BilimTeknikve

Baharn geliini genelde doann uyan olarak alglarz. Bir anda etraf saran iekler, uumaya balayan bcekler sanatlara olduu kadar bilim insanlarna da ilham verir. Biyomimetik adn verdiimiz bilim dalnn amac, zmlenmesi gereken baz sorunlarn zmne doay taklit ederek ulamaktr.

Gelimi teknoloji ve bilime ramen baz sorunlarn zmnde hl doann ok gerisindeyiz. Doadaki zmlerin bazlarn hl ne doadaki kadar hzl ne de doadaki kadar ucuza elde ediyoruz. Bu yzden bazen doay taklit etmektense zm dorudan doadan almak ok daha kolay olabiliyor. North Carolina State niversitesi Elektrik ve Bilgisayar Blmnde grevli Yrd. Do. Dr. Alper Bozkurt ve ekibinin yapt gibi, bcek byklnde bir robot yapmaktansa, gnmz teknolojisini kullanarak bir bcein hareketlerini kontrol etmeyi semek gibi. Elektronik iplerle ve alglayclarla donatlan canllar zellikle afet blgelerinde arama ve kurtarma ekiplerine ok yardmc olabilir. Doal afetlerin ska yaand bir kuakta Trk bilim insan Alper Bozkurtun almasn kapamza tamaya karar verdik. Kim bilir gnn birinde hayatmz bir hamam bceine veya gveye borlu olabiliriz.

Afetler ve sonras iin mmkn olduunca hazrlkl olmak can kaybn ve maddi zarar en aza indirebilmek iin alabileceimiz en nemli tedbirlerden biri. Bir TBTAK TEYDEB projesi olarak afetzedelerin acil barnma ihtiyacn karlamak iin tasarlanan jeodezik afet evlerini Pnar Dndar sayfalarmza tad. Umarz hibir zaman ihtiya duyulmaz. lay elikin yazs atmosferin doal dengeyi bozan deiimlere direnerek kendisini ve dolaysyla bizi korumasn salayan, yeni kefedilen bir mekanizmay konu alyor. Bir nceki saymzda yakn zamana kadar farkna varmadmz ahinta Buzulu ile ilgili bir yaz vard. Bu saymzda ise olmad halde var saylan Sandy Adas ile ilgili bir yazy sayfalarmzda bulabilirsiniz.

Kuantum fiziinin kurucular arasndaki mcadelenin ve ekimenin sonuland Solvay Konferansn konu alan Atomalt Dnyann Douu-2 balkl yazy, Brtein Egenin hidrojeni yakt olarak kullanan aralar hakkndaki yazs Yakt Hcreli Otomobilleri, zlem Kl Ekicinin barsaklarda yaayan mikroorganizmalarn otizme etkisini konu alan Barsak ve Beyin likisinde Otizm Gerei adl yazsn da ilgiyle okuyacanza eminiz.

Hem son bulan abonelik kampanyamza hem de Trkiyenin drt bir tarafnda dzenlemeye baladmz bilim syleilerine olan ilginiz beklentilerimizin ok zerinde gerekleti. Emeiyle bilim syleilerini gerekletiren zlem kinciye ve tm katlmclara da ayr ayr teekkr ediyoruz.

Sayglarmzla,Murat Yldrm

Aylk Popler Bilim DergisiYl 48 Say 569Nisan 2015

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Yazma AdresiBilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara

Tel(312) 298 95 61(312) 468 53 00 Faks(312) 427 66 77

Abone likileri (312) 222 83 99Faks: (312) 221 18 60abone@tubitak.gov.tr

nternetwww.bilimteknik.tubitak.gov.tr

e-postabteknik@tubitak.gov.tr

ISSN 977-1300-3380

Fiyat 5 TLYurtd Fiyat 5 Euro

Datm: TDPhttp://www.tdp.com.tr

Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/Tel (212) 622 63 63

Bask Tarihi: 30.03.2015

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

SahibiTBTAK Adna BakanProf. Dr. Ycel Altunbaak

Genel Yayn YnetmeniSorumlu Yaz leri MdrDuran Akca (duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yayn YnetmeniDr. Murat Yldrm(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Danma KuruluProf. Dr. Erol ArcakloluDo. Dr. Zafer EvisProf. Dr. Gkhan zyiitYrd. Do. Dr. Emre SermutluProf. Dr. Sinan SertzDr. Ahmet UludaProf. Dr. Hamza Ylmaz

Yaz ve AratrmaDr. Zeynep Bilgici(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)lay elik(ilay.celik@tubitak.gov.tr)Pnar Dndar(pinar.dundar@tubitak.gov.tr)Dr. zlem Kl Ekici(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)Dr. Blent Gzceliolu(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)Dr. zlem Ak kinci(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)Mehmet Koak(mehmet.kocak@tubitak.gov.tr)Dr. Mahir E. Ocak(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)Dr. Tuba Sargl(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)Yusuf Yldz(yusuf.yildiz@tubitak.gov.tr)

RedaksiyonSevil Kvan(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)Mehmet Src(mehmet.sigirci@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulamadl Evren Tngr (odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Sayfa DzeniSadi Atlgan (sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

izerErhan Balk (erhan.balikci@tubitak.gov.tr)

WebBurak Fevzi Sabah (burak.sabah@tubitak.gov.tr)

Mali YnetmenKemal Tan(kemal.tan@tubitak.gov.tr)

dari HizmetlerYeim Doru (yesim.dogru@tubitak.gov.tr)

16 Gkyzndeki Ik Oyunlar / Tuba Sargl 22 Barsak ve Beyin likisinde Otizm Gerei / zlem Kl Ekici

Yaplan aratrmalar barsak mikroorganizmalarnn otizmde pay olduunu ve otizmin, sindirim sisteminde balayan ve sonularn beyinde gsteren bir seyir izlediini ortaya koyuyor.

26 Atmosfer Geri Dntrd Deterjanlaryla Hava Kirliliine Direniyor / lay elik

Atmosferin kendini temizleme yeteneiyle ilgili olarak son yllarda yaplan nemli keifler, atmosferin hava kirliliine kar artc biimde dayankl olduunu ortaya koydu.

32 Uzaydaki Gzmz RASAT / Tuba Sargl 34 Arama Kurtarma Ekiplerinde Grev Alabilecek Yeni Kahramanlar / Zeynep Bilgici

Robotlarn yetersiz kald alanlarda kullanlmak zere, baz canllar vcutlarna elektronik paralar eklenerek yar canl yar robot haline getiriliyor.

38 Jeodezik Kubbeden Afet Evi / Pnar DndarJeodezik kubbeler afetzedelerin doal afetlerden sonra kalc konutlar tamamlanana kadar salkl ve gvenli koullarda barnmas iin bir seenek haline geliyor.

54 anakkale Destan: Ama Ka Kiiyle? / Murat Yldrm anakkale Sava Osmanl Devleti iin bir lm kalm mcadelesiydi. anakkale Deniz Savann kazanlmasnn ve karaya karma yapan itilaf devletlerine ait ordularn durdurulmasnn Kurtulu Savana ve sonrasna kadar sren etkileri olacakt.

60 Yakt Hcreli Otomobiller / Brtein Ege Yakt hcreli otomobilleri yollarda ne zaman greceiz, elektrikli otomobillere gre avantajlar var m, u anda yaanmakta olan teknik sorunlar neler, bunlarn ksa vadede zm mmkn m? Her eyden nce yar kim kazanacak, hidrojenle alan otomobiller mi yoksa elektrikle alanlar m?

indekiler

80

60

26

64 Atomalt Dnyann Douu-2 / Enis YazcV. Solvay Konferans adeta bir sper kahramanlar topluluunun meydan savana tanklk etmiti. Bu topluluu oluturan 29 katlmcdan 17si Nobel dl kazanmt. stelik ilerinde bu dle iki kez ulaanlar da olmutu.

70 Airbus A350 / Brtein Egelk Airbus A350-900 yllarca sren hummal bir almann sonunda 22 Aralk 2014te Katarn ulusal havayolu Qatar Airwayse teslim edildi. A350nin Airbusn rettii en nemli uaklardan biri olduu dnlyor. A350lerin tasarm ve retimi iin toplam 11 milyar Euro harcand.

74 Bitki Artklarndan Akaryakt Elde Edilmesi / Mahir E. Ocak 76 Byk Veri Kahraman Veri Bilimci / Umut A. Yldz, Seluk Topal

Karmak ve farkl formatlardaki byk veri setlerini analiz edip bilimsel olarak yorumlayabilecek nitelikte, disiplinler aras alabilecek insanlara ihtiya var. u anda zaten byk veri setleri ile alan, astronomi, fizik, matematik gibi bilim dallarnda uzmanlam kiiler, byk veri analizi iin biilmi kaftan olarak grlyor.

80 Yapay Fotosentez / Mahir E. Ocak82 Okyanus Ortasnda Bir Kayp Ada Sandy / Pnar Dndar

Gnmzde ok eitli haritalar temel alnarak hazrlanan telefon uygulamalar ve ayrntl basl haritalar sayesinde adres bulmak ya da dnyann br ucundaki bir yere rahatlkla ulamak mmkn. Peki, bizi ynlendiren bu haritalara ne kadar gvenebiliriz? Harita zerinde grdmz bir kara parasn yerinde bulamamamz olas m?

4Haberler

12Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran

18Tekno Yaam /Elif Zehra Arslan

42Ayrntlar /zlem Ak kinci

44Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

50Trkiye Doas /Blent Gzceliolu

88Gkyz /Alp Akolu

90Nasl alr? /Brtein Ege

92ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu

94Zek Oyunlar /Emrehan Halc

96Yayn Dnyas /lay elik

+

Yaklak 200 yldr tm canllarn hcrelerden olutuu biliniyor. ok sayda hcrenin bir araya gelmesiyle oluan karmak organizmalarda -rnein insanlarda- hcrelerin bakalamasyla oluan farkl trde hcreler bulunur. Bir hcrenin trn belirleyen ey, o hcrede hangi genlerin aktif olduudur. Ancak bu srecin detaylar hakknda hl ok az ey biliniyor.

Karolinska Enstitsnde alan bir grup aratrmac ksa sre nce gelitirdikleri bir yntemi kullanarak beyindeki hcreleri detayl bir biimde inceledi. Hcrelerin tek tek incelenmesine imkn veren yntem, tek hcre dizilimi olarak adlandrlyor ve hcrelerde hangi genlerin aktif olduu hakknda bilgi veriyor.

Farelerin beyin korteksindeki binden fazla hcrenin tek tek incelendii almalar sonucunda, aratrmaclar bazlar daha nce bilinmeyen 47 deiik hcre tr belirledi. Dr. S. Linnarsson ve arkadalarnn yapt aratrmann sonular Scienceta yaymland. Bu alma srasnda elde edilen sonularn, beyin hastalklarnn tedavisi iin yeni yntemler gelitirilmesinde yararl olaca dnlyor.

Haberler

Yeni Hcre Trleri BulunduMahir E. Ocak

stanbuldaMimar Sinan Zaman

zlem Kl Ekici

Mimarlk tarihimizin en nemli simgesi olan, yaratc dehasyla klasik Osmanl mimarisinde gerekletirdii esiz yaptlarn hem kltrmze hem de dnya mimarlk mirasna kazandran Mimar Sinan, lmnn 427. ylnda Mimar Sinan ve Yaratc Dehann aheserleri sergisiyle anlyor.

Tm zamanlarn en nemli mimari dehalarndan ve tarihin ilk yldz mimarlarndan biri olan Mimar Sinan hakknda bugne kadar dzenlenmi en kapsaml ve multi-teknolojik sergi 9 Nisan-31 Mays 2015 tarihleri arasnda stanbuldaki MSGS Tophane-i Amire Kltr ve Sanat Merkezinde izlenebilecek.

15. yzylda ina edilen Tophane-i Amire binasnn toplam 2000 metrekarelik grkemli sergileme alannda, usta yaratcnn tm dnya mimarlarna esin kayna olan hayat ve eserleri sergilenecek.

Bugne kadar gerekletirilen en kapsaml Mimar Sinan etkinlii olan sergide kullanc etkileimini n planda tutan dokunmatik ekranlar, akll telefon ve tabletlere zel uygulamalar, ekran duvarlar, kiosk uygulamalar ve 2D-3D uygulamalarla desteklenen eserler, grselliin yan sra dnemin tarihi dokusuyla da ziyaretileri iine alacak.

4

Bilim ve Teknik Nisan 2014

ok kk bakterilerin varl zerine yaklak 20 yldr tartmalar yaplyordu. Ancak bugne kadar bu bakterileri grntlemek ve yaplarn tanmlamak mmkn olmamt. Prof. J. Banfield nderliinde yaplan aratrmalar, bu bakmdan bir ilk olma nitelii tayor. Aratrmann sonular Nature Communicationsta yaymland.

Bakteri rnekleri, yeralt sularnn filtrelenmesiyle elde edilmi. Zarar grmemeleri iin ok dk scaklklarda tutulan rneklerin geirimli elektron mikroskobu kullanlarak incelenmesi sonucunda elde edilen grntlerde ortalama hacmi 0,009 mikron kp olan bakteriler grlyor. Bu bakterilerin bykl Esherichia coli bakterilerinin yz ellide biri kadar ve 150.000 tanesi bir insan

sann ucuna sabilir.Mikroskop grntlerinde blnme srecinde olan baz bakterilerin de grlmesi, bakterilerin salkl olduunu ve dolaysyla kk boyutlarnn anormal bir durumdan kaynaklanmadn gsteriyor.

Grntlerde DNA olduu dnlen spiral baz yaplar, az sayda ribozom ve ty benzeri uzantlar da grlyor.

Lawrence Berkeley Ulusal Laboratuvar ve Berkeleydeki Kaliforniya niversitesinde alan bir grup aratrmacnn yapt almalar sonucunda ok kk bakteriler grntlendi. Bu bakterilerin bir canlnn sahip olabilecei en kk boyutlara sahip olduu dnlyor.

