bİlİmsel eksen 15

BLMSEL EKSEN SCIENTIFIC AXIS -

Bahar-Yaz/ Spring-Summer/ - 2015 Yl/Year/ 5 Say/Number/ 15 DRT AYDA BR YAYIMLANAN ULUSLARARASI HAKEML DERG

[letiim-Arkeoloji-Sosyoloji-Felsefe-Tarih-Antropoloji-Etnoloji-Onamastik- Sanat Tarihi- Hukuk] FOUR MONTH INTERNATIONAL PEER-REVIEWED JOURNAL

[communication- archeology sociology- philosophy- history-anthropology- ethnology - onomastic-art history-law.]

[ - - - - - -

- - - ] ISSN: 1309-5811

Sahibi / Owner / X

Hayrettin VGN Kltr Ajans Tantm ve Organizasyon Ltd. ti. - Konur Sokak 66/7 Bakanlklar-ANKARA

Tel: 0090.312 4259353 [email protected]

Sorumlu Yaz leri Md./ Associate Editor

Erhan VGN

Editrler Kurulu/ Editorial Board/

Hayrettin VGN Prof. Dr. Erdoan ALTINKAYNAK

Genel Koordinatr / Director / Redaktr/Redacteur/ Erhan VGN Do. Dr. Nezaket HSEYNOVA Aye KZ

Yayn Kurulu/Editorial Board/

Prof. Dr. Tuncer GLENSOY Dr. Yaar KALAFAT Prof. Dr. Mehman MUSAOLU Prof. Dr. Taciser ONUK Prof. Dr. smail PARLATIR Prof. Dr. Saim SAKAOLU

Nail TAN Prof. Dr. Fikret TRKMEN

Yazma Adresi / Correspondance Adres / Kltr Ajans Ltd. ti.

Konur Sokak No: 66/7 Bakanlklar/ANKARA-TRKYE Tel.: 0090.312 425 93 53 (PBX) - Fax: 0090.312 419 44 43

E-mail: [email protected] www.bilimseleksen.com

Dil Danmanlar/Foreign Language Consultants/

Prof. Dr. Roin KAVRELVL Do. Dr. ulpan Zaripova ETN Yrd. Do. Dr. Ved ASKAROLU Dr. Reide GRSES Yaln GLPINAR Atilla BACI

Fiyat / Price /

15 TL (Yurt ii / Domestic) 20 $ / 15 Euro (Yurt d / Abroad)

Abone Bedeli / Subsciption Price/

60 TL (Yurt ii / Domestic) 80 $ / 60 Euro (Yurt d / Abroad)

Bask Tarihi/ Press Date/

04 Mays 2015

Bask / Pres / SAGE Yaynclk Rek.Mat.San.Tic.Ltd.ti.

Temsilcilikler / Representative /

AZERBAYCAN Do. Dr. Nezaket HSEYNOVA

e-mail: [email protected] Tel: 00994503441135

AZERBAYCAN Prof. Dr. Glnaz ABDULLAZADE


NAHIVAN ZERK CUMHURYET Akd. Prof. Dr. Ebulfez AMANOLU


KAZAKSTAN Do. Dr. Baktgul KULCANOVA


TRKMENSTAN Wezir ARNEPESOW


KOSOVA Dr. Taner GLTRK


RUSYA FEDERASYONU Prof. Dr. Elfina SIBGATULLIONA


ZBEKSTAN Do. Dr. Tahir KAHHAR


GRCSTAN Prof. Dr. Roin KAVRELVL


TRKYE brahim MER

e-mail: [email protected] Tel : 00905464912415

Bilimsel Eksen dergisinin yayn ilkelerine gre yazlarn yaymlatmak isteyenler, yazma adresine veya temsilcilerimize bavurmaldrlar.

Articles submitted for publication will comply with the Publication Policy and the Submission nstructions for manuscripts. For publication you can refer to adres or to our representative

Kapak Resmi/ Cover Photo/

Zaln Kertai adl Macar ressamn Turkish Hero adl almas

Danma Kurulu Advisory Board

Akd. Prof. Dr. sa HABBBEYL (Azerbaycan Milli limler Akademisi/AZERBAYCAN) Akd. Prof. Dr. smayil HACIYEV (Azerbaycan Milli limler Akademisi Nahvan Blmesi/AZERBAYCAN)

Prof. Dr. Abdurrahman KK (Ankara niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Ahmet Bican ERCLASUN (Gazi niversitesi. Em./TRKYE)

Prof. Dr. Ahmet GKBEL (Cumhuriyet niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Ahmet TAIN (Necmettin Erbakan niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKN (Necmettin Erbakan niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Ali Osman ZTRK (Necmettin Erbakan niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Amanjol KALISH (El-Farabi Kazak Milli niversitesi/KAZAKSTAN) Prof. Dr. Asker KARTARI (Kadir Has niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Kurtulu KAYALI (Ankara niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Aynur KOAK (Yldz Teknik niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Bereket KARBAEV (El-Farabi Kazak Milli niversitesi/KAZAKSTAN)

Prof. Dr. Dilaver DZGN (Atatrk niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Erdoan ALTINKAYNAK (Ardahan niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Fikret TRKMEN (Ege niversite/TRKYE) Prof. Dr. Glnaz ABDULLAZADE (zeyir Hacbeyli Bak Mzik Akademisi/AZERBAYCAN)

Prof. Dr. Maarife HACIYEVA (Azerbaycan Devlet ktisat niversitesi/AZERBAYCAN) Prof. Dr. Madiyar ELEUOV (El-Farabi Kazak Milli niversitesi/KAZAKSTAN)

Prof. Dr. Mahir NAKP (ankaya niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Mehmet DEMRYREK (Hitit niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Metin EKC (Ege niversitesi-/TRKYE) Prof. Dr. Metin ERGUN (Ege niversitesi, Em./TRKYE) Prof. Dr. Muhtar KUTLU (Ankara niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Mustafa CEMLOLU (Uluda niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Nabijan MUHAMETHAN (El-Farabi Kazak Milli niversitesi/KAZAKSTAN)

Prof. Dr. Nazm Hikmet POLAT (Nide niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Nebi ZDEMR (Hacettepe niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Nevzat GZAYDIN (Ankara niversitesi. Em./TRKYE) Prof. Dr. Nikolos AKHALKATS (Samtskhe-Javakheti Devlet niversitesi/GRCSTAN)

Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ (Piritina niversite Em. /KOSOVA) Prof. Dr. zkul OBANOLU (Hacettepe niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Reat GEN (Gazi niversitesi. Em./TRKYE) Prof. Dr. Roin KAVRELVL (Samtskhe-Javakheti Devlet niversitesi/GRCSTAN) Prof. Dr. Sagngali AYDARBAEV (El-Farabi Kazak Milli niversitesi/KAZAKSTAN)

Prof. Dr. Saim SAKAOLU (Seluk niversitesi. Em. /TRKYE) Prof. Dr. Suphi SAAT (Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. eref BOYRAZ (Cumhuriyet niversitesi/TRKYE) Prof. Dr. Tacida HAFIZ (Piritina niversitesi. em./KOSOVA) Prof. Dr. Taciser ONUK (Gazi niversitesi. Em. /TRKYE)

Prof. Dr. Telgoja JANUZAKOV (Ahmet Baytursunuly Dil Bilimi Enstits/KAZAKSTAN)

Prof. Dr. Tuncer GLENSOY (Erciyes niversitesi. Em. / TRKYE) Prof. Dr. Tlay ER (Bakent niversitesi/TRKYE)

Prof. Dr. Umay GNAY (Girne Amerikan niversitesi/TRKYE) Prof. smail ZTRK (Dokuz Eyll niversitesi, Em./TRKYE)

Do. Dr. Baktgl KULCANOVA (El-Farabi Kazak Milli niversitesi/TRKYE) Do. Dr. Bayram DURBLMEZ (Erciyes niversitesi/TRKYE) Do. Dr. ulpan Zaripova ETN (Kars niversitesi/TRKYE)

Do. Dr. Iryna M. DRYGA (Ukrayna Bilimler Akademisi/UKRAYNA) Do. Dr. Nezaket HSEYNOVA (Bak Devlet niversitesi/AZERBAYCAN) Do. Dr. Tahir KAHHAR (Devlet Cihan Dilleri niversitesi/ZBEKSTAN)

Do. Dr. Vasili MOSAVL (Samtskhe-Javakheti Devlet niversitesi/GRCSTAN) Yrd. Do. Dr. Kenan KO (Mula niversitesi/TRKYE)

Yrd. Do. Dr. Mehmet KILDIROLU (Ardahan niversitesi/TRKYE) Yrd. Do. Dr. Mitat DURMU (Ardahan niversitesi/TRKYE)

Yrd. Do. Dr. Vedi AKAROLU (Ardahan niversitesi/TRKYE) Dr. Yaar KALAFAT (Aratrmac-Yazar/TRKYE)

Dil Danmanlar/Foreign Language Consultants/ Prof. Dr. Roin KAVRELVL (Samtskhe-Javakheti Devlet niversitesi/GRCSTAN)

Do. Dr. ulpan Zaripova ETN (Kars niversitesi/TRKYE) Yrd. Do. Dr. Vedi AKAROLU (Ardahan niversitesi/TRKYE)

Dr. Reide GRSOY(Ankara/TRKYE) Yaln GLPINAR (Ankara/TRKYE)

Atilla BACI (Ankara/TRKYE)

Not : Ada gre Alfabetik olarak sralanmtr. Note : It is arranged in accordance with an alphabetical order. :

* * * Bilimsel Eksen Dergisine, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl abonedir.

Ministry of Turkish republic Culture and Tourism is a subscriber to Scientific

Axis Magazine

Bilimsel Eksen ( )

5

NDEKLER/ CONTENT /

Editrden/From The Editor Hayrettin vgin/Prof. Dr. Erdoan Altnkaynak ...............................................................7 Hun-Gktrk Dneminden Gnmze Trklerde Karlatrmal Yas Uygulamalar From The Hun-Gokturks Period To The Present Comperatively Mourning Aplications In Turks - Dr. Yaar Kalafat .................................................................................................................9 Bykler ve ocuklarn Geleneksel Oyunlar ve Elenceler Adults And Children's Traditional Games And Entertainments Hayrettin vgin ...................................................................................................................17 nanlarn Poetikasna Dair Several Opinions Regarding Beliefs Do. Dr. Rafik Babayev .....................................................................................................23 Kerem ve Asldan Grnen Tarih sli v Krmdn Grnn Tarix The History Seen Through Asli And Kerem Do. Dr. krm Hseynzad .............................................................................................28 Uluslararas likiler ve Empati International Relations And Empathy Wezir Ayrnepesow............................................................................................................33 Tanzimat Dneminde Osmanl Devletinin Nehirler ve Gller ile lgili Yapt Baz Dzenlemeler Some Regulations Made By The Ottomans Concerning The Rivers And Lakes n The Reform Period Levent Kk .....................................................................................................................38 Fash ve Sibin Tenbk-Nmelerinin KarlatrlmasTtnn Anlam rntlerine Bak- The Comparison Of Fasih And Saibs Tenkabu-Name -A View Of The Meaning Patterns Of Tobacco- - Ahmet li............................................................................................................................55

6

ocuk Oyunlarnn Baz nemli Taraflar Games Are More Common In The Childrens Folklore ule Aliyeva.........................................................................................................................83 Clil Mmmdquluzadnin Xatratm srind Milli Msllr The Xatratm Work By Mirza Jalil That Possesses Spesific Place In The History Of Public Thought Of Azerbaijan In XX Century. Anara Buzrli .....................................................................................................................87 Toplumsal levleri Asndan Burdur Efsanelerinin Dier Trk Efsaneleriyle Mukayesesi Comparison The Legend Of Burdur With Other Turkish Legends In Terms Of Social Functions Yrd. Do. Dr. Mehmet Yardmc ......................................................................................91 Shakan-SherRomanndaki Gzellik The Beauty Of Novel Shakan-Sheri " Shakan - " Maira Toganbekova - Bibigul Sultanova Rakhila Naralyeva - Gulsara Nurzhygytova.................................................................103 Sivas linde eyizlik Yorgan Yapm Making Quilt For Marriage Portion In The City Of Sivas Nuran Baygl....................................................................................................................107 Daary urt Wekilhanalaryny we Olary Personalyny Halkara-Hukuk Statusy Byk Elilikler ve Personelin Yasal Durumu Issues Of Legal Status Of Diplomatic Embassies And Their Staff Hoshgeldi Yomutbayev ....................................................................................................152 Kitap Tantmlar/Book Reviews/Revews Of Boks Dr. Reide Grses .............................................................................................................161

7

EDTRDEN Bilimsel Eksen Dergisinin 15. saysyla karnzdayz. Dikkat edilirse; bu dergide

yaymlanan yazlar inceleyen hakemlerin kimler olduunu ve listesini bu saymzda da vermedik. 2015 yl iinde yaymlayacamz Bilimsel Eksen dergimizin son saysnda hakemlerin de listesini bulacaksnz.

Bu saymzda 13 adet yaz yer ald. Dergimizin sonunda; nemli olduu bilim adamlar tarafndan kabul edilen baz kitap tantmlarn da okuyacaksnz.

Dergimizin bu saysn sayglarmzla sizlere sunuyoruz. Hayrettin VGN Prof. Dr. Erdoan ALTINKAYNAK Editr Editr

FROM THE EDITOR We are meeting again with Scientific Axis magazines 15th issue. If you pay attention;

in this issue, we didnt give names and lists of referees who viewed the article published in this magazine. In the our Scientific Axis magazine, published in the latest issue of 2015, you will find the list of referees.

There are 13 paper in this issue. At the end of our magazine; you will read some book reviews that are considered important by scientists.

