RADA MINISTRÓW

Sprawozdanie z wykonaniaustawy z dnia 26 października 1982 r.

o wychowaniu w trzeźwościi przeciwdziałaniu alkoholizmowi

w okresieod dnia 1 stycznia 2013 r. do dnia 31 grudnia 2013 r.

opracowane przezMinistra Zdrowia

Warszawa 2014 r.

Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r. poz. 1356, z późn. zm.), sprawozdanie jest corocznie składane przez Radę Ministrów Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej.

Spis treści

Wstęp..........................................................................................................................................5

CEL STRATEGICZNY 1.0.0.0 Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu.................................................................................................................10

Cel cząstkowy 1.1.0.0 Poszerzenie wiedzy naukowej na temat zaburzeń wynikających z używania alkoholu..................................................................................................................10

Cel cząstkowy 1.2.0.0 Ograniczenie szkód zdrowotnych wynikających z picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu, w tym zmniejszenie odsetka konsumentów spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie...................................................................13

Cel cząstkowy 1.3.0.0 Poprawa stanu psychofizycznego i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od alkoholu.............................................................................................21

CEL STRATEGICZNY 2.0.0.0 Zmniejszenie dostępności i zmiana struktury spożywanego alkoholu.....................................................................................................................................32

Cel cząstkowy 2.1.0.0 Zmniejszenie spożycia napojów alkoholowych i zmiana struktury spożycia..................................................................................................................................32

CEL STRATEGICZNY 3.0.0.0 Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego, w tym szkód zdrowotnych i rozwojowych dzieci z rodzin z problemem alkoholowym...............................39

Cel cząstkowy 3.1.0.0 Zwiększenie dostępności i poprawa jakości pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym.........................................................................................39

Cel cząstkowy 3.2.0.0 Zwiększenie kompetencji osób zajmujących się pomaganiem dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym.......................................................................43

Cel szczegółowy 3.3.0.0 Poprawa funkcjonowania rodziny dotkniętej problemami picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholu.................................................................................44oraz.........................................................................................................................................44Cel szczegółowy 3.4.0.0 Poprawa funkcjonowania dorosłych członków rodzin osób pijących alkohol ryzykownie i szkodliwie.............................................................................44

CEL STRATEGICZNY 4.0.0.0 Ograniczenie zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież..................................................................................................................................47

Cel cząstkowy: 4.1.0.0 Zwiększenie jakości i dostępności programów profilaktycznych.....47

Cel cząstkowy: 4.2.0.0 Utrwalenie postaw abstynenckich w środowisku dzieci i młodzieży oraz zwiększenie świadomości młodzieży w zakresie szkód wynikających z picia alkoholu..........................................................................................................................50

Cel cząstkowy: 4.3.0.0 Zmniejszenie liczby młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się............................................................................................................................................52

Cel cząstkowy: 4.4.0.0 Zmiana postaw dorosłych wobec picia alkoholu przez dzieci i młodzież oraz zwiększenie kompetencji wychowawczych rodziców..................................53

CEL STRATEGICZNY 5.0.0.0 Ograniczenie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz zwiększenie skuteczności pomocy rodzinom............................................................................55

2 z 87

Cel cząstkowy 5.1.0.0 Zwiększenie dostępności i podniesienia jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym - dorosłych i dzieci..................................56

Cel cząstkowy 5.2.0.0 Zwiększenie kompetencji służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym...................................60

Cel cząstkowy 5.3.0.0 Zwiększenie dostępności i podniesienie jakości oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych.......................................................................................................62

Cel cząstkowy 5.4.0.0 Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat przemocy w rodzinie, możliwości przeciwdziałania zjawisku oraz sposobów reagowania i uzyskania pomocy.....64

CEL STRATEGICZNY 6.0.0.0 Poprawa jakości działań podejmowanych przez gminy w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ograniczenie wydatkowania środków finansowych na zadania niezwiązane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych...................................................66

Cel cząstkowy 6.1.0.0 Podniesienie kompetencji członków Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz pełnomocników/koordynatorów gminnych programów w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych..................................................................................................66oraz.........................................................................................................................................66Cel cząstkowy 6.2.0.0 Zwiększenie wiedzy wójtów/burmistrzów/prezydentów miast oraz radnych w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu jako zadania własnego gminy..........66

Cel cząstkowy 6.3.0.0 Zwiększenie liczby gminnych programów uwzględniających diagnozę lokalnych problemów, zasobów i potrzeb w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.............................................................................68

Cel cząstkowy 6.4.0.0 Poprawa jakości nadzoru nad realizacją gminnych programów wykonywanego przez Regionalne Izby Obrachunkowe, Najwyższą Izbę Kontroli oraz Wojewodów............................................................................................................................69

CEL STRATEGICZNY 7.0.0.0 Ograniczenie przypadków naruszeń prawa w związku z alkoholem...............................................................................................................................70

Cel cząstkowy 7.1.0.0 Ograniczanie przypadków nielegalnej produkcji lub wprowadzania do obrotu alkoholu (w tym przemytu i wykorzystywania niezgodnie z przeznaczeniem alkoholu etylowego skażonego).............................................................................................70

Cel cząstkowy 7.2.0.0 Zmniejszenie skali naruszeń prawa w zakresie sprzedaży alkoholu bez wymaganego zezwolenia oraz wbrew jego warunkom i zasadom...................................71

Cel cząstkowy 7.3.0.0 Ograniczenie zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu .................................................................................................................................72

Cel cząstkowy 7.4.0.0 Zmniejszenie liczby przestępstw oraz innych przypadków naruszeń prawa popełnianych przez osoby będące pod wpływem alkoholu (w tym ograniczenie zjawiska picia alkoholu w miejscach publicznych wskazanych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi)..........................................76

Cel cząstkowy 7.5.0.0 Ograniczenie przypadków nielegalnej reklamy i promocji napojów alkoholowych..........................................................................................................................77

CEL STRATEGICZNY 8.0.0.0 Oszacowanie strat ekonomicznych związanych z alkoholem..................................................................................................................................78

Finansowanie realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości.............793 z 87

Aneks - Tabele.........................................................................................................................................................83

Tabela 1. Dane PARPA i NFZ w zakresie liczby placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w latach 2012-2013.........................................................................................................................................................................83Tabela 2. Dane NFZ osoby leczone z rozpoznaniem głównym w różnych typach placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w 2013 r..........................................................................................................................83Tabela 3. Wartości umów z placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu w latach 2008-2013........................84Tabela 4. Liczba wniosków wpływających do sądów rodzinnych, wykonywanych orzeczeń, spraw z nadzorem kuratora sądowego oraz liczba osób zobowiązanych, oczekujących na leczenie w zakładzie stacjonarnym w latach 2005-2013..........................................................................................................................84Tabela 5. Dostawy napojów alkoholowych na zaopatrzenie kraju w latach 2009–2013 (w tys. hl)......................84Tabela 6. Produkcja wybranych napojów alkoholowych w latach 2009–2013 (w tys. hl).....................................84Tabela 7. Import napojów alkoholowych w latach 2009–2013..............................................................................85Tabela 8. Wysokość dochodów państwa z tytułu podatku akcyzowego od napojów alkoholowych w latach 2009–2013...............................................................................................................................................................85Tabela 9. Wskaźnik cen napojów alkoholowych w latach 2002–2013...................................................................86Tabela 10. Inne oddziaływania profilaktyczne realizowane w samorządach gminnych w 2013 r.........................86Tabela 11. Podział wydatków zapisanych w rozdziale 85154 w 2013 r.................................................................86Tabela 12. Zestawienie wykonania w 2013 r. dochodów gmin, miast na prawach powiatu i województw z tytułu wpływów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych (par 048), wydatków poniesionych w rozdziale 85154 – Przeciwdziałanie alkoholizmowi oraz w rozdziale 85153 – Zwalczanie narkomanii...........................................................................................................................................87

4 z 87

Wstęp

Zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2012 r. poz. 1356, z późn. zm.), Rada Ministrów składa corocznie Sejmowi Rzeczypospolitej Polskiej sprawozdanie z wykonania niniejszej ustawy.Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi określa zadania organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego zobowiązanych do podejmowania działań zmierzających do ograniczania spożycia napojów alkoholowych oraz zmiany struktury ich spożywania, inicjowania i wspierania przedsięwzięć mających na celu zmianę obyczajów w zakresie sposobu spożywania tych napojów, działania na rzecz trzeźwości w miejscu pracy, przeciwdziałania powstawaniu i usuwania następstw nadużywania alkoholu, a także wspierania działalności w tym zakresie organizacji społecznych i zakładów pracy.Zgodnie z art. 2 ust. 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, zadania w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi, są uwzględniane w założeniach polityki społeczno-gospodarczej w postaci Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.Uwzględniając powyższe, sprawozdanie z wykonania ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie od dnia 1 stycznia 2013 r. do dnia 31 grudnia 2013 r. zostało przygotowane zgodnie ze strukturą Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011–2015 (przyjętym przez Radę Ministrów w dniu 22 marca 2011 r.).Celem prowadzonej polityki państwa wobec alkoholu jest przede wszystkim przeciwdziałanie oraz ograniczanie szkód powodowanych przez konsumpcję alkoholu. Wszelkie działania w tym zakresie są podejmowane w ramach systemu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych opartego na trzech, wzajemnie komplementarnych programach, realizowanych na poszczególnych poziomach administracji samorządowej oraz Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Poniżej przedstawione zostały najważniejsze dane dotyczące realizacji w 2013 r. zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.

Wzrost spożycia napojów alkoholowychW 2013 r. spożycie alkoholu per capita wyniosło 9,67 l, co oznacza wzrost wobec 2012 r. o 0,51 l. Najbardziej wzrosło spożycie wyrobów spirytusowych – było większe o 15% w stosunku do 2012 r. i wyniosło 3,6 l. Spożycie wina wyniosło 5,8 l, natomiast spożycie piwa – 97,7 l. Przy analizie powyższych danych trzeba mieć na uwadze istotne zwiększenie produkcji napojów wysokoprocentowych po ogłoszeniu informacji o zwiększeniu akcyzy od alkoholu etylowego. Miało ono ogromny wpływ na zwiększenie ostatecznej wysokości spożycia napojów alkoholowych wyliczanego na podstawie dostaw na rynek krajowy1. W wyniku dodatkowych okoliczności wynikających z planów podwyższenia podatku akcyzowego zadziałały inne mechanizmy rynkowe niż tylko reakcja podaży na popyt. Dlatego też w tym przypadku należy obserwować zmiany wielkości spożycia w perspektywie lat 2013–2014. Więcej informacji na temat wielkości spożycia oraz dostępności alkoholu,

1 Dostawy zdefiniowane są jako ilość wytworzonych w kraju wyrobów (dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób) pomniejszona o ich eksport i powiększona o import, skorygowana o saldo zmian zapasów u producentów (dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 49 osób).

5 z 87

znajduje się w rozdziale – CEL STRATEGICZNY 2.0.0.0 Zmniejszenie dostępności i zmiana struktury spożywanego alkoholu.

Zwiększenie wydatków oraz niewielki wzrost liczby placówek leczenia uzależnienia od alkoholuZ danych Narodowego Funduszu Zdrowia, zwanego dalej „NFZ”, wynika, że w 2013 r. w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu zarejestrowano 346 428 osób z różnymi rozpoznaniami, w tym z zaburzeniami będącymi następstwem nadużywania alkoholu przez osoby bliskie. Liczba ta wzrosła w porównaniu z 2012 r. Osoby z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu stanowiły 72% wszystkich leczonych.Porównanie liczby placówek kontraktujących świadczenia w zakresie uzależnienia od alkoholu w latach 2012–2013 pokazuje niewielki przyrost liczby placówek, zwłaszcza ambulatoryjnych.Co dziesiąty powiat nie zapewnia ambulatoryjnych świadczeń w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu.Wartość kontraktów zawieranych przez NFZ w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu wzrosła w porównaniu do 2012 r. o blisko 14 mln zł i wynosiła w 2013 r. 386 889 460 zł. Blisko 2/3 tych środków skierowano do lecznictwa stacjonarnego.Ok 7% środków, tj. 34 743 011 zł wydatkowanych na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych przeznaczonych zostało na dofinansowanie lecznictwa odwykowego w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i była to kwota o ok. 1,7 mln zł wyższa w porównaniu z 2012 r. 56% samorządów gmin nie przekazało na ten cel żadnych środków.Więcej informacji na temat szkód zdrowotnych związanych z piciem alkoholu, w tym z uzależnieniem, znajduje się w rozdziale – CEL STRATEGICZNY 1.0.0.0 Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu.

Zmniejszenie liczby placówek pomagającym dzieciom z rodzin z problemem alkoholowymIstotnym problemem społecznym są szkody zdrowotne i rozwojowe, jakie zachodzą u dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Dzieci te wymagają pomocy i troski, których często nie zaznają w domu rodzinnym.Pomoc dzieciom z rodzin alkoholowych udzielana jest w prowadzonych i finansowanych przede wszystkim przez jednostki samorządu terytorialnego miejscach pomocy dla dzieci: specjalistycznych, opiekuńczych oraz podwórkowych.Istotną tendencją zauważaną w ciągu ostatnich kilku lat jest zmniejszanie się liczby placówek tego typu, zwłaszcza dotyczy to placówek specjalistycznych, których liczba w ciągu ostatnich 5 lat zmniejszyła się o jedną czwartą. Ponadto niepokoi fakt, że w placówkach w dużej mierze finansowanych ze środków z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż alkoholu dzieci z rodzin z problemem alkoholowym stanowią jedynie 27%. Więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale – CEL STRATEGICZNY 3.0.0.0 Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego, w tym szkód zdrowotnych i rozwojowych dzieci z rodzin z problemem alkoholowym.

6 z 87

Zmniejszenie liczby interwencji służb pomocy społecznej przy jednoczesnym zwiększeniu interwencji policji oraz gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych wobec zjawiska przemocy w rodziniePo poważnym zmniejszeniu w latach 2010–2012 (o ponad 27%) liczby interwencji policji w sytuacji przemocy w rodzinie, w 2013 r. nastąpił istotny wzrost (o prawie 16%). W 2013 r. w 61 047 przypadkach podejrzenia przemocy w rodzinie policjanci interweniowali w ramach procedury „Niebieskie Karty”.W 2013 r. nastąpiło dramatyczne zmniejszenie liczby działań podejmowanych przez pracowników socjalnych w sytuacji podejrzenia przemocy w rodzinie. W omawianym okresie pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej wypełnili 12 114 formularzy "Niebieska Karta – A".Gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych kontaktowały się z większą liczbą zarówno osób doznających jak i stosujących przemoc w rodzinie, choć ich działania wobec tych osób często ograniczały się do motywowania do skorzystania ze specjalistycznej pomocy. Zmniejszyła się liczba działań związanych z powiadomieniem o przemocy takich instytucji jak prokuratura, policja czy sąd.Po raz kolejny odnotowany został spadek liczby skazań z art. 207 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, zwanego dalej kk (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.). Więcej informacji na temat przeciwdziałania przemocy w rodzinie znajduje się w rozdziale – CEL STRATEGICZNY 5.0.0.0 – Ograniczenie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz zwiększenie skuteczności pomocy rodzinom.

Niewielka liczba gmin realizujących efektywne oddziaływania profilaktyczneJak wykazują badania naukowe2 prowadzone w obszarze analizowania skuteczności różnorodnych działań w profilaktyce uniwersalnej (takich jak pogadanki, spektakle, konkursy itp.) nie tylko nie mają one potwierdzonej skuteczności, ale wręcz stwierdzono brak ich efektywności w zakresie ograniczania spożywania substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi. Są one pomimo to chętnie stosowane. Kwota wydatkowana na realizację nieefektywnych form profilaktyki jest sześciokrotnie większa niż kwota wydawana na programy o potwierdzonej skuteczności.Więcej informacji na temat działań profilaktycznych znajduje się w rozdziale – CEL STRATEGICZNY 4.0.0.0 - Ograniczenie zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież.

Mniejsza liczba wypadków z udziałem osób nietrzeźwychW porównaniu z 2012 r. zmniejszyła się liczba wypadków z udziałem osób nietrzeźwych,a także osób zabitych i rannych. Zmniejszyła się też liczba wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących.Ponadto nastąpił spadek liczby ujawnionych kierujących pojazdami pod wpływem alkoholu (w stanie po użyciu oraz w stanie nietrzeźwości). Bardzo ważnym czynnikiem mającym wpływ na zmniejszenie zjawiska nietrzeźwości na drogach jest sukcesywny wzrost kontroli policyjnych. W 2013 r. przeprowadzono ok. 9 mln badań stanu trzeźwości.Więcej informacji na temat nietrzeźwości na drogach znajduje się w rozdziale – CEL STRATEGICZNY 7.0.0.0 - Ograniczenie przypadków naruszeń prawa w związku z alkoholem.

2 Np. w „Guidelines and Recommendations for School-based Prevention”, Institute for Research and Development “Utrip”, 2012 lub “Prevention of substance abuse”, BZgA, EMCDDA, Lisbon, May 2008.

7 z 87

Zwiększenie liczby gmin prowadzących badania na temat problemów alkoholowych na ich terenie

Zgodnie z polskim modelem rozwiązywania problemów alkoholowych większość uprawnień oraz środków finansowych wydatkowanych w ramach wykonania ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi) znajduje się na poziomie samorządów gmin. To samorządy gmin decydują o lokalnej polityce alkoholowej, realizowanej w formie gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Dlatego ważne jest, by programy były tworzone w oparciu o najnowszą wiedzę naukową dotyczącą skutecznych form pomocy oraz diagnozę problemów alkoholowych występujących w gminie. W 2013 r. znacznie zwiększyła się liczba gmin realizujących badania lub diagnozę problemów alkoholowych, choć nadal liczba gmin realizujących takie badania jest zdecydowanie zbyt mała (badania były prowadzone w co jedenastej gminie).W co drugiej gminie członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych mieli okazję poszerzać swoją wiedzę na szkoleniach.W ramach działań edukacyjno-informacyjnych zmierzających do poprawy jakości działań przesłano do wszystkich gmin m.in. „Rekomendacje do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2014 r.” oraz publikacje z zakresu realizacji zadań z obszaru profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Działania kontrolne w zakresie przestrzegania zapisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi realizowały uprawnione organy kontrolne i nadzorcze. Najwyższa Izba Kontroli w raporcie „Realizacja i wykorzystanie przez samorządy województw i gmin dochodów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych” przedstawiła wyniki kontroli wydatkowania środków pochodzących z opłat za zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych. W raporcie wskazano najczęstsze uchybienia a także przedstawiono wnioski zmierzające do ich wyeliminowania. Regionalne Izby Obrachunkowe w ramach kontroli uchyliły łącznie 30 uchwał z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Głównymi przyczynami uchyleń były wykazane nieprawidłowości związane ze strukturą gminnego programu. Regionalne Izby Obrachunkowe przeprowadziły kontrole w dziewięciu województwach w zakresie prawidłowości wydatkowania środków finansowych uzyskiwanych z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych oraz ich wykorzystania na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.Więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale – CEL STRATEGICZNY 6.0.0.0 -Poprawa jakości działań podejmowanych przez gminy w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ograniczenie wydatkowania środków finansowych na zadania niezwiązane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych.

Biorąc pod uwagę przytoczone powyżej informacje wskazanym jest poddanie analizie następujących kwestii:1) zmniejszanie dostępności fizycznej i ekonomicznej alkoholu oraz ograniczenie działań

mających na celu zachęcanie do picia alkoholu (reklama), w tym zmiana struktury cen alkoholu (wprowadzenie cen minimalnych za standardową porcję alkoholu);

2) zapewnienie osobom pijącym alkohol szkodliwie i uzależnionym dostępności do świadczeń w ambulatoryjnych placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu;

3) zapewnienie stabilnej sytuacji finansowej specjalistycznym placówkom pomagającym dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym;

8 z 87

4) wzmocnienie działań oraz aktywizacja służb mających na celu przeciwdziałanie przemocy w rodzinie;

5) rozpowszechnianie i rozwijanie programów profilaktycznych o naukowo sprawdzonej skuteczności;

6) kontynuacja działań mających na celu zmniejszenie problemu nietrzeźwości na drogach;7) podnoszenie jakości gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania programów

alkoholowych oraz pełnego wydatkowaniu środków w tym zakresie w celu zwiększenia efektywności tych programów.

9 z 87

CEL STRATEGICZNY 1.0.0.0Ograniczenie szkód zdrowotnych, wynikających ze spożywania alkoholu

Ponad 80% dorosłych mieszkańców Rzeczypospolitej Polskiej spożywa alkohol. Postawy abstynenckie są częstsze wśród kobiet (25,5%), niż wśród mężczyzn (10,9%). Poziom rozpowszechnienia społecznych i zdrowotnych problemów związanych z używaniem alkoholu jest tym większy, im powszechniej spożywany jest alkohol. Większość konsumentów alkoholu spożywa go na poziomie niskiego ryzyka szkód, jednak ponad 11% dorosłych Polaków nadużywa alkoholu, tzn. pije go w sposób powodujący szkody zdrowotne i społeczne. Do grupy tej zalicza się osoby nieuzależnione (określane jako pijące szkodliwie) i uzależnione od alkoholu. Próba ekstrapolacji wyników badań epidemiologicznych na populację ludności Rzeczypospolitej Polskiej w wieku 18–64 lata daje liczbę ponad 3 mln osób, u których można rozpoznać zaburzenia psychiczne lub zaburzenia zachowania wynikające ze spożywania alkoholu. W grupie tej ponad 0,6 mln osób to osoby uzależnione od alkoholu. Problemy alkoholowe dotykają zdecydowanie częściej mężczyzn (20,4%) niż kobiet (3,5%)3.Grupa osób najwięcej pijących (powyżej 12 l 100% alkoholu rocznie), stanowiąca 7,3% konsumentów napojów alkoholowych, spożywa aż 46,1% całego wypijanego alkoholu. Grupa osób mało pijących (do 1,2 l 100% alkoholu rocznie), stanowiąca 46,9% konsumentów alkoholu, wypija tylko 4,9% całości spożywanego alkoholu4. Cel cząstkowy 1.1.0.0Poszerzenie wiedzy naukowej na temat zaburzeń wynikających z używania alkoholu

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoW 2013 r. w 214 jednostkach samorządu terytorialnego (9% jednostek, które przysłały ankietę) były prowadzone badania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Najczęściej badania były prowadzone na temat stanu problemów alkoholowych na terenie gminy (107 gmin) oraz problemów alkoholowych młodzieży szkolnej (97 gmin). Na realizację badań wydatkowano w sumie 1 019 682 zł.

Działania podejmowane przez samorządy województwW 2013 r. 5 samorządów wojewódzkich przeprowadziło badania dotyczące problematyki alkoholowej. W województwie lubelskim przeprowadzono Diagnozę używania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież w województwie lubelskim, w województwie podlaskim – badanie pn.: Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych na terenie województwa podlaskiego w 2012 r., w woj. śląskim – ekspertyzę pn.: Problem uzależnienia od alkoholu w województwie śląskim, w wielkopolskim –badanie pn.: Rozpowszechnienie picia alkoholu i używania narkotyków oraz związane z tym problemy społeczne wśród mieszkańców Województwa Wielkopolskiego – opinie, postawy i zachowania mieszkańców oraz badanie przeprowadzone przy współpracy z Domem Pomocy Społecznej w Pleszewie na podstawie ankiety opracowanej we współpracy z PARPA, którego celem było rozpoznanie problemu alkoholizmu wśród mieszkańców domów pomocy społecznej z terenu województwa wielkopolskiego. Tym samym w Domu Pomocy Społecznej w Pleszewie

3 Wyniki badania EZOP, Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B. (red.), Kondycja psychiczna mieszkańców Polski, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2012. 4 Badanie wzorów konsumpcji alkoholu w Rzeczypospolitej Polskiej zrealizowane przez Centrum Badania Opinii Społecznej na zlecenie PARPA w 2008 r.

10 z 87

utworzony został specjalistyczny oddział dla pacjentów uzależnionych od alkoholu, natomiast w zachodniopomorskim wykonano autorski monitoring lokalny West Pomerania.

Działania podejmowane przez urzędy centralneMinisterstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego ze środków budżetu na naukę na kwotę 672 352 zł dofinansowało przeprowadzenie badań dotyczących problemów alkoholowych: 1 projekt realizowany we współpracy z zagranicą, 6 projektów badawczych realizowanych w Narodowym Centrum Nauki oraz 1 projekt realizowany w ramach programu pn. Iuventus Plus.

Projekty realizowane we współpracy z zagranicą w MNiSW - rozdział 73007 klasyfikacji budżetowej:

1) Uzależnienia i style życia we współczesnej Europie - w stronę nowego ujęcia problemu uzależnień 7. Program Ramowy, COOPERATION (SSH), Instytut Psychiatrii i Neurologii, kwota za 2013 r.: 32 034 zł.