En Kk Bakteriler GrntlendiMahir E. Ocak

En Gl Doal Malzeme Bulundu

Mahir E. Ocak

Denizkula canlsnn dilerinin daha nce bilinen tm doal malzemelerden daha gl olduu anlald.

Bir malzemenin yapsnda ne kadar az kusur varsa malzeme o kadar kuvvetlidir. Bu durum boyutlar kk olan malzemelerin daha kuvvetli olmasna neden olur.

Malzemelerin boyutlar bydke yaplarndaki kusurlarn saysyla beraber krlganlklar da artar.

Ancak Portsmouth niversitesinden Dr. A. H. Barber ve arkadalarnn yapt almalar, denizkula dilerinin bu duruma bir istisna tekil ettiini gsteriyor. Aratrmann sonular Interfacete yaymland.

Denizkulaklar, kayalara tutunmak ve beslenmek iin gl dilere ihtiya duyuyor. Atomik kuvvet mikroskobu kullanlarak yaplan aratrmalar, denizkula dilerinin goetithe ad verilen bir malzeme ierdiini ve dilerin kuvvetinin, boyutlarndan bamsz olduunu gsteriyor.

Gelecekte denizkula dilerinden esinlenerek yksek teknoloji rn cihazlarda -rnein otomobiller ve uaklar- kullanlabilecek dayankl malzemelerin gelitirilebilecei dnlyor.

5

Haberler

stanbul Teknik niversitesi Gne Arabas Ekibi tarafndan gelitirilen ve Trkiyenin gne enerjisiyle alan ilk aile otomobili olma zellii tayan Aruna adl otomobil yola kmaya hazrlanyor. Sfr emisyonla evreye zarar vermeden ulam salamay amalayan ve tam dolu batarya ile 700 kmlik menzile sahip olan otomobil, Austos aynda 26 ehir ve 6 bin kilometreyi

kapsayan bir Trkiye turuna kacak. Uluslararas alanda lojistik zmler sunan ve operasyonlarn evreci bir yaklam erevesinde gerekletiren Batu International Logistics, T Gne Arabas Ekibi tarafndan gelitirilen gne enerjisiyle alan otomobil projesine destek vereceini aklad. Detayl bilgiye http://www.itugae.com/ adresinden ulaabilirsiniz.

ASELSAN tarafndan gelitirilen motor ve motor srcleri, batarya ve batarya ynetim sistemleri, ara kontrol ve ynetimi sistemleri, radar, gece gr sistemleri, ultrasonik sensrler, haberleme sistemleri gibi elektrikli ara bileenlerinin TEMSA tarafndan gelitirilen ulam aralarna entegre edilmesine ynelik olarak anlamaya varld.

Gne Enerjisiyle alan lk Aile Otomobili Trkiye Turuna kyor

zlem Kl Ekici

Elektrikli Otobs Gelitirme Projesi zlem Kl Ekici

Alternatif Enerjili Ara stanbul Teknoloji Merakllar ile Bulutu

zlem Kl Ekici

Yldz Teknik niversitesi rencileri tarafndan tasarlanan ve elektrikle alan stanbul, Shell Eco-marathonda yaracak.

Yldz Teknik niversitesi (YT) rencilerinin olutur-duu Ae2 proje ekibi, 19-22 Mart aras TYAPta dzenle-nen Otomasyon Fuarnda Shell Eco-marathon organizas-yonuna katlacaklar stanbul adl arac sergiledi.

Ae2 Project, YT Elektrik-Elektronik Fakltesi bnye-sinde 2010 ylnda, farkl mhendislik disiplinlerinden -rencilerin bir araya gelmesiyle kurulmu. Alternatif enerjili ara projelerinde mhendislik tabanl ilklere imza atmay hedefleyen Ae2 proje ekibi, lkemizde verimlilik esasl elektrik aracn reten ilk takm olarak biliniyor.

Hollandann Rotterdam kentinde 21-24 Mays tarih-lerinde gerekletirilecek Shell Eco-marathonda yaracak olan stanbul hafif, dayankl ve yeniliki teknolojisiyle fuar katlmclarn kendine hayran brakt.

Arl 27 kg olan stanbul hafifliini ve dayanklln retiminde kullanlan karbon fiber kalp gvdesine borlu. stanbulun ara ii kalpsal paralarndan birou da kar-bon fiberden retilmi.

Shell Eco-marathon genleri gelecein yakt alternatif-leriyle alan aralar gelitirmeye tevik etmek ve enerji-nin verimli kullanlmasna ilikin toplum bilincini artrmak amacyla dzenleniyor. En az yaktla en uzak mesafeyi kat etmek hedefiyle dzenlenen ve bu yl 30. yldnmn kutlayan Shell Eco-marathon Avrupaya bu sene Trkiyeden 17 niversite ve 3 liseden 22 takm katlacak.

Detayl bilgiye http://www.shell.com/global/environ-ment-society/ecomarathon.html ve http://www.ae2pro-ject.com/ adreslerinden ulaabilirsiniz.

6

Bilim ve Teknik Nisan 2014

Gelitirilen yeni sistemde, parmaa taklan cihaz zerindeki kamera tarafndan kaydedilen grntleri analiz eden bir algoritma kullanlyor. Aratrmaclar her ynde kolayca hareket ettirilebilmeleri nedeniyle parmaklarn, grme engelli kiilerde gz hareketlerinin ilevini yerine getirmek amacyla kullanlabileceini dnyor.

Yazl metinleri okumak iin gelitirilen sistemlerde karlalan en nemli sorunlardan biri cmle dizisinin doru takip edilebilmesi.

nk bir metinde harflerden oluan alt alta ok sayda satr bulunuyor ve harf dizilerinin takibi srasnda ynlenmedeki bir hata metnin doru okunmasn engelleyebiliyor.

Gelitirilen yeni sistemde kullanlan algoritma, parmak metin zerinde hareket ettirildii srada tek tek kelimeleri takip ediyor. Algoritma kamerann gr alan iinde bir kelime tespit ettiinde, kelimenin konumunu belirleyerek cmlenin hangi ynde

devam ettiini tahmin ediyor. Gelitirilen cihaz ayrca cmle dizisini doru ekilde takip edebilmesi iin kullancy sesle ve titreimle uyaryor.

Aratrmaclar yazlmn yaygn olarak kullanlabilmesi iin tanabilir cihazlarla uyumlu uygulamalarn da gelitirmeye alyor.

Giyilebilir Teknolojiler Grme Engellilerin HizmetindeTuba Sargl

Massachusetts Teknoloji Enstits, Singapur Teknoloji ve Tasarm niversitesi ve Nanyang niversitesinden aratrmaclarn gelitirdii cihaz, kullanc parman yazl metinlerin satrlar zerinde hareket ettirdiinde e zamanl olarak sesli hale dntryor.

Baz bulular dnyay deitirir mottosuyla hayata geirilen yarma ile Siemens, inovasyonu genlerin ncelikli gndemlerinden biri yapmay hedefliyor.

Yarmada adaylara Akll ehirlerde Btnleik Ulam, Gelecein Terapi Odalar ve Akll ebekelerde Gvenlik balklar altnda ayr kategoride proje gelitirme seenei sunuluyor. Adaylar projelerini bu kategoriden birinde ya da nde de hazrlama ansna sahip. Bavurularn ardndan yaplacak deerlendirme sonucu kazanan sekiz aday, Teknopark stanbuldaki

Siemens novasyon Laboratuvarnda projeleri iin bir prototip gelitirmek iin Siemens novasyon Kampna katlma hakk kazanacak. Ayrca burada fikirlerini gelitiren her yarmacya Siemens Trkiyeden bir mhendis danman olarak elik edecek. Yarmann birincisi 5000 euro, ikincisi 3000 euro ve ncs 2000 euro para dl kazanacak. Yarmann birincisi ayrca prototip gelitirme almalar yapmak zere Almanya, Hindistan ya da inde dzenlenen aylk Siemens novasyon kamplarndan birine katlma hakk kazanacak.

Bavuru ve datayl bilgi iin www.siemens.com.tr/innovationcontest adresi ziyaret edilebilir.

Siemens novasyon Yarmas Balyor!zlem Kl Ekici

Siemens Trkiye tarafndan ilk kez dzenlenecek olan ve genleri inovatif dnme konusunda zendirmeyi ve tevik etmeyi hedefleyen Siemens novasyon Yarmasna 11 Mart-30 Mays 2015 tarihleri arasnda bavurulabilecek. Alan gzetmeksizin Trkiyede eitim gren tm niversite son snf rencilerine, yeni mezun olanlara ve 35 yan doldurmam yksek lisans ve doktora rencilerine ak olan yarmann sonular Haziran 2015te aklanacak.

7

HaberlerKarayel Test Uuunu Baaryla Tamamlad

zlem Kl Ekici

Karayel, en nemli aama olan faydal yk ile test uuunu baar ile tamamlad ve TSK envanterine girmeye hazr ilk taktik insansz hava arac olarak Trk savunma ve havaclk sanayisinin gururu oldu.

Sabit Deniz amandralaryla Meteorolojik Gzlem

zlem Kl Ekici

Karayel, Trkiyenin ilk ve tek 4671 NATO Uua Elverililik Standardna uyumlu insansz hava arac olmasnn yan sra tad faydal yk (elektro optik kamera) ile de fark yaratyor. Vestel Savunma Sanayii tarafndan tamamen zgn olarak milli kaynaklarla gelitirilen yerli taktik insansz hava arac Karayel, esas amac olan keif ve gzetleme yapmasn salayan elektro optik kamerasyla ilk uuunu baaryla gerekletirdi. Uaa entegrasyon ve mhendislik

almalar da tamamlanan 51 kglk kamerasyla eksiksiz bir performans sergileyen Karayel, teslimat ncesi kullanma hazr olduunu ispatlad. Karayel, havadan keif ve gzetleme yapmak amacyla tad kamera sistemi ile hedef tespit etme ve zerindeki iaretleyici sistemler ile lazer gdml mhimmata yol gsterebilme kabiliyetine sahip bir ara. Ayrca 6,85 km uu yksekliine kp 70 kg faydal yk tayarak 20 saate kadar havada kalabiliyor.

Orman ve Su leri Bakanl Meteoroloji Genel Mdrl, meteorolojik gzlem ann geniletilmesi projesi kapsamnda kurulan 70 adet deniz otomatik meteoroloji gzlem istasyonuna ilave olarak 5 adet meteorolojik gzlem iin sabit deniz amandrasn denize indiriyor. Sistemler, ilk olarak Samsundan denize indirilmeye baland. Samsundan sonra stanbul ve anakkale boazlar aklarna, Antalya ve Taucu limanlarna olmak zere toplam 5 noktaya bu sistemden yerletirilecei belirtiliyor.

amandra tipi sistem lkemizde ilk kez kullanlyor. Bu meteorolojik gzlem sistemi ile denizlerdeki gerek rzgr hz ve yn, hava ve deniz suyu scakl, nispi nem, hava basnc, dalga ykseklii/yn/hz/periyodu, standart derinliklerdeki aknt hz/yn, deniz suyunun iletkenlik/tuzluluk/kirlilik durumlar llebiliyor. Bu lmlerin balklk sektrnden deniz ulamna, arama-kurtarmadan, ky gvenliine kadar birok alanda byk fayda salayaca bildiriliyor.

8

Bilim ve Teknik Nisan 2014

Trkiyenin Silikon Vadisindeki Giriimcilik ss

zlem Kl Ekici

ODT TEKNOKENT ABDnin San Francisco ehrinde bulunan dnyaca nl teknoloji merkezi Silikon Vadisinde giriimcilik ss kuruyor.

Ekonomi Bakanlnn destei ve ODT TEKNOKENT sahipliinde kurulan ve T-Jump San Francisco ad verilen merkez, Trkiyeden yeni giriimcilerin ve belirli bykle ulam irketlerin ABD pazarna girmesini kolaylatracak. Giriimcilerin piyasay yakndan takip etme, ilerini ve fikirlerini gelitirme, bytme ve yeni mteriler bulma frsatlarna ulamas ok daha kolay olacak.

Merkezde ayrca younlukla San Franciscoda yer alan giriimcilere ynelik olarak sunulacak olan Birlikte alma Hizmeti,

merkezin giriimciler tarafndan aktif kullanlan bir yer olmasn salayacak. te yandan, ODT TEKNOKENT ve projeye destek veren kurulular tarafndan yrtlen kuluka/hzlandrma programlarnn ABD ayaklarnn merkez kapsamnda dzenlenmesi planlanyor. Trkiyede belirli bir eitim aldktan sonra San Franciscoya gelecek giriimciler iin zel olarak hazrlanm programlarla giriimcilerin pazara hzla uyum salamas amalanyor. Detayl bilgiye https://www.youtube.com/watch?v=vUOVVpAcI3k adresinden ulaabilirsiniz.

Son dnemde i dnyasnn en ok konutuu teknolojiler arasnda yer alan byk veri ve beraberinde getirdii yeniliki i uygulamalar, 26-27 Mays tarihlerinde Zorlu Center Performans Sanatlar Merkezinde dzenlenecek Smartcon 2015 stanbul konferansnda ele alnacak.

Avrupa, Ortadou ve Afrika blgesinin en geni kapsaml byk veri etkinlii olan ve bu yl ilk kez dzenlenen

byk veri, byk fikirler temal organizasyon, zengin ierii ile ne kyor. Etkinlikte, nesnelerin interneti ve optimizasyondaki trendler, byk veri ynetimi ve analitii, veri gvenlii ve gizlilik, yapay zek ve yeni i modelleri gibi birok balkta eitli oturumlar dzenlenecek. Konumaclar arasnda dnyann en nemli veri bilimcilerinden Dr. Alex Pentland da yer alyor. Smartcon 2015 stanbul ile ilgili ayrntl bilgiye www.smartcon.com adresinden ulaabilirsiniz.

Byk Verinin Ustalar stanbulda Buluuyor

zlem Kl Ekici Salad avantajlarla i dnyasnda kkl deiikliklere neden olan byk veri, tm ynleriyle Smartcon 2015 stanbul konferansnda deerlendirilecek.