We are presenting this issue of our magazine with respect Hayrettin VGN Prof. Dr. Erdoan ALTINKAYNAK Editr Editr

Bilimsel Eksen-Sicientific Axis- /Yl-Year- 2015/Say-Number- 15

9

HUN-GKTRK DNEMNDEN GNMZE TRKLERDE KARILATIRMALI

YAS UYGULAMALARI

FROM THE HUN-GOKTURKS PERIOD TO THE PRESENT COMPERATIVELY MOURNING APLICATIONS IN TURKS

-

Dr. Yaar KALAFAT*

z Yazda; Hun ve Gktrk dnemlerinden itibaren Trklerin kltr corafyas iindeki

lm yas uygulamalar ele alnmtr. Bu uygulamalar, ilgili corafyalarda ve farkl dnemlerdeki benzerleri ile karlatrlp kmelendirilmitir.

lm Yas, Baa Toprak Atma, Sine Dvme, Yz Yrtma, l in Kurban Kesme, At Yakma gibi yas kltrlerinin kodlarndan yazda sz edilmektedir. Bunlarda arkaik dnemlerin mitolojik izleri de aranmaktadr.

lm dnemi dediimiz, lmden sonraki inanlar ve uygulamalar; doum ve evlilik dnemi inan ve uygulamalarndan daha zengin ve daha sofistiktir.

Anahtar Kelimeler: Hun Trkleri, Gktrkler, lm, Yas, Yas Uygulamalar Abstract In this article, in the cultural geography of Turks " Death Mourning/Mourn for the

dead " applications have been discussed since Huns and Gokturks periods. These applications comperatived and classified in related locations and the similarities in different periods.

In the article, the codes of the culture mourning: death mourning/Mourn for the dead throwing soil to head , chest shotting (sine dvme), Face tearing (yz yrtma), Sacrifice for death person/, Wailing (at yakma) etc. are mentioned. In these codes, the mythological traces of archaic period is also required.

Next beliefs and practices from the dead, called the death period; richer and more sofistic than the birth and marriage period the beliefs and practices.

Keywords: Hun Turks, Gokturks, death, mourning, mourning practices.

* Halk Bilim Aratrmalar Merkezi Bakan. Ankara/TRKYE ([email protected])


10

GR: Yazda; Hunlar-Gk Trkler dnemleri balang tarihi olarak alnp Trk kltr co-

rafyasndaki lm yas uygulamalar ele alnp, bunlar ilgili corafyalarda ve farkl dnem-lerdeki benzerleri ile karlatrlp kimliklendirilmektedir. Bu mnasebetle konunun zerinde; Tul, Baa Toprak Atma, Sine Dvme,, Sa Yonma, Bana Dnme, At, l A gibi inan ierikli tatbikatlardaki devamllk szl kltr unsurlar ile rneklemeler yaplarak, durulmaktadr. Trklerde yas kltrnn de bir kltr kodu olduu anlatlmaktadr. Arkaik dnem ile gnmz arasndaki Yu tr merasimlerinde mitolojik izler aranmaktadr.

Bildiri de ayn amatan yola klarak ayrca at kltrmzde farkl bir yer tutan Dt inancna, ovoo/oboo inanc ile balant olarak Dede yata inancna ve yas rengi olarak mavi ve ak konularna yer verilecektir.

METN: Hayat safhalatrlrken son dnem olarak lm dnemi kabul edilir ve onunda lm

evveli lm esnas ve lm sonras dnmlerinin var olduu kabul edilir. lm veya bir felaketten doan ac ve bu acy belirten davranlar, matem olarak aklanrken1, yas tutmak veya yasa gmlmek iin muhakkak lm art da yoktur.

Tul, Baa Toprak Atma, Sine Dvme, l a, At, Sa. Yonma, Bana Dnme ve benzeri gibi inan ierikli uygulamalar klt oluturmu kodlardan olup yas ritellerinden saylrlar. Ritler, din inanlarn tren ve kurallardr. Tapnma ile ilgili davranlara ve din trenlerde kullanlan nesnelere de ritel denildii olur2. Ritel iin, ayinle ilgili olan, eklinde bir aklama da getirilebilir.

lm Yas, muhakkak ve her defasnda lmden sonra balamaz. lmcl durumlarda yas perdesi aralanmaya balanmtr. Uzun sren amansz hastalar iin Allah iki iyinin birisini versin veya 3 gn yatak 4. Gn toprak denilmeye baland dnemle birlikte yas dnemi de balam olur.

lm olay gereklemeden yasn balamas muhakkak ar hastalk veya koma durumlar iin sz konusu olmayabilir. Evcil hayvanlarn yaamlarndaki bir ksm deiiklikler, grlen baz ryalar gibi, lmn gelmek zere olduuna dair baz emarelerin olduuna inanlr. lmesi beklenilen kii iin tutulacak yas, bir anlamda bu andan itibaren balam olur.

Hans Mol din, kimliin kutsallamas n somutlatrma, balanma, ritel ve mit aamalar olarak tasnif edilirken, aamalar birbirinden ayrmann glne vurgu yaplmtr.3 Bir arada yaanlan farkl dini uygulamalarn kesin snrlarla ayrlmalar da mmkn deildir. Yas dneminde san yolan yasl hanm, bana toprak da atabilir, sinesini de dvebilir. Bu uygulamalar lnn etrafnda dnerken de yapabilir. Tul dneminde yaknnn giysilerine bakarak alayan bayan, at da syleyebilir, dvnebilir de. Bylece lm dneminde balayan yas ritelleri lmn 3 , 5 i, 7 si, 9 u, 40 52 si ve senesinde tekrarlanrken lmden sonraki dnemde de devam etmi olur.

1 Trk Dil Kurumu, Trke Szlk, Ankara, 2005, s.2140 2 Erman Artun, Ansiklopedik Halkbilimi/Halk Edebiyat Szl Terimler-Motifler-

Kavramlar, Karahan Kitapevi, Adana, 2014 s. 407 3 Abdullah zpolat, Kutsallatrma Srecinde Tipolojik Bir Yaklam: Ziyaret Fenomeni rne-

i, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi, Yaz 2014, S. 70, s. 121138


11

Bana dnme inan ve uygulamas ok geni bir alan kapsar. Bana dnme, szl kltrde de geni yer tutarken, gelebilecek muhtemel felaketleri ynlendirme, onlar st-lenme ierikli bir klt oluturmu bir inan kodudur. lm deindeki einin yapmakta olduu yata odann ortasna akamdan ekip, gn aarncaya kadar btn gece yakararak einin yata etrafnda dnen kadnn, kendi hayat karlnda einin hayatn balatt-na dair Azerbaycan Trk kltr corafyasndan anlatlar tespit edilmitir.4

Bu tespit, yas uygulamalarndan bana dnme uygulamasnn lmn her safhasnda da olduunu gsterir zelliktedir.

Bana dnme, banda dndrme, ba etrafnda dnme inanlar aralarnda iliki olan inanlardr. Dnen, dnlen ve dndrlen arasnda mistik- manevi bir alan oluur. Bana dnen kimse bana dnlenin skntlarn stlenirken, sadaka tr nesnelerin bata dndrlmeleri adeta muhtemel sorunlarn yklenilerek sadaka verilene yneltilmesi anlamndadr. Etrafnda dnlen ulu zatn trbesinden murat, o zattan efaatte arac olmasn beklemektir.

Klt, yce ve kutsal olarak bilinen varlklara kar gsterilen sayg onlara tapnma anlamna gelmektedir. Bu sayg ve tapn duay, kurban dinsel tren olan belli ritleri gerektirmektedir.5 Bize gre baz hallerde bu kltler bir inan kodu da oluturabilirler. Bu kodlarn ortaklk arz ettii toplumlar arasnda kltrel akrabalk balarnn aranmas mmkndr. Baa Dnme bize gre kod oluturmu bir inan kltdr6.

Baa toprak atma eklindeki yas uygulamasnda da bize gre topran zel bir konumu vardr. Yaayan halk inanlarnda toprak haber gtrr. ly gmme anlamnda, o topraa emanet edilir, topraa srlanr. Topra bol olsun, topra derin olsun ifadeleri inan ykl szlerdir. l topra ile soukluk amal uygulamalar yaplr. Onun uyutucu zelliinin olduuna inanlr. Topra ekti sz ile sla kastedilir. Topra ayn yerden alnm olmak, kiilik zelliklerindeki ortakl anlatr. Toprak paklar, toprak saklar. Defin merasimine katlan kimse mezara toprak atmak ister ve lnn bunu beklediine inanlr. Topranca yaa denilirken uzun mr dilenilmi olunur.

Yas dneminde baa toprak atmak, ben lmeliydim, ben de lmek istiyorum, benim yerim topran zeri deil altdr. Bu toprak benim zerimde olmal, eklinde anlamlar aranabilir. Ba, kiiolunun herhangi bir organndan farkldr. Sadaka baa dolandrlr. Bata ekmek krlr, tuz-ba balantl bu trden inanlar vardr.

kara Gn, kara yaz kara bayram karalara gelme baht kara gibi kara toprak, kara yer yas, elem, keder mesaj ierir. Kara, ok kere yasn rengi olarak bilinir.

Sabah oldu kalk da gel Kara yerden k da gel A giyinmi gelinsin Kna verim yak da el

4 Yaar Kalafat, Azerbaycan-ran-Anadolu-Irak Halk nanlar Hatt, Berikan Yaynlar,

Ankara, 2012, s. 474512 5 Erman Artun, Ansiklopedik Halkbilimi/Halk Edebiyat Szl Terimler-Motifler-

Kavramlar, Karahan Kitapevi, Adana, 2014 s 6Yaar Kalafat, Diyarbakr ve evresi rnekleri le Halk nanlarnda Tavaf/Dnme Osman-

ldan Cumhuriyete Diyarbakr, Editrler: Bahaeddin Yldz-Kerstin Tomenendal, T.C. Diyarbakr Valilii, Ankara 2008, s. 453463


12

Ezizim aragel Yene ahtar ara gel Toy gnme gelmedin ndi geyin gara gel zetle kara gn yas gn, kara bayram yas bayram, kara giyinmek giysi ile yasa b-

rnmektir, Trk kltrl halklarda uzun dnemden beri kara yas rengidir. Kara hakikaten Trklerde yas rengi midir? Trklerin yas rengi hep kara m olmutur. Yastaki farkl renkler yas dneminin farkl safhalarn m anlatr?

Yavuz Selime kadar Osmanlda yas renginin beyaz olduu, Kazaklarda yas renginin ak olduu iddiasnn asl nedir? Namaz yazmalarnn ak olmasnn bununla ilgisi var mdr? Kefen de aktr. Kazak Trk mitolojisini alanlara gre Trklerin yas rengi ak idi. Halen Kazakistanda ryada ak giysili grnen kimsenin leceine hkmedilir7.

Uygur Trklerinde yas rengi Akdr. Kuzey Cinde de keza yas rengi ak olarak bilinir. Manihizmden Trk kltrne girdii ifade edilir.

Ryada lm meleinin ak at veya ak ata binmi bir pir sakall kimse grndne inanan kesimler vardr.

Gk Tengrinin renginin mavi olduu, mavinin vuslatn rengi olduu, gnmz Harezm blgesi Trk corafyalarnda yas renginin mavi olmas, lm melei ile karlama dnemi ile Tengriye vasl olma anlarnn lem deimedeki renklerinin farkl olduu sylenebilir mi?

Anadolu szl kltrnde yaayan, Alama yar alama Mavi yazma balama Mavi yazma tez solar anam Cierimi dalama msralarnda alayan yar mavi yazma balyordu ve mavinin soluu ile de yas

tamamen kalkm oluyordu. Krolunda mavinin yeri farkldr. Adeta mavi giysili sevgili maddi gzellikten farkl

bir donanmldr. .. Al giyen on be yanda lle mavili mavili Al giyen barm ezer lle mavili mavili . Al giyen alm arr lle mavili mavili Mavilim kald kalacak lle mavili ille mavili8

7 Kaynak kii, Zekeriya Candevbek Yldrm Beyazt niversitesi slam limler Fakltesi re-

tim yesi 8 brahim Kbrs, Destan Kahraman Krolunun iirlerinde Sevgi ve Ak, 4. Uluslar aras

Bolu Halk Kltr ve Krolu Sempozyumu, 26-27 Ekim 2013 Bolu


13

Gibi tespitlerin yaplabilmesi bu gr dorular m? Hun dneminde Tul inanc var m idi ve bu inan devamllk arz etti mi? Stanislas-julienin tespitine gre; Baa Dnme l iin kurban kesme ve Yz

rma/yrtma, kltr kodlarnn Trk inan dnyasnda Hunlar dneminden itibaren uygu-lana geldii bilinmektedir. len kimsenin cesedi bir adra koyulur lnn anne ve baba tarafndan akrabalarnca kurban edilmi hayvanlar o adrn nne uzatlyordu. adrn etrafnda yaknlar atla 7 defa dner ve adrn kapsna gelince de bakla yzlerini izerlerdi9. Hunlarda grlen bu uygulamann daha sonra Kktrklerde de devam ettii bilinmektedir10. Yu trenlerinde yksek sesle alandn dil-Ural Trklerinde11 ve Hazar tesi Trkmenlerinde de grmekteyiz.12

S. Julienin Trklerde yu merasimi mnasebeti ile anlatt, len ahsn btn eyalarnn ikinci merasime kadar saklanlp daha sonra onlarn yaklmas13 tul inanc ile ilikilendirilebilir mi? Tul uygulamasndaki inan ve uygulama ile len kimsenin ruhuyla ona ait olan eyalar arasndaki ilikinin kesilmesi de amalanyordu. Tul, len kimsenin ruhunun tatmini olay idi. len kimsenin ruhunun tatmin edilmemesi, sakncalar douruyordu. Rouxa gre, ruhun tatmini, o ruhun Yr (abasi) olarak bilinen serseri ruha dnmesini, yaknlarnn huzurunu karmasn nlemek iindi.14

Trk kltr corafyasnda hortlamak olarak yaayan inan iin baz uygulamalar yap-lr, lm kimselerin hortlamamalar istenir. Hortlayan kimseye hortlak denir ve ondan kurtulmak amalanr15. Trkmenistann Gklen Trkmenleri halk inanlarnda len kimse yaayanlarn ryalarna sk ve rahatszlk verecek trden giriyor ise kii soan yiyerek ve ayetler okuyarak yatmaldr. Trk kltrl halklarn gelelinde ryada lm bir yaknn grlmesi, onun hayr istedii eklinde yorumlanr ve lnn ruhuna Fatiha tr ayetler okunup gnderilir veya sadaka verilir. Hristiyan Trklerde byle hallerde kedi, kpek tr hayvanlar da sevindirilir. Dier taraftan Trk kltrl halklar arasnda soan ve sarmsan grnmeyen varlklarn zararlarna kar koruyucu zellikleri olduuna inanlr16.

