶ng tõ 2 000 ®Õn 5 000 róp, cßn trong nh÷ng tØnh kh¸c vµ nh÷ng ngµnh kh¸c, ng−êi ta l¹i bá qua. Sau ®©y chóng ta sÏ thÊy nh÷ng thÝ dô vÒ ®iÒu ®ã. Sau hÕt, chÕ ®é thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y míi nhÊt ë n−íc ta ®· sö dông mét tiªu chuÈn kh¸c h¼n ®Ó x¸c ®Þnh kh¸i niÖm vÒ *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+. Thuéc ®èi t−îng ®iÒu tra lµ *tÊt c¶ nh÷ng xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp+ (trong sè *nh÷ng x−ëng thuéc quyÒn qu¶n lý+ cña ban thanh tra c«ng x−ëng) *dïng tèi thiÓu 15 c«ng nh©n, vµ c¶ nh÷ng x−ëng dïng d−íi 15 c«ng nh©n nh−ng cã mét nåi h¬i, mét m¸y h¬i n−íc hay cã nh÷ng m¸y ®éng c¬ c¬ khÝ vµ m¸y mãc kh¸c hoÆc nh÷ng thiÕt bÞ nhµ m¸y vµ c«ng x−ëng+*. Chóng

* Th«ng t− ngµy 7 th¸ng S¸u 1895, do C«-bª-li-a-tx¬-ki trÝch dÉn

(*S¸ch chØ nam cña çc viªn chøc thanh tra c«ng x−ëng v.v.+. XuÊt


9

t«i ph¶i ph©n tÝch kü l−ìng ®Þnh nghÜa nµy (vµ chóng t«i ®· nhÊn m¹nh nh÷ng chç nµo ®Æc biÖt tèi nghÜa), nh−ng tr−íc hÕt, chóng t«i nªu râ r»ng kh¸i niÖm *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+ ®−îc nªu ra lµ kh¸i niÖm hoµn toµn míi mÎ trong thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë n−íc ta: cho tíi nay, ng−êi ta ch−a tõng bao giê cã ý ®Þnh chØ dïng kh¸i niÖm *c«ng x−ëng+ ®Ó chØ nh÷ng x−ëng cã mét sè l−îng c«ng nh©n nhÊt ®Þnh hay cã mét ®éng c¬ ch¹y b»ng h¬i n−íc, v.v.. Nãi chung viÖc quy ®Þnh mét çch chÆt chÏ kh¸i niÖm *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+ lµ ®iÒu tuyÖt ®èi cÇn thiÕt, song ®Þnh nghÜa mµ chóng ta dÉn ra ®ã khèn nçi l¹i rÊt kh«ng chÝnh x¸c, tèi nghÜa vµ m¬ hå. D−íi ®©y lµ nh÷ng ®Æc tr−ng mµ ®Þnh nghÜa Êy yªu cÇu ph¶i chó ý khi nãi vÒ nh÷ng x−ëng cÇn ®−îc ghi trong thèng kª *c«ng x−ëng - nhµ m¸y+: I) X−ëng ph¶i thuéc quyÒn qu¶n lý cña ban thanh tra c«ng x−ëng. Râ rµng lµ ng−êi ta kh«ng kÓ nh÷ng x−ëng thuéc quèc khè, v.v., nh÷ng xÝ nghiÖp má vµ luyÖn kim v.v.. Nh−ng b¶n *Danh s¸ch+ l¹i kÓ ra nhiÒu c«ng x−ëng thuéc quèc khè vµ nhµ n−íc (xem Danh s¸ch theo thø tù ch÷ çi, tr. 1 - 2), vµ chóng ta kh«ng biÕt nh÷ng c«ng x−ëng Êy cã ®−îc thèng kª hay kh«ng trong tÊt c¶ çc tØnh, nh÷ng tµi liÖu vÒ nh÷ng c«ng x−ëng Êy cã ®−îc ban thanh tra c«ng x−ëng kiÓm tra l¹i hay kh«ng, v.v.. Nãi chung, cÇn nhÊn m¹nh r»ng chõng nµo mµ thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña ta ch−a tho¸t khái çi m¹ng nhÖn çc *côc+ - lµ nh÷ng c¬ quan n¾m çc xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp - th× b¶n thèng kª Êy vÉn ch−a thÓ nµo tèt ®−îc, v× ranh giíi gi÷a çc côc th−êng lÉn lén víi nhau vµ thay ®æi; nh÷ng b¶n mÉu kª khai dï cã gièng nhau còng sÏ kh«ng bao giê ®−îc nh÷ng côc kh¸c nhau thùc hiÖn

b¶n lÇn thø 4. Xanh Pª-tÐc-bua. 1897, tr. 35. Do chóng t«i viÕt ng¶). Th«ng t− nµy kh«ng ®−îc in vµo *lêi nãi ®Çu+ cña b¶n *Danh s¸ch+, vµ «ng Ca-r−-sÐp, khi xö lý nh÷ng tµi liÖu cña b¶n *Danh s¸ch+, ®· kh«ng quan t©m ®Õn viÖc xÐt xem b¶n nµy quan niÖm thÕ nµo lµ *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+!!

V. I. L ª - n i n

10

mét çch nh− nhau. Mét sù tæ chøc hîp lý tÊt nhiªn ®ßi hái ng−êi ta ph¶i tËp hîp tÊt c¶ mäi tµi liÖu vÒ tÊt c¶ nh÷ng x−ëng c«ng nghiÖp vµo mét c¬ quan duy nhÊt chØ chuyªn tr¸ch viÖc thèng kª vµ ch¨m chó lµm thÕ nµo ®Ó thèng nhÊt ®−îc nh÷ng ph−¬ng ph¸p thu thËp vµ xö lý çc tµi liÖu. Chõng nµo ®iÒu nµy ch−a thùc hiÖn ®−îc, th× cÇn ph¶i xem xÐt mét çch cùc kú thËn träng çc sè liÖu cña thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y, v× b¶n thèng kª nµy khi th× tÝnh vµo khi th× lo¹i ra (tïy theo tõng thêi kú vµ tõng tØnh) nh÷ng xÝ nghiÖp *thuéc quyÒn qu¶n lý cña côc kh¸c+. ThÝ dô, nh÷ng xÝ nghiÖp má vµ luyÖn kim th× tõ l©u vÉn kh«ng ®−îc thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña ta tÝnh ®Õn, nh−ng *B¶n chØ dÉn+ cña Oãc-lèp, ngay trong lÇn xuÊt b¶n míi ®©y, vÉn cø kª nhiÒu xÝ nghiÖp nµy (hÇu nh− toµn bé ngµnh s¶n xuÊt ®−êng ray xe löa, nh÷ng nhµ m¸y ë I-giÐp-xc¬ vµ ë Vèt-kin-xc¬ trong tØnh Vi-¸t-ca, v.v.) mµ b¶n *Danh s¸ch+ kh«ng kÓ ®Õn, trong khi ®ã th× b¶n *Danh s¸ch+ l¹i kª nh÷ng nhµ m¸y má vµ luyÖn kim t¹i mét vµi tØnh kh¸c, mµ tr−íc kia b¶n thèng kª *c«ng x−ëng - nhµ m¸y+ kh«ng ghi (thÝ dô nhµ m¸y ®óc ®ång Xi-men-x¬ trong tØnh £-li-da-vÐt-p«n, tr. 330). *Lêi nãi ®Çu+ trong b¶n *Danh s¸ch+ cã ghi trong phÇn VIII: ngµnh c«ng nghiÖp luyÖn thÐp, nh÷ng lß nÊu gang, nh÷ng nhµ m¸y ®óc gang vµ ®ång, v.v. (tr. III), nh−ng tuyÖt nhiªn kh«ng hÒ nãi râ ng−êi ta ®· t¸ch nh÷ng nhµ m¸y má vµ luyÖn kim ra khái nh÷ng xÝ nghiÖp *thuéc quyÒn qu¶n lý+ cña Côc c«ng th−¬ng nghiÖp nh− thÕ nµo. 2) ChØ cã nh÷ng x−ëng c«ng nghiÖp lµ ®−îc thèng kª th«i. §Æc tr−ng nµy kh«ng cã g× lµ râ rµng nh− khi ng−êi ta míi tho¹t nh×n: muèn xÕp riªng nh÷ng x−ëng thñ c«ng vµ n«ng nghiÖp th× cÇn ph¶i tu©n theo nh÷ng quy t¾c chi tiÕt vµ tØ mØ ¸p dông cho tõng ngµnh s¶n xuÊt. ë ®o¹n d−íi n÷a, chóng t«i sÏ dÉn ra nhiÒu thÝ dô vÒ sù lÉn lén do t×nh tr¹ng thiÕu nh÷ng quy t¾c nµy g©y nªn. 3) Sè l−îng c«ng nh©n trong mçi x−ëng ph¶i tõ


