biologia -...

14

Upload: others

Post on 20-Sep-2019

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,
Page 2: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

b i o l o g i aV I I I k l a s i

m a s w a v l e b l i s w i g n i

n. zaaliSvili n. iosebaSvili

Page 3: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

sagamomcemlo saxli `triasi~Tbilisi, robaqiZis gamziri 7.

tel.: +995 32 2 51 52 06mob.: +995 99 56 04 35

+995 79 49 77 99www.triasi.ge

Email: [email protected]

redaqtori: x. klauteqredaqtori: g. CiqviniZemxatvrebi: l. cxondia n. kemularia b. duRaSvilidizaini dakomp. uzrunvelyofa: g. tabliaSvili l. siWinava

Page 4: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

3

Cveni saxelmZRvanelos Sesaxeb ....................................................................................................4wlis bolos misaRwevi Sedegebi mimarTulebebis mixedviT .......................................8wlis bolos misaRwevi Sedegebi da indikatorebi ............................................................9programis Sinaarsi .............................................................................................................................13masalis Sesatyvisoba erovnul saswavlo gegmasTan da misi saaTobrivi ganawilebis bade ......................................................................................................14gakveTilebis scenarebi§3. Zvlovani sistema .................................................................................................................. 25 Zvlis agebuleba adamianis ConCxi ZvalTa SeerTebis tipebi§9. gulis agebuleba da muSaoba ..................................................................................................25 sisxlis mimoqcevis didi da mcire wre sisxlZarRvebis agebuleba sisxlis wneva, pulsi§11. gazTa cvla filtvebSi .............................................................................................................29 gazTa cvla qsovilebSi filtvebis sasicocxlo tevadoba§13. mamakacis sasqeso organoebi ................................................................................................36 qalis sasqeso organoebi Canasaxis ganviTareba§13. mamakacis sasqeso organoebi ................................................................................................37 qalis sasqeso organoebi Canasaxis ganviTareba§16. endokrinuli sistemis moqmedebis principebi ...........................................................40 hormonebi _ informaciis gadamtani molekulebi §18. kuWqveSa jirkvali. insulini da glukagoni. maTi moqmedebis meqanizmi ....44 Tirkmelzeda jirkvali. adrenalini. misi moqmedebis meqanizmi §19. sasqeso hormonebi. androgenebi, estrogenebi............................................................48 maTi moqmedebis meqanizmebi. hipofizi _ zrdis hormoni, misi moqmedebis meqanizmi. Semajamebeli gakveTili (eqskretoruli da endokrinuli sistema §12, §16,§17, §18, §19.) ...............................................................................................................................................50§22. fsiqoaqtiuri nivTierebebi ..................................................................................................54§22. fsiqoaqtiuri nivTierebebi ..................................................................................................55pasuxebi teqstSi CarTul da saSinao davalebebis kiTxvebze .....................................................................................................................57informacia maswavleblisTvis ....................................................................................................89alkoholiRvinis kultura saqarTveloSi da alkoholizmi ...............................................................91Tambaqo.......................................................................................................................................................93

s a r C e v i

Page 5: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

4

Cveni saxelmZRvanelos Sesaxeb

saxelmZRvanelos Sedgenisas mTlianad gaviTvaliswineT erovnuli saswavlo gegmis standartebi da misaRwevi Sedegebi.VIII klasis programis SinaarsiT gaTvaliswinebuli sakiTxebi dayofilia 13 Temad (logo 1), romelic gadanawilebulia 27 paragrafSi (logo 2). TiToeu­li paragrafi agebulia standartuli sqemis mixedviT. paragrafi iwyeba im gansaxilveli sakiTxebis CamoTvliT, romelzec unda moxdes moswavlis yur­adRebis koncentrireba. amitom is gansxvavebuli SriftiT aris gamoyofili da aqvs Sesabamisi aRniSvna (logo 3). amas mosdevs paragrafis ZiriTadi te­qsti, romelic zogjer qveparagrafebadaa dayofili da aRniSnulia viwro zoliT (logo 4).