Adanann Seyhan, Yamal, Mdk, Hdrl Mahalleleri kayl ky ile Karata ilesi-nin merkezinde cenaze merasimi Adanann dier yerlerinden farkllk gsterir. Buralarda mezara yastk ve yatak konulur. lnn isteine gre mezara para, ekmek ve denek de koyulur. Denek kt ruhlardan ly korumak iindir. Ayrca buhur ve k yaklr, su bulundurulur. Ik ve buhur kt ruhlara kar koruyucu ve su ise 7 gn evini ziyarete gele-ceine inanlan len kimsenin ruhunun su iip gitmesi iindir. Murt als kefenin ve me-zarn zerine koyulur. Evlilikten murat alamayan gen kzlarn tabutunun zerine gelinlii konulur. Buradaki atlara Davul da elik yapar. Antakya yresinde ise pazartesi len kii iin Horoz kesilir ve horozun bacaklar da mezara gmlr. Sk grlmeyen bir uygulama-da da len ahsn ceketi ve pantolonu mezar tana balanr. Cenaze ykanrken, beklenir-

9 M.F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara, 1966, s.8889 10 S. Divitiolu, Gk Trkler, stanbul, 1987, s. 96 11 bni Fazlan, ibni Fazlan Seyahatnamesi, (Haz. Ramazan een), stanbul, 1975, S. 286 12 smail Aka, Hazar tesi Trklerde Din ve Din nanlar, Trk Kltr, 1980, S. 215216,

S. 307311 13M.F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara, 1966, s.8889 14 J.P.Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, ev. A.Kazancgil, aret Yaynlar, stanbul,

1998 zikreden, Metin Eren, Rysbek Alimov, Eski Trk Tul Geleneinin Orta Asya ve Anadoludaki Yansmalar, Trkiyat Aratrmalar, Gz 2013, S. 19 s. 6378

15 Yaar Kalafat, Trk Kltrl Halklarda lm, Berikan Yaynevi, Ankara,2011 16 Yaar Kalafat, Trk Kltrl Halklarda lm, Berikan Yaynevi, Ankara,2011,s. 35


14

ken, defnedilirken bir kimse aksrr ise aksrann zerindeki giysiden bir para yrtlr aksi halde bir kimsenin daha lebileceine inanlr17. Aksrma yaam ile lm arasnda mesaj ierikli bir reflekstir. Aksrana ok yaa denir.

Halk tasavvufuna gre llerin ruhlar zaman zaman dirilerin arasnda dolaabilir, Bu hal hortlama deildir. Hortlama bir takm narahat/rahatsz ruhlarn cinler tarafndan bunaltlmas olaydr18.

Anadolu Trk kltr corafyasnn baz yrelerinde daha ziyade krsal kesimde irkilerek titreyen kimse iin, seni Azrail yoklad denir. Bu kimse bir ekilde Allahn adn anar.

Trk kltr corafyasnn birok yerinde, umutsuz ruhlarn kii ldkten sonra, evleri-ni, ahsi eyalarn vesaire eylerini zledikleri iin ev halknn rahatsz olabilecekleri e-kilde onlarn ryalarna girdiklerine inanlr ve bu hal hortlama olarak bilinir.19 Bize gre kiinin ryasna eitli amal giren len kimselerin hepsinin ryaya giri amacn ayniletirmek salkl bir tehis olmaz.

Bu dnyadan gm ruhlarla bu dnyada kalan ruhlarn ilikisi noktasnda hortlama, tul inancnn bir tezahr eklindir. O, tul inanc btn ierisinde dnlr20.

Esasen, yaknlarn hayr hasenat, Kuran pay isteyen, bu istem iin Cuma akamlar gibi kutlu geceleri seen, bu lemden gm kimselerin ryaya girmeleri ile mutsuz llerin yaknlarnn ryasna mutsuzluklarn yanstr tarzda girmeleri arasnda az- ok bir yaknlk vardr. Her iki ryaya giri eklinde de bu lemden gen kimse bu lemdekilere yar lm olarak kabul edilen rya iletiimi vastas ile bir mesaj vermektir.

Tasavvuf bilgini Trkologlar hortlama olgusunu kabul etmemekte ve bu konuda, hortlama diye bir ey yoktur. len kimse kt, cehennemlik bir kimse ise azl cinler/eyatin/eytanlar, o kiinin ekline girer, hatta ok azl olanlar iyi insanlarn ekline bile girerler. demektedirler21.

Kars, Ardahan, Mu ve Arda len ahsn ters eyerlenilmi atnn defin esnasnda mezarla gtrlm olmas, ters eer ile baka lm istenilmedii mesaj verilirken, l-nn atn mezarlkta grmesini salamak bir noktada gznn arkada kalmamas amaldr da. Bu yrede lye alayan kadnlar sine dver, yz yrtar, sa keser ve elbiselerini ters giyerler22.

Kuzey ve Gney Kafkasya ile Anadolu Trk kltr corafyasnn krsal kesiminde lm olaynn olduu gn yasl aile fertlerinin zerindeki elbise yastan klana kadar karlmaz. Yaslnn hatrl yaknlar giysileri deitirilmesinde srar ederler. Kendiliinden giysi deime ok ayplanr. Baz hallerde, uygun ifadelerle, srarla onlarn banyo yapmalar tra olmalar salanr. Bu hal yastan karma olarak bilinir.

17 Zekiye amlar, Kresellemeyle Deiime Uraya Balayan Adanann Baz Yrelerinde-

ki Yatr Ziyaret ve lm Sonras Adet, nanma ve Pratikler, VI. Milletleraras Trk Halk Kltr Genel Konular Seksiyon Bildirileri, Ankara, 2002, s. 65-78

18 Yaar Kalafat, Trk Kltrl Halklarda lm, Berikan Yaynevi, Ankara,2011, s. 75 19 Yaar Kalafat, Trk Kltrl Halklarda lm, Berikan Yaynevi, Ankara,2011, s.78 20 Yaar Kalafat, Tul nan Geleneinin Arkaik Dnemden Gnmze Grld Haller ve

Avanos Halk inanlarndaki Yanklar, Hac Bekta Veli Kapadokya Aratrma ve Uygulama Mer-kezi-Avanos Kaymakaml, Avanos Sempozyumu, 2325 Ekim 2014 Avanos

21 Sabahattin Gngr, Tasavvuf Mektuplar, Burhaniye, 2014 22 Yaar Kalafat, Trk Kltrl Halklarda lm, Berikan Yaynevi, Ankara,2011, s.48


15

Kitabelerde, Kl Tigin ldnde, bu yu treni iin geen ifadelerde yuc, st, barkc, bitig ta edici yer aldn gryoruz. Bunlardan yu toplumda st seviyede say-gnl olan bir kimsenin lm zerine yaplan ve kam, baks, ozan, aman gibi manevi itibar hekimlik ve byclkten de gelen kimselerin ok kere kopuz eliinde ynettikleri bir trendi. Saular dinsel yas trenlerinde okunan iirlerdi. Bunlarda len kimsenin baar-lar, meziyetleri ve yararllklar anlatlrd. Alper Tunga Sagusu bunlardandr23. Barkc ve bitig ta edici, mezar, mezarl ve mezarn kitabesini yazan olmalyd.

Tespiti yaplabilen ilk Trk at, Trk yurtlarndan Ordosun inlilerin eline gemesi zerine M.. 119 ylnda yaklmt. Din ayinleri kam, baksi, oyunlar idare ederlerken tek veya iki telli kopuz eliinde iir sanatlar da yapm oluyorlard. Atilann lm srasn-daki yu treninde ozanlar at yakyorlard. Atilann lmnde olduu gibi Kktrk a yu trenlerinde de at yakmak, yz yrtmak, alamak sahneleri vard.24

Bilge kaan, Bilge Tonyukuk ve Kl Tigin adna dikilen Beng Talarnda yer alan metinler, szl gelenek iir sanatna mahsus atlarn taa hak edilmi bir baka tr gibidirler25.

Bir ksm atlar genel mesajlar ierirler; Sesim sesine gider Dner tersine gider Orda bir garip lm Kular sayna gider26 Kularn yasna gittii l, insandan cemaatinin olmad ldr. Halk tasavvufunda

ku, umak, bedenden mutlu ayrlm ruhu, cennete yolculuu simgeler. Yas, ne zaman ne ekilde ve kime veya kimlere gelecei bilinmeyen bir acnn da

vuru biimidir. Dnyasndan Dnya benim diyenin, Dn geldik, Dn, yasndan Yasn genel panoramasn anlatan atlar da vardr; Anam yok ki gznden ya dke Bacm yok ki sandan sa ske, Kardam yok ki mezarma ta dike Hali yaman olur slada garibin27 Bu uygulamalarn devamlln Trkiye ve dndaki Trk kltr corafyasnda de-

vamlln izleyebiliyoruz.28

23 Erman Artun, Ansiklopedik Halkbilimi/Halk Edebiyat Szl Terimler-Motifler-

Kavramlar, Karahan Kitapevi, Adana, 2014 s 24 Dursun Yldrm, Trk Bitii Aratrma nceleme Yazlar, Aka, Ankara, 1998, s.180

196 25 Dursun Yldrm, Trk Bitii Aratrma nceleme Yazlar, Aka, Ankara, 1998, s.180

196 26 Yaar Kalafat, Trk Kltrl Halklarda lm, Berikan Yaynevi, Ankara,2011, s. 48 27 Yaar Kalafat, Trk Kltrl Halklarda lm, Berikan Yaynevi, Ankara,2011, 54 28 Yaar Kalafat, Trk Kltrl Halklarda lm, Berikan Yaynevi, Ankara,2011


16

Ta dikme ile anlatlmak istenilen mezar ta mezar kitabesidir. Trk kltrl halklarda bir de ovoo/oboo inanc vardr29. Bu uygulama ta dikme eklinde deil ta yma eklinde gerekletirilir. Ulu Trkistan Trk kltr corafyasnda daha ziyade da eteklerinde yerleim yeri varolarnda, sa talarnn oluturduklar kk tmseklerdir. Anadoluda daha ziyade Alevi Bektai slam kesimlerde Dede Dura veya Dede Yata olarak bilinir. Zamanla slami bir cehreye brnm dedelerle ilikilendirilmitir.

Dt diye bilinen yas trn Binboa ve Nurhak Dalarnda Pazarck ve Mlk kylerinde grebiliyoruz. Bu kylerde birisi ldnde, len kimsenin gmld yer kyn gneyinde ise kadnlar kyn kuzeyine karak tarlalarn birinde alaya alaya ta toplar bir kenara yarlar. Bu tr at yakmaya Dt ad verilir. lnn gmld yerin ters ynnde ta toplanp at yaklm olmas, uygulamann ters motifi ile ilgisini dndrmektedir.

Tul, Trk halklarnda birinin vefat zerine adna tutulan yas sresince leni temsilen kullanlan antropomorfik bir figrdr30. Tul ve onunla ilgili inanlar da bu kapsamda dnmek gerekir. Bize gre bu snflandrmada tullerin yeri muhtemelen riteller safhas-dr. Trkmenistan Trk kltr corafyasnda da len kimsenin zel eyalar gariplere, yoksullara ve yetimlere verilir. Buradaki bir inanca gre, bu uygulama yaplmamas halinde, len ahs yaknlarnn ryasna plak olarak girer31. Bu bir memnuniyetsizlik bildirme eklidir. len kimse geride brakt kimselerin tutumundan honut deildir. Tepkisini bu ekilde yanstmaktadr.

M.Eren ve R. Alimova ait anlan alma; Tul ritelini/ayinini tarihlendirirken Trklerin bilinen tarihlerinin ilk dnemlerine, Trk runik yazlarna, Hunlara ve Gktrklere gnderme yapmakta konuyu ekil, ierik ve ilev bakmndan ele alarak, tulun tz/tz, tangara, eren, ngan balants irdelenip, tulun dinsel bir zellik iermedii tehisi ile orta Asya ile Anadoluyu bu inan itibariyle karlatrp kltrel sreklilie yer vermektedir32. SONU

lm Dnemi ile ilgili inanlar, kiiolu-ruh balants itibariyle yakn iliki ierdiklerinden, onlar doum ve evlilik dnemleri inanlar bakmndan daha zengin ve daha sofistiktirler.

Anlalabilirlii artrma adna ilgili dnemleri ve uygulamalar gsteren balklarn saylar artrlsa da, bu dnem, dier iki dnemden daha fazla inan ykl uygulamalara sahiptir.

Biz, bildirimizde, kurban-sa gibi balklara yer vermedik. lm st bal altnda ele aldmz konular, lmle ilgili inan kltrnn Trk elleri arasnda bir kpr oluturduunu gsterebilmektedir.