9

Haberler

Neurobiology of Learning and Memoryde yaymlanan aratrma kapsamnda, 41 katlmcdan baz szckleri ve szck iftlerini hatrlamalar istenmi. Katlmclarn 22si 1 saat srecek bir uykuya dalarken 19una bu srada video izlettirilmi. Bu sre sonunda katlmclarn szck ve szck iftlerini ne kadar hatrlad test edilmi. Sonu olarak uyuyan katlmclarn uyumayanlara gre ok daha baarl olduu ortaya km. Beynimizin renilmi bilgiyi uzun sreli bellee atma ilemi hipokampus adl blgede gerekleiyor. Yaklak bir saatlik bir uyku bu srete hipokampusu daha etkin hale getirerek bu ileme yardmc oluyor.

Aratrmaclar iyerinde ya da okulda gn iinde ksa bir uykunun renmeyi olumlu ynde etkilediini belirtiyor. Kim bilir, belki de gelecekte iyerlerinde ve okullarda uyku odalar olarak kullanlacak zel blmler olur. ABDde baz iyerlerinde uyku odalar imdiden yerini ald bile.

Geceleri deliksiz, gzel bir uyku ekmenin verimlilii artrd ve stresi azaltt pek oumuzun deneyimleyerek rendii bir gerek. Ancak yaplan bir aratrma gsterdi ki leden sonra ksa bir uyku da hafzamz olumlu ynde etkiliyor. Almanyadaki Saarland niversitesinden bilim insanlarnn gerekletirdii alma yaklak bir saatlik bir ekerleme yapmann hafzamz glendirdiini sylyor.

Belleiniz in Ksa Bir Uyku ekin Pnar Dndar

TBTAK Bilim Gen Robot Bilim Projesi

Tuba Sargl

Robot etkinlikleri genlere hayal dnyalarn gelitirme, yeniliki dnme ve problem zme yeteneklerini ilerletme imknnn yan sra tasarm, uygulama ve programlama yapma frsat da salayan elenceli bir yol.Genlerin grsel programlama ile algoritma retebilmelerini, bu algoritmalarla sanal ve gerek ortamlarda robot projeleri gerekletirebilmelerini salamak amacyla Robot Bilim etkinliini dzenleniyor. TBTAKn destei, bilim merkezleri ile bilim ve sanat merkezlerinin koordinatrl ve okullarn katlmyla 5., 6. ve 7. snf rencilerine ynelik olarak gerekletirilecek Robot Bilim etkinliine bu yl yaklak 300 okulun, 600 retmenin ve 9000 rencinin katlmas bekleniyor.

Etkinlik kapsamnda okullara verilecek robot kitlerinde dokunma alglayc, mesafe alglayc ve k alglayc gibi sensrler bulunuyor. Bu sayede robot herhangi bir nesneye temas edip etmediini alglayabiliyor, katettii mesafeyi lebiliyor ve ortamdaki k younluunu belirleyebiliyor. Robot kitinde, zerindeki sistemlerin (rnein hareketli paralarn, sensrlerin, k ve ses reticilerinin) kontrol edilebilmesini salayan bir kart bulunuyor. Bu kontrol kart bir bilgisayar yazlm sayesinde renciler tarafndan programlanabiliyor.

Robot kitin kontrol edilebilmesi amacyla kullanlan yazlm rencilere kod yazmadan grsel olarak algoritma oluturma ve programlama yapma imkn salyor. Etkinliin ilk aamasnda, bilim merkezleri ile bilim ve sanat merkezleri tarafndan grevlendirilen koordinatrlere robot kitin programlanmasna ve robot bilim projelerinin gelitirilmesine ynelik eitimler veriliyor. Daha sonra koordinatrlerin etkinlie katlacak okullarda rencilere ve retmenlere eitim vermesi planlanyor.

10

Bilim ve Teknik Nisan 2014

Mart aynn ilk bilim syleisinde konumac Hacettepe niversitesi Radyasyon Onkolojisi Blm Bakan Prof. Dr. Gkhan zyiit idi. Prof. zyiitin Kanser balkl syleisinde Mamak Salk Anadolu Meslek Lisesi rencilerine kanseri, tedavi yntemlerini ama en nemlisi de kanserden %30 orannda korunmann mmkn olduunu anlatt. Einsteinn mutlu olmak istiyorsan bir amaca balan, insanlara ya da eyalara deil szn de hatrlatarak rencilere nemli mesajlar verdi.

orumdaki bilim syleimizde orum Teknik ve Endstri Meslek Lisesi rencilerine Hitit niversitesi Makine Mhendislii Blmnden Prof. Dr. Ali Klarslan yenilenebilir enerji konusunu anlatt.

09-13 Mart 2015 tarihlerinde dzenlenen Galatasaray Lisesi bilim enlii kapsamndaki Bilim ve Teknik Dergisi bilim syleisinin konuu TBA eref yesi, Memorial ili Hastanesi Organ Nakli Merkezi Mdr Prof. Dr. Mnci Kalayolu idi. Galatasaray Lisesi rencilerine Dnyada ve Trkiyede organ naklinin dnn, bugnn ve yarnn anlatan Prof. Kalayolu organ ba art diyerek organ bann nemini vurgulad.Mart aynn son bilim syleisi Ankara Anadolu Lisesinde Bilkent niversitesi Elektrik ve Elektronik Mhendislii Blmnden Prof. Dr. Tolga Dumann katlmyla gerekletirildi. Prof. Duman rencilere kablosuz haberleme konusunda ilgin ve nemli bilgiler verdi.TBTAK Bilim ve Teknik dergisi bilim syleileri dnda TBTAKn dier popler bilim dergileri olan Bilim Gen, Bilim ocuk ve Merakl Minik dergilerinin bilim syleileri de retmenlerle ve kendi ya gruplarna uygun rencilerle Trkiyenin farkl illerinde yaplyor.

Bilim syleilerinde kendi hayatlarndan rnekler veren, deneyimlerini, meslekleriyle ve aratrmalaryla ilgili bilgiler aktaran ve nemli mesajlar veren bilim insanlarmzn rencilere geleceklerini ekillendirmelerinde rnek olmalarn umut ediyoruz.

Bir bilim syleisinde grmek dileiyle...

Bilim Syleileri Trkiye apnda Sryor

zlem Ak kinci

2014 ylnn Kasm ayndan itibaren devam eden bilim syleileriyle TBTAK Bilim ve Teknik dergisi bilim insanlarmz sizlerle diyor. Ankaradaki okullarda balatlan bilim syleileri Tokat, orum, Konya, stanbul gibi baka illerde de gerekletirildi. Amacmz Trkiyedeki tm rencileri bilim insanlaryla bir araya getirmek.

Prof. Dr. Gkhan zyiit Kimdir?Bilecik Erturul Gazi Lisesinden 1989da birincilikle mezun oldu. Hacettepe niversitesi Tp Fakltesini (ngilizce) 1996da bitirdi. Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Radyasyon Onkolojisi Anabilim Dalnda uzmanlk eitimini 2001de tamamlad. 2004te yardmc doent, 2006da doent, Eyll 2012de ise profesr oldu. 2000 ylnda ABDde Washington niversitesi Mallinckrodt Radyoloji Enstitsnde ve New Yorkta Memorial Sloan-Kettering Kanser Merkezinde genel radyoterapi ve younluk ayarl radyoterapi alanlarnda gzlemlerde bulundu. 2001de ABDde Washington niversitesi Malllinckrodt Radyoloji Enstitsnde ve takiben 2002de ABDde Houstonda Teksas niversitesi M.D. Anderson Kanser Merkezinde younluk ayarl radyoterapi (IMRT) konusunda klinik almalar yapt. Genel radyoterapi ve younluk ayarl radyoterapi konularnda editrln ve yardmc editrln yapt alt uluslararas kitab ve 40tan fazla uluslararas kitap blm yazarl bulunmaktadr. 2010 Yl Hacettepe Bilimde Tevik dl sahibidir. Ayrca eitli ulusal kongrelerinde ald 9 dl bulunmaktadr.

Okul : Mamak Anadolu Salk Meslek LisesiYer : Mamak Halk Eitim MerkeziTarih : 19.02.2015Saat : 11.00

Bilim nsanlarmz Sizlerle Birlikte...

BilimTeknikveBilim Syleileri

Kanser Prof. Dr. Gkhan zyiit

Robotlar Posteri Derginizle Birlikte... BilimTeknikve

El Titreten Gene Sust!Sonbahar Renklerinin

KimyasRomanlarn Bestesini

Yapan AlgoritmaCam flemenin Srlar

GiyilebilirRobotlar

Bilim ve Teknik Aralk 2014 Yl 48 Say 565

Giyilebilir Robotlar

Aylk Popler Bilim Dergisi

Aralk 2014 Yl 48 Say 565

5 TL

Kuantum Mekaniinin nclerinden Max Planck Posteri Derginizle Birlikte... BilimTeknikve

Satran ve Kuantum FiziiTesla Elektrikli Otomobilleri

Oksitosin:Ak Hormonundan Daha Fazlas

Akn Matematiideal E Semek Mmkn m?

Bilim ve Teknik ubat 2015 Yl 48 Say 567

Akn M

atematii

Aylk Popler Bilim Dergisiubat 2015 Yl 48 Say 5675 TL

Yer : Galatasaray Lisesi STANBULTarih : 13.3.2015Saat : 13.00

Bilim nsanlarmz Sizlerle Birlikte...

BilimTeknikveBilim Syleileri

Dnden Bugne Organ Nakli Prof. Dr. Mnci Kalayolu

Prof. Dr. Mnci Kalayolu Kimdir?1963 ylnda Ankara Tp Fakltesinden mezun olan Kalayolu, Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Genel Cerrahi Ana Bilim Dalnda grev yapt. 1967-1968 yllar arasnda Mount Sinai Tp Fakltesi Genel Cerrahi Ana Bilim Dalnda, 1968-1971 yllar arasnda Pittsburg ocuk Hastanesi ocuk Cerrahisi Ana Bilim Dalnda almalar yapan Prof. Kalayolu, Hacettepe niversitesi Tp Fakltesinden 1972 ylnda doent, 1977 ylnda profesr unvanlarn ald. 1981-1983 yllar arasnda Pittsburg niversitesi Transplantasyon Blmnde, karacier transplantasyonunda nc olan Prof. Thomas Starzln yannda almalar yapan Prof. Kalayolu, 1983de Wisconsin niversitesinde Karacier Transplantasyonu Programn balatt. 2 Ekim 2006dan beri Memorial ili HastanesindeOrgan Nakli, Genel Cerrahi ve ocuk Cerrahisi Blm Bakan olarak grev yapyor.

Robotlar Posteri Derginizle Birlikte... BilimTeknikve

El Titreten Gene Sust!Sonbahar Renklerinin

KimyasRomanlarn Bestesini

Yapan AlgoritmaCam flemenin Srlar

GiyilebilirRobotlar

Bilim ve Teknik Aralk 2014 Yl 48 Say 565

Giyilebilir Robotlar

Aylk Popler Bilim Dergisi

Aralk 2014 Yl 48 Say 565

5 TL

Abonelik Kampanyamz 31 Martta Sona Eriyor! BilimTeknikve

anakkale Muharebeleri Srasnda Yarallarn NakliDev stiridyelerMercan Resiflerinin Marifetli TrleriOlumsuz Duygular Belleimize Hkmediyor

Biyoyazclar Hayat Kurtaracak!

Bilim ve Teknik M

art 2015 Yl 48 Say 568Biyoyazclar H

ayat Kurtaracak!

Aylk Popler Bilim DergisiMart 2015 Yl 48 Say 5685 TL

11

Oyunlardan filmlere kadar pek ok fark-l ama iin kullanabileceiniz 3 boyut-lu dnyalar yaratmaya ynelik Unreal En-gine 4 grafik motoru, getiimiz ay irke-tin ald bir kararla tamamen cretsiz ola-rak kullanclara sunulmaya baland. ste-lik cretsiz kullanm sadece eitim ve aka-

demik amalarla snrl deil, oyun dhil di-lediiniz her eyi yapmak serbest. Tek bir koul var: Eer Unreal 4 ile ortaya koydu-unuz yapttan 3 bin dolarn zerinde ge-lir elde etmeye balarsanz, gelirinizin yz-de 5ini imtiyaz hakk olarak talep ediyor-lar. Yani yapmaya altnz ey her ney-

se belirgin bir finansal baar salamad-nz srece sizden herhangi bir talepte bu-lunulmuyor. Gayet mantkl. cretsiz kulla-nm hakk, Unreal 4 motoru zerine ekle-necek tm gncellemeleri de kapsayacak. Detaylar unrealengine.com/blog/ue4-is-freeadresinde bulabilirsiniz.

Hayalinizdeki dnyalar yaratmanza olanak salayan Unreal Engine 4 motorunu artk cretsiz olarak kullanabilirsiniz.

Levent Dakran

Son zamanlarda iyice yaygnlaan o-cuklar teknolojiyle yaknlatrma hamle-lerinden biri de ngilterede BBCden geldi. BBC, Make It Digital adl kampanya ereve-

sinde tm 7. snf rencilerine (11-12 ya) Micro Bit adn verdii kk bilgisayarlar datacak. LED klarla donatlm giri se-viyesi bir kodlama cihaz olan Micro Bit, -

renciler tarafndan kolayca programlanabi-liyor ve herhangi bir bilgisayara balanabi-liyor. Bylece ocuklarn teknolojiyle verim-lilik odanda yaknlamas ve programcl-a ilk admlarn atmalar hedefleniyor. BBC buna ek olarak 5 bin isiz gencin bilgisayar programlama ve yaratc dnce konusun-da eitilmesi, Doctor Who gibi popler dizi-lerle balantl materyaller yardmyla bilgi-sayar programlamaya zendirilmesi gibi i-lere de el atm.

