66 Haziran 2006B‹L‹M veTEKN‹K

Ço¤u kifliye göre bilim, az say›da bilge kiflinin, neyapt›¤› bilinmez astronomik fiyatl› malzeme-lerle donat›lm›fl laboratuvarlarda, top-lumdan yal›t›lm›fl olarak sürdürdük-leri bir u¤rafl. Yine birço¤umuziçin bilim, bize yans›yan ürün-leriyle somutlafl›yor. Arada-ki süreçle, yani bilimi ifl-bafl›ndayken gözlemeklenedense pek ilgilenmi-yoruz. Sözün k›sas›,bilimciyle toplumaras›nda bir bofllukortaya ç›k›yor, top-lum bilimden soyut-lanm›fl oluyor. Oysabilimin geliflmesi,teknolojik at›l›mlariçin ayd›n bir toplum,bir baflka deyiflle güçlübir bilim kültürü çokönemli. Bu kültürü olufl-turman›n en etkili yoluysa,bilimle toplum aras›ndaki buyabanc›laflmay› gidermek, bili-min hem fark›nda olmasak da sü-rekli iç içe bulundu¤umuz, hem de ta-n›flmaktan haz duyaca¤›m›z zevkli ve heye-

canl› bir u¤rafl oldu¤unu topluma anlatmak. Böylece,TÜB‹TAK Bilim ve Toplum Dairesi’nin görevini

de tarif etmifl oluyoruz. Bilim kültürü olufl-turma misyonunun ça¤dafl bir yönte-

mi, toplumun bilimle tan›flaca¤›,görüp izlemekle yetinmeyip, do-

kunabilece¤i, elinde evirip çe-virebilece¤i bilim merkezle-

ri oluflturmak. ‹leri tekno-loji ülkelerinde ya da buyolda ilerleyen ülkelerinbir ço¤unda böyle mer-kezler, en baflta çocuk-lar olmak üzere top-lumla bilimi buluflturu-yor. TÜB‹TAK da enk›sa sürede bu bofllu-¤u dolduracak büyükbir bilim merkezinin

oluflturulmas› için kollar›s›vam›fl bulunuyor. Amaç,

bu öncü merkezin örnekle-rinin baflka kurulufllar›m›z›n

da giriflimiyle tüm yurda yay›l-mas›.Bilimi özümsemenin gerekli bir

boyutu da bilimin tarihini, ilk ateflin yak›l-mas›ndan, tafltan ilk tekerle¤in dönmesinden,

Bilim ve Teknoloji

Müzesi

Bilim veTeknoloji

Müzesi

Plazma küresine dokunarak içindeki ›fl›klar›yönlendirebiliyorsunuz. Nedeni, küre içinde

düflük bas›nçl› özel bir gaz bulunmas›. Elekro-manyetik olarak uyar›lan gaz, kar›fl›m›na göre

rastlant›sal ›fl›malar yap›yor.

ODTÜ TOPLUM VE B‹L‹M MERKEZ‹

odtuMuzeSon 5/22/05 8:18 PM Page 66

günümüzün görkemli uygarl›klar›na kadargeçen aflamalar›, at›l›mlar› anlatan bilim tari-hini ö¤renmek. Bunun renkli ve etkili bir ara-c›ysa bilim müzeleri.

Orta Do¤u Teknik Üniversitesi yerleflkesiiçinde geçti¤imiz aylarda sessiz sedas›z beli-riveren Bilim ve Teknoloji Müzesi de bu ku-rumlar›n ilgi çekici bir örne¤i.

Müze, ziyaretçiyi önce d›fl görünümüyleetkiliyor. Metalden kabu¤u güneflte p›r›l p›r›lyanan, çok say›da aya¤› üzerinde havada as›-l› gibi duran pasta kal›b› biçimli bir “uzay ge-misi” görünümünde.

Doçent Dr. Ayflen Savafl ve Yüksek MimarBar›fl Ya¤l›’n›n eseri olan asma yap›, 300 tonçelik kullan›larak meydana getirilmifl.

‹çeriye girdi¤inizde de etki pek farkl› de-¤il: Lofl bir ayd›nlatma düzene¤i, kenarlarda›fl›kland›r›lm›fl konsollar, iki asma kat ve ta-

67Haziran 2006 B‹L‹M veTEKN‹K

Renkli gölge gördünüz mü?K›rm›z›, mavi ve yeflil renklispotlar, beyaz perde üzerine üstüste getirildi¤inde, hem ararenkleri hem de renkli gölgelerigörebilirsiniz. Spotlar›n ›fl›kfliddetini de¤ifltirerek binlerceara renk de görmek mümkün.