Tespiti yaplan inanlarn bir ksm inanla g kural gereince, Trk kltrnn kapsamnda tanmlar, bir ksm ise giysi deitirerek kimlik edinmilerdir.

29 Yaar Kalafat, Airetlerde Mitolojik Bulgular, Ankara, 2012, Berikan Yaynlar, s. 723 30 Metin Eren, Rysbek Alimov, Eski Trk Tul Geleneinin Orta Asya ve Anadoludaki Yans-

malar, Trkiyat Aratrmalar, Gz 2013, S. 19, s. 6378 31 Kurban Cemal lyasova, Trkmen Halk Urum ve nanlar, Akabat, 2005, s. 182192 32 Metin Eren, Rysbek Alimov, Eski Trk Tul Geleneinin Orta Asya ve Anadoludaki Yans-

malar, Trkiyat Aratrmalar, Gz 2013, S. 19, s. 6378


17

BYKLER VE OCUKLARIN GELENEKSEL OYUNLARI VE ELENCELER

ADULTS AND CHILDREN'S TRADITIONAL

GAMES AND ENTERTAINMENTS

Hayrettin VGN*

z Makalede; oyun kavram zerinde durulmakta, oynamak eylemi ile ilgili

gnmzdeki ve geleneksel yaam iindeki yeri belirlenmektedir. Byklere ait olan ve yalnzca ocuklara zg oyunlar kmelendirilmitir. Binlerce

trde byk ve ocuk oyunlar bulunmaktadr. Bu yazda; oyunlarn geleneksellii dikkate alnarak bir sunum gerekletirilmitir.

Bu yazda; byklerin ok sevdii geleneksel spor oyunlarndan gre ele alnmtr. ocuklarn geleneksel oyunlarnn sadece trleri ve birer rnei verilerek bir snflandrma yaplmtr.

ocuklarn ilk oyunlarnn taklide dayal olduu bilinmektedir. Byklerin geleneksel oyunlarnn hayatn iinden geldii de bir gerektir.

Anahtar Kelimeler: Geleneksel oyunlar, bykler, ocuklar, elenceler, oyunlarn kmelendirilmesi.

Abstract In this article,it is focused on the concept of the game, and "to play in connection

with word, this concept is determined by its place in today and traditional life. Games are seperated which are belongs to adults and just special for children. There

are a lot of types of games for children and adult people. In this writing, there is a presentation as getting attention the traditions of games.

In this article, traditional sport of wrestling is considered that adults love so much. It is classified just the kind of children's traditional games and by giving an example.

* Halk Bilimi Aratrmacs-Yazar. Ankara/TRKYE ([email protected])


18

Childrens first games known as depend on imitation. Adults traditional games are connected with real life.

Keywords: Traditional games, Adults,Children,Funs, Classification of Games. Oyun Nedir? Trkede oyun ve oynamak szcklerinin ok geni anlam bulunmaktadr.

Genellikle oyun; ho vakit geirmek iin karlkl yaplan, dikkat, eviklik, beceri ve hesaba dayanan elenceli yar olarak akla gelir. (Satran, dama, tavla, bilardo, kat oyunlar, gre, tenis, futbol, cirit, elik-omak vb.) ayrca, herkese ho vakit geirmek iin yaplan elendirici, aknlk, uyandrc, retici yada bedii zevki artrc duygular okayc hnerler de oyun szc ile adlandrlr. (Karagz oyunu, hokkabaz oyunu, ble ve tiyatro oyunlar, halk oyunlar, kek oyunlar vb.) Oyun szc ile dzen, hile kurmak; hasmn yenmek iin trl hnerler gstermek ve artc hareketlerde bulunmak kavramlar da ifade edilir.

Oynamak ise oyun iinde eylemini yapmak anlam tar. Bo bir ile vakit geirmek (rn; sa ile oynamak vb.) oyun eylemini yapmak (rn; kat oynamak , santran oynamak vb.), kurcalamak (rn; saatle oynamak vb.), deiiklik gstermek (rn; fiyatlar her ay oynuyor vb.), tehlikeye sokmak (rn; birinin ekmeiyle oynamak vb.), tiyatroda temsil etmek, sinemada gsterilmek, sporla ilgili almalara katlmak (rn; futbol oynamak vb.) anlamlar gibi geni kavramlar ifade eder. Ayrca, ocuklar ve hayvanlarn i gdleri ile kendilerini elendirmek ve yeteneklerini gelitiren davranlarda bulunmalar da oynamak szc ile ifade edilir.

Oyun szcnden tryerek pek ok szckler de oluturulmutur. Oyunbaz (Gzel oyunlar oynayan, dzenci, hileci), Oyunbazlk (Dzencilik, hilecilik), Oyunbozan (Birlikte yaplmasna karar verilmi iten tek tarafl cayan kimse, mzk), Oyunbozanlk (Oyunbozan olma durumu, mzklk), Oyuncak (Oynayp elenmeye yarayan ey, nemsiz ve kolay i vb.), Oyuncak (Oyuncak yapan ve satan kimse), Oyuncaklk (Oyuncak yapma yada satma ii), Oyuncu (Oyun oynayan kimse, oyun iin sahneye kan kimse, oyunu seven, dzenci ve hileci, ok oyun yapan ve oyundan oyuna geen kimse, aktr ve aktrist vb.), Oyunculuk (Oyun oynama ii, sahne sanatl, dzencilik ve dalaverecilik vb.) Oyunlarn Kmelendirilii

Oyunlar inceleme ve aratrma yapan uzmanlarn gzettikleri amalara gre ok farkl olarak kmelendirilebilinir. ocuk eitimi, ocuk psikolojisi, toplumbilim ve sosyolojik adan oyunlar kmelendirilir ve tanmlandrlabilinir. Ayrca; ya gruplar, oyunlarda kullanlan aralar, sanatsal nitelikler, zihin gc ve beceriye dayanmalar, talih ve dinsel ynden, tek ve grup halinde oynanmalar ynnden bile kmelendirilebilinir.

Prof. Dr. Pertev Naili Boratav, eitli ilke, art ve olgular dikkate alarak oyunlar u ekilde kmelendirmitir.

I. Sadece ocuklara zg oyunlar (A-C) A. Byklerin kkler iin kard oyunlar B. ocuklarn sz oyunlar C. Takm halinde, dansl, trkl oyunlar ve basit taklit oyunlar. II. Talih, kumar, fal, niyet oyunlar ;bylk ve trelik oyunlar (D-G) D. Talih oyunlar


19

E. Kumar oyunlar F. Niyet ve fal oyunlar G. Trelik ve bylk oyunlar III: Beceri ve g oyunlar (H-L) H. Asl beceri oyunlar . Utmal beceri oyunlar J. Cimnastikli ve ritmik oyunlar K. Asl g oyunlar L. G ve beceri karmakl oyunlar IV: Zeka oyunlar (M-R) M. Aldatmaca, yutturmaca oyunlar N. Bellek gc, dnme eviklii, sezinleme oyunlar O. Saklamaca ve saklamba oyunlar P. izgili oyunlar Q. Tal oyunlar R. Bakaca zeka oyunlar-Bu blme giren oyuncaklar V. Katml oyunlar (S-T) S. Katml oyunlar T. Oyuncaklar Bu yazmda konumuz; ocuklarn ve biraz da byklerin, herhangi bir i amacn

gtmeyen, bo vakitlerinde yalnzca elenme yolu ile dinlenmelerini salayan ve gelenekler erevesinde kalan eylemleri (oyunlar) okuyuculara aktarmaktadr. Bunlar: Horoz d, saklamba, bilye, topa, ak oyunu, vb.

Konumuzu ilerken, halk danslar (Halay, zeybek, horon, bar, kl-kalkan, sallama, kak oyunlar, hora ve karlama, davullu oyunlar ve kekler, samahlar, ifte telli vb.) geleneksel tiyatro (Ortaoyunu, Karagz, kukla, meddah vb.), ky seyirlik oyunlar (lp-dirilme, kz karma, esnaflk benzekleri, tarmsal oyunlar, gnlk yaam aksettiren dramatik oyunlar, hayvan benzetmeceleri, efsane ve masallar konu alan oyunlar, akalar ve dilsiz oyunlar, me vb.) konularn darda tutmaktaym. Halk sporlar (cirit, aba grei, gre, okuluk vb.) ile ocuklarn-genlerin ve yetikinlerin oyunlardr. Halk oyunlar, geleneksel tiyatro ve dramatik kyl oyunlar bu yazmn dnda kalan oyunlardr. Ancak, halk danslar, geleneksel tiyatro ve dramatik kyl oyunlar etrafnda oluan dier halk elenceleri de konumuz dahilindedir. Kkenleri ne olursa olsun bugn kurallar katlam, ulusal geleneklerle balar kopmu oyunlar, konumuzun mutlaka dnda kalacaktr.

Geleneksel Trk Sporlar Trk sporunun ve sporculuunun pek parlak tarihi bir gemii ve gelenei vardr. Ta-

rih, Trkleri sportmen bir ulus olarak kaydeder. zellikle Osmanl mparatorluu dnemle-rinde spor etkinliklerinin ok olduunu, dn, bayram ve halk toplantlarnda eitli oyun ve sporlarn yapldn tarihi aratrmalar bize gstermektedir. Kagarl Mahmutun Di-van- Lugat- Trk adl eserinde bile XI. Yzyllara ait Trk sporlarna pek ok rnek mevcuttur. Avclk, gre, atclk, okuluk, at ve yaya koular, arlk kaldrma ve atma,


20

grz ve topuz kullanma, klla cenkleme, cirit, evken, tomak, gkbr, yumruk oyunu, tebk (fotbol) ve kayak gibi yar ve sportif oyunlarn geleneimizde var olduunu biliyo-ruz. Bu oyunlardan en nemli olan ve Trk dnyasnda yaygn bulunan grei ksaca gre-lim.

Gre Trklerde tarihin her dneminde gre msabakalar ok byk ilgi ile izlenmi en

kk yerleim yerlerine bile yaylm geleneksel bir ata sporudur. lkalardan bu yana, lenlerde, dn ve bayramlarda gre tutmak bir gelenekti. Bat, gre sporunu Trklerin Ortaasyadan gleriyle tand. Geleneksel greler, yal ve karakucak olarak yaplr.

Osmanllar, gree ok nem vermilerdi. Beyazd I , Mehmet II, Selim I, Sleyman I, Murat IV, Mahmut II ve Abdulaziz gree nem veren devlet destei gsteren Osmanl padiahlardr. Green pehlivanlar kispet ad verilen bir deri pantolon giyerler. Dizin hemen altndan balayan kispet, yal grelerde iyice yalanr. Yalanmaya pehlivanlar nce bedenlerinden balarlar.

Hazreti Muhammedin amcas Hazreti Hamza pehlivanlarn piri olarak kabul edilir. Edirnenin Krkpnar, Trkn gre olimpiyatdr. Bu gelenek, buuk asrdr

devam etmektedir. Btn pehlivanlar, gcn bu meydanda denemilerdir. Trk grei, davul ve zurna gibi geleneksel mzik eliinde yaplr. Greecek olan pehlivanlar yksek sesle seyircilere tantan ve dualarn okuyarak onlar meydana sren kimseye cazgr ad verilir. Cazgrlk daha ok eski pehlivanlar tarafndan yaplr. Gre yaplaca zaman cazgr, gre yapacak pehlivanlar nne edirerek srtlar kendisine doru gelecek ekilde ellerini onlarn srtlarna koyarak, onlarn adlarn, namlarn ve yeteneklerini bara bara syler ve Salavatnme okur. Salavatlar, hem dua hem de nasihat ifade eden iirli szlerdir. Allah, Allah, llllah

Hayr gele nllah Primiz Hamza Pehlivan Aslmz neslimiz pehlivan xxx ki yiit km meydana Biri birinden merdne Biri here biri kara kisinin zoru para xxx Dadan gelir kartal Gelir kispetini yrtar Yiit isen kendin kurtar te meydan ite meydan xxx Pehlivanlar, pehlivanlar Ho geldiniz ho geldiniz Alta geldi mi erinme ste ktn m sevinme xxx


21

El paadadr, diz yerde Sakn apraz girem deme Ola ki bir yan ba atar Sarma knde yaptm deme Ola ki bir klk atar Vur sarmay kndeden at xxx Allah Allah ya illallah Bir daha diyelim maallah Gnder Muhammede salavt Yardmcmz Hazreti Allah. ocuklarda lk Oyunlar ocuklarn ilk oyunlar taklide dayanmaktadr. Aile bireylerini, evresindeki insan ve

hayvanlarn ses ve hareketlerini taklid eder. Aslnda ocuklarn bu ilk oyunlarn snflandrmak hem g hem de tartmaldr. Ancak Dr. Musa Baran ocuk oyunlarn yle dizeliyor.

Blkler Trler rnekler A. Gnl Ho Edenler 1.Gelii gzel oyunlar Islama 2. Taklit oyunlar Tavan ka 3. Donatm oyunlar Kna vurma

4. Tekerlemeli oyunlar atan atan aac 5. Trkl oyunlar Uzun vurgan

6. Orta oyunlar Ebe beni kurda verme 7. Falms oyunlar Bu adam nasl adam 8. Vurumal oyunlar Ate kes B.Akl Gelitiren Oyunlar 9. artmal oyunlar Farfara filli 10. Bilmeceli oyunlar Me sana 11. Resimli oyunlar Nokta nokta 12. Dilsiz oyunlar sim bulmaca 13.tml oyunlar ta oyunu C. Beden Eiten Oyunlar 14. Sportif oyunlar Kala kua

15. Av ve hayvanlarla Ku tutmaca ilgili oyunlar

Musa Baran, derledii ilk ocuk oyunlarndan Dlng-Dlng, ng, oban oyunu,

Evcik oyunu, Deveye Biner misin, Eek ve Kpek oyunu, Tavan oyununu (A.2)ye; Bu Glge Kimin, Gerede Gerede Ucu Nerede, ntk Pntk oyunlarn (B.10)a; Bizim Bada, Srme mi ekme mi oyunlarn (B.9)a; Kulak ekmek oyununu (A.8)e; Ebe Dam Hoca


22

Efendi, Tahtaravalli oyunlarn (A.1)e; Parmaklarn oyunu, Anahtar, El El Epelik oyunla-rn (A.4)e; Vuralm Vuralm Mini Mini Elleri, El Ele Elif ile El Elele oyunlarn (4.5)e; Nokta Nokta Virgl Hat oyununu (B.11)e dizmitir.