Neden? nk BBC ngilterenin tekno-lojik yeterlilikler asndan daha hzl ilerle-mesi gerektiini dnyor ve programla-may okuma yazma gibi doal bir beceri ha-line dntrmenin bunun ilk adm oldu-unu dnyor. Aslnda ngilterenin bile geri kaldn dnd gelecek yarnda bizim de ne yapacamz oturup biraz d-nmemiz lazm. Detaylar iin bit.ly/micro-bit adresini ziyaret edebilirsiniz.

ngilterede Tm 7. Snflar Bilgisayar Programlamay renecek

Unreal Engine 4 Artk Bedava

BBC, ngilterede tm 7. snf rencilerini programclkla tantrmak iin Micro Bit adn verdii basit bilgisayarlar datmaya hazrlanyor.

Ctrl+Alt+Del

12

Su meyi Unutursanz Cep Telefonunuz Size Hatrlatsn

Siz de benim gibi sabahtan akama kadar alr-ken arada su imeyi unutuyorsanz, akll telefonlar iin Plant Nanny adl harika bir uygulama yapmlar. Uygu-lamay ykleyip kiisel bilgilerinizi (boy, kilo) giriyorsu-nuz ve beendiiniz bir saksya kk, sevimli bir bitki ekiyorsunuz. Bu bitki gn iinde vakti geldike size uya-rlar gndererek suya ihtiya duyduunu hatrlatyor. Kendiniz bir bardak su itikten sonra bitkinin altndaki yuvarlaa dokunuyor ve bitkinizi de gzelce suluyorsu-nuz. Eer bitkiyi sulamay ihmal ederseniz kurumaya ve zlmeye balyor. ok ihmal ederseniz de tamamen kuruyor ve her eye yeniden balamanz gerekiyor. Bit-kileri o kadar sevimli yapmlar ki eminim hibiriniz ek-randa kuruyup gitmelerini seyretmek istemezsiniz. Kendi adma ok faydal ve motive edici buldum, gn iinde su imeyi unutuyorsanz size de tavsiye ederim. Uygulamaya mobil cihaznzn uygulama dkknndan Plant Nanny ismiyle aratarak ulaabilirsiniz.

Gn iinde yeterince su imeyi unutuyorsanz Plant Nanny uygulamasyla bu alkanl yeniden kazanabilirsiniz.

Daha nce sosyal medya zerinden dnmeden paylalan mesajlarn kariyere olan etkisi defalarca gndeme geldi. Att dncesiz bir mesaj yzn-den iini kaybeden ve kariyerini mahvedenlere dair elimizde pek ok rnek de var. (Justine Sacco rnei-ni nasl unutabiliriz?) Bu dnceden hareketle Car-negie Mellon niversitesi Profesr Paolo Pedercini, Chrome internet tarayc iin kk bir eklenti yazm. Eklentiyi taraycnza kurduunuzda Twitter zerinde mesaj blmnde yazan Whats happening? (neler oluyor) cmlesi, Remember: you are always one tweet away from being fired (Unutmayn: Kovulmaya daima bir tweet kadar yaknsnz) olarak deiiyor. Fikir basit ama bir o kadar da etkili. Eklentiyi bit.ly/onetweeta-way adresinde bulabilirsiniz.

Carnegie Mellon niversitesi Profesr Paolo Pedercininin yazd kk bir eklenti size nemli bir konuyu

hatrlatma grevini stleniyor.

Tweet Atmadan nce Son Bir Kez Daha Dnn

Bilim ve Teknik Nisan 2015

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

13

Levent Dakran

Bellek kartlar birok mobil cihazda kapasite artrmak iin kul-lanlan yegne seenek olarak ne kyor. Siz de telefonunuzda veya tabletinizde dosyalarnz koyacak yer sknts yayorsanz, SanDiskin getiimiz ay duyurduu 200 GB kapasiteye sahip mic-roSD kartlar ilginizi ekebilir. Neredeyse piyasada satlan baz di-zst bilgisayarlardan bile daha fazla depolama kapasitesi sunan kartn trnak ucu kadar alana sdrabildii veri miktar gerekten etkileyici. Geri 400 dolarlk fiyat etiketiyle yanna yaklamak da bi-raz zor ama olsun, zaman her eyin ilac.

Bu arada Sony de ilgin bir k yaparak, ses sinyalini daha ka-ypsz ilettii iin bir kabloya gz kapal 1000 dolar veren mzik tutkunlar iin ilgin bir rn kard: Premium Sound temal mic-roSD kart. Veri okuma srasnda ortaya kan elektronik grlty azalttn iddia eden kart, Japonyada benzer kapasitedeki rnek-lerinin 5 kat fiyatla tketicilere sunulacak. Alan olur mu? Sony de bilmiyor, ama bir deneyelim demiler. Bakalm...

Getiimiz ay Sandiskin 200 GBlk microSD kartn duyurmasnn ardndan, Sony de mzik tutkunlarna zel bir kartla ortaya kt.

Getiimiz aya kadar USB yuvas zerinden cep telefonlarn arj etmek iin kullanlan adaptrlerin hepsinin ayn olduunu dnrdm. Meer yle deilmi. Farkl arj cihazlarnn amper deerleri farkllk gsterebiliyormu ve doal olarak yksek am-perli cihazlar arj ilemini daha hzl gerekletiriyormu. Peki eli-nizdeki arj cihazlarndan hangisinin daha yksek amperli oldu-unu nasl anlayacaksnz? Onun iin de Ampere isimli bir mobil uygulama yapmlar. Android cihazlarla uyumlu olan Ampere uy-

gulamasn ykleyip arj cihaznz baladnzda, ksa bir l-mn ardndan uygulama size cihazn ka amperlik akma sahip olduunu gsteriyor. Bylece elinizdeki arj cihazlarndan hangi-lerinin dierlerine kyasla daha hzl arj etme potansiyeline sahip olduunu grebiliyorsunuz. Uygulama ayn zamanda cihaznzn pil durumu ve pilinizin ne lde salkl olduu gibi bilgileri de grntlyor. ndirmek iin Google Play Store zerinden Ampe-re adyla aratmanz yeterli.

Hangi Cihaz Telefonunuzu Daha Hzl arj Ediyor renin

Bellek Kartlar Bir st Seviyeye Atlad

Ampere adl uygulamayla mobil cihazlarnzn pil durumunu ve arj cihazlarndan gelen akm grntleyebilirsiniz.

Ctrl+Alt+Del

14

Sanal Gereklik Milyonlar Tedavi Etmeye Geliyor

Yapay Zek Kendi Kendine Oyun Ustas Oldu

Google, getiimiz yl 400 milyon dolara satn ald- DeepMind adl yapay zek irketinin kapal kaplar ardnda ne gibi beceriler gelitirdiine dair getiimiz ay ilgin bir rnek paylat. Grnen o ki, ortaya kan Deep-Q Network adl sistem klasik Atari 2600 oyunlar zerinde ustalk gelitirebiliyor. Basit oyunlar zerinde gerekletirdii birka yz denemenin ardndan oyu-nun nasl oynanmas gerektiini zen sistem, kazan-mak zere taktikler gelitirerek kendi kendine oyunun ustas haline geliyor. Konuyla ilgili geliimi videoya da almlar. lk 100 denemenin ardndan hl acemiliini zerinden atamayan sistemin deneme says 600lere yaklatka nasl gerek bir profesyonele dntn izlemek gerekten artc. Detaylar bit.ly/deep-q ad-resinde bulabilirsiniz.

Facebookun satn ald Oculus, Valven zerinde a-lt gzlk, HTCnin yeni duyurduu Re Vive, Googlen Cardboard projesi, Samsungun Gear VRsi derken dev bir sanal gereklik akm zerimize doru geliyor. Akll tele-fonlar ve tabletler gibi nmzdeki yllarda hayatmza yn verecek yeni bir teknoloji adm olup olmadklarn henz bilmiyoruz, ama birok eyi deitirecekleri kesin.

stelik sunduklar potansiyel sadece elenceyle de snr-l deil. Uak korkusu, kronik arlarla mcadele, fizik te-davi ve kayg bozukluu gibi pek ok alanda kullanm po-tansiyelleri var. Akas ben de uygulamay ve sonular-n bir hayli merak ediyorum. Wiredin konuya dair detayl makalesini wired.com/2015/03/virtual-reality-wont-just-amuse-will-heal-millions adresinde bulabilirsiniz.

Deneme yanlma yoluyla klasik bilgisayar oyunlarnda ustalk gelitirebilen Deep-Q, yapay zeknn geliimi adna nemli bir adm olarak dikkat ekiyor.

Gznzn nnde hayal gcnzn snrlarn zorlayacak dnyalar ina eden bu cihazlar, elencenin tesinde de byk potansiyeller vaat ediyor.

Bilim ve Teknik Nisan 2015

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

15

Gkyzndeki Ik Oyunlar

Dr. Tuba Sargl

16

Bilim ve Teknik Nisan 2015

2011 ylnda Kanadann Alberta eyaletinin gneyinde ekilen bu fotorafta Gnein etrafnda grlen k halkasnn sebebi havadaki altgen ekilli buz kristalleri.

Yksek irtifalara ktka scaklktaki d nedeniyle havadaki su moleklleri donmaya balar. Bu srada altgen ekilli buz kristalleri oluabilir.

Gne nlar elmas tozlar olarak da isimlendirilen bu kristallerin iinden geerken krlr ve yansr. Gkyznde rastgele ynlenen bu kristallerin iinden geerken belirli alarla

krlan gne nlar Gnein etrafnda parlak bir k halkasnn olumasna neden olur.

Farkl dalga boylarndaki gne nlar buz kristallerinin iinden geerken farkl alarla krld iin Gnein evresindeki k halkasnda

gkkua renkleri grlebilir.

Altgen ekilli buz kristalleri ounlukla yksek irtifalarda bulunan, ok ince eritler eklindeki cirrus bulutlarnn iinde oluur.

Gkyzndeki Ik Oyunlar

17

Elif Zehra ArslanTekno - Yaam

ocuklara zel Akll SaatDnyann ocuklar iin tasarlanm ilk akll saati AmbyGear, Ambit Networks firmas tarafndan gelitirildi ve kullanclarna sunuldu. iOs ve Android iletim sistemine sahip akll telefonlara yklenen uygulamas ile balantl bir ekilde alan AmbyGear, GPS zellii sayesinde saati tayan ocuun konumunu gerek zamanl bir ekilde ebeveynlere bildiriyor. zellikle 3-11 ya aralnda yeni yerler kefetme merakls olan ocuklarn belirlenen uzakln dna kmamas iin tasarlanan saatin bir dier zellii ise ocuklara kendilerini emniyette hissetmedikleri anda ebeveynlerine yardm ars gnderebilme imkn sunmas.

Bylece ebeveynler zamannda mdahale ile ocuklarna yardmc olabiliyor. Bunun yan sra ebeveynler de istedikleri zaman ocuklara saat ekrannda grebilecekleri mesajlar gnderebiliyor. Cihazn, uygulamas ile balants Bluetooth zerinden olmad iin ocuk ne kadar uzaklarsa uzaklasn balantda herhangi bir sorun olmuyor ve ebeveyn takibi srdryor. ocuklara eitici oyunlar oynama frsat da sunan cihazn pil mrnn yedi gn olduu belirtiliyor. http://ambygear.com/

Blossom ile Akllca Sulayn Bahesini akll bir sulama sistemi ile sulamak isteyenlerin hayli ilgisini ekecek olan Blossom, bilgisayara, tablete veya akll telefona yklenen uygulamas zerinden takip edilebilen bir akll sulama sistemi. Cihaz, gerek zamanl hava durumu verilerini ve topraa den su miktarn deerlendirerek baheniz iin zel bir sulama plan hazrlyor. Belli bir blgenin daha fazla sulanmasn istiyorsanz uygulama zerinden bunu planlyorsunuz ve Blossoma den bu plan uygulamak oluyor.

Eer sulama sistemi modeminizin kapsama alan dnda ise Blossom buna da bir zm buluyor ve modemin kapsama alann geniletmek iin evinizin elektrik tesisatn bir internet a kablosuna evirerek her bir prizden balantya ulama imkn salyor. Otomatik sulama sistemi zellii ile sudan ve gten tasarruf etmenizi salayan Blossom su ve toz geirmiyor.

http://myblossom.com/

Bilim ve Teknik Nisan 2015

teknoyasam@tubitak.gov.tr

HTC Grip ile Takiptesiniz1997 ylndan bu yana piyasadaki birok popler markal mobil cihazn tasarmcs ve reticisi olan ve 2007 ylnda kendi markas altnda mobil cihaz retimine balayan HTC, getiimiz gnlerde akll bileklik HTC Gripi gelitirdi. HTC Grip, iOS ve Android iletim sistemine sahip akll telefonunuz ile eleebilen bir etkinlik takip cihaz.

k tasarm ve dokunmatik ekran ile merakllarnn dikkatini eken HTC Grip, etkinlik esnasnda atlan adm saysn ve yaklan kalori miktarn uygulamas zerinden kullancsna bildiriyor. Ayrca akll telefonunuza gelen bildirimleri PMOLED ekrannda gsteriyor ve bluetooth uyumlu harici bir nabz ler ile eleerek kullancsnn nabz verilerini de uygulamasna gnderiyor. Su geirmez malzemeler kullanlarak retilen akll bilekliin batarya mr be saat. http://www.htc.com/us/products/htc-re-grip/?intcid=home_us_20150301_grip-Secondary1

Akll Bisiklet Vanhawks Valour Vanhawks isimli teknoloji firmas bisikletleri daha kullanl ve akll bir hale getirme dncesi ile akll bisiklet Valouru gelitirdi. Vanhawks Valour, iOS ve Android iletim sistemli telefonunuz ile Bluetooth 4.0 balants kurabilen ve srnzn daha emniyetli olmasn salayan bir bisiklet. Valour, GPS alcs sayesinde akll telefonunuzdaki uygulamasna gireceiniz navigasyon bilgilerini telefonunuzu elinize almadan gidondaki LED klarna yanstyor ve sizi gitmeniz gereken yne ynlendiriyor. Bylece gznz yoldan ayrmadan daha emniyetli bir yolculuk yapmanz salyor. Sensrleri sayesinde gidilen mesafeyi ve hz seviyesini lerek kullancsna bildiren bisiklet ok ksa mesafeden yaklaan dier aralar alglayarak uyarda bulunuyor. Kendi kendini arj etme zelliine ve karbon fiber iskelet yapsna sahip olan Valourun arl 7,25 kilogram. https://www.vanhawks.com/

19

Elif Zehra Arslan

Akll Gzlklere Bir Yenisi Daha Eklendi: Quadro Smart Glass 3HDTrk teknoloji firmas Quadro akll rnlerine bir yenisini daha ekledi ve Smart Glass 3HDyi gelitirdi. Spor, aksiyon, seyahat sevenlerin yan sra zellikle gazeteciler ve trafik polisleri iin byk bir kolaylk salayan akll gzlk 15MP kalitesinde fotoraf ekebiliyor ve 1080P formatnda video kayd yapabiliyor.

stelik tm bunlar yaparken kullancsna e zamanl olarak mzik dinleme frsat da sunuyor. k ve zarif bir tasarma sahip olan gzlk kolay kullanlabilen komut butonlar ile kontrol ediliyor. Bluetooth ve Wi-Fi balant seeneklerine sahip gzlkteki grnty telefon veya bilgisayar zerinden takip etmek de mmkn. Tam arj edildiinde drt saat kullanlabilen cihaz drt ayr renk cam seenei ile kullanclarn beenisine sunuluyor. http://www.quadrocomputer.com/TR/AKILLI-GoZLuKLER/quadro-smart-glasses3hd

Bisikletinizin Akll Kilidi Noke U-LockAnahtar yok, problem yok! slogan ile iddial bir k yakalayan Noke, dnyann en akll bisiklet kilidi Noke U-Locku gelitirdi. iOS, Android ve Windows iletim sistemine sahip akll telefonunuza ykleyeceiniz uygulamasna Bluetooth zerinden balanan U-Lock, zerinde bulunan butona bastnzda etkinleerek akll telefonunuzu aramaya balyor. Eer telefonunuz birka admlk mesafede ise uyku modunda bile olsa akll kilit alyor.

