bildiğimiz dünyanın sonu

7/24/2019 Bildiimiz Dnyann Sonu

1/143


2/143

Immanuel WallersteinBLDMZ DNYANIN SONUYirmi Birinci Yzyln Sosyal Bilimi

Immanuel Wallerstein 1930 ylnda New York'ta do -du. Columbia niversitesi'nden 1951 ylnda lisans,1959 ylnda doktora diplomas ald ve ayn niversite-nin Sosyoloji Blm'nde retim yesi oldu. 1955 -1970 dneminde balca aratrma alan Afrika'yd.1961'de Africa: the Politics of Independence adl al-mas, 1967'de iseAfrica: the Politics of Unity adl al-mas yaymland. 1968 ylnda Columbia niversitesi'ndeki reform hareketine etkin bir biimde katld. 1971ylnda Montreal'de McGill niversitesi'nde grev ald.1976'dan bu yana Binghamton'daki New York Eyaletniversitesi'nde sosyoloji profesrl yapmaktadr veFernand Braudel Ekonomi, Tarihsel Sistemler ve Uy-garlk Aratrmalar Merkezi'nin mdrln stlen-mitir. Temel yapt niteliindeki ciltlik The ModernWorld-System kitabm srasyla 1974,1980 ve 1989 yl-larnda yaymlad ve sosyal bilimlerde verimli bir dama-rn ortaya kmasna yol at. "Dnya sistemleri analizi"olarak bilinen bu anlay ve alma tarz mevcut kapita -lizm analizlerine geni bir bak as ve tarihsellik bo-yutu getirdi.

1994-98 tarihleri arasnda Uluslararas SosyolojiDernei bakanln yapan yazarn Metis Yaynlan'ndanemli bir koleksiyonunu oluturduk: Tarihsel Kapita-lizm (1992, 1995), Irk Ulus S nf (1993, E. Balibar ilebirlikte), Sistem Kart Hareketler (1995, G. Arrighi veT. Hopkins ile birlikte), Sosyal Bilimleri An! (1996;Gulbenkian Komisyonu'nun Sosyal Bilimlerin YenidenYaplanmas zerine Raporu) ve Liberalizmden Sonra(1998). Trke'de iki kitab daha bulunmaktadr: Jeopo-litik ve Jeokltr (z, 1993) ve Gei a, Dnya Siste-minin Yrngesi, 1945-2025 (Hopkins ile birlikte, Aves-ta, 2000).


3/143

Metis Yaynlan pek Sokak9,80060 Beyolu, stanbul

BLDMZ DNYANIN SONUYirmi Birinci Yzyln Sosyal Bilimi

Immanuel Wallersteinngilizce Basm:

The End of the World as We Know it, Social Science for the Twenty-First Century

University of Minnesota Press, Minneapolis, 1999 Immanuel Wallerstein, 1999

Trke Yaym Haklan:

Metis Yaynlan, 1999Birinci Basm: Ekim 2000

Yayma Hazrlayanlar: BlentSomay, Semih Skmen

Kapak Resmi:Anonim; 17. yzyldan kalma olduu iddia edilen,

"Tepsi dnya tasannu" zerine bir gravrdenrenklendirme.

Kapak Tasarm: Emine Bora, Semih SkmenDizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd

Kapak ve Bask: Yaylack Matbaaclk Ltd.Cilt: Sistem Mcellithanesi

IMMANUEL WALLERSTEIN

BLDMZDNYANIN SONU

Yirmi Birinci Yzyln Sosyal Bilimi

eviren:

TUNCAY BRKAN

ISBN 975-342-287-3

METS YAYINLARI


4/143

Jacob, Jessie, Adam ve Joshua 'yaBenim niversiteye gittiimde karlatmdan

daha ie yarar bir sosyal bilimle tanabilsinler diye,

indekiler

veDon Pablo Gonzlez Casanova'ya-

yaam boyunca sosyal bilimi daha demokratik bir dnyannhizmetine komaya alm ve hepimize esin vermiti.

nsz 7Belirsizlik ve Yaratclk 9

Birinci BlmKAPTALZM DNYASI 13

I Sosyal Bilim ve Komnist Ara Fasl, ya da ada Tarihe Dair Yorumlar 15II ANC ve Gney Afrika 28

III Dou Asya'nn Ykselii ya daYirmi Birinci Yzylda Dnya Sistemi 44Coda: Mahut Asya Krizi 60

IV Devletler mi? Egemenlik mi? 69V Ekoloji ve Kapitalist retim Maliyetleri 89 VILiberalizm ve Demokrasi 100 VII Neye Entegrasyon?Neyden Marjinalleme? 119 VIII Toplumsal Deimemi? 134

kinci BlmBLG DNYASI 151

IX Sosyal Bilim ve ada Toplum 153 X SosyalBilimlerde Farkllama ve Yeniden na 173 XIAvrupamerkezcilik ve Tecellileri 184 XII Bilgi Yaplan

ya da Bilmenin Ka Yolu Vardr? 202XIIIDnya Sistemleri Analizinin Ykselii veGelecekteki k 209

XIVSosyal Bilim ve Adil Bir Toplum Aray 219XV Sosyolojinin Miras, Sosyal Bilimin Vaadi 238


5/143

nsz

1994'TEN 1998'E KADAR Uluslararas Sosyoloji Dernei'nin bakanl-n yaptm. USD'yi, sosyal bilimin kolektif toplumsal bilgisini, dnyann

yirmi birinci yzylda -bence- epeyce dnecek olmas nda yeni-den deerlendirme ihtiyacn kendi ilgi merkezine yerletirme dorultu-sunda ynlendirdim. USD'nin bakan sfatyla sosyologlarn ve diersosyal bilimcilerin yapt birok toplantya konumac olarak davetedildim; kendi aciliyetlerimi izleyerek yirmi birinci yzyln sosyal bi-limi konusu zerindeki grlerimi ortaya koymama vesile oldu bu top-lantlar.

Kitabn baln, buradaki yazlardan ounu yazldklar sradaokuyan Patrick Wilkinson sayesinde buldum. Patrick bir gn yazlar-mn konusunun aslnda "bildiimiz dnyann sonu" olduunu ve bura-da "bilme"nin hem cognoscere hem descire anlamn tadn syle-di. Ben de bu fikirden yola karak bu yazlar derlemesini, "KapitalizmDnyas" ve "Bilgi Dnyas" eklinde ikiye ayrarak dzenledim: in-de yaadmz gerekliin erevesini izme anlamnda bildiimizdnya (kapitalizm dnyas, yani cognoscere) ve ona ilikin bir kavrayedinme anlamnda bildiimiz dnya (bilgi dnyas, yaniscire)*.

* Kitabn, "The End of The World As We Know It" olan baln Trke'ye "Bildi-imiz Dnyann Sonu" olarak evirdik. Yazarn da burada aklad gibi, ngilizceknow kelimesi, Latince'deki cognoscere ve scire kavramlarn ayn anda karlyor vekitabn ieriinde de iki ayr blmde ifadesini bulan ikili yap zerine bir kelime oyunuoluturuyor: Bu kavramlardan birincisi olan cognoscere, Trke'de "tanmak" kelimesiile de karlayabileceimiz, bir ey hakknda bilgi ve fikir sahibi olmak, tankl ol -mak anlamna geliyor. Scire ise tankln tesinde, kavramlatrlm, metodolojikolarak dzene konulmu bir bilme. Dolaysyla "The End of The World As We KnowIt" dediimizde, o "Bildiimiz Dnya" hem gndelik hayatta karmza kan, tandk,

bildik, aina olduumuz "Kapitalizm Dnyas", hem de sosyal bilimlerin ve felsefeninyzyllar boyunca toplad verilerin, yapt deerlendirmelerin ve yorumlarn olutur-


6/143

8 BLDMZ DNYANIN SONU

Ben karanlk bir ormann tam ortasnda olduumuza ve ne yne git-memiz gerektii konusunda yeterli netlie sahip olmadmza inanyo-rum. Bunu acilen hep birlikte tartmamz gerektiine ve bu tartmayagerekten dnya apnda katlnmas gerektiine inanyorum. Ayrcabu tartmann, bilgi, ahlak ve siyasetin her birini ayr kelere ayrabi-leceimiz bir tartma olmadna da inanyorum. "Belirsizlik ve Yara -tclk" adl giri yazsnda bu sav ksaca dile getirmeye altm. G-rlmemi nitelikte etin bir tartma iine girmi durumdayz. Ama me-seleleri, onlardan uzak durarak zemeyeceimiz de bir gerek.

BELRSZLK VE YARATICILIK

ncller ve Sonular

duu kavramsal dnya, yani "Bilgi Dnyas" anlamna geliyor.Bu kelime oyunu ngilizce dndaki dillerde pek kolay yaplamyor; rnein know

kelimesi Franszca'dasavoir ve connatre gibi iki ayr kavramla karlanabiliyor. Ayney Trke iin de ksmen geerli ("tanmak" ve "bilmek"); ancak "bilmek" ou zaman"tanmak" anlamn da ierdii iin (halk dilinde hl "tandk" yerine "bildik" kullanla -

biliyor rnein) bal "Bildiimiz Dnyann Sonu" olarak evirdiimizde yazarn kas-tndaki bu iki anlamll kaybetmediimizi dndk, -yaymcnn notu.

YRM BRNC YZYILIN ilk yars, yirminci yzylda grdmzher eyden daha g, daha dzen bozucu, ama ayn zamanda daha akolacak bence. Bunu, hibirini burada tartamayacam nclden yo lakarak sylyorum. Birinci ncl u: Btn sistemler gibi tarihselsistemler de lmldr. Bir balanglar, uzun bir gelimeleri ve den-geden uzaklap atallanma noktalarna ulatka yaklatklar bir son-lar vardr. kinci ncl, bu atallanma noktalarnda iki eyin geerli ol-duudur: Kk girdiler byk ktlar yaratr (oysa sistemin normalgelime zamanlarnda, byk girdiler kk ktlar yaratr) ve bu tratallanmalarn sonucu bnyevi olarak belirsizdir.

nc ncl ise modern dnya sisteminin, tarihsel bir sistem ola-rak lmcl bir krize girmi olduu ve varln elli yl daha srdrme-sinin pek muhtemel olmaddr. Gelgelelim, sonucu belirsiz olduuiin, sonuta ortaya kacak sistemin u an iinde yaadmz sistem-den daha iyi mi yoksa daha kt m olacan bilmiyoruz, ama geidneminde ortaya srlen peyler son derece yksek, sonu son derecebelirsiz ve kk girdilerin kacak sonucu etkileme yetenei son dere-ce byk olduu iin, gei dneminin ar sorunlarla dolu korkun bir

dnem olacan biliyoruz.Komnizmlerin 1989'daki knn liberalizmin byk bir zafer

kazandna iaret ettii dnlyor genellikle. Halbuki ben bunun,dnya sistemimizin tanmlayc jeokltr olarak liberalizmin nihai -kne iaret ettiini dnyorum. Liberalizm esasen, tedrici reform-larn dnya sisteminin ierdii eitsizlikleri slah edip keskin kutupla-malar azaltacan vaat ediyordu. Modern dnya sistemi iinde bununmmkn olduu yanlsamas, devletleri halklarnn gznde merula-trmas ve onlara ngrlebilir bir gelecekte bir yeryz cenneti vaat et -mesi bakmndan aslnda byk bir istikrar unsuru olmutu. Kom-


7/143

10 BLDMZ DNYANIN SONU BELRSZLK VE YARATICILIK 11

nizmlerin k, nc Dnya'daki ulusal kurtulu hareketlerinink ve Bat dnyasnda Keynes modeline duyulan inancn k;bunlarn hepsi de halkn, her birinin savunduu reformist programlarngeerlilii ve gerekliinden hayal krklna uramasnn ezamanlyansmalaryd. Ama bu hayal krkl, ne kadar hakl olursa olsun,devletlerin halklarn gzndeki meruiyetini dayanaksz brakr ve szkonusu halklarn dnya sistemimizin gittike artarak sren kutuplama-sna tahamml etmesini salayan her trl gerekeyi ortadan kaldrr.Ben bu yzden 1990'larda grdmz trden epeyce kargaalk k-masn, sz konusu kargaalklarn u anki dnyann Bosna ve Ruanda-larndan dnyann (ABD gibi) daha zengin (ve daha istikrarl olduu ilerisrlen) blgelerine yaylmasn bekliyorum.