Projekty realizowane w Narodowym Centrum Nauki - rozdział 73009 klasyfikacji budżetowej:

1) Nr N N404 316940, tytuł: Analiza jednonukleotydowych polimorfizmów SNP w obrębie genu SGIP1 w poszukiwaniu biomarkera podatności na uzależnienie alkoholowe z zastosowaniem EEG i odpowiedzi P300 w elektrycznej aktywności mózgu w społeczności Lubelszczyzny, Instytut Medycyny Wsi im. W. Chodźki w Lublinie, kwota za 2013 r.: 46 500 zł;

2) Nr N N402 466540, tytuł: Genetyczne uwarunkowania zespołu zależności alkoholowej: poszukiwanie haplotypowej charakterystyki fenotypów alkoholowych oraz zmian na poziomie metylacji DNA z uwzględnieniem typologii alkoholizmu wg. Lescha i Cloningera, Pomorska Akademia Medyczna w Szczecinie, kwota za 2013 r.: 123 400 zł;

3) Nr N N402 465540, tytuł: Związki czynników genetycznych z obrazem klinicznym u młodzieży z Zespołem hyperkinetycznym i młodzieży wcześnie eksperymentującej z alkoholem (PROMOTORSKI), Pomorska Akademia Medyczna w Szczecinie, kwota za 2013 r.: 4 000 zł;

4) Nr 2011/03/B/NZ4/02211, tytuł: Receptory opioidowe w zwojach podstawy mózgu jako cel terapii uzależnienia od alkoholu, Instytut Farmakologii PAN w Krakowie, kwota za 2013 r.: 225 000 zł;

5) Nr 2011/01/N/HS6/02286, tytuł: Duchowe i religijne radzenie sobie a funkcjonowanie biopsychospoleczne osób uzależnionych od alkoholu, uczestniczących w terapii poznawczo-behawioralnej, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie, kwota za 2013 r.: 21 230 zł;

6) Nr 2012/07/B/HS6/02370, tytuł: Podejmowanie decyzji i przetwarzanie emocji u sprawców przestępstw seksualnych i osób uzależnionych od alkoholu, Warszawski Uniwersytet Medyczny, kwota za 2013 r.: 134 988 zł.

11 z 87

Projekt realizowany w MNiSW w ramach programu pod nazwą Iuvcntus Plus – rozdział 73095 klasyfikacji budżetowej:

IP2011 010571, Związek między nadużywaniem alkoholu i objawami potraumatycznymi u kobiet: rola czynników genetycznych i metapoznawczych, Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii, kwota za 2013 r.: 85 200 zł.

Główny Inspektorat Sanitarny, zwany dalej „GIS”, we współpracy z partnerami: Instytutem Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie, Instytutem Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera w Łodzi, PARPA oraz Krajowym Biurem do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, kontynuował realizację projektu Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych, współfinansowany w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy z nowymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Więcej informacji na temat projektu znajduje się w celu cząstkowym 1.2.0.0.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w 2013 r. zaangażowana była w realizację 3 projektów badawczych współfinansowanych ze środków Komisji Europejskiej:1) ODHIN – którego celem jest zbadanie gotowości lekarzy rodzinnych do podejmowania

procedury wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji i na tej podstawie wdrożenie działań podnoszących motywację do jej stosowania. Projekt będzie trwał do końca 2014 r.;

2) Alice Rap – PARPA jest koordynatorem jednego z pakietów roboczych Costing Addiction (Koszty uzależnień), którego celem jest ocena kosztów finansowych, społecznych i zdrowotnych różnego typu uzależnień: od alkoholu, papierosów, narkotyków oraz hazardu. Projekt będzie trwał do 2016 r. Więcej na temat projektu znajduje się w rozdziale CEL STRATEGICZNY 8.0.0.0 – Oszacowanie strat ekonomicznych związanych z alkoholem;

3) EWA – European Workplace and Alcohol (EWA) którego celem jest wypracowanie skutecznych sposobów wspierania pracowników i pracodawców w działaniach dotyczących rozwiązywania problemów powodowanych przez alkohol w miejscu pracy. W ramach projektu w którym uczestniczyło 20 instytucji z 12 państw europejskich: Anglii, Szkocji, Irlandii, Belgii, Niemiec, Włoch, Hiszpanii, Grecji, Rumunii, Chorwacji, Finlandii oraz Polski. W Polsce za realizację projektu odpowiadały dwie instytucje: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych jako partner wiodący i Instytut Medycy Pracy z Łodzi. W ramach projektu dokonano przeglądu istniejących rozwiązań prawnych oraz istniejących praktyk dotyczących alkoholu w miejscu pracy. Następnie w każdym z 12 państw, we współpracy z lokalnymi przedsiębiorstwami lub instytucjami zorganizowano działania profilaktyczne dotyczące alkoholu obejmujące nie mniej niż 750 osób. Działania te były realizowane w miejscu pracy i były skierowane zarówno do pracowników niższego i wyższego szczebla. W Polsce projekt realizowano we współpracy z Państwową Strażą Pożarną. Więcej informacji znajduje się na stronie internetowej www.projektewa.eu oraz w celu cząstkowym 1.2.0.0.

Ponadto PARPA realizowała następujące badania:1) ALICJA – Populacyjne badanie rozpowszechnienia FASD w Polsce oraz walidacja

różnych metod badań przesiewowych dzieci w wieku 7–9 lat: Celem badania jest określenie jak wiele dzieci w wieku 7–9 lat jest dotkniętych problemami zdrowotnymi będącymi wynikiem działania alkoholu na rozwijający się płód. Badacze podejmują też próbę

12 z 87

wyboru najbardziej efektywnych metod rozpoznawania takich problemów zdrowotnych u dzieci po to, by zastosować właściwą terapię i objąć dzieci i ich rodziny fachową opieką. Projekt realizowany jest w 4 powiatach wytypowanych ze względu na różnorodność spożywania alkoholu przez kobiety. Są to powiaty żywiecki i leżajski oraz Kraków i Kielce.

2) dotyczące jakości leczenia uzależnienia o alkoholu:a) ocena jakości realizacji etapów programu szkoleniowego staży klinicznych

i superwizji klinicznej,b) ocena realizacji zadań pozaleczniczych Wojewódzkich Ośrodków Terapii Uzależnienia

i Współuzależnienia,c) ocena poziomu kontraktowania świadczeń w zakresie leczenia uzależnienia

od alkoholu,d) kontynuacja badania pilotażowego metody ewaluacji efektów terapii uzależnienia

od alkoholu;3) Lokalny system przeciwdziałania przemocy w rodzinie w percepcji osób pracujących

w grupach roboczych i zespołach interdyscyplinarnych – w 2013 r. zlecono wykonanie analiz i obliczeń statystycznych oraz napisanie raportu z badań przeprowadzonych w listopadzie i grudniu 2012 r. Badania dotyczyły m.in. przekonań nt. przemocy, obiektywnej wiedzy z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, opinii nt. procedury „Niebieskie Karty” i rozwiązań prawnych, kondycji zawodowej, współpracy z przewodniczącym zespołu interdyscyplinarnego i pozostałymi członkami grup roboczych oraz subiektywnej oceny systemu przeciwdziałania przemocy.

Cel cząstkowy 1.2.0.0Ograniczenie szkód zdrowotnych wynikających z picia szkodliwego i uzależnienia

od alkoholu, w tym zmniejszenie odsetka konsumentów spożywających alkohol ryzykownie i szkodliwie

Szkody zdrowotne spowodowane piciem alkoholuWedług Światowej Organizacji Zdrowia alkohol znajduje się na trzecim, a w Europie na drugim5 miejscu wśród czynników ryzyka dla zdrowia populacji, a ponad 60 rodzajów chorób i urazów wiąże się z jego spożywaniem. Choroby występujące na tle używania alkoholu to przede wszystkim: urazy, zaburzenia umysłowe i psychiczne, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, nowotwory, choroby układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia immunologiczne, choroby układu kostno-szkieletowego, dysfunkcje układu rozrodczego i szkody prenatalne. Corocznie z przyczyn bezpośrednio i pośrednio związanych z używaniem alkoholu umiera w Rzeczypospolitej Polskiej kilkanaście tysięcy osób.

5 Źródło: Światowa Organizacja Zdrowia, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs349/en/index.html.

13 z 87

1997 r.

1998 r.

1999 r.

2000 r.

2001 r.

2002 r.

2003 r.

2004 r.

2005 r.

2006 r.

2007 r.

2008 r.

2009 r.

2010 r.

2011 r.

2012 r.

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

1136 1081 1260 1267 1333

1277

1289 1351

1724 1851

1914

1910

1664 1580 1583 1571

3914 4090

6093 5815 5555 5494 55076110

6596 68437539 7824

73786881 6941 7218

1499 1281 1508 1294 1339

1235

13841573

1553 1808

1989

1909

1714 1659 1750 1583

Liczba zgonów z powodu zatruć alkoholemLiczba zgonów z powodu chorób wątrobyLiczba zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych z używaniem alkoholu

Rycina 1. Liczba zgonów związanych z alkoholem w latach 1997–2012.

Według danych GUS w 2012 r.6. w porównaniu z 2011 r.:1) zmniejszyła się o 9,5% liczba zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych

z używaniem alkoholu (1 583 zgony w 2012 wobec 1 750 zgonów w 2011 r.), spadek ten dotyczy w większym stopniu mężczyzn (10,4%), niż kobiet (3,8%);

2) zwiększyła się o 4% liczba zgonów z powodu chorób wątroby (z 6 941 w 2011 r. do 7 218 w 2012 r.), wzrost ten dotyczy w zbliżonym stopniu mężczyzn (wzrost o 3,7% względem 2011 r.) jak i kobiet (wzrost o 4,6% względem 2011 r.);

3) nastąpił nieznaczny spadek (o 0,8%) ogólnej liczby zgonów z powodu zatrucia alkoholem (z 1 583 w 2011 r. do 1 571 w 2012 r.), przy czym spadek ten dotyczy wyłącznie zgonów mężczyzn (o 3,4% względem 2010 r.) natomiast liczba zgonów kobiet wzrosła o 20% (ze 180 w 2011 r. do 216 w 2012 r.).

Powyższe wskaźniki zgonów są związane z wielkością spożycia alkoholu. W 2012 r. nastąpił nieznaczny spadek spożycia o 0,09 l 100% alkoholu na dorosłego mieszkańca Rzeczypospolitej Polskiej, co prawdopodobnie miało wpływ na niewielkie wahania liczby zgonów spowodowanych piciem alkoholu.

Profilaktyka problemów alkoholowych dorosłychRozpoznawanie osób pijących alkohol w sposób ryzykowny i szkodliwy jest ważnym zadaniem stojącym przed personelem medycznym podstawowej opieki zdrowotnej. Prowadzenie wśród pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej badań przesiewowych i udzielanie porad osobom z grupy podwyższonego ryzyka, mających na celu skłonienie ich do ograniczenia picia alkoholu do poziomu uważanego za bardziej bezpieczny dla zdrowia, jest bardzo efektywnym sposobem ograniczania szkód zdrowotnych, spowodowanych spożywaniem alkoholu. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała

6 Dane najbardziej aktualne publikowane przez GUS. Dane za 2013 r. są w trakcie opracowania i będą dostępne na początku 2015 r.

14 z 87

proste w użyciu narzędzie przesiewowe dla personelu podstawowej opieki zdrowotnej, tj. test AUDIT(Test Rozpoznawania Zaburzeń Związanych z Piciem Alkoholu, ang. Alcohol Use Disorders Identification Test) oraz zalecenia do przeprowadzania interwencji wobec pacjentów pijących alkohol ryzykownie i szkodliwie. Procedura wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji w podstawowej opiece zdrowotnej przynosi efekt w stosunku do jednego na ośmiu pacjentów, wobec których ją zastosowano. Jest to jedna z najtańszych interwencji medycznych, prowadzących do skutecznej zmiany zachowań i poprawy stanu zdrowia. Mimo jej wysokiej efektywności, rzadko jest włączana do rutynowego postępowania klinicznego przez personel podstawowej opieki zdrowotnej7.

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach samorządów gminnychW ramach działań profilaktycznych z zakresu wczesnego rozpoznawania i krótkiej interwencji samorządy gminne finansują szkolenia lekarzy i pielęgniarek oraz innych pracowników opieki zdrowotnej. W 2013 r. odsetek gmin, w których odbyły się szkolenia, nie uległ większej zmianie w porównaniu z 2012 r., natomiast zwiększyła się liczba przeszkolonych lekarzy (265) oraz pielęgniarek (248). Wzrost ten wynikał z przeszkolenia 212 lekarzy przez miasto stołeczne Warszawa. W 2012 r. przeszkolono w całym kraju jedynie 18 lekarzy i 184 pielęgniarki w 22 gminach.Gminy podejmowały również działania obejmujące profilaktyczne programy pracownicze. Zrealizowano je w 11 województwach, w 21 gminach. Udział gmin realizujących programy pracownicze wynosił poniżej 1% ogółu gmin w Rzeczypospolitej Polskiej. PARPA zachęcając przedstawicieli środowisk lokalnych do szerszego zajęcia się tematem dotyczącym działań profilaktycznych kierowanych do osób dorosłych w szczególności prowadzonych w miejscu pracy rozesłała do gmin publikację pod tytułem Środowisko pracya alkohol. Działania profilaktyczne i aspekty prawne.W 2013 r. 1 565 gmin (64%) prowadziło działania z zakresu edukacji publicznej. Edukacja prowadzona była przede wszystkim poprzez dystrybucję plakatów oraz ulotek (1 159 gmin) oraz organizowanie festynów lub imprez profilaktycznych (955 gmin). W ogólnopolskich kampaniach społecznych brało udział 513 gmin. Na działania edukacyjne samorządy gminne wydały kwotę 10 349 174 zł.

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach samorządów wojewódzkichZe sprawozdań nadesłanych przez urzędy marszałkowskie wynika, że w 2013 r. żadne z województw nie podjęło działań w obszarze przeszkolenia personelu medycznego z zakresu procedury wczesnego rozpoznawania problemów alkoholowych i krótkiej interwencji wobec pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej.W ramach wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych samorządy siedmiu województw (województwo łódzkie, opolskie, pomorskie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie oraz wielkopolskie) zaangażowane były w działania mające na celu zmniejszenie negatywnych konsekwencji wynikających ze spożywania alkoholu przez osoby dorosłe. W sześciu województwach prowadzono działania mające na celu przeciwdziałanie nietrzeźwości publicznej, w tym przeciwdziałanie nietrzeźwości kierowców. We wszystkich województwach organizowano kampanie informacyjne, programy edukacyjne, konferencje, narady i szkolenia oraz rozpowszechniono materiały edukacyjne w postaci ulotek, broszur i książek poświęconych problematyce

7 P. Anderson, A. Gual, J. Colom, „Alkohol i podstawowa opieka zdrowotna. Kliniczne wytyczne rozpoznawania i krótkiej interwencji”, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007.

15 z 87

alkoholowej. Celem podjętych działań, była profilaktyka problemów wynikających z nadużywania alkoholu przez osoby dorosłe, w tym zagrożone wykluczeniem społecznym.

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach urzędów wojewódzkich, ministerstw i instytucji centralnych.

Urzędy wojewódzkieZe sprawozdań urzędów wojewódzkich wynika, że większość z nich nie podejmowała działań w powyższym zakresie. Aktywność w obszarze profilaktyki problemów alkoholowych wśród osób dorosłych wykazało pięć urzędów wojewódzkich: łódzki, mazowiecki, podlaski, pomorski i świętokrzyski. Łódzki Urząd Wojewódzki prowadził działalność informacyjną. Mazowiecki Urząd Wojewódzki zorganizował cykl Pikników Zdrowia, w trakcie których udzielano porad, rozdawano ulotki oraz informatory. Podlaski Urząd Wojewódzki promował dobre praktyki mające na celu zmniejszenie i zmianę struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych piciem alkoholu, które zostały wypracowane przez jednostki samorządu terytorialnego. Pomorski Urząd Wojewódzki współpracował z przedstawicielami samorządu województwa w ramach monitoringu realizacji zadań z zakresu przeciwdziałania zjawiskom patologii społecznej na terenie województwa. Świętokrzyski Urząd Wojewódzki kontynuował pracę utworzonego przy Wojewodzie Zespołu ds. Rodziny i Przeciwdziałaniu Uzależnieniom, zorganizowano kolejną edycję Świętokrzyskich Dni Profilaktyki oraz współpracowano w zakresie profilaktyki z Urzędem Marszałkowskim, Urzędem Miasta i instytucjami pozarządowymi.

Ministerstwo Infrastruktury i RozwojuW Spółkach Grupy PKP realizowane były systemowe działania, mające na celu przeciwdziałanie możliwości świadczenia pracy przez pracowników będących pod wpływem alkoholu. Tematyka wpływu alkoholu na kierującego pojazdem jest zgodnie z rozporządzeniem Ministra Transportu Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 13 lipca 2012 r. w sprawie szkolenia osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, instruktorów i wykładowców (Dz. U. z 2012 r. poz. 1019), obowiązkowo uwzględniana w ramach szkoleń dla kandydatów na kierowców wszystkich kategorii prawa jazdy jak również w trakcie kursów na instruktorów, wykładowców oraz egzaminatorów.

Ministerstwo Obrony NarodowejResort obrony narodowej zrealizował liczne zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych przede wszystkim w oparciu o: Program umacniania dyscypliny, przeciwdziałania uzależnieniom oraz zapobiegania patologiom społecznym w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2012–2013, Program profilaktyczny z zakresu bezpieczeństwa w ruchu drogowym na lata 2012–2016 oraz roczne programy profilaktyki uzależnień, tworzone i wdrażane w jednostkach wojskowych. Podsumowując, w 2013 r., w ramach profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, resort zrealizował 8 014 różnorodnych przedsięwzięć o charakterze szkoleniowym. Wzięło w nich udział ok. 178 tys. uczestników. Poza tym w ramach innych form profilaktyki alkoholowej zorganizowano pokazy multimedialne dotyczące skutków nadużywania alkoholu, opracowano i przesłano do jednostek wojskowych komunikaty profilaktyczne dotyczące zagrożeń alkoholowych, przeprowadzano wywiady psychologiczne z nowo przyjętymi żołnierzami służby przygotowawczej i żołnierzami Narodowych Sił Rezerwowych celem wyłonienia grup podwyższonego ryzyka alkoholowego oraz udzielano konsultacji psychologicznych żołnierzom ze skłonnościami do nadużywania alkoholu.

16 z 87

Dodatkowo przedstawiciele Departamentu Wychowania i Promocji Obronności w Ministerstwie Obrony Narodowej oraz Wojskowego Biura Badań Społecznych uczestniczyli w pracach grupy roboczej pilotażowego projektu Program profilaktyki problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych, która działa pod auspicjami PARPA. Celem Programu jest wdrożenie modelowych rozwiązań obejmujących obszary przeciwdziałania i interwencji w zakresie zagrożeń problemami alkoholowymi.

Ministerstwo SprawiedliwościW 2013 r. Służba więzienna współpracowała z PARPA przy realizacji pilotażowego projektu Program profilaktyki problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych.W 2013 r. Służba Więzienna uczestniczyła w kontynuacji Profilaktycznego programu w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych” realizowanego przez GIS w partnerstwie z PARPA, KBdsPN, Instytutem Medycyny Wsi, Instytutem Medycyny Pracy. Ponadto prowadzone były różnorodne działania mające na celu kształtowanie postaw prozdrowotnych wśród funkcjonariuszy i pracowników Służby więziennej.

Ministerstwo Spraw WewnętrznychKomenda Główna Policji w 2013 r. zrealizowała łącznie 714 szkoleń dla policjantów i pracowników cywilnych w całości bądź w części poświęconych tematowi profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Były to inicjatywy realizowane przede wszystkim przez psychologów policyjnych, ale również przez specjalistyczne podmioty zewnętrzne. Psycholodzy Komendy Głównej Policji podejmowali intensywne działania, mające na celu przygotowanie spójnego dla całej Policji programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, który ma być wdrożony w 2014 r. Problematyka profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych była również elementem licznych szkoleń i kursów specjalistycznych, realizowanych przez szkoły policyjne. W 2013 r. była ona obecna w szkoleniach zawodowych podstawowych (10 edycji, 6 554 absolwentów), szkoleniach dla absolwentów szkół wyższych (2 edycje, 360 absolwentów), kursach specjalistycznych z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie (11 edycji, 223 absolwentów) oraz kursach specjalistycznych dla służby dyżurnej jednostek organizacyjnych Policji (16 edycji, 326 absolwentów).W ramach działalności profilaktycznej, realizowanej zgodnie z założeniami Systemu Pomocy Psychologicznej Państwowej Straży Pożarnej, w 2013 r. w szkoleniach dotyczących profilaktyki uzależnień uczestniczyło 693 strażaków, pracowników cywilnych, oraz kadetów i podchorążych. Przedstawiciele Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej kontynuowali prace w Zespole ds. pilotażowego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w służbach mundurowych. We współpracy z PARPA realizowano także projekt badawczy European Workplace and Alcohol (EWA), który nadzorowała PARPA. Podjęta w projekcie współpraca miała na celu przygotowanie i wdrożenie założeń do programu profilaktycznego oraz wypracowanie narzędzi i procedur postępowania w sytuacji wystąpienia problemów powodowanych przez alkohol, a mających wpływ na wykonywane obowiązki, w maksymalnym stopniu odpowiadającego na potrzeby i wymogi stawiane strażakom i pracownikom cywilnym Państwowej Straży Pożarnej, zwanej dalej „PSP”. W projekt zaangażowanych zostało sześciu psychologów i dwóch lekarzy PSP. Przeprowadzono szkolenia przygotowujące do realizacji zaplanowanych działań szkoleniowych i interwencyjnych. Dodatkowo opracowane zostały jednolite materiały szkoleniowe i informacyjne, tj.: prezentacja i broszury Środowisko pracy a alkohol oraz Licznik trzeźwości. Docelowo programem profilaktycznym w ramach projektu EWA objęto niemalże 800 strażaków i pracowników pięciu jednostek organizacyjnych PSP.

17 z 87

W 2013 r. również w Straży Granicznej w ramach działań określonych w Narodowym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2011–2015 udzielano porad osobom mającym problemy alkoholowe, objęto opieką psychologiczną osoby z problemem alkoholowym oraz osoby współuzależnione. Psychologowie Służby Zdrowia jednostek organizacyjnych Straży Granicznej przeprowadzili cykl szkoleń na temat uzależnień, w tym uzależnienia od alkoholu. Kontynuowano realizowany wspólnie z PARPA Program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych.Samodzielne Publiczne Zakłady Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (zwane dalej SP ZOZ MZW) w ramach prowadzonych na terenie zakładów działań z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia, zrealizowały w 2013 r. liczne zadania dotyczące m.in. profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, adresowane do funkcjonariuszy, pracowników oraz pacjentów SP ZOZ MSW. Działania te miały na celu promocję zdrowia w tym m.in. ukazanie szkód zdrowotnych związanych z piciem szkodliwym oraz uzależnieniem od alkoholu.W ramach prowadzonych działań zrealizowano 4 konferencje szkoleniowe poświęcone m.in. profilaktyce uzależnienia od alkoholu w miejscu pracy. Poszczególne SP ZOZ MSW przeprowadziły szereg wykładów i warsztatów szkoleniowych dotyczących promocji zdrowia, profilaktyki uzależnienia od alkoholu. Realizowały również, na bazie Poradni Zdrowia Psychicznego, działania o charakterze pomocowym, obejmujące terapię indywidualną, terapię w grupie wsparcia oraz poradnictwo dla osób chcących podjąć leczenie uzależnienia od alkoholu oraz po odbytym leczeniu. Kontynuowano szkolenia dla personelu medycznego SP ZOZ MSW, w tym dofinansowywanie udziału pracowników w szkoleniach zewnętrznych podnoszących kwalifikacje z zakresu pracy z osobami uzależnionymi od alkoholu. Łącznie wszystkimi działaniami, w większości o charakterze edukacyjnym, podejmowanymi przez SP ZOZ MSW, objęto grupę 3 314 osób, w której funkcjonariusze stanowili 42% uczestników.

Główny Inspektorat SanitarnyW 2013 r. Główny Inspektorat Sanitarny kontynuował działania w projekcie: Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych”, nakierowanym na zapobieganie szkodom wynikających z używania substancji psychoaktywnych, w tym na zdrowie kobiet w ciąży i ich potomstwa. Jednostki Państwowej Inspekcji Sanitarnej, zwaną dalej PIS, prowadziły szereg różnorodnych działań o charakterze informacyjno-edukacyjnym, których celem było upowszechnianie wiedzy z zakresu skutków zdrowotnych używania alkoholu. W ramach działań związanych z profilaktyką używania alkoholu, jednostki PIS na szczeblu regionalnym i lokalnym zorganizowały szkolenia, wykłady, debaty i pogadanki, imprezy prozdrowotne, konkursy, wystawy edukacyjne, dystrybuowano materiały informacyjno-edukacyjne. Grupą docelową prowadzonych działań byli: uczniowie, nauczyciele, rodzice, pielęgniarki środowiska nauczania i wychowania, kierownicy i uczestnicy wypoczynku letniego i zimowego, opiekunowie dzieci, placówki medyczne i ich pacjenci, sprzedawcy oraz media i społeczność lokalna.

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach PARPAW 2013 r. PARPA, jako partner GIS, uczestniczyła w kontynuacji projektu Profilaktyczny program w zakresie przeciwdziałania uzależnieniu od alkoholu, tytoniu i innych środków psychoaktywnych. Kontynuowano również prace nad opracowaniem schematu programu zdrowotnego dotyczącego procedury Wczesnego Rozpoznania i Krótkiej Interwencji w podstawowej opiece zdrowotnej.