11

15 ng−êi trë lªn. Ng−êi ta kh«ng biÕt cã ph¶i chØ kÓ nh÷ng c«ng nh©n lµm viÖc trong x−ëng hay ph¶i kÓ c¶ nh÷ng c«ng nh©n lµm viÖc ë ngoµi x−ëng; ng−êi ta kh«ng gi¶i thÝch râ çch ph©n biÖt c«ng nh©n lµm viÖc trong x−ëng víi c«ng nh©n lµm ë ngoµi x−ëng (v¶ l¹i ®ã lµ mét vÊn ®Ò khã), kh«ng biÕt cã ph¶i tÝnh c¶ nh÷ng ng−êi lao ®éng phô hay kh«ng, v.v.. Trong quyÓn s¸ch dÉn ra ë trªn, «ng Mi-cu-lin ®· ®−a ra nh÷ng thÝ dô vÒ t×nh tr¹ng lÉn lén do sù mËp mê nµy g©y nªn. B¶n *Danh s¸ch+ kª ra nhiÒu x−ëng mµ c«ng nh©n chØ lµm viÖc ë ngoµi, tøc lµ ë bªn ngoµi ph¹m vi x−ëng. Cè nhiªn ý ®Þnh muèn thèng kª ®−îc hÕt th¶y nh÷ng x−ëng thuéc lo¹i Êy (nghÜa lµ hÕt th¶y nh÷ng cöa hµng ph©n phèi c«ng viÖc vÒ nhµ lµm, hÕt th¶y nh÷ng xÝ nghiÖp giao viÖc cho nh÷ng n¬i gäi lµ x−ëng thñ c«ng, v.v.), chØ lµm cho ng−êi ta buån c−êi, bëi v× chÕ ®é thu thËp tµi liÖu nh− hiÖn nay kh«ng cho phÐp lµm nh− vËy; cßn nh÷ng con sè vôn vÆt vÒ mét vµi tØnh vµ mét vµi ngµnh s¶n xuÊt th× kh«ng ®¸ng kÓ vµ chØ lµm cho rèi thªm mµ th«i. 4) TÊt c¶ nh÷ng x−ëng cã mét nåi h¬i hay mét m¸y h¬i n−íc ®Òu liÖt vµo sè *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+. §ã lµ dÊu hiÖu chÝnh x¸c nhÊt, vµ ®−îc lùa chän ®óng nhÊt, v× viÖc sö dông h¬i n−íc, thùc sù lµ mét ®Æc tr−ng cña sù ph¸t triÓn cña ®¹i c«ng nghiÖp c¬ khÝ. 5) Nh÷ng x−ëng cã *nh÷ng m¸y ®éng c¬ c¬ khÝ kh¸c+ (kh«ng ph¶i lµ m¸y ®éng c¬ h¬i n−íc) còng liÖt vµo sè *nh÷ng c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+. DÊu hiÖu nµy rÊt m¬ hå vµ qu¸ réng: nã cho phÐp xÕp vµo lo¹i c«ng x−ëng, nh÷ng x−ëng sö dông søc n−íc, søc ngùa kÐo, søc giã hay thËm chÝ dïng m¸y ®éng lùc ngùa ®¹p3. V× kh«ng thÓ ®iÒu tra ®−îc tÊt c¶ nh÷ng x−ëng thuéc lo¹i Êy, nªn kh«ng tr¸nh khái ®i ®Õn kÕt qu¶ lµ cã mét sù lÉn lén mµ ë ®o¹n d−íi ®©y chóng t«i sÏ ®−a ra nh÷ng thÝ dô vÒ sù lÉn lén ®ã. 6) Nh÷ng x−ëng cã *nh÷ng thiÕt bÞ nhµ m¸y vµ c«ng x−ëng+ ®Òu ®−îc liÖt vµo sè *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+. DÊu hiÖu cuèi cïng nµy, rÊt kh«ng