Dediim gibi, bunlar sadece ncl; bunlara kant gstermeye vak-tim olmad iin doruluklarna ikna olmam olabilirsiniz. 1Dolay-syla u anda sadece bu ncllerimden ahlaki ve siyasi sonular kar-mak istiyorum. lk sonu, her trl biimiyle Aydnlanma'nn vazettii -nin tersine, ilerlemenin hi de kanlmaz olmaddr. Ama bu yzdenilerlemenin imknsz olduunu kabul ediyor dadeilim. Dnya son bir-ka yzylda ahlaki adan ilerlememitir, ama ilerleyebilirdi. Max We-ber'in deyimiyle, "tzel rasyonalite", yani kolektif olarak ve akl yoluy-la varlm rasyonel deerler ve rasyonel amalar ynnde ilerlememizmmkn.

kinci sonu, modernliin temel ncllerinden biri olan, kesinlikle-re duyulan inancn krletirici ve sakatlayc olduudur. Modern bilim,yani Kartezyen-Newtoncu bilim, kesinliin kesinlii zerine kurulmu-tur. Temel varsaym, btn doal olgular ynlendiren nesnel evrenselyasalar olduu, bilimsel aratrmayla bu yasalarn belirlenebilecei vebu yasalar bir kez bilindikten sonra, herhangi bir balang koullar k-mesinden yola karak, gelecei ve gemii kusursuz bir biimde ng-

rebileceimiz ynndedir.Sk sk, bu bilim anlaynn Hristiyan dncesinin seklerletiril-

mesinden ibaret olduu, Tanr'nn yerine "doa"nn ikame edilmesinitemsil ettii ve zorunlu kesinlik varsaymnn dinin hakikatlerinden t-

1. Bu tezleri yakn tarihli iki kitapta daha ayrntl olarak tarttm: Immanuel Wal-lerstein,After Liberalism,New York: New Press, 1995 (Trkesi:Liberalizmden Sonra,stanbul: Metis Yaynlan, 1998) ve Terence K. Hopkins ve Immanuel Wallerstein, The

Age of Transition, Trajectory of the World-System, 1945-2025,Londra: Zed Press, 1996(Trkesi: Gei a, Dnya Sisteminin Yrngesi, 1945-2025, istanbul: Avesta Yayn-lan, 2000; Bu kitaplarn her ikisi de bundan sonra Trke isimleriyle anlacaktr).

retildii, bu hakikatlere paralel olduu ileri srlmtr. Burada bir ila-hiyat tartmas balatmak istemiyorum, ama bana her zaman yle gel -mitir ki kadirimutlak bir Tanr inanc -en azndan Bat dinleri denendinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slam) ortak bir inantr bu- asln-da kesinlie ya da en azndan herhangi bir insani kesinlie duyulaninanla mantksal ve ahlaki olarak badamamaktadr. Zira eer Tanrkadirimutlaksa, o zaman insanlar inandklar eyin ebediyen doru ol-duunu ilan ederek snrlayamayacaklardr Tanr'y; aksi takdirde iseTanr kadirimutlak olamayacaktr. Modernlik dneminin balarnda ya-am, birou gayet dindar insanlar olan bilimciler, egemen ilahiyatlauyuan tezler ileri srdklerini dnyorlard kukusuz ve yine kuku-suz, zamann birok ilahiyats da onlara byle dnmeleri iin yete -rince sebep sunmulard, ama bilimsel kesinlik inancnn dini inan sis-temlerinin zorunlu bir tamamlaycs olduu kesinlikle doru deildir.

stelik, kesinlik inanc doa biliminin kendisi iinde sert ve bencegayet manidarbir saldryla kar karyadr artk. Bunu grmek iin II-ya Prigogine'in son kitabLa fn des certitudes'ebakmanz yeter.2Pri-gogine bu kitapta, doa biliminin hariminde, yani mekanikteki dinamiksistemlerde bile, sistemlerin zaman oku tarafndan ynlendirildiini vekanlmaz olarak dengeden uzaklatklarn ileri srer. Bu yeni gr-lere karmakln bilimi denmesinin bir nedeni, Newtoncu kesinliklerinyalnzca son derece snrl, son derece basit sistemler iinde geerliolduklarn ileri srmeleri ise, bir baka nedeni de, evrenin, karmakl-n evrimsel geliimini sergilediini ve durumlarn ezici ounluununlineer denge ve zamann-tersinirlii varsaymlaryla aklanamadnileri srmeleridir.

nc sonu da udur: Evrendeki en karmak, dolaysyla zm-lenmesi en g sistemler olan insani toplumsal sistemlerde, iyi toplummcadelesi, srmekte olan bir mcadeledir. stelik insani mcadele-

nin, en fazla anlama sahip olduu zamanlar, tam da bir tarihsel sistem-den (mahiyetini nceden bilemeyeceimiz) bir bakasna gei dnem-leri olmaktadr. Baka trl sylersek, zgr irade dediimiz ey, mev-cut sistemin denge durumuna geri dnme basklarna, ancak bu tr ge -i dnemleri olmaktadr. Nitekim, kkten deiim, asla kesin olmasada mmkndr ki bu da bize daha iyi bir tarihsel sistem aramak iin ras-yonel bir biimde, iyi niyetle ve kararl bir biimde hareket etmenin ah -

2. lya Prigogine,La fn des certitudes, Paris: Odile Jacob, 1996; ng. ev.: The EndofCertainty,New York: Free Press, 1997.


8/143


laki sorumluluumuz olduunu hatrlatr.Sz konusu sistemin yapsal olarak neye benzeyeceini bilemeyiz,

ama tarihsel bir sistemi, esas olarak rasyonel diye adlandrmamz sa-layacak ltleri ortaya koyabiliriz. Byk lde eitliki ve byk l-de demokratik bir sistemdir sz konusu olan. Ben bu iki hedef arasn-da herhangi bir atma grmek yle dursun, bunlarn aralarnda bn -yevi bir ba olduunu iddia edeceim. Tarihsel bir sistem demokratikdeilse eitliki olamaz, nk demokratik olmayan bir sistem gceitsiz bir biimde datan bir sistemdir ki bu da onun baka her eyi deeitsiz bir biimde dataca anlamna gelir. Eitliki olmadnda de -

mokratik de olmayacaktr, nk eitliki olmayan birsistem, baz in-sanlarn dierlerinden daha fazla maddi imkna, dolaysyla kanlmazolarak da daha fazla siyasi gce sahip olacaklar anlamna gelir.

kardm drdnc sonu ise, belirsizliin harika bir ey olduuve kesinliin, gerek olsayd, ahlaken lmek demek olacadr. Gelecekhakknda kesin bilgiye sahip olsaydk, herhangi bir ey yapmaya yne -lik ahlaki bir zorlama olamazd. Btn eylemler tayin edilmi olan ke-sinlik iine decei iin, her trl ihtirasn bamls olmakta ve hertrl bencillii yapmakta serbest olurduk. Eer her ey belirsizse, o za-man gelecek yaratcla, hem de sadece insann deil, btn doannyaratclna aktr. Olaslklara, dolaysyla daha iyi bir dnyaya ak-tr. Ama oraya ancak ahlaki enerjilerimizi onu gerekletirmeye adama-ya hazr olduumuzda, karmza hangi klkla ve hangi bahaneyle -karsa ksnlar, eitsiz, demokratik olmayan bir dnyay tercih edenlerlemcadele etmeye hazr olduumuzda ulaabiliriz.

Birinci Blm

KAPTALZM DNYASI


9/143

SOSYAL BLM VE KOMNST ARA FASIL, YA DA

ADA TARHE DAR YORUMLAR

KOMNST bir ara fasl myd sz konusu olan? Neyle ne arasnda?Her eyden nce de, ne zaman? Ben bu ara fasl, 1917 Kasm (BykEkim Devrimi'nin tarihi) ile Austos'ta Sovyetler Birlii Komnist Par-tisi'nin, Aralk'ta da SSCB'nin kendisinin dald yl olan 1991 arasn-daki dnem olarak ele alacam. Rusya ve Rus imparatorluu ile Dou -Orta Avrupa'da Komnist ya da Marksist-Leninist partiler tarafndanynetilen devletlerin olduu dnemdir bu. Bugn Asya'da hl Mark-sist-Leninist partiler tarafndan ynetildiklerini dnen birka devletvar elbette: in, Kore Demokratik Cumhuriyeti ve Laos. Bir de Kbavar. Ama ortada herhangi bir anlam ifade eden bir "sosyalist devletler

bloku"nun olduu a geride kald. Bana kalrsa, Marksizm-Leniniz-min ciddi destek gren bir ideoloji olduu a da geride kald.

Demek ki, Marksist-Leninist ideolojiyle ynetildiklerini iddia edendevletlerden oluan badak bir blokun bulunduu adan nce bir d -nem yaand, imdi ise bu adan sonraki bir dnemde yaadmzgibi son derece temel bir anlamda bir ara fasldan bahsetmi oluyoruz.Bu an glgesi 1917'den nce belirginlik kazanmt tabii ki. Marx veEngels daha 1848'de,Manifesto 'da "Avrupa'ya musallat olan bir haya-let var, Komnizm hayaleti" demilerdi. Bu hayalet, birok adan Av -rupa'ya hl musallat oluyor. Sadece Avrupa'ya m? Bunu tartalm.

Hayalet 1917'den nce neydi? 1917 ile 1991 arasnda neydi? Bugnnedir? Hayaletin 1917'den nce ne olduu konusunda anlamak o kadar

da g deil bence. Eitimden, terbiyeden ve grgden pek nasibini al-mam kiilerden oluan bir yn olarak grlen "halk"n her naslsagrltl bir biimde ayaklanp zel mlkleri imha ve msadere edece-


10/143

16 BLDMZ DNYANIN SONU SOSYAL BLM VE KOMNST ARA FASIL 17i, u ya da bu ekilde yeniden dataca, iktidara da lkeyi yetenek yada inisiyatife sayg gstermeden ynetecek kiileri getirecei eklinde-ki kbustu bu hayalet. Bu arada, bir lkenin aralarnda dini geleneklerinde olduu en deerli geleneklerini de tahrip edeceklerdi.

Bu korku btnyle yersiz de saylmazd. Pasternak'nDoktor Jiva-go'sunun film versiyonunda bir sahne vardr. Devrimden ksa bir sresonra cepheden Moskova'daki sarayvari evine dnen Doktor Jivago, sa-dece ailesi tarafndan deil, evini igal edip kendi ikametghlarna evi-ren ok sayda insan tarafndan karlanr. Kendi ailesine kocaman evdetek bir oda tahsis edilmitir. Esasen idealist Rus entelektelini temsileden Jivago'ya hafif saldrgan bir edayla bu yeni durum hakknda ne

dndn sorduklarnda u cevab verir: "Bu daha iyi bir dzenle-me olmu, yoldalar, daha adil olmu."1Doktor Jivago, epey olayl ge-en hayatnn sonuna kadar bu dzenlemenin daha iyi oldu una inan-may srdrr, ama okurun/seyircinin daha ikircikli hisler beslemesineallr.

On dokuzuncu yzyl Avrupasnn siyasi ve toplumsal tarihini azok biliyoruz. Ama bir de ben zetleyeyim. Fransz Devrimi'nden son-ra, Avrupa'da sz konusu devrimden nce birok kii tarafndan garipkarlanacak iki kavram yaygn ve gittike artan bir kabul grmeye ba-lad. Bunlarn birincisi, siyasi deiimin kesinlikle normal ve beklenenbir olgu olduuydu. kincisi ise, egemenliin, ulusal egemenliin yne-ticilerde ya da yasa koyucu meclislerde deil, "halk" diye bir eyde ol-duuydu. Bunlar yalnzca yeni fikirler deillerdi; mlk ve iktidar sahibiinsanlarn ounu rahatsz eden radikal fikirlerdi.

Tek tek devletleri aan bu yeni deerler kmesine, yani benim d nyasisteminin yeni yeni ortaya kan jeokltr dediim eye, Avrupadevletlerinin ounun demografik ve toplumsal yaplan iinde ger-ekleen nemli deiimler elik etti. Kentleme oran ve cretli eme-

in yzdesi artt. Kayda deer sayda kentli cretli iinin, corafi ola -rak, yaam koullar genelde berbat dzeyde olan Avrupa ehirlerindebyle aniden toplanmas, ekonomik bymenin nimetlerinden byklde dlanan kiilerden oluan yeni bir siyasi g yaratt: Bu insanlarekonomik olarak zor durumdaydlar, toplumsal olarak dlanmlard

1. Pasternak'n zgn romannda, Jivago'yu, katlk "yaama alan"nn (yeni terim)iki katn eitli Sovyet kurumlarna vermi olduklarn syleyen ailesi karlar. Ama ro -man versiyonunda da, Jivago bylesinin daha adil olduunu, zenginlerin eskiden her e-yin ok fazlasna sahip olduklarn dndn belirtir.

ve ulusal dzeyde olsun yerel dzeylerde olsun siyasi srelerde hibirsz haklan yoktu. Marx ve Engels, "Dnyann btn iileri, birlein;zincirlerinizden baka kaybedecek eyiniz yok" derken, hem bu grup-tan bahsediyor, hem de bu gruba sesleniyorlard.

1848 ile 1917 arasnda Avrupa'da, bu durumu deitirmeye bala-yan iki ey oldu. lk olarak, farkl devletlerin siyasi liderleri, bu grubunikyetlerine cevap vermek, onlarn aclarn hafifletmek ve yabancla-mlk hislerini gidermek zere tasarlanm bir reform, rasyonel reformprogram uygulamaya baladlar. Bu programlar, farkl hzlarda vefarkl anlarda da olsa Avrupa lkelerinin ounda uygulamaya kondu.(Burada, yaptm Avrupa tanmna, gmen alan belli bal Beyaz dev-letleri; Amerika Birleik Devletleri, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelan-da'y da dahil ediyorum.)

Reform programlarnn ana bileeni vard. Birincisi, ihtiyatl birbiimde tannan ama kapsam dzenli olarak genileyen seme hakky-d: Er ya da ge btn yetikin erkeklere (daha sonra kadnlara da) oyhakk verildi. kinci reform iyerlerinin durumunu dzelten yasalarnkarlmas ve alanlarn paylamn nimetlerinden yararlandrlmas,yani sonradan "sosyal devlet" adn vereceimiz eydi. nc reformise (tabii eer burada doru szck reformsa), byk lde zorunlu ilkretim ve (erkekler iin) zorunlu askerlik hizmeti yoluyla ulusal kim-liklerin yaratlmasyd.

Bu unsur -oy pusulas yoluyla siyasi katlm, devletin denetimsizpiyasa ilikilerinin yaratt kutuplatrc sonular azaltmak iin mda-hale etmesi ve snf tesi, birletirici ulusal ballk-hep birlikte, 1914'egelindiinde pan-Avrupa'ya zg bir norm ve ksmi uygulama halinegelmi olan liberal devletin dayanaklarn, hatta aslnda tanmn olutu-rur. 1848'den sonra, liberal denen siyasi gler ile muhafazakr denengler arasnda 1848'den nce varolan farklar, bu glerin bir reform

programnn yararlar konusunda ayn eilimi gstermeleri sayesindekkl bir biimde azald; ama reformun hz hakkndaki ve gelenekselsimge ve otoritelere duyulan hrmetin korunmas iin reformun ne dere-ce yararl olduu hakkndaki tartmalar kukusuz devam ediyordu.

Ayn dnem, Avrupa'da bir yanda sendikalardan bir yanda da sosya-list partilerden ya da ii partilerinden oluan ve bazen toplumsal hare -ket ad verilen hareketin douuna tanklk etti. Bu siyasi partilerin hepsiolmasa da ou, bunun gerekte ne anlama geldii o zamandan berisrekli bir tartma konusu olagelmi olmasna ramen, kendilerini"Marksist" olarak gryorlard. Bu partilerin en gls, hem kendisi


11/143

18 BLDMZ DNYANIN SONU SOSYAL BLM VE KOMNST ARA FASIL 19

hem de geri kalanlarn ou iin "model" parti olan Alman Sosyal De-mokrat Partisi'ydi.