Bu yazmda, geleneksel oyun kavram iinde olup Karagz, kukla, ortaoyunu, meddahlk, tulat ve ky tiyatrosu dnda kalan halkn oyun ve elencelerinden, (ocuk oyun ve elencelerine de deinerek) sz etmek istedim.

KAYNAKLAR 1. Nail Tan; Geleneksel Trk Greinde iir, Sivas Folkloru, Say: 30, 7/1975, s.4-6 2. Dr. Reat Gen; Kagarl Mahmuda gre XI. Yzylda Trklerde Oyunlar ve

Elenceler I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri (III: Cilt/Halk Mzii-Oyun-Elence), Kltr Bakanl Milli Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 20. Seminer Kongre Bildirileri Dizisi: 3, Ankara niversitesi Basmevi-Ankara 1977, s. 231-242

3. M. akir lktar, Eski Trklerde Toplu Oyun ve Sporlar, Gkbr Dergisi, Say:6, 1.11.1943, s.7-8

4. Dr. Musa Baran; Folklorda ocuk Oyunlar, I. Uluslararas Trk Folklor Semineri Bildirileri, Milli Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 9, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara-1974, s. 340-346

5. Dr. Musa Baran, ocuklarn lk Oyunlar, I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri (III. Cilt/Halk Mzii-Oyun-Elence), Kltr Bakanl Milli Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 20, A. niversitesi Basmevi Ankara 1977, s. 129-141

6. Prof. Dr. Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, Gerek Yaynevi, stanbul 1973 (Soru 71-94)

7. A[hmet] Caferolu, Anadolu Dialektolojisi zerine Malzeme II (Oyunlar-Tekerlemeler-Yanltmalar ve Oyun Istlahlar), stanbul niversitesi Yaynlar: 136, stanbul Burhaneddin Matbaas, stanbul 1941

8. Metin And, Oyun ve Bg (Trk Kltrnde Oyun Kavram), Bankas Kltr Yaynlar: 144, stanbul 1974


23

NANLARIN POETKASINA DAR

SEVERAL OPINIONS REGARDING BELIEFS

Do. Dr. Rafik BABAYEV*

z nan metinlerinin tetkik olunduu bu yazda, eskinin yeniye doru deiimi

sorunlarna deinilmektedir. Ritellerin inanlardaki yeri belirlenmektedir. nan sisteminin karakteristik ynleri, uygun olgular esasnda ortaya karlmaktadr. nan-yasak ilikilerine aklk getirilmektedir. Hayr-er zddiyeti yapsndan da sz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler: nanlar, hkm, yasaklar, metin, zne. Hlasa nanc mtinlrinin tdqiq olunduu yazda arxetip, transformasiya msllrin

toxunulur, rituallarn inanclardak yeri myynldirilir. nanc sisteminin sciyyvi chtlri konkret faktlar sasnda ortaya xarlr, inanc-yasaq mnasibtlrin aydnlq gtirilir. Xeyir-r qardurma strukturundan sz alr.

Aar Szler: inanclar, hkm, yasaqlar, mtin, predmet Abstract This article deals with the functionality of people, it compares writings and texts

belong to various Turkic nations and touches upon archetype transformation issues as well. Typical features of belief system are defined on the basis of concrete facts, clarified

belief and prohibition attitudes. In the context, it draws attention to the structure of semantic confrontation regarding good and bad.

Keywords: beliefs, verdict, prohibitions, motive, subject .

, , , .

: , , , .

* Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Nahvan Blm Folklornaslk ubesi Bakan.

Nahvan/ AZERBAYCAN ([email protected])


24

Tdqiqatlar gstrir ki, inac mtnlrindki rituallar nndn glir. Mlumdur ki, ritual

arxaik toplumun hyatn znd modelldirn n mhm struktur vahidlrindndir (6, s. 49). Hiss olunur ki, bir ox situasiyalarda ritualsz inancn, nec deyrlr, ii kemir; ii kemynd is ritual z trkib hisssin evirir. Ritual bu mstvid inancn ifad vasitsin evrilir. Naxvanda deyilir ki, ilaxr odunun stnnn tullanrsan. Yanp qurtarannan sora kln gtrrsn, atrsan meyv aatarnn stn, dersn:

- Aatarm, bar gtir, aatarm bar gtir. O ili aacn sd meyv bol olur. Toyuxlarn sd atrsan, toyuxlar qrtldayr, qrt yatr

(3, s. 28). Baqa bir inanca grs, hmin gn yumurtlamayan toyuqlar torbaya doldurub deyirlr:

- Aparram bunlar dyirmanda ydm, aparram bunlar dyirmanda ydm. Bundan sonra toyuqlar yumurtlayrlar. Grndy kimi, hr iki mtnd ritualn ba vercyi gn d (ilaxr), ayr-ayr

elementlr d (ilaxr odunun kl, torba), mtndki cmllr d (aadarm bar gtir; aparram bunlar dyirmanda ydm) nndn glir. Btn bunlar olmasa, inancn mahiyyti itr, mtn adic sz ynna evrilr. Ritual is inancda iarlnn gn (ilaxr), elementlr (odun kl, torba, dyirman) olmasa, adic bir oyun tsiri balayar.

Naxvanda bel bir inanc da var: Pax gtrsn, gedsn, durasan navdan altnda, niyyt eliysn ki, mslm, b da brdan gtrsm, grm mm glinim y qdmlidi, ya qdmsizdi. Grsn ki, indi i yax glmir, pis glir, dersn ki, qdmi yoxdu (3, s. 28).

Bu mtnd d elementlr (baq, navdan, da), zaman (toydan vvl), mtnd ilnn cml (mnim glinim qdmlidi, ya qdmsiz) nn il baldr. Onlar dyimk, n ils vzlmk tindir. Ritual z trkibin almaqla slind inanc kiik bir tamaa mtnin evrilib. Hr ks bel bir tamaann oyunusu ola bilr. Bu rituallar inanc mtninin struktur vahidi olmaqla arxaik toplumun hyatnn bir parasn znd modelldirir.

Naxvanda deyirlr ki, qabaqlar Xdr Nbid xil biirrmilr. O xili qoyarmlar hyt ki, qara aparsn. Deyrmilr:

- Qzmn baxtna, grk qzm knd gedir, yoxsa uzaa gedir. Qara o xili gtrb qapya salsa, inanarmlar, qz knd gedck, dimdiyind

uzaa apararmsa, deyrmilr: - Qzm oldu qrib, qribliy gedck (3, s. 36). Grndy kimi, mtn Xdr Nbi gnnn mzmunu il baldr; inanc da, onunla

rtlnn ritual da hmin mzmunun trkib hisssidir. Bu mtn ritual-magik sasa malikdir. Ritualn mahiyytini, slind, gz fal tkil edir. Yni qarann xili hara apardnn gzl grnmsi balca rtdir. Burda kndin z yaxnla, baqa mkanlar uzaqla iarlnmidir. Qara da, xil d magik tsvvrn mhsuludur. Bir obraz olaraq qara il bal mnal elementlrin dzl inanc mtnini gerkldirdiyi kimi, diqqti d bzi msllr ynldir. K.Levi-Strosun fikrinc, qara mfd mdni qhrman funksiyas dayr (5, s. 244). Bzi xalqlarda qara mediator (vasiti) kimi dnlr. O, qla yaz, quraqlqla nmilik v s. arasnda laqidir (5, s. 245). Fikrimizc, Naxvandan toplanm mtnd d vasitilik funksiyas yaxn-uzaq qoalnda reallar. O, burda yaxnla uzaq


25

arasnda vasitidir; xili yaxna da, uzaa da apara bilr. nanc mtnlrindn paralelliklri ortaya xarmaqla variantlar myynldirmk d olar.

Naxvandan toplanm baqa bir mtnd oxuyuruq: Der, qarya deyrlr qzm r getsin, sn barsaq vercm. Der, qara oturar, gzdyr. El ki, qonaxlx olar, qara yaddan xar. Qara oxuyar:

Sar ha sar oldu, Qonaxlx ar oldu, Mn atas bir bar oldu (1, s. 40). vvlki mtn nisbtn ilk baxda bu mtn bir az kasb, solun grnr. Burda

qara hadislr tsir etmk gcnd deyil; hadis onun z il bal olsa da, qara qeyri-faldr. Mntiqs drind olanlar qeyd alr: Qaraya deyrlr, qzm r getsin. Bu informasiya magik tsvvrn ifadsidir. nanlr ki, qarann funksiyasna tin ilri yoluna qoymaq da daxildir. Yni qzn r getmsin o, kmk ed bilr. Arxasnca, bu inancn doruluu tsdiqlnir qz r gedir.

Bir ox epik mtnlrd paralel hadislrin (hd edib, sonra szndn qaman) ahidi oluruq. Msln, oban hd edir ki, oxlu saqqar quzum olsun, 7 qo qurban ksim. Quzular doulur, ancaq oban szn ml etmir. Buna gr d ay dar, sel srn aparr. Burda da qaraya deyiln sz hddir. Qara hd ml edir (qz r gedir), qar trf szndn qar. Qarann dediyi Mn atas bir bar oldu cmlsind bar ifadsi var, o barmaq, - yqin ki, qar mnasndadr. Magik gc malik bir obrazn qarnn ba tutacana inam tbiidir. Yni hdini pozan oban kimi hdin sadiq qalmayan qz yiylri d czalanacaq.

Mlumdur ki, bir ox xalqlarda qara bdbxtliyi xbr vern qvv kimi tsvvr olunur (1, s. 245).

Naxvanda da deyirlr ki, qara qara kimi bd gtirm. Blgd bel bir inanc da vardr: Qaralar lbinn glir qrildir. Ham da bilir o gn adam lch (3, s. 23).

Bu cr xbrverm xsusi imtiyaz, missiyadr. nanclarda bunun ayrca sistemi var. Mxtlif mtnlrd atn ox kinmsi, bayquun ulamas, toyuun banlamas xbrverm il bal formalaan sistemin sas elementlri kimi diqqti clb edir. Qarann qarldamas da bu sradandr. Lakin tdqiqat gstrir ki, xeyir ilrl bal bu obrazla hd edilmsi, sazi glinmsi nnsi d vardr. Naxvandan toplanm inanclarda bd xbr vern digr obrazlarn oxu il bel sazi glinmir. Bu nqtd qaran onlardan frqlndirmk lazm glir. Funksiyasna gr bu obrazda ambivalentlik mahid olunur.

Grndy kimi, strukturuna gr digr epik nmunlrdn frqlnn inanclar mxtlif obrazlarn znmxsus kild thlilin imkan vern mtnlrdir. Elc d onlarn strukturunda digr janrlara aid mtnlr d zn yer alr.

Bel bir ovsun var: Adamn boaz gls, deyllr: Allah, Mhmmd, li, Ya mam Hseyn, Gec glmisn, gec get, Gndz glmisn, gndz get. Nec glmisn, elc get. He, pu (bir sill). df tkrar olunur. Bu ovsun Naxvandan toplanm bir inanc mtnind bu kild ridilib: Uan

boaz glnd deyilir ki, mm lim dr, Fatma nnnin lidi. df ya Allah deyib,


26

limizi qoyurux uan boazna, sallaya-sallaya deyirih, bir, iki, v birdn boazna vurub deyirih, pu. Onnan da uan boaz qaydr (1, s. 36). Tdqiqatlarda deyildiyi kimi, arxetipind mifoloji situasiya il saslanan mntiq malik modelldirilmi hrktlrl insan sehirli qvvlr tsir etmk istyir (4, s. 355). Ovsundak gec glmisn, gec get, gndz glmisn, gndz get, nec glmisn, elc get szlri modelldirilmi hrktlrin mzmununu iarlndirir. Burda gec-gndz qoalqlar tkc zaman yox, hm d yax-yaman qardurmasn gstrir. Boazglmsi-pisdir, yamandr, onun qaytmas-yaxdr. O, yaman kimi glib (nec glmisn) yaman kimi gets (elc get) yerini yax tutacaq. Ovsununun funksiyas, ovsunun gc d bundadr. Burda ovsunu icradr, icra olaraq o da myyn hrkt v szlrin gcn inanr, baqalarn da buna inandrr. El bu da hmin hrkt v szlrin inanc mtnin transferin sbb olub. nancdak ilk cmld bir informasiya diqqti kir: Deyirik ki, mnim lim deyil, Fatma nnnin lidi. Demli, Fatma nn xsusi missiyal bir obrazdr. Szlr d, hrktlr d Fatma nny aiddir, bel olmaqla Fatma nnnin linin yada salnmas tsadfi deyil. nnnin sas rtidir. Fatma nnnin li dyms, ovsun ba tutmaz, boaz qaytmaz, yamanlq meydandan kilmz.

Grndy kimi, ovsun Fatma nnnin, inanc is Fatma nnnin li il i grn davamlarnn obrazladrlmasna xidmt edir. Ovsunun inanc mtnind bu kild yaamas, z mrn baqa bir janrda davam etdirmsi hm d mifoloji urda uzaq Fatma nny onun davamlarnn sdaqtinin ifadsidir. Fatma nnnin dili, li il onun szlrinin, hrktlrinin tkrar, slind, bu obraza, onun gcn inamla baldr. Bu anlamda inanc mtni il ovsuna olan inam bir daha tsdiqlnir. Bu is inanclarn baqa bir sciyyvi trfi kimi z xr.