Bisikleti iin ekstra gvenlik isteyen kullanclar otomatik kilit ama sistemini devre d brakabiliyor ve akll telefondaki uygulamasnda bulunan butona basarak kilidi aabiliyor. Telefonunuzu bir yerde unuttuunuzda veya telefonunuzun arj bittiinde ise daha nceden belirlediiniz ifreyi cihazn zerinde bulunan Quick-Click teknolojisini kullanarak giriyorsunuz ve kilidi devre d brakyorsunuz. Alarm sistemi sayesinde, cihaz bir yabanc tarafndan saniyeden fazla kurcalandnda sesli sinyal veriyor. https://www.kickstarter.com/projects/fuzdesigns/noke-u-lock-worlds-smartest-u-lock

Tekno - Yaam

20

Bilim ve Teknik Nisan 2015

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Pipo ile Sanal Bulumalar Geree evirinstanbul Teknik niversitesi Mimarlk blm son snf rencileri Emin Erenolu, Fatih Uslan ve beraberlerindeki ekip tarafndan gelitirilen Pipo, benzer ilgi alanna sahip yeni insanlarla tanmak isteyen ve yz yze bilgi paylamaktan holananlar iin gelitirilmi bir uygulama. iOS iletim sistemine sahip cihaznza ykleyerek kolaylkla kullanmaya balayabileceiniz Pipo, sosyal medyann sanallna bir alternatif sunuyor ve ortak ilgi alanlar olan kiilerin halka ak alanlarda bir araya gelerek fikir ve bilgi paylamasn salyor.

Basit bir tasarm ve kullanm olan uygulama sayesinde size sunulan sohbet kategorilerinden birini seerek ve zaman-mekn belirleyerek, setiiniz kategoriyle ilgilenen kiilerle bir buluma organize edebilir veya bir baka kullanc tarafndan organize edilen bir bulumaya katlp baka kullanclarla tanma frsatn yakalayabilirsiniz.http://pipo.io/

Di Fras da Akllanr m Demeyin!Furkan Cengiz ve Berkan Diner adnda gen Trk giriimciler tarafndan gelitirilen Koala, doru ve etkili bir ekilde di fralamak iin kullancsn ynlendiren ve birok di frasna taklabilen akll bir cihaz. Dilerinizi fralamaya baladktan sonra yapsndaki sensrler ile di frasnn hareket skln len ve iki dakikalk fralama sresi doluncaya kadar her otuz saniyede bir sesli bildirim veya titreimle sizi uyaran Koala, di fralama alkanlnz ile ilgili verileri mobil veya web uygulamasna kaydederek daha dzenli ve doru bir fralama alkanl kazanmanza yardmc oluyor. Drt farkl renkte retilen Koalann satnn 15 Austos 2015te balamas planlanyor. https://www.indiegogo.com/projects/koala-make-your-toothbrush-smart

21

Barsak ve Beyin likisinde Otizm Gerei

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Dr. zlem Kl Ekici

22

Bilim ve Teknik Nisan 2015

Her ocuk farkldr ve zel-dir. Ama baz zel o-cuklar var ki onlarn sos-yal etkileim ve iletiim becerileri-nin geliimi akranlaryla ayn hzda ve ayn dzeyde olmaz. Beyin ve si-nir sistemi geliimi srasnda gene-tik ya da evresel etmenlerin etki-siyle beyin fonksiyonlarnda ve si-nirsel sinyallerin iletiminde ortaya kan sorunlar, geliimin birok ala-nn etkileyerek baz nrogeliimsel bozukluklara neden olur. te otizm de bunlardan biri. Genellikle gelii-min ilk yllarnda kendini belli eden otizm, karlkl sosyal iliki kurma-da aksamalarn olduu, tekrarlay-c, takntl ilgi ve davran bozuk-luklarnn grld, zek ve ileti-imin deien llerde etkilendi-i bir yaygn geliimsel bozukluk yelpazesi olarak tanmlanr. Yelpa-ze deniyor, nk belirtilerin says ve iddeti bireyler arasnda farkllk gsterebildii gibi, bu belirtiler za-man iinde de deiebiliyor.

Otizm teriminin bilimsel ola-rak tanmland 1943 ylndan be-ri geen 72 yllk srete otizmin olas nedenleri, tehisi ve tedavisi zerine ok sayda aratrma yapl-d. Otizmin tehisine ynelik stan-dart ltler belirlendi ve tm l-kelerde kullanlmaya baland. Her yl nisan ay Dnya Otizm Farkn-dalk Ay olarak anlmaya balan-d. Toplumsal bilin ve farkndalk artt. Ancak her geen ylla birlikte otizmli bireylerin saysnda da cid-di bir art oldu. Otizmin grlme skl 1943 ylnda her 2000 ocuk-ta 1, 2010da her 150 ocukta 1 iken gnmzde bu say her 68 ocukta 1e ykseldi.

Gnmzde hl otizmin neden-leri tartlyor, kesin bir tedavi yn-temi de henz bulunmu deil. Her-kese kabul edilen tek gerek, erken tan ve doru planlanm bir zel eitim programnn otizmli bireyin yaam kalitesini inanlmaz derecede artraca.

Gnmzde hayli sk duymaya baladmz ve ok geni bir yelpazede seyreden otizm, ocuklar arasnda grlen en yaygn nrogeliimsel bozukluklardan biri. Otizme neden olan mekanizma henz tam olarak akla kavuturulmu deil. Genetik bir yatknlk ile erken beyin geliimini etkileyen evresel risk faktrlerinin bir araya gelmesiyle otizmin ortaya kt zerinde duruluyor. Ancak son zamanlarda yaplan almalar barsak mikroorganizmalarnn da otizmde pay olduunu gsteriyor.

>>>

23

Barsak ve Beyin likisinde Otizm Gerei

Bilim ve Teknik dergisinde 2010 ylndan beri her yl otizmi farkl bir ynyle ele alyoruz. Otizmin genel olarak tanm, ne-denleri, belirtileri, geliimi, genetii, farkllklar, tehisi ve tedavi-sine ynelik yazlarmz daha nceki yllarda yaymland. Otizmi bilimsel, sosyal ve yasal ynleriyle kapsaml bir ekilde inceledik, dnyada ve lkemizde yaplan almalar ve faaliyetleri aktardk. Bu yazmzda ise otizmin barsak florasyla yani sindirim siste-mindeki yararl mikroorganizmalarla (bakteri, maya ve mantar) ilikisine ve bu konuda yaplan almalara yer veriyoruz.

Otizmli ocuklarda Mide ve Barsak SorunlarSon yllarda yaplan aratrmalarn sonularna gre, ikinci

beyin olarak adlandrlan sindirim sistemi, besinleri sindirmek dnda zihinsel faaliyetleri, ruh halini ve davranlar da etkili-yor. Barsaklarda ok zengin bir sinir ann olduu ve barsak sinir sisteminin beyin ile karmak bir iliki iinde olduu bili-niyor. Mide ve barsaklardaki bakterilerin saysal dengesizlii depresyonla ve davran problemleriyle ilikilendiriliyor.

Bilimsel veriler her 10 otizmli ocuktan 9unda iltihabi ba-rsak hastal (lseratif kolit), ar geirgen barsak send-romu ve refl gibi ciddi mide ve barsak rahatszlklarnn ol-duunu gsteriyor. Ayrca karn ars, geceleri sk sk uyanma, kronik ishal ve kabzlk gibi ikyetlerin de bu duruma elik et-tii belirtiliyor.

Otizmli ocuklarn sindirim enzimlerindeki ilevsel bozuk-luk nedeniyle protein, ya ve ekerlerin sindiriminin aksad, sindirime yardmc mide ve barsak svlarnn yeterince salg-lanmad, gerekli vitamin, mineral, protein, ya, eker ve dier besinlerin emilerek kana gemesinin azald, istenmeyen zarar-l maddelerin kana kart, barsaktaki faydal mikroorganiz-malarn (Lactobacillus, Bifidobacterium, Bacteroides) saysnn azald, hastalk yapan mikroorganizmalarn (Candida, Clost-ridium) saysnn artt belirlenmi. Otizmli ocuklardan al-nan idrar ve kan rneklerinde bu zararl mikroorganizmalarn rettii zararl maddeler, enzimler ve metabolik rnler ok faz-la miktarlarda tespit edilmi.

Yaplan aratrmalar otizmin, sindirim sisteminde balayan ve sonularn beyinde gsteren bir seyir izlediini ortaya koyuyor.

24

Bilim ve Teknik Nisan 2015

Barsak Floras Davran Nasl Etkiliyor? Yetikin bir insann barsanda 500 farkl eit-

te yaklak 100 trilyon bakterinin bulunduu tahmin ediliyor. Barsaktaki bakterilerin %85i faydal tr-ler. Ancak bir ekilde barsak floras bozulup zarar-l mikroorganizmalar sindirim sisteminde oalmaya baladnda barsak duvarn tahrip ederler. Netice-de barsak hcreleri arasndaki sk dokular gever ve barsan geirgenlii artar. Anormal, hasarl ve geirgen barsak nedeniyle toksinler, mikroorganiz-ma kaynakl metabolik rnler, ar metaller, katk maddeleri ve iyi sindirilemeyen besinler barsak du-varndan kana karr ve kan yoluyla da beyne gider. Sonrasnda bu zararl maddelerin beyin ve sinir ile-ticilerin ilevlerinde meydana getirdii bozukluklar baz zihinsel ve davransal bozukluklara yol aabilir.

Probiyotik Tedavi Otizme are mi?Tam olarak mekanizmas anlalamasa da bar-

sak mikroorganizmalarnn saysndaki dengesizli-in, otizmin baz belirtilerinin iddetini artrd y-nndeki grleri destekleyen bulgularn olduunu gryoruz.

Uzmanlar, otizmli ocuklara dardan verilen ya-rarl mikroorganizmalarla etkili bir probiyotik tedavi uygulandnda yani barsak floras yeniden dzen-lendiinde, ocuklarda farkndaln ve gz temas-nn artacan, baz davran bozukluklarnn da aza-lacan ngryor.

California Teknoloji Enstits aratrmaclarnn yapt bir almada, hamile farelerdeki viral enfek-siyon ve yksek ate sonrasnda doan ve otizm ben-zeri davran gsteren farelerde, salkl farelerin ak-sine, anormal barsak floras ve serum metabolitle-ri tespit edildi. Otizm belirtileri gsteren fareler sa-lkl barsak ilevlerini dzenleyen Bacteroides fra-gilis bakterisi ile tedavi edildiinde, barsak geir-genliinin azald ve barsak hcreleri arasndaki sk dokunun gevemesini engelleyen proteinlerin ve sitokinlerin yeterli miktarda sentezlendii belirlen-di. Otizm belirtileri gsteren farelerin kannda mik-robiyal kaynakl zararl bir molekl olan 4EPS adl metabolite rastland. Clostridium tr zararl birok bakterinin bu 4EPS metabolitinin n maddesi olan 4-etilfenol kimyasalnn retilmesinde rol ald bili-niyor. Ayrca otizmli birok ocuun idrarnda tespit edilen ve olas otizm biyomarkr olarak kabul edi-len p-cresol (4-metilfenol) ile 4EPS arasndaki yap-sal benzerlie de dikkat ekiliyor. drardaki p-cresol

metabolitinin kaynann yine barsaklardaki Clost-ridium bakteri trleri olduu belirtiliyor. Salkl ve sonradan tedavi edilen farelerde ise bu kimyasallara rastlanmad. Otizmli farelere dardan gda takviyesi eklinde B. fragilis bakteri kltr verilmesiyle bar-saklardaki yararl mikroroganizma kltrnn den-gelendii ve zararl metabolitlerin kana karmas-nn engellendii sonucuna varld. Ayrca farelerde-ki otizm benzeri davran ve iletiim bozukluklar-nn da nemli derecede azald grld. Benzer so-nular baka aratrmalarda da elde edildi.

Uzmanlar beyin ilevlerinin barsak mikroorga-nizmalar tarafndan dzenlenmesinde, beyin ve sin-dirim sistemi arasnda uzanan vagus sinirinin, ba-klk sistemi molekllerindeki deiikliklerin ve me-tabolik sinyallerin rol olduunu tahmin ediyor. Ay-rca barsak mikroflorasnn sinir hcreleri arasnda sinyal ileten molekllerin seviyelerinin dzenlenme-sinde etkili olduu, en ufak bir deiikliin barsak-beyin iletiimini ve beyin ilevlerini olumsuz ynde etkiledii de yaplan almalarda vurgulanyor.