18 z 87

Ponadto PARPA od lat podejmuje prace dotyczące rozpowszechnienia procedury wczesnego rozpoznania i krótkiej interwencji. Między innymi od 2011 r. realizuje międzynarodowy projekt badawczy ODHIN mający na celu zbadanie gotowości lekarzy rodzinnych do podejmowania procedury wczesnej diagnozy i krótkiej interwencji i na tej podstawie wdrożenie działań podnoszących motywację do jej stosowania. Projekt będzie trwał do końca 2014 r.PARPA kontynuowała prace nad opracowaniem programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w środowisku pracy. Powyższe działania realizowane były wspólnie z przedstawicielami służb mundurowych.Projekt Pilotażowy program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w środowisku służb mundurowych realizowany był we współpracy z Ministerstwem Obrony Narodowej, Komendą Główną Żandarmerii Wojskowej, Komendą Główną Państwowej Straży Pożarnej, Komendą Główną Straży Granicznej, Komendą Główną Policji oraz Centralnym Zarządem Służby Więziennej. Celem projektu było stworzenie wspólnego programu profilaktycznego, uwzględniającego specyfikę pracy i służby w formacjach mundurowych. Zorganizowano w Ministerstwie Zdrowia seminarium z udziałem dowódców służb biorących udział w projekcie, którego celem było podsumowanie dotychczasowych prac oraz wskazanie kierunków dalszych działań w oparciu o wyniki badań i zdobyte doświadczenia. W oparciu o wyniki badań zawarte w raporcie oraz założenia zapisane w przygotowanym konspekcie programu, PARPA przeszkoliła 17 liderów programu z każdej ze służb. Odpowiadają oni za realizacje programu w swoich służbach zarówno od strony merytorycznej jak i organizacyjnej. Opracowano także Zasady postępowania wobec funkcjonariusza/żołnierza w sytuacji podejrzenia o problem alkoholowy. Stanowią one ważny element programu i są skierowane do przełożonych. W służbach rozpoczęto prace nad zrealizowaniem szkoleń pilotażowych w celu wprowadzenia ewentualnych korekt do przyjętych założeń dotyczących programu. Przekazano materiały dydaktyczne wspierające realizacje programu.Projekt EWA (European Workplace and Alcohol) Europejskie miejsca pracy a alkohol został zrealizowany zgodnie z przyjętymi założeniami. We współpracy z Państwową Strażą Pożarną przygotowano program profilaktyczny Środowisko pracy a alkohol, w ramach którego przeszkolono 800 strażaków i pracowników cywilnych w tym dowódców wyższego szczebla z pięciu województw. Zorganizowano przy udziale Państwowej Straży Pożarnej, dwudniową konferencje podsumowującą wyniki programu profilaktycznego zrealizowanego w PSP. W konferencji wzięło udział ponad 40 osób zajmujących się działaniami z obszaru profilaktyki w środowisku pracy z różnych środowisk i instytucji. Przetłumaczono i wydano w języku polskim publikację Wskazówki do realizacji programów pracowniczych dotyczących problemów alkoholowych w środowisku pracy będącą zbiorem najważniejszych ustaleń oraz rekomendacji do dalszych działań na bazie doświadczeń wszystkich krajów biorących udział w projekcie. Powyższe działanie było ostatnim w projekcie który został zakończony w grudniu 2013 r.Ponadto PARPA prowadziła edukacyjno-informacyjne strony internetowe: www.parpa.pl, www.wyhamujwpore.pl, www.ciazabezalkoholu.pl, www.niebotak.pl i in. PARPA dofinansowała wydawanie pięciu czasopism poświęconych profilaktyce i rozwiązywaniu problemów alkoholowych oraz zakup i dystrybucję pisma prezentującego wyniki badań w zakresie spożywania alkoholu jego wpływu na organizm, zależności między dostępnością alkoholu a szkodami zdrowotnymi i społecznymi itp.:1) Eleuteria – pismo adresowane jest do środowisk dobrowolnych abstynentów, szczególnie

do uczestników Krucjaty Wyzwolenia Człowieka, ale także do lokalnych świeckich i kościelnych środowisk promujących abstynencję, w tym do młodzieży;

19 z 87

2) Trzeźwymi bądźcie dwumiesięcznik trafia do przedstawicieli Kościoła Katolickiego: zarówno do duchownych, jak i wiernych i promuje abstynencję oraz zgodne ze światopoglądem katolickim podejście do tematyki alkoholowej;

3) Remedium – pismo poświęcone jest profilaktyce problemowej i promocji zdrowego stylu życia. Celem miesięcznika jest upowszechnianie wiedzy w środowisku nauczycieli, wychowawców, pedagogów i psychologów na temat nowoczesnych strategii działań wychowawczych i profilaktycznych podejmowanych w pracy z dziećmi i młodzieżą oraz zwiększanie kompetencji osób pracujących w tej dziedzinie;

4) Świat Problemów – pismo poświęcone jest profilaktyce i rozwiązywaniu problemów alkoholowych, w szczególności działalności środowisk lokalnych;

5) Niebieska Linia – dwumiesięcznik adresowany jest do osób zawodowo zajmujących się problematyką przeciwdziałania przemocy w rodzinie: psychologów, lekarzy, kuratorów sądowych, policjantów, pracowników ośrodków pomocy społecznej, pedagogów; animatorów działań profilaktycznych z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie i w innych środowiskach, studentów oraz ofiar przemocy domowej;

6) Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia – pismo adresowane jest do pracowników lecznictwa odwykowego. Pismo jest jedynym ogólnopolskim periodykiem, który spełnia ważną rolę edukacyjno-informacyjną w zakresie zwiększania kompetencji zawodowych pracowników lecznictwa odwykowego.

Istotnym, systematycznie prowadzonym działaniem edukacyjnym jest dystrybucja materiałów informacyjnych.

Profilaktyka problemów alkoholowych wśród dorosłych w działaniach innych podmiotów

Telewizja Polska S.A.Telewizja Polska S.A. wyemitowała, zarówno na antenach ogólnokrajowych (ok. 73 godz.), jak i regionalnych (ok. 60 godz.), programy podejmujące problematykę negatywnych skutków nadużywania alkoholu.

Polskie Radio S.A.Tematyce wychowania w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi (w tym zwiększaniu społecznej świadomości zdrowotnych szkód powodowanych przez alkohol), w czterech ogólnopolskich programach oraz kanale cyfrowym, poświęcono w 2013 r. ok. 20 godz., w ramach 303 audycji bezpośrednio dotyczących tematyki alkoholowej. Wszystkie 17 rozgłośni regionalnych radia publicznego wyemitowało łącznie ok. 211 godz. audycji, których celem bezpośrednim jak i pośrednim było przeciwdziałanie alkoholizmowi.

Państwowa Inspekcja PracyPaństwowa Inspekcja Pracy podejmowała działania polegające na zapobieganiu i ograniczaniu zagrożeń zawodowych w środowisku pracy, w szczególności poprzez badanie okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz kontrole środków zapobiegających tym wypadkom. W 2013 r. było 66 wypadków przy pracy których jedną z ustalonych przyczyn było spożycie alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych. Poszkodowanych w tych wypadkach zostało 80 osób, co stanowi 0,88% wszystkich wypadków zbadanych przez Państwową Inspekcję Pracy (w 2012 r. poszkodowanych było 111 osób, tj. 1,4% wszystkich wypadków).

20 z 87

Cel cząstkowy 1.3.0.0Poprawa stanu psychofizycznego i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od alkoholu

Mając na uwadze wyniki trzyletniego ogólnopolskiego badania EZOP – Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej stwierdzono, że 2,4% dorosłych mieszkańców naszego kraju (ponad 600.000 osób) spełnia kryteria uzależnienia od alkoholu8.W Rzeczypospolitej Polskiej leczenie uzależnienia jest dobrowolne, za wyjątkiem sytuacji sądowego zobowiązania do leczenia. Leczenie zaburzeń wynikających z używania alkoholu oraz zaburzeń wynikających z nadużywania alkoholu przez osoby bliskie jest bezpłatne, również dla osób nieubezpieczonych. Placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu są: poradnie terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia, poradnie leczenia uzależnień, całodobowe oddziały terapii uzależnienia od alkoholu, całodobowe oddziały leczenia uzależnień, dzienne oddziały terapii uzależnienia od alkoholu, dzienne oddziały leczenia uzależnień, oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych oraz hostele dla osób uzależnionych od alkoholu. Osoby mające sądowe zobowiązanie do podjęcia leczenia odwykowego mogą realizować je we wszystkich placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu finansowanych ze środków NFZ. Lista adresowa placówek znajduje się na stronie www.parpa.pl.

Szkody zdrowotne związane z uzależnieniem od alkoholuUzależnienie jest zaburzeniem bio-psycho-społecznym. Przyczynia się do rozwoju wielu poważnych chorób (są to m.in. stłuszczenie, zapalenie lub marskość wątroby, alkoholowe zespoły psychoorganiczne, zapalenie trzustki, przewlekłe psychozy alkoholowe, zespół Wernickego-Korsakowa, napady drgawkowe abstynencyjne czy polineuropatia obwodowa) oraz powoduje dezorganizację życia społecznego osób uzależnionych i ich rodzin. Istnieje wysoka zależność między uzależnieniem od alkoholu a bezrobociem, niższym statusem socjoekonomicznym, wypadkami i przemocą.

Dostępność świadczeń dla osób uzależnionych od alkoholuZestawienie danych uzyskanych z NFZ i danych PARPA za lata 2012–2013 pokazuje niewielki przyrost liczby placówek leczenia uzależnienia od alkoholu, zwłaszcza ambulatoryjnych. Zdecydowana większość placówek (70%) jest niesamodzielna, wchodzi w skład większych struktur leczniczych (szpitali czy przychodni specjalistycznych)9.Poza przedstawioną statystyką znajduje się część podmiotów leczniczych i gabinetów, które nie miały zawartych umów z NFZ. Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w tabeli 1 znajdującej się w Aneksie.W 2013 r. co dziesiąty powiat10 nie zabezpieczał ambulatoryjnych świadczeń w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu. Najmniejszą dostępnością świadczeń ambulatoryjnych cechowały się województwa: zachodniopomorskie, podlaskie i pomorskie. 8 Wyniki badania EZOP, Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B. (red.), „Kondycja psychiczna mieszkańców Polski”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2012.9 Dane PARPA, Placówki lecznictwa odwykowego w 2013 r., zebrane we współpracy z WOTUW z 81% placówek znajdującej się na liście adresowej PARPA.10 Brak placówki leczenia uzależnień w powiecie oznacza brak tej placówki na terenie powiatu ziemskiego, okalającego powiat miejski również pozbawiony dostępu do świadczeń w obszarze leczenia uzależnienia od alkoholu. Jeśli w powiecie miejskim (będącym najczęściej większym miastem) funkcjonowała placówka leczenia uzależnienia od alkoholu, a w okalającym go powiecie ziemskim nie było takiej placówki - powiat nie był liczony jak biała plama na mapie ambulatoryjnych placówek lecznictwa odwykowego.

21 z 87

W województwach: opolskim i świętokrzyskim we wszystkich powiatach funkcjonowały poradnie leczenia uzależnień.Zdecydowana większość (84%) placówek ambulatoryjnych była czynna co najmniej przez pięć dni w tygodniu. 2/3 poradni przyjmowało pacjentów przez ponad 40 godzin tygodniowo, a 7% była dostępna dla osób potrzebujących przez mniej niż 20 godzin w tygodniu11.Ponieważ dominującą metodą leczenia uzależnienia od alkoholu jest psychoterapia, dostępność do programów terapeutycznych bywa ograniczona różnego rodzaju problemami zdrowotnymi osób uzależnionych. Zgodnie z deklaracjami placówek dostępność leczenia uzależnienia od alkoholu dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności przedstawiała się w 2013 r. następująco:1) osoby niewidome – 37% placówek;2) osoby niesłyszące – 9% placówek;3) osoby niedosłyszące – 78% placówek;4) osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich – 76% placówek;5) osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim – 89% placówek;6) osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym – 39% placówek;7) osoby z organicznymi zaburzeniami psychicznymi w stopniu lekkim – 86% placówek;8) osoby z organicznymi zaburzeniami psychicznymi w stopniu umiarkowanym – 43%

placówek;9) osoby uzależnione ze współwystępującym inne zaburzeniem psychicznym – 82%

placówek;10) osoby przewlekle chore somatycznie, samodzielnie się poruszające – 90% placówek;11) osoby z chorobami zakaźnymi (HIV, HCV, inne) – 78% placówek.

Z informacji zgromadzonych przez PARPA na temat funkcjonowania placówek leczenia uzależnienia wynika, że niemal wszystkie z nich (ok. 95–99%), poza oddziałami leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych, oferowały pacjentom podstawowy program terapii uzależnienia od alkoholu. W grupie wszystkich osób uzależnionych, zarejestrowanych w tych placówkach, leczenie podstawowe rozpoczynało 38% pacjentów poradni, 85% pacjentów oddziałów dziennych i 74% pacjentów całodobowych oddziałów terapeutycznych. Ofertę terapii uzależnienia w programach pogłębionych deklarowało ok. 85% poradni. W 2013 r. uczestniczyło w niej 42% pacjentów, którzy ukończyli podstawowy program terapii.W 2013 r. PARPA oraz dziewięć Wojewódzkich Ośrodków Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia, zwanych dalej „WOTUW”, prowadziło działania konsultacyjno-superwizyjne mające na celu poprawę jakości programów terapii uzależnienia i współuzależnienia realizowanych w 30 placówkach.

Osoby leczone z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu12

Z danych przekazanych przez NFZ wynika, że w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu zarejestrowano w 2013 r. 346.428 pacjentów z różnymi rozpoznaniami, dopuszczonymi przez koszyk świadczeń gwarantowanych, w tym z rozpoznaniami zaburzeń występujących u członków rodziny z powodu nadużywania alkoholu przez osoby bliskie. Osoby z rozpoznaniem zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu stanowiły 72%

11 Dane PARPA, Placówki lecznictwa odwykowego w 2013 r.12 Dane NFZ za 2013 r. W latach ubiegłych populacja pacjentów leczonych w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu była analizowana w oparciu o dane przekazywane przez Instytut Psychiatrii i Neurologii. Wobec braku aktualności i kompletności danych IPiN za 2012 r., a także braku jakichkolwiek danych za 2013 r. w aktualnym sprawozdaniu zrezygnowano z tego źródła informacji.

22 z 87

wszystkich pacjentów placówek leczenia uzależnienia od alkoholu. W grupie tej dominowały osoby przyjęte z rozpoznaniem zespołu uzależnienia od alkoholu (66%) i alkoholowego zespołu abstynencyjnego, w tym również powikłanego majaczeniem (15%). Leczeniem objęto 1 187 osób cierpiących z powodu innych zaburzeń psychicznych wynikających z przewlekłego spożywania alkoholu (0,5% leczonych zaburzeń poalkoholowych). Zarejestrowano tylko 6.478 osób pijących alkohol szkodliwie. Mimo poszerzonego katalogu rozpoznań uprawniających do przyjmowania w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu pacjentów używających narkotyków oraz cierpiących z powodu zaburzeń nawyków i popędów ich liczba w 2013 r. była niewielka. Leczono zaledwie 18 163 osoby z zaburzeniami wynikającymi z używania narkotyków (5% wszystkich leczonych) oraz 3 360 osób z rozpoznaniem patologicznego hazardu lub innych zaburzeń nawyków i popędów(ok. 1% wszystkich leczonych).Ponad 3/4 osób leczonych w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu zarejestrowały poradnie, a co piąty pacjent był hospitalizowany (na oddziale całodobowym terapeutycznym lub detoksykacyjnym). Tylko 3% pacjentów podjęło leczenie w dziennych oddziałach terapii. W 2013 r. zarejestrowano 57 757 tys. osób szukających w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu pomocy z powodu nadużywania alkoholu przez osoby bliskie (tzw. osoby współuzależnione oraz dorosłe dzieci alkoholików). Szczegółowe informacje na temat liczebności osób objętych w 2013 r. opieką placówek leczenia uzależnienia od alkoholu pod kątem najczęściej diagnozowanych zaburzeń przedstawione zostały w tabeli 2 znajdującej się w Aneksie.W leczeniu zaburzeń wynikających z używania alkoholu 80% pacjentów stanowią mężczyźni. Proporcja leczących się kobiet i mężczyzn jest od kilku lat niezmienna. Kobiety chętniej korzystają z pomocy oddziałów dziennych i poradni, rzadziej z leczenia w oddziałach całodobowych. Przeważającą grupą pacjentów uzależnionych w 2013 r. były osoby w wieku 30–64 lata, stanowiące aż 83% wszystkich zarejestrowanych. Drugą co do liczebności grupą wiekową byli młodzi dorośli. Osoby w wieku 20–29 lat to 13% wszystkich leczonych z powodu zaburzeń poalkoholowych13.

Personel placówek leczenia uzależnienia od alkoholuW 2013 r. w 643 placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu, które przekazały wypełnione ankiety do PARPA, zatrudniano 3 482 pracowników merytorycznych, z których 60% miało stałą lub czasową umowę o pracę, 24% pracowało na podstawie umów cywilnoprawnych, a pozostali byli właścicielami placówek, pracowali w ramach samozatrudnienia lub wolontariatu itp.W grupie osób zatrudnionych w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu blisko 2/3 stanowili terapeuci: 53% było specjalistami psychoterapii uzależnień lub osobami ubiegającymi się o otrzymanie certyfikatu specjalisty, a 12% pracowało jako instruktorzy lub osoby ubiegające się o otrzymanie certyfikatu instruktora.Co piąty pracownik lecznictwa odwykowego był lekarzem. Pozostali to psycholodzy (niepracujący jako terapeuci) – 6%, psychoterapeuci (inni niż specjaliści psychoterapii uzależnień) – 4%, inni pracownicy – 4%. Połowa specjalistów psychoterapii uzależnień oraz osób ubiegających się o certyfikat specjalisty ukończyła studia psychologiczne. W grupie specjalistów psychoterapii uzależnień 72% osób miało już certyfikaty, a w grupie instruktorów terapii uzależnień 70% pracowników. Zdecydowana większość lekarzy, tj. 87%

13 Dane PARPA za 2013 r. Placówki lecznictwa odwykowego w 2013 r.

23 z 87

miała specjalizację z zakresu psychiatrii, tylko 9% psychologów było specjalistami z zakresu psychologii klinicznej.Na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 25 czerwca 2012 r. w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, sposobu funkcjonowania i rodzajów podmiotów leczniczych wykonujących świadczenia stacjonarne i całodobowe oraz ambulatoryjne w sprawowaniu opieki nad uzależnionymi od alkoholu oraz sposobu współdziałania w tym zakresie z instytucjami publicznymi i organizacjami społecznymi (Dz. U. z 2012 r. poz. 734) oraz poprzedzającego go rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 31 grudnia 1999 r. w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, zasad funkcjonowania i rodzajów zakładów lecznictwa odwykowego oraz udziału innych zakładów opieki zdrowotnej w sprawowaniu opieki nad osobami uzależnionymi od alkoholu (Dz. U. z 2000 r. Nr 3 poz. 44, z późn. zm.), PARPA od 1999 r. prowadzi program szkolenia specjalistów psychoterapii uzależnień i instruktorów terapii uzależnień. Na koniec 2013 r. 1 410 osób (na koniec 2012 r. – 1.307) legitymowało się certyfikatem specjalisty psychoterapii uzależnień, zaś 388 osób (377 osób w grudniu 2012 r.) posiadało certyfikat instruktora terapii uzależnień wydany przez PARPA.

Finansowanie lecznictwa odwykowegoŚwiadczenia w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia są finansowane ze środków publicznych na podstawie umów zawieranych przez podmioty lecznicze z NFZ.

W 2013 r. kwotę 386 889 460 zł, będącą sumą wartości umów z placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu, przeznaczono w około:1) 63% na całodobowe oddziały leczenia uzależnień stacjonarne;2) 31% na ambulatoryjne leczenie uzależnień;3) 6% na oddziały dzienne leczenia uzależnień.Proporcje te nie uległy zmianie w porównaniu do 2012 r.

Wartości umów z placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu w latach 2008–2013 znajdują się w Tabeli 3 umieszczonej w Aneksie.

Z informacji przekazanych przez placówki leczenia uzależnienia od alkoholu wynika, że prawie 30% z nich wykonało w 2013 r. więcej świadczeń niż limit zakontraktowany przez NFZ. Tzw. nadwykonania wykonało 36% całodobowych oddziałów terapii, 22% oddziałów detoksykacyjnych, 32% poradni i 14% oddziałów dziennych. 17% placówek nie wykonała całego kontraktu. Najczęściej dotyczyło to dziennych oddziałów terapii i oddziałów leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (po ok. 28%).Efektywność leczenia osób uzależnionych od alkoholu i członków ich rodzin jest w dużej mierze uwarunkowana jakością ofert placówek ambulatoryjnych. Poradnie leczenia uzależnień są placówkami terytorialnie najbliższymi pacjentom. Ich zadania (opisane w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 25 czerwca 2012 r. w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, sposobu funkcjonowania i rodzajów podmiotów leczniczych wykonujących świadczenia stacjonarne i całodobowe oraz ambulatoryjne w sprawowaniu opieki nad uzależnionymi od alkoholu oraz sposobu współdziałania w tym zakresie z instytucjami publicznymi i organizacjami społecznymi) stwarzają gwarancję ciągłości i kompleksowości leczenia uzależnienia, o ile są finansowane na poziomie zapewniającym możliwość ich realizacji. Z danych NFZ wynika, że w 2013 r. aż 43% poradni podpisało z NFZ umowy o wartości niższej niż 150 000 zł, co nie stwarzało możliwości realizacji wszystkich lub większości zadań przypisanych im w ww. rozporządzeniu. Czas oczekiwania na przyjęcie do całodobowych oddziałów terapii wynosił średnio pięć tygodni (od kilku dni do kilkunastu tygodni, czasem nawet do kilku miesięcy dla osób sądownie zobowiązanych

24 z 87

do leczenia). W większości poradni (73%), podobnie jak w większości oddziałów dziennych (77%), nie czekało się na rozpoczęcie leczenia dłużej niż tydzień. W 2013 r. placówki leczenia uzależnienia od alkoholu objęły leczeniem prawie 5% pacjentów nieposiadających ubezpieczenia zdrowotnego. Większy odsetek pacjentów nieubezpieczonych objęty był opieką w oddziałach całodobowych (6%), mniejszy – w oddziałach dziennych (4%) i poradniach (4%).

Wspieranie placówek leczenia uzależnienia od alkoholu przez jednostki samorządu terytorialnego14

W ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych samorządy gmin zwiększają dostępność pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu oraz udzielają rodzinom, w których występują problemy alkoholowe pomocy psychologicznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie (art. 41 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi).Analiza wsparcia placówek leczenia uzależnienia od alkoholu ze strony samorządów gmin w 2013 r. pokazuje, że łączna wysokość środków przeznaczonych na dofinansowanie lecznictwa odwykowego w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych wynosiła 34 743 011 zł i była wyższa w porównaniu z 2012 r. o 1 734 618 zł. Wydatki te stanowiły blisko 7% wszystkich środków przeznaczonych przez gminy na realizację zadań gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych (podobnie jak w latach ubiegłych). W ogólnej kwocie przekazanych środków dominowały wydatki na zwiększenie dostępności świadczeń i programów terapii uzależnienia od alkoholu (77%). Aż 56% gmin nie przekazało w 2013 r. żadnych środków placówkom leczenia uzależnienia od alkoholu.W 2013 r. w Rzeczypospolitej Polskiej działało 2 185 punktów informacyjno-konsultacyjnych dla osób z problemem alkoholowym (w 2012 r. – 2 207). Ich zadaniem jest rozpoznawanie problemów alkoholowych osób zgłaszających się z powodu problemów wynikających ze spożywania alkoholu, motywowanie do podjęcia psychoterapii uzależnienia i kierowanie do lecznictwa specjalistycznego. Punkty te nie mają uprawnień do leczenia osób uzależnionych. Poradnictwem prowadzonym w punktach objęto łącznie 128 389 osób z problemem alkoholowym (w 2012 r. – 124 373 osób). Osobom tym udzielono w sumie 280 073 porady. Średnio w 2013 r. jeden punkt informacyjno-konsultacyjny konsultował jedynie 59 osób pijących problemowo (w 2012 r. – 56 osób). Na działanie punktów informacyjno-konsultacyjnych samorządy gmin wydały w 2013 r. kwotę 32 897 920 zł, tj. o ponad 3% mniej niż w 2012 r.W porównaniu z danymi z 2012 r. wzrosła liczba gmin, które współpracowały w 2013 r. z innymi gminami w zakresie wspierania i rozwoju lecznictwa odwykowego (z 303 do 399). Wzrosła również nieznacznie liczba gmin, które współpracowały w tym obszarze z samorządem województwa (ze 128 w 2012 r. do 141 w 2013 r.).Powyższe dane świadczą o tym, że zaangażowanie (finansowe i organizacyjne) samorządów gmin w realizację działań zwiększających dostępność nowoczesnego lecznictwa odwykowego pozostaje od lat na bardzo niskim poziomie, choć w 2013 r. przełamany został trend malejący.

W ramach zadań wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych samorządy wojewódzkie realizowały leczenie, rehabilitację i reintegrację osób 14 Na podstawie ankiety PARPA G-1 Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Rzeczypospolitej Polskiej w samorządach gminnych w 2013 r. oraz ankiety PARPA W-1 Realizacja w 2013 r. zadań z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych przez samorząd województwa.