Bernoulli üfleyicisi denen bu düzenekle, aerodinamiketkileri görebiliyorsunuz. Oluflturulan ak›m›n›n

içindeki top yan tarafa ya da yere düflmüyor. Nedeni,yanlardaki hava ak›m›n›n topu ortaya, alttaki hava

ak›m›n›n da yukar›ya itmesi.

‹ki tane iç bükey aynayla oluflturulan sanal görüntüde,baflka bir yerde olan cisme dokunmaya çal›fl›yorsunuz.

odtuMuzeSon 5/22/05 8:18 PM Page 67

vanda da biz Dünyal›lar›n uygarl›klar›ndan ör-nek diye al›n›p as›lm›fl gibi duran bir helikop-ter, bir delta kanat...

Zemin kat›n ortas›nda günümüz uygarl›¤›-n› destekleyen bilimin üzerine oturdu¤u fizi-¤in daha kolay anlafl›lmas›n› sa¤layacak fizikdeney setleri s›ralanm›fl. Ürünlerin büyük bir

k›sm› kendisi de bir fizikçi olan Hüsnü Aka-l›n’›n tasar›m›. ‹lkö¤retimden, yüksek ö¤reni-me kadar e¤itim kurumlar›n›n, dersanelerinyararlanmas› gereken hem e¤lendirici, hemde gerisindeki fizi¤in kolayca anlafl›lmas›n›sa¤layan, yarat›c› tasar›ml› ürünler: “Hava ra-y›” ad› verilen düzenekte, üçgen prizma bi-

çimli bir ray üzerindeki deliklerden kompre-sörle püskürtülen hava bir yast›k oluflturuyor.Bunun üzerinde görece sürtünmesiz bir or-tamda karfl›l›kl› yönlerden gelen ve üzerindede¤ifltirilebilir a¤›rl›klar bulunan “arabalar”çarp›flt›r›larak mekanik etkileflimler izleniyor.Araçlara monte edilmifl m›knat›slar›n kutup

68 Haziran 2006B‹L‹M veTEKN‹K

Newton toplar›n›n momentumunun aktar›lmas›düzene¤inde, enerji ve momontum korunumunu

gözleyebilirsiniz. Toplardan biri yukar›danb›rak›ld›¤›nda belli bir enerji ve momentumla yandaki

topa çarpar. Enerji momontumunu yan›ndaki topaaktar›larak devam eder. Böylece en uçtaki top

hareket kazanarak, ilk topun b›rak›ld›¤› yüksekli¤ekadar ç›kar. Bu deney sürtünmeden dolay› enejikayb›n›n olmad›¤› ortamda ve elastik toplarla

yap›lsayd›, hareket sonsuza kadar sürerdi.

Makara düzene¤inde,ayn› a¤›rl›¤› de¤iflik

makara sistemlerindekald›rmay›

deneyebilirsiniz. Hattaoynar makarada

kendinizi kolaycakald›rabilirsiniz.

Cisimlerin tek boyutlu hareketini hava ray› düzene¤indeincelemek mümkün. Burada, a¤›rl›klar› de¤iflebilen ikiarac› birbirine çarpt›r›p, çarpma etkilerini, h›z, ivme ve

zaman iliflkilerini inceleyebilirsiniz.

Günefl enerjisiyle çal›flan oyuncak araba. Paneller, günefl enerjisini, elektrik enerjisine çevirir.

Elektrikenerjisininmekanikenerjiyedönüfltürülme-sini sa¤layanelektrikmotoru.

odtuMuzeSon 5/22/05 8:18 PM Page 68

yönleri de¤ifltirildi¤inde de manyetik çekimve itim gözlenebiliyor.