V. I. L ª - n i n

12

râ rµng vµ m¬ hå, nã lµm cho tÊt c¶ nh÷ng dÊu hiÖu trªn kh«ng cã gi¸ trÞ g× n÷a, vµ nhÊt ®Þnh lµm cho nh÷ng sè liÖu thµnh lén xén vµ kh«ng thÓ so s¸nh víi nhau ®−îc. NhÊt ®Þnh mçi tØnh sÏ hiÓu ®Þnh nghÜa nµy mét çch kh¸c nhau, v¶ l¹i ®ã cã ph¶i lµ mét ®Þnh nghÜa ch¨ng? Ng−êi ta gäi *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+ lµ mét x−ëng cã nh÷ng thiÕt bÞ kiÓu c«ng x−ëng hay nhµ m¸y... §Êy lµ çi thµnh tùu cao nhÊt cña thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y cña n−íc ta. Kh«ng lÊy g× lµm l¹ r»ng thèng kª Êy lµm cho ng−êi ta rÊt kh«ng hµi lßng. Chóng t«i xin dÉn ra nh÷ng thÝ dô lÊy ë tÊt c¶ nh÷ng phÇn trong b¶n *Danh s¸ch+ ®Ó chøng minh r»ng, ë mét sè tØnh vµ mét sè ngµnh s¶n xuÊt ng−êi ta ®· tiÕn hµnh thèng kª nh÷ng x−ëng nhá nhÊt nh− thÕ nµo, do ®ã mµ sinh ra t×nh tr¹ng lÉn lén trong thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y, v× kh«ng sao thèng kª ®−îc tÊt c¶ nh÷ng x−ëng thuéc lo¹i Êy. §©y lµ phÇn I: *chÕ biÕn b«ng+. ë trang 10 vµ 11, ng−êi ta tÝnh ra cã 5 *c«ng x−ëng+ ë nh÷ng x· thuéc tØnh Vla-®i-mia chuyªn nhuém thuª sîi vµ v¶i lanh cho ng−êi kh¸c (sic!1)). §¸ng lÏ ph¶i ghi tæng gi¸ trÞ s¶n l−îng th× ng−êi ta l¹i ghi sè tiÒn c«ng nhuém, tõ 10 róp (?) ®Õn 600 róp, víi mét sè c«ng nh©n tõ 0 (®iÒu nµy ph¶i ch¨ng cã nghÜa lµ ng−êi ta kh«ng cã nh÷ng tµi liÖu vÒ sè l−îng c«ng nh©n, hay lµ kh«ng cã c«ng nh©n lµm thuª? thËt lµ khã mµ biÕt râ) ®Õn 3 ng−êi. Kh«ng cã mét ®éng c¬ nµo c¶. §ã lµ nh÷ng x−ëng nhuém cña n«ng d©n, nghÜa lµ nh÷ng x−ëng thñ c«ng cæ s¬ nhÊt, ®−îc thèng kª mét çch ngÉu nhiªn ë tØnh nµy vµ dÜ nhiªn l¹i kh«ng ®−îc thèng kª ë çc tØnh kh¸c. PhÇn II (chÕ biÕn len) nªu ra còng trong tØnh Vla-®i-mia Êy *nh÷ng c«ng x−ëng+ ch¶i len thuª cho ng−êi kh¸c, theo lèi thñ c«ng, sè tiÒn c«ng tõ 12 ®Õn 48 róp mçi n¨m, dïng tõ 0 ®Õn 1 c«ng nh©n. Mét c«ng x−ëng dÖt lôa ë n«ng th«n (phÇn III, sè 2517) dïng 3 c«ng nh©n,

1) - nh− thÕ ®Êy!


13

víi mét gi¸ trÞ s¶n l−îng 660 róp, vµ lµm theo lèi thñ c«ng. Sau n÷a, l¹i còng lµ nh÷ng x−ëng nhuém ë n«ng th«n vµ còng vÉn ë trong tØnh Vla-®i-mia Êy, dïng tõ 0 ®Õn 3 c«ng nh©n, vµ lµm theo lèi thñ c«ng, tiÒn c«ng nhuém v¶i lanh ®−îc tõ 150 ®Õn 550 róp (phÇn IV, chÕ biÕn sîi lanh, tr. 141). Råi ®Õn mét *c«ng x−ëng+ dÖt bao t¶i gai trong tØnh PÐc-m¬ (phÇn V), dïng 6 c«ng nh©n, víi mét gi¸ trÞ s¶n l−îng 921 róp, dïng kü thuËt thñ c«ng (sè 3936). Trong nh÷ng tØnh kh¸c (thÝ dô trong tØnh C«-xt¬-r«-ma), dÜ nhiªn còng cã nhiÒu x−ëng thuéc lo¹i ®ã, nh−ng kh«ng ®−îc coi lµ c«ng x−ëng. Mét x−ëng in (phÇn VI), dïng 1 c«ng nh©n vµ cã mét gi¸ trÞ s¶n l−îng 300 róp (sè 4167): trong nh÷ng tØnh kh¸c, ng−êi ta l¹i chØ kÓ nh÷ng x−ëng in lín; ë nhiÒu n¬i kh¸c n÷a th× l¹i kh«ng thÊy ghi mét x−ëng in nµo c¶. §©y, mét x−ëng c−a ®−îc coi lµ *nhµ m¸y+, víi 3 c«ng nh©n, x−ëng c−a nµy nhËn ®−îc mét sè tiÒn c«ng lµ 100 róp ®Ó lµm nh÷ng v¸n ghÐp thïng (phÇn VII, sè 6274). §©y n÷a, mét x−ëng chÕ biÕn kim lo¹i theo lèi thñ c«ng (phÇn VIII) víi 3 c«ng nh©n vµ mét gi¸ trÞ s¶n l−îng 575 róp (sè 8962). PhÇn IX (chÕ biÕn kho¸ng s¶n) ghi mét sè rÊt lín nh÷ng x−ëng rÊt nhá, ®Æc biÖt lµ nh÷ng x−ëng g¹ch, ch¼ng h¹n, dïng 1 c«ng nh©n vµ cã gi¸ trÞ s¶n l−îng kho¶ng 48 - 50 róp, v.v.. Trong phÇn X (chÕ biÕn nh÷ng s¶n phÈm ch¨n nu«i) cã kÓ nh÷ng x−ëng nhá lµm nÕn, nh÷ng x−ëng thuéc da, lµm ®å b»ng da l«ng cõu, vµ nh÷ng x−ëng kh¸c, v.v., dïng tõ 0 ®Õn 1 hay 2 c«ng nh©n lµm theo lèi thñ c«ng, víi mét gi¸ trÞ s¶n l−îng ®é vµi tr¨m róp (tr. 489, 507, v.v.). Cßn nh÷ng x−ëng nhá thuÇn tóy thñ c«ng nh− x−ëng Ðp dÇu vµ ®Æc biÖt nh− x−ëng xay bét th× ®−îc kª nhiÒu nhÊt trong phÇn XI (chÕ biÕn thùc phÈm). ChÝnh trong ngµnh xay bét nµy, ®iÒu quan träng h¬n hÕt lµ ph©n biÖt mét çch minh b¹ch *nh÷ng nhµ m¸y+ víi nh÷ng x−ëng nhá, song cho tíi nay, ng−êi ta vÉn ch−a lµm nh− thÕ, vµ trong tÊt c¶ çc tËp thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë

V. I. L ª - n i n

14

n−íc ta vÉn cßn cã mét sù hçn ®én hoµn toµn vÒ mÆt Êy. §¹i héi lÇn thø nhÊt çc th− ký cña çc ñy ban thèng kª çc tØnh (th¸ng N¨m 1870)* ®· ®Þnh chÊn chØnh l¹i viÖc thèng kª ®èi víi ngµnh xay bét b»ng ph−¬ng ph¸p c«ng nghiÖp, nh−ng v« hiÖu qu¶, vµ tõ ®ã, çc nhµ lµm thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë n−íc ta h×nh nh− kh«ng hÒ ®Ó t©m g× ®Õn sù thËt lµ nh÷ng tËp tµi liÖu xuÊt b¶n cña hä ®Òu hoµn toµn v« dông. Trong sè *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+, b¶n *Danh s¸ch+ liÖt kª, ch¼ng h¹n, nh÷ng cèi xay giã dïng 1 c«ng nh©n vµ thu nhËp ®−îc tõ 0 ®Õn 52 róp tiÒn c«ng, v.v. (tr. 587, 589 vµ nhiÒu trang kh¸c), nh÷ng cèi xay n−íc cã mét b¸nh xe, dïng 1 c«ng nh©n vµ thu nhËp ®−îc tõ 34 ®Õn 80 róp tiÒn c«ng, v.v. (tr. 589 vµ nhiÒu trang kh¸c), v.v.. Cè nhiªn mét thø *thèng kª+ nh− thÕ lµ rÊt lè bÞch, v× nÕu liÖt kª c¶ nh÷ng cèi xay ®ã th× ph¶i dïng ®Õn mét cuèn s¸ch dµy cã khi ®Õn nhiÒu cuèn n÷a, mµ vÉn kh«ng cung cÊp næi mét danh s¸ch ®Çy ®ñ. Ngay phÇn nãi vÒ çc ngµnh s¶n xuÊt hãa chÊt (phÇn XII) còng ghi nh÷ng x−ëng nhá, ch¼ng h¹n nh− nh÷ng x−ëng nÊu h¾c Ýn ë n«ng th«n, dïng tõ 1 ®Õn 3 c«ng nh©n vµ gi¸ trÞ s¶n l−îng tõ 15 róp ®Õn 300 róp (tr. 995 vµ nh÷ng trang kh¸c). Víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p nh− vËy, ng−êi ta cã thÓ ®i tíi mét kiÓu *thèng kª+, do *TËp thèng kª qu©n sù+ næi tiÕng ®· ®Ò x−íng vµo nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XIX, tËp thèng kª nµy tæng céng ®−îc, trong phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u, 3 086 *nhµ m¸y+ nÊu h¾c Ýn vµ nhùa th«ng, trong ®ã cã 1 450 nhµ m¸y thuéc tØnh ¸c-khan-ghen-xc¬ (víi 4 202 c«ng nh©n vµ mét gi¸ trÞ s¶n l−îng 156 274 róp, nh− thÕ th× trung b×nh mçi *nhµ m¸y+ dïng ch−a ®Õn

* ChiÓu theo dù th¶o quy chÕ cña ®¹i héi vÒ viÖc thu nhËp çc sè liÖu vÒ

c«ng nghiÖp, ng−êi ta g¹t tÊt c¶ nh÷ng cèi xay cã d−íi 10 cÆp thít cèi4 ra ngoµi sè l−îng çc c«ng x−ëng chø kh«ng g¹t ra nh÷ng x−ëng xay h¹t. *Niªn gi¸m thèng kª+. §ît II, thiªn 6, lêi nãi ®Çu, tr. XIII.


15

3 c«ng nh©n vµ thu nhËp ®−îc h¬n 100 róp mét chót). D−êng nh− lµ do cè ý mµ chÝnh tØnh ¸c-khan-ghen-xc¬ nµy l¹i tuyÖt nhiªn kh«ng ®−îc liÖt kª vµo phÇn Êy trong b¶n *Danh s¸ch+: nh− thÕ ch¾c h¼n n«ng d©n ë ®Êy hiÖn nay kh«ng nÊu nhùa th«ng vµ kh«ng chÕ t¹o h¾c Ýn n÷a! Xin chó ý r»ng tÊt c¶ nh÷ng thÝ dô mµ chóng t«i ®· nªu ra ®Òu thuéc vÒ nh÷ng x−ëng kh«ng phï hîp víi ®Þnh nghÜa cña th«ng t− ngµy 7 th¸ng S¸u 1895. Cho nªn, viÖc ®iÒu tra nh÷ng x−ëng Êy lµ thuÇn tóy ngÉu nhiªn: trong mét sè tØnh (cã lÏ ngay c¶ trong mét sè huyÖn n÷a), ng−êi ta ®· thèng kª nh÷ng x−ëng Êy, nh−ng trong nhiÒu tØnh, ng−êi ta l¹i bá qua. Theo mét b¶n thèng kª cò (tõ n¨m 1885), nh÷ng x−ëng nh− vËy, víi mét gi¸ trÞ s¶n l−îng d−íi 1 000 róp, ®Òu bÞ lo¹i ra.

¤ng Ca-r−-sÐp tuyÖt nhiªn kh«ng am hiÓu g× vÒ vÊn ®Ò c¬ b¶n nµy cña viÖc thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y, thÕ mµ «ng ta kh«ng chót ngÇn ng¹i rót ra *nh÷ng kÕt luËn+ tõ nh÷ng con sè mµ «ng ta tÝnh to¸n. Tr−íc hÕt «ng ta qu¶ quyÕt r»ng sè l−îng c«ng x−ëng ë Nga ®ang gi¶m ®i (tr. 4 vµ çc trang sau). §Ó ®i tíi kÕt luËn nµy, «ng Ca-r−-sÐp chØ ®¬n thuÇn lÊy sè l−îng c«ng x−ëng n¨m 1885, c¨n cø theo nh÷ng tµi liÖu do Côc c«ng th−¬ng nghiÖp cung cÊp (17 014) vµ ®em sè nµy trõ ®i sè l−îng c«ng x−ëng cña phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u ®· ghi trong b¶n *Danh s¸ch+ (14 578). ¤ng tÝnh ra ®−îc mét møc gi¶m sót lµ 14,3%: ngµi gi¸o s− cßn ®i ®Õn chç tÝnh c¶ tû lÖ phÇn tr¨m, mµ kh«ng hÒ bèi rèi tr−íc mét sù thËt lµ nh÷ng con sè cña n¨m 1885 kh«ng gåm nh÷ng nhµ m¸y ph¶i ®ãng thuÕ tiªu dïng; «ng ta chØ ghi chó r»ng viÖc céng thªm nh÷ng nhµ m¸y Êy vµo sÏ lµm t¨ng møc *gi¶m sót+ vÒ sè l−îng c«ng x−ëng. Vµ t¸c gi¶ ®i vµo nghiªn cøu xem *qu¸ tr×nh gi¶m sót sè l−îng c«ng x−ëng+ (tr. 5) ®· diÔn ra *nhanh nhÊt+ ë ®Þa ph−¬ng nµo trong n−íc Nga. Sù thËt th× kh«ng hÒ cã mét qu¸ tr×nh gi¶m sót nµo c¶, sè l−îng c«ng x−ëng ë Nga