Her ne kadar bu tr almalar barsak mikroflo-ras ve beyin arasndaki sinirsel balantnn ve biyolo-jik ilikinin varln, bunun sonucunda da otizm gi-bi baz nrogeliimsel bozukluklarn ortaya ktn gsterse de, bu ilikinin molekler mekanizmas hak-knda henz kesin bir sonuca varlamyor.

Kesin olarak barsak mikroplarnn otizmi tetik-ledii ve faydal bakterilerin otizmin belirtilerini ha-fifleten bir tedavi yntemi olduu ispatlanana kadar almalarn youn bir ekilde devam edecei bildi-riliyor. Otizm genetik ve evresel faktrlerin karlk-l etkileimi sonucu, bireyler arasnda ok farkl ekil-lerde ortaya kan karmak bir geliimsel bozukluk olduu iin probiyotik takviyesi her otizmli iin ev-rensel bir tedavi biimi olmayabilir.

Atmosfer Hava Kirliliine Direniyor

Geri Dntrd Deterjanlaryla

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

lay elik

>>>

Dnyann pek ok blgesindeki hava kirliliinin yakn gelecekte ok daha ktye gidecei tahmin ediliyor. Buysa hem dorudan insan salna hem de kresel iklim deiiklii yoluyla tm dnya ekosistemlerine ynelik ciddi bir tehdit anlamna geliyor. Bir yanda insanlk doal kaynaklar zerindeki kirletici ve tahrip edici etkinliklerini azaltmak iin aba harcayadursun, doa pek ok baka konuda olduu gibi hava kirlilii konusunda da oluabilecek hasarn nemli bir ksmn kendi tolerans mekanizmalaryla bertaraf ediyor. Atmosferin kendini temizleme yeteneiyle ilgili olarak son yllarda yaplan nemli keifler, atmosferin hava kirliliine kar artc biimde dayankl olduunu ortaya koydu.

Hava kirlilii dnyann pek ok blgesinde yaam zorlatrmaya, insan sa-ln ciddi lde tehdit etmeye balad bile. Hindistann Bombay, Pakistann Karai, Nijeryann Lagos ehirleri ve inin bakenti Pekin gibi pek ok ehirde yksek kirletici yo-unluklar gzlemleniyor. Baz gn-lerde kent sakinleri maske takmadan dar kmaya cesaret edemiyor.

nsan etkinlikleri sonucunda at-mosfere balca kaynaklar egzoz sa-lmlar ve endstriyel atklar olan be ana kirletici braklyor. Bunlar-dan kkrt dioksit ile parack ha-lindeki maddeler arlkl olarak fo-sil yakt kullanan enerji santrallerin-den kaynaklanrken azot dioksit b-yk lde, dnya apnda giderek

artan trafikten kaynaklanyor. Bunla-rn yaratt kt hava koullarnnsa, sadece az miktarda hava solunsa bile kalp-damar hastalklar, akcier kan-seri, astm ve kronik obstrktif solu-num yolu hastal (KOAH) gibi pek ok hastala yol aabildii biliniyor. Hava kirliliinin iklim deiiklii y-nndeki sonular da deien scak-lk ve ya rejimleri, ar hava olay-lar ve bunlarn insan yaam ve eko-sistemler zerindeki etkileriyle ken-dini gstermeye balam durumda.

Doannsa insan etkinliklerinden kaynakl pek ok baka olumsuz et-kiye kar olduu gibi hava kirliliine kar da bir dayanma gc var. At-mosfer, sahip olduu doal mekaniz-malar sayesinde kendini kirlilik ya-ratan bileenlerden arndrabiliyor.

Yamur ormanlar byk miktarda izopren reterek atmosferin deterjanlar OH radikallerinin geri dnmne nemli bir katk salyor.

27

OH radikali bir hidrojen ve bir oksijen atomundan oluuyor. Bu mo-lekller genellikle su molekllerinin gne altnda ozonla tepki-mesi sonucunda oluuyor. Kimyasal adan ok aktif molekller olduk-lar iin oluur olumaz tepkimeye giriyorlar, yani mrleri ok ksa. So-nu olarak da atmosferde ar derecede dk younluklarda bulunu-yorlar. Bu da younluklarnn doru olarak belirlenmesini zorlatryor.

Aratrmaclar kresel OH dzeylerindeki, dolaysyla da atmosferin kendini temizleme kapasitesindeki deiimleri tahmin edebilmek iin OHla tepkimeye giren daha uzun mrl molekllere bavurdu. r-nein endstriyel bir madde olan metil kloroform atmosferde ncelik-le OH radikalleri tarafndan paralanyor. Aratrmaclar metil klorofor-mun atmosfere salnan miktar ile atmosferde llen miktarn kar-latrarak OH younluunu ve bunun yldan yla deiimini kestirebi-liyordu. 1980li ve 1990l yllarda bu yntemle yaptklar tahminler yl-dan yla byk bir deikenlik gsterdi. Aratrmaclar bu deikenliin

metil kloroform salmna ilikin tahminlerindeki hatalardan m kaynak-landn yoksa gerekten OH younluundaki deiimleri mi yanstt-n anlamak iin ok urat. OH dzeyinin gerekten ok deiken ol-mas ihtimali kayg vericiydi, nk bu, atmosferin kendini temizleme yeteneinin atmosferdeki insan kaynakl ya da doal deiimlere kar hassas olduu anlamna gelirdi.

Sonunda uluslararas bir evre anlamas soruna zm getirdi. Montreal Protokol uyarnca Dnyann koruyucu stratosferik ozon tabakasna zarar veren kimyasal maddelerin kullanm yasakland ve 1990larn ortalarna gelindiinde metil kloroform retimi son buldu. Sonuta bu gazn salm dzeyi hzla azald.

Metil kloroform salmlarnn karklk yaratan etkisi olmaynca, ara-trmaclarn atmosferde kalan metil kloroformun zaman iinde azalma-sn gzlemleyerek OH younluuna ilikin daha salkl veriler elde et-mesi mmkn oldu.

OH Radikallerini lmek

Her yl milyonlarca ton doal ve insan kaynak-l gaz atmosfere salnyor. Eer bu gazlar kimyasal tepkimelerle atmosferden uzaklatrlmasayd b-yk ihtimalle kresel snma ok daha iddetli, hava kirlilii ise ok daha ileri seviyede olurdu. Atmos-ferin kendini temizleme mekanizmasnn kilit un-suru, atmosferin deterjanlar olarak da tabir edi-len hidroksil (OH) radikalleri. OH radikalleri, me-tan ve izopren gibi uucu organik bileikleri oksit-liyor. Bu tepkime sonucunda bileikler suda z-

nebilen baka bileiklere dnyor ve bylece ya- yoluyla atmosferden uzaklatrlabiliyor. OH ra-dikalleri akcierler ve tarm rnleri iin zararl bir kirletici olan ozonun oluumunda ve paralanma-snda ilev gryor. Hidrokarbonlarn, karbonmo-noksitin ve kkrt dioksitin de dhil olduu zararl pek ok hava kirleticinin ve metan gibi nemli baz sera gazlarnn atmosferden uzaklatrlmasn sa-lyor. Ancak bu etkiyi karbondioksit, nitrz oksit ve kloroflorokarbonlar zerinde gstermiyor.

Atmosfer Hava Kirliliine Direniyor >>>Bilim ve Teknik Nisan 2015

OH Radikallerini lmekAslnda atmosferin OH radikalleriyle kendini

temizleme kapasitesinin ne kadar krlgan olduu bir tartma konusuydu. Baz aratrmaclar bu ka-pasitenin evresel deiimlere kar hassas olduu bazlarysa daha dayankl olduu grndeydi. ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Dairesi ile Al-manya Max Planck Kimya Ensitsnn sonular 2011 banda yaymlanan ortak aratrmas, atmos-ferin deterjan OH radikalinin younluunun yl-dan yla pek fazla deimediini kantlad. Aratr-maya gre OH radikali younluundaki yllk dei-im, daha nce ngrld gibi yzde 25i bulan dzeylerde deildi, bunun onda biri kadar bir oran-la snrlyd. Atmosferdeki OH miktarna ilikin bu keif, iklim ve kresel hava kalitesi tahminlerinin gvenilirlik dzeyini artrd. nk bilgisayar mo-delleri bu bilgiyi kullanarak atmosferin bileimini daha isabetli bir ekilde tanmlayabiliyor.

Tropikal yamur ormanlar atmosfere byk mik-tarda uucu organik bileik salyor. Bitkilerin rettii bu bileiklerin biyolojik adan, zararllar uzak tutma ve tozlatrclar ekme gibi avantajlar var. Ancak za-rarl da olabiliyorlar. zellikle kirli hava koullarn-da bu bileikler azot oksitlerle birleerek ozon oluu-muna neden oluyor, bu da sis oluumunu artryor.

OH radikalleriyse bu uucu organik bileikleri oksit-leyerek atmosferden uzaklatryor. Atmosfer model-leri, yamur ormanlar zerindeki byk miktarlar-daki uucu organik bileiin OH radikallerini tehlike-li biimde tketebileceini, dolaysyla baz sera gaz-larnn, rnein metann atmosferden temizlenme-si iin daha az OH radikali kalacan ngryordu.

OH younluunun ve geri dnmnn, izoprene dayal geri dnm mekanizmasn da ieren ve gerek verilerle uyumlu olduu gsterilmi atmosfer modeliyle oluturulmu haritalar.

Daha scak renkler daha yksek dzeyleri gsteriyor. Yamur ormanlarnn bulunduu blgelerde yksek OH geri dnm oranlar gze arpyor.

Taraborrelli D. ve ark., Hydroxyl radical buffered by isoprene oxidation over tropical forests, Nature Geoscience, Cilt 5, Say 3, s. 190-193, 2012.

N: Kuzey, S: Gney, E: Dou, W: Bat

Gece OH Younluu (cm3te 106 molekl cinsinden) Gndz OH Younluu (cm3te 106 molekl cinsinden)

Gece OH Geri Dnm (% olarak) Gndz OH Geri Dnm (% olarak)

Atmosfer Hava Kirliliine Direniyor

OH Dengesinin Srr: zopren

Bilim insanlarnn akln kurcalayan bir sonraki so-ruysa, zaman iinde artan hava kirliliine karn OH younluunun nasl grece olarak sabit kalabildiiydi. Bu durum OH radikallerinin bir ekilde yeniden re-tildiini dndryordu. Ancak bunun nasl olabile-ceine ilikin ne srlen mekanizmalar yl ncesi-ne kadar sadece speklasyon dzeyinde kald.

Max Planck Kimya Enstits aratrmaclar so-nularn yl nce yaymladklar bir aratrmada OH radikallerinin nasl yeniden retildiini ortaya kard. Aratrmann bulgularna gre OH radikal-leri izopren ad verilen uucu organik bileiin y-km srasnda gerekleiyor.

Tropikal yamur ormanlarnda yaplan lm-lerde beklenmedik lde yksek OH younluu-na rastland. Oysa bitkiler tarafndan byk mik-tarlarda salnan uucu organik bileiklerden dola-y yamur ormanlarnda OH younluunun dk olmas bekleniyordu. nk bu blgelerde atmos-ferde bulunan OH radikallerinin bu bileiklerin te-mizlenmesi srasnda tkenecei dnlyordu. OH younluunun beklenmedik biimde yksek oluu bu molekllerin temizleme ilevlerini gerek-

letirdikten sonra bir ekilde geri dntrld-n dndrd. Aratrmaclar zellikle bitki-ler tarafndan ok byk miktarda salnan izopre-ne odakland. Terpen snfndan bir organik bileik olan izopren kimyasal adan akrabas olan dier terpenlerle birlikte esansiyel yalarn ana bileenle-rinden birini oluturuyor ve pek ok bitkiye de ko-ku veriyor. Tropikal yamur ormanlarnda bitkiler tarafndan ylda 500 milyon ton kadar izopren re-tildii tahmin ediliyor. Aratrmaclar daha nce OH sadece tkettii dnlen izoprenin OHn geri kazanmnda kilit bir rol stlendiini kefetti.

Doa Bize Bir ans Tanyor Taraborrelli, OH radikali miktarnn korunma-

snn, byk ormanlarn kendi havalarn temizle-me kapasitelerini korumasn salad iin, ekolo-jik adan nemli olduunu belirtiyor. Max Planck aratrmaclar insan kaynakl uucu organik bile-iklerin bile atmosferin kendini temizleme kapasi-tesini izoprenin yaptna benzer biimde koruyabi-leceini dnyor.

30

Bilim ve Teknik Nisan 2015

Uzaydaki Gzmz

RASAT

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Dr. Tuba Sargl

32

Bilim ve Teknik Nisan 2015

TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits tarafndan retilen ilk yerli retim yer gzlem uydusu olan RASAT, greve balad 2011 ylndan bu yana Dnyann her yerinden grnt almaya devam ediyor. 685 km irtifada hareket eden uydu Dnya etrafndaki yrngesini 98 dakikada tamamlyor. RASAT tarafndan elde edilen grntler doal afetlerin rnein orman yangnlarnn, sellerin, depremlerin etkilerinin belirlenmesinde, evresel deiimlerin takip edilmesinde ve ehircilik planlamalarnda kullanlyor.

RASAT gzlem uydusunun sistem mhendislii ve sistem tasarm yurtdndan herhangi bir destek alnmadan TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits mhendisleri tarafndan gerekletirildi.

TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits, RASAT tarafndan elde edilen grntlerin internet ortamnda paylalabilmesi iin Kalknma Bakanl destei ile Geoportal projesini gelitirdi. Bu proje sayesinde grevde olduu drt yl boyunca yrngesinde yaklak yirmi bin tur atan ve toplam 7 milyon 380 bin km2 alan grntleyen RASATn elde ettii grntlere tm kamu kurulularndan ve niversitelerden aratrmaclar www.gezgin.gov.tr internet adresinden ye olarak cretsiz ulaabiliyor.

inde anakkale Savanda hayatn kaybeden binlerce ehit ansna yaplm antlarn ve ehitliklerin bulunduu Gelibolu Yarmadas Tarihi Milli Parknn bu grnts de RASAT gzlem uydusu tarafndan ekildi.