25 z 87

uzależnionych od alkoholu (art. 2 ust. 1 pkt 5 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi) i inne działania pozalecznicze prowadzone przez WOTUW.

W 2013 r. na realizację zadań pozaleczniczych przez wojewódzkie ośrodki terapii uzależnienia i współuzależnienia urzędy marszałkowskie przekazały kwotę ok. 1 011 792 zł, o ok. 62 000 zł więcej niż w 2012 r. Żadnych środków na ten cel nie wydatkowały, podobnie jak w latach poprzednich, samorządy województw łódzkiego i podkarpackiego.W ramach zadań pozaleczniczych, finansowanych przez samorządy województw w 2013 r. WOTUW:1) prowadziły listy adresowe placówek leczenia uzależnienia od alkoholu i gromadziły

informacje na temat ich pracy;2) organizowały spotkania dla przedstawicieli placówek w województwie;3) realizowały szkolenia dla pracowników lecznictwa;4) udzielały konsultacji dla placówek leczenia uzależnienia od alkoholu;5) wydawały opinie, rekomendacje dla instytucji, w tym NFZ;6) podejmowały interwencje na rzecz placówek leczenia uzależnienia od alkoholu

dotyczące kontraktowania świadczeń zdrowotnych, pozyskiwania dodatkowych środków przez placówki z budżetów samorządowych, przeciwdziałania likwidacji zagrożonych placówek lub inicjatywy powołania nowych;

7) wskazywały kandydatów na biegłych sądowych w przedmiocie uzależnienia.

Poza przekazywaniem środków WOTUW na realizację zadań pozaleczniczych, urzędy marszałkowskie dofinansowywały w 2013 r. działalność leczniczą placówek leczenia uzależnienia od alkoholu, zwłaszcza tych, wobec których były podmiotem prowadzącym. Fundusze te przeznaczano przede wszystkim na cele inwestycyjne (remonty i wyposażenie) oraz na inne zadania, w tym poszerzenie oferty terapeutycznej i szkolenia pracowników. Łączna kwota dofinansowania przez urzędy marszałkowskie była w tym zakresie niższa w porównaniu z ubiegłoroczną i wynosiła 11 747 716 zł (w 2012 r. – 12 310 376 zł). W kwocie tej wydatki inwestycyjne stanowiły blisko 87% środków. Żadnych środków na ten cel nie przeznaczyły województwa łódzkie, kujawsko-pomorskie i podkarpackie.Samorządy siedmiu województw: lubelskiego, łódzkiego, mazowieckiego, pomorskiego, śląskiego, świętokrzyskiego i zachodniopomorskiego przekazały zakładom karnym funkcjonującym na terenie ich województw łącznie 127 054 zł na realizację działań profilaktycznych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych dla skazanych uzależnionych od alkoholu, odbywających karę pozbawienia wolności w 32 jednostkach penitencjarnych.W 2013 r. siedem samorządów wojewódzkich (lubuski, łódzki, podkarpacki, pomorski, śląski, świętokrzyski i wielkopolski) podejmowało w ramach Wojewódzkich Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych działania na rzecz aktywizacji zawodowej i społecznej osób uzależnionych po zakończeniu przez nie leczenia odwykowego. Na działania te wydatkowano kwotę 1 809 549 zł.

Zobowiązanie do podjęcia leczenia odwykowegoCelem instytucji sądowego zobowiązania osób uzależnionych od alkoholu do leczenia odwykowego jest motywowanie do podjęcia terapii uzależnienia. Podstawę prawną zobowiązania do leczenia stanowią art. 24–36 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.Powyższą procedurę wdraża się wobec osób uzależnionych od alkoholu, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od pracy albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny.

26 z 87

Instytucja ta często nie jest właściwie rozumiana. Najwięcej nieporozumień powstaje wokół celu i oczekiwanej skuteczności tej procedury.Zobowiązanie nie ma charakteru przymusu prawnego. Przymus stosowany jest na etapie doprowadzania osoby uzależnionej od alkoholu na badanie przez biegłego, na rozprawę w sądzie i do placówki leczenia uzależnienia od alkoholu celem podjęcia kuracji, jeśli osoba ta odmawia współpracy. Nie ma jednak możliwości prawnych ani organizacyjnych zatrzymania pacjenta w placówce wbrew jego woli, a tym bardziej zmuszenia go do aktywnego uczestnictwa w programie psychoterapii uzależnienia.W 2013 r. gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych:1) przeprowadziły z 94 650 osobami nadużywającymi alkoholu rozmowy motywująco-

interwencyjne (w 2012 r. – z 91 252 osobami);2) podjęły wobec 55 203 osób czynności zmierzające do orzeczenia o zastosowaniu wobec

nich obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego (w 2012 r. wobec 52 431 osób);

3) wystąpiły wobec 28 749 osób do sądu z wnioskiem o zobowiązanie do podjęcia leczenia odwykowego (w 2012 r. wobec 29 584 osób)15.

Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w 2013 r., w porównaniu z 2012 r., liczba wniosków, wpływających do sądów rodzinnych w sprawie zastosowania obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu zmniejszyła się o 765. Zwiększyła się natomiast nieznacznie (o 185) liczba wykonanych orzeczeń o obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu. Jednocześnie lista osób oczekujących na rozpoczęcie leczenia w oddziałach stacjonarnych wzrosła o 503 osób. Ponad 14,5 tysiąca osób mających orzeczone zobowiązanie, oczekiwało na koniec 2013 r. na przyjęcie do leczenia w trybie stacjonarnym. Szczegółowe informacje na ten temat z lat 2005–2013 znajdują się w Tabeli 4 umieszczonej w Aneksie.Blisko co piąty pacjent placówek leczenia uzależnienia od alkoholu (19,4%) kierowany był do terapii w wyniku sądowego zobowiązania do leczenia, przy czym w całodobowych oddziałach terapii osoby zobowiązane do leczenia stanowiły 38% zarejestrowanych pacjentów (tak samo jak w 2012 r.), w oddziałach dziennych – 13% (w 2012 r. – 17%), w poradniach – 17% (bez zmian w porównaniu do 2012 r.)16. Co szósta osoba (16%) skierowana do leczenia odwykowego przez sąd była kobietą.Leczenie w podstawowym programie terapii rozpoczęło 52% osób zobowiązanych (w 2012 r. 56%), a ukończyło 28% (podobnie, jak w 2012 r. ). Podstawowy program terapii uzależnienia częściej kończyły osoby zobowiązane, podejmujące leczenie w oddziałach stacjonarnych (82%) i dziennych (61%) niż osoby leczone w poradniach (41%).Gdyby ukończenie programu podstawowego było wystarczające do utrzymania trwałej zmiany wzoru picia, można by przyjąć, że procedura jest skuteczna co najmniej wobec 1/4 osób zobowiązanych. Jednak o skuteczności leczenia odwykowego decydują oddziaływania długofalowe.

15 Na podstawie ankiety PARPA G-1 Sprawozdanie z działalności samorządów gminnych w zakresie profilaktyki i rozwiązywanie problemów alkoholowych w 2012 r.16 Dane PARPA za 2013 r. Placówki lecznictwa odwykowego w 2013 r.

27 z 87

Lecznictwo odwykowe w zakładach penitencjarnych

Ministerstwo SprawiedliwościWięziennictwo dysponowało na koniec 2013 r. 1.114 miejscami w 31 oddziałach terapeutycznych dla skazanych uzależnionych od alkoholu. W porównaniu z 2012 r. liczba miejsc w tych oddziałach nie zmieniła się.Zapotrzebowanie na terapię uzależnienia od alkoholu w warunkach izolacji więziennej wzrasta, pomimo że na przestrzeni ostatnich lat systematycznie powiększała się baza systemu terapeutycznego i zwiększała się liczba skazanych uzależnionych obejmowanych terapią. W 2013 r. terapią objęto 5 467 skazanych, o 136 osób więcej niż w 2012 r. Ponad 95% skazanych rozpoczynających terapię skończyło odpowiednie programy.Środki finansowe wydatkowane na tę działalność w 2012 r. pochodziły, podobnie jak w latach poprzednich, z budżetu więziennictwa.

Ministerstwo Spraw WewnętrznychStraż GranicznaW ramach prowadzonych działań objęto opieką psychologiczną osoby z problemem alkoholowym, które zgłosiły się same lub zostały skierowane przez przełożonych w celu utrzymania stanu trzeźwości. Psycholodzy i lekarze udzielali porad w stosunku do osób mających problemy alkoholowe oraz doradzali podjęcie leczenia odwykowego. Przeprowadzono również cykl szkoleń na temat uzależnień, w tym również na temat uzależnienia od alkoholu.

Podmioty lecznicze Ministerstwa Spraw WewnętrznychSP ZOZ MSW, w ramach działalności mającej na celu zwiększenie dostępności do pomocy terapeutycznej dla osób uzależnionych oraz członków ich rodzin, realizowały następujące działania:1) na bazie Poradni Zdrowia Psychicznego działających w strukturach SP ZOZ MSW

oferowano terapię wspierającą indywidualną i grupową oraz poradnictwo dla osób chcących podjąć leczenie uzależnienia od alkoholu oraz po odbytym leczeniu. W 2013 r. zorganizowano 256 spotkań terapii indywidualnej, 229 spotkań terapii w grupie wsparcia oraz udzielono 587 porad;

2) zakresie wspierania realizacji zadań lecznictwa odwykowego, SP ZOZ MSW realizowały szkolenia skierowane do personelu medycznego. Miały one na celu podniesienie wiedzy i umiejętności personelu z zakresu pracy z osobami uzależnionymi od alkoholu. W 2013 r. szkolenia dotyczyły takich tematów jak m.in.: formy niesienia pomocy osobom uzależnionym, współczesne metody farmakoterapii, psychologiczne metody leczenia uzależnienia od alkoholu, specyfika kontaktu z pacjentem i budowanie jego motywacji. W 2013 r. w 16 szkoleniach uczestniczyło 100 pracowników, kilku osobom dofinansowano udział w szkoleniach zewnętrznych.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów AlkoholowychW celu zwiększenia dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych oraz podwyższania jakości świadczeń w obszarze leczenia uzależnienia, PARPA między innymi organizuje i dofinansowuje proces uzyskiwania kwalifikacji zawodowych dla kandydatów na specjalistów psychoterapii uzależnień oraz instruktorów terapii uzależnień. W ramach tego zadania na podstawie porozumień zawartych z Wojewódzkimi Ośrodkami Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia, w 2013 r. dofinansowano uczestnikom koszty dydaktyczne I etapu Programu szkolenia, tj. szkolenia w zakresie podstawowych umiejętności udzielania profesjonalnej pomocy psychologicznej oraz nowoczesnych metod diagnozowania i terapii uzależnienia

28 z 87

i psychoterapii członków rodzin, w wysokości ponad 180 000 zł. Sfinansowano również koszty III etapu Programu szkolenia, tj. superwizji klinicznej na co wydatkowano kwotę prawie 200 000 zł. Przeprowadzono dwie kilkudniowe sesje egzaminacyjne, w trakcie których 103 osoby uzyskały tytuł specjalisty psychoterapii uzależnień a 11 osób – tytuł instruktora terapii uzależnień. PARPA organizowała i współorganizowała ogólnopolskie konferencje i szkolenia dla pracowników placówek leczenia uzależnienia. We współpracy z Krajowym Biurem do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii oraz Polskim Towarzystwem Terapii Motywującej przygotowano i zorganizowano ogólnopolską konferencję na temat Dialogu Motywującego, jako metody użytecznej do pracy terapeutycznej z osobami niemającymi gotowości do zmiany zachowań. Wspólnie z Instytutem Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego zorganizowano konferencję dotyczącą metod i strategii pomocy psychologicznej dla par. We współpracy z m.in. Świętokrzyskim Centrum Profilaktyki i Edukacji w Kielcach, Uniwersytetem Jana Kochanowskiego w Kielcach zorganizowano konferencję naukowo-szkoleniową dotyczącą pomocy terapeutycznej rodzinom osób uzależnionych. Wspólnie z Fundacją Rozwoju Profilaktyki, Edukacji i Terapii Problemów Alkoholowych ETOH zorganizowano konferencję pod nazwą Programy i strategie psychoterapii Dorosłych Dzieci Alkoholików. Praca nad śladami traum i toksycznych relacji z rodzicami. Wraz z Krakowskim Stowarzyszeniem Terapeutów Uzależnień zorganizowano konferencję dotyczącą psychoterapii osób z syndromem Dorosłych Dzieci Alkoholików, zwanych dalej „DDA”. PARPA zrealizowała pilotażowe szkolenie Krótkoterminowa terapia par. Proces zdrowienia w uzależnieniu, szkolenie pozytywnie zweryfikowało opracowany program krótkoterminowej terapii par.W 2013 r. kontynuowano prace nad pilotażowymi projektami oferty pomocy dla uzależnionych i nadużywających alkoholu mieszkańców domów pomocy społecznej. Wspólnie z Biurem Polityki Społecznej Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy, Zarządem Głównym Polskiego Związku Głuchych oraz Oddziałem Mazowieckim Polskiego Związku Głuchych kontynuowano prace nad tworzeniem systemu pomocy głuchym osobom pijącym szkodliwie lub uzależnionym od alkoholu. W 2013 r. zakończono szkolenie osób głuchych w zakresie udzielania pomocy osobom głuchym i niedosłyszącym z problemami alkoholowymi. Uruchomiono m.in. stronę internetową oraz telefon z wideokonferencją, umożliwiające osobom niesłyszącym pozyskiwanie informacji oraz umawianie wizyt u niesłyszących terapeutów. Uczestnicy szkolenia przeprowadzili w 2013 r. pierwsze spotkania z osobami poszukującymi takiego wsparcia.W 2013 r. kontynuowano program konsultacji placówek leczenia uzależnienia od alkoholu. Podpisano porozumienia z placówkami. Dokonano analizy ich funkcjonowania, opracowano programy rozwoju placówek i udzielono pomocy w ich wdrażaniu. Aktualizowano listy adresowe placówek leczenia uzależnienia od alkoholu działających w każdym województwie, gromadzono i opracowano dane na temat ich funkcjonowania. Monitorowano dostępność świadczeń w obszarze leczenia uzależnienia od alkoholu. Prowadzono bieżące poradnictwo w formie osobistej, telefonicznej, listownej dla osób poszukujących pomocy w zakresie leczenia uzależnienia, współuzależnienia, DDA oraz innych problemów.Placówkom leczenia uzależnień przekazano najnowszą pozycję książkową z zakresu terapii uzależnień. Popularyzując metodę Dialogu Motywującego w pomaganiu osobom uzależnionym, ich rodzinom oraz osobom doświadczającym przemocy i stosującym przemoc, nagrano filmy edukacyjne przedstawiające wzorcowy sposób stosowania dialogu motywującego tak aby zachęcić terapeutów i inne osoby świadczące pomoc psychologiczną do nauki tej metody i stosowania jej w praktyce klinicznej.

29 z 87

Stworzono projekty aktów prawnych oraz standardów pracy placówek wykonujących świadczenia stacjonarne i całodobowe oraz ambulatoryjne w sprawowaniu opieki nad uzależnionymi od alkoholu.

Telewizja Polska S.A.W programach telewizyjnych przeznaczono czas na zróżnicowane gatunkowo audycje, pośrednio lub bezpośrednio traktujące m.in. o problemach związanych z uzależnieniem od alkoholu, edukacji w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Problematyka uzależnienia była tematem poruszanym w serialach telewizyjnych, magazynach, reportażach, filmach dokumentalnych, programach i serwisach informacyjnych. Większość audycji miała charakter jednorazowy, niektóre emitowane były w związku z różnego rodzaju wydarzeniami. Nieliczne miały charakter cykliczny.

Polskie Radio S.A.Tematyka wychowania w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi znalazła się w licznych serwisach informacyjnych, audycjach publicystycznych, poradnikowych i reportażach. W czterech ogólnopolskich programach oraz na kanale cyfrowym, tylko bezpośrednio tej tematyce poświęcono prawie 18 godzin.

Wspieranie działalności środowisk abstynenckichWażną rolę w terapii oraz rehabilitacji społecznej osób uzależnionych od alkoholu i członków ich rodzin stanowiły ruchy samopomocowe. W 2013 r. w Rzeczypospolitej Polskiej wspólnota Anonimowych Alkoholików (AA)17, obejmowała 1 797 grup (1 910 w 2012 r.), grup Al-Anon – wspólnota rodzin i bliskich osób z problemem alkoholowym było 493 (509 w 2012 r.), natomiast grup Al-Ateen – wspólnota dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym było 70 (61 w 2012 r.). Grup DDA było 162 (147 w 2012 r.). Ważną rolę odgrywały również stowarzyszenia abstynenckie. Ich liczba w 2013 r. wynosiła 524, w tym najwięcej (63) w województwie łódzkim. W ramach realizacji gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, ze stowarzyszeniami abstynenckimi współpracowały 863 samorządy gminne (1 075 w 2012 r.). Najwięcej – 106 z województwa mazowieckiego. W 319 gminach (382 w 2012 r.) współpraca dotyczyła zlecenia realizacji zadań, natomiast współpracę merytoryczną (np. wymiana informacji, konsultacje) wykazało 621 gmin. W 422 gminach współpraca ze stowarzyszeniami polegała na organizowaniu wspólnych przedsięwzięć.W 2013 r. w ośmiu samorządach wojewódzkich: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, łódzkie, opolskie, pomorskie, śląskie, wielkopolskie prowadzono działania wspierające stowarzyszenia abstynenckie i ich rodziny m.in. poprzez udzielanie dotacji na programy obejmujące m.in. promowanie zdrowego i trzeźwego stylu życia wyłaniane w otwartych konkursach ofert.PARPA podejmowała działania wspólnie ze stowarzyszeniami abstynenckimi, które obejmowały m.in. konsultacje, porady oraz wsparcie merytoryczne, przekazywanie im materiałów edukacyjno-informacyjnych z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Przedstawiciele PARPA uczestniczyli w organizowanych przez środowiska abstynenckie spotkaniach, szkoleniach, forach, konferencjach, uroczystościach jubileuszowych, obejmując je patronatem honorowym. W ramach współpracy z Krajową Radą Związków i Stowarzyszeń Abstynenckich przygotowano porozumienie na prowadzenie serwisu internetowego www.krra.pl, w ramach którego na bieżąco zamieszczane były komunikaty oraz informacje w sprawach dotyczących

17 Dane podstawie wyników ankiet PARPA G1, 2013 r.30 z 87

profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, w szczególności na gruncie działań środowisk abstynenckich w społecznościach lokalnych.PARPA realizując porozumienie podpisane z Krajową Radą Związków i Stowarzyszeń Abstynenckich, zwaną dalej „KRZiSA” uczestniczyła jako jeden z partnerów merytorycznych we wdrażaniu programu Standardy działań stowarzyszeń abstynenckich. Projekt zainicjowany przez KRZiSA oraz Centrum Promocji Rozwoju i Inicjatyw Obywatelskich w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego miał na celu podniesienie jakości świadczonych usług w zakresie aktywizacji społeczno-zawodowej osób uzależnionych od alkoholu objętych działaniami prowadzonymi przez stowarzyszenia zrzeszone w KRZiSA. W projekcie wypracowano i opisano standardy, które zostały wdrożone w 60 stowarzyszeniach abstynenckich. PARPA aktywnie uczestniczyła w pracach nad wypracowaniem założeń dotyczących standardów oraz zorganizowała 16 regionalnych seminariów dla przedstawicieli środowisk lokalnych podsumowujących działania zrealizowane w projekcie. PARPA współpracowała również przy opracowaniu broszury opisującej i promującej standardy działań stowarzyszeń abstynenckich. Zorganizowano we współpracy z KRZiSA ogólnopolskie seminarium podsumowujące realizację projektu. W spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele Związków Wojewódzkich i Stowarzyszeń Abstynenckich. Jednym z elementów programu było nadanie certyfikatów stowarzyszeniom, które wdrożyły standardy do swojej działalności. Również w Rekomendacjach na 2014 r. skierowanych do samorządów gminnych zamieszczono obszerne wskazówki dotyczące nt. potrzeby i zasad standaryzacji.

31 z 87

CEL STRATEGICZNY 2.0.0.0Zmniejszenie dostępności i zmiana struktury spożywanego alkoholu

Alkohol jest towarem legalnym, powodującym jednak istotne szkody zdrowotne, społeczne i ekonomiczne.Większość ludzi spożywa alkohol w sposób rozsądny i umiarkowany. Jednak specyfika działania alkoholu powoduje, że część osób sięga po niego zbyt często, co powoduje wiele szkód oraz zagrożeń w życiu społecznym. Wielkość tych szkód jest związana z rozmiarem zjawiska nadużywania alkoholu oraz jakości systemu rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ich profilaktyki.Dlatego obrót napojami alkoholowymi objęty jest prawnymi ograniczeniami, zarówno pod względem dostępu fizycznego (gęstość sprzedaży), jak i ekonomicznego (podatek akcyzowy).Strategią ograniczenia wielkości spożycia alkoholu i szkód spowodowanych przez alkohol o potwierdzonej naukowo skuteczności jest ograniczenie liczby emitowanych reklam napojów alkoholowych.

Cel cząstkowy 2.1.0.0Zmniejszenie spożycia napojów alkoholowych i zmiana struktury spożycia

Wielkość spożycia napojów alkoholowychW 2013 r. spożycie alkoholu per capita wyniosło 9,67 l, co oznacza wzrost wobec 2012 r. o 0,51 l. Najbardziej wzrosło spożycie wyrobów spirytusowych – było o 15% w stosunku do 2012 r. i wyniosło 3,6 l. Spożycie wina wyniosło 5,8 l, natomiast spożycie piwa – 97,7 l. Przy analizie powyższych danych trzeba mieć na uwadze istotne zwiększenie produkcji napojów wysokoprocentowych po ogłoszeniu informacji o zwiększeniu akcyzy na ten rodzaj alkoholu. Wg danych Głównego Urzędu Statystycznego, zwany dalej „GUS” z Biuletynu Statystycznego wskaźnik produkcji napojów spirytusowych w grudniu 2013 r. wyniósł 147,4, a zapasy 118 w odniesieniu do analogicznego okresu w 2012 r. (równego 100). Od września notowano znacznie zwiększoną produkcję napojów spirytusowych (zarówno w odniesieniu do wcześniejszych miesięcy jak i analogicznie do 2012 r.). Pomimo powyższych zastrzeżeń poziom spożycia alkoholu od kilku lat rośnie, wobec tego, realizacja celu może być utrudniona.

32 z 87

1998 r.

1999 r.

2000 r.

2001 r.

2002 r.

2003 r.

2004 r.

2005 r.

2006 r.

2007 r.

2008 r.

2009 r.

2010 r.

2011 r.

2012 r.

2013 r.

5

5.5

6

6.5

7

7.5

8

8.5

9

9.5

10

7.02 7.04 7.12

6.63

6.93

7.86

8.28

7.97

8.79

9.21

9.58

9.06 9.029.25

9.16

9.67

Obn

iżen

ie p

odat

ku

akcy

zow

ego

Podw

yższ

enie

pod

atku

akc

yzow

ego

Rycina 2. Wielkość spożycia 100% alkoholu w przeliczeniu na jednego mieszkańca w latach 1998–2013.

Poniższa rycina pokazuje zmiany w wielkości spożycia poszczególnych rodzajów napojów alkoholowych w przeliczeniu na 100% alkohol. Od 2003 r. widać tendencję wzrostową spożycia piwa oraz wódek, na chwilę zatrzymaną przez zwiększenie podatku akcyzowego od napojów alkoholowych, który nastąpił w 2009 r.

1995

r.

2000

r.

2001

r.

2002

r.

2003

r.

2004

r.

2005

r.

2006

r.

2007

r.

2008

r.

2009

r.

2010

r.

2011

r.

2012

r.

2013

r.

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

3.5

2.01.7 1.7

2.4 2.5 2.5 2.73.0

3.4 3.2 3.2 3.33.0

3.6

0.8 1.4 1.3 1.3 1.4 1.31.0 1.1 1.1 1.0 0.8 0.8 0.8 0.7 0.7

2.1

3.7 3.73.9

4.14.5 4.4

5.0 5.1 5.2 5.0 5.05.2

5.5 5.4

wódki, likiery, inne napoje alkoholowew przeliczeniu na 100%

wino i miody pitne piwo

litry

Rycina 3. Spożycie poszczególnych rodzajów napojów alkoholowych w przeliczeniu na 100% alkohol (w litrach).

33 z 87

Analiza powyższych wykresów powinna dać powód do tego, aby rozpocząć dyskusję o cenie minimalnej za porcję standardową alkoholu.

W stosunku do 2012 r. nastąpiły zmiany w strukturze spożywanych napojów alkoholowych: o 13,7% wzrósł udział wyrobów spirytusowych, udział piwa spadł o 6,66%. Udział wina spadł o 6,85%.Zmiany w strukturze spożycia napojów alkoholowych pokazuje poniższy wykres:

1998 r.1999 r.2000 r.2001 r.2002 r.2003 r.2004 r.2005 r.2006 r.2007 r.2008 r.2009 r.2010 r.2011 r.2012 r.2013 r.