Alman Sosyal Demokrat Partisi, dier partilerin ou gibi, u oknemli pratik sorunla kar karyayd: Parlamento seimlerine katlmalmyd? (Buna bal bir soru da uydu:Parti yeleri hkmetlere katl-mal myd?) Sonuta, bu partilerin ve partilerdeki militanlarn ezici o-unluu bu sorulara evet cevabn verdiler. Bu cevabn ardndaki aklyrtme olduka basitti. Bu sayede, kendilerine oy verenlere hemen ya-rar dokunacak bir eyler yapabilirlerdi. Sonuta, seme hakknn kap -samnn genilemesi ve yeterli siyasi eitimle birlikte, ounluk onlartopyekn iktidara getirecek, onlar da iktidara gelince, karacaklar ya -

salarla kapitalizme son verip sosyalist bir toplum kuracaklard. Bu aklyrtmeye dayanak oluturan baz ncller vard. Bunlardan biri, insanrasyonalitesine ilikin Aydnlanma anlayyd: Btn insanlar, onudoru kavramalarn salayacak ansa ve eitime sahip olduklar tak-dirde, kendi rasyonel karlarna gre davranacaklard. kinci ncl ise,ilerlemenin kanlmaz olduu ve dolaysyla tarihin sosyalist davanntarafnda olduuydu.

1914 ncesi dnemde Avrupa'daki sosyalist partilerin izledii buakl yrtme hatt, onlar pratikte, devrimci bir g olmaktan (tabii her-hangi bir dnemde devrimci oldularsa) sadece merkezci liberalizminbiraz daha sabrsz bir versiyonu olmaya dntrd. Partilerin ouhl "devrim"den dem vursalar da, aslnda devrimi artk ayaklanmay,hatta g kullanmay gerektiren bir ey olarak grmyorlard. Devrimdaha ok arpc bir siyasi oluum, mesela seimlerde yzde 60 oy ala -rak zafer kazanma beklentisi haline gelmiti. O zamanlar sosyalist par-tiler seimlerde bir btn olarak hl gayet kt sonular aldklar iin,ileride kazanlacak bir zafer beklentisi psikolojik olarak hl bir devrimenisi tayordu.

Bu srada sahneye Lenin, daha dorusu Rus Sosyal Demokrat Parti-si'nin Bolevik hizbi girdi. Boleviklerin analizinin iki temel unsuru var-d. Birincisi, Bolevikler Avrupa sosyal demokrat partilerinin teori vepratiinin hi mi hi devrimci olmadn, olsa olsa liberalizmin bir var-yant olduunu sylyorlard. kincisi, baka lkelerde bu "revizyo-nizm"in ne gibi hakl gerekeleri olursa olsun, Rusya liberal bir devletolmad ve bu yzden sosyalistlerin sosyalizmi seimlerde aldklar oy-larla kurma imkn olmad iin, bu gerekelerin Rusya'nn gerekli-iyle ilgisi olmadn sylyorlard. Geriye dnp bakldnda, bu ikideerlendirmenin de kesinlikle doru grndn sylemek gerekir.

Bolevikler bu analizden ok nemli bir sonu kardlar: Devletaygtnn ele geirilmesini ieren bir ayaklanma sreci yaanmaksznRusya (ve dolaysyla, rtk olarak baka herhangi bir devlet de) hibirzaman sosyalist olamazd. Dolaysyla, Rusya'nn aslnda saysal olarakhl kk olan "proletaryas" (tarihin onaylanm znesi), bunu, "dev-rim"i planlayp rgtleyecek sk skya yaplanm bir kadro partisi ha-linde rgtlenerek yapmak zorundayd. Kentli sanayi proletaryasnn"kk"l aslnda aleni teori iin olmasa da st kapal teori iin, Le -nin ve arkadalarnn kabul ettiinden daha nemli bir unsurdu. nkaslnda burada, ne zengin ne de pek sanayilemi olan, bu yzden de ka -pitalist dnya ekonomisinin ekirdek blgesinin paras olmayan bir l-kede nasl sosyalist parti olunacana ilikin bir teori sz konusuydu.

Ekim Devrimi'nin liderleri, modern tarihin ilk proleter devrimine li-derlik yapm olduklarn dnyorlard. Onlarn, dnya sistemininevresel ve yar-evresel blgelerindeki ilk ulusal kurtulu ayaklanma-larndan birine, muhtemelen de en dramatik olanna liderlik yapm ol -duklarn sylemek daha gereki olur. Gelgelelim, bu ulusal kurtuluayaklanmasn dierlerinden farkl klan iki ey vard: Bu ayaklanmannliderliini, evrenselci bir ideolojiyi savunan ve dolaysyla dnya apn-da dorudan kendi kontrol altnda bir siyasi yap yaratmaya kalkanbir kadro partisi yapmt; ve devrim ekirdek blge dnda kalan, snaive askeri adan en gl lkede gereklemiti. 1917-91 arasndakiKomnist ara fasln btn tarihi bu iki olgunun rn olmutur.

Kendisinin nc parti olduunu ilan eden ve sonra devlet iktidarnele geirmeye ynelen bir partinin diktatrce bir parti olmamas mm-kn deildir. Eer insan kendini nc olarak tanmlyorsa, o zaman zo-runlu olarak hakldr. Eer tarih sosyalizmin tarafndaysa, o zaman n-c parti kendi iradesini dier herkese, bu arada da ncs olduu varsa -ylan kiilere (bu rnekte, sanayi proletaryasna) zorla kabul ettirerek

mantksal olarak dnyann kaderini yerine getirmektedir. Hatta, bakatrl davranm olsayd, grevini ihmal etmi olurdu. Ayrca, eer b-tn dnyada bu partilerden sadece biri devlet iktidarna sahipse (ki1917 ile 1945 arasnda durum esasen byleydi) ve eer uluslararas birkadro yaps rgtlenecekse, iktidar ele geirmi devletin partisinin n-c parti olmas doal ve makul grnmektedir. Kald ki, bu parti ortayakan her trl muhalefete kar bu rolde srar etmesini salayacakmaddi ve siyasi imknlara sahipti. Nitekim, SSCB'nin tek-partili rejimi-nin ve Komintern zerindeki fiili denetiminin, nc parti teorisinin ne-redeyse kanlmaz sonular olduunu sylemek yanl olmayacaktr.


12/143


Bu teori kendisiyle birlikte, kanlmaz olarak olmasa da en azndan b-yk bir ihtimalle u tr eyler de getirebilir ve getirmitir de: Tasfiyeler,Gulaglar ve bir Demir Perde.

Dnyann geri kalannn Rusya'daki komnist rejime gsterdikleriak ve srekli husumet, bu gelimelerde byk bir rol oynamtr ku-kusuz. Ama bu gelimeleri sz konusu husumete balamak kesinliklesahtekrlk olacaktr, nk Leninist teori sz konusu husumeti zatenngrmt; dolaysyla bu husumet d gerekliin, rejimin her zamanbaa kmak zorunda olacan bildii deimez ynlerinden birinitemsil ediyordu.

Bu husumet beklenen bir eydi. Rejimin i yaplanmas beklenenbir eydi. Ama Sovyet rejiminin izleyecei jeopolitika galiba o kadarbeklenmiyordu. Boleviklerin pepee ald, her biri dnm noktasniteliinde drt jeopolitik karar vard ki akas bunlar Sovyet rejimi -nin gitmek zorunda olduu tek yolmu gibi gelmiyor bana.

Bunlarn birincisi, Rus imparatorluunun yeniden bir araya getiril-mesiydi. 1917'de Rus imparatorluunun gleri askeri bir bozguna u-ramlard ve Rus halknn ok byk bir ksm "ekmek ve huzur" isti -yordu. arn tahttan inmeye zorland ve ksa bir sre sonra da Bole-viklerin Klk Saray'a saldrp devlet iktidarn ele geirdikleri sradatoplumsal durum byleydi.

Bolevikler balangta Rus imparatorluunun kaderine kaytszmgibi grndler. Ne de olsa, serde, milliyetiliin, emperyalizmin vearcln ktlklerine inanan enternasyonalist sosyalistler olmak var-d. Finlandiya'y ve Polonya'y "serbest braktlar". Yaptklarnn sade-ce, kinik bir tutum taknarak zor bir anda safra atmak olduu da syle-nebilir. Ben bunun daha ok, ideolojik nyarglaryla uyumlu bir tr do -laysz, neredeyse igdsel tepki olduunu dnyorum.

Ama sonra rasyonel dnceler ar bast. Bolevikler kendileriniaskeri adan g bir i sava iinde buldular. "Serbest brakma"nnkendi snrlarnda aktif dman rejimler yaratmak anlamna gelebilece-inden korktular. sava kazanmak istiyorlard; bunun da imparator-luu yeniden fethetmeyi gerektirdiine karar verdiler. Finlandiya vePolonya iin ok ge olduu anlald, ama Ukrayna ve Kafkaslar iin okadar ge kalnm saylmazd. Birinci Dnya Sava srasnda Avrupa'daki byk okuluslu imparatorluktan -Avusturya-Macaristan, Os-manl ve Rus mparatorluklarndan- sadece Rus imparatorluu ite buekilde hayatta kald, en azndan 1991'e kadar. lk Marksist-Leninist re-jim ite bu ekilde bir Rus imparatorluk rejimi haline, arc imparator-

luun halefi haline geldi.kinci dnm noktas, Bak'de 1921'de toplanan Dou Halklar

Kongresi'ydi. Uzun sredir beklenen Alman devriminin olmayacagereiyle kar karya kalan Bolevikler ie ve douya dndler. edndler, nk artk yeni bir reti, tek lkede sosyalizm ina etmeretisi ilan etmilerdi. Douya dndler, nk Bak'deki kongre Bol-eviklerin dnya sistemine ilikin vurgularn, yksek dzeyde sanayi-lemi lkelerdeki proletarya devriminden, dnyann smrge ve yar -smrge lkelerindeki anti-emperyalist mcadeleye kaydrmt. Bun-larn ikisi de pragmatik kaymalar olarak makul grnyordu. Her ikikaymann da, dnya apnda devrimci bir ideoloji olarak Leninizmin

ehliletirilmesine ynelikmuazzam sonular oldu.e dnmek, devlet yaplar olarak Rus devleti ve imparatorluunun

yeniden konsolide edilmesi zerinde younlamak ve ekirdek blgedeyer alan lkelere sanayileme yoluyla ekonomik olarak yetimeye y-nelik bir program ortaya atmak anlamna geliyordu. Douya dnmek,ekirdek blgedeki iilerin ayaklanmasnn neredeyse imknsz oldu-unu (henz aktan aa olmasa da) st kapal olarak kabul etmekdemekti. Ayn zamanda, Wilson'un uluslarn kendi kaderlerini tayinhakk ilkesini gerekletirmek iin verilen mcadeleye (daha renkli an-ti-emperyalizm bayra altnda) katlmak demekti. Hedeflerdeki bukaymalar Sovyet rejimini, Batl lkelerin siyasi liderleri gznde, n -ceki tavrndan ok daha tahamml edilebilir bir hale getirdi veolas birjeopolitik antantn temelini att.

Bu kaymalar mantk gerei, hemen bir sonraki ylda, 1922'de Ra -pallo'da gerekleen bir sonraki dnm noktasna yol at; o yl, Al -manya ve Sovyetler Birlii aralarndaki diplomatik ve ekonomik iliki -leri yeniden balatma ve birbirlerinden savala ilgili olarak bulunduklartaleplerin hepsinden vazgeme konusunda anlaarak (ve bylece iki-

sinin de Fransa, Byk Britanya ve ABD'den grdkleri dlanmay et-kili bir biimde atlatarak) dnya siyaset sahnesine nemli oyuncularolarak yeniden girdiler. Bu noktadan itibaren, SSCB devletleraras siste-me btnyle entegre olmay kabul etmiti. SSCB 1933'te Milletler Ce-miyeti'ne katld (izin verilse bunu daha nce de yapacakt), kinci Dn -ya Sava'nda Bat'yla ittifak kurdu, Birlemi Milletler'in kurucularn-dan biri oldu ve 1945-sonras dnyada srekli olarak herkes tarafndan(en bata da ABD tarafndan) dnyann iki "byk gc"nden biri ola-rak grlmeye alt. Charles de Gaulle'n eitli defalar iaret ettiizre, bu tr abalar Marksizm-Leninizm ideolojisiyle aklamak zor


13/143


olmasna ramen, bunlar mevcut dnya sistemi erevesi iinde hare-ket eden byk bir askeri gcn izledii politikalar olarak gayet iyiaklanabilirlerdi.

Btn bunlardan sonra, drdnc dnm noktasnn, sk sk ihmaledilen ama ideolojik adan nemli bir olay olan Komintern'in 1943'tedalmasnn gelmesi artc deildi. Komintern'i datmak her ey -den nce, uzun sredir bir gereklik haline gelmi olan eyi, yani en"ileri" lkelerde proleter devrimler gerekletirmeye ynelik zgnBolevik projenin terk edilmi olduunu resmen kabul etmek demekti.Bu bariz grnyor. Ama bunun, Bak hedeflerinin de, en azndan buhedeflerin zgn biimlerinin de terk edilmesini temsil ettii o kadar

bariz deildi.Bak "Dou"daki anti-emperyalist ulusal kurtulu hareketlerinin er-

demlerini yceltiyordu. Ama 1943'e gelindiinde SSCB'nin liderleri,herhangi bir yerdeki devrimlerle, bu devrimleri tamamen kontrol etme-dikleri srece gerekten ilgilenmiyorlard. Sovyet liderleri aptal deil-lerdi ve uzun ulusal mcadeleler yoluyla iktidara gelen hareketlerin, l-kelerinin btnln Moskova'daki birilerine teslim etmeyeceininfarkndaydlar. Peki kim teslim ederdi? Bunun tek mmkn cevab vard- iktidara Rusya'nn Kzl Ordusu sayesinde ve onun gzetimi altndagelen hareketler. Bunun en azndan o zamanlar mmkn olabileceidnyadaki tek yer olan Dou-Orta Avrupa'ya ynelik Sovyet politikasite byle dodu. 1944-47 dneminde SSCB, Kzl Ordu'nun kinciDnya Sava sonunda bulunduu btn blgelerde, asl olarak da Elbe'nin dousundaki Avrupa'da kendisine tabi Komnist rejimleri iktidardatutmaya kararlyd. Asl olarak diyorum, nk hemen istisna ortayakmt: Yunanistan, Yugoslavya ve Arnavutluk. Ama oralarda nelerolduunu biliyoruz. 1945'te bu lkelerin hibirinde yoktu Kzl Ordu.Yunanistan'da, Stalin Yunan Komnist Partisi'ni dramatik bir biimde

terk etti. ktidara kendi ayaklanma abalaryla gelmi olan Marksist-Leninist rejimlere sahip Yugoslavya ve Arnavutluk ise ak ak kopa-caklard SSCB'den. Asya'ya gelince, Stalin'in ayak diremesi dnyanngznde olduu kadar, en bata da, bulabildii ilk frsatta SSCB'denkopmu olan in Komnist Partisi'nin gznde bariz bir hal almt.Mao'nun Nixon'la bulumas, Sovyetlerin bu drdnc dnm noktas-nn dolaysz sonucudur.