>>>

33

Arama Kurtarma Ekiplerinde Grev Alabilecek

Yeni Kahramanlar Her geen gn robot dnyasnn yeni bir teknolojisiyle tanyoruz. Hayatmz kolaylatrmay amalayan btn bu teknolojiler iinde bir yandan farkl robotlar retilirken, dier yandan robotlarn yetersiz kald alanlarda kullanlmak zere baz canllar vcutlarna elektronik paralar eklenerek yar canl yar robot haline getiriliyor. Vcutlarna eklenen paralar sayesinde daha gelimi kabiliyetlere sahip olan bu yaplar sibernetik organizma (cybernetic organism) ya da ksaca cyborg olarak bilinir.

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Dr. Zeynep Bilgici

34

Bilim ve Teknik Nisan 2015

zellikle bilim kurgu filmlerinin vazgeil-mez kahramanlar olan bu canllar ile il-gili hlihazrda devam eden pek ok bi-limsel aratrma var. Bu almalardan biri de North Carolina State niversitesi Elektrik ve Bilgi-sayar Blmnde grevli Yrd. Do. Dr. Alper Boz-kurt ve ekibi tarafndan yaplyor. Dr. Bozkurt ve aratrma ekibi gelitirdikleri elektronik sistemler sayesinde baz kk canllarn hareketlerini kont-rol altna alarak bu canllarn doal afetler sonras enkaz altnda minyatr elektronik ipler ve algla-yclar tayarak arama ve kurtarma operasyonla-rnda kullanlmasn salamay planlyor.

Dr. Bozkurt tarafndan yaplan bir almada hamambcekleri iin kablosuz alc zelliine sa-hip sistemler gelitirildi. Arl yaklak 0,7 gram olan ve bcein srtna deta bir anta gibi taklabi-len bu cihazlar sayesinde bceklerin antenine bel-li titreimler gnderildi. Bu titreimler ile siberne-tik bceklerin nnde sanal bariyerler oluturuldu ve bu sayede hamambceinin nceden belirlen-mi bir dorultuda hareket etmesi saland. By-lece sibernetik hamambcei hem insan operatr-ler hem de bcei takip edebilen otomatik bilgisa-yar sistemleri tarafndan uzaktan kumanda edile-rek kavisli bir hat zerinde yrtlebildi. Bunun yan sra sibernetik hamambceinin etrafnda sa-nal duvarlar oluturularak nceden belirlenmi bir blgenin iinde kalmak artyla kendi doal ig-dleri ile hareket etmesi saland. Bu almalarla uzaktan kumandal biyo-bota dntrlen siber hamambcekleri, srtlarnda tadklar telsiz sis-temleri ile bir alglayc a kurabilecek ve birbirle-rine belli bir uzaklkta alarak geni alanlar k-sa sre iinde tarayabilecek.

>>>

35

Arama Kurtarma Ekiplerinde Grev Alabilecek Yeni Kahramanlar

Dr. Bozkurt Journal of Visualized Experiments (Temmuz, 2014) dergisinde yaymlad bir dier almasnda ise gvelerin uma yeteneini ince-ledi. Bu almada gvelerin uarken kulland kaslar yneten sinirsel sinyalleri ve bu kaslarn elektronik ortamda ynlendirilmesi ile ilgili ara-trmalar yer alyor. Buna gre bir gveye pupala-ma evresinde (trtln kelebek oluncaya kadar ko-zada geirdii bakalam sreci) elektrot yerle-tiriliyor. Kozadan kan bcein vcudunun bir paras haline gelen elektrotlar sayesinde gve-nin kanatlar hareket ettike ortaya kan elekt-romiyografik sinyaller (kaslara gnderilen elekt-rik sinyalleri) gzlemleniyor. Gve, bu elektromi-yografik verileri toplayabilen kablosuz bir dze-nee yerletiriliyor. Bu dzenek, gvenin uula-rn ynlendirirken kanatlarn nasl kulland-n ve bu hareketlere karlk gelen elektromanye-tik sinyalleri eletiriyor. Bylece gvenin uu s-rasnda nasl manevra yaptna dair veriler elde ediliyor. Bu veriler sayesinde hareketleri uzaktan kumanda edilebilen gvelerin istenilen blge iin-de umas salanabilir.

2001 ylnda Boazii niver-sitesi Elektrik ve Elektronik M-hendislii Blmnden mezun olan Dr. Bozkurt, yksek lisan-sn Drexel niversitesi Biyome-dikal Mhendislii, doktora ei-timini ise Cornell niversite-si Elektrik ve Bilgisayar Mhen-dislii blmlerinde tamamlad. 2010 ylnda North Carolina Sta-te niversitesinde yardmc do-ent olarak almaya balayan ve Entegre Biyonik MikroSis-temler Laboratuvarn kuran Dr. Bozkurt, mikro lekli alclar ve uyarclar ile biyolojik sistem-lerin yeni mhendislik sistem-leriyle kontrol edilebilmesi gi-bi konular zerinde aratrmalar yapyor. almalar birok defa CNN, BBC, Discovery Channel, National Geographic Channel, Reuters, New York Times, Wall Street Journal, The Economist,

Scientific American gibi medya kurulularnn yaynlarna konu olan Dr. Bozkurt Karayip Kor-sanlar filminin de yapmcl-n stlenmi Jerry Bruckhei-mer tarafndan hazrlanan ve bir Walt Disney Pictures filmi olan G-Force iin resmi danman-lk yapt. Dr. Bozkurt ve ekibi Smart America Challenge sra-snda gsterdikleri stn baar ile Beyaz Sarayda sunum yapma-ya davet edildi. Dr.Bozkurtun kazand dller arasnda Dre-xel Calhoun Bursu, Cornell Do-nald Kerr dl, North Caroli-na State niversitesi Rektrlk zel Bulu dl, North Caro-lina State niversitesi William F. Lane Mkemmel Eitmen d-l ve ABD Mikro Devre Uygu-lamalar ve Kritik Teknolojiler Konferans En yi Akademik a-lma dl saylabilir.

Yrd. Do. Dr. Alper Bozkurt Kimdir?

36

Bilim ve Teknik Nisan 2015

Bir sonraki admda, Dr. Bozkurt ve aratrma ekibi yeleklerine yerletirdikleri alglayc ve uya-rclarla arama ve kurtarma kpeklerinin uzaktan kumanda edilmesini hedefliyor. Bu amala kpek-lerle insanlar arasndaki iletiimi artracak yeni bir cihaz gelitirildi. Kpein srtna kaylarla tak-lan bu cihaz, hayvann her trl hareketini algl-yor. Bu sayede temelde beden dili ile iletiim ku-ran kpeklerin koma, durma, oturma da dhil ol-mak zere her trl hareketi kaydedilip uzaktaki bilgi merkezine aktarlabiliyor. Kpein zerinde-ki aygtlardan gelen veriyi alglayan, deerlendi-ren ve ileyen bir yazlm sayesinde bu hareketler belli bir anlam kazanyor. Bu alglayclarla kpe-in kalp at ve vcut scakl gibi fizyolojik zel-likleri de gzlemleniyor. Bylece kpein stresli ya da heyecanl olup olmad veya bulunduu orta-mn fiziki koullarnn uygun olup olmad da ta-kip edilebiliyor. Gelitirilen yazlm ayn zamanda insanlarn isteklerini de kpeklerin anlayaca sin-yallere eviriyor. Bu sinyaller kpein zerine yer-letirlen cihazdaki titreimli motorlara gnderile-rek kpeklerin ynlendirilmesi salanabiliyor. IE-EE Intelligent Systems dergisinde (Ekim 2014) ya-

ymlanan bu almaya gre arama kurtarma g-revinde yer alacak kpekler iin gelitirilen ciha-za eklenebilen kameralar, gaz sensrleri ve mikro-fon gibi aygtlar sayesinde ortamn durumu ile ilgi-li detayl bilgiler de elde edilecek.

Gnmz teknolojisi henz afet hallerinde ya-anan belirsiz ve deiken durumlarn hepsine uyum salayabilecek ve enkaz altnda yardm bek-leyen afetzedelere ulaabilecek ok kk robotla-rn yaplmasn mmkn klacak seviyede deil. Bu teknolojiler hazr hale gelinceye kadar afet ortam-larnda stn hareket yetenei gsterebilen canl-lar ile ibirlii yapmann daha avantajl olabilece-ini savunan Dr. Bozkurta gre sibernetik canllar ile kurulan bir alglayc a, arama kurtarma ekip-lerinin enkaz altn ksa sre iinde tarayarak daha etkili bir ekilde almasn salayabilir. Sibernetik bcekler ve kpeklerden oluacak karasal ekiplere ek olarak, byk bir felaketin ardndan halk sal iin tehlike arz eden durumlar havadan tehis ede-bilen bir alglayc hava a oluturulmas da plan-lanyor. Bu nedenle zellikle uabilen canllara yer-letirilecek sensrler pek ok felaketin daha az za-rarla atlatlmasna kap aralayabilir.

Jeodezik Kubbeden Afet Evi nsanolunun barnma ihtiyacnn ortaya kmasndan gnmze kadar ok eitli yaplar ortaya km. Bu yaplarn pek ou ana hatlarn yzyllar boyunca korusa da gelien teknolojiyle birlikte hem grnleri hem de zellikleri deimi. Zamanla insanolunun farkl ihtiyalarn karlayacak biimde modern tasarmlar gelitirilmi. Kubbeler de bilinen en eski mimari yaplardan. Herhangi bir destek kullanlmadan byk aklk alanlarda ina edilebilen bu yaplar tarih boyunca kullanlm. Eskiden daha ok talardan ina edilen kubbeler 19. yzyldan itibaren eliin yap malzemesi olarak kullanlmasyla birlikte daha da yaygnlam. Tabii zaman iinde hem ina teknikleri hem de grn bakmndan ok farkl kubbe yaplar gelitirilmi. Bunlar arasnda gnmzde en yaygn olarak kullanlanlardan biri jeodezik kubbeler.

Jeodezik afet evlerinden oluan bir yerleim alann gsteren izim

Pnar Dndar

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Bilim ve Teknik Nisan 2015

>>>

Novitas Yap Teknolojileri de jeo-dezik kubbe reten ve hem yur-tiine hem de yurtdna satan bir firma. 2003 ylnda ENDECO M-hendislik ad altnda kurulan firma m-hendislik ve mimarlk alannda pek ok kuruma ve kurulua proje gelitirerek ie balam. Firma yetkilileri 2005-2006 yl-larnda imento fabrikalar iin stok sa-halarnn projelendirilmesi zerine al-rken daha hafif malzeme kullanlarak daha hzl monte edilebilecek stok sahala-rna ihtiya olduunu gzlemlemi. G-nmzde birok fabrika ve retim tesi-sinde, retilen malzemenin saklanma-s ve korunmas iin byk stok sahala-rna ihtiya duyuluyor. zellikle imen-to depolama srasnda al tozu, imen-to tozu gibi solunmas zararl maddele-rin evreye yaylmasn nleyecek zel-likte stok sahalarnn olmas hayli nem-li. Hem ieride i makinalarnn rahata alabilecei byklkte bir boluk ya-ratmak hem de bu byk alann stn rtmek gerekiyor. Bu da ieride hareke-te engel olabilecek kolonlar kullanmadan

bir yapy ayakta tutmak anlamna geli-yor. Firma bu i iin en iyi zmn je-odezik kubbeler olacana karar vermi ve yapt aratrmada yurtdnda ben-zer ihtiyalar iin sklkla tercih edilen je-odezik kubbelerin Trkiyede retilmedi-ini grm. O srada jeodezik kubbe uy-gulamalar iin Trkiyede yeterli mhen-dislik birikimi olmadndan gerekli hiz-metlerin yurtdndan alndn ve bu-nun ok pahalya mal olduunu tespit et-mi. Bunun zerine jeodezik kubbelerin seri retimini salayacak fikirler zerin-de younlam.

Yaklak 2 yl z sermayesiyle farkl fi-kirler zerinde alan ve piyasa aratr-mas yapan firma daha sonra bu ii Tek-nokent bnyesinde gerekletirmeye ka-rar vermi. 2011de Gazi niversitesi Tek-nopark yerlekesinde Novitas Yap Tek-nolojileri Ar-Ge firmasn kurarak al-malarna balam. Teknoparka geii-nin ardndan Jeodezik Afet Evi Tasar-m adl projeyle TEYDEBin 1507 kod-lu TBTAK KOB Ar-Ge Balang Des-tek Programna bavurmu. 2012 ylnda

balad ve 2013 yl Eyll aynda bitirdi-i projede firma, afetzedelerin byk ap-l doal afetler gerekletikten sonra kal-c konutlar tamamlanana kadar salkl ve gvenli koullarda barnmas amacndan yola km. Proje kapsamnda jeodezik kubbeler afet evi olarak kullanlacak ekil-de tasarlanarak yapnn genel geometrisi ve mimarisi oluturulmu. Bunun yan s-ra kubbelerin daha kolay kurulmasn sa-layan yeni balant tasarmlar yaplm. Is ve su yaltm salayan, yangna daya-nkl bir d yzey oluturmak iin kap-lama malzemesi aratrmalar yaplm.

Firmann afet evini jeodezik kub-be olarak semesinin pek ok nede-ni var. Bunlardan ilki jeodezik kubbele-rin montajnn dier kubbe yaplara g-re daha kolay olmas ve daha az mal-zeme kullanlarak yaplabilmesi. y-le ki ap 100 m olan bir kubbede m2 ba-na yaklak 120-130 kg elik kullan-lrken ap yine 100 m olan jeodezik bir kubbede zel balantlar sayesinde 30-35 kg elik yeterli oluyor. Bu zel balant-lar dm noktas olarak adlandrlyor.