“Hayal Ayna” ad› verilen düzenekteyse,iki parabolik aynan›n yaratt›¤› optik yan›lsa-may› görüyorsunuz. Kürebiçimli aynan›n üze-rinde duran domuzcu¤a elinizi uzat›yor amaancak bofllu¤u yakalayabiliyorsunuz. Magde-

burg küreleri ad› verilen iki yar›m kürenin ifl-leviyse vakum ortam›n›n etkilerini göster-mek. Önce bir pet fliflenin içindeki hava birvakum pompas›yla boflalt›ld›¤›nda, atmosferbas›nc›n›n etkisiyle fliflenin nas›l buruflup çök-tü¤ü gözleniyor. Magdeburg küreleriyse dahadayan›kl› malzemeden yap›l› oldu¤u için çök-

müyor; ama atmosfer bas›nc› d›flar›dan etki-yerek küreleri itti¤inden yar›m küreleri birbi-rinden ay›ram›yorsunuz. Vakumun bir baflkaetkisini, bir fanus içinde bulunan sönmüfl birbalonda gözlüyorsunuz. Havas› boflalan camiçindeki bas›nç azal›nca balon içindeki havagenleflerek balonu flifliriyor. Galileo termo-metresinde, farkl› yo¤unlukta s›v›larla doldu-rulmufl kürecikler, suyla dolu bir cam tüpiçinde ›s›ya göre alçal›p yükseliyor. Gyro To-paç adl› düzenekse, Plastik bir diflli kemerarac›l›¤›yla h›zla döndürülen bir diskin ald›¤›dik konumu gösteriyor. Palanga düzenekleri,makaralar›n çal›flma ilkelerini, üzerine kuru-lup kendinizi rahatl›kla yukar› çekebildi¤inizsandalyelerle gösteriliyor. Bir elektrik jenera-törüyle, mekanik enerjinin nas›l elektrikenerjisine dönüfltü¤ünü, Newton Toplar› ilede momentumun korunumu yasas›n›n nas›liflledi¤ini (tabii havan›n uygulad›¤› sürtünmeolmasayd›) görüyoruz. Deney setlerinin en il-gi çekici örneklerinden biri de giriflim dene-yi: Renkli filtreli projektörlerle bir perdeyeyans›t›lan görüntülerle ana ve ara renklerinetkileflimi ve belirli renklerin birleflmesinin

69Haziran 2006 B‹L‹M veTEKN‹K

Tel rezonans düzene¤inde, durandalgalar› üç boyutlu bir flekildegörebilirsiniz. Kollar› birbirineyaklaflt›r›p uzaklaflt›rarak, çeflitli dalgaboylar›n› da görebilirsiniz.

Foto¤raftaki yap›fl›k koniler kilitten kurtuldu¤undaafla¤›dan yukar› do¤rugidiyorlar. Nedeni,a¤›rl›k merkezlerinine¤imli ray›n tepenoktas›ndan yüksekteolmas›.

Van De Graaff jenaratörü, elektrostatik yük üreten ve depolayan bir ayg›tt›r. Metal küreye perukyerlefltirilirse, küredeki yükler saç tellerine geçer. Ayn› kutuptaki elekrik yükleri birbirini itti¤i için saçtelleribirbirinden ayr›l›r. Bu durumda, bir metal çubuk tutuldu¤unda, voltaj fark›ndan dolay› elektrik yükü k›v›lc›m

fleklinde atlayarak, y›ld›r›m gibi, yere boflal›r.

‹çbükey aynadagörüntü oyunlar›.

odtuMuzeSon 5/22/05 8:18 PM Page 69

70 Haziran 2006B‹L‹M veTEKN‹K

Efl potansiyel ve elektrik alan çizgileri deneyininyap›ld›¤› cihaz. Bununla z›t yüklü iletkenlerinoluflturdu¤u efl potansiyel çizgileri çizilebilir. Buçizgileri kullanarak elekrik alan çizgilerini bulup, bualan içine konan, iletken halkalar›n efl potansiyel veelektrik alan çizgilerine olan etkisi incelenebilir.

Tavana as›l› olan delta kanat.Müzeye ilk giriflte karfl›n›za ç›kan,tavana as›l› durumdaki helikopter.

Hava masas› deney setinde kuvvet, ivme, h›z, çarp›flma,e¤ik ve yatay at›fl deneyleri yapmak mümkün.