Naxvanda hl qdimlrdn bir evd azar-bezar olsa, hr yatan altna qrmz skiy bklm at nal, bir d bimi yumurta il sarmsax qab qoyar, gnnn sonra naln kandara atar, yumurtan daa rpar, sarmsax qabn da ocaxda yandrallar. Ocax snnnn sonra da bir ovuc kl gtrb sbh obadan onu axar suya sp-sp deyllr:

Mahnas bu olsun, Kmyi su olsun. Snayblar ki, bel ednd azar-bezar kilib gedr (3, s. 34). Mtnd kimins

tutulduu, dad azar-bezardan yox, btvlkd ev gln azar-bezardan shbt gedir. sas mahiyyt budur. Demli, azar-bezar gtirn r qvvnin daha gcl, qtrhm olmas ortaya xr. Evin btnlkl azar-bezara tutulmas v evi azar-bezarda qurtarmaq magik tsvvrl bal prosesdir. Bu prosesd trf azar-bezar gtirn r qvv, azar-bezarl ev, evi azar-bezardan qurtaran qvv var. Bu dnc, eyni zamanda, maqik tsvvrdn glm detallar z trkibind birldirib yaadr. Bura qrmz ski, at nal, bimi yumurta, sarmsaq qab daxildir. Mlumdur ki, dncd onlarn hr birinin z mnas var v evin azar-bezardan qurtarlmasnda oxdetalllq v oxmnallq da ciddi gstriciy evrilir. At nal nzrl laqlidir, demli, azar-bezar nzrin gtirdiyi bla kimi dnlr. Blgd inanlr ki, nzri qrmz ksr (2, s. 14). Burda onu da deyirlr ki, yuxuda yumurta pis bir vaqini xbr verir (2, s. 78). nanca gr, sarmsan qab dalanda evd dava-dala olar (3, s. 35).

Bellikl, bu detallar sasnda evin azar-bezarnn mnzrsini yaratmaq olar: azar-bezar ev pis vaqilr gtirib. Xstlik d, dava-dala da, evin nizamnn pozulmas da, zbanalq da bura daxildir. Btn bunlar is yaman gzl, nzrl laqlndirilir. Qrmz skiy bklm at nal nzr, yumurta pis vaqiy, sarmsaq qab dava-dalaa son qoymaq ndr. Kmyi su olsun szlri mtnd grkli bir mqam ifad edir.


27

Vasiti olan su, evin azarl-bezarl vaxt il azar-bezarsz vaxt arasndadr. Onun vasitiliyi (kmyi) il ev azar-bezardan qurtaracaq, hr eyin nizamlanmasna su kmk edck.

Grndy kimi, etnik yaddan daycs olan inanclar, mtnlrin hcminin kiikliyin baxmayaraq, geni tdqiqat perspektivlrin malikdir. Onlar yasaqlarla janr yaxnlna malik olsalar da frqli xsusiyytlr dayrlar. Dorudur, hr ikisinin d yolu snamalardan kemkl tsdiq olunur. Ancaq inanclar yasaqlara syknmdiyi halda, yasaqlar hmi inanclara arxalanr, bu da onlarn sciyyvi xsusiyytlrindn biri kimi z xr.

Naxvanda inanlr ki, gec zibili sprb qapnn dalna ymazlar; zan vaxt zibili atmazlar; sfran aparb qonuda rk yapmazlar; yuxuda ly rk vermzlr v s. Btn bunlar yasaqlardr. Hr iki janrn poetik sisteminin oxarl da, frqliliyi d maraql msldir. Yasaqlarda hr bir informasiya qti hkm kimi reallar. Hkmn qtiliyi izaha, rh yer qoymur. rh, izah verilnd is bu, inanc biimind gerklir.

nanclarda zngin obrazlar, onlarn geni funksiyas, mkan, zaman, tzahr formalar, zahiri grnlr maraql inkiaf yolundan, poetik strukturun znmxsusluundan bhs etmy imkan verir.

DBYYAT Azrbaycan folkloru antologiyas. Naxvan folkloru. 3 cildd, I cild. Naxvan:

cmi, 2010, 510 s. Azrbaycan folkloru antologiyas. Naxvan folkloru. 3 cildd, II cild. Naxvan:

cmi, 2011, 496 s. Azrbaycan folkloru antologiyas. Naxvan folkloru. 3 cildd, III cild. Naxvan:

cmi, 2012, 560 s. Cfrli M. Azrbaycan dastanlarnn struktur poetikas. Bak: Nurlan, 2010, 404 s. . 1. : , 1987, 671 . Rzasoy S.Ouz mifi v Ouznam eposu. Bak: Nurlan, 2007, 182 s.


28

KEREM VE ASLIDAN GRNEN TARH

SL V KRMDN GRNN TARX

THE HISTORY SEEN THROUGH ASLI AND KEREM

Do. Dr. krm HSEYNZAD*

z Muhabbet destanlar arasnda Kerem ile Aslnn zel bir yeri vardr. Destan ve onun

varyantlar hakknda geni aratrmalar yaplm, eitli ynleriyle tahliller gerekletirilmitir.

Makalede btn bunlardan sz edilmektedir. Kitab- Dede Korkut ile karlatrmalar yaplmakta, parelellikleri tespit edilmektedir. Bylece tarihi olaylar ortaya karlmaktadr.

Anahtar Kelimeler: Destan poetikas, Mahmud, Dede Kerem, ah Tehmasib, Cevad Han.

Hlasa Mhbbt dastanlar srasnda sli v Krmin znmxsus yeri vardr. Dastan v

onun variantlar geni tdqiqata clb olunmu, mxtlif istiqamtlrd thlillr aparlmdr. Mqald btn bunlardan sz alr, Kitabi-Dd Qorqudla mqayislr aparlr, paralelliklr myynldirilir. Elc d tarixi hadislr fonunda bzi epizod v motivlr rh edilir.

Aar Szlr: Dastan poetikas, Mahmud, Dd Krm, ah Thmasib, Cavad xan. Abstract Asli and Kerem holds a specific place among love epos. The article widely studies

epos and its varieties, does analysis in different directions. The article also makes comparisons with the epos Kitabi-Dede-Gorgud, draws parallelisms and explains some episodes and motifs on the background of historical events.

Keywords: epos poetics, Mahmud, Dede Kerem, Shah Tehmasib, Javad khan

* AMEA Nahvan Blm/ Nahvan/AZERBAYCAN ([email protected])


29

.

, -

: , , , ,

Azrbaycan ifahi xalq dbiyyatnn byk bir hisssini dastanlar tkil edir ki, hmin

bu dastanlarda millilik, adt-nnlr, qhrmanlq, dostluq, vtnprvrlik, mhbbt janrn geni imkanlar sviyysind z ifadsini tapmdr. Bzn tarixin gzndn yaynanlar da dastann gzlrindn qamamdr. Qhrmanlq v mhbbt dastanlar hm d qhrmanln v dbi dncnin tarixidir. Hmin dastanlarn qhrmanlar xalq arasnda li sazl haqq aiqlri, haqq aqlar kimi tannb. Mlumdur ki, az dbiyyatmzn hl tam almam sirlri oxdur. Haqq a istedad vergisi olan sntkardr. Onlar bdahtn alb-armaq, sindn sz sylmk bacarna malik olmular. Mhbbt dastanlarnda aiqlik, butaverm ilahidn gln buyruqdur. Eyni mahiyyt dayan buta qhrmanlara frqli talelr bx edir. sli v Krm dastannn ustadnamsindn finalacan hadislri bir grginlik mayt edir.

Tdqiqatlarn fikrin gr, "sli v Krm" dastan sasn XVI srin vvllrind yaranm v hmin vaxtdan da mhurlamdr. "sli v Krm"in Orta Asiya, Kiik Asiya v Yaxn rqd mxtlif variantlar mvcuddur. H.Arasl, M.H.Thmasib, X.Korolu, N.Boratav v baqa tdqiqatlar dastann Azrbaycanda yarandn gstrmilr. Htta M.F.Kprl, V.M.Qocatrk, V.C.Akun, habel S.Mmtaz, M.H.Thmasib v digrlri Krmi tarixi xsiyyt hesab etmilr.

Azrbaycann tannm folklornas M.H.Thmasib "Azrbaycan xalq dastanlar (orta srlr) srind 120 xalq dastann thlil clb edib. Bu dastanlar arasnda 12-dn artq variant, bir ne nsxsi (variant v variasiya sviyysin qalxmayan) mvcud olan "sli v Krm" d xsusi yer tutur. Mllif z tdqiqatnda vvlc dastanlarn variantlar haqqnda qsaca sz ar, sonra da onlarn mumi xsusiyytlrini rh edir. Onun sas tdqiqat obyekti dastann Gnc variantdr (Dastann Zaqafqaziya variantlar il yana, Trkiy, trkmn variantlar da mvcuddur).

M.H.Thmasib bu dastan haqqnda mlum olan mnblrin hamsn nzrdn keirmi, mbahisli msllr d mnasibtini bildirmidir: Olann ad Mahmud, qzn ad is Mrymdir. Variantlarn he birind yax saslandrlmayan sbb gr, hr ikisi adlarn dyiirlr. Olann ad Krm, qzn ad sli qoyulur (1, 277).

Qurani-Krimd d Mrym sursi mvcuddur. sli sz rb dilindn silli, ncabtli kimi trcm olunur. Krm-Allahn siftlrindndir. Krim-Allahn 99 g-zl adndan biridir. Nml sursind Krm sahibi Cnabi Allahn, gy il yer arasnda mvcud hr n varsa, alt gnd yaratdndan shbt gedir (2, Hml sursi, 40-c ay).

Maraql burasndadr ki, dastann balancnda peymbrin adn dayan qhrmann ad dyiilib, Cnabi-Allahn adna yaxnladrlr. M.H.Thmasib dastandak sjet elementlrinin "Kitabi-Dd Qorqud" abidsi il sslmsindn geni shbt ar.

Yeri glmikn, "Dd Qorqud" v "sli v Krm" arasndak bir sjet oxarl


30

mqamn da qeyd edk. N sbbdns bu problem, tdqiqatlarn nzrindn qab. M-sl burasndadr ki, "Dd Qorqud"da Baybr byin olu Beyrk v Baybican byin qz Banik bylrin duas il dnyaya gliblr. Bylr dua ednd Baybican by deyir: "Bglr, Allah-tala mn bir qz verck olursa, siz tanq olun ki, mnim qzm Baybr bg oluna beikkrtm, yavuqlu olsun!"- dedi". Ancaq Baybican sonradan baqasna da q-zn vercyi haqda sz verir. Dorudur, onun baqasna sz vermsi abidd ksini tapmayb. Ancaq abidd buna iar edilir: "Yarmacun-yarmasun kafirin casusu bunlar casuslad. Varib Bayburud hasar bgin xbr verdi. Aydr: "N oturarsan, sultanm, Baybican bg ol sana vercgi qz Beyrg Verdi. Bu gec grdg girr" - dedi".

Bayburd byi yeddi yz kafirl yemk-imkl mul olan Beyryin adrna gec vaxt hcum edir. Beyryin naibi hid olur, z is otuz doqquz igidi il sir gtrlr v on alt il kafirin qalasnda sirlikd qalr. Demk, nikah mslsind mslman-xaprst shbti "Dd Qorqud" abidsind d var. Selcan Xatun da Trabzon tkurunun qzdr. "sli v Krm" dastan mslman-kafir mnasibtlri stnd brqrar olub. Yni sjetin mayas yen d "Dd Qorqud"a gedib xr.

Dastanda variantdan deyil, adic olaraq Dd Krmin mhbbt aiqi olan bir yaradc aq olmasndan getmlidir. "sli v Krm" dastannn Dd Krm imzas il eirlr sy-lyn bir yaradc xs trfindn yarand bh dourmamaldr. Dastan yazya krl-mdiyi n dastann nsr hisssi srdn sr, aqdan aa kedikc dyiikliklr mruz qalmdr. Dastann variantlarnda bzi shnlr olduqca geni tsvir edilir, bzilrind is mxtsr verilir. Bel hallar bzn d dvrn tlblrin uyun olaraq bilrkdn d dyidirlir.

Dd Krm zmansinin savadl, alicnab xslrindn olmudur. rqin gzl sr-lri olan "Leyli v Mcnun", "Frhad v irin"l yaxndan tan olduu hamya mlumdur. "eyx Snan" fsansi il Dd Krmin tan olmas da bir hqiqt kimi qbul olunmal-dr.

M.H.Thmasib haql olaraq aadak fikri sylyir: "Bizc, "sli v Krm" ninki Cavad xandan, onun atasndan, yaxud babasndan, htta bu slalnin banisi olan ilk bylr-byi mir ahverdi sultandan v onu hakimiyyt bana gtirmi ah Thmasibin hakimiyyti illrindn d qabaq yaranm bir srdir. Bu, lbtt, tam sbut olunmu bir hqiqt deyil, ancaq ehtimaldr. Lakin bu ehtimal vardr ki, n saslar aadaklardr", - dey grkmli alim alt mdda irli srr:

1) Bir sra aradrmalarda dastann XVII srd artq mvcud olduunu H.Arasl qeyd edir;

2) XVII srd dastann ayr-ayr qomalarnn Eylas Mueqin "Nmlr" kitabna da ddyndn shbt ar v misallar gtirir;

3) Dastanda Krmin zn "Qarabalyam" - demsi, xsusil Gncliym demsi; 4) "sli v Krm"d Qurbaninin adnn kilmsi; 5 Dastann qdim dastanlarla sslmsi. Onu da lav edk ki, btn tdqiqatlar, elc d aqlar Qurbanini XVI sr a

adlandrrlar. Mrhum air-trcmi Vladimir Qafarov Qurbaninin XV srin ikinci yars, XVI srin vvllrind yaadn shbtlrinin birind bel saslandrrd: "Qurbani ah smayln sarayna iki yanda glmyib ki! O, Prinin dalnca ahn sarayna glnd qfl-bnd sylyib, qflbnd aan aq idi".