1

2

3

5

4

Page 6: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

5

7

6

Page 7: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

6

vecadeT, rom teqstis ena yofiliyo martivi, moswavlisTvis advilad gasage­bi, xolo masala iseTi formiT miwodebuli, rom moswavles ar gasZneleboda teqstis ZiriTadi azris sakuTari sityvebiT aRwera da axsna. teqstSi moyva­nilia magaliTebi cnebebis, movlenebisa da procesebis asaxsnelad.teqstSi CarTulia ilustraciebi _ fotoebi, sqemebi, cxrilebi, naxatebi, romlebsac didi funqciuri datvirTva aqvT _ zogjer isini teqstis nawils warmoadgenen. TvalsaCinoeba da teqsti erT mxedvelobiT areSia moqceuli. vecadeT, rom TvalsaCinoeba advilad aRqmadi yofiliyo.teqstSi CarTulia kiTxvebi, romelic wiTeli wertiliTaa moniSnuli (lo­go 5). am mimarTulebiTi kiTxvebiT vcdilobT moswavleebi etapobrivad mi­viyvanoT cnebebis gagebamde. vfiqrobT, es kiTxvebi maT saSualebas miscems, gaiazron teqstSi mocemuli informacia, damoukideblad dasvan problema da Seecadon mis gadaWras. teqstSi CarTuli cdebi mwvane wertiliTaa moniS­nuli (logo 6). paragrafis ZiriTad teqsts mohyveba gansxvavebuli SriftiT gamoyofili daskvniTi nawili, romelic mokled asaxavs paragrafis ZiriTadSinaarss (logo 7).paragrafis bolo nawili eTmoba Temis aTvisebis, codnis ganmtkicebisa da praqtikuli unar­Cvevebis gamomuSavebisTvis aucilebel samuSaoebs. saxel­mZRvanelos am nawilSi mocemulia savarjiSoTa erToblioba, romelic moi­cavs dabali, saSualo da maRali sirTulis savarjiSoebs. maT mizans warmoad­gens rogorc saazrovno operaciebis daufleba, ise kvlevis unar­Cvevebisa da SemoqmedebiTobis ganviTareba.

savarjiSoebis TiToeuli tipi Sesabamisi logoTia moniSnuli.

eqsperimenti, praqtikuli samuSao, tabulebis, cxrilebis, diag­ramebisa da eqsperimentebis Sedegebis analizi.

sxvadasxva tipis kiTxvebi da testebi, romlebic moswavleebs uvi­Tarebs movlenebis mizezebis axsnis, mizezebsa da Sedegebs Soris kavSirebis dadgenis unars.

Page 8: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

7

rTuli kiTxvebi, romlebic moswavleebSi aviTarebs hipoTezis ga­moTqmis, sakuTari poziciis dasasabuTeblad argumenebis moy­vanisa da Sesabamisi daskvnebis gakeTebis unar­Cvevebs.

informaciis moZieba, referatis momzadeba da prezentacia.

modelis Seqmna.

damatebiTi informacia da zogierTi rCeva paragrafSi ganxilul TemasTan dakavSirebiT.

sakvanZo sityvebi internetSi informaciis mosaZieblad; inter­netmisamarTebi.

Page 9: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

8

mecnieruli kvleva-Zieba

kvl.VIII.1. moswavles SeuZlia gansazRvros kvlevis sagani da kvlevis eta­pebi.

kvl .VIII.2. moswavles SeuZlia kvleviTi proceduris ganxorcieleba/ mona­cemebis aRricxva.

kvl.VIII.3. moswavles SeuZlia monacemTa warmodgena sxvadasxva sakomunika­cio saSualebis gamoyenebiT.

kvl.VIII.4. moswavles SeuZlia monacemTa analizi da Sefaseba.

cocxali samyaro

biol.VIII.5. moswavles SeuZlia daaxasiaTos adamianis organizmis anatomiuri da fiziologiuri Taviseburebebi.

biol.VIII.6. moswavles SeuZlia daasabuTos adamianis organizmis mareguli­rebeli sistemebis mniSvneloba.

biol.VIII.7. moswavles SeuZlia imsjelos organizmis Sinagani garemos mudmi­vobis SenarCunebis (homeostazis) mniSvnelobaze.