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

34.20%29.80%

28.30%25.80%24.50%

30.50%30.20%31.40%30.70%32.60%

35.50%35.30%35.50%35.70%

32.74%37.23%

23.40%23.20%

20.20%19.20%

19.40%17.30%

15.30%12.90%

12.40%11.60%

10.30%9.30%9.30%8.30%

7.73%7.20%

42.50%47.00%

51.50%55.00%56.10%

52.20%54.50%55.70%56.90%55.80%54.20%55.40%55.20%56.00%

59.54%55.57%

Wódki, likiery, inne napoje alkoholowe(w przeliczeniu na 100%)

Wino i miody pitne Piwo

Rycina 4. Struktura spożycia napojów alkoholowych w latach 1998-2013.

Dane dotyczące wielkości spożycia napojów alkoholowych wyliczane są przez GUS na podstawie wielkości krajowej produkcji, importu, eksportu oraz zapasów w magazynach producentów i przedsiębiorstw handlowych.Z danych GUS wynika, że dostawy na rynek krajowy w 2013 r.:1) zwiększyły się (w porównaniu z 2012 r.) w przypadku wódek, likierów, innych napojów

alkoholowych (w przeliczeniu na 100% alkohol) o 15,9%;2) spadły w przypadku piwa o 1,4%;3) uległy obniżeniu w przypadku wyrobów winiarskich (wina, miodów pitnych i pozostałych

fermentowanych napojów winiarskich) o 2,7%.

W 2013 r. w stosunku do 2012 r., o 12% wzrosła produkcja napojów spirytusowych. Ponad dwukrotnie wzrosła produkcja wina gronowego. Produkcja piwa była wyższa o 1%.W przypadku importu napojów alkoholowych do Rzeczypospolitej Polskiej ze wszystkich państw świata import piwa w 2013 r.18. w odniesieniu do 2012 r. zmniejszył się o ok. 15%, import alkoholu etylowego nieskażonego o objętościowej mocy alkoholu mniejszej niż 80% obj. wzrósł o 35%, import wyrobów winiarskich wzrósł o 12%. Porównując dane z importu na przestrzeni kilku lat trudno jest wskazać jednoznaczną tendencję. Corocznie wartości

18 Dane tymczasowe GUS.34 z 87

importu poszczególnych rodzajów napojów alkoholowych zmieniają się nie wykazując jednoznacznych kierunków zmian.

Szczegółowe informacje z ostatnich kilku lat na temat dostaw, produkcji oraz importu napojów alkoholowych znajdują się w Tabelach 5–7 umieszczonych w Aneksie.

Według danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi uprawnienia do wykonywania poszczególnych rodzajów działalności regulowanych posiada następująca liczba przedsiębiorców:1) wyrób alkoholu etylowego – 495, oczyszczanie alkoholu etylowego – 36, skażanie

alkoholu etylowego – 137, odwadnianie alkoholu etylowego – 28; 2) wyrób lub rozlew napojów spirytusowych – 94;3) wyrób lub rozlew wyrobów winiarskich – 147.

Wymienione liczby nie oznaczają, że tyle podmiotów aktualnie wykonuje działalność w zakresie wyrobu, oczyszczania, skażania lub odwadniania alkoholu etylowego, wyrobu lub rozlewu napojów spirytusowych oraz wyrobu lub rozlewu wyrobów winiarskich, ponieważ niektóre podmioty okresowo zawieszają działalność w zależności od tego jak kształtuje się opłacalność danej produkcji.W 2013 r. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przeprowadziło kontrole u pięciu przedsiębiorców wpisanych do wyżej wymienionych rejestrów działalności regulowanej.

Dostępność ekonomiczna alkoholuIstnieją liczne badania naukowe potwierdzające związek pomiędzy ceną alkoholu a wielkością jego spożycia. Jednym z podstawowych wniosków płynących z tych badań jest stwierdzenie faktu, że im większa jest dostępność ekonomiczna alkoholu, tym większe jest jego spożycie19. Prowadzenie zatem odpowiedniej polityki podatkowej jest jednym z podstawowych narzędzi służących ograniczaniu szkód powodowanych przez alkohol, a co za tym idzie, służących poprawie zdrowia populacji. Organem inicjującym regulację podatku akcyzowego jest Minister Finansów. Ostatnia regulacja podwyższająca stawki na alkohol etylowy miała miejsce w 2013 r. (ustawa z dnia 8 listopada 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z realizacją ustawy budżetowej (Dz. U. poz. 1645) obowiązuje od 1 stycznia 2014 r.). Ustawa z dnia 8 listopada 2013 r. wprowadziła zmiany m.in. w ustawie

z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym (Dz. U. z 2014 r. poz. 752).Dochody z tytułu podatku akcyzowego od napojów alkoholowych wyniosły w 2013 r. 11 035 890 074,87 zł, w tym: 7 158 814 891,14 zł – za alkohol etylowy, 372 695 236,07 zł – wino, napoje fermentowane, wyroby pośrednie oraz 3 504 379 947,66 zł – piwo. Porównanie dochodów z tytułu podatku akcyzowego w latach 2012–2013 pokazuje, że w przypadku alkoholu etylowego dochody te wzrosły o 8,3%, natomiast w przypadku wina i piwa – spadły odpowiednio o 4,9% oraz 2,1%. Ogólna kwota uzyskana z podatku akcyzowego od napojów alkoholowych wzrosła w 2013 r., w odniesieniu do 2012 r. o 4,3%. Porównanie dochodów z podatku akcyzowego na napoje alkoholowe pokazuje, że na przestrzeni 5-ciu lat po raz pierwszy zmniejszyły się dochody z tytułu podatku akcyzowego na piwo. Szczegółowe informacje na temat dochodów z tytułu podatku akcyzowego w latach 2009–2013 znajdują się w Tabeli 8 umieszczonej w Aneksie.19 Przegląd dokonany w raporcie RAND Europe dla Dyrekcji Generalnej ds. Zdrowia i Konsumentów(DG SANCO) The affordability of alcoholic beverages in the European Union: understanding the link between alcohol affordability, consumption and harms (2009) oraz w raporcie P. Andersona, B. Baumberga Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007].

35 z 87

W porównaniu z 2012 r. zanotowano średni wzrost cen napojów alkoholowych o 1,1%. Najbardziej wzrosła cena piwa – o 1,8%. Cena wina wzrosła o 1,7%, natomiast cena napojów spirytusowych pozostała na bardzo podobnym poziomie jak w 2012 r.Ważnym wskaźnikiem dostępności ekonomicznej napojów alkoholowych jest liczba butelek poszczególnych rodzajów napojów alkoholowych, które można kupić za średnie miesięczne wynagrodzenie. W związku z tym, że ceny alkoholu wzrosły bardzo nieznacznie przy jednoczesnym wzroście przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, w 2013 r. zanotowano kolejny (notowany od 2009 r.) wzrost dostępności ekonomicznej napojów alkoholowych. Najwyższy jest on w przypadku piwa.

2001 r. 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r. 0

200

400

600

800

1,000

1,200

1,400

88 90 107 110 121 135 149 158 159 165 171 174 179220 231 242 257 278 300 336 368 360 356 373 382 386

772 796 831 871 909 9531,035

1,094 1,074 1,1081,172 1,206 1,263

wódka czysta 40% - 0,5lwino białe gronowe, wytrawne - 0,75lpiwo jasne pełne 12,5% ekstraktu wagowego, butelkowane - 0,5l

Licz

ba b

utel

ek, k

tóre

moż

na k

upić

za

śr

edni

e m

iesi

ęczn

e w

ynag

rodz

enie

Rycina 5. Dostępność ekonomiczna napojów alkoholowych w latach 2001–2013.Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS nt. średniej ceny poszczególnych napojów alkoholowych oraz średniego miesięcznego wynagrodzenia w 2013 r.

W 2013 r. wydatki przeznaczane przez gospodarstwa domowe na napoje alkoholowe w przeliczeniu na jedną osobę w porównaniu z 2012 r. były niemal takie same. W 2012 r. kwota ta wyniosła 12,72 zł, w 2012 r. – 12,71 zł. Zmiany w tym zakresie na przestrzeni ostatnich kilku lat pokazuje poniższy wykres:

2004 r. 2005 r. 2006 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.0 zł

2 zł

4 zł

6 zł

8 zł

10 zł

12 zł

14 zł

7.41 zł 7.34 zł8.17 zł

8.94 zł9.99 zł

10.86 zł 11.24 zł 11.61 zł12.71 zł 12.72 zł

Rycina 6. Przeciętne miesięczne wydatki na napoje alkoholowe na jedną osobę w gospodarstwach domowych w latach 2004–2013 na podstawie publikacji GUS „Budżety gospodarstw domowych 2013”.

36 z 87

Dostępność fizyczna alkoholuAdministracyjne i prawne ograniczenie dostępności alkoholu jest jednym z najskuteczniejszych narzędzi ograniczania zakresu problemów alkoholowych.W Rzeczypospolitej Polskiej zasadniczą rolę w formułowaniu strategii ograniczania dostępności fizycznej alkoholu, biorąc pod uwagę instrumenty regulacji prawnych, mają jednostki samorządu terytorialnego.W porównaniu z 2012 r. odnotowano zmniejszenie się dostępności fizycznej napojów alkoholowych. Na jeden punkt sprzedaży napojów alkoholowych przypadało w 2013 r. 266 osób. W 2012 r. były to 262 osoby20. Na jeden punkt sprzedaży napojów o zawartości powyżej 18% przypadały 373 osoby, w 2012 r. – 374 osoby.W 2013 r. ważne były 317 792 zezwolenia. W 2013 r. gminy wydały 141 501 zezwoleń, w tym 101 488 zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży (sklepy) i 40 013 zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia w miejscu sprzedaży (lokale gastronomiczne).W odniesieniu do zezwoleń na sprzedaż hurtową napojów alkoholowych organem właściwym do ich wydawania jest marszałek województwa w przypadku napojów o zawartości od 4,5% do 18% alkoholu, natomiast w przypadku napojów o zawartości powyżej 18% alkoholu – Minister Gospodarki.W 2013 r. marszałkowie województw wydali w sumie 1 386 zezwoleń (w 2012 r. wydane zostały 923 zezwolenia), w tym: 663 zezwolenia na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości do 4,5% alkoholu oraz piwa i 723 zezwolenia na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 4,5% do 18% alkoholu, z wyjątkiem piwa. W 10 województwach wydano w sumie 31 zezwoleń na wyprzedaż posiadanych zapasów napojów alkoholowych o zawartości do 18% alkoholu.Minister Gospodarki wydał 245 zezwoleń (o 18 mniej niż w 2012 r.) na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18% alkoholu.

Ograniczenie liczby reklam napojów alkoholowychBadania naukowe pokazują, że oglądanie reklam napojów alkoholowych ma wpływ na wielkość konsumpcji napojów alkoholowych, zwłaszcza wśród młodych ludzi21. Wpływ ten ma zarówno krótko jak i długoterminowe efekty.Tymczasem dane przekazane przez Krajowa Radę Radiofonii i Telewizji pokazują, że czas antenowy poświęcony na reklamy piwa wzrósł w 2013 roku dwukrotnie w porównaniu do 2012 roku w przypadku telewizji komercyjnych, natomiast w przypadku telewizji publicznej - ponad trzykrotnie, co pokazuje rycina 6:

20 Informacja różni się od informacji przedstawionej w Sprawozdaniu z wykonania ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia – 31 grudnia 2012 r.21 P. Anderson, L. Moller, G. Galea, Alcohol in the European Union. Consumption, harm and policy approaches, WHO, 2012

37 z 87

2011 r. 2012 r. 2013 r.0

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

80,000

6,440 4,395

14,591

25,028

33,662

67,432

Telewizja publicznaTelewizja komercyjna

liczb

a m

inut

Rycina 7. Czas antenowy poświęcony na reklamę piwa w telewizji publicznej oraz telewizji komercyjnej.

Wg danych KRRiTV telewizja publiczna (dane na ten temat są sprawozdawane tylko dla telewizji publicznej) poświęciła na audycje dotyczące zagrożeń związanych z używaniem alkoholu poświęciła w sumie (łącznie z telewizjami regionalnymi) 7 909 minut. Oznacza to, że dwa razy dłużej widzowie telewizji publicznej oglądają reklamy piwa, niż programy edukacyjno-informacyjne na temat szkodliwości alkoholu. Zważywszy na to, że telewizja komercyjna nie ma obowiązku zawierać w swoich programach treści edukacyjnych dotyczących szkodliwości alkoholu, a liczba minut poświęconych na reklamy piwa jest ponad czterokrotnie większa, można przyjąć, że dysproporcje między treściami edukacyjnymi a reklamami są znacznie wyższe.

38 z 87

CEL STRATEGICZNY 3.0.0.0Ograniczenie zaburzeń życia rodzinnego, w tym szkód zdrowotnych i rozwojowych dzieci z rodzin z problemem alkoholowym

Istotnym problemem społecznym są szkody zdrowotne i rozwojowe, jakie zachodzą u dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Dzieci wychowujące się w takich rodzinach, żyją w ciągłym stresie i napięciu i doświadczają wielu traumatycznych sytuacji związanych z uzależnieniem swoich rodziców. Brak im poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego i fizycznego, co powoduje określone zaburzenia emocjonalne i psychiczne. Dzieci rodziców z problemem alkoholowym są słabsze fizycznie i częściej chorują oraz często są ofiarami przemocy ze strony najbliższych członków rodziny lub otoczenia.Ważną grupę dzieci, które odnoszą szkody w związku z piciem alkoholu przez rodziców stanowią te, których matki spożywały alkohol w czasie ciąży. Najpoważniejszym uszkodzeniem płodu związanym ze spożywaniem alkoholu przez ciężarną matkę jest płodowy zespół alkoholowy (PZA, ang. Fetal Alcohol Syndrome, FAS). Wyniki ogólnopolskich badań zachowań zdrowotnych kobiet w ciąży22 wskazują, że mimo rosnącej świadomości zagrożeń dla zdrowia i rozwoju dzieci, wynikających z ekspozycji na alkohol w okresie prenatalnym, aż 14% kobiet nie rezygnuje w tym czasie z picia alkoholu. Analiza stanu noworodków, których matki piły w ciąży alkohol, wskazuje na zwiększoną częstotliwość występowania małej masy urodzeniowej i mniejszej długości ciała, niższej punktacji w skali Apgar oraz różnych wad wrodzonych.Płodowy zespół alkoholowy jest rzadko rozpoznawany z uwagi na brak odpowiedniego przygotowania diagnostycznego grup zawodowych, które zajmują się opieką nad matką i dzieckiem. Szacuje się, że w Rzeczypospolitej Polskiej rodzi się co roku ok. 900 dzieci z pełnoobjawowym zespołem FAS i kilka razy więcej z innymi uszkodzeniami związanymi z piciem alkoholu przez kobietę w ciąży (np. FAE – Fetal Alcohol Effect, FASD – Fetal Alcohol Syndrom Disorders). Są one mniej widoczne ze względu na mniejszy stopień nasilenia, za to częstotliwość ich występowania jest prawdopodobnie ok. 10-krotnie wyższa niż FAS.Należy podkreślić, iż FAS może wystąpić nie tylko u dzieci matek uzależnionych od alkoholu. Nawet sporadyczne wypicie niewielkich ilości alkoholu może wywołać określony rodzaj uszkodzeń u rozwijającego się płodu. Tak więc grupa dzieci z FAS zdecydowanie wykracza poza grupę dzieci matek alkoholiczek. Te jednak znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji, gdyż matki z racji uzależnienia, nie są w stanie zapewnić im prawidłowej opieki zarówno macierzyńskiej, jak i medycznej. Dzieci matek uzależnionych od alkoholu znacznie częściej trafiają więc do rodzin zastępczych lub adopcyjnych.

Cel cząstkowy 3.1.0.0Zwiększenie dostępności i poprawa jakości pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoGłównym zadaniem realizowanym przez jednostki samorządu terytorialnego w zakresie udzielania pomocy dzieciom wychowującym się w rodzinach z problemem alkoholowym jest wspieranie i prowadzenie miejsc pomocy dla dzieci. W 2013 r. zebrane dane uporządkowano według podziału wprowadzonego w ustawie z dani 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny 22 Badania „Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży” zrealizowane w 2009 r. przez GIS we współpracy z: Centrum Onkologii – Instytut im. M. Skłodowskiej – Curie w Warszawie, PARPA i KBPN w 382 oddziałach szpitalnych na próbie 3.280 położnic.

39 z 87

i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z 2013 r. poz. 135, z późn. zm.), który określa rodzaj działających w samorządach lokalnych placówek wsparcia dziennego w formie opiekuńczej, specjalistycznej oraz pracy podwórkowej (często określanych potocznie jako świetlice socjoterapeutyczne, opiekuńczo-wychowawcze, itp.). W 2013 r. w 410 polskich gminach funkcjonowało 1 239 miejsc realizujących specjalistyczny program socjoterapeutyczny (o 247 mniej niż w 2012 r.), w których z pomocy świadczonej w ramach zajęć skorzystało 40 187 dzieci. W grupie tej było 19 892 dzieci z rodzin z problemem alkoholowym, co stanowi 50% ogólnej liczby. W 2013 r. w placówkach specjalistycznych pracowało 2 931 wychowawców. W tym okresie samorządy gminne na funkcjonowanie swoich placówek specjalistycznych wydatkowały 43 553 592 zł.

czynne raz w tygodniu czynne 2-3 razy w tygodniu czynne 4 i więcej razy w tygodniu

0

100

200

300

400

500

600

700

800

159

362

718

liczb

a m

iejs

c po

moc

y sp

ecja

l-is

tycz

nej

Rycina 8. Liczba miejsc pomocy specjalistycznej w 2013 r.

Prawie 60% tych placówek było otwartych 4 dni w tygodniu lub więcej, czyli w sposób umożliwiający bardziej stabilną możliwość wspierania dzieci.Warto zwrócić uwagę, że zwłaszcza w przypadku specjalistycznych placówek wsparcia dziennego, ich program powinien być dostosowany do diagnozy problemów i zaburzeń dzieci. Środki finansowe na działalność tych placówek pochodzą w zdecydowanej większość (a nierzadko w całości) z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż alkoholu, które są celowymi środkami na realizację zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, podczas gdy jedynie połowa dzieci uczestniczących w zajęciach to dzieci z rodzin z problemem alkoholowym.

W 2013 r. funkcjonowało 4.448 placówek realizujących opiekuńczą formę pomocy.

czynne raz w tygodniu czynne 2-3 razy w tygodniu czynne 4 i więcej razy w tygodniu

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

438

1,431

2,579

liczb

a m

iejs

c po

moc

y op

ieku

ńcze

j

Rycina 9. Liczba miejsc pomocy opiekuńczej w 2013 r.

Z zajęć prowadzonych przez 8 552 wychowawców skorzystało 149 881 dzieci (w 2012 r. było 198 259 uczestników w 5 350 świetlicach). W grupie tej jedynie 34% stanowią dzieci z rodzin

40 z 87

z problemem alkoholowym. W 2013 r. samorządy gminne na funkcjonowanie miejsc pomocy realizujących program opiekuńczy wydatkowały 94 661 874 zł.Dodatkową formą wyszczególnioną w sprawozdaniach za 2013 r. była podwórkowa forma pracy z dziećmi z grupy ryzyka. W 125 gminach działało 498 takich miejsc pomocy. Uczestniczyło w nich 81 687 dzieci (z tego 70 000 w mieście Wrocław), ale tylko 4 244 dzieci z rodzin z problemem alkoholowym, co stanowi 5,1% (trzeba jednak uwzględnić fakt, że w wielu przypadkach przy tej formie pomocy dzieciom brak jest szczegółowych informacji na ich temat).Łącznie różnego rodzaju formami pomocy objęto 271 755 dzieci, jednak tylko 74 581 dzieci zostało zdiagnozowanych jako dzieci alkoholików. Oznacza to, że grupa ta stanowiła jedynie 27% wszystkich dzieci objętych pomocą. Wskazuje to na ogromny deficyt w zakresie udzielania pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym. Jeszcze bardziej niekorzystny obraz otrzymamy, jeśli zestawimy liczbę dzieci z rodzin z problemem alkoholowym objętych pomocą w różnych świetlicach, z liczbą dzieci alkoholików w Polsce, którą szacuje się na ok. 1,5 mln Okazuje się wtedy, że jedynie 4,9% dzieci potrzebujących wsparcia i opieki może liczyć na pomoc.Analiza danych na przestrzeni ostatnich kilku lat wskazuje brak stabilizacji funkcjonowania placówek: niepokojące zjawisko ciągłego zmniejszania się liczby placówek oferujących specjalistyczną pomoc dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym, zatrudnianie wychowawców nie na etatach, lecz na podstawie umów zleceń (co powoduje, że większość z nich traktuje tę pracę jako dodatkowe zajęcie i nie angażuje się należycie w pomoc dzieciom), duża rotacja kadry, praca z dużymi grupami dzieci uniemożliwiająca realizację indywidualnych planów pomocy, czy wreszcie brak oddziaływań wobec rodziców. Te i inne trudności sprawiają, że chociaż z jednej strony można mówić o istniejącym systemie świetlic, w których dzieci mogą uzyskać pomoc, to z drugiej strony system ten nie jest tak efektywny, a udzielana pomoc tak skuteczna, jak można by oczekiwać.Samorządy lokalne organizowały także kolonie i obozy letnio-zimowe z programem zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym. Uczestniczyło w nich 20 057 dzieci, a nakłady finansowe na to zadanie wyniosły 8 462 511 zł.Jednym z zadań wyznaczonych dla jednostek samorządu terytorialnego przez ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi jest również organizowanie i finansowanie dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych zajęciach opiekuńczo-wychowawczych lub socjoterapeutycznych. Z takiej formy pomocy skorzystało w 2013 r. 118 979 dzieci. Na ten cel jednostki samorządu terytorialnego wydały 16 339 427 zł. Średnie nakłady w przeliczeniu na jedno dziecko wyniosły w skali roku 137 zł (od 87 zł w województwie pomorskim do 206 zł w województwie śląskim).

Z informacji nadesłanych z urzędów marszałkowskich wynika, że w różnorodnej formie aktywności mającej na celu wsparcie placówek dla dzieci z rodzin z problemem alkoholowym wzięły udział urzędy z 13 województw: kujawsko-pomorskiego, lubelskiego lubuskiego łódzkiego, małopolskiego, mazowieckiego, podkarpackiego, podlaskiego, pomorskiego, śląskiego, świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego.Dodatkowo urząd marszałkowski z województwa kujawsko-pomorskiego realizował projekt konsultacji terapeutycznych i projektu zajęć warsztatowych dzieci z FAS i ich dla rodziców.

Działania podejmowane przez ministerstwa41 z 87

Ministerstwo Edukacji Narodowej Przedszkola, szkoły i placówki systemu edukacji organizowały pomoc psychologiczno-pedagogiczną, realizowaną m.in. poprzez zajęcia o charakterze terapeutycznym. Z tych form pomocy skorzystało w sumie 124 266 uczniów. W systemie oświaty pomoc psychologiczno-pedagogiczną świadczą także poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym poradnie specjalistyczne. W 2013 r. w kraju funkcjonowało 765 poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym 40 poradni specjalistycznych. Poradnie specjalistyczne koncentrowały swoje zadania m.in. na: poradnictwie rodzinnym i wspomaganiu wychowawczej funkcji rodziny i wspomaganiu rozwoju małego dziecka, a także profilaktyce uzależnień. Publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne w 2013 r. objęły diagnozą psychologiczną, pedagogiczną, logopedyczną i lekarską 1 022 510 dzieci i młodzieży. Poradnie realizowały m.in. zajęcia: korekcyjno-kompensacyjne, logopedyczne, socjoterapeutyczne, terapeutyczne organizowane dla uczniów zagrożonych uzależnieniami, psychoterapeutyczne, rehabilitacyjne. Ministerstwo Edukacji Narodowej nie zbiera szczegółowych informacji, ilu uczniów objętych ww. pomocą i wsparciem pochodzi z rodzin z problemem alkoholowym.

Ministerstwo Pracy i Polityki SpołecznejOd 1 stycznia 2012 r. weszła w życie w ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, która wprowadziła system pomocy rodzinie przeżywającej kryzys opiekuńczo-wychowawczy, w tym spowodowany m.in. alkoholizmem. Ww. ustawa wprowadziła mechanizmy wsparcia rodziny m.in. poprzez działania asystentów rodziny, placówki wsparcia dziennego oraz rodziny wspierające. Z danych zebranych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wynika, że w 2013 r. funkcjonowało 1 528 placówek wsparcia dziennego, w tym 337 w formie specjalistycznej. Łączna liczba miejsc dla dzieci i młodzieży w wyżej wymienionych placówkach wsparcia dziennego wyniosła 46 920. Wydatki gmin na prowadzenie placówek wsparcia dziennego wyniosły w 2013 r. 143 589 000 zł.W ramach pomocy społecznej udzielono wsparcia 89 647 rodzinom z problemem alkoholowym.

Główny Inspektorat SanitarnyW ramach ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w 2013 r., jednostki Państwowej Inspekcji Sanitarnej w województwach: zachodniopomorskim i podkarpackim, podejmowały różnorodne działania szkód zdrowotnych u dzieci wynikających ze spożywania alkoholu przez matki w okresie ciąży.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów AlkoholowychPARPA podejmowała działania mające na celu podnoszenie jakości pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym. W ramach programu Razem Raźniej współpracowano z ponad 100 świetlicami socjoterapeutycznymi, którym przekazano materiały edukacyjne, książki i miesięcznik Remedium. Opracowano również cykl materiałów poświęconych budowaniu systemu pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym, min. opracowano filmowy materiał edukacyjny poruszający tematykę pracy z rodziną w świetlicy socjoterapeutycznej oraz materiały na stronę internetową PARPA.