Müze bahçesindeki uçaklar

Müze bahçesindeki kara tren Eskiden askeri sahra hastanelerindekullan›lan ve giysilerin, çarflaflar›naletlerin 500-800 °C buharla sterilize edildi¤i “otoklav” cihaz›

Müze içindeki uçak maketleri

Müzenin hemenyan›nda bulunankapal› garajda klasikotomobillersergileniyor.

odtuMuzeSon 5/22/05 8:18 PM Page 70

beyaz ›fl›¤› nas›l oluflturdu¤unu görüyorsu-nuz. Plazma kürelerinde, içlerindeki gaz kar›-fl›mlar›na göre beliren renkte plazma at›mla-r›, elektromanyetik etkileflimle rasgele saç›l›-yor. Parma¤›n›z› küreye dokundurdu¤unuz-da, etkileflim sonucu plazma sütunlar› parma-¤›n›za yöneliyor. Van de Graaf jeneratörüylestatik elektri¤in oluflumunu ve etkisini gözlü-yorsunuz. E¤lenceli “Bernoulii Topu” düze-ne¤inde, hava ak›mlar›nca hapsedilen bir topbir silindir üzerinde havada as›l› duruyor.

Akal›n ve ekibinin deney setleriyle verilengünümüz biliminden kesitlerin d›fl›nda, “uzaygemisi” daha çok geçmifle yolculuk için tasar-lanm›fl görünümde. ‹nsan evrimini gösterenfosil kal›nt›lar›n kopyalar› ve posterlerin yan›n-da, kil tabletler üzerine çivi yaz›s›yla yaz›lm›fl

“tarihin ilk kitab›”n›n bir kopyas›n› görüyorsu-nuz. Eski bir kimya laboratuvar›n›n cam fanus-lar›n›n yan›nda eski mühendislik gereçleri, es-ki radyolar, ses kay›t cihazlar›, foto¤raf maki-neleriyle, “yafllar› uygun olanlar” bir nostaljituruna ç›k›yorlar. Bu arada yak›n tarihimizdende birkaç renk: Atatürk’e ölüm döfle¤indey-ken verilen serumun fliflesi. Eski baflbakan vecumhurbaflkan› Süleyman Demirel’in hesapmakinesi. Yine eski baflbakan ve siyaset adam-lar›m›zdan Bülent Ecevit’in kulland›¤› dakti-lo... Yazarlar›m›zdan Çetin Altan’›n “evindeyaz›p gazetesine ulaflt›rd›¤› makaleleri” içinkulland›¤› özel bir teleks, Atatürk’ün silah ar-kadafl› ve halefi ‹smet ‹nönü’nün yak›nlar›ncaba¤›fllanan antik bir daktilo ve daha yüzlerceilginç parça... Müze d›fl›nda da yak›n geçmifli-

mizde “ayaklar›m›z› yerden kesmifl” araçlar›nörnekleri. Heybetli bir buharl› lokomotif, önceyük, daha sonra ayr›cal›kl› yolcular› tafl›makiçin kullan›lan ünlü nakliye uça¤› C-47 “Dako-ta” ve bir çad›rda sergilenen antik otomobillerkoleksiyonu. ‹nsan birinin direksiyonuna ge-çip bir foto¤raf çektirmekten kendini al›koya-m›yor. Çok de¤il, en fazla 40-50 y›l öncesininen modern araçlar›n› yak›ndan görünce bunla-ra nas›l binildi¤ini, nas›l sürüldü¤ünü kolayanlayam›yorsunuz. Bir yandan da bize çok gü-venli gelen günümüz araçlar›n›n, bilimin, tek-nolojinin h›zlanan temposuyla daha da yak›nzamanda, 20-30 y›l sonra müzelik olaca¤›n›akl›n›zdan geçiriyorsunuz...

Raflit Gürdilek, Bülent Gözcelio¤luFoto¤raflar: Bülent Gözcelio¤lu

71Haziran 2006 B‹L‹M veTEKN‹K

Gazeteciler için üretilen ilk telsiz faks cihaz›

Üretilen ilk serum örne¤i.

Kimya deneylerindekullan›ln ilk dam›tma

sistemi.

Denizde y›ld›zlara bakarak yön bulmay› sa¤layan sekstant.

Plak dinlemeye yarayaneski bir pikap.

Üretilen ilk IBMbilgisayar.

Haberleflmede kullan›lan ilk telefonsantrallerinden.

‹lk ses kay›tsistemlerinden bir örnek.

Deney için kullan›lan hassas terazi.

Bilinen ilk insandan günümüze kadar olan insankafataslar› örnekleri de müzede sergileniyor.

Dünyan›n en eski bat›klar›ndan biri olan“Uluburun”’dan ç›kart›lm›fl bir amfora.

odtuMuzeSon 5/22/05 8:18 PM Page 71