Bu drt dnm noktasndan sonra geriye ne kald? Yal Komnizmhayaletinden pek bir ey kalmad ak. Ama geriye bambaka bir eykalmt. SSCB dnyadaki en gl ikinci askeri gt. Aslnda SSCB,

ak bir farkla en gl lke olan ve kendisinin Elbe'den Yalu'ya (amadaha tesine deil) uzanan blgede kendine mnhasr bir nfuz alanyaratmasna izin vermi olan ABD ile bir anlama yapacak kadar g -lyd. Anlama yleydi: SSCB bu blgeyi istedii gibi kontrol edecek,ABD onun buradaki hkimiyetine sayg gsterecekti; tek koul bu alan -dan dar kmamasyd. Sz konusu anlama Yalta'da takdis edildi ve1991'e kadar hem Batl gler hem de Sovyetler Birlii znde bu an-lamaya uydular. Sovyetler, bu adan oyunu arlarn dolaysz halefleriolarak oynayarak jeopolitik rollerini gayet iyi yerine getirmi oldular.

Ekonomik adan SSCB klasik yolu, sanayileme yoluyla gelimilkeleri yakalama yolunu izlemiti. Btn handikaplarna ve kinci

Dnya Sava'nn getirdii ykmn byk maliyetlerine ramen bunubaya iyi de yapt. 1945-70 dnemindeki rakamlara baklrsa, bunlarndnya leinde etkileyici rakamlar olduklar grlr. SSCB uydu lke-leri de ayn yolu izlemeye zorlad ki bunlarn bazlar iin bu yol ok daanlaml saylmazd, ama balangta bu lkeler bile hi de fena durumdadeildiler. Ama naif bir ekonomi anlaylar vard; zel giriime yeterliyeri ayrmadklar iin deil, srekli "yakalama"nn makul bir poli tikaolduunu ve sanayilemenin ekonomik gelecei tayan dalga ol -duunu zannettikleri iin. Her halkrda, bildiimiz gibi, hem SSCBhem de Dou-Orta Avrupa lkeleri 1970'ler ve 1980'lerde ekonomikadan kt gitmeye baladlar ve sonunda ktler. Dnyann nemlibir ksmnn da ktye gittii bir dnemdi bu kukusuz ve bu lkelerdeolup bitenler, geneldeki eilim izgilerinin bir parasyd. Gelgelelimsz konusu lkelerde yaayan insanlarn bak asndan bakldnda,ekonomik baarszlklar bir tr barda taran son damla ilevi gr-mlerdi; stelik Marksizm-Leninizmin yararlarnn en byk kant-nn ekonomik durumu iyiletirmek konusunda hemen yapabilecei ey-lerde yatt yolundaki resmi propaganda gz nnde bulunduruldu-

unda, etkisi daha da artmtr bu baarszlklarn.Bu barda taran son damla olmutu nk btn bu lkelerdeki isiyasi durum neredeyse hi kimsenin houna gitmiyordu. Demokratiksiyasi katlm diye bir ey yoktu. Terrizm belas 1950'lerin ortalarnagelindiinde gemite kaldysa da, keyfi tutuklamalar ve gizli polis de -netimi hl hayatn normallemi, srekli birer gereiydi. Milliyetili -e de hibir ifade imkn verilmiyordu. Bu durum belki de en az Rus-ya'da sorun yaratyordu, nk bunu sylemelerine izin verilmese degerekte bu siyasi dnyann tepesinde Ruslar vard. Ama dier herkesiin, Rus hkimiyeti katlanlmaz bir eydi. Son olarak, tek-parti sistemi,


14/143

24 BLDMZ DNYANIN SONU SOSYAL BLM VE KOMNST ARA FASIL 25btn bu lkelerde ok imtiyazl bir tabakann, nomenklatura'nn varl- anlamna geliyordu ki bu da Boleviklerin eitlikilii temsil etmeeklindeki ideolojik iddialarn glnletiriyordu.

Btn bu lkelerde, her zaman, Boleviklerin zgn hedeflerini hi-bir ekilde paylamayan ok sayda insan olmutu. Ama btn sisteminen sonunda kmesine neden olan ey, bu hedefleri paylaan ok saydainsann lkelerindeki rejimlere dierleri kadar,hatta belki de daha fazladman hale gelmeleri oldu. 1917'den 1991'e kadar dnyaya musallatolan hayalet, 1848'den 1917'ye kadar Avrupa'ya musallat olmu olanhayaletin berbat bir karikatrne dnmt. Eski hayalet iyimserlik,adalet, ahlak yayyordu ve gc de buradan geliyordu. kinci hayaletse

atalet, ihanet ve irkin bir bask yaymaya balamt. Ufukta nc birhayalet var m peki?

lk hayalet Rusya'ya ya da Dou-Orta Avrupa'ya deil, btn Avru-pa'ya (dnyaya) musallat olan bir hayaletti. kincisi de btn dnyayaynelikti. nc hayalet de kesinlikle yle olacaktr. Ama ona Kom -nizm hayaleti diyebilir miyiz? Terimin 1917-1991 dnemindeki kullan-myla dnrsek, kesinlikle diyemeyiz. 1848-1917 dnemindeki kulla-nmyla da ancak bir yere kadar syleyebiliriz bunu. Ama hayalet yinede huu vericidir ve modern dnyann sregiden sorunuyla, yani bu dn-yann byk maddi ve teknolojik ilerleme ile dnya halklar arasndakiolaanst kutuplamay birletirmesi sorunuyla balantldr.

Sabk Komnist dnyada, birok kii "normallie dndklerini" d-nyor. Ama bu, Bakan Warren Harding 1920'de bu slogan ABD iinortaya att zaman olduu kadar, gerekilikten uzak bir olaslk. ABD1914-ncesi dnyaya hibir zaman geri dnememitir; Rusya ve sabkuydular da ne tafsilatta ne de ruhta 1945-ncesi yada 1917-ncesi dn-yaya geri dnemeyeceklerdir. Devran geri evrilemeyecek bir biimdednmtr. Sabk Komnist dnyadaki birok kii Komnist ara fasl

arkalarnda brakm olmaktan tr mthi rahatlam olsa da, dahagvenli, daha mit verici ya da daha yaanabilir bir dnyaya getikleri(aslnda, hepimizin getii) hi de kesin deildir.

Bir kere, nmzdeki elli yln dnyas, iinden ktmz SoukSava dnyasndan ok daha iddet dolu olacak gibi grnyor. SoukSavan koreografsi byk lde, hem ABD'nin hem de Sovyetler Bir-lii'nin aralarnda hibir nkleer sava olmamas iin gsterdikleri dik-kat tarafndan yaplm ve sava byk lde denetim altna alnmt;iki lkenin aralarnda byle bir sava kmamasn garanti altna almakiin gerekli olan gce sahip olmas da bunun kadar nemli bir etkendi.

Ama bu durum kkten deimitir. Rusya'nn askeri gc, hl bykolmasna ramen epeyce zayflamtr. Ama unu da belirtmek gerekirki Rusya kadar olmasa bile ABD'nin gc de zayflamtr. zellikle,ABD eskiden askeri gcn garanti altna alan unsura artk sahip de-ildir: Para, ABD halknn askeri eylemlerdeki kayplara tahamml et-meye hazr olmas ve Bat Avrupa ile Japonya zerinde siyasi denetim.

Bunun sonulan imdiden belli olmaya balamtr. Trmanan yereliddeti (Bosna, Ruanda, Burundi vs.) snrlamak son derece gtr. le -riki yirmi be yl iinde silah artn kontrol altna almak neredeyse im -kanszlaacaktr; hem nkleer silahlara hem de biyolojik ve kimyasalsilahlara sahip olan devletlerin saysnda nemli bir art olacan bek-lemek gerek. stelik, bir yandan ABD iktidarnn grece zayflad veen gl devletler arasnda l bir blnmenin ortaya kt, te yan -dan dnya sistemi iindeki ekonomik Kuzey-Gney kutuplamasnndevam ettii dnldnde, ileride Kuzey-Gney arasndaki kastlaskeri provokasyonlara (Saddam Hseyin tr) daha sk rastlamaybeklemeliyiz. Bu tr provokasyonlarla siyasi olarak baa kmak gittikezorlaacaktr ve ayn anda birka tane birden provokasyon olduun da,Kuzeyin aknty durdurabilecei phelidir. ABD ordusu ayn anda butr iki durumla baa kmak zere hazrlanma moduna oktan gemidurumdadr. Ama ya tane olursa?

kinci yeni unsur, Gney-Kuzey gdr (buna Dou Avrupa-BatAvrupa g de dahildir). Buna yeni diyorum, ama bu tr gler kapita-list dnya ekonomisinin artk be yz yldr ayrlmaz bir zellii halinegelmitir elbette. Gelgelelim, eydeimitir. Birincisi, sreci okdaha kolay hale getiren ulatrma teknolojisi. kincisi, kresel itii okdaha youn hale getiren kresel ekonomik ve demografik kutuplama-nn yaygnl. ncs ise, zengin devletlerin akntya direnme yete -neini tahrip eden demokratik ideolojinin yaygnlamas.

Neler olacak? Ksa vadede olacaklar belli. Zengin devletlerde, reto-riklerini gmenleri darda tutmak zerinde odaklayan sac hareket-lerin bydn greceiz. Gn nne gittike daha fazla hukukive fiziksel engel dikildiini greceiz. Btn bunlara ramen, -ksmengerek engellerin bedeli ok ar olduu iin, ksmen de bu tr gmenemeinden yararlanmak isteyen iverenler bir sr dolap evirecekleriiin- yasal ve yasad reel g orannn arttn greceiz.

Orta vadeli sonular da belli. ok az cret alan, toplumla entegre ol-mam ve siyasi haklardan yoksun olaca neredeyse kesin olan g -men aileleri (bunlara ikinci kuak aileler de dahildir ounlukla), sta-


15/143


tistiksel olarak nemli bir grup oluturacaklar. Bu insanlar esasen, herlkede ii snfnn en alt tabakasn oluturacaklar. Byle olduu za-man da, Bat Avrupa'nn 1848'den nceki durumuna dneceiz: Hibirhakk olmayan ve ok gl ikyetleri olan (ama bu kez etnik kimliihemen anlalabilen) bir alt snfn kentsel blgelerde younlamas.Marx ve Engels'in bahsettikleri ilk hayalet ite bu ortamda ortaya k-mt.

Ancak 1848'le arada bir fark daha var imdi. On dokuzuncu yzyl-da, hatta daha yirmi yl ncesine kadar dnya sistemi gelecek hakkndamuazzam bir iyimserlik dalgasnn zerine biniyordu. Herkesin, tarihinilerlemeden yana olduundan emin olduu bir ada yayorduk. Buinancn ok nemli birsiyasi sonucu vard: nanlmaz bir istikrar unsu-ruydu. Sabr yaratyordu, nk herkesi ilerin bir gn, yakn bir gn,kendisi iin deilse bile en azndan ocuklar iin daha iyi gideceinetemin ediyordu. Liberal devleti siyasi bir yap olarak makul ve kabuledilebilir klan ey, bu inant. Bugn dnya bu inanc kaybetti ve onukaybedince temel istikrar unsurunu da kaybetmi oldu.

Bugn her yerde grdmz devlet aleyhtar havay ite kanl-maz reforma duyulan inancn bu ekilde yitirilmesi aklamaktadr. As-lnda devleti gerekten seven kimse olmamtr, ama byk ounlukdevletin gcnn artmasna, onu bir reform arac olarak grdkleri iinizin vermilerdir. Ama eer bugn bu ilevi gremiyorsa, o zaman dev-lete niye katlanlsn ki? Peki ama gl bir devletimiz olmazsa, gnlkgvenliimizi kim salayacak? Cevap, o zaman gvenlii kendi ba -mza salamamz gerektiidir. Bu da dnyay kolektif olarak, moderndnya sisteminin balang dnemine geri gtrr. Biz modern devletikurma iine, kendi blgesel gvenliimizi kendimiz salama zorunlu-undan kurtulmak iin girmitik.

Ve pek kk saylamayacak son bir deiiklik daha var ki ona da

demokratikleme deniyor. Herkes ondan bahsediyor, ben de bunun ger-ekten olduuna inanyorum. Ama demokratikleme ortadaki bykdzensizlii azaltmayacak, aksine artracaktr. nk, ou insann g-znde, demokratikleme ncelikle eye ynelik talebi eit haklar gi-bi grme anlamna gelir: Makul bir gelir (bir i ve sonra bir emekli maa-), kiinin ocuklarnn eitim alabilmesi ve yeterli tbbi imknlar. De -mokratikleme srd srece, insanlar sadece bu eye sahip olmaktadeil, ayn zamanda bunlarn her biri iin asgari kabul edilebilir eiidzenli olarak artrmakta da srar etmektedirler. Ama bu eyi insan-larn her gn talep ettikleri dzeyde karlamak, brakn Rusya, in,

Hindistan gibi lkeleri, zengin lkeler iin bile inanlmaz pahalya malolmaktadr. Herkesin bunlardan gerekten daha fazla yararlanabilmesi-nin tek yolu, dnyann kaynaklarn bugnknden kkten farkl bir bi-imde paylatracak bir sisteme sahip olmaktr.