42 z 87

Cel cząstkowy 3.2.0.0Zwiększenie kompetencji osób zajmujących się pomaganiem dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoGminne pogramy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych obejmowały również realizację zadań związanych z podnoszeniem kwalifikacji osób pracujących w ww. świetlicach poprzez udział w szkoleniach i kursach. Brak szczegółowych danych odnośnie liczby zorganizowanych kursów czy szkoleń lub też liczby osób, które uzyskały dofinansowanie do udziału w szkoleniu. Wiadomo natomiast, że w grupie 12 125 zatrudnionych w świetlicach wychowawców, 2 284 posiada specjalne przeszkolenie w tym kierunku.Z informacji otrzymanych z urzędów marszałkowskich wynika, że w 2013 r. cztery z samorządów wojewódzkich (śląskie, podkarpackie, mazowieckie, łódzkie) prowadziło działania w celu zwiększenia kompetencji osób zajmujących się pomaganiem dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym. Dodatkowo siedem samorządów wojewódzkich (wielkopolskie, śląskie, mazowieckie, małopolskie, łódzkie, lubelskie, kujawsko-pomorskie) prowadziło w ww. celu działania dotyczące szerzenia wiedzy o FAS.

Ministerstwo Edukacji NarodowejOśrodek Rozwoju Edukacji organizował szkolenia dla pracowników placówek socjoterapeutycznych i wychowawczych poszerzające kompetencje społeczne, zawierające element treningu zastępowania agresji oraz metody twórczej resocjalizacji w praktyce wychowawczej.

Ministerstwo RolnictwaW ramach upowszechniania wiedzy o alkoholowym zespole płodowym zorganizowało wykład FAS – zjawisko mniej czy bardziej znane, w którym wzięło udział 255 osób.

Działania podejmowane przez PARPAW celu podnoszenia kompetencji wychowawców świetlic socjoterapeutycznych i opiekuńczo-wychowawczych PARPA przeprowadziła postępowanie konkursowe na realizację szkoleń w wymiarze 120 godzin zajęć dydaktycznych dla pracowników świetlic Organizacja ogólnopolskich/ponadregionalnych szkoleń dla osób pracujących z dziećmi z rodzin z problemem alkoholowym. PARPA zorganizowała również XVI Ogólnopolską Konferencję Pomoc psychologiczna dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym. Ponadto we współpracy z Sekcją Socjoterapii Polskiego Towarzystwa Psychologicznego oraz Pracownią Alternatywnego Wychowania zorganizowano dwie edycje Ogólnopolskiej Konferencji Socjoterapii. Zawarto również porozumienie z Fundacją MEDERI na współorganizację X Konferencji Naukowej dotyczącej zaniedbywania dzieci jako najczęstszej formy krzywdzenia dzieci, ciąż młodocianych, czynników ryzyka w ciąży, FAS, pFAS (niepełny FAS – partial FAS).

43 z 87

Cel szczegółowy 3.3.0.0Poprawa funkcjonowania rodziny dotkniętej problemami picia szkodliwego i uzależnienia od alkoholuorazCel szczegółowy 3.4.0.0Poprawa funkcjonowania dorosłych członków rodzin osób pijących alkohol ryzykownie i szkodliwie

Nadużywanie alkoholu przez jednego z członków rodziny destabilizuje funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Jest źródłem problemów dotyczących zarówno zdrowia somatycznego, psychicznego, jak i sposobu funkcjonowania społecznego dorosłych oraz dzieci w tych rodzinach. W praktyce klinicznej zaburzenia występujące u dorosłych członków rodziny są nazywane współuzależnieniem (w przypadku partnerów lub dorosłych członków rodziny osób pijących) albo syndromem DDA (w przypadku osób dorosłych, które wzrastały w rodzinach z problemem alkoholowym).

System pomocy terapeutycznej dla rodzin z problemem alkoholowym oraz dla dorosłych członków tych rodzin Ze względu na liczne szkody zdrowotne i społeczne rodzin borykających się z problemem alkoholowym, opracowano dla nich profesjonalny system pomocy. W placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu osoby te mogą skorzystać z pomocy psychologicznej, terapeutycznej i medycznej. Jednocześnie, w uzasadnionych przypadkach, mają możliwość ubiegania się o świadczenia w ośrodkach pomocy społecznej.Na mocy art. 23 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, świadczenia zdrowotne w zakresie terapii i rehabilitacji współuzależnienia, są udzielane bezpłatnie członkom rodziny osoby uzależnionej. Z informacji zawartych w bazie lecznictwa odwykowego PARPA23 wynika, że w 2013 r. 47 919 dorosłych członków rodzin (w tym 38 509 osób współuzależnionych i 9 410 Dorosłych Dzieci Alkoholików) zostało zarejestrowanych w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu, tj. przede wszystkim w poradniach. Stanowili oni blisko 19% wszystkich pacjentów lecznictwa odwykowego. W grupie dorosłych członków rodzin poszukujących pomocy 82% stanowiły kobiety.Podstawowy program terapeutyczny dla osób współuzależnionych w 2013 r. był realizowany w 87% poradni leczenia uzależnienia od alkoholu, natomiast program pogłębiony oferowało 57% poradni. Program podstawowy dla osób współuzależnionych oferował także co piąty dzienny oddział leczenia uzależnienia od alkoholu. Pomoc psychologiczna dla DDA świadczona była w 308 poradniach leczenia uzależnienia od alkoholu (tj. w ponad 72% poradni). W 267 poradniach leczenia uzależnienia od alkoholu (63% poradni) osoby te mogły uczestniczyć w psychoterapii indywidualnej, a w 122 poradniach (blisko 29% poradni) w psychoterapii grupowej. Różne rodzaje pracy terapeutycznej z DDA (spośród wymienionych wyżej) deklarowało też od 15% do 17% oddziałów dziennych leczenia uzależnienia od alkoholu.Spotkania edukacyjne dla rodzin osób uzależnionych organizowało 61% placówek leczenia uzależnienia od alkoholu wszystkich typów, przy czym odbywały się one w blisko 73% poradni oraz w blisko 38% oddziałów dziennych i w 45% oddziałów całodobowych. Sesje z pacjentem i jego bliskimi (tj. okazjonalne spotkania) prowadzone były głównie w poradniach (77% poradni deklarowało taką ofertę), ale także w oddziałach dziennych

23 Dane PARPA, dotyczące działalności placówek lecznictwa odwykowego w 2012 r., zebrane we Współpracy z WOTUW z 81% placówek z listy adresowej PARPA.

44 z 87

i całodobowych (ponad 66% tych oddziałów). Terapia par (tj. zaplanowana praca terapeutyczna z parą, w której przynajmniej jeden z partnerów pije alkohol szkodliwie lub jest od niego uzależniony) oferowana była w blisko co trzeciej poradni, natomiast terapię rodzinną (tj. zaplanowaną pracę terapeutyczną z udziałem pacjenta i jego rodziny) realizowało 31% poradni.

Pomoc dla rodzin z problemem alkoholowym oraz dla dorosłych członków tych rodzin w działaniach samorządów gminnych i wojewódzkich24

Rodziny osób uzależnionych oraz pijących alkohol szkodliwie są objęte pomocą między innymi w prowadzonych przez samorządy gmin 2 185 punktach informacyjno-konsultacyjnych, w których w 2013 r. udzielono 136 197 porad dla 70 241 dorosłych członków rodzin z problemem alkoholowym. W porównaniu z 2012 r. udzielono większej liczby porad mniejszej liczbie członków z rodzin z problemem alkoholowym. W 1 736 gminach motywowano osoby uzależnione i współuzależnione do podjęcia psychoterapii w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu.Członkowie rodzin osób uzależnionych korzystają ze wsparcia niesionego przez grupy samopomocowe Al-Anon. Wg informacji uzyskanych od przedstawicieli samorządów gmin w 2013 r. funkcjonowało ich 493 (509 w 2012 r.). Na wsparcie tych grup samorządy gmin wydatkowały w 2013 r. kwotę 243 199 zł. Dorosłe osoby, które wychowywały się w rodzinach z problemem alkoholowym, mogą otrzymać wsparcie w grupach samopomocowych i grupach wsparcia Dorosłych Dzieci Alkoholików. W 2013 r. funkcjonowały 162 takie grupy. Samorządy gminne przeznaczyły na ich działanie 409 032 zł., co w porównaniu z 2012 r. oznacza wzrost dofinansowania o ponad 50%.Działania na rzecz pomocy dorosłym członkom rodzin z problemem alkoholowym były podejmowane także przez większość urzędów marszałkowskich. Tylko Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego nie wykazał w swoim sprawozdaniu takich zadań. Działania na rzecz członków rodzin miały różne formy, np. wspieranie działań terapeutycznych, edukacyjnych, zajęcia warsztatowe, wyjazdy lub pikniki rodzinne z zajęciami terapeutycznymi, konsultacje i porady specjalistów (psychologów, specjalistów psychoterapii uzależnień, prawników) czy pomoc telefoniczno-internetową. Prowadzono również działania edukacyjne dla profesjonalistów zajmujących się pomocą dorosłym członkom rodzin osób uzależnionych.

Pomoc dla rodzin z problemem alkoholowym oraz dla dorosłych członków tych rodzin w działaniach urzędów i instytucji centralnychZe sprawozdania nadesłanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej do PARPA wynika, że z powodu problemów alkoholowych, pomocą społeczną objęto 89 647 rodzin.

Ze sprawozdania nadesłanego przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wynika, że w ramach działań Straży Granicznej objęto opieką psychologiczną osoby zgłaszające się z problemem współuzależnienia, przy czym nie określono liczby tych osób.Ze sprawozdania nadesłanego przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji wynika, że w programach radiowych i telewizyjnych emitowane były audycje, debaty, reportaże o skutkach nadużywania alkoholu, w tym skutkach dla życia rodzinnego oraz o konsekwencjach psychologicznych, jakie mogą pojawić się w dorosłym życiu osób,

24 Informacje uzyskane od samorządów gmin w odpowiedzi na pytania ankiety PARPA G-1 Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych w Polsce w samorządach gminnych w 2013 r. oraz ankiety PARPA W-1 Realizacja w 2013 r. zadań z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych przez samorząd województwa.

45 z 87

które wychowywały się w rodzinie z problemem alkoholowym oraz o możliwościach uzyskania pomocy.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów AlkoholowychW ramach realizacji zadań z zakresu pomocy dla rodzin z problemem alkoholowym oraz dla dorosłych członków tych rodzin pracownicy PARPA udzielali porad oraz informacji o dostępnych formach pomocy dla członków rodzin z problemem alkoholowym.W 2013 r. PARPA zrealizowała pilotażowe szkolenie Krótkoterminowa terapia par. Proces zdrowienia w uzależnieniu. Szkolenie pozytywnie zweryfikowało opracowany w 2012 r. program krótkoterminowej terapii par i zostało wysoko ocenione przez uczestników.W ramach współpracy z innymi instytucjami, PARPA organizowała i współorganizowała szkolenia oraz konferencje w zakresie pomocy dorosłym członkom rodzin osób uzależnionych oraz rodzinie jako całości.

46 z 87

CEL STRATEGICZNY 4.0.0.0Ograniczenie zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież

Spożywanie alkoholu przez osoby niepełnoletnie upośledza czynności poznawcze: koncentrację uwagi, zapamiętywanie, uczenie się, rozwój kontroli emocjonalnej. Prowadzi do podejmowania zachowań ryzykownych, groźnych dla życia i zdrowia, zakłóca proces rozwojowy, może również powodować spowolnienie wzrostu i zaburzenia hormonalne. W całym Regionie Europejskim, co czwarty zgon w grupie wiekowej 15–29 lat spowodowany jest nadużywaniem alkoholu. Z używaniem alkoholu przez młodocianych wiąże się m.in. obniżenie wieku inicjacji seksualnej i wyższe ryzyko zakażenia HIV. Napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży. Jak wynika ze zrealizowanych w 2011 r. badań w ramach międzynarodowego projektu ESPAD chociaż raz w ciągu całego swojego życia piło 87,3% uczniów z klas trzecich szkół gimnazjalnych (wiek: 15–16 lat) i 95,2% uczniów z klas drugich szkół ponadgimnazjalnych (wiek: 17–18 lat). Uwagę zwraca wysoki, deklarowany przez respondentów badań ankietowych, poziom dostępności napojów alkoholowych. Na tym tle dostępność substancji nielegalnych jest oceniana jako zauważalnie niższa. Spośród substancji nielegalnych najwyżej oceniana jest dostępność przetworów konopi. Znaczącą rolę odgrywa niska cena napojów alkoholowych, zwłaszcza piwa.

Cel cząstkowy: 4.1.0.0Zwiększenie jakości i dostępności programów profilaktycznych

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoUstawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi jako jedno z zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego wskazuje prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych.W 2013 r. w ankiecie PARPA-G1 zmieniono sposób pytania o działania profilaktyczne realizowane przez samorządy lokalne (wprowadzono szczegółową klasyfikację działań), w związku z powyższym nie ma możliwości porównania zakresu tych działań do lat ubiegłych. Celem wprowadzenia tej zmiany była potrzeba uzyskania bardziej szczegółowej informacji na temat jakości oferty profilaktycznej dla dzieci i młodzieży.Od 2010 r. przez Krajowe Biuro do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Ośrodek Rozwoju Edukacji oraz Instytut Psychiatrii i Neurologii wdrażany jest System Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego. Projekt ma na celu poszerzanie oferty programów posiadających pozytywną ewaluację, opartych na naukowych podstawach oraz skutecznych strategiach profilaktycznych. Do końca 2013 r. przeszło procedurę oceny i trafiło do banku danych 11 programów ogólnopolskich.Rekomendowane programy profilaktyczne realizowane były w 636 gminach. Uczestniczyło w nich 373 020 dzieci, a w realizację zaangażowanych było 21 758 nauczycieli oraz 65 596 rodziców. Samorządy lokalne wydały na ten cel 5 835 008 zł.Znacznie więcej gmin, tj. 1 583, realizowało inne, autorskie edukacyjne programy profilaktyczne o niepotwierdzonej skuteczności. W programach tych, prowadzonych przez 59 328 nauczycieli, wzięło udział 1 413 708 uczniów oraz 185 108 rodziców. Kosztowały one gminy 28 696 649 zł.

47 z 87

Inne działania realizowane w ramach oferty profilaktycznej dla dzieci i młodzieży to przede wszystkim spektakle profilaktyczne (realizowane w 1 591 gminach dla 605 444 uczestników oraz festyny i imprezy plenerowe (realizowane w 1 453 gminach dla 1 244 494 uczestników) Szczegółowe informacje na temat prowadzonych oddziaływań profilaktycznych znajdują się w Tabeli 10 umieszczonej w Aneksie.Jak wykazują badania naukowe prowadzone w obszarze analizowania skuteczności różnorodnych działań w profilaktyce uniwersalnej, a więc adresowanej do całej populacji uczniów, rodzaje działań zestawione w Tabeli 10 nie tylko nie mają potwierdzonej skuteczności, ale wręcz stwierdzono brak ich efektywności w zakresie ograniczania spożywania substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi. Mimo to są one chętnie stosowane przez organizatorów/decydentów ze względu na łatwość ich wdrażania, możliwość zaangażowania dużej grupy odbiorców w jednym momencie, czy też „widowiskowy” ich charakter. Jednak wydatkowanie kwoty prawie 30 mln zł, czyli sześciokrotnie większej na nieefektywne działania, w porównaniu z programami o potwierdzonej skuteczności, jest zjawiskiem niewłaściwym i należy dążyć do zmiany tego stanu rzeczy. Uwagę na ten fakt zwracała już Najwyższa Izba Kontroli w pokontrolnym raporcie Profilaktyka narkomanii w szkołach. Dlatego ogromne znaczenie ma podejmowanie działań promujących System Rekomendacji Programów Profilaktycznych i Promocji Zdrowia Psychicznego i rekomendacje instytucji centralnych (m.in. MEN, ORE, PARPA, KBdsPN).Dodatkowo 274 269 młodych osób uczestniczyło w koloniach i obozach z programem zajęć profilaktycznych (ponad 21% więcej niż w 2012 r.), a na ich organizację wydatkowano 36 902 533 zł. Ze względu na potrzebę zwiększenia jakości i dostępności skutecznych programów, tak istotne jest upowszechnianie wśród pracowników instytucji zajmujących się edukacją, pomocą społeczną, sprawiedliwością i kulturą fizyczną oraz policjantów, pracujących z dziećmi i młodzieżą, wiedzy w zakresie skutecznych strategii profilaktycznych.

W sprawozdaniach urzędów marszałkowskich realizujących wojewódzkie programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych można wskazać dwa rodzaje działań z tego obszaru:1) wspieranie, finansowanie realizacji programów, które znajdują się w bazie programów

rekomendowanych np. „Archipelag skarbów” w województwie pomorskim, Program Wspierania Rodziny w województwie kujawsko-pomorskim. Wciąż zdarzają się również przykłady wspierania programów, które nie mają rekomendacji, ale mają rozbudowane środowisko realizatorów w całej Polsce. Wynikać to może np. z tego, iż mimo zapisów w warunkach konkursu, oferty ze środowisk realizujących programy rekomendowane się nie pojawiają. I tak np. w województwie dolnośląskim w 51 szkołach wdrażany był program UNPLUGGED, na mniejszą skalę ten sam program w województwie zachodniopomorskim, a w województwie śląskim wsparto wdrażanie programu Noe;

2) organizowanie szkoleń dla różnych grup zawodowych, celem podnoszenia kompetencji i wiedzy na temat skutecznych strategii w profilaktyce. Przykłady takich działań to np. Konferencja szkoleniowa dla około 200 osób w Lublinie, cykl warsztatów nt. uzależnień i szkolenia dla harcerzy w województwie lubuskim, seminarium edukacyjne realizowane przy współpracy z PARPA dla przedstawicieli samorządów w województwie łódzkim, szkolenie poświęcone przeciwdziałaniu niepożądanym zachowaniom w szkole w województwie małopolskim, konferencja nt. profesjonalnej profilaktyki uzależnień w województwie opolskim, szkolenie dla pełnomocników i koordynatorów w województwie świętokrzyskim.

48 z 87

Również Urząd Wojewódzki Województwa Świętokrzyskiego zaangażowany był w edukację w obszarze Profilaktyki poprzez organizację kolejnej edycji Świętokrzyskich Dni Profilaktyki, w ramach których odbyła się m.in. Konferencja szkoleniowa.

Działania podejmowane przez instytucje centralneZe sprawozdania Ministerstwa Edukacji Narodowej wynika, iż w 2013 r. Ośrodek Rozwoju Edukacji zrealizował m.in. szkolenia dla kandydatów na koordynatorów sieci szkół promujących zdrowie, seminaria edukacyjne dla nauczycieli zajmujących się promocją zdrowia w szkołach, szkolenie dla nowych realizatorów programu Unplugged. Ośrodek Rozwoju Edukacji jest placówką, która wspiera również wdrażanie programu Szkoła dla rodziców i Wychowawców, w 2013 r. szkoleniami objęto 474 grupy rodziców i nauczycieli, realizowane były też konferencje regionalne, seminaria oraz superwizje.Na stronach internetowych Ośrodka Rozwoju Edukacji na bieżąco udostępniane są materiały informacyjne i metodyczne z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki.

Również Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego poprzez Centrum Edukacji Artystycznej organizowało szkolenia z obszaru profilaktyki dla psychologów i pedagogów szkolnych pracujących w placówkach edukacyjnych podległych Ministerstwu.

Celem upowszechniania nowoczesnych technik i programów do pracy profilaktycznej z młodymi ludźmi Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zrealizowała:1) konferencje szkoleniowe nt. profilaktyki problemowej dla nauczycieli, wychowawców,

realizatorów działań profilaktycznych. W 2013 r. odbyły się 4 konferencje regionalne poświęcone m.in. zapobieganiu zachowaniom ryzykownym w szkole, pracy z grupami ryzyka, dyscyplinie oraz kompetencjom wychowawczym. Zadanie odbywało się we współpracy z pełnomocnikami samorządów wojewódzkich i uczestniczyło w nich ponad 200 nauczycieli, w większości ze szkół gimnazjalnych;

2) celem podnoszenia jakości zadań realizowanych przez samorządy kontynuowane były szkolenia dla członków gminnych komisji, dotyczące zasad i kryteriów oceniania jakości programów profilaktycznych. Na współpracę zdecydował się tylko region łódzki – w blokach zajęć warsztatowo-wykładowych uczestniczyło około 80 przedstawicieli samorządów lokalnych z terenu województwa;

3) przy współpracy z redakcją miesięcznika Remedium przygotowano wkładkę edukacyjną dotyczącą problematyki alkoholu i zagrożeń związanych z używaniem go przez młodzież, promocji zdrowego stylu życia, zawierającą scenariusz dla nauczyciela, pomoce do prowadzenia programów profilaktycznych. Część nakładu przekazano bezpłatnie do Sieci Szkół Promujących Zdrowie;

4) przygotowano materiały dla samorządów lokalnych dotyczące zagrożeń związanych z używaniem alkoholu w miesiącach wakacyjnych, jak również dotyczące prowadzenia działań profilaktycznych na terenie szkoły, gminy – materiały i wskazówki dla dyrektorów szkół, pedagogów, uczniów i rodziców. Materiały te zamieszczono na stronie PARPA do ściągnięcia i wydrukowania;

5) zorganizowano również wysyłkę do wszystkich Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Bibliotek Pedagogicznych oraz samorządów lokalnych z publikacją dotyczącą wykorzystania technik teatralnych w profilaktyce oraz z materiałami do pracy z młodzieżą oraz ulotkami skierowanymi do młodych ludzi. Łącznie wysłano koło 1 000 pakietów.

Warte zauważenia są również próby pogłębienia diagnozy dotyczącej używania substancji psychoaktywnych przez młodych ludzi, zachowań ryzykownych i prozdrowotnych

49 z 87

poprzez realizację badań wojewódzkich, regionalnych. W 2013 r. taką diagnozę wykonał np. samorząd województwa lubelskiego.Badania dotyczące skuteczności programów, ewaluacji działań lub pogłębieniu diagnozy są prezentowane nie tylko w środowisku akademickim, naukowym, ale mają często mocne przełożenie na praktyczne rozwiązania na poziomie lokalnym lub ogólnopolskim. Wśród ważnych projektów zrealizowanych w 2013 r. przez Instytut Psychiatrii i Neurologii (m.in. przy współpracy z PARPA) warto wymienić badania:1) Rozpowszechnienie używania substancji psychoaktywnych oraz innych zachowań

ryzykownych wśród uczniów iławskich gimnazjów 2012;2) Ewaluacja Programu Wzmacniania Rodziny – III etap (finansowane przez PARPA);3) Czynniki pozytywnego rozwoju młodzieży. Badania warszawskich gimnazjalistów;4) Monitorowanie zachowań ryzykownych i zdrowia psychicznego młodzieży szkolnej.

Kontynuacja badań mokotowskich.

Centrum Edukacji Artystycznej (placówka związana z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego) przeprowadziło ogólnopolskie badania sondażowe pt. Diagnoza poziomu zagrożenia uzależnieniami i przemocą w szkolnictwie artystycznym.

Cel cząstkowy: 4.2.0.0Utrwalenie postaw abstynenckich w środowisku dzieci i młodzieży oraz zwiększenie świadomości młodzieży w zakresie szkód wynikających z picia alkoholu

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoJedynie w co piątej gminie realizowane były programy rówieśnicze i niewielka liczba młodzieży zaangażowana była w nurt działań lidersko-rówieśniczych. W 2013 r. w takich projektach brało udział 105 669 młodych ludzi, jest to nieco większa liczba młodzieży, niż w 2012 r. Ten kierunek działań wymaga wsparcia i promocji, gdyż jest zgodny z rekomendacjami Rady Europy25, dotyczącymi działań profilaktycznych skierowanych do młodzieży. Jednostki samorządu terytorialnego wydały 1 375 412 zł na realizację tych zadań. W 2013 r. w pozalekcyjnych zajęciach sportowych, realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, brało udział 941 895 dzieci i młodzieży, a więc znowu więcej niż w 2012 r. Na zadanie to gminy wydały 49 168 412 zł. Warto zaznaczyć, że to kwota zdecydowanie wyższa, niż ta wydatkowana na realizację rekomendowanych programów profilaktycznych, podczas gdy skuteczność metody alternatywnych form spędzania czasu wolnego w profilaktyce używania substancji psychoaktywnych jest podważana przez środowiska naukowe. W przypadku 832 gmin (spośród 1 344 realizujących zajęcia sportowe) w ramach zajęć sportowych realizowany był specjalny program profilaktyczny.