V. I. L ª - n i n

16

kh«ng gi¶m mµ l¹i t¨ng lªn, vµ çi kÕt luËn mµ «ng Ca-r−-sÐp ®· s¸ng t¸c ra lµ do vÞ gi¸o s− th«ng th¸i Êy ®· ®em so s¸nh nh÷ng sè liÖu tuyÖt nhiªn kh«ng thÓ so s¸nh víi nhau ®−îc*. Vµ viÖc kh«ng thÓ so s¸nh ®−îc nµy tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i lµ do thiÕu tµi liÖu vÒ nh÷ng nhµ m¸y ph¶i ®ãng thuÕ tiªu dïng, trong n¨m 1885. ¤ng Ca-r−-sÐp lÏ ra cã thÓ tham kh¶o nh÷ng con sè vÒ nh÷ng nhµ m¸y thuéc lo¹i nµy (b»ng çch rót nh÷ng con sè Êy trong *B¶n chØ dÉn+ cña Oãc-lèp ®· dÉn ë trªn, b¶n nµy ®−îc lËp ra lµ c¨n cø theo chÝnh nh÷ng b¶n kª cña Côc c«ng th−¬ng nghiÖp); nh− vËy «ng ta sÏ x¸c ®Þnh ®−îc sè l−îng *c«ng x−ëng+ trong phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u lµ 27 986 vÒ n¨m 1879, 27 235 vÒ n¨m 1885, 21 124 vÒ n¨m 1890, vµ *sù gi¶m sót+ trong n¨m 1894/95 (14 578) d−êng nh− cßn cao h¬n nhiÒu n÷a. Khèn nçi, tÊt c¶ nh÷ng con sè nµy l¹i kh«ng thÓ so s¸nh ®−îc víi nhau, bëi v×, mét lµ, kh¸i niÖm *c«ng x−ëng+ kh«ng ®−îc thèng nhÊt trong nh÷ng tËp thèng kª cò vµ nh÷ng tËp thèng kª hiÖn t¹i, vµ còng bëi v×, hai lµ, ng−êi ta liÖt kª mét çch ngÉu nhiªn vµ lén xén (ë mét sè tØnh vµ trong mét sè n¨m) c¶ nh÷ng x−ëng nhá xÝu vµo lo¹i *c«ng x−ëng+, vµ víi nh÷ng ph−¬ng tiÖn thèng kª hiÖn cã, thËt lµ lè bÞch nÕu ®Þnh ®iÒu tra toµn bé nh÷ng x−ëng nhá Êy. Ch¼ng h¹n, nÕu «ng Ca-r−-sÐp chÞu khã ph©n tÝch kh¸i niÖm *c«ng x−ëng+ nh− b¶n *Danh s¸ch+ ®· ®Þnh nghÜa, th× cã lÏ «ng ta ®· thÊy r»ng, muèn so s¸nh sè l−îng nh÷ng c«ng x−ëng

* N¨m 1889, «ng Ca-r−-sÐp sö dông (*TruyÒn tin ph¸p luËt+5, sè 9) nh÷ng

sè liÖu vÒ n¨m 1885, trÝch tõ b¸o ço cña çc ngµi tØnh tr−ëng göi lªn Nga hoµng, b¸o ço Êy kª ra hµng ngh×n nh÷ng cèi xay nhá xÝu, nh÷ng x−ëng Ðp dÇu, x−ëng g¹ch, x−ëng ®å gèm, x−ëng thuéc da, x−ëng thuéc da l«ng cõu vµ nh÷ng x−ëng thñ c«ng kh¸c, vµ «ng ta x¸c ®Þnh sè l−îng *c«ng x−ëng+ trong phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u lµ 62 801! Ng−êi ta ng¹c nhiªn kh«ng hiÓu t¹i sao «ng ta l¹i kh«ng tÝnh tû lÖ phÇn tr¨m møc *gi¶m sót+ hiÖn t¹i vÒ sè l−îng c«ng x−ëng so víi con sè ®ã.


17

®−îc nªu trong lÇn xuÊt b¶n nµy víi sè l−îng nh÷ng c«ng x−ëng ®−îc nªu trong nh÷ng lÇn xuÊt b¶n kh¸c, th× cÇn ph¶i xÐt chØ riªng nh÷ng x−ëng dïng tõ 15 c«ng nh©n trë lªn th«i, v× ®èi víi tÊt c¶ çc tØnh vµ trong tÊt c¶ çc ngµnh c«ng nghiÖp, th× chØ nh÷ng x−ëng thuéc lo¹i Êy, míi ®−îc thèng kª ®Çy ®ñ trong b¶n *Danh s¸ch+ mµ th«i. V× ®©y lµ tr−êng hîp nh÷ng x−ëng t−¬ng ®èi lín, cho nªn viÖc thèng kª ®· ®−îc tiÕn hµnh tháa ®¸ng nhÊt, c¶ trong nh÷ng lÇn xuÊt b¶n tr−íc ®©y còng thÕ. Sau khi ®· ch¾c ch¾n r»ng nh÷ng sè liÖu mµ chóng ta ®em so s¸nh lµ cã tÝnh ®ång nhÊt, chóng ta h·y tÝnh sè l−îng nh÷ng c«ng x−ëng dïng tõ 16* c«ng nh©n trë lªn, c¨n cø vµo *B¶n chØ dÉn+ n¨m 1879 vµ b¶n *Danh s¸ch+ n¨m 1894/95, vÒ phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u. Chóng ta cã nh÷ng con sè bæ Ých nh− sau:

Sè l−îng c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y trong phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u

XuÊt xø N¨m Tæng sèDïng tõ 16 nh©n c«ng

trë lªn

Dïng d−íi 16

nh©n c«ng*B¶n chØ dÉn+, xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt

1879 27 986** 4 551 23 435

*B¶n chØ dÉn+, xuÊt b¶n lÇn thø ba

1890 21 124 6 013 15 111

*Danh s¸ch+... 1894/95 14 578 6 659 7 919 nÕu kh«ng kÓ

nh÷ng x−ëng in th× lµ 6 372

* Chóng t«i lÊy con sè 16 chø kh«ng lÊy con sè 15 c«ng nh©n, mét phÇn

lµ v× viÖc ®iÒu tra nh÷ng c«ng x−ëng dïng 16 c«ng nh©n trë lªn ®· ®−îc tiÕn hµnh trong *B¶n chØ dÉn+ n¨m 1890 (xuÊt b¶n lÇn thø 3, tr. X), vµ mét phÇn lµ v× ®«i khi Bé tµi chÝnh còng c¨n cø vµo tiªu chuÈn Êy ®Ó gi¶i thÝch (xem C«-bª-li-a-tx¬-ki, 1. c.,1) tr. 14).