Peki bu nc hayalete ne ad vereceiz? nsanlarn artk gvenme -dii devlet yaplarnn zlmesi hayaleti mi? Demokratikleme vekkten farkl bir paylam sistemine ynelik talep hayaleti mi? n-mzdeki yirmi be ila elli ylda, bu yeni hayaletle nasl baa klacakonusunda uzun bir siyasi tartma yaanacak. Dnya apnda siyasi birmcadele biimine brnecek bu dnya apndaki siyasi tartmannsonucunu ngrmek mmkn deil. Ak olan bir ey var ki o da sosyalbilimcilerin nmzdeki tarihsel seenekleri netletirmeye yardmc ol-maktan sorumlu olduklardr.


16/143

ANC VE GNEY AFRKA 29

II

ANC VE GNEY AFRKA

Dnya Sisteminde Kurtulu Hareketlerinin Gemiive Gelecei

AFRKA ULUSAL KONGRES (ANC), dnya sistemindeki en eski ulusalkurtulu hareketlerinden biridir. Ayrca birincil hedefini gerekletiren,yani siyasi iktidar ele geiren en son harekettir. Bunu yapabilen sonulusal kurtulu hareketlerinden birisi olmas da mmkndr. 10 Mays1994, yalnzca Gney Afrika'da bir dnemin sonunu deil, ayn zaman -da 1789'dan beri sregelen bir dnya sistemi srecinin de sonunu iaretediyor olabilir.

"Ulusal kurtulu" terim olarak kukusuz yakn tarihlerde ortayak-mtr, ama kavramn kendisi ok daha eskidir. Bu kavram, baka ikikavram, "ulus" ve "kurtulu" kavramlarn gerektirir. Fransz Devrimi'nden nce bu iki terim de pek kabul grm ya da meruiyet kazanmdeildi (geri Kuzey Amerika'nn ngilizlerin hkimiyeti altndaki bl-gesinde 1765'ten sonra ortaya kan ve Amerikan Devrimi'ni douransiyasi kargaann da benzer fikirleri yanstt sylenebilir belki). Fran-sz Devrimi, modern dnya sisteminin jeokltrn dntrd. Siyasideiimin istisnai deil "normal" bir durum olduu ve devletlerin ege-menliinin (ki bu kavramn kendisi de olsa olsa on altnc yzylda orta -

ya kmt) egemen bir yneticiden (bir monarktan ya da bir parlamen -todan) deil, bir btn olarak "halk"tan kaynakland inancn yaygn-latrd..1

O zamandan beri, bu fikirler ok ama ok sayda insan -iktidardaki-lerin bak asndan bakldnda gereinden fazla sayda insan- tara-fndan ciddiye alnd. Son iki yzyldr dnya sisteminin balca siyasi

1. Bu fikirlerin ayrntl olarak ele aln iin bkz. Immanuel Wallerstein, "TheFrench Revolution as a World-Historical Event", Unthinking Social Science iinde,Cambridge: Polity Press, 1991, s. 7-22.

meselesi, bu fikirlerin btnyle uygulamaya geirildiini grmek iste-yenlerle bu tr btnsel bir uygulamaya kar koyanlar arasndaki m -cadele olmutur. Sk arpmalara sahne olan bu mcadele hep srdve dnya sisteminin farkl blgelerinde eitli biimlere brnd. Ba -larda, Byk Britanya, Fransa, Amerika ve dnyann daha sanayilemidier blgelerinde, genilemi bir kent proletaryasn hem burjuva ive-renleriyle hem de hl iktidarda olan aristokrasilerle kaptran bir snfmcadelesi ortaya kt. Ayrca, Napolyon dneminde spanya ve M-sr'da olduu gibi ya da Yunanistan, talya, Polonya, Macaristan ve Na-polyon-sonras dnemde durmadan genileyen listeye dahil olan dierlkelerdeki eitli hareketlerde olduu gibi, bir "ulus"un halkn "ya-

banc" bir igalciyle ya da egemen bir emperyal merkezle kaptran sa-ysz milliyeti hareket sz konusuydu. Dahas, rlanda, Peru ve ennemlisi (ama sk sk ihmal edilir) Haiti'de olduu gibi, yabanc hkimgcn, kendi ayr zerklik iddialar olan, lkeye yerlemi gmenhalkla birlik kurduu baka durumlar da vard.Gney Afrika'daki hare-ket temelde bu nc kategorinin bir varyantdr.

unu da hemen belirtelim ki on dokuzuncu yzyln ilk yarsnda bi-le, bu hareketler Bat Avrupa ile snrl deildi, dnya sisteminin evreblgelerini de kapsyordu. Ayrca yllar getike, sonralar ncDnya ya da Gney dediimiz yerlerde gittike daha fazla hareket orta-ya kt kukusuz. 1870 civarndan Birinci Dnya Sava'na kadarki d-nemde, drdnc bir tr daha belirdi: Eskiden bamsz olan.devletler-de ortaya kan, Ancien Regime'e kar verilen mcadelenin ayn za-manda milli hayatiyetin yeniden canlanmas iin ve dolaysyla yabancglerin hkimiyetine kar verilen bir mcadele olarak grld ha-reketlerdi bunlar. rnein Trkiye, ran, Afganistan, in ve Meksika'da doan hareketler bu trdendi.

Btn bu hareketleri birletiren ey, "halk"n kim olduunu ve "kur-

tulu"un halk iin ne demek olduunu bildiklerinden emin olmalaryd.Ayn zamanda halkn u anda iktidarda olmad, gerekten zgr ol-mad ve bu adaletsiz, ahlaki olarak savunulamaz durumdan sorumluolan somut insan gruplar olduu grn paylayorlard. Fiili siyasidurumlarn inanlmaz eitlilii, eitli hareketler tarafndan yaplanayrntl analizlerin her birinin epeyce ayr olmas anlamna geliyorduelbette. teki durumlar da zamanla deiince, genellikle tek tek hare -ketlerin yapt analizler de deiiyordu.

Yine de, bu eitlilie karn, btn bu hareketlerin ikinci bir ortakzellii daha vard: Orta vadeli stratejileri. En azndan siyasi adan


17/143

30 BLDMZ DNYANIN SONU ANC VE GNEY AFRKA 31

nemli hale gelen hareketlerin ortak zellii buydu. Baarl hareketle-rin, egemen hareketlerin hepsi, iki aamal strateji diye adlandraca -mz eye inanyorlard: nce siyasi iktidar ele geir, sonra dnyay de-itir. Ortak iarlar, Kwame Nkrumah tarafndan gayet zl bir biimdeifade edilmiti: "nce siyaset kralln peyle ki dier her ey gelip senibulsun." Retoriklerini ii snf etrafnda kuran sosyalist hareketlerin,retoriklerini belli bir kltr mirasn paylaan insanlar etrafnda kuranetnik-milli hareketlerin ve kendi "ulus"larnn tanmlayc zelliiolarak ortak ikameti ve yurttal kullanan milliyeti hareketlerin iz-ledii strateji buydu.

Ulusal kurtulu hareketleri ismini ite bu son trde hareketler iinkullanyoruz. Bu trn en zl ve en eski hareketi, 1885'te kurulan vebugn (en azndan ismen) hl yaayan Hindistan Ulusal Kongresi'dir.ANC 1912'de kurulduunda, Hindistan hareketinin adn benimseyerek,kendisini Gney Afrika Yerli Ulusal Kongresi olarak adlandrd. Ku-kusuz, Hindistan Ulusal Kongresi baka ok az hareketin paylat birzellie sahipti. Tarihinin en g ve nemli yllar boyunca, bir dnyagr ve iddet iermeyen direnie dayal bir siyasi taktik (satyagra-ha) gelitirmi olan Mahatma Gandi tarafndan ynetildi. Gandi bu tak-tii aslnda ilk olarak Gney Afrika'da yaanan bask balamnda geli-tirip Hindistan'a sonradan aktarmt.

Hindistan'daki mcadeleninsatyagraha sayesinde mi yoksasatyag-raha'ya ramen mi kazanld sorusu uzun uzun tartabileceimiz bireydir. Ama aka ortada olan bir ey varsa o da Hindistan'n 1947'debamszln kazanmasnn dnya sistemi iin ok nemli bir simge-sel olay haline geldiidir. Bu olay hem dnyann en byk smrgesin -de srdrlen ok nemli bir kurtulu hareketinin zaferini hem de dn-yann geri kalannn smrgecilikten kurtulmasnn siyasi bakmdankanlmaz olduu eklinde st kapal bir garantiyi simgeliyordu.

Ama ayn zamanda ulusal kurtuluun, gerekletii zaman, hareketinistemi olduundan daha mtevaz ve daha baka bir biimde gerek-letiini de simgeliyordu. Hindistan ikiye blnd. Bamszln he-men ardndan korkun Hindu-Mslman katliamlar yaand. Ve GandiHindu arlarndan olduu sylenen biri tarafndan dzenlenen bir sui -kastle ldrld.

kinci Dnya Sava'n izleyen yirmi be yl birok adan olaans-t oldu. Bir kere, bu yllar dnya sisteminde ABD'nin ak bir hegemon-ya kurduu dnemi temsil ediyorlard: ABD retim teebbslerinin ve-rimlilii bakmndan rakipsizdi ve dnya siyasetini etkili bir biimde

belli bir jeopolitik dzen iinde tutan, dnyann geri kalanna kendi jeo-kltr anlayn dayatan gl bir siyasi koalisyonun lideri konumun -dayd. Bu dnem ayn zamanda, kapitalist dnya ekonomisinin drt yzyl nceki balangcndan bu yana, dnya retimi ve sermaye birikimin-de en byk genilemenin yaanmasyla da dikkati eken bir dnemdi.

Dnemin bu iki yn -ABD hegemonyas ve dnya ekonomisinininanlmaz genilemesi- zihnimizde o kadar belirgin bir yer igal eder kibunun ayn zamanda dnya sisteminin tarihsel sistem kart hareketle-rinin zafer kazand dnem de olduunu gzden karrz ounlukla.nc Enternasyonal hareketleri, nam dier Komnist partiler dnyayzeyinin te birini, yani Dou'yu kontrol eder hale geldiler. Bat'dakinci Enternasyonal hareketleri fiilen ve genellikle ilk defa her yerdeiktidara geldiler; fiilen iktidarda olmadklar zaman da sa partilerin re-fah devletinin ilkelerine btnyle uymas yznden dolayl olarak ik-tidarda saylrlard. Gney'de ise ulusal kurtulu hareketleri birbiri ardna-Asya'da, Afrika'da, Latin Amerika'da- iktidara geliyorlard. Bu zaferinertelendii tek byk blge Gney Afrika'yd ki bu erteleme de artksona ermi durumda.

Sistem kart hareketlerin bu siyasi zaferinin yaratt etkiyi yete-rince ak bir biimde tartmyoruz. On dokuzuncu yzyl ortalarnnbak asndan bakldnda, bu kesinlikle olaanst bir baaryd.1945-sonras dnemi, dnya sisteminin 1848'deki durumuyla karlat-rn. 1848'de, Fransa'da yar-sosyalist bir hareketin iktidar ele geirme-ye ynelik ilk giriimi yaanmt. 1848 ylna tarihiler "uluslarn ba-har mevsimi" derler. Ama 1851'e gelindiinde btn bu yar-ayak-lanmalar her yerde kolayca bastrlmt. ktidar sahipleri "tehlikeli s-nflar" denen musibetin geip gittiini dnyorlard. Bu arada, eskitoprak sahibi tabakalar ile daha sanayilemi yeni burjuva tabakalararasnda yaplan ve on dokuzuncu yzyln ilk yarsna byk lde

egemen olmu kavgalar, "halk" ve "halklar" kontrol altna almaya has -redilmi baarl giriimlerle bir kenara konmutu.

Dzenin bu restorasyonu ie yaram gibi grnyordu. Sonraki onbe ilayirmi be yl boyunca, Avrupa'nn iinde veya dnda hibir cid-di halk hareketi grlmemiti. stelik, st tabakalar kurtulu hareketle-rini bastrmay baarmann rehavetine kaplm da deillerdi. Halk isya-n denen musibetin sonsuza kadar tarihe gmlmesini garantiye almakiin gericilie deil liberalizme dayal bir siyasi program izlediler. Ya -va ama dzenli reformizm yolunu atlar: Seme hakknn geniletil-mesi, iyerlerinde zayflarn koruma altna alnmas, sosyal haklar da -


18/143


tlmas, kapsam srekli genileyen bir eitim ve salk altyapsnn inaedilmesi. On dokuzuncu yzyl boyunca hl Avrupa'yla snrl olan bureform programn, Avrupa'nn alt tabakalarn sac, kurtuluu-olma-yan, milli bir kimlik ve zdeleme ats altnda toplamaya hizmet edenbir pan-Avrupa rkln yayma ve merulatrma faaliyetleriyle bir-letirdiler: Beyazlarn bann belalar, medeniletirme misyonu, SarTehlike gibi laflar ve yeni bir anti-Semitizm o dnemde yayld.

Burada modern dnya sisteminin 1870'ten 1945'e kadarki tarihinintamamn gzden geirecek deilim; en nemli sistem kart hareketle-rin uluslararas bir grevi olan ulusal gler olarak ilk kez bu dnemdeyaratldklarn belirtmekle yetineceim. Bu sistem kart hareketlerin,liberallerin kadife eldiven iinde demir yumruk stratejisine kar tek tekve hep birlikte verdikleri mcadele her zaman etin bir mcadele olmu-tur. Nitekim bu hareketlerin 1945 ile 1970 arasnda bu kadar abuk venihayetinde bu kadar kolay baarl olmalar bizi artyor. Hatta bun-dan huylananlarmz bile olabilir. Oysa tarihsel kapitalizm -bir retimtarz olarak, bir dnya sistemi olarak, bir medeniyet olarak- kayda de-er lde marifetli, esnek ve dayankl olduunu kantlamtr. Onunmuhalefeti kontrol altna alma yeteneini asla kmsememeliyiz.