biol.VIII.8. moswavles SeuZlia aRweros adamianis gamravlebis sistemis Ta­viseburebebi da Canasaxis ganviTarebis stadiebi.

biol.VIII.9. moswavles SeuZlia gaaanalizos jansaRi cxovrebis wesis mniSvn­eloba adamianisaTvis.

wlis bolos misaRwevi Sedegebi mimarTulebebis mixedviT:

Page 10: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

9

wlis bolos misaRwevi Sedegebi da indikatorebi:

mimarTuleba: samecniero kvleva Zieba

kvl.VIII.1. moswavles SeuZlia gansazRvros kvlevis sagani da kvlevis eta­pebi.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

• ayalibebskvlevismizans;• gamoTqvamsmosazrebas/varauds;• arCevsmonacemebismopovebisgzebs(mag.,cdiT,savelesamuSaosCatare­

biT, gamokiTxviT, sakiTxis irgvliv literaturis moZiebiT);• ganarCevsmudmivdacvlad(damoukidebel,damokidebul)parametrebs;• gansazRvravskvleviTiaqtivobebisTanmimdevrobas;• arCevssaTanadoxelsawyoebs/aRWurvilobas/instrumentebs;• arCevs monacemebis aRricxvisformebs (cxrilebi, grafikebi, siebi,fo­

to ebi, Canawerebi).

kvl.VIII.2. moswavles SeuZlia kvleviTi proceduris ganxorcieleba/monace­mebis aRricxva.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

• iyenebsSesabamismasalasan/daaRWurvilobasdaatarebsdagegmilcdasusafrTxoebis wesebis dacviT;

• awarmoebsdakvirvebasan/dagazomvebs,aRricxavsmonacemebs;• akvirdeba,zomavs,iyenebsinformaciul­sakomunikaciosaSualebebsmo­

nacemebis saTanado sizustiT registrirebisTvis (mag., cvladebis mniS­vnelobebis aRricxva qronologiurad);

• iyenebssaTanadowesebssakuTaridasxvaTausafrTxoebisuzrunvelsay­ofad.

kvl.VIII.3. moswavles SeuZlia monacemTa warmodgena sxvadasxva sakomunika­cio saSualebis gamoyenebiT.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

• iyenebssxvadasxvaxerxs(diagramebs,cxrilebs,grafikebs,siebs)monacem­Ta warmosadgenad;

• iyenebs sainformacio­sakomunikacioteqnologiebsTvisebrivi da rao­denobrivi monacemebis warmosadgenad.

kvl.VIII.4. moswavles SeuZlia monacemTa analizi da Sefaseba. Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle: • iyenebsdiagramebs,cxrilebsdagrafikebsmonacemebsan cvladebsSo­

ris damokidebulebis aRsawerad;• aanalizebsmonacemebsdagamoitansdaskvnebs;

Page 11: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

10

• adarebsdaskvnebsgamoTqmulvarauds;• ganixilavsdakvirvebisadagazomvebisdrosgamovlenilmoulodnelo­

bebs, cdilobs maT axsnas.

mimarTuleba: cocxali samyaro

biol.VIII.5. moswavles SeuZlia daaxasiaTos adamianis organizmis anatomi­uri da fiziologiuri Taviseburebebi.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

1• asaxelebsadamianisorganizmisqsovilTaZiriTadjgufebs.aRwersmaTiagebulebis Taviseburebebs da akavSirebs Sesasrulebel funqciebTan;

2• ilustraciaze an maketze amoicnobs adamianis organoTa sistemebs damsjelobs maT funqciebze (mag., adamianis ConCxis ZiriTadi nawilebi, zo­gierTi Zvali da kunTi);

3• akavSirebs calkeul organos Sesabamis organoTa sistemasTan da asaxe­lebs mis ZiriTad funqciebs;

4• iyenebs an qmnis organoTa sistemebis models/sqemas maTi moqmedebis(mag., guli _ tumbo, Tirkmeli _ filtri, muxlis refleqsi) principis sademonstraciod da akavSirebs fizikur movlenebTan;

5• sqematuradgamoxatavsgaremosadaorganoTasistemebsSorisnivTiere­baTa (mag., airebi, wyali, sakvebi, cxovelqmedebis produqtebi) mimocvlas da msjelobs mis mniSvnelobaze;