** V× thiÕu mét sè tµi liÖu, nªn ng−êi ta ®· thay thÕ b»ng nh÷ng con sè tÝnh pháng chõng: xem *B¶n chØ dÉn+, tr. 695.

1) ― Loco citato - ®o¹n ®· dÉn

V. I. L ª - n i n

18

Nh− vËy, viÖc so s¸nh nh÷ng con sè, - chØ nh÷ng con sè nµy míi cã thÓ coi lµ na n¸ ®ång nhÊt, lµ cã thÓ ®em so s¸nh víi nhau ®−îc vµ lµ ®Çy ®ñ, - chøng tá r»ng sè l−îng c«ng x−ëng ë Nga t¨ng lªn vµ thËm chÝ t¨ng lªn kh¸ nhanh chãng: trong 15 - 16 n¨m tõ 1879 ®Õn 1894/95), sè ®ã ®· t¨ng tõ 4 500 lªn 6 400, tøc lµ ®· t¨ng ®−îc 40% (håi 1879 vµ 1890, çc x−ëng in kh«ng ®−îc tÝnh vµo lo¹i c«ng x−ëng). Cßn nh÷ng x−ëng dïng d−íi 16 c«ng nh©n th× viÖc so s¸nh sè l−îng nh÷ng x−ëng nµy trong nh÷ng n¨m nªu ra ®ã cã lÏ lµ ®iÒu v« lý, v× tÊt c¶ nh÷ng tËp tµi liÖu xuÊt b¶n nµy ®· ¸p dông nh÷ng ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ kh¸i niÖm *c«ng x−ëng+ vµ nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c nhau ®Ó lo¹i ra nh÷ng xÝ nghiÖp nhá. N¨m 1879, ng−êi ta kh«ng lo¹i ra mét xÝ nghiÖp nhá nµo c¶; do ®ã nh÷ng ngµnh liªn quan víi n«ng nghiÖp vµ víi nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp n«ng th«n (xay bét, Ðp dÇu, nung g¹ch, thuéc da, lµm ®å gèm, v.v.) ®Òu bao gåm mét sè rÊt lín nh÷ng x−ëng rÊt nhá mµ nh÷ng tËp xuÊt b¶n sau l¹i kh«ng tÝnh. N¨m 1890, ng−êi ta ®· g¸c ra mét vµi x−ëng nhá (mµ tæng s¶n l−îng d−íi 1 000 róp), do ®ã mµ cã mét sù gi¶m sót vÒ sè l−îng *nh÷ng c«ng x−ëng+ nhá. Sau hÕt, n¨m 1894/95, ng−êi ta ®· lo¹i ra mét sè xÝ nghiÖp dïng d−íi 15 c«ng nh©n, ®iÒu ®ã lµm cho sè l−îng *nh÷ng c«ng x−ëng" nhá bÞ gi¶m ngay ®i mÊt gÇn mét nöa, so víi n¨m 1890. Ng−êi ta cã thÓ so s¸nh nh÷ng sè l−îng c«ng x−ëng n¨m 1879 víi n¨m 1890 b»ng mét çch kh¸c, tøc lµ b»ng çch nhÆt ra nh÷ng x−ëng cã gi¸ trÞ s¶n l−îng Ýt ra lµ 2 000 róp. VÊn ®Ò lµ ë chç, nh÷ng con sè tæng céng cña *B¶n chØ dÉn+ mµ chóng t«i ®· dÉn trªn kia, lµ con sè vÒ tÊt c¶ nh÷ng x−ëng ®· ®−îc thèng kª, cßn trong b¶ng ghi tªn c«ng x−ëng th× *B¶n chØ dÉn+ chØ kÓ nh÷ng x−ëng cã gi¸ trÞ s¶n l−îng Ýt ra lµ 2 000 róp mµ th«i. Sè l−îng nh÷ng lo¹i x−ëng nµy cã thÓ coi lµ gÇn nh− cã thÓ ®em so s¸nh ®−îc (mÆc dÇu trong t×nh tr¹ng thèng kª cña ta hiÖn nay,


19

danh s¸ch nh÷ng x−ëng nµy kh«ng bao giê ®−îc ®Çy ®ñ), tuy nhiªn còng ph¶i trõ ngµnh xay bét ra. VÒ ngµnh xay bét, th× trong nh÷ng tØnh kh¸c nhau vµ vÒ nh÷ng n¨m kh¸c nhau, viÖc thèng kª trong *B¶n chØ dÉn+ còng nh− trong *TËp sè liÖu+ cña Côc c«ng th−¬ng nghiÖp lµ hoµn toµn cã tÝnh chÊt ngÉu nhiªn. Trong mét sè tØnh ng−êi ta chØ xÕp nh÷ng cèi xay ch¹y b»ng h¬i n−íc vµo lo¹i *c«ng x−ëng+; cßn trong nh÷ng tØnh kh¸c, ng−êi ta l¹i xÕp thªm c¶ nh÷ng cèi xay n−íc lo¹i lín n÷a; ë n¬i kh¸c, ng−êi ta liÖt kª c¶ hµng tr¨m cèi xay giã; ë n¬i kh¸c n÷a ng−êi ta tÝnh c¶ nh÷ng cèi xay dïng søc ngùa kÐo vµ dïng m¸y ®éng lùc ngùa ®¹p, v.v.. Tiªu chuÈn gi¸ trÞ s¶n l−îng tuyÖt nhiªn kh«ng xãa bá ®−îc tÝ nµo t×nh tr¹ng hçn ®én trong viÖc thèng kª nh÷ng cèi xay kiÓu c«ng nghiÖp, v× ®¸ng lÏ nªn tÝnh gi¸ trÞ s¶n l−îng, ng−êi ta l¹i tÝnh sè l−îng bét ®· xay ®−îc, sè l−îng nµy, ngay trong nh÷ng cèi xay nhá nhÊt, th−êng v−ît qu¸ 2 000 pót mçi n¨m. V× vËy, sè l−îng cèi xay ®−îc liÖt kª trong thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y, tõ n¨m nµy qua n¨m nä, cã nh÷ng b−íc nh¶y vät kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc, do nh÷ng ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra kh¸c nhau mµ ra. ThÝ dô, *TËp sè liÖu+ vÒ nh÷ng n¨m 1889, 1890 vµ 1891 ®· tÝnh ®−îc trong phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u 5 073, 5 605 vµ 5 201 cèi xay. Trong tØnh V«-r«-ne-gi¬, sè l−îng cèi xay lµ 87 çi n¨m 1889, ®· t¨ng ngay lªn 285 çi n¨m 1890 vµ 483 çi n¨m 1892, do viÖc ngÉu nhiªn tÝnh c¶ nh÷ng cèi xay giã vµo. Trong vïng s«ng §«n, sè cèi xay tõ 59 çi n¨m 1889 ®· t¨ng lªn 545 çi n¨m 1888 vµ 976 çi n¨m 1890, råi l¹i tôt xuèng 685 çi n¨m 1892, (v× ng−êi ta khi th× tÝnh cèi xay giã vµo, khi th× l¹i lo¹i ra) v.v., v.v.. Nh÷ng sè liÖu nh− thÕ, dÜ nhiªn kh«ng thÓ nµo sö dông ®−îc. V× vËy, chóng ta chØ tÝnh nh÷ng cèi xay ch¹y b»ng h¬i n−íc th«i, råi ®em céng thªm nh÷ng xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp kh¸c mµ gi¸ trÞ s¶n l−îng Ýt ra lµ 2 000 róp, nh− thÕ chóng ta cã ®−îc:

V. I. L ª - n i n

20

trong phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u, mét sè l−îng c«ng x−ëng vµo kho¶ng 11 500 n¨m 1879, vµ gÇn 15 500 n¨m 1890*. Nh− vËy, mét lÇn n÷a chóng ta l¹i nhËn thÊy sè l−îng c«ng x−ëng t¨ng lªn chø kh«ng ph¶i gi¶m, nh− «ng Ca-r−-sÐp ®· t−ëng t−îng ra. LuËn ®iÓm cña «ng nµy vÒ *qu¸ tr×nh gi¶m sè l−îng çc x−ëng+ trong c«ng nghiÖp c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë Nga ch¼ng qua chØ lµ mét chuyÖn bÞa ®Æt dùa vµo mét sù hiÓu biÕt qu¸ − thiÕu sãt vÒ nh÷ng t− liÖu mµ «ng ta ®· tiÕn hµnh chØnh lý. Ngay n¨m 1889 (*TruyÒn tin ph¸p luËt+ sè 9), «ng Ca-r−-sÐp ®· nãi tíi sè l−îng çc c«ng x−ëng ë n−íc Nga khi «ng ta ®em so s¸nh nh÷ng con sè hoµn toµn v« dông trÝch ë b¸o ço cña çc ngµi tØnh tr−ëng göi lªn Nga hoµng vµ ®¨ng trong *TËp tµi liÖu vÒ n−íc Nga n¨m 1884 - 1885+ (Xanh Pª-tÐc-bua. 1887, biÓu ®å XXXIX) víi nh÷ng con sè kú quÆc cña *TËp thèng kª qu©n sù+ (thiªn IV. Xanh Pª-tÐc-bua, 1871), tËp thèng kª nµy ®· tÝnh vµo lo¹i *c«ng x−ëng+ hµng ngh×n x−ëng rÊt nhá cña nh÷ng ng−êi lµm çc nghÒ riªng lÎ vµ thñ c«ng, hµng ngh×n ®ån ®iÒn trång thuèc l¸ (sic! xem "TËp thèng kª qu©n sù", çc tr. 345 vµ 414, phÇn nãi vÒ "nh÷ng c«ng x−ëng" thuèc l¸ cña tØnh BÐt-xa-ra-bi-a, hµng ngh×n cèi xay vµ x−ëng Ðp dÇu ë n«ng th«n, v.v.. Trong ®iÒu kiÖn nh− vËy th× kh«ng lÊy g× lµm l¹ lµ *TËp thèng kª qu©n sù+ ®· tÝnh ®−îc trªn 70 000 *c«ng x−ëng+ ë phÇn n−íc Nga thuéc ch©u ¢u trong n¨m 1866. §iÒu ng−êi ta lÊy lµm l¹ lµ sao l¹i cã mét ng−êi thiÕu chó ý vµ thiÕu ãc phª ph¸n

* NÕu c¨n cø vµo b¶n *Danh s¸ch+ th× kh«ng thÓ cã con sè t−¬ng øng ®−îc, mét lµ, v× b¶n Êy ®· lo¹i ra nhiÒu x−ëng mµ s¶n l−îng ®¹t tíi 2 000 róp trë lªn, lo¹i ra trªn c¬ së nh÷ng x−ëng Êy dïng d−íi 15 c«ng nh©n. Hai lµ, v× b¶n *Danh s¸ch+ ®· tÝnh gi¸ trÞ s¶n l−îng kh«ng kÓ thuÕ tiªu dïng (®iÒu ®ã lµ tr¸i víi nh÷ng thèng kª tr−íc kia). Ba lµ, v× b¶n *D¸nh s¸ch+ ®«i khi chØ tÝnh cã sè tiÒn c«ng chÕ biÕn nguyªn liÖu, mµ kh«ng tÝnh gi¸ trÞ s¶n l−îng.


21

®èi víi bÊt cø nh÷ng con sè nµo ®· ®−îc in ra, thiÕu ®Õn nçi ®· lÊy nh÷ng con sè Êy lµm c¨n cø cho nh÷ng sù tÝnh to¸n cña m×nh*.

ë ®©y, cÇn nãi réng ra mét chót. Tõ thuyÕt cña m×nh vÒ sù gi¶m sót sè l−îng c«ng x−ëng, «ng Ca-r−-sÐp kÕt luËn lµ cã mét qu¸ tr×nh tËp trung c«ng nghiÖp. DÜ nhiªn lµ trong khi b¸c bá thuyÕt cña «ng ta, chóng t«i kh«ng hÒ b¸c bá kÕt luËn ®ã, kÕt luËn nµy chØ ®−îc «ng Ca-r−-sÐp luËn chøng mét çch kh«ng ®óng mµ th«i. §Ó chøng minh sù tån t¹i cña qu¸ tr×nh tËp trung nµy, th× ph¶i xÐt riªng nh÷ng x−ëng lín nhÊt. Chóng ta h·y lÊy, ch¼ng h¹n, nh÷ng x−ëng dïng 100 c«ng nh©n trë lªn. §em sè l−îng nh÷ng x−ëng nµy, sè l−îng c«ng nh©n còng nh− gi¸ trÞ s¶n l−îng cña nh÷ng x−ëng Êy mµ ®èi chiÕu víi nh÷ng sè liÖu cña toµn bé çc x−ëng, th× chóng ta cã ®−îc biÓu ®å d−íi ®©y: (xem biÓu ®å, tr. 22.-BT.)

Qua biÓu ®å nµy, ng−êi ta thÊy r»ng sè l−îng x−ëng cì lín ®Òu t¨ng lªn; sè c«ng nh©n vµ gi¸ trÞ s¶n l−îng cña nh÷ng x−ëng ®ã còng t¨ng lªn vµ lu«n lu«n chiÕm mét tû träng ngµy cµng lín trong tæng sè c«ng nh©n vµ trong tæng gi¸ trÞ s¶n l−îng cña *nh÷ng c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+ ®· ®−îc chÝnh thøc ®¨ng ký. Cã lÏ ng−êi ta sÏ v¹ch cho chóng ta thÊy r»ng së dÜ cã sù tËp trung c«ng nghiÖp, lµ v× nh÷ng xÝ nghiÖp lín ®· chÌn lÊn nh÷ng x−ëng nhá vµ sè l−îng nh÷ng x−ëng nhá nµy gi¶m ®i, do ®ã tæng sè x−ëng còng gi¶m ®i. Tuy nhiªn, tr−íc hÕt, kÕt luËn cuèi cïng nµy kh«ng ¸p dông ®−îc cho çc *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+, mµ cho

* Khi nãi tíi sè l−îng c«ng nh©n çc c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y, «ng Tu-gan ― Ba-ra-nèp-xki ®· chøng minh r»ng nh÷ng tµi liÖu do *TËp thèng kª qu©n sù+ cung cÊp lµ hoµn toµn v« dông (xem quyÓn s¸ch cña «ng ta: *C«ng x−ëng vµ. v.+ Xanh Pª-tÐc-bua. 1898, tr. 336 vµ nh÷ng trang sau, vµ b¸o *ThÕ giíi cña Th−îng ®Õ+6, 1898, sè 4), cßn çc «ng N. - «n vµ Ca-r−-sÐp th× tr¶ lêi sù khiªu chiÕn cña «ng ta b»ng çch lÆng thinh. ThËt ra, hai «ng nµy còng kh«ng lµm g× h¬n ®−îc.

N¨m 1879 N¨m 1890 N¨m 1894/95

Sè l−îng Sè l−îng Sè l−îng Xem chó thÝch*

C«ng

x−ëng

C«ng

nh©n

Gi¸ trÞ s¶n

l−îng, ®¬n

vÞ 1 000

róp

C«ng

x−ëng

C«ng

nh©n

Gi¸ trÞ s¶n

l−îng, ®¬n

vÞ 1 000

róp

C«ng

x−ëng

C«ng

nh©n

Gi¸ trÞ s¶n

l−îng, ®¬n

vÞ 1 000

róp

TÊt c¶ "nh÷ng c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y"

27 986 763 152 1 148 134 21 124 875 764 1 500 871 14 578 885 555 1 345 346

Nh÷ng x−ëng dïng 100 c«ng nh©n trë lªn

1 238 509 643 629 926 1 431 623 146 858 588 1 468 655 670 955 233

Tû lÖ % so víi tæng sè - 66,8% 54,8% - 71,1% 57,2% - 74% 70,8%

* Còng vÉn nguån tµi liÖu ®ã. VÒ n¨m 1879, nh− chóng t«i ®· chØ râ, th× mét sè tµi liÖu ®· ®−îc bæ sung mét c¸ch pháng chõng.