Bu yzden gelin, genelde sistem kart hareketlerin, zelde de ulu-sal kurtulu hareketlerinin bu uzatmal mcadelesine bu hareketlerinkendi perspektifinden bakarak ie balayalm. Sz konusu hareketler,kendilerine dman, onlarn siyasi faaliyetlerini kayda deer ldebastrmaya ya da kstlamaya genellikle hazr bir siyasi ortam iinde r-gtlenmek zorundaydlar. Devletler bu bastrma iini hem dorudan ha-reketler ve hareket yeleri (zellikle de liderleri ve lider kadrolar) ze -rinde hem de dolayl olarak potansiyel yeleri rkterek yrtyorlar-d. Ayrca bu hareketlerin ahlaki meruiyetini reddediyor ve sk sk dev-letd kltrel yaplara (kiliselere, bilgi dnyasna, iletiim aralarna)

bu reddi pekitirme grevini yklyorlard.Bu devasa engellemelere kar, -hemen her zaman en bata kk

gruplarca kurulan- her hareket kitle desteini seferber etmeye ve kitle -nin huzursuzluk ve rahatszlklarn kanalize etmeye alyordu. Hare-ketler halkn byk ounluunun kulaklarna gzel gelen temalarabavurup, ayn minvalde analizler yapyorlard, ama yine de etkili birsiyasi seferberlik uzun ve zahmetli bir iti. nsanlarn ou gn gn-ne yaarlar ve otoriteye meydan okumak gibi tehlikeli bir yola girmeyiistemezler. nsanlarn ou, cesur ve yrekli kiilerin eylemlerini ses -sizce alklamaya hazr olan ama kendi konumlarndaki dier insanla-

rn hareketi aktif olarak destekleyip desteklemediklerini grmek iinbekleyen "hazra konucular"dr.

Kitle desteini seferber eden nedir? Basknn derecesi denemez. Birkere, bu genellikle deimez bir unsurdur ve T2noktasnda seferber ol-mu olan insanlarn neden daha nce T1noktasnda seferber olmadkla-rn aklamaz. stelik, ar bask genellikle i grr ve ok da cretkrolmayanlarn harekete aktif olarak katlmaya hazr olmalarn nler.Hayr, kitleleri seferber eden bask deildir, umut ve kesinliktir -bask-nn sonunun yakn olduu, daha iyi bir dnyann gerekten mmkn ol-duu inancdr. Bu umut ve kesinlii de hibir ey baar kadar pekiti-remez. Sistem kart hareketlerin uzun yry yuvarlanan bir ta gi -

bi oldu. Zamanla ivme kazand. Herhangi bir hareketin destek elde et-mek iin kullanabilecei en iyi sav, kendilerininkine benzeyen ve co -rafya ve kltr asndan onlara makul lde yakn baka hareketlerinkazand baarlard.

Bu perspektiften bakldnda, hareketlerin byk tartmas -reform mu devrim mi- aslnda tartmabile saylamazd. Reformist tak-tikler devrimci taktikleri, devrimci taktikler de reformist taktikleri bes-liyordu; tek koul -herhangi bir abann sonucunun (liderlerin ve kad-rolarn besledii hisler ne olursa olsun) kitlelerin hissiyatnda olumlukarlanarak alklanmas anlamnda- ie yaramalaryd. Bunun nedenide, birincil hedef olan devlet iktidar henz ele geirilmedii srece,her baarnn sonraki eylemler iin kitlesel destek grme imknn artr-masyd.

Reform mu devrim mi tartmalarnn etraf muazzam heyecanlarlaevriliydi. Ama bunlar kk bir grup siyaset taktisyeni arasnda bln -meler yaratan heyecanlard. Bu taktisyenlerin kendileri, taktik farklar-nn hem ksa vadede (etkililik) hem de orta vadede (sonu) nemli ol-duuna inanyorlard elbette. Uzun vadede olup bitenlere bakldnda,

tarihin onlarn bu inancn hakl kard pek de sylenemez. Bu ayn kitle seferberlii srecine, iktidarda olanlarn bak asn-dan, hareketlerin insanlar onlar aleyhinde seferber ettikleri kiilerin ba-k asndan bakldnda, madalyonun br yzyle karlalr. kti-darda olanlarn en korktuklar ey hareketlerin onlara ynelttii ahlakisulamalar deil, bu hareketlerin kitleleri seferber ederek siyasi arenayykabilme olaslyd. Dolaysyla, bir sistem kart hareket ortayaktnda verilen ilk tepki her zaman, lider kadrolar onlara destek ve-rebilecek kitle desteinden tecrit etmekti - fiziksel tecrit, siyasi tecrit,toplumsal tecrit. Devletler tam da hareket liderlerinin byk gruplarn


19/143

BLDMZ DNYANIN SONU

"szcleri" olmalarnn meruiyetini inkr ediyorlar, onlarn aslndafarkl snfsal ve/veya kltrel arka planlar olduunu iddia ediyorlard.yi bilinen ve iyi kullanlan "kk darda ajitatrler" temas buydu.

Gelgelelim, belli bir yrede, hareketin davetsiz "ajitatrler"den iba-ret olduu eklindeki bu temann artk ie yarar gibi grnmedii birnokta geldi att. Bu dnm noktas hem hareketin (genellikle, "pop -list" bir tarz benimsedikten sonra) sabrl abalarnn hem de "yuvarla-nan ta"n dnya sistemi iindeki bulac etkisinin sonucuydu. Bu d -nm noktasnda, statkonun savunucular hareketlerle ayn amazlakar karya kaldlar, ama tersinden. Statko savunucular, reform mudevrim mi diye deil, dn m sertlik mi diye tartyorlard. Hep sren

bu tartma da tartma saylmazd aslnda. Sertlik taktikleri dnleri,dnler de sertlik taktiklerini besliyordu; tek koul bir yanda hareketle-rin kendilerinin bir yanda da onlara destek veren kitlelerin perspektifinideitirmeleri anlamnda ie yaramalaryd.

dn m sertlik mi tartmalarnn etraf muazzam heyecanlarlaevriliydi. Ama bunlar yine kk bir grup siyaset taktisyeni arasndablnmeler yaratan heyecanlard. Bu taktisyenlerin kendileri, taktikfarklarnn hem ksa vadede (etkililik) hem de orta vadede (sonu)nemli olduuna inanyorlard. Ama burada da, uzun vadede olup bi-tenlere bakldnda, tarihin onlarn bu inancn hakl kard pek desylenemez.

Uzun vadede, olup biten uydu: Hareketler neredeyse her yerde ikti-dara geldiler, ki bu da byk bir simgesel deiiklie iaret ediyordu.Aslnda iktidara geli an her yerde, genel alg iinde gayet canl izgi -lerle varln korumutu. Bu an o zamanlar "halk"n en nihayet ege -menlie kavumasna karlk gelen bir katharsis n olarak grlyor-du ve sonralar da hep bu ekilde hatrland. Gelgelelim, hareketlerinhemen hibir yerde iktidara kendisine ait btn koullar salanm hal de

gelmedii de dorudur; her yerde gerek deiim onlarn istedii vebeklediinden daha az olmutur. Hareketlerin iktidara geliinin hikye-si byledir.

Hareketlerin iktidara geliinin hikyesi, hareketlerin seferber edili-inin hikyesine baz bakmlardan paraleldir. ki aamal strateji teorisi,bir hareket bir kez iktidar ele geirip devleti kontrol etmeye baladk-tan sonra dnyay, en azndan kendi dnyasn dntrebilecei ek-lindeydi. Ama bu tabii ki doru deildi. Aslnda, sonradan bakldndabunun son derece naif bir teori olduu anlald. Bir kere egemenlik teo-risini itibari deeriyle ele alp egemen devletlerin zerk olduunu var-

ANC VE GNEY AFRKA 35

sayyordu. Ama devletler zerk deildir, hibir zaman zerk olmam-lardr. Devletlerin en gls, mesela gnmzn ABD'si bile gerek-ten egemen deildir. te yandan, mesela Liberya gibi ok zayf devlet-ler sz konusu olduunda, egemenlikten bahsetmek kt bir akadanibarettir. stisnasz btn modern devletler devletleraras sistemin er-evesi iinde varolur ve bu sistemin kurallar ve siyaseti tarafndan k -stlanrlar. stisnasz btn modern devletlerdeki retim faaliyetleri, ka-pitalist dnya ekonomisinin erevesi iinde varolur ve onun nceliklerive iktisat politikalar tarafndan kstlanrlar. stisnasz btn moderndevletlerdeki kltrel kimlikler bir jeokltr iinde varolur ve onunmodelleri ve entelektel hiyerarileri tarafndan kstlanrlar. Devletle-rin ben zerkim diye barmalar, Canute'nin dalgalara geri ekilmeleri -ni emretmesi gibi bir eydir bir anlamda.

Hareketler iktidara geince neler oldu? En bata, bir btn olarakdnya sistemi iinde iktidarda olanlara dnler vermek zorunda olduk-larn grdler. Hem de yle ufak tefek dnler deil, nemli dnler.Hepsi de, Lenin'in NEP'i (Yeni Ekonomi Politikas) balatrken kullan -d argmana bavuruyorlard: dnler geicidir; bir adm geri, ikiadm ileri. Bu gl bir argmand, nk hareket bu dnleri vermedi -i bir iki durumda, ok ksa bir sre iinde kendini iktidar btnyleyitirmi vaziyette buluvermiti. Yine de dnler verildi ve bu da lider-lik kavgalarna ve halkn ounluunun aknla kaplp sorular sor-maya balamasna yol at.

Hareket iktidarda kalacaksa, bu noktada olanakl tek politika var gi -biydi: Gerek anlamdaki temel deiiklikleri erteleyerek onun yerinednya sistemi iinde gelimi lkeleri "yakalama" giriimini ikame et-mek. Sistem kart hareketlerin kurduu rejimlerin hepsi, dnya siste-mi iinde devletlerini glendirmeye ve yaam standardn nc devlet-lerin dzeyine yaklatrmaya altlar. Halkn byk ounluunun as-

lnda genellikle istedii ey, (tahayyl etmesi ok daha zor olan) temeldeiim deil ama tam da daha iyi durumda olan lkelerin maddi ni -metlerinden (gayet somut bir eydi bu) yararlanmak olduu iin, hare-ket liderlerinin katharsis-sonras politikalarda yapt bu kayma aslndahalktan destek grmtr - ama ie yaramas kouluyla. Zurnann zrtdedii yer de burasyd!

Bir politikann ie yarayp yaramadn belirleyebilmek iin bilme-miz gereken ilk ey, bunu lmede kullanacamz zaman dnemidir.Anlk zamanla Grek takvimleri arasnda uzun bir olaslklar dizisi var-dr. ktidardaki hareketlerin liderleri, doal olarak, takipilerinden ksa

34


20/143


deil uzun bir zaman dilimini l almalarn istiyorlard. Ama halk kit -lelerine kendilerine byle geni bir manevra alan tanmalar iin ne trargmanlar sunuyorlard? Balca iki argman tr sz konusuydu.Bunlardan biri maddiydi: Gerek durumda, kk bile olsa, baz dolay-sz, anlaml, llebilir iyilemeler olduunu gsteriyorlard. Ulusaldurumlar deitii iin, baz hareketlerin bunu baarmas dierlerindendaha kolay oluyordu. Dnya ekonomisinin dalgalanp duran gereklik-leri gz nnde bulundurulduunda da, bu tr argmanlarzaman iin-de u deil de bu anlarda yapmak daha kolay olabiliyordu. Gerekte,kk bile olsa bu tr anlaml iyilemeler salamak, ancak snrl bir l-de iktidardaki hareketin kontrolnde olan bir eydi.

Gelgelelim, ikinci bir tr argman vard ki iktidardaki hareketlerinbu konuda bir eyler yapmalar daha kolayd. Bu umut ve kesinlik arg-manyd. Hareket, kurtulu hareketlerinin btn dnyada yaratt yu-varlanan ta etkisine dikkat ekip tarihin (gzle grlr biimde) kendi -lerinden yana olduunugstermek iin bunu kullanabiliyorlard. Bu sa-yede de kendileri olmasa ocuklarnn, ocuklar olmasa bile torunlar -nn bugnknden daha iyi bir hayat yaayacaklarn vaat ediyorlard.Bu ok gl bir argmandr ve u anda da grebileceimiz gibi, szkonusu hareketleri gerekten de uzun sre iktidarda tutmutur. nandalar deler. Gelecee duyulan inan ise -ayakta kald srece- sis-tem kart hareketleri iktidarda tutar.

Hepimizin bildii gibi, inan pheye tbidir. Hareketlere ynelikphe iki kaynaktan beslenmitir. Bu kaynaklardan biri nomenklatu-ra'nn iledii gnahlardr. ktidar ele geirmi hareketler demek, ikti-dar ele geirmi kadrolar demektir. Kadrolar da insanlardan oluur.Onlar da herkes gibi iyi bir hayat yaamak isterler ve ona ulama konu -sunda ounlukla halk kitlelerinden daha sabrszdrlar. Sonuta, helebir de katharsis annn parlts snmeye yz tutunca, yozlama, kendini

beenmilik ve dediim dedikilik neredeyse kanlmaz olmutur. Yenirejimin kadrolar zamanla gittike Ancien Regime kadrolarna benze-meye, hatta ounlukla daha da kt bir hal almaya balamlardr. Bube yl iinde de olabilirdi, yirmi be yl iinde de; ama nnde sonundaher yerde olmutur.