Działania podejmowane przez urzędy marszałkowskieDziałania tego typu podejmowane były nie tylko na szczeblu lokalnym, ale również na szczeblu wojewódzkim (najczęściej poprzez inicjowanie lub wspieranie, dofinansowywanie różnych projektów). Podjęte formy realizacji to różnego rodzaju warsztaty edukacyjne, spotkania organizowane dla młodzieży, ale również festyny i koncerty, w ramach których prowadzone są również elementy profilaktyki (materiały edukacyjne, prezentacje) dla dzieci i młodzieży. Częstą formą aktywności województw było ogłaszanie konkursów

25 Rekomendacje Rady Europy z dnia 5 czerwca 2001 r. dotyczące picia alkoholu przez młodocianych,

a zwłaszcza przez dzieci i młodzież (2001/458/EC).50 z 87

na wsparcie zadań profilaktycznych lub produkcja specjalnych materiałów filmowych, emitowanych w stacjach regionalnych (np. w województwach: łódzkim, opolskim.Inną formą realizacji tego celu było wspieranie i realizacja działań promujących aktywność fizyczną. Na zajęcia sportowo-rekreacyjne, zawody itp. wg sprawozdań nadesłanych przez 10 urzędów marszałkowskich wydatkowano w sumie ok. 400 000 zł.

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralneJak wynika ze sprawozdania nadesłanego przez Głównego Inspektora Sanitarnego, jednostki Państwowej Inspekcji Sanitarnej na terenie całego kraju podejmowały różne działania skierowane do dzieci i młodzieży: konkursy, pogadanki, warsztaty, prezentacje, poruszające m.in. temat zagrożeń związanych z używaniem alkoholu.

Również jednostki organizacyjne Policji angażowały się w liczne działania, akcje, kampanie, programy o charakterze edukacyjnym i profilaktycznym. W 2013 r. Komenda Główna Policji, podobnie jak w latach poprzednich, włączyła się w ogólnopolską kampanię pn. Zachowaj Trzeźwy Umysł.

W 2013 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dofinansowało 11 projektów w ramach Rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań Razem Bezpieczniej. Łączna kwota dofinansowania to 875 826 zł.

Według danych z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2013 r. w placówkach artystycznych w zajęciach profilaktycznych uczestniczyło 18 000 uczniów.

Ministerstwo Sprawiedliwości w 2013 r. podejmowało działania w zakresie ograniczania zjawiska picia alkoholu przez dzieci i młodzież w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich, które koncentrowały się wokół profilaktyki i pomocy osobom uzależnionym i zagrożonym uzależnieniem. Działania te prowadzono w ramach działalności resocjalizacyjnej zakładów, ze środków przeznaczonych na bieżącą działalność tych placówek.

Stacje radiowe i telewizyjne wielokrotnie w prezentowanych programach nawiązywały do tematu zagrożeń związanych z używaniem alkoholu przez młodych ludzi – pełna lista audycji w załączniku w sprawozdaniach Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz Telewizji Polskiej.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych prowadziła szkolenia i działania skierowane do osób pracujących z młodymi ludźmi przekazując wiedzę na temat metod pracy, scenariusze zajęć z młodymi ludźmi oraz materiały dla dzieci i młodzieży. Stale prowadzona jest też specjalna strona dla młodych ludzi www.niebotak.plWsparcie różnych inicjatyw i projektów regionalnych odbywa się najczęściej również poprzez przekazanie materiałów dla uczestników – młodych ludzi lub ich opiekunów. Przykłady takich działań to np. Seminarium trzeźwościowe „Zachowania ryzykowne i ryzykanckie wśród młodzieży” w Mikołowie, XIV Edycja Młodzieżowej Szkoły Liderów – Młodzieżowych Animatorów Programów Profilaktycznych w Mikołowie, XIX Ogólnopolskie Spotkanie Wesele Wesel w Wieleniu Zaobrzańskim, IV Podkarpackie Wesele Bez Toastu w Miejscu Piastowym.

Ministerstwo Edukacji Narodowej, podobnie jak w latach poprzednich organizowało otwarte konkursy ofert m.in. na realizację zadania: Bezpieczna i przyjazna szkoła obejmującego oddziaływania profilaktyczne. Na realizację zadania przeznaczono 2 500 000 zł, dofinansowanie otrzymało 57 podmiotów.

51 z 87

Ze sprawozdania z Ministerstwa Sporu i Turystyki z zarządzania środkami Funduszu Zajęć Sportowych dla Uczniów (środki pochodzące z opłat wnoszonych przez podmioty świadczące usługi w zakresie reklamy napojów alkoholowych) wynika, że przychody w 2013 r. wyniosły 16 818 000 zł. Wydatkowano 11 853 420 zł. Z Funduszu dofinansowanie przyznano łącznie 611 podmiotom w tym: 157 jednostkom samorządu terytorialnego oraz 454 klubom sportowym oraz organizacjom pozarządowym. Zawarto i zrealizowano 601 umów (10 podmiotów zrezygnowało z realizacji zadania).Zadania były podzielone na 3 obszary: upowszechnianie sportów zimowych, pływania oraz lekkiej atletyki. W sumie w zajęciach wzięło udział ponad 115 000 uczestników.Ministerstwo Sportu i Turystyki wspierało również realizację programu Przeciwdziałanie poprzez sport agresji i patologii wśród dzieci i młodzieży. Jednym z przykładów ciekawych działań było zorganizowanie cyklu spotkań i imprez sportowych w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich.

Cel cząstkowy: 4.3.0.0Zmniejszenie liczby młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się

Oprócz profilaktyki uniwersalnej, bardzo ważnym obszarem pracy jest profilaktyka selektywna mająca na celu m.in. zmniejszenie liczby młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się.Jak wskazują wyniki badań ESPAD, w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem chociaż raz znajdowało się w stanie nietrzeźwości 21,4% osobom w wieku 15-16 lat i 32,3% 17-18 lat. W czasie całego życia ani razu nie znajdowało się w stanie upojenia alkoholowego tylko 51,4% uczniów młodszych i 29,7% uczniów starszych.Jak wynika ze sprawozdania z Narodowego Funduszu Zdrowia w 2013 r. w programach Terapii Uzależnień w placówkach medycznych uczestniczyło 2 202 niepełnoletnich pacjentów. Pacjenci z zaburzeniami wynikającymi z używania alkoholu, mający poniżej 19 lat, stanowili w 2013r. 0,9% uzależnionych leczonych w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu. Odsetek najmłodszych pacjentów rośnie. W 2013 r. był trzy razy wyższy niż w 2010 r. W 2013 r. zatrzymano w policyjnych izbach dziecka lub odwieziono do domów rodzinnych 8 249 nietrzeźwych nieletnich. Dodatkowo w izbach wytrzeźwień zatrzymano 823 nietrzeźwych chłopców oraz 153 dziewczęta.Alkohol jest częstą przyczyną nie tylko wypadków, ale również przestępstw i wykroczeń powodowanych przez młodych ludzi. Według danych Komendy Głównej Policji odnotowano łącznie 19 394 (35 604 w 2012 r.) sprawców czynów karalnych. Policjanci ustalili stan trzeźwości u 6 146 (11 794 w 2012 r.), z czego 5 241 z nich było trzeźwych (9 834 w 2012 r.), zaś 905 (1 885 w 2012 r.) w stanie nietrzeźwości, co stanowiło 14,7% (16% w 2012 r.) przebadanych nieletnich.

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoDuża liczebność grupy młodzieży często pijącej alkohol i upijającej się, obejmująca 1/5 populacji piętnastolatków i 1/3 populacji siedemnastolatków, stawia przed jednostkami samorządu terytorialnego wyzwanie, którym jest konieczność realizacji specjalnych programów interwencyjno-profilaktycznych. Jednak w 2013 r. tylko 115 gmin zrealizowało takie programy, a uczestniczyło w nich 11 212 uczniów. Do współpracy w tym zakresie zaproszono 3 327 rodziców. Programy te kosztowały 1 179 047 zł.Inne programy, adresowane do młodzieży z grup ryzyka, przeprowadzono w 410 samorządach lokalnych. Objęły one swoim zasięgiem 77 103 uczniów, a na ich realizację wydano 4 004 965 zł.

52 z 87

Przykłady realizacji działań profilaktycznych z obszaru profilaktyki selektywnej i wskazującej, adresowanych do grup ryzyka i młodych ludzi eksperymentujących z alkoholem zawarte w sprawozdaniach urzędów marszałkowskich i realizowanych w 2013 r. to głównie autorskie projekty lokalne bazujące na łączeniu oddziaływań edukacyjnych, interwencyjnych, poradnictwa i tworzenia alternatyw np. prowadzono projekty profilaktyczne dla osób z problemami psychiatrycznymi (woj. kujawsko-pomorskie), wspierano kluby młodzieżowe (woj. lubelskie), prowadzono punkt konsultacyjny dla dzieci i młodzieży (woj. łódzkie), dofinansowano realizację programów profilaktycznych w Młodzieżowych Ośrodkach Wychowawczych i Ośrodkach Socjoterapii (woj. wielkopolskie).Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralneZe sprawozdania Ministerstwa Edukacji Narodowej wynika, iż w 2013 r. Ośrodek Rozwoju Edukacji zrealizował m.in. szkolenia dla nowych realizatorów programu Szkolna interwencja profilaktyczna. Zrealizowano również szkolenia obejmujące strategie pracy profilaktycznej z grupami ryzyka, przeznaczone dla kadry Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych oraz Młodzieżowych Ośrodków Socjoterapii.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wspierała realizację zadania Prowadzenie ogólnopolskiego telefonu zaufania dla młodych ludzi pijących alkohol i ich rodziców - telefon Pomarańczowa Linia 0 801 14 00 68. Kwota dotacji obejmowała m.in. dofinansowanie dyżurów specjalistów przy telefonie, koszty materiałów edukacyjnych oraz koszty utrzymania infolinii. Osoby dyżurujące przy telefonie miały za zadanie udzielać wsparcia i konsultacji we wszelkich sprawach związanych z piciem alkoholu (lub sięganiem po inne substancje psychoaktywne) przez młodych ludzi oraz członków rodzin, kierować do miejsc, gdzie mogą uzyskać dalszą pomoc, zarówno młodzi ludzie jak również ich rodzice.Wsparto również projekt obejmujący działania informacyjne, edukacyjne, profilaktyczne i interwencyjne dla młodych ludzi podczas XIX Przystanku Woodstock. Projekt obejmował m.in. szkolenie sprzedawców napojów alkoholowych, kontrolę punktów sprzedaży, punkt konsultacyjny i możliwość rozmowy z terapeutami.

Cel cząstkowy: 4.4.0.0Zmiana postaw dorosłych wobec picia alkoholu przez dzieci i młodzież oraz zwiększenie kompetencji wychowawczych rodziców

Jak pokazują wyniki badań ESPAD, spada odsetek młodszych uczniów deklarujących bardzo łatwy dostęp do alkoholu – jest to trend, który można zaobserwować w latach 1995–2011. W ocenach uczniów ze starszej grupy, dostępność wszystkich trzech rodzajów napojów alkoholowych wykazywała trend wzrostowy do 2003 r. Z kolei od 2007 r. nastąpiło odwrócenie tego trendu. Nadal jednak należy podkreślić, że w ocenach respondentów poziom dostępności napojów alkoholowych jest wysoki. Uczniowie klas trzecich gimnazjów, a więc młodzież w wieku 15–16 lat, uznali za bardzo łatwe do zdobycia: piwo – 49,3% uczniów, wyroby winiarskie – 39,5% uczniów i napoje spirytusowe – 33,4% uczniów.

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoSilna więź z rodzicami jest jedną z najskuteczniejszych strategii ograniczających występowanie zachowań ryzykownych wśród nastolatków. Dlatego ogromne znaczenie ma wspieranie kompetencji wychowawczych rodziców. W 2013 r. specjalnych warsztatach i szkoleniach uczestniczyło 130 857 rodziców. Środki finansowe przeznaczone na ten cel

53 z 87

to 2 941 461 zł. Średnio w co trzeciej gminie zorganizowano także szkolenie/warsztaty dla 41 730 nauczycieli i wychowawców. Koszt szkoleń to 2 966 416 zł.Jednym z działań podejmowanych przez jednostki samorządu terytorialnego w zakresie ograniczania dostępności alkoholu osobom nieletnim jest prowadzenie szkoleń edukacyjnych dla sprzedawców napojów alkoholowych. W 2013 r. 498 gmin przeprowadziło takie spotkania. W 1 136 szkoleniach dla sprzedawców uczestniczyło 13 961 handlowców.

Działania podejmowane przez urzędy marszałkowskieZ nadesłanych przez urzędy marszałkowskie inicjatyw wynika, iż coraz częściej w różnych projektach profilaktycznych oprócz młodzieży, angażowani są również rodzice. Przykłady różnych działań kierowanych bezpośrednio do dorosłych, celem zmiany ich postaw wobec picia alkoholu przez młodzież to: projekt Świadomi zagrożeń, obejmujący zajęcia edukacyjno-informacyjne dla rodziców i młodzieży w małych miasteczkach i wsiach województwa kujawsko-pomorskiego, wdrażanie elementów programu Programem wzmacniania rodziny dla rodzin zagrożonych uzależnieniami; Kampania społeczna Rodzina naszą wspólną sprawą realizowana w województwie lubuskim oraz kampania Porozumienie dla trzeźwości (województwo mazowieckie).

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralneW działaniach mających na celu ograniczenie dostępności alkoholu dla osób nieletnich ważnym partnerem dla samorządów i społeczności lokalnej są jednostki Policji, które wraz z samorządami lokalnymi podejmowała szereg działań, przede wszystkim związanych z przestrzeganiem prawa w zakresie sprzedaży alkoholu nieletnim.

W 2013 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dofinansowało 11 projektów w ramach Rządowego programu ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań Razem Bezpieczniej. Łączna kwota dofinansowania to 875 826 zł.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych nie realizuje działań bezpośrednio skierowanych do sprzedawców napojów alkoholowych, lecz w różnych działaniach skierowanych do samorządów lokalnych podkreślany jest temat dostępności alkoholu dla osób nieletnich. Wsparcie różnych inicjatyw i projektów regionalnych odbywa się najczęściej poprzez przekazanie materiałów lub wsparcie merytoryczne. Przykłady takich działań to np. działania prewencyjne Alkohol – ograniczona dostępność realizowany przez Komendę Wojewódzką Policji z Rzeszowa, kampania społeczna Trzeźwa młodość dotycząca ograniczania dostępności alkoholu dla osób nieletnich i realizowana w Sosnowcu, czy działania profilaktyczno-interwencyjne realizowane w trakcie koncertu Przystanek Woodstock.

54 z 87

CEL STRATEGICZNY 5.0.0.0Ograniczenie skali zjawiska przemocy w rodzinie oraz zwiększenie skuteczności pomocy rodzinom

Zgodnie z przepisami art. 41 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrona przed przemocą w rodzinie jest zadaniem własnym gminy, które powinno być realizowane w ramach gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.Analiza wydatków ponoszonych przez jednostki samorządu terytorialnego w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych pokazuje, że na zadania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie od kilku lat gminy przeznaczają ok. 5% środków pochodzących z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych. Wskaźnik procentowy od trzech lat nie zmienia się, mimo, że kwoty przeznaczane na działania związane z ochroną członków rodzin z problemem alkoholowym przed przemocą ulegają zmianie (w 2011 r. – 26 374 608 zł, 2012 r. – 27 745 746 zł, 2013 r. – 26 358 934 zł).

2011 r. 2012 r. 2013 r.0 zł

5,000,000 zł

10,000,000 zł

15,000,000 zł

20,000,000 zł

25,000,000 zł

30,000,000 zł

Rycina 10. Wydatki gmin na zadania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym

Po poważnym zmniejszeniu (o ponad 27%) liczby interwencji policji w sytuacji przemocy w rodzinie w 2012 r., w 2013 r. nastąpił istotny wzrost (o prawie 16%). W 2013 r. w 61 047 przypadkach podejrzenia przemocy w rodzinie policjanci interweniowali w ramach procedury „Niebieskie Karty” (na podst. danych Komendy Głównej Policji).Na podstawie danych nadesłanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej należy stwierdzić, że w 2013 r. nastąpiło dramatyczne (o prawie 63%) zmniejszenie liczby działań podejmowanych przez pracowników socjalnych w sytuacji podejrzenia przemocy w rodzinie. W omawianym okresie pracownicy jednostek organizacyjnych pomocy społecznej wypełnili 12 114 formularzy „Niebieska Karta – A”, co skutkowało wszczęciem procedury „Niebieskie Karty”.

55 z 87

2006 r. 2007 r. 2008 r. 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.0

20,000

40,000

60,000

80,000

100,000

120,000

96,099

81,403 86,455 81,415 83,48870,867

51,29261,047

18,589 14,291 14,300 15,771 14,647 16,885

32,561

12,114

interwencje policji interwencje pracowników socjalnych

Rycina 11. Interwencje policji i pomocy społecznej w sprawach dotyczących przemocy domowej w latach 2006–2013.

W omawianym okresie nieznacznie zmniejszyła się aktywność gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w zakresie interwencji w sytuacji podejrzenia przemocy w rodzinie. Gminne komisje uruchomiły procedurę „Niebieskie Karty” w 3 819 przypadkach (o 142 mniej niż w 2012 r.), a działania te podjęte były w 584 gminach (na podstawie ankiet PARPA-G1).Wydaje się, że zmniejszenie liczby wypełnianych formularzy "Niebieska Karta" może być związane z koniecznością dostosowania się służb do regulacji prawnych wynikających z nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (2010 r.) a także z rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskie Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta” (Dz. U. Nr 209, poz. 1245).Sukcesywnie maleje również liczba skazań z art. 207 kk. W 2013 r. za przestępstwo znęcania się nad członkami rodziny skazano 9 695 osób (o 384 mniej w porównaniu do 2012 r.).

Cel cząstkowy 5.1.0.0Zwiększenie dostępności i podniesienia jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym - dorosłych i dzieci

Działania podejmowane przez samorządy gminneW celu zwiększenia dostępności i podniesienia jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie z problemem alkoholowym – dorosłych i dzieci, w 2013 r. jednostki samorządu terytorialnego kontynuowały działania służące utrzymaniu infrastruktury pomocowej dla osób doznających przemocy w rodzinie. Na podstawie informacji zawartych w ankietach PARPA-G1 należy stwierdzić, iż liczba miejsc (placówek), w których ofiary przemocy mogły uzyskać pomoc, w ciągu ostatnich trzech lat utrzymuje się na porównywalnym poziomie. W 2013 r. funkcjonowały 2 539 miejsca pomocy, w tym:1) 1 689 punktów informacyjno-konsultacyjnych dla ofiar przemocy w rodzinie;2) 416 telefonów zaufania;3) 125 schronisk/hosteli;4) 179 ośrodków interwencji kryzysowej dla ofiar przemocy w rodzinie;5) 130 ośrodków wsparcia.

56 z 87

W ww. placówkach osoby doznające przemocy mogły skorzystać z pomocy profesjonalistów oraz wziąć udział w spotkaniach 428 grup wsparcia i 459 grup terapeutycznych.Najbardziej rozpowszechnionymi w gminach placówkami, do których mogą zgłaszać się członkowie rodzin z problemem alkoholowym i przemocy, są punkty informacyjno-konsultacyjne. Z ich oferty w 2013 r. skorzystało 257 816 osób. Na podstawie analizy ankiet PARPA-G1, można stwierdzić, że w 2013 r. 16% klientów tych placówek stanowiły ofiary przemocy w rodzinie (43 110 osób). Udzielono im ogółem 79 913 porad (w 2010 r. – 39 614 osób i 71 825 porad, w 2011 r. – 39 025 osób i 76 215 porad, w 2012 r. – 39 447 osób i 72 090 porad). Oznacza to – w porównaniu do lat ubiegłych – istotny wzrost liczby klientów zgłaszających się z problemem przemocy w rodzinie.

2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

80000

39,614 39,025 39,447 43,110

71,82576,215

72,090

79,913

liczba osób doznajacych przemocy liczba porad

Rycina 12. Pomoc dla ofiar przemocy w punktach informacyjno-konsultacyjnych w latach 2010–2013.

Szczególną rolę w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym mają do spełnienia gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych. Na przestrzeni ostatnich dwóch lat stwierdza się wyraźny wzrost (o ponad 19%) liczby osób doznających przemocy w rodzinie, z którymi kontaktowali się członkowie tych komisji: z 27 371 osób w 2011 r. do 33 003 osób w 2013 r. Członkowie komisji skontaktowali się także z blisko 12.500 osób będącymi świadkami przemocy w rodzinie.Wykres poniżej przedstawia aktywność członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w zakresie kontaktowania się z osobami dotkniętymi przemocą:

47%

35%

18% odsetek ofiar

przemocyodsetek sprawców przemocyodsetek świadków

Rycina 13. Liczba osób, z którymi kontaktowali się członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w 2013 r. w związku z przemocą w rodzinie.

57 z 87

Z danych z PARPA-G1 wynika, że zmniejszyła się – w porównaniu do 2012 r. – aktywność gminnych komisji w sytuacjach powzięcia informacji o przemocy w rodzinie. W 2013 r. członkowie gminnych komisji:1) powiadamiali prokuraturę o podejrzeniu popełnienia przestępstwa znęcania się – 575

w 164 gminach (w 2012 r. – 578 przypadków w 192 gminach);2) powiadamiali policję o sytuacji w danej rodzinie – 3 369 przypadki w 462 gminach

(w 2012 r. – 5 023 przypadków w 541 gminach);3) uruchamiali procedurę „Niebieskie Karty” – 3 819 przypadków w 584 gminach (w 2012 r.

– 3 961 przypadków w 572 gminach); 4) powiadamiali sąd rodzinny o sytuacji dziecka w rodzinie – 1 071 przypadki w 316

gminach (w 2012 r. – 1 314 przypadków w 305 gminach).Należy przypuszczać, że zmniejszenie aktywności gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w ww. zakresie może mieć związek z przepisami ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, które – w sytuacji podejrzenia przemocy w rodzinie – nakazują członkom gminnych komisji uruchomienie procedury „Niebieskie Karty” i powiadomienie o sytuacji w danej rodzinie przewodniczącego zespołu interdyscyplinarnego. W związku z powyższym, poszczególne służby mogą być powiadamiane dopiero w ramach pracy w grupach roboczych. Członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych wchodzili w skład grup roboczych, które udzieliły pomocy 33 372 rodzinom.Jednocześnie zwiększyła się liczba osób doznających przemocy w rodzinie motywowanych przez gminne komisje do skorzystania z pomocy oferowanej przez specjalistyczne placówki – 19 219 osób w 1 181 gminach (w 2012 r. – 17 946 przypadków w 1 125 gminach).

Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkieZ informacji otrzymanych z urzędów marszałkowskich wynika, że w 2013 r. dziesięć samorządów wojewódzkich, tj.: lubelskie, lubuskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, podlaskie, pomorskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie prowadziło w ramach wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych działania mające na celu zwiększenie dostępności i podniesienie jakości pomocy dla ofiar przemocy w rodzinie. Realizowane samodzielnie lub zlecane organizacjom pozarządowym zadania adresowane były do członków rodzin z problemem alkoholowym i przemocy.

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralneZ informacji nadesłanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wynika, że w 2013 r. służby odpowiedzialne za realizację procedury „Niebieskie Karty” (policja, pomoc społeczna, oświata, ochrona zdrowia i gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych) wypełniły 73 119 formularzy „Niebieska Karta – A”, uruchamiając tym samym tę procedurę. W 12 114 przypadkach procedurę tę wszczęli pracownicy socjalni. W omawianym okresie wg danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w gminach funkcjonowało 2 489 zespołów interdyscyplinarnych, które powołały 57 207 grup roboczych. Ponadto kontynuowało działalność 35 specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, w których udzielono pomocy 7 601 ofiarom przemocy w rodzinie (z pomocy całodobowej korzystało 7 018 osób). Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podpisało z Ministerstwem Sprawiedliwości porozumienie o realizacji projektu Wzmocnienie działań na rzecz ofiar przemocy w rodzinie.

Z danych Komendy Głównej Policji wynika, iż policjanci przeprowadzili 61 047 interwencji w związku z przemocą w rodzinie. W 50 934 przypadkach były to interwencje pierwszorazowe wszczynające procedurę „Niebieskie Karty”, a w 10 113 przypadkach były

58 z 87

to kolejne interwencje w czasie realizacji tej procedury. Z powodu przemocy w rodzinie pokrzywdzonych zostało 86 797 osób, w tym: 58 310 kobiet, 9 233 mężczyzn i 19 254 dzieci. 426 dzieci w wyniku z interwencji w związku z przemocą w rodzinie zostało zabranych z domu i umieszczonych u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej, w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Wśród osób doznających przemocy w rodzinie 5 814 osób miało ukończony 66 rok życia.Opracowano dwa narzędzia służące do szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia w związku z przemocą w rodzinie, składające się z kwestionariusza szacowania ryzyka oraz algorytmu postępowania policjanta.Dodatkowo, Komendanci Wojewódzcy Policji otrzymali polecenie zobowiązania komendantów podległych jednostek do współpracy z Ośrodkami Pomocy Społecznej i Centrami Pomocy Rodzinie w celu wypracowania optymalnych zasad współpracy w przypadku odebrania dziecka z rodziny w związku z przemocą w rodzinie oraz wsparcia osób doświadczających przemocy.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w ramach programu Razem bezpieczniej dofinansowało trzy projekty z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie za kwotę w wysokości 230 690 zł. W 2013 r. w ramach zadania zleconego przez MSW kontynuowano prowadzenie telefonu zaufania dla dzieci i młodzieży (116 111).