Nh÷ng con sè tæng céng cña "B¶n chØ dÉn" vµ cña b¶n "Danh s¸ch" kh«ng thÓ ®em so s¸nh víi nhau ®−îc, nh−ng chóng t«i chØ ®èi chiÕu ë ®©y nh÷ng tû lÖ phÇn tr¨m so víi tæng sè c«ng nh©n vµ so víi tæng gi¸ trÞ s¶n l−îng; vµ nh÷ng tû lÖ phÇn tr¨m nµy l¹i ®¸ng tin h¬n tæng sè c«ng x−ëng rÊt nhiÒu (nh− ng−êi ta sÏ thÊy sau ®©y). C¸c con sè vÒ nh÷ng x−ëng lín lµ trÝch ë t¸c phÈm viÕt vÒ *Chñ

nghÜa t− b¶n ë Nga" mµ t¸c gi¶ nh÷ng dßng nµy ®−¬ng chuÈn bÞ cho in7.

V. I. L ª - n i n

22 Bµn vÒ vÊn ®Ò thèng kª c«ng x−ëng - nhµ m¸y ë n−íc ta

23

tÊt c¶ çc x−ëng c«ng nghiÖp, vÒ çc x−ëng nµy chóng ta kh«ng cã quyÒn nãi tíi, v× chóng ta kh«ng hÒ cã mét b¶n thèng kª nµo gäi lµ ®¸ng tin vµ ®Çy ®ñ vÒ nh÷ng x−ëng c«ng nghiÖp c¶. Vµ sau n÷a, ngay c¶ ®øng vÒ ph−¬ng diÖn thuÇn tóy lý thuyÕt, ng−êi ta còng kh«ng thÓ nãi mét çch a priori1) ®−îc r»ng trong mét x· héi t− b¶n chñ nghÜa ®−¬ng ph¸t triÓn, sè l−îng nh÷ng x−ëng n«ng nghiÖp bao giê còng ph¶i vµ ch¾c ch¾n lµ ph¶i gi¶m sót ®i v×, song song víi qu¸ tr×nh tËp trung c«ng nghiÖp, cßn diÔn ra qu¸ tr×nh d©n c− n«ng th«n t¸ch khái n«ng nghiÖp, sè l−îng nh÷ng x−ëng nhá ph¸t triÓn nhiÒu lªn trong nh÷ng vïng l¹c hËu cña ®Êt n−íc, do hËu qu¶ cña sù tan r· cña nÒn kinh tÕ n«ng d©n nöa tù nhiªn, v.v..*

Chóng ta h·y trë l¹i nãi vÒ «ng Ca-r−-sÐp. ¤ng ta hÇu nh− chó ý nhiÒu nhÊt ®Õn nh÷ng sè liÖu Ýt ®¸ng tin cËy nhÊt (vÒ chÝnh ngay sè l−îng *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+). ¤ng ta chia çc tØnh ra tõng lo¹i, c¨n cø vµo sè l−îng *c«ng x−ëng+ nhiÒu hay Ýt, råi vÏ ra mét b¶n ®å, trong ®ã «ng ta ghi nh÷ng lo¹i tØnh Êy vµ dùng lªn mét biÓu ®å ®Æc biÖt cho nh÷ng tØnh cã sè l−îng *c«ng x−ëng+ nhiÒu nhÊt vÒ mçi ngµnh c«ng nghiÖp (tr. 16 - 17); «ng ta tÝnh to¸n rÊt nhiÒu tû lÖ phÇn tr¨m chØ râ sè l−îng c«ng x−ëng cña tõng tØnh so víi tæng sè c«ng x−ëng (tr. 12 - 15). Lµm nh− vËy lµ «ng Ca-r−-sÐp bá qua mét ®iÓm nhá nµy: «ng ta ®· quªn kh«ng tù hái xem nh÷ng sè l−îng c«ng x−ëng trong nh÷ng

* ThÝ dô, b¶n *®iÒu tra vÒ nghÒ thñ c«ng+ ë tØnh PÐc-m¬ n¨m 1894/95 ®·

chøng minh r»ng thêi kú sau c¶i çch, sè l−îng nh÷ng x−ëng c«ng nghiÖp nhá kh«ng ngõng t¨ng lªn ë n«ng th«n sau mçi kho¶ng thêi gian m−êi n¨m. Xem *Kh¶o cøu vÒ miÒn PÐc-m¬. L−îc kh¶o vÒ t×nh h×nh c«ng nghiÖp thñ c«ng trong tØnh PÐc-m¬+. PÐc-m¬, 1896.8

1) ― tiªn nghiÖm

V. I. L ª - n i n

24

tØnh kh¸c nhau cã thÓ so s¸nh víi nhau ®−îc hay kh«ng? DÜ nhiªn lµ kh«ng thÓ so s¸nh ®−îc, vµ, do ®ã, ®¹i bé phËn çc sù tÝnh to¸n, çc sù so s¸nh vµ çc lËp luËn cña «ng Ca-r−-sÐp chung quy chØ lµ nh÷ng bµi tËp lµm thèng kª ng©y th¬. Gi¶ sö ngµi gi¸o s− ®· biÕt çi ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+ nh− ®· nãi trong th«ng t− ngµy 7 th¸ng S¸u 1895, th× cã lÏ ngµi Êy ®· dÔ dµng ®o¸n thÊy ®−îc r»ng çi ®Þnh nghÜa mËp mê nh− vËy kh«ng thÓ nµo ®−îc ¸p dông mét çch gièng nhau trong nh÷ng tØnh kh¸c nhau, vµ cã lÏ ngµy Êy ®· ®i tíi cïng mét kÕt luËn nh− thÕ, nÕu ngµi Êy ®· nghiªn cøu chÝnh ngay b¶n *Danh s¸ch+ mét çch cÈn thËn h¬n. H·y dÉn ra mét vµi thÝ dô. Trong phÇn XI (chÕ biÕn thùc phÈm; chÝnh trong lo¹i nµy l¹i cã nhiÒu c«ng x−ëng nhÊt) «ng Ca-r−-sÐp ®· c¨n cø vµo sè l−îng çc x−ëng c«ng nghiÖp mµ t¸ch riªng çc tØnh V«-r«-ne-gi¬, Vi-¸t-ca vµ Vla-®i-mia (tr. 12). Nh−ng së dÜ nh÷ng tØnh nµy cã nhiÒu *c«ng x−ëng vµ nhµ m¸y+ nh− thÕ, tr−íc hÕt lµ do mét hoµn c¶nh hoµn toµn ngÉu nhiªn, do ng−êi ta ®· tÝnh c¶ nh÷ng x−ëng nhá mµ ë nh÷ng tØnh kh¸c ng−êi ta l¹i kh«ng tÝnh ®Õn. Th

bia-lenin 4-ra cantulieuvankien.dangcongsan.vn/.../6/3/6/lenintoantap_tap4.pdf2018/06/03 · tËp 4...

Documents