Ee, peki sonra, devrimcilere kar devrim mi olmutur? Pek deil.Halk kitleleriniAncien Regime'e kar seferber etmeyi yava bir srehaline getiren atalet burada da etkili olmutur. ktidardaki hareketlerikertmek iin nomenklatura'nn gnahlarndan daha fazla ey gerekir.Hem ekonominin dolaysz durumunun hem de onunla birlikte, yuvarla-

ANC VE GNEY AFRKA

nan tan hl yuvarlandna duyulan itimadn kmesini gerektirir.Bu olduunda, yakn tarihlerde Rusya, Cezayir ve daha birok lkedeolduu gibi, "devrim-sonras dnem"in sonuna gelmi oluruz.

imdi tekrar dnya apnda yuvarlanan taa, bir btn olarak dnyasistemi iindeki srece bakalm. 1870'ten 1945'e kadar hareketlerin ver-dii etin ve uzun mcadeleden ve 1945 ile 1970 arasnda dnya apn-da gsterdikleri ani atlmdan bahsetmitim. Bu mest edici ani atlmepey bir zafer kazanm olma hissi yaratt. Gney Afrika gibi en gblgelerdeki hareketleri ayakta tuttu. Gelgelelim, hareketlerin karla-tklar en byk sorun kazandklar baaryd; bireysel baarlar deilkolektif, dnya apndaki baarlar. ktidardaki hareketler pek de ku-

sursuz saylamayacak performanslar yznden ieride homurtularlakarlatklarnda, yaadklar glklerin byk lde kudretli dglerin husumetinden kaynakland argmann kullanabiliyorlardve bu ounlukla kesinlikle doru bir argmand. Ama gittike dahafazla lkede gittike daha fazla hareket iktidara gelirken ve hareketlerinbizzat kendileri kolektif glerinin byd argmann kullanrken,u anda yaadklar glkleri d husumetlere balamalar ikna edicili-ini kaybetmeye balad. En azndan bu durum tarihin gzle grlr bi-imde onlarn tarafnda olduu teziyle eliiyor gibi grnyordu.

ktidardaki hareketlerin baarszl, dnya apndaki 1968 devri-minin ardnda yatanetkenlerden biriydi. Birdenbire, her yerde, iktidar-daki sistem kart hareketlerin yaadklar snrlamalarn, statko g -lerinin gsterdii husumetten deil de bu hareketlerin kendilerinin sta-tko gleriyle birlikte dolap evirmelerinin rn olduunu ima edensesler duyulmaya balad. Eski Sol denen Sol her yerde saldrlarla kar-lat. Ulusal kurtulu hareketleri, nc Dnya'nn drt bir yannda,nerede iktidarda olursa olsunlar bu eletirilerden kaamadlar. Yalnzcahenz iktidara gelmemi olanlar hasar grmemilerdi.

1968 devrimleri hareketlerin halk tabann sarsarken, dnya ekono-misinin sonraki yirmi yl iinde yaad durgunluk da putlar ykmaiini devam ettirdi. 1945 ile 1970 arasnda, hareketlerin byk zafer d-neminde, dolaysz byk vaat "ulusal kalknma"yd ki hareketlerin o-u buna "sosyalizm" adn veriyordu. Hatta, hareketler bu sreci yalnz-ca kendilerinin hzlandrabileceini ve kendi devletleri iinde yalnzcakendilerinin tamamna vardrabileceini sylyorlard. Ve 1945 ile1970 arasnda bu vaat makul grnyordu, nk dnya ekonomisi heryerde geniliyordu ve ykselen dalga btn gemileri yzdryordu.

Ama dalga ekilmeye baladnda, dnya ekonomisinin evre bl-

37


21/143


gelerinde iktidarda olan hareketler, dnyadaki ekonomik durgunluunkendi devletleri zerindeki son derece olumsuz etkisini nlemek iinyapabilecekleri pek bir ey olmadn grdler. Zannettikleri kadar,halklarnn zannettii kadar gl deillerdi, gleri zannettiklerindenok daha azd. Gelimi lkeleri yakalama hayallerinin suya dmesi,pepee birok lkede hareketlerin kendileri iin beslenen hayallerin desuya dmesini getirdi. Bu hareketler umut ve kesinlik satarak iktidardakalmlard. imdi de umutlarn yklmasnn ve kesinliin sona ermesi -nin bedelini dyorlard.

te tam bu ahlaki krizin ortasnda sahneye "Chicago ocuklar" di-ye de bilinen kocakar ilac pazarlamaclar frlad ve bir btn olarakdnya sistemi iinde iktidarda bulunan insanlarn yeni bir hevesle izle-dikleri sertlik politikasndan aldklar byk destekle, herkese ikameolarak piyasann bysn nerdiler. Ama nasl vitamin ierek kankanserini iyiletiremezseniz, "piyasa" da dnya nfusunun yzde 75'inioluturanyoksullarn ekonomik beklentilerini karlayamaz. Bu sahte-krlktr; bu kocakar ilac pazarlamaclarn yaknda kasabadan kova -caz kukusuz, ama i iten gemi olacak.

Gney Afrika mucizesi ite btn bunlar ortasnda ortaya kp bukasvetli dnya sahnesine parlak bir k getirdi. Beklenmedik bir geli-meydi bu. Ulusal kurtulu hareketlerinin 1960'lardaki zaferlerinden biriyeniden yaanyor ve bu, herkesin her zaman en kt ve en yola gelmezdurumda olduunu syledii bir yerde gerekleiyordu. Dnm okhzl ve hayret verici bir przszlkle gerekleti. Bir bakma dnyaGney Afrika ve ANC'nin omuzlarna son derece haksz bir yk ykle-mitir. Sadece kendileri iin deil, hepimiz iin baarl olmalar gereki -yor. Gney Afrika'nn ardndan, halk glerini seferber eden, hl iyim-ser bir unsur rol oynayacak, dnyann dayanma hareketleri tarafn-dan cokuyla selamlanacak baka bir lke gelmiyor. Sanki dnyadaki

sistem kart hareketler kavramnn kendisine son bir ans daha veril -mi gibi, sanki tarih son hkmn vermeden nce kendimizi araftaki ta-yin edici anda buluvermiiz gibi.

leriki on, on be ylda Gney Afrika'da neler olacandan emin de-ilim. Nasl emin olunabilir ki? Ama Gney Afrikallarn da geride ka-lan bizlerin de dnyann ykn onlarn omuzlarna ykmamamz ge-rektiini hissediyorum. Dnyann yk dnyaya aittir. Gney Afrikal-lara kendi yklerini tamak, dnyann yklerinden paylarna den his -seyi yklenmek yeter. Bu yzden son szlerimi dnyann yknn neolduu konusuna ayracam.

Bir yap olarak ve bir kavram olarak sistem kart hareketler, dnyasisteminin jeokltrnn 1789'dan sonraki dnmnn doal rnle-riydi. Sistem kart hareketler sistemin rnleriydi; elbette yle olmakzorundaydlar. u anda ne kadar eletirel bir bilano karrsak kara-lm, ki korkarm ben de byle bir bilano karrdm, ahsen, on doku-zuncu yzyln ortasnda onlarn setikleri yolu izlemekten daha iyi ola -bilecek hibir tarihsel alternatif grmyorum. nsann kurtuluunu pey-leyen baka hibir g yoktu. Ve sistem kart hareketler insann kurtu-luunu salayamamlara bile, hi deilse insanlarn baz aclarnazaltmlar ve alternatif bir dnya vizyonu iin tay yksee yerletir-milerdir. Gney Afrika'nn bugn on yl ncekinden daha iyi bir yer

olduuna hangi makul insan inanmaz ki? Bunun onuru ulusal kurtuluhareketine deilse kime aittir?

Temel sorun hareketlerin stratejisinde yatyordu. Tarihsel olarakkendilerini bir ifte amaz iinde buldular. 1848'den sonra, siyasi a-dan uygulanabilir olan ve durumu hemen hafifletme midi sunan tekbir hedef vard. Bu da, modern dnya sisteminin balca slah mekaniz-masn sunan devlet yaplarndaki iktidar elde etme hedefiydi. Amadnya sistemi iinde iktidar elde etmek, sistem kart hareketlerin ensonunda gten dmesini ve dnyay dntrme yeteneine sahipolamamasn garanti altna alan bir hedefti. Tam bir "yukar tkrsenbyk, aa tkrsen sakal" durumu sz konusuydu: Ya ksa vadedenemsiz ve etkisiz kalmak ya da uzun vadeli baarszlk. Kanabile-ceklerini umarak ikinci seenei tercih ettiler. Kim tercih etmezdi ki?

Ben, bugn tam da sistem kart hareketlerin kolektif baarszl -nn (buna ulusal kurtulu hareketlerinin gerekten ve tam anlamyla z-grletirici olmay baaramamas da dahildir) ileriki yirmi be, elli yliindeki pozitif gelimeler iin en mit verici unsur olduunu ileri sr-mek istiyorum. Bu garip gr deerlendirebilmek iin, u anda neler

olup bittiiyle hesaplamak zorundayz. Dnya kapitalizminin nihai za-ferini deil, ilk ve tek gerek krizini yayoruz u anda. 2

Her biri asimtotuna yakn hareket eden ve -sonsuz sermaye birikimipeindeki kapitalistlerin bak asndan bakldnda- her biri ykcbir mahiyet tayan drtuzun vadeli eilime iaret etmek istiyorum. Bueilimlerin birincisi ve en az tartlan, dnyann krsallktan kmas-

2. leriki paragraflarda yer alan argman uradaki kapsaml analizin zetidir: Teren ceK. Hopkins ve Immanuel Wallerstein, Gei a, Dnya Sisteminin Yrngesi, 1945-2025, stanbul: Avesta Yaynlan, 2000.


22/143


dr {deruralization). Daha iki yz yl nce, dnya nfusunun ve hattaher lke nfusunun yzde 80 ila 90' krsal blgelerde yayordu. Bu -gn dnya apnda, bu oran yzde 50'nin altndadr ve hzla daha daazalmaktadr. Dnyann baya byk kimi blgelerindeki krsal nfu-sun oran yzde 20'den, hatta baz yerlerde yzde 5'ten bile azdr.N'olmu yani, diyebilirsiniz bunun karsnda. Kentleme ile modernlikneredeyse eanlaml eyler deil mi? Sanayi devrimi denen eyle birlik-te olacan umduumuz ey tam da bu deil miydi? Evet, hepimizinrendii basmakalp sosyolojik genelleme aa yukar byle bir ey.

Gelgelelim, kapitalizmin ileyi biimini yanl anlamak demek bu.Artk deer her zaman, sermayeye sahip olanlarla emek harcayanlararasnda bllr. Bu blmn koullar son tahlilde siyasaldr; herbir tarafn pazarlk gcne baldr. Kapitalistler temel bir elikiyleyaarlar. Eer emein karln deme koullar dnya apnda okdkse bu piyasay snrlayacaktr; Adam Smith'in ok nceleri syle-dii gibi, iblmnn kapsam piyasann kapsamnn bir ilevidir.Ama eer koullar ok yksekse bu da krlar snrlayacaktr. iler do -al olarak her zaman kendi paylarn artrmak ister ve bunu elde etmekiin siyasi mcadele verirler. Zamanla, emein younlat yerlerde i-iler sendikal arlklarn hissettirebilirler ve bu da en sonunda, kapita -list dnya ekonomisinin tarihi boyunca periyodik olarak ortaya kmolan kr skmalarndan birine yol aar. Kapitalistler iilerle ancak birnoktaya kadar savaabilirler, nk bu noktadan sonra reel cretlerinok fazla azaltlmas, kendi rnlerine ynelik efektif dnya talebiniazaltma tehdidini beraberinde getirir. Tekrar tekrar bavurulan zm,daha iyi cret alan iilerin piyasa arzn oluturmasna izin vermek vesiyasi olarak zayf ve birok sebepten tr ok dk cretleri kabuletmeye hazr yeniinsan tabakalarn dnya igc iine ekerek toplamretim maliyetlerini azaltmak olmutur. Kapitalistler be yz yl boyun-

ca bu tr insanlar krsal blgelerde bulmu ve onlar kent proleterlerinedntrmtr; ne var ki bu insanlar ancak bir sreliine dk mali-yetli iiler olarak kaldklar iin o sre sonunda emek arzna baka in-sanlarn da dahil edilmesi gerekir. Dnyann krsallktan kmas bu te-mel sreci tehlikeye atmakta, dolaysyla kapitalistlerin kresel kr d-zeylerini muhafaza etme yeteneklerini de tehlikeye atmaktadr.

kinci uzun vadeli eilim, ekolojik kriz ad verilen durumdur. Kapi-talistlerin bak asndan, buna maliyetlerin dsallatrlmasnn sonaermesi tehdidi ad verilmelidir. Burada da kritik bir srele kar kar-yayz. Kapitalistlerin kendi rnlerinin btn maliyetlerini dememesi,

her zaman kr dzeyindeki can alc bir unsur olmutur. Baz maliyetler"dsallatrlr", yani oranl bir biimde lke halknn tamamna, sonuolarak da btn dnya nfusuna sirayet eder. Bir kimya fabrikas birnehri kirlettiinde, artma ilerinin (tabii byle bir ey yaplyorsa) ma -liyeti normalde vergi deyen yurttalar tarafndan karlanr. evrebi-limciler bir zamandr, kirletecek alan, kesilecek aa vs. kalmadnadikkat ekiyorlar. Dnya ya ekolojik felaket ya da maliyetlerin zorla i-selletirilmesi seenekleriyle kar karya. Ama maliyetlerin zorla i-selletirilmesi, sermaye biriktirme yeteneini ciddi lde tehdit eder.

Kapitalistler iin nc olumsuz eilim, dnyann demokratikle-mesidir. Avrupa blgesinde on dokuzuncu yzylda balatlan ve bu-

gnlerde trsel olarak refah devleti (sosyal devlet) olarak adlandrd-mz dnler programndan daha nce bahsetmitik. Bu dnler sosyalgvenlik cretleri iin yaplan harcamalar ierir: ocuk ve yallar iinverilen para, eitim, salk imknlar. Bu model iki sebeple uzun sreileyebilmitir: Bunlardan yararlananlarn balarda mtevaz taleplerivard ve bu sosyal gvenlik cretini yalnzca Avrupal iiler alyordu.Bugn, dnyann her yerindeki iiler bunu bekliyor ve taleplerinin d-zeyi daha elli yl nceki dzeyden nemli lde yksek. Bu paralar,nihai olarak ancak sermaye biriktirememe pahasna verilebilir. Demok-ratikleme kapitalistlerin karna deildir, hibir zaman da olmamtr.

Drdnc etken devlet iktidarndaki eilimin tersine dnmesidir.Drt yz yldr devletler dnya sisteminin slah mekanizmalar sfatylasahip olduklar gc hem ite hem dta artrmlardr. Devlet-kartretoriine ramen bu sre sermaye iin can alc nem tayordu. Dev-letler dzeni garanti altna alyorlard, ama en az bunun kadar nemlibir ey daha yapyor, ciddi sermaye birikimine giden tek yol olan tekel-leri garanti altna alyorlard.3

Ama devletler slah mekanizmalar olarak grevlerini artk yerine

getiremiyorlar. Dnyann demokratiklemesi ve ekolojik kriz, hepsi de"mali bir kriz" yaamakta olan devlet yaplar zerine karlanmas im-knsz dzeyde talepler ym durumda. Ama mali krizleri karlamakiin harcamalar azaltrlarsa, sistemi slah etme yeteneklerini de azalt -m olurlar. Devletin her baarszlnn ona grevler havale etme iste-ininin azalmasna ve dolaysyla trsel bir vergi ayaklanmasna yol a -

3. Bkz. Fernand Braudel, Capitalism and Civilization, 15th to 18th Century, 3 cilt,New York: Harper and Row, 1981-84 (Trkesi:Maddi Uygarlk, Ekonomi ve Kapita-lizm, XV-XVIIl. Yzyllar, Ankara: Gece Yaynlan, 1993).