Dastann qdimliyi eirlrin leksikas il d izah olunur, dastan aq ox yqin ki,


31

eirlrin bir oxunu "redakt edib masirldirmidir". Biz bu dastanda Dd Qorqud deyimlri il ssln szlrl rastlarq. Msln, nsn (ey), say (layiq), yey (yax), yol (uur), nmk (incimk), yaz (l), du (yuxu), dvlt (al), n (ss), qat (yan), sullu (all), gz (df, kr), qrn (tel), sil (vtn), bel (birlikd) v s. szlr tez-tez tkrar olunur.

M.H.Thmasibin baqa bir yazsnda deyilir: Xalq, qlbind iz salm xsiyytlri hmi mifldirir. Dastanlar eitdiyi, bildiyi satirlri, rvaytlri, eirlri sevimli qh-rmannn adna yazr, bununla da gerk epik obraza evrilir.

Eposda ox yksk sviyyd dini-mifoloji vziyyt hkm srr. Dastanda vsala qovumaq istyind olan gnc sevgililr bzi qara qvvlr tsir edir ki, bu da hr iki gncin mhbbtin qalib gl bilmir. Htta onlara el bir sirli qvv verilir ki, onlar saysz-hesabsz sirlrdn xbr tutur, snaqlardan qalib xr v lm bel qalib glirlr. Yalnz birc qvv bu mhbbti mhv edib vsal bdi hicrana evirir ki, bu da mifoloji dnc il srtlnir.

Maraqldr ki, qznn lmn raz olan kei, Ziyad xana sz vermsin, hd-peyman etmsin baxmayaraq qznn Krm qovumasn istmir. Kei sli n hazrlanan glinlik libasnn dymlrini tilsimlyir. Mifoloji baxmdan diqqt kn mqamlardan biri d slinin libasnn dymlrinin onu bomas, Krmin libasn dymlrini ab slini boulmaqdan qurtarmaa almas, saz, ssi, sz il dymlr yalvarmasdr. Dymlrin almas tilsimin mhbbtl qrlmasna iardir. Nhayt, dymlr bir-bir alan zaman sonuncu dym alanda byk bir alov qalxr v Krmi yandrb kl evirir. slinin fryad el-obaya ss salr v Krmin kln ovuclayb bandan aa sovurur. Kln iindki yanq bir para slinin d salarna od salr v bellikl, o, Krmin z nakam sevgilisinin dalnca gedir.

Dastanda mhbbt mvzusu ox mhkm qoyulmudur. Msln, Krmin gzdiyi btn ellr, obalar, aylar, sular, mumiyytl, btn kainat Krm kmk n slinin kediyi yerlrdn xbr verir.

Bu cr drin mhbbt, nhayt, Mliyi bel rhm gtirir, onlarn qovumasna raz olur. Ancaq burada da Mlikdn byk bir din xadimi ortaya xr, msly qarr.. Dastan dini motivlr zrind qurulmasa da msly aydnlq gtirilmir.

sli v Krm dastan variantlarnn ksriyytind qhrmanlarn hr ikisi Gncd olurlar. Mahmud Ziyad xann olu, Mrym is Qara keiin qzdr. Lakin bu, yegan variant deyil. Msln zeyir Hacbylinin opera librettosu n istifad etmi olduu variantda da Krm sfahan ahzadsidir. Buna gr d bu variantda o, llsi Sofiy: Mn Krmm, sfahandr elimiz deyir.

Dastann trk variantnda da olann ad hmd Mirz, z d sfahan padahnn olu (3), trkmn variantna gr is ad Mahmud, z d Tbriz ahnn oludur. Qzn is ad Zhr olaraq gstrilmidir (4).

Daha bir frq ondadr ki, Azrbaycan variantnda uaqlar hl anadan olmamdan atalar hdi-peyman edir, sonra da uaqlar bir-birin gbkksm adaxlayrlar.

Trk variantnda Krm slini yuxuda grb sevir. Trkmn variantna gr is ahzad Mahmud ovda uurduu ahininin dalnca gedib Qara Mliyin bana xr, Zhrni d orada grr.

sli Krm dastannn digr bir variant da var ki, bunun kim trfindn topland mlum deyil. Lakin burada ciddi bir frq var. Bel ki, Krm bir srv aacnn altnda sli


32

adl gzl bir qzla evlnmi olduunu yuxuda grr. Shr durub hmin aacn yanna gedir, grr ki, qz onu orada gzlyir. Hr ikisi el oradaca rklrini bir-birin ab hd-peyman balayrlar (1, 280).

Dastann btn variantlar v hisslri demk olar ki, eyni balayb davam edir. Onu da qeyd etmliyik ki, bu epiloq trk dilli xalqlarda ox geni bir kild yaylmdr. Faci il, qhrmanlarn lm il bitn dastanlarn ksriyytind bunu mahid etmk olar.

sli v Krm dini ayr olan xalqlarn gnclri arasndak mhbbt mvzusuna hsr olunmu qvvtli v geni yaylm bir dastandr. Dastan, tbii ki, mxtlif rayonlardan toplanm bir ne variant vardr. Bu frq bir o qdr d variantlar arasnda czi hiss olunur. Lakin bu frq dastana he bir xll gtirmir.

KAYNAKA Thmasib.M.H. Azrbaycan xalq dastanlar (orta srlr), Bak: Elm, 1972, 399 s. Quran-i Krim. Bak: Azrnr, 1992, 720 s. Gkalp-Alpaslan, Metinleraras likiler nda Cemal Sreyya iirinin Bileenleri.

Turkish Studies 4/1-I, stanbul, 2009, 435-463. Trkmn eri antologiyas, Moskva, 1949, 151 s. Azrbaycan dastanlar. Bak: aolu 2004, 528 s.


33

ULUSLARARASI LKLER VE EMPAT

INTERNATIONAL RELATIONS AND EMPATHY

Wezir AYRNEPESOW*

z Psikolojide nemle zerinde durulan empati uluslararas ilikilerde ve diplomaside en

nemli faktr olarak hizmet etmekte. Empatinin kulanm 1970 yllarnda ortaya kmasna ramen Trkmen tarihinde, edebiyatnda ve diplomasisinde daha erken yllarda kullanld grlmektedir. Bundan dolay Trkmen diplomasisinin zeni empati zerine bina edilmitir. u anda diplomatik ilikileri dostluk ve kardelik zerine gtren Trkmenistann nedeni ilk nce empatiyi ok iyi kavramas ve yerinde kullanmasna baldr. Anahtar Kelimeler: Trkmen diplomasisi, empati, uluslararas ilikiler, diplomatik dil, diplomat.

Abstract Empathy which has been considered as the main tool in psychology sphere serves as

the most important factor in international relations and diplomacy. Empathy originated in 1970, despite the emergence of resistance it has been being used for years in the Turkmen history, literature and diplomacy. Hence the attention of Turkmen diplomacy was built on empathy. Currently diplomatic relations of friendship and fraternity of Turkmenistan depends on using the empathy well on its place.

Keywords:Turkmen diplomacy, empathy, international relations, diplomatic language, diplomats.

Empati sznn anlamna gemeden nce diplomasinin genel kavramn amak

ncelik nem arz etmektedir. Diplomasi terimi aslnda di ploma grek sznden tryp, zerinde imza bulunan, ikiye katlanm kagt, dokuman [9,360] manalarna gelmektedir.

* D ler Bakanlnn Uluslararas likiler Enstitsnn retim Grevlisi, Trkmenistann

limler Akademisinin Mahtumkuli Adndaki lim Enstitsinde Filoloji lmi zerine Master Aratr-macs/TRKMENSTAN


34

Devlet tarafndan belirlenmi kendisine di ploma (credential) verilmi ksek mevkili devlet adamna diplomat denir. imdilerde diploma szc inan mektubu diye terjme edilmekte. Eski Grek we Roma emperisinde devletin resminameleri ikiye katlanm olmas nedeniyle diploma diye nitelendirilmi. Zamanla resminameleri korumaya, dzenlemeye ve kodlamaya mstani katibe ihtiya duyulmu. Bundan dolay diplomasi terimi XVIII asra kadar resminameler ilmi olarak benimsenmi. Tarihte bu terim hakknda ariwlerin korulmas, resminamelerin ve anlamalarn taralmas gibi fikirlerde olumu [13,5]. Diplom szcne devletin resminamesi ve tasdiknamesi olarakda dnilmi. Bu terim inglizcede 1645 ylnn balarnda kullanlmaya balanm[18,60]. Ilk defa 1746 ylnda Edward Burke diplomasi terimini kullandnda ariv ii deil de, uluslararas ilikilerde kullanlan alet olarak kabul etmi [12,11]. Nikolson, diplomasinin insanlarn grup olarak yaadklar dnemlerde av avlamak iin yer blmeye baladklar andan itibaren baladnn kabul edilmesi gerektiini dnyor [16,2]. Mecaz anlamn dnmezsek, diplomasi siyasetin devletlerin arasndaki ilikileri ile baglantl bir daldr. Bu dal hk-metin kararlarnn dardaki mesuliyetini almak, uluslararas ilikilerini yrtmek, devlet-lerin arasndaki ilikileri yola komaktan ibarettir. Diplomasi geni manada, uluslararas ilikileri ve d siyaset fikirleriyle ayn manay tamaktadr. Dar manada ise, bir devletin belli bir siyasi mesele hakkndaki fikirlerini we maksadn devleti vekillik eden ahslarn zerinden baka devletlere iletmesidir [11,107]. Diplomasi hakknda alim A. Rahmanov kendisinin Diplomatik gullugy esaslary (Diplomasi kulluunun esaslar) isimli kitabnda birka tane aklama yapyor. Diplomasi devletlerin darya ynelik siyasetinin maksatlarn ve vazifelerini amel etmek, daar lkelerde devletlerin, onlarn idarelerinin ve yurtdalarnn haklarn ve karlarn korumak iin devlet ve hkmetin, d iler bakanl-nn, dar lkelerdeki diplomasi wekilliklerinin, uluslararas konferanslarn wekilliklerinin resmi iidir die belirliyor[6,13]. O yine de diplomasinin devletin da-rdaki ilikileri, d ileri ve konumalar hakkndaki ilim olduunu hem de halklar kendi arasnda anlatrmann ve konumalar dzenlemenin sanatdr [6,15] diye sylyor. O diplomasiyi devletlerin arasndaki umumiyete ait ileri dogru ynlendirmek iin lazm olan ilimlerin ve prensiplerin toplam olduunu aklyor [6,15]. Diplomasi aslnda, resmi olarak devlet tarafndan belirlenen vekillerin yardm ile devletlerin arasndaki ilikileri yola koymak ve ynetmek sanatdr [8,9]. Diplomasiyi alim Ali brahim kendi anlatmnda sanat diye kabul ediyor. Trkmenistann Cumhurbakan akademisyen Gurbanguli Berdimuhamedov diplomasi yapnn vekilleri ile geirmi olduu toplantda diplomasinin ilme dayandrlmas gerektiini Diplomasi sanat kvvetli ilmi dayanaa esaslanmal[1] die syledi. Diplomasi Amerikan siyaseti szlnde: Milli karlara ynlendirilen ameller die aklanm [15,116]. Bunu biz Trkmenistann Cumhurbakan akademisyen Gurbanguli Berdimuhamedovun: Elbette, ilk olarak, biz milli karlarmzdan yol aldk. Dorudan dnya grne dayanarak komularmz ile huzur ve bar ierisinde yaamak, tm lkeler ile dostluklu, denk hukuklu ilikileri salamak, onlarla kendi aramzda faydal iktisadi, ticari ilikileri arttrmak istiyoruz. Bu dnya gr ierisi esasnda ise tarafszln, barseverliin ve dayanmann ayrlmaz prensipleri vardr [2,10] diye sy-ledii cmleler ile pekitirebiliriz. Diplomasinin, bu sylenenlerin dnda baka manalarda da kullanldn [6,15] A. Rahmanov kendi kitabnda yazyor. Baka mana denildiinde diplomasinin d siyaset manasnda kullanlmasdr. Terminoloji uzmanlar diplomasi ve siyasi terimleri ayr olarak inceliyorlar. Baz alimlere gre d siyaset, siyaset terimleri diplomasi terimi ile yakndan ilikili olarak belirleniyor. Mana olarak bakldnda, d siyaset her bir devletin uluslararas alanndaki maksatlar ise, diplomasi de bu maksatlara ulamak iin kulanlan bir ol, rngedir [8,10]yani, daha nce sylendii gibi ilmi esaslara dayanan prensiplerdir. Diplomasi hakknda Forumacil.com elektron tarih szl-


35

nde: Diplomasi devletlerin arasndaki ilikileri yola koyan ilimdir diye nitelendi-rilmi [19]. Diplomasi devlet hukuuna gre milletlerin arasndaki ilikileri yola koy-mak sanatdr deniliyor[19]. Bir baka anlatmda ise diplomasinin uluslararas ilikilerini yola koymay belirleyen hukuk namelerin tmn ve d siyaseti ynetmekte kullanlan bir malzemedir deniliyor [19].

