BIEDA W RODZINIE. PSYCHOLOGICZNY, SPOŁECZNY I KULTUROWY KONTEKST WYWIADÓW Z PRZEDSTAWICIELAMI TRZECH POKOLEŃ

Krystyna Lutyńska

Wywiad zastosowany w badaniach nad biedą w rodzinie jest wywiadem swobodnym ukierunkowanym. Jego cechy są następujące:

pytania badacza dotyczą zagadnień szczegółowych – są to dyspozycje do wywiadu, nie muszą być rozstrzygnięte w przypadku każdej jednostki badania;

nie ma listy przygotowanych pytań – mogą być wzory pytań; pytań jest dużo – są szczegółowe, przede wszystkim otwarte,

zindywidualizowane ze względu na osobę badanego; sposób zapisu jest rejestrujący, może być nagrywany; zachowania badających są silnie zindywidualizowane,

dostosowane do badanego.

Aspekty, w jakich różni się wywiad kwestionariuszowy o większym stopniu standaryzacji i wywiad swobodny ukierunkowany:

Dobór respondentów lub badanych Pytania Forma zadawania pytań i zapisywania odpowiedzi Tematyka wywiadu Długość wywiadu i interakcji Styl, sposób prowadzenia wywiadu. Wymagania stawiane

ankieterom i badającym Wiarygodność respondenta i badanego Trudności, z którymi w czasie wywiadu stykają się obaj członkowie

interakcji Traktowanie wywiadu przez respondenta, badanego „Drażliwość” wywiadu i emocjonalne zaangażowanie ankieterów i

badających

Metody, materiały i ich ocena

Dwa źródła informacji na temat opracowanych wywiadów: wywiady swobodne z osobami „biednymi” prowadzone w jednej rodzinie z przedstawicielami trzech pokoleń, oraz metodologiczne „ankiety do ankieterów”.

Ogółem – 69 wywiadów z całej Polski przeprowadzonych z pojedynczymi osobami oraz 27 metodologicznych „ankiet do ankieterów” dotyczących poszczególnych zbadanych rodzin.

Szczególny stosunek zespołu badawczego do badanych – każda „głowa rodziny” dostała od badającego 50 zł.

Trudności związane z aranżacją i prowadzeniem wywiadu (np. język badanych).

Postrzeganie badających przez badanych

W kilku przypadkach badane rodziny traktowały badających jak urzędników (pracowników „opieki społecznej” lub jakiejś innej instytucji nadrzędnej nad gminnym ośrodkiem pomocy społecznej).

Badany często był przekonany, iż badający jest przedstawicielem urzędu, mogącego mieć wpływ na jego życie.

W kilku przypadkach badane rodziny były nieufne w stosunku do badań i do osoby przeprowadzającej wywiady.

Stosunek badanych do badań i do osób przeprowadzających wywiady

Niektórym rodzinom żyjącym w kulturze ubóstwa trudno sobie wyobrazić cele instytucji naukowych, które leżą daleko poza ich własnymi doświadczeniami.

Przejawiane zainteresowanie badaniami przede wszystkim wynikało z nadziei na ewentualne własne korzyści.

Ogólny stosunek badanych badający określają na ogół jako dobry i życzliwy.

Aranżacja wywiadów i trudności związane z ich prowadzeniem: poszukiwanie badanego

Jedną z większych trudności, napotykaną przez badanych na samym początku badań, było znalezienie rodziny, z którą można było przeprowadzić wywiad.

Badający korzystali z pomocy licznych instytucji i osób (szpitale, szkoły, u sołtysów, w noclegowni dla bezdomnych itp.).

Wśród przedstawicieli najstarszego pokolenia byli zarówno ci, których oceniano jako najmniej chętnych do rozmowy, jak i najbardziej cieszących się z wizyty ankietera.

Emocje i zachowania badanych. Przemilczenia i kłamstwa

Emocje i przeżycia badanych objawiały się szczególnie intensywnie głównie ze względu na problematykę badań.

Nie zawsze jednak badani wstydzili się swojego ubóstwa (np. zdarzały się pozbawione skrępowania opowieści kobiet o pijaństwie mężów, długach itp.)

Bardzo często obserwowano silne wzruszenie (płacz). Silne zdenerwowanie i złość objawiały się u niektórych osób, kiedy

była mowa o bezrobociu i obecnej sytuacji ekonomicznej rodziny i kraju (tęsknota za PRL–em).

Niezwykle ważna jest sprawa „kłamstwa obronnego” – emocje i zachowania związane z dążeniem do ukrywania przed badającymi pewnych faktów czy opinii, które według badanych kompromitują ich lub mogą im zaszkodzić (wahanie się, kłamanie, przyciszanie głosu).

Sprawy, na temat których badani woleli milczeć lub udzielali kłamliwych odpowiedzi, można podzielić na następujące grupy:

Sytuacja materialna badanego lub jego rodziny – najczęściej starano się przedstawić ją jako bardzo trudną (obawa, że badany oceni sytuację ekonomiczną danej rodziny jako „dobrą”).

Sprawy osobiste i rodzinne dotyczące głównie przykrych przeżyć i wydarzeń (nieudane związki, alkoholizm, przemoc itp.).

Poczucie „życia w biedzie” – odnosi się wrażenie, że dla wielu badanych „życie w biedzie” jest czymś naturalnym i dlatego, jeśli coś zatajają lub kłamią, to nie czynią tego z zażenowania, lecz żeby „coś zyskać”.

Osoby trzecie w wywiadach swobodnych

Badani na ogół nie byli zadowoleni z obecności osób trzecich, nawet jeśli nie wtrącały się one do rozmowy.

Przyczyny, dla których osoby trzecie towarzyszyły badanym:

- przyczyny psychospołeczne (głównie ciekawość);

- sytuacja mieszkaniowa;

- obyczaje i tradycje w określonych środowiskach lokalnych.

Badający podczas wywiadów swobodnych. Odmienności kulturowe i partnerstwo

Na stosunek badających do badanych mogą mieć wpływ dwie sprawy: różnice środowisk kulturowych oraz wzajemna ich relacja.

Zetknięcie się ludzi wychowanych w kulturze inteligenckiej i akceptujących współczesne modele „zaradności i aktywności” z osobami żyjącymi w kulturze ubóstwa nie zawsze sprzyja wytwarzaniu się poczucia więzi, partnerstwa czy „wczuwaniu się” i „wchodzeniu” badaczy do badanych środowisk.

Choć badający często byli poruszeni tym, co zobaczyli i usłyszeli, widok biedy badanych rodzin, połączony z ich biernością, rezygnacją i wyczekiwaniem na pomoc, również niejednokrotnie ich złościł.

Podsumowanie

Badani żyjący w kulturze ubóstwa przeżywali podobne emocje i doznawali analogicznych obaw, co respondenci w badaniach kwestionariuszowych. Wynika to z:

- identyfikowania ankieterów jako urzędników, którzy mają za zadanie coś sprawdzić i z tego powodu mogą „zaszkodzić” badanym;

- poczucia naruszenia prywatności;

- relacji „badacz – badany”