Jeodezik afet evinin ii tek kiilik ya da bir ka kiilik blmlere ayrlabiliyor.

39

Jeodezik kubbeyi oluturan elik borular bu dm noktalar yoluyla birbirine ba-lanyor ve kubbe tpk bir sepet gibi yuka-r doru rlerek oluturuluyor. Firma-nn tasarlad ve patentini ald eit-li dm noktas modelleri var. Jeodezik kubbenin yaplaca blgedeki kar yk, rzgr yk, toz yk ve deprem yk gi-bi etkenler hesaba katlarak en uygun d-m noktas, kullanlacak elik borularn boyu ve et kalnl belirleniyor.

Jeodezik kubbelerin yaps, geometrik zellii ve elik yap malzemesinin daya-nmnn yksek olmas sayesinde salam ve hafif. Ayrca tm kubbe yaplar iin-de depreme en dayankl olanlar da jeode-zik kubbeler. naat sresinin ksa olma-s, yapnn ksa srede kullanlabilir hale gelmesini salyor. Bu sayede acil yardm gereken doal afetler sonrasnda annda mdahale edilebilmesi hedefleniyor. Jeo-dezik kubbeler sayesinde tayc eleman, rnein kolon kullanlmadan, ok geni

aklklar kapatlabildii iin geni bir i hacim elde ediliyor. Ortalama bir kontey-ner afet evinde yaam alan 30 m2 iken fir-mann tasarlad jeodezik afet evinde bu alan 85 m2.

Firma yetkilileri dnya genelinde yap-tklar aratrmalarda tasarladklar jeode-zik afet evine ilev ve zellik bakmndan benzer bir rnle karlamadklarn be-lirtiyor.

TBTAK destei ile Konya Byke-hir Belediyesi tarafndan yrtlen Kon-ya Bilim Merkezi projesindeki jeodezik kubbelerin yapmnda da ayn firma g-rev alm. ap 110 m, ykseklii de yak-lak 30 m olan ana bina ve ap 24 m olan planetaryum binas jeodezik kubbe for-munda ina edilmi. Firma, Konya Bi-lim Merkezinde gerekletirdii bu al-ma ile getiimiz yl Rio de Janeiroda d-zenlenen Uluslararas Mavir Mhendis-ler Federasyonunun (FIDIC) stn baa-r dln alm. ap 110 m olan jeodezik kubbe yapsndaki Konya Bilim Merkezi ana binas inaat

Gnmzde jeodezik kubbeler ok farkl yaplarn, rnein depolama sahalarnn, tiyatro, konser, sergi salonlarnn, planetaryumlarn, kongre ve seminer merkezlerinin ve seralarn inasnda kullanlyor. Burada grdnz, Japonyadaki 190 m apyla dnyann en byk jeodezik kubbesi olan Nagoya Domeun ii.

Jeodezik Kubbeden Afet Evi

! Toz kuru, ufalanabilir toprak ya da paracklardan meydana gelen herhangi bir malzeme olarak tanmlanabilir. Bu malzeme yatanzn altndaki toz yns olabildii gibi yanarda patlamasndan yaylan kl ve benzeri paracklar da olabilir.

! nsanlar tozdan kurtulmak iin ok aba harcamlar. 1901 ylnda ngiliz mhendis Hubert Cecil Booth tarafndan

patenti alnm, motorla altrlan ilk sprgelerden biri, nl bir buharl trenden esinlenilerek fleyen Billy olarak adlandrlm. Devasa, atla ekilen ve benzinle altrlan bu sprge darya park edilip hortumlar kap ve pencerelerden geirilerek ngilterenin en nemli manastrlarndan olan Wesminister Abbey gibi yaplarn i temizliinde kullanlm.

! Bu abaya armamak gerek: Hollandal doa bilimci Antonie Van Leeuwenhoek kendi icat ettii mikroskopla evinden ald rnekleri incelediinde, rmcee benzer mayt (akar) denilen canllarn evin her yerinde yaadn fark etmi.

! nsan vcudundan dklen l deriyle beslenen maytlarn bozulan yaplar ve dk tanecikleri insanlarda alerjik tepkimelere neden oluyor. Mayt dks, ap bir kln altda biri geniliinde olan kahverengi toplara benzer. Yaplan bir aratrma maytlarn polenlerden bakterilere, bitki liflerinden gvelere, ku derisi dkntlerine ve maya

hcrelerine kadar her eyi yediini sylyor.

! Alerji ve astm, tozun insanlara verdii zararn gnlk hayatta karlatmz rnekleri. Madenciler maruz kaldklar kmr tozu yznden pnmokonyoz (siyah akcier) ve benzer baka hastalklara yakalanma riskiyle kar karya. Asbest tozunu solumak ise mezotelyoma kanserine yol ayor.

! Birok malzemeden ortaya kan ve yanc olabilen toz ciddi bir endstriyel tehlike olarak grlyor. 2008 ylnda Grcistandaki bir fabrikada eker tozunun yol at bir patlamada 14 ii hayatn kaybetti.

! 1930larda ABDde nemli toz frtnalarnn grld ve Toz ana (Dust Bowl) olarak da adlandrlan dnemde binlerce kii toz pnmonisinden dolay hayatn kaybetti.

zlem Ak kinciAyrntlar

TozEvinizi temizlemek tozdan kurtulmann en nemli yollarnda biri olabilir. Hele ki yaklaan bahar aylarnda yapacanz bir bahar temizliiyle. Ancak toz aslnda bundan ok daha fazlasn ifade ediyor.

Ayrntlar kemizde bu ay toz ile ilgili az bilinenlere yer verdik.

Toz ana frtnasndan

Ev akar

fleyen Billy

42

43

Son zamanlarda yaplan bir alma, milenyumun en sert kuraklnn bu toz frtnas nedeniyle 1934 ylnda Kuzey Amerikada yaandn gsteriyor. Bu toz frtnalarna ek olarak uygun olmayan tarm yntemlerinin kullanlmasnn da kurakla katks olduu dnlyor.

! Toz frtnalar ve toz tayan rzgrlar pek ok isimle anlyor: Sudanda haboob, Kuzey Afrikada khamsin ve Arabistanda simoom gibi.

! Gney Sahra lnde bulunan Bodele knts isimli devasa gl taban, dnyadaki tozun en byk tek kayna. Bodeleden gelen toz Atlantik Okyanusunu geerek Gney Amerikaya ular ve ierdii demir ve fosfor ile Amazon yamur ormanlarndaki besince fakir topraklar verimli hale getirir.

! addan Amazona kadar olan rota tozun izledii tek yol deildir. rnein Gobi lnden gelen toz ve inin hava kirlilii, douya doruya gerekleen hava akmyla Orta Pasifike doru ynelir. Paracklar genelde drt ila yedi gn sreyle atmosferde asl kalr, fakat bu srada kilometrelerce yol gidebilirler.

! Coloradodaki toz Colorado Platosu ve Byk Havzadan douya, karla rtl dalara doru yol alr.

Tozlu kar gne nlarn yanstmaz, bu nedenle hzla eriyen karn su kaynaklarna bir katks olmaz ve blgede su sknts doar.

! Coloradodaki toz Colorado Platosu ve Byk Havzadan douya, karla rtl dalara doru yol alr. Tozlu kar gne nlarn yanstmaz,

bu nedenle hzla eriyen karn su kaynaklarna bir katks olmaz ve blgede su sknts doar.

! NASA ve dnya apndaki ortaklar tm bu paracklarn hareketini robotik alglayclardan oluan bir a kullanarak grntlyor. Gkbilimciler de optik teleskoplarn grnt alma kalitesini dren ve mineral taneciklerinden oluan kozmik tozu takip ediyor. Yeni yldzlarn ve gezegenlerin ham maddesi olan kozmik toz bazen Dnyaya da debiliyor.

! 1999da NASA tarafndan uzaya gnderilen Stardust isimli uzay arac bu tozdan toplam. Hzla hareket eden paracklar zarar vermeden toplamak iin uzay arac sngerimsi ve %99,8i bo hacimden oluan silikon bazl, kpk benzeri bir malzeme kullanm. Bu malzemeyle toplanan tozun mikroskobik taramalar uluslararas aratrma laboratuvarlarndan ESRFde ar parlak X-n kullanlarak dnya apnda 30.000den fazla gnllden oluan bir ekip tarafndan incelenmi. 2014 ylnda aklanan inceleme sonularna gre koni eklindeki kozmik tozlarn yedi tanesinin yldzlararas toza benzedii tespit edilmi.

! Dnyay evreleyen tozun yaklak drtte Marsn uzanda yrngeden kan asteroidlerden dklr. Tozun drtte biri Gnee doru yol aldka erimeye balayan kuyruklu yldzlardan gelir.

Kaynaklar http://discovermagazine.com/2015/april/21-20-things-you-didnt-know-about-dust

Hannah,H.,TozunGizliHayat, TBTAK Popler Bilim Kitaplar,2011

ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr

Yldzlarn evresinde kozmik toz

Stardust uzay arac

Bilim ve Teknik Nisan 2015

Merak Ettikleriniz

Melanin saa ve deriye rengini veren pigmenttir. Ancak gne nlar sa ve cildin renginde farkl deiimlere yol aar.

Gne canllar iin hayati neme sahip bir enerji kayna. Ayn zamanda gne birok biyokimyasal srecin gereklemesini salayan temel bir bileen. Ancak Gneten gelen mortesi dalga boyundaki nlar insanlarda zararl etkilere sebep olabiliyor.

Cilde rengini veren melanin pigmenti ayn zamanda yksek enerjili mortesi nlar sourarak gne nlarnn zararl etkilerine kar cildin korunmasna yardmc olur. Melanin derideki melanosit olarak isimlendirilen hcreler tarafndan retilir.

Gne nlarnn etkisiyle cilt renginde ortaya kan koyulamann temel nedeni, gne nlarna maruz kalndnda ciltteki melanosit hcrelerinin daha fazla melanin pigmenti retmeye balamasdr.

Sa kk san biyokimyasal srelerin gerekletii canl olan blmdr. Sa kknn iinde bymeye balayan sa tellerinin yapsndaki melanin pigmenti saa rengini verir. Mortesi dalga boyundaki nlar melanin pigmentinin kimyasal yapsnda deiimlere yol aar. Sa telinin iinde herhangi bir biyokimyasal sre gereklemediiiin san renginde almaya neden olan bu durum sa uzayana kadar kalcdr.

Deniz Suyundan me Suyu Elde Edilme Sreci evreyi Nasl Etkiler?Tuba Sargl

Su canl organizmalar iin hayati neme sahip bir bileik Okyanuslarda, denizlerde, gllerde, nehirlerde, su buhar eklinde havada ve yerin altnda bol miktarda bulunan su aslnda her an evremizde. Dnyann yzeyinin %71i suyla kapl olmasna ramen Dnya zerindeki suyun ancak %2,5u tatl su.

Ayrca iilebilir tatl suyun sadece yzde biri insanlar tarafndan kullanlabilecek ekilde yerin yzeyinde bulunuyor. Ulalabilir tatl su miktarnn snrl olmas nedeniyle zellikle dnyann belli blgelerinde, rnein Orta Douda, Kuzey Afrikada ime suyu ihtiyac deniz suyunun artlmas ile salanyor.

Gnete Cildimizin Rengi Koyularken Samzn Rengi Neden Alr?Tuba Sargl

44

Atmosfer Nerede Sonlanr, Uzay Nerede Balar?Tuba Sargl

Aslnda Dnya da uzayn bir paras. Ancak uzay ifadesi ile ounlukla uzayn Dnya ve onun atmosferinin dndaki ksm kastedilir.

Atmosferin en d katman Dnyann yzeyinden

yaklak 960 kilometre yksekte biter. Hatta 1000 kilometre irtifada bile Dnyann etrafnda hidrojen atomlarndan oluan bir bulut tabakas bulunur. Ancak atmosferin en d katmannn younluu ok dktr. Bu nedenle nerede bittiini sylemek hayli zor.

Fdration Aronautique Internationale (FAI) tarafndan yaplan

tanmlamaya gre ise uzayn deniz seviyesinden itibaren yaklak 100 kilometre yksekte balad kabul ediliyor. Karman snr olarak bilinen bu seviye atmosferin younluunun, bir hava aracnn aerodinamik kuvvetlerin etkisiyle havada kalmasn salayamayacak kadar dk olduu ykseklik olarak tanmlanyor. Bu snrn zerindeki irtifalarda hava direnci

nedeniyle ortaya kan aerodinamik kuvvetlerin, hava aracnn havada kalmasnda ve kontrol edilmesinde bir etkisi olmuyor. Karman snrnn zerinde bir cismin havada kalabilmek iin ok yksek hzda hareket etmesi gerekiyor. Uzay aralarnn yrngede kararl bir ekilde hareket etmesi iin sahip olmas gereken bu hz orbital hz olarak isimlendiriliyor.

Bilim ve Teknik Nisan 2015

merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr

Deniz suyundaki tuz oran yaklak %3,5tur. Aslnda tatl sular da az da olsa tuz ierir. Ancak bu oran deniz suyununkinin yaklak 35te biri kadardr.

Deniz suyundan ime suyu elde edilmesi binlerce yldr uygulanan bir ilem. rnein gemite gemilerdeki ime suyu ihtiyac bu ekilde karlanyordu. Deniz suyundaki tuzun ayrtrlmas iin genellikle

iki yntem kullanlyor. lkinde deniz suyu stlarak buharlamas salanyor. Daha sonra su buhar soutularak younlatrlyor ve sv haldeki saf su depolanyor. kinci yntemde ise deniz suyundaki znm haldeki tuz, sadece belirli byklkteki paracklar geiren bir zar kullanlarak ayrlyor.

Ancak bu srete ortaya kan tuz oran ok yksek atk suyun tekrar denize

kartrlmas blgedeki sualt yaamn olumsuz ekilde etkiliyor. Artma sistemlerinin tuzlu suyun andrc etkisinden korunabilmesi iin kullanlan kimyasal maddeler de atk su ile birlikte deniz suyuna karyor. Ayrca artma tesislerinden kan yksek sc