Diplomat terimi hakknda bata biraz sz alsa da, onun manasn geni olarak ele almadk. Diplomasi tarihinde ve esas tarihte diplomat vazifesinin direk vazife olarak kullanlmaya balamasndan veya bu vazifenin baka ahslarn yardm ile yapld dnemden itibaren bu vazife byk itibara muktedir olmutur. Alim A. Rahmanov diplomatn devletin d iler idaresinin, ayn zamanda onun dar lkelerdeki diplomasi wekilliklerinin kendi Vatannn milli karlarn iyi anlayan ve onlar byk sayg, derin baar ve zgvenle amel etmeye itinal resmi vazifeli insan, d iler bakanlnn alan olduunu sylyor[6,29]. Bu terim Trkmen dilin anlatm szlnde: Diplomat1.Dar lkeler ile olan ilkilerde hkmet tarafndan vekil olarak belirlenen vazifeli ahs, 2. (Mecaz anlamda) Baka insanlarla olan ilikilerde ince ve baarl hareket eden ahs[7,257] gibi manalar veriliyor. Yeni Trkmencede bu szcn iki manas da kullanlyor. Birinji manas resmi olarak, ikinjisi ise halk arasnda ve edbiyatta kullanlyor. Yani, halk arasnda duyarl, alkan, hareketli, temiz, doru szl gibi kendinde iyi karakterleri benimseyen ahslara diplomat deniyor. Burada belirlenen karakterleri nazara alrsak diplomatn kamil ahs olduuna kanaat getirmek mmkn. Hakikaten hayatnn ounu diplomasi alannda geirmi olan alim A. Rahmanov diplomata ok byk paye verip, diplomatta olmas gerekenleri: Diplomat szne sadk, doru szl, doru beyan etmeyi baaran, konumasnda yerini bilen, vefal, zorluklarn stesinden gelebilen, iinin ustas olmal [6,37] diye sralyor. O yine de diplomatlarn tm ilimlerden bilgisi olmasn, ilk nce ana dilini ok iyi ve baka dilleri de bilmesi gerektiini sylyor [6,38]. Sonu olarak bu sylenenlerden u anlam kartabiliriz. Her hangi bir ite o vazifenin ustas olmay baaran ahs diplomat olmaya layktr. Elbet diplomat hakknda sz alnca diplomatik dil hakknda da sz amak gerekir. Diplomatik dil denince ilk olarak sz syleme kabiliyeti ve slubu aklmza gelir, yani diplomatlarn alak gnlllkle ok ar szleri de kar taraftakinin gnln krmadan syleyebilme kabiliyetidir. Buna sz syleme slubu veya kabiliyeti denebilir. Diplomatik dilde konuma ve yazma her zaman en mhm unsur olmutur. Yani iste yaz ile olsun istersen konuma ile olsun sylenen her bir szck ayr bir anlam tamaktadr. Bunun esas sebeplerinden biri de sorumluluun yksek olmas yani, sylenen szn bir ahsa ait olmasna ramen toplumun adndan sylenmesidir. Diplomatik dilin konumalarda kullanldnda beden dilini (mimikler, beden iaretleri) kullanlarak yaplmas konumay daha tesirli yapmaya yardm eder. Diplomatik konumalar iki tarafl kapal odada yaplan, uluslararas konferanslarda yaplan, trl maksatl yksek mevkide yaplan, resmi veya resmi olmayan yemekte ve toplantda yaplan konumalar olarak bir ka guruba ayrlabilir. Diplomatik konumalarda dikkat edilmesi gereken hususlardan biride konumann ksa, anlaml, sylenilecek mevzunun ak, terimlerin doru kullanlm olmasdr. Her hangi bir diplomatik konumann yaz zerine dkldnde unutmamak gerekir. Genel manada, diplomasi uluslararas ilikileri drst ve faydal bir ekilde ilerletmenin esas malzemesidir. Biz bu alanda baarlar elde etdiysek elbette tarihi dsturlarmzdan besinlenerek yapmamzdandr. Bundan dolay u anda bizim millilie yugrulmu diploma-simiz var. Birinci dnya savandan cne Byk Osmanl mparatorluunun padiah ile gren Alman mparatoru Wilhelm II: Siyaseti (diplomasiyi) Sultan II Abdulhamid Handan rendim [20] diyerek dedelerimizin diplomasiyi ne ekilde uzun zamandan beri gtrm olduklarn aikar ediyor. Demek, diplomasi ok ncelerden gelmi ise, o zaman


36

diplomatik dildeki sz syleme dsturuda ileri zamanlara dayanyor. Bunu biz psikolojide mevcut olan empatiye[17, 497] dayanarak kesinletirebiliriz, yani, empati psikoloji ilminde kullanlan ve insanlarn kendi aralarndaki ilikilerde taraflarn birbirine olan inamn ve anlamasn pekidirmek iin kulanlan en faydal usldr. Alim . Dkmen kitabnda empatiyi yle anlatyor: Empati, bir ahsn, kendisini karsndakinin yerine koyarak onun duygularn ve dncelerini dogru kabul etmesidir[14,135]. Psihoterapist K. Rogers 70-li yllarda empatiyi renmi alim hkmnde byle diyor: Bir kiinin kendi-sini karsndaki ahsn yerine koyarak olaylara o ahsn gz ile bakmaya ve anlamaya almasna empati ad verilir [10, 103-124]. Empati aslnda Trkmenlerin milli dep-dsturlarnn zdr. Biz bunu atei kendine bas tmezse bakasna [3,188] diye sy-lenen Trkmen atalar szne dayanarak tasdik edebiliriz. Yine de tasdikname hkmnde byk fikir adam Mahtumkulu Firakinin kendine nasihat ederek syledii iir satrlarn gsterebiliriz:

Gel, klm, men saa nesihat kyla... [4,15] (Gel, gnlm, ben sana nasihat klay...) atma, Magtymguly, areti sp... [4, 325] (Yatma, Mahtumkul, eretin sevip...) Bilmeen soranlara ady bu garyp adymyz [4, 25]. (Bilmeyen soranlara syleyin bu garip admz) Burada kulanlan garip sz de alakgnlllkten rnektir. Burada air nce

kendine nasihat ediyor, sonra bakalarn gz nnde bulunduruyor, yani nce kendi nefsini terbiyelemeden bakalarna tesir edilemeyeceini gsteriyor. Mahtumkulu Firakiden de erken devirlerde yaam Hoca Ahmet Yesevinin eserlerinde de empatiye rastlamak mmkn. Oda ilk nce kendi nefsini terbiye edip nasihatlarn etmi. Mesela:

Gul Hoja Ahmet, r bolmasa lgen agy... [5,17] (Kul Hoca Ahmet, er olmazsan lgen yaki...) Gul Hoja Ahmet, kyrka girdi nefsini gyrk... [5,16] (Kul Hoca Ahmet, krka girdin nefsini kes... ) Gul Hoja Ahmet, amanlarny amany sen... [5,100] (Kul Hoca Ahmet, yamanlarn yaman sen... ) Burada grld gibi, Hoca Ahmet Yesevi gibi bykler egoizmden uzak durmular

ve mtevazilii kamil olmada en yksek mertebe saymlar. Neticede ise psikolojinin esas uslinden olan empati nice yllar nce de Trkmen felsefesinde kullanlm ve bu gnlere kadar gelmi. Bakasnn iyiliini dnmek, sevincine sevinmek, kvancna kvanmak bu alakgnlllktr, alakgnlllk ise empatinin ayrlmaz bir parasdr. Trkmen halk komular ve baka uzak lkelerdeki halklarla olan ilikilerinde sadece kendi karlarn aramyor, karsndakinin deerlerinede byk sayg gsteriyor. Bundan dolay da diplomatik ilikilerinin znde duran empati binyllar aarak, Trkmen halknn znde mevcut olduunu gsteriyor. Buda bizim diplomatik ilikilerimizin honiyetli, dostluklu ve kardee yrttmz gsteriyor.

Diplomatik dilin kullanl zelliklerinde alakgnllln olmas taraflarn arasnda-ki inam ve hrmet etmek gibi hasletleri kendinde bulunduruyor ve bu hasletelerin Trkmen halkna ait dep-dsturlarnn znde var olmas diplomatik ilikilerin geen devirlerde de


37

ok baarl yrtldn ve u anda da iyi bir ekilde yrtmeye imkann olduunu, Trkemnistann bu imkanlar ok iyi deerlendirdiini gsteriyor.

FAYDALANILAN EDEBYAT: Gurbanguly Berdimuhamedow. Diplomatik gullugy igrleri bilen geiren

duuygynda eden ykyy. Agabat: TDNG, 2008. Gurbanguly Berdimuhamedow. Trkmenistany Daary iler ministrligini Halkara

gatnayklary institutyny binalar toplumyny ayly dabarasynda eden ykyy, Agabat 1-nji sentabr, 2011. 10 s.

Bamyradow A., Hojagulyew A. Trkmen halk dredijiligi we hrestomatia. I kitap. Agabat, 1992. 188 s.

Magtymguly. Agabat: Trkmen dwlet neiraty, 2008. wezow Anna. Hoja Ahmet asawy hikmetleri. Moskwa: 1992. Rahmanow A. Diplomatik gullugyny esaslary. Agabat, 2012. Trkmen dilini szlgi. A.: Trkmenistan SSSR Ylymlar akademiasyny

neiraty, 1962. Ali Ibrahim Sava. Osmanl Diplomasisi. Istanbul, 2007. Ktkolu M. Diplomasi, Islam Ansiklopedisi IX, Trkiye, Istanbul, 1994.

360 s. Rogers C.R. Empatik olmak deeri anlalmam bir varolu eklidir. // ev. F.

Akkoyun, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi.No.16, Ankara, 1983. s. 103-124.

Snmezolu F. Uluslararas Ilikiler Szl. Istanbul: Cem Yaynevi, 1992. 107 s.

Tuncer H. Eski ve Yeni Diplomasi. Ankara: mit Yaynlar, 2005. 11 s. Uygunlar Alkim, Osmanl Imperatorluunda modern diplomasi ve Murahhaslik

kurumu Yksek Lisans. I., 2007. 5 s. stn Dkmen. Iletiim atmalar ve empati. Isltanbul, 2005. 135 s. Edward Smith and Arnold Zurcher. Dictionary of American Politics second edition

NY. : Harper and Row, 1968. 116 pg. Harold Nicolson. The Evolution of Diplomatic Method. London: Cassel Publishers,

1954. 2 pg. Hornby A. S. Oxford Advanced Leraners Dictionary of Current English. New

York, 2010. Sir Ivor Roberts. Satows Diplomatic Practice, sixth edition. New York, 2009. http://www.Forumacil.com/tarih 02.07.2011 http://www.filozof.net/Turkce/index.php17.07.2012


38

TANZMAT DNEMNDE OSMANLI DEVLETNN NEHRLER VE GLLER LE LGL YAPTII

BAZI DZENLEMELER

SOME REGULATIONS MADE BY THE OTTOMANS CONCERNING THE RIVERS AND LAKES IN THE REFORM

PERIOD

Levent KK*

z Osmanllar XIV. yzyln balarndan itibaren bat Anadolu beyliklerinden bir takm

denizci geleneklerini devralarak daha sonraki yzyllarda Akdeniz ve Karadeniz hkimiyetinde kendilerine nemli avantajlar salayacak olan bir bilgi ve tecrbeye sahip olmulardr. 16. Yzyln balarnda ise artk bir deniz imparatorluuna dnecek olan devlet sadece denizlerde deil ayn zamanda memleketin btn nehir ve glleri zerinde de dnemin ekonomik faaliyetleri ve ulam stratejilerini uygulayacak olan dzenlemeler yapmaktan geri durmamlardr. Ayrca bir takm sefer lojistikleri erevesinde nehirler ve gller zerinde asker metotlara dayanan uygulamalar gelitirmilerdir.

XVIII. Yzyla gelindiinde denizcilik faaliyetlerini bir dzen altna almak politikas erevesinde bir bahriye kanunnamesi vcuda getiren devlet bu uygulama ile hem kaybedilen topraklarn geri alma dncesini hem de canl bir ticari yaamn ulam boyutu iin sadece karayolu trafiini deil ayn zamanda su yollarnn potansiyelini de sisteme entegre edecektir.

Biz bu almamzda Osmanl devletinin XIX. Yzyl ortalarnda gelien gemi teknolojisi karsnda denizlerde byk devletlerle mcadele gcn yitirmesine karn lkenin nehirleri ve glleri zerinde ticari yaamn gerektirdii dnmleri gerekletirmek yolunda neler yaptn aklamaya alacaz. Ayrca lkedeki nehirlerin tarm faaliyetleri iin elverili artlara kavuturulmasnda ve nehirlerin bahar aylarnda yaratm olduu sel ve takn tehlikelerine nlem almak noktasnda neler yaptn aklamaya alacaz. Anahtar Kelimeler: Nehir, Gl, Modernleme, Osmanl, Tanzimat Dnemi, General Havg

* Ardahan niversitesi BEF, Tarih Blm retim Grevlisi. Ardahan/TRKYE


39

Abstract From the very beginnings of 14th century the Ottomans gained knowledge and

experience during the rule of Mediterranean and Black Sea region providing them with the advantages in the later years as they took over the mariner practices from the western Anatolian seigniors. The empire which gained the sea rule didnt only make regulations concerning the economic activity and transportation strategy on seas but also rivers and lakes all over the empire. Moreover, military practises were developed by navigation logistic on the lakes and rivers.

Ottomans intended to resume the territories they lost and systematise not only the road traffic but also the potential benefit of sea routes by enacting marine law including the regulation of marine activities.

This study aims at highlighting what kind of efforts were spent by the Ottomans to revitalise the sea trade on the rivers and lakes in spite of the marine technology used by the Powers. Also, what kind of cautions were taken by the Ottomans to stop the danger of overflows appearing in spring and their solution of finding the ways of creating favourable conditions for agricultural activities making use of the rivers will be explored

bİlİmsel eksen 15

Documents