6• msjelobs saWmlis momnelebeli, sunTqvisda sisxlis mimoqcevis siste­mebis funqciebis urTierTkavSiris Sesaxeb, adgens sqemebs;

7• organizmisfizikurimdgomareobisSesafasebladiyenebsgazomvas,mos­menas, vizualur dakvirvebas. Sedegebs warmoadgens cxrilebisa da dia­gramebis/cdis oqmis saxiT.

biol.VIII.6. moswavles SeuZlia daasabuTos adamianis organizmis mareguli­rebeli sistemebis mniSvneloba.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

1• moipovebs informaciasorganizmisdacviTi SesaZleblobebis (mag., kani,lorwovani garsebi, RviZli, temperaturis mateba, fagocitebi, imunite­ti) Sesaxeb da gamoTqvams varauds maTi darRvevis Sedegebis Sesaxeb;

2• sakuTarTavzeakvirdebaorganizmSiganviTarebulprocesebs(mag.,pul­sis aCqareba­Seneleba, sunTqvis sixSiris Secvla, oflianoba, wnevis mo­mateba) garemos cvlad pirobebSi da msjelobs nervuli da endokrinuli sistemis SeguebiTi moqmedebis Sesaxeb;

3• msjelobs organizmisaTvis nervuli da humoruli sistemebis makoor­dinirebel mniSvnelobaze;

4• adgensmartivirefleqsurirkalis(mag.,muxlisrefleqsi)sqemas;5• adarebspirobiTdaupiroborefleqsebsdaadgensSesabamiscxrils;6• gegmavs da ikvlevs pirobiTirefleqsebis warmoqmnis process (mag., za­

zunas, ZaRlis gawvrTna).

Page 12: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

11

biol.VIII.7. moswavles SeuZlia imsjelos organizmis Sinagani garemos mudmi­vobis SenarCunebis (homeostazis) mniSvnelobaze.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

1• ikvlevsujredebis(mag.,eriTrocitebis)mdgomareobassxvadasxvagare­moSi (hiper da hipotonur xsnarSi) moxvedrisas;

2• aRwersorganizmis cxovelqmedebis Sedegad warmoqmnili narCeni pro­duqtebis gamoyofis gzebs da asabuTebs Tirkmelebis mniSvnelobas wy­lis balansis SenarCunebaSi;

3• saubrobsorganizmismudmivitemperaturismniSvnelobazedamisiSenar­Cunebis gzebze;

4• xsnismaRalmTianraionebSiadamianissisxlisgansxvavebuliSedgenilo­bis (eriTrocitebis maRali koncentracia) mizezs.

biol.VIII.8. moswavles SeuZlia aRweros adamianis gamravlebis sistemis Ta­viseburebebi da Canasaxis ganviTarebis stadiebi.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

1• ilustraciaze amoicnobs adamianis sasqeso ujredebs da asaxelebs maTfunqciebs;

2• ganasxvavebsovo­daspermatogenezsdaaRwerssasqesojirkvlebissxva­dasxva zonaSi mimdinare procesebis (mag., gamravlebis zona ­ mitozi, mom­wifebis zona — meiozi) Sesaxeb;

3• adarebsmeiozisadaganayofierebissaboloo (genetikurimasalisgana­xevreba/gamTlianeba) Sedegs da msjelobs maT biologiur rolze;

4• sqematur gamosaxulebaze ganasxvavebs embrionuli ganviTarebis eta­pebs (mag. zigota, blastomerebi, blastula da sxva);

5• moipovebs informaciasreproduqciulijanmrTelobis Sesaxeb. akeTebsprezentacias.

biol.VIII.9. moswavles SeuZlia gaaanalizos adamianisaTvis jansaRi cxovrebis wesis mniSvneloba.

Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

1• moipovebsinformaciasxerxemlisganviTarebispaTologiebis(mag.,sqo­liozi, kifozi, lordozi, diskozi) da maTi gamomwvevi mizezebis Sesaxeb. SeimuSavebs rekomendaciebs sayrden­mamoZravebeli sistemis normaluri ganviTarebisaTvis da waradgens klasis winaSe;

2• aRwersfizikuri aqtivobis mniSvnelobas adamianisjanmrTelobisaTvisda gansazRvravs mis rols sxvadasxva daavadebis riskis SemcirebaSi;

3• simulaciurTamaSSiganaxorcielebspirveladidaxmarebisRonisZiebebssxvadasxva situaciisaTvis (mag., ConCxis travma, sisxldena, damwvroba, mo ­yinva, siTburi da mzis dakvra, maRali temperatura, gonebis dakargva, epi­lefsiuri Seteva, kvebiTi da toqsikuri nivTierebebiT mowamvla, radiaci­uli dasxiveba);

Page 13: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

12

4• moipovebsinformaciasarasworikvebis(mag.,”swrafikvebis”produqtebisgamoyeneba) Sedegad mosalodneli darRvevebis Sesaxeb (mag., avitamino­zebi, Warbi wona);

5• moipovebs informacias da aanalizebs Tambaqos wevis da narkotikulinivTierebebis moxmarebis mavne gavlenas organizmis sxvadasxva sistemis funqcionirebaze;

6• gegmavs da monawileobs saskolo proeqtebSi (mag., `Tambaqos moxmarebaTanatolebSi, riskebi da misi acilebis gzebi~) jansaRi cxovrebis wesis dasamkvidreblad;

7• aRwerspiradihigienisadasanitarulipirobebismniSvnelobasinfeqci­uri daavadebebis (mag., Sidsi, tuberkulozi) da maTi gavrcelebis preven­ciis sakiTxebSi.

Page 14: biologia - მთავარიold.eqe.ge/uploads/Grifireba/GRIFIREBULEBI_2012/Biologia/triasi/... · 1• moipovebs informacias xerxemlis ganviTarebis paTologiebis (mag., sqo liozi,

13

programis Sinaarsi:

qsovilebi _ epiTeluri, kunTovani, SemaerTebeli, nervuli, agebuleba, fun­qciebi.

kani _ agebuleba, funqciebi (damcvelobiTi, Tboregulacia, Sexeba), higiena; pirveladi daxmareba damwvrobis, moyinvis, siTburi da mzis dakvris dros.

sayrden­mamoZravebeli sistema _ adamianis ConCxis ZiriTadi nawilebi, Zvlis qimiuri Sedgeniloba, ZvalTa SeerTebis saxeebi. ConCxis (momxreli­gamSle­li; uneblie­nebiTi) da mimikuri kunTebi. sayrden­mamoZravebeli sistemis higiena da pirveladi daxmareba ConCxis sxvadasxva saxis dazianebis dros.

SegrZnebis organoebi _ smenis, mxedvelobis; higiena.

endokrinuli sistema _ Sinagani sekreciis jirkvlebi (hipofizi, farisebri, kuWqveSa, Tirkmelzeda, sasqeso). maTi roli adamianis organizmSi mimdinare procesebis regulirebaSi. jirkvlebis hiper­ da hipofunqciiT gamowveuli daavadebebi. endemuri Ciyvis kerebi saqarTveloSi, profilaqtika. diabeti.

nervuli sistema _ Tavisa da zurgis tvini, agebuleba, funqciebi; periferi­uli nervuli sistema. refleqsi, refleqsuri rkali. pirobiTi da upirobo refleqsebi. nervuli sistemis roli organizmSi mimdinare sasicocxlo pro­cesebis regulirebaSi.

sisxli da sisxlis mimoqcevis sistemis organoebi, maTi ZiriTadi funqciebi, higiena da pirveladi daxmareba sxvadasxva saxis sisxldenis SemTxvevaSi.

sunTqvis sistemis organoebi, maTi ZiriTadi funqciebi, higiena, xelovnuri sunTqva, daavadebebi (mag., tuberkulozi).

kveba da saWmlis monelebis sistemis organoebi, maTi ZiriTadi funqciebi, higiena.

gamomyofi sistemis organoebi, maTi ZiriTadi funqciebi (gamoyofa, homeo­stazi).

gamravlebis organoebi, Canasaxis ganviTarebis stadiebi, sqesobrivi gziT ga­damdebi daavadebebi (mag., Sidsi).