23/143


t bir ksr dngbu. Ama devlet daha az sorun zc olduka, mev-cut grevlerini yerine getirme yetenei de azalyor. Bu girdaba oktangirmi durumdayz.

Hareketlerin baarszl burada devreye giriyor. Aslnda siyasiolarak devletleri ayakta tutan ey, zellikle de iktidara gelmelerindensonra, her eyden ok bu hareketler oldu. Devlet yaplarnn ahlaki ga-rantr roln oynadlar. Hareketler artk umut ve kesinlik sunamadk-lar iin destek grme iddialarn yitirirken, halk kitleleri de gittike fe -na halde devlet kart oluyorlar. Ama devletlere en ok reformcular vehareketler deil kapitalistler ihtiya duyuyor. Kapitalist dnya sistemi,gl bir devletleraras sistem erevesi iindeki gl (kukusuz, herzaman bazlar dierlerinden daha gl) devletler olmakszn iyi ile-yemez. Ama kapitalistler bu talebi ideolojik olarak hibir zaman ortayakoyamamlardr nk meruiyetleri dzenden ya da kr garantisindendeil, ekonomik retkenlikten ve genel refahn genilemesinden gelir.Son yzylda, kapitalistler devlet yaplarn merulatrma ilevini gr-me konusunda gittike artan bir oranda sz konusu hareketlere bel ba-lamlardr.

Bugn hareketler bunu yapabilecek durumda deiller artk. Yapma-ya alsalar bile, halklarn pelerinden srkleyemezlerdi. Nitekimher yerde, kendilerini koruma ve hatta kendi refahlarn kendileri sala-ma roln stlenen devletd "gruplar" ktn gryoruz. Bir sredirbu kresel dzensizlik yoluna dmen krm durumdayz. Modern dn-ya sisteminin, bir medeniyet olarak kapitalizmin dalmasnn gster-gesidir bu.

mtiyaz sahiplerinin kapitalizmi kurtarmaya almadan bu imtiyaz-larnn elden gitmesini oturup seyretmeyeceklerinden emin olabilirsi-niz. Ama gsterdiim nedenler yznden, sadece sistemi bir kez dahaslah ederek bu imtiyaz kurtaramayacaklarndan da ayn lde emin

olabilirsiniz. Dnya bir gei dneminde. Bu kaosun iinden, u andabildiimiz dzenden farkl yeni bir dzen kacak. Ama farkl ille dedaha iyi demek deil.

te hareketler burada da devreye giriyorlar. mtiyaz sahipleri, eit -siz, hiyerarik ve daimi bir nitelik arz edecek yeni bir tr tarihsel sistemina etmeye alacaklardr. ktidar, para ve istihbarat hizmetlerindenyararlanma gibi avantajlara sahipler. Sonuta ortaya akllca ve ileyenbir ey karacaklar kesin. Hareketler, yeniden canlandklarnda, onlarlaba edebilir mi? inde bulunduumuz sistemin atalland bir u-raktayz. Muazzam dalgalanmalar oluyor, kk darbeler srecin ne

ynde hareket edeceini belirleyecek. Artk illede ulusal kurtulu hare-ketleri biimine brnmelere gerekmeyen kurtulu hareketlerinin gre-vi, sistemin krizini, gemite izledikleri stratejinin kmazlarn ve tamda eski hareketlerin kmesi yznden lambadan km olan ve dnyahalklarn huzursuzeden cinin gcn ciddi bir biimde hesaba kat-maktr. topya bilgisinin, tarihsel alternatifleri youn ve amansz birbiimde analiz etmenin zamandr artk. Sosyal bilimcilerin nemli kat-klarda bulunabilecekleri (tabi bunu istediklerini varsayyoruz) bir za-mandr. Ama bu, sosyal bilimcilerin, sistem kart hareketlerce benim -senmi olan stratejilere yol am olan ayn on dokuzuncu yzyl duru-mundan kaynaklanan, gemite kalm kavramlarn skp datmalar-n da gerektirir.

Her eyden nce, ne birgn ya da bir haftada ne de yzyllar iindeyerine getirilecek bir grev deildir bu. Tam tamna nmzdeki yirmibe ile elli yl arasnda yerine getirilecek ve sonucu tamamyla bizimona koymaya hazr olduumuz ve koyabildiimiz girdi trne balolacak bir grevdir.


24/143

DOU ASYA'NIN YKSEL 45

III

DOU ASYA'NIN YKSEL YA DA

YRM BRNC YZYILDA DNYA SSTEM

YAKLAIK 1970' TEN BER, Dou Asya'nn mahut ykselii, ister dn-ya ekonomisine ister jeopolitie vurgu yapsnlar, dnya sisteminin evri-miyle ilgilenenler arasnda nemli bir tartma konusu olmutur. nsan-larn ounun aklnda, bir, Japonya'nn btn ekonomik gstergelerin-de, 1960'larla bile karlatrldnda grlen olaanst art; iki, bu-nun ardndan, drt ejder ad verilen drt lkenin ykselii ve yakn ta -rihlerde de, Gneydou Asya ve in Halk Cumhuriyeti'nde devameden ekonomik byme emas vardr. Ampirik gereklik gayet net g-rnyor; tartma konusu olan ey ncelikle bu gerekliin anlam venemi.

Dnya apnda srdrlen bu tartma iki soru etrafnda odaklan-mtr: (1) zellikle de baka yerlerde bu lde nemli bir byme ya-anmad, hatta baz blgelerde klmenin bile sz konusu olduubir dnemde ortaya km gibi grnen bu bymenin aklamas ne-dir? (2) Dou Asya blgesinin ekonomik bymesi yirmi birinci yz-ylda dnya sistemi iin neyi haber vermektedir?

Bu iki soruyu birbiri ardna, bizi modern dnya sisteminin yapsnnve yrngesinin analizine gtrecek yollar olarak tartmay neriyo -rum. Yap ile yrnge arasnda sk bir ba var elbette. Dolaysyla y -rngeyi tartmak iin, ie kapitalist dnya ekonomisinin yaps hakkn-daki baz genel nclleri gzden geirerek balamak art. Baka yerler-de enine boyuna akladm grleri, burada, yukardaki sorularlabalantl bir nermeler dizisi eklinde zetleyeceim:

Modern dnya sistemi kapitalist bir dnya ekonomisidir; yani bazendeer yasas ad da verilen sonsuz sermaye biriktirme drtsnnhkm altndadr.

Bu dnya sistemi on altnc yzyl iinde dodu ve balangtaki iblmnn snrlar iine Avrupa'nn byk ounluu (ama Rus veOsmanl mparatorluklar deil) ve Amerika ktalarnn baz blmleri dahildi.

Bu dnya sistemi yzyllar iinde genileyip dnyann dier blmlerini de srasyla kendi iblm iine dahil etti.

Dou Asya buna dahil olan son byk blgeydi ve bu ancak on do kuzuncu yzyln ortalarnda gerekleti ki modern dnya sisteminin ancak bu tarihten sonra gerekten dnya apnda bir kapsamasahip olduu,btn dnyay kapsayan ilk dnya sistemi olduusylenebilir.

Kapitalist dnya sistemi, merkez-evre ilikilerinin hkim olduubir dnya ekonomisi ve devletleraras bir sistem erevesi iindekiegemen devletlerin oluturduu bir siyasi yap tarafndan kurulur.

Kapitalist sistemin temel elikileri, sistem sreci iinde, bu elikileri snrlamaya hizmet etmi bir dizi dngsel ritmle ifade edilmitir.

En nemli iki dngsel ritm, birincil kr kaynaklarnn retim alan ile fnans alan arasnda gidipgeldii 50-60 yllk Kondratiyef dngleri ve kresel dzenin art arda gelen, her biri kendine zg birkontrol ekline sahip garantrlerinin ykseli ve klerini ieren100-150 yllk hegemonik dngler olmutur.

Bu dngsel ritmler birikim ve iktidar mevkiilerinde dzenli, arilerleyen ama nemli corafi kaymalara yol am, ancak bu kayma lar sistem iindeki temel eitsizlik ilikilerini deitirmemitir.

Bu dngler hibir zaman tam olarak simetrik olmam, ama her ye ni dng sistemin acl eilimlerini oluturan belli ynlerde kkama nemli kaymalar yaratmtr.

Modern dnya sistemi btn sistemler gibi sonludur ve gsterdiiacl eilimler, sistemdeki dalgalanmalarn artk sistemin kurumlarnn yaayabilirliklerinin yenilenmesini garanti altna alamayacak lde genileyip kararszlatklar bir noktaya ulatklar za man sona erecektir. Bu noktaya ulaldnda, bir atallanma meydana gelecek ve (kaotik) bir gei dnemi yoluyla sistemin yerinebir ya da birka baka sistem geecektir.


25/143

46 BLDMZ DNYANIN SONU DOU ASYA'NIN YKSEL 47

Dou Asya'nn mahut ykselii bu ncller kmesi iinde kolaycaanaliz edilebilir. Bu ykseli bir Kondratiyef B-safhas srasnda, aynzamanda ABD hegemonyasnn knn (yani B-safhasnn) balan-gc da olan bir dnemde meydana gelmitir. Bu ayn dnemin, geiann balangcn da oluturup oluturmad, zm g bir tart-ma konusudur.1Bu tasvir, eldeki iki soruyu daha ak seik olarak tar-tmamz salar: Dou Asya'nn bugnk ve gemiteki durumu veDou Asya'nn ykseliinin gelecek zerindeki etkisi.

Genelde Kondratiyef B-safhalar zerine ne syleyebiliriz? Nor-malde, A-safhalaryla karlatrldklarnda birka genel zelliklerivardr: retimden elde edilen krlardktr ve byk kapitalistler krarama faaliyetlerini speklasyon alan olan fnans alanna kaydrmaeilimi gsterirler. Dnyann her yannda, cretli istihdam dktr.retim krlar zerindeki sktrma, retim faaliyetinin nemli ldeyer deitirmesine yol aar; dk ilem maliyetlerinin ncelii yerinidk cret dzeylerinin ve daha etkili ynetimin nceliine brakr. s-tihdam zerindeki sktrma ise, birikim merkezleri olan ve birbirlerinemmkn olduunca isizlik ihra etmeye alandevletler arasnda kes-kin bir rekabete yol aar. Bu da kambiyo kurlarnn dalgalanmasna yolaar. 1967-73'ten gnmze kadarki dnemde btn bunlarn olduunugstermek zor deildir.2

Dnyadaki blgelerin ou iin, bu tr bir Kondratiyef B-safhas,nceki A-safhasna kyasla, bir d eklinde ya da "kt dnem" ek-linde alglanr. Gelgelelim, byle bir dnemin herkes iin kt olduuhibir zaman grlmemitir. Bir kere, byk kapitalistler ya da en azn-dan baz byk kapitalistler, kendi bireysel birikim dzeylerinin artma-sn salayacak alternatif kr yollar bulabilirler. kincisi, KondratiyefB-safhasnn zelliklerinden biri de retim faaliyetinin yer deitirmesi

olduuna gre, normalde dnya sistemi iindeki bir blge genel ekono-mik durumu asndan nemli bir ilerleme yaayacak ve bu yzden budnemi "iyi dnem" olarak grecektir.

"Bir ekonomik blge" diyorum nk bu blgenin hangisi olaca

1.Bu tam da u kitabn konusudur: Terence K. Hopkins ve Immanuel Wallerstein, Gei} a, Dnya Sisteminin Yrngesi, 1945-2025, stanbul: Avesta Yaynlar, 2000.

2.Bu sreleri konu alan ayrntl ilk analizlerden biri iin bkz. Folker Frbel, "The Current Development of the World-Economy: Reproduction of Labor and Accumulationof Capital on a World Scale",Review5, no. 4, Bahar 1982, s. 507-55.

genellikle nceden belirlenmi deildir ve balangta ounlukla bir-ka blge bu yer deiiminden en ok yararlanan blge olmak iin canlbir rekabete girerler. Ama normalde yalnzca bir blge gerekten kalk-nabilir, nk yer deitirmesi gereken birok retim faaliyeti vardr vebu yer deitirme iini tek bir blge zerine younlatrmak reticileriin ekonomik olarak daha avantajldr. Temeldeki resim yle bir ey -dir: Birok blgeye frsat yaratlr, ama yalnzca biri byk baar kaza-nr. Daha 1970'lerde, yeni sanayilemi lkeler terimi icat edildii za -man, ou yorumcunun bunun en nemli rnekleri olarak drt lkeyisraladn hatrlayalm: Meksika, Brezilya, Gney Kore ve Tayvan.Ama 1980'lere gelindiinde, Meksika ve Brezilya rnekler listesindenkarlmaya baladlar ve 1990'larda yalnzca "Dou Asya'nn ykseli-i"nden bahsedildiini duyar olduk. Yani, bu Kondratiyef B-safhasnnyapt corafi yeniden dzenlemeden en ok Dou Asya'nn yararlan-d aktr.

Bundan en ok neden, rnein Brezilya ya da Gney Asya'nn deilde Dou Asya'nn yararlandn da aklamamz gerekir tabii ki. Bazbilimciler Dou Asya'nn gnmzdeki ykseliini, son be yz yllktarihine balarlar: Yani, ya kendisi de Edo dnemindeki ticari geli-meyle aklanan Meiji Devrimi'ne (Kawakatsu Heita) ya da in-mer-kezli vergi sistemine (Takei Hamaita). Gelgelelim, 1945 yl itibariy-le, Brezilya ya da Gney Afrika'nn ekonomik durumunun Doa As -ya'nnkinden aslnda pekde farkl olmad ve dolaysyla bunlardanherhangi birinin 1945-sonras dnyada bir atlm yapmasn bekleme-nin makul olabilecei de ileri

bildiğimiz dünyanın sonu

Documents