Ze sprawozdania Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w 2013 r. do sądów okręgowych wpłynęły 2 390 spraw o rozwód z zastosowaniem zdania z art. 58 § 2 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r. poz. 788): w wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. W 1 742 sprawach żądanie to uwzględniono w całości lub części. Wpłynęło także 91wniosków o separację z zastosowaniem powyższego artykułu, z czego 55 uwzględniono w całości lub części. Z danych Centralnego Zarządu Służby Więziennej wynika, iż w 2013 r. objęto opieką psychologiczną 219 ofiar przemocy w rodzinie, które przebywały w zakładach karnych w związku z odbywaniem kary za czyny karalne nie mające związku z przemocą w rodzinie.

Do biura Rzecznika Praw Obywatelskich wpłynęło 35 spraw dotyczących przemocy w rodzinie.

W 2013 r. w działającym na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Ogólnopolskim Pogotowiu dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” (tel. 801 1200 02) odebrano 13 441 rozmów, które dotyczyły problemów rodzinnych, głównie związanych z przemocą domową, a także nadużywaniem alkoholu i innych środków psychoaktywnych oraz uzależnieniem. Udzielono także 932 telefoniczne porady i konsultacje prawne oraz 261 telefonicznych porad dla służb. Pracownicy Pogotowia „Niebieska Linia” podjęli 413 interwencji w sprawach przemocy w rodzinie, odpowiedzieli na 1 315 listów i e-maili. Ponadto w dniach 25 lutego – 1 marca 2013 r. w ramach Tygodnia Pomocy Ofiarom Przestępstw PARPA uruchomiła konsultacje prawne dla osób, które potrzebują porady prawnika w zakresie problematyki i przemocy w rodzinie i nadużywania/uzależnienia od alkoholu, z których skorzystało 19 osób.

59 z 87

Cel cząstkowy 5.2.0.0Zwiększenie kompetencji służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym

W celu zwiększenia kompetencji służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinach z problemem alkoholowym organizowano szkolenia i konferencje dla przedstawicieli tych służb.

Działania podejmowane przez samorządy gminneNa podstawie ankiet PARPA–G1 należy twierdzić, że w 2013 r. – podobnie jak w latach poprzednich – gminy dbały o odpowiednie kompetencje służb działających w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Jakkolwiek nieznacznie zmniejszyła się liczba szkoleń organizowanych przez gminy, to i tak było ich więcej niż w latach 2010–2011. W omawianym okresie 990 gmin zorganizowało i przeprowadziło szkolenia nt. przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz 939 gmin przeprowadziło szkolenia na temat procedury „Niebieskie Karty”.

2010 r. 2011 r. 2012 r. 20130

500

1000

1500

614847 932

990

222

7981057

939

liczba gmin, które zorganizowały szkolenia nt przeciwdziałania przemocy liczba gmin, które prowadziły szkolenia nt procedury "Niebieskie Karty"

Rycina 14. Liczba gmin, które zorganizowały szkolenia z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz procedury „Niebieskie Karty”.

Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkieDziałania służące podniesieniu kompetencji służb w zakresie przeciwdziałania przemocy, w szczególności w rodzinach z problemem alkoholowym, były zadaniami realizowanymi przez większość samorządów wojewódzkich. W szkoleniach i konferencjach brali udział przedstawiciele służb, instytucji i organizacji działających w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Tego typu działania w 2013 r. podjęło 12 urzędów marszałkowskich: dolnośląski, lubelski, lubuski, małopolski, mazowiecki, opolski, podkarpacki, pomorski, śląski, świętokrzyski, warmińsko-mazurski, wielkopolski.

Działania podejmowane przez urzędy wojewódzkieDziałania w tym zakresie wykazał także Mazowiecki Urząd Wojewódzki. Dodatkowo, Opolski Urząd Wojewódzki wykazał monitorowanie realizacji zadań gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych wynikających z ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

60 z 87

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralneMinisterstwo Spraw Wewnętrznych we współpracy z Komendą Główną Policji zleciło przeprowadzenie szkoleń kaskadowych związanych z wdrażanym narzędziem szacowania ryzyka zagrożenia i zdrowia w związku z przemocą w rodzinie. Przeszkolono 850 funkcjonariuszy, którzy uzyskaną wiedzę przekazali 35 000 policjantów realizujących zadania w związku z przemocą w rodzinie.

Wg Ministerstwa Sprawiedliwości Ośrodek Szkolenia Ustawicznego i Współpracy Międzynarodowej Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury przeprowadził 11 szkoleń jednodniowych nt. przeciwdziałania przemocy w rodzinie adresowanych do zawodowych kuratorów sądowych. W szkoleniach tych łącznie uczestniczyło 584 kuratorów.

Z danych Centralnego Zarządu Służby Więziennej wynika, iż w 2013 r. przygotowanie z problematyki przemocy w rodzinie posiadało 1 041 funkcjonariuszy, z czego 672 uczestniczyło w szkoleniach, konferencjach i seminariach dotyczących przemocy w rodzinie. Centralny Zarząd Służby Więziennej był beneficjentem projektu Stop przemocy – druga szansa, którego celem jest podniesienie kompetencji kadry penitencjarnej.

Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny podał, że w 2013 r. jego pracownicy podczas kursów doszkalających dla lekarzy organizowanych przez Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, wygłaszali wykłady nt. przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych:1) zleciła przeprowadzenie 130 godzinnego szkolenia pod nazwą Interdyscyplinarne

szkolenie dla osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie, którego celem jest podniesienie kwalifikacji zawodowych osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie. W szkoleniu wzięło udział 69 osób;

2) zorganizowała szkolenie dla członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych. Szkolenie przygotowywało uczestników (41 osób) do kontaktu z nadużywającym alkoholu (uzależnionym) i stosującym przemoc wobec swoich bliskich klientem gminnej komisji oraz działań związanych z uruchamianiem procedury „Niebieskie Karty” oraz roli członków komisji w pracy zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych (21–22 marca 2013 r.);

3) przeprowadziła szkolenie dla pracowników punktów konsultacyjnych (50 osób) nt. pracy z członkami rodzin z problemem alkoholowym i przemocy oraz podejmowania działań interwencyjnych i pomocowych (27–28 maja 2013 r.);

4) zrealizowała we współpracy z Mazowieckim Urzędem Wojewódzkim dwa szkolenia nt. przeciwdziałania przemocy w rodzinie dla 149 przedstawicieli ochrony zdrowia. W czasie pierwszego szkolenia (16 kwietnia 2013 r.) omawiano problematykę podejmowania interwencji w oparciu o procedurę „Niebieskie Karty” oraz psychologiczne i prawne aspekty zjawiska przemocy w rodzinie. W szkoleniu uczestniczyło 85 osób. Drugie szkolenie (12 września 2013 r.) dotyczyło diagnostyki zespołu dziecka krzywdzonego oraz interwencji podejmowanych w przypadku podejrzenia przemocy wobec dziecka i wzięły w nim udział 64 osoby;

5) przeprowadziła (w dn. 26–27 września 2013 r.) szkolenie dla 47 przedstawicieli grup roboczych z gmin wiejskich i miejsko – wiejskich nt. realizacji procedury „Niebieskie Karty”;

6) przeprowadziła (w dn. 7–8 listopada 2013 r.) szkolenie dla 40 sędziów wydziałów karnych sądów rejonowych. Uczestnicy wysłuchali wykładów dotyczących m.in. prawnych i psychologicznych aspektów zjawiska przemocy w rodzinie;

61 z 87

7) zorganizowała szkolenie nt. interwencji w sytuacji podejrzenia przemocy wobec dzieci dla 46 osób pracujących z dziećmi w świetlicach socjoterapeutycznych, szkołach i innych placówkach, z których oferty korzystają dzieci z rodzin z problemem alkoholowym i przemocy (21–22 listopada 2013 r.);

8) zorganizowała XVII ogólnopolską konferencję przeciw przemocy w rodzinie (5–7 czerwca 2013r.), której tematem wiodącym było wykorzystanie dialogu motywującego w pracy z osobami doznającymi przemocy i stosującymi przemoc. Gościem konferencji była m.in. Majella Greene, z Londynu, która zaprezentowała brytyjskie doświadczenia z wykorzystaniem dialogu motywującego. Uczestnicy konferencji – 130 osób, otrzymali pakiety materiałów edukacyjnych z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie i dialogu motywującego;

[9)] przeprowadziła egzamin na specjalistę w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Do egzaminu podeszło 7 osób, wszystkie z nich pomyślnie zdały egzamin, potwierdzając tym samym swoje kompetencje w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie i uzyskały certyfikat specjalisty. Nad przygotowaniem i przebiegiem egzaminów czuwała Rada ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w skład której wchodzili m.in. przedstawiciele urzędów centralnych i organizacji pozarządowych zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie;

9)[10)] dodatkowo w ramach Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” zrealizowano kolejną edycję programu stażowego dla studentów wyższych uczelni (21 osób) oraz przeprowadzono 8 seminariów edukacyjnych dla osób pracujących w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie (340 osób).

Cel cząstkowy 5.3.0.0Zwiększenie dostępności i podniesienie jakości oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych

Działania podejmowane przez samorządy gminneNa przestrzeni ostatnich lat zwiększała się liczba osób, z którymi kontaktowali się członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w związku ze stosowaniem przez nie przemocy wobec członków rodziny (w 2013 r. – 24 716 osób, w 2012 r. – 21 831 osób, w 2011 r. – 19 947 osób, w 2010 r. – 21 051 osób). Może to wskazywać na większą gotowość członków komisji do poruszania, w trakcie rozmowy z osobą nadużywającą alkoholu, tematu przemocy wobec bliskich oraz na większe kompetencje członków komisji w zakresie kontaktu z klientem.

2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

21,051 19,94721,831

24,716

Rycina 15. Liczba osób, z którymi kontaktowali się członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych w związku ze stosowaniem przez nie przemocy wobec członków rodziny.

62 z 87

Z ankiet PARPA–G1 wynika, że w 1 040 gminach komisje motywowały osoby stosujące przemoc w rodzinie do uczestnictwa w programach korekcyjnych bądź terapii. Takie działania zostały podjęte wobec 13 398 osób (w 2012 r. – w 978 gminach wobec 11 815 osób, w 2011 r. w 843 gminach wobec 10 583 osób).Ze sprawcami przemocy wobec swoich bliskich, oprócz członków gminnych komisji, kontaktowali się także pracownicy punktów konsultacyjnych, którzy rozmawiali z 16 076 osobami, co do których było podejrzenie, że stosują przemoc (wzrost o 9% w porównaniu 2012 r.). Zwraca uwagę fakt, że po widocznej w latach 2010–2011 tendencji malejącej dotyczącej liczby realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego programów edukacyjno-korekcyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie, nastąpił wyraźny jej wzrost. W 2009 r. gminy prowadziły prawie 300 programów dla sprawców przemocy, w 2010 r. – 231 programów, w 2011 r. – 208 programów, a w 2012 r. – 258 programów, a w 2013r. tych programów było już 331 (co stanowi wzrost o 29% w porównaniu do 2012 r.).

Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkieW działania, służące zwiększeniu dostępności i podniesieniu jakości oddziaływań edukacyjno-korekcyjnych wobec osób stosujących przemoc, zaangażowały się cztery samorządy wojewódzkie: lubelski, łódzki, mazowiecki i opolski. Działania te obejmowały finansowanie realizacji programów edukacyjno-korekcyjnych (lubelskie, mazowieckie) i opracowanie ramowego programu oddziaływań edukacyjno-korekcyjnych (łódzkie, opolskie).

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralneZ danych Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wynika, iż programy oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla sprawców przemocy ukończyło 3 101 osób.

Komenda Główna Policji podaje (na podst. procedury „Niebieskie Karty”), że w 2013 r. przemoc wobec swoich najbliższych stosowało 61 450 osób, w tym: 56 755 mężczyzn, 4 440 kobiety i 255 nieletnich. Około 14 % sprawców przemocy w rodzinie ( 8 363 osoby) zostało zatrzymanych przez policję. Prawie 61% wszystkich sprawców przemocy w rodzinie (37 650 osób) było pod wpływem alkoholu. Do izb wytrzeźwień zostało przewiezionych 6 311 osób.

Z danych Prokuratury Generalnej wynika, że w 2013 r. zarejestrowano 41 982 sprawy o czyny z art. 207 kk dotyczące przemocy w rodzinie. Aktami oskarżenia zakończono 11 968 spraw, a w 12 622 sprawach umorzono postępowanie. W omawianym okresie prokuratorzy zastosowali środek zapobiegawczy w postaci dozoru policji z zakazem kontaktowania się z osobą pokrzywdzoną wobec 1 231 podejrzanych o znęcanie się nad rodziną. Wobec 531 podejrzanych zastosowano dozór policji pod warunkiem opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, a wobec 1 318 podejrzanych zastosowano środek zapobiegawczy w postaci nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Ministerstwo Sprawiedliwości podało, iż w 2013 r. za przestępstwo znęcania się nad członkami rodziny, z art. 207 kk skazano 9 695 osób. 1 278 osób zostało skazanych na bezwzględną karę pozbawienia wolności, wobec 7 909 osób sąd warunkowo zawiesił wykonanie kary, w 120 przypadkach sprawa zakończyła się nałożeniem grzywny, a w 388 sprawach zasądzono karę ograniczenia wolności. Wobec 7 083 skazanych zastosowano dozór kuratora. Postępowanie karne z art. 207 kk dotyczące przemocy w rodzinie warunkowo umorzono wobec 959 osób. Obowiązek uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych nałożono na 578 sprawców przemocy w rodzinie. Wobec 288 skazanych

63 z 87

zastosowano środek karny w postaci nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Środek karny w postaci zakazu kontaktowania się z określonymi osobami nałożono na 573 osoby, a w postaci zakazu zbliżania się do określonych osób – na 311 sprawców przemocy. Obowiązki nakładane na skazanego w związku z zawieszeniem wykonania kary w postaci powstrzymania się od kontaktowania z pokrzywdzonym oraz powstrzymania się od zbliżania do pokrzywdzonego nałożono odpowiednio na 1 149 oraz 437 osób natomiast w postaci opuszczenia lokalu nałożono na 445 skazanych.

Z danych Centralnego Zarządu Służby Więziennej wynika, iż w 2013 r. w zakładach karnych i aresztach śledczych realizowany był program korekcyjno-edukacyjny dla sprawców przemocy w rodzinie wg modelu Duluth (łącznie z autorskimi modyfikacjami) oraz program ART (Trening Zastępowania Agresji). Łącznie w oddziaływaniach mających na celu zmianę zachowania osób stosujących przemoc wzięło udział 7 742 sprawców przemocy, tj. o 397 osadzonych więcej niż w 2012 r.

W oparciu o porozumienie o współpracy zawarte pomiędzy Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Ministerstwem Sprawiedliwości i Komendą Główną Policji, podejmowane były przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” interwencje wobec osób skazanych za przemoc w rodzinie i które przebywając na warunkowym zwolnieniu lub mając warunkowo zawieszone wykonanie kary nadal krzywdzą swoich bliskich.

Cel cząstkowy 5.4.0.0Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat przemocy w rodzinie, możliwości przeciwdziałania zjawisku oraz sposobów reagowania i uzyskania pomocy

Działania podejmowane przez samorządy gminneZ danych z ankiety PARPA–G1 wynika, że nie zmienia się liczba gmin, które deklarują przeprowadzenie badań, diagnoz lub sondaży dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie (45 gmin).

Działania podejmowane przez samorządy wojewódzkieW działania służące zwiększeniu wiedzy społeczeństwa nt. przeciwdziałania przemocy w rodzinie włączyło się sześć samorządów wojewódzkich. Podejmowane działania obejmowały lokalne kampanie informacyjne (podkarpackie, warmińsko-mazurskie), współpracę z lokalnymi mediami w zakresie przygotowywania i emisji programów telewizyjnych, radiowych oraz spotów reklamowych (łódzkie, opolskie, świętokrzyskie) oraz prowadzenie działalności informacyjnej dla rodziców nt. profilaktyki przemocy (lubelskie).

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralneTelewizja Polska S.A.Stacje telewizyjne i rozgłośnie radiowe wyemitowały wiele programów nt. sytuacji rodzin, z problemem alkoholowymi i przemocy w rodzinie.

Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów:1) przeprowadziła działania edukacyjno-informacyjne pod hasłem Lekarzu, reaguj

na przemoc!, adresowane do przedstawicieli ochrony zdrowia. W ramach działań utworzona została strona internetowa www.lekarzureagujnaprzemoc.pl, na której m.in. znajduje się film instruktażowy pokazujący rozmowę lekarza z pacjentką doznającą

64 z 87

przemocy w rodzinie, przygotowano i wydrukowano w 13 tys. egz. Przewodnik dla pracowników ochrony zdrowia, opisujący prawne i psychologiczne aspekty przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a także przygotowano i wydrukowano ulotkę informacyjną (100 tys. egz.). Książka i ulotki zostały przesłane m.in. do wszystkich placówek podstawowej opieki zdrowotnej w Polsce (ponad 10 tys. podmiotów). Działania służące wzmocnieniu ochrony zdrowia w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie były prowadzone we współpracy z Fundacją Instytut Łukasiewicza i uzyskały wsparcie Komitetu Zdrowia Publicznego Polskiej Akademii Nauk oraz Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce. W promocję informacji o kampanii Lekarzu reaguj na przemoc zaangażowały się branżowe i centralne portale internetowe i media;

2) zleciła wykonanie analiz, obliczeń statystycznych oraz napisanie raportu z badań przeprowadzonych w 2012 r. pod nazwą Lokalny system przeciwdziałania przemocy w rodzinie w percepcji osób pracujących w grupach roboczych i zespołach interdyscyplinarnych;

3) we współpracy z biurem Pełnomocnika Rządu ds. Równego Traktowania zorganizowała konferencję, podczas której zaprezentowano wyniki powyższych badań Podczas konferencji (4 kwietnia 2013 r.) odbyła się także dyskusja panelowa z udziałem ekspertów nt. najpilniejszych wyzwań, jakie stoją przed polskim systemem przeciwdziałania przemocy w rodzinie. W konferencji uczestniczyło 118 osób, w tym przedstawiciele samorządów, na terenie których przeprowadzano badania oraz przedstawiciele instytucji i organizacji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie.

65 z 87

CEL STRATEGICZNY 6.0.0.0Poprawa jakości działań podejmowanych przez gminy w ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz ograniczenie wydatkowania środków finansowych na zadania niezwiązane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych

Niewystarczająca jakość działań podejmowanych przez jednostki samorządu terytorialnego oraz niewłaściwe sposoby wydatkowania środków finansowych przeznaczonych na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych to zjawiska, którym należy zapobiegać, głównie poprzez edukację i promocję dobrych praktyk, ale także poprzez skuteczny nadzór i kontrolę działań.

Cel cząstkowy 6.1.0.0Podniesienie kompetencji członków Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz pełnomocników/koordynatorów gminnych programów w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnychorazCel cząstkowy 6.2.0.0Zwiększenie wiedzy wójtów/burmistrzów/prezydentów miast oraz radnych w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu jako zadania własnego gminy

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoW 2013 r. w 2 235 gminach wyznaczono osobę bezpośrednio odpowiedzialną za koordynację gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. W 849 gminach odpowiedzialność tę ponosił wyznaczony pełnomocnik wójta/burmistrza/prezydenta miasta ds. rozwiązywania problemów alkoholowych. W 293 jednostkach samorządu terytorialnego funkcję tę pełnił koordynator gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, a w 129 gminach – koordynator ds. uzależnień.Łączna liczba członków w gminnych komisjach wynosiła 16 530 osób. W 1 334 gminach przeprowadzono szkolenia dla tych osób w celu podniesienia ich kompetencji w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych. Koszt szkoleń wyniósł 2 241 219 zł.Współpracę z samorządem wojewódzkim w ramach realizacji gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych podjęły 864 samorządy gminne. W 784 przypadkach była to współpraca merytoryczna (wymiana informacji, konsultacje), w 73 – dotyczyła finansowania/dofinansowania działań, w 53 – organizacji wspólnych przedsięwzięć, a w 577 – organizacji szkoleń i konferencji.

Działania podejmowane przez samorządy województwW 2013 r. w 13 samorządach wojewódzkich przeprowadzono szkolenia/konferencje/seminaria dla członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych oraz dla pełnomocników ds. profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Były to województwa: kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, pomorskie, śląskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie oraz zachodniopomorskie. Tematyka tych działań dotyczyła m.in. profilaktyki uzależnień, zadań gminnych komisji wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, zagadnień prawnych i finansowych realizacji zadań

66 z 87

własnych gmin w zakresie polityki lokalnej wobec alkoholu, zawartości i oceny merytorycznej gminnych programów, dialogu motywującego w pracy gminnej komisji, działań profilaktycznych w środowisku pracy, standardów stowarzyszeń abstynenckich, działań wobec kandydatów na kierowców.

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralnePARPA współpracowała z jednostkami samorządu terytorialnego przekazując m.in. materiały informacyjno-edukacyjne na potrzeby organizowanych przez nie spotkań i konferencji. Przedstawiciele PARPA brali również osobisty udział w spotkaniach organizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Osobom zajmującym się profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych w lokalnej społeczności udzielano porad i konsultacji na temat zagadnień związanych z powyższą tematyką, a także dotyczących opracowywania i realizacji gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych (drogą listowną oraz elektroniczną, a także telefonicznie).Realizowano porozumienie z Uniwersytetem Warszawskim na uzupełnienie programu szkolenia odbywającego się w ramach Podyplomowego Studium Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego o blok tematyczny poświęcony zadaniom gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych.W dniach 9–11 grudnia 2013 r. zorganizowano, we współpracy z Fundacją Rozwoju Profilaktyki, Edukacji i Terapii Problemów Alkoholowych ETOH, szkolenia dla dyżurnych telefonów zaufania dla osób z problemem alkoholowym oraz przedstawicieli punktów informacyjno-konsultacyjnych. W szkoleniu wzięło udział około 80 osób. Celem szkolenia było między innymi poszerzenie wiedzy na temat uzależnień oraz zapoznanie się z nowymi metodami pracy z osobami uzależnionymi i ich bliskimi.Zorganizowano, we współpracy z samorządem miasta Gdańska, konferencję Sieci Gmin Wiodących pt.: Skuteczna polityka wobec alkoholu w samorządach. Odbyła się ona w Gdańsku w dniach 7–9 maja 2013 r. Udział wzięło ok. 60 przedstawicieli samorządów oraz ok. 30 osób z ramienia samorządu miasta Gdańska.Wspierano również jednostki samorządu terytorialnego poprzez dystrybucję publikacji z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych (ulotki, broszury, książki, czasopisma).Przeprowadzono wysyłkę Rekomendacji do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych na rok 2014, które zawierają praktyczne wskazówki dotyczące przygotowania i realizacji każdego z zadań wskazanych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi z uwzględnieniem bieżących zmian prawnych istotnych dla działań z obszaru profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Publikacja służy przygotowaniu profesjonalnych i komplementarnych gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, poprawnych pod względem merytorycznym oraz zgodnych z najnowszą wiedzą na temat skuteczności poszczególnych działań. Jednocześnie Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przyłączyła się do kampanii informacyjnej prowadzonej przez Główny Inspektorat Sanitarny na temat szkodliwości spożywania alkoholu niewiadomego pochodzenia wysyłając ulotki na ww. temat.W ramach działalności informacyjnej przesłano w pakiecie publikację pod tytułem Środowisko pracy a alkohol. Działania profilaktyczne i aspekty prawne, zachęcając przedstawicieli środowisk lokalnych, do szerszego zajęcia się tematem dotyczącym działań profilaktycznych kierowanych do osób dorosłych w szczególności prowadzonych w miejscu pracy. Dystrybucją objęto wszystkie gminy na terenie kraju.

67 z 87

Dodatkowo przez cały rok sprawozdawczy prowadzono sukcesywną dystrybucję materiałów do wszystkich gmin, które prowadziły działania mające na celu podnoszenie kwalifikacji osób zajmujących się profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych.W ramach realizacji przez PARPA Programu potwierdzania kwalifikacji osób pracujących w obszarze profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych w 2013 r. odbyły się dwie sesje egzaminacyjne: certyfikat specjalisty w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w społecznościach lokalnych uzyskało 6 osób. Powyższy Program ma na celu profesjonalizację kadry, która w zakresie swojej pracy zawodowej, ma prowadzenie działań z obszaru profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.W 2013 r. do Ogólnopolskiej Sieci Gmin Wiodących należało 177 gmin. Projekt Ogólnopolska Sieć Gmin Wiodących jest jedną z priorytetowych form współpracy PARPA z samorządami gminnymi. Gminy wiodące realizują wszystkie zadania zapisane w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, a sposób prowadzenia działań w zdecydowanej większości tych gmin ma charakter innowacyjny i długofalowy. Przedstawiciele gmin wiodących stanowią grupę ekspertów w działaniach PARPA i innych jednostek samorządu terytorialnego.

Cel cząstkowy 6.3.0.0Zwiększenie liczby gminnych programów uwzględniających diagnozę lokalnych problemów, zasobów i potrzeb w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych

Działania podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnegoW 2013 r. 214 gmin wykazało, iż przeprowadziło diagnozę lub badania naukowe problemów społecznych (w tym alkoholowych). Najczęściej badania dotyczyły stanu problemów alkoholowych na terenie gminy (107 gmin) oraz stanu problemów alkoholowych wśród młodzieży szkolnej (97 gmin). Wśród badanych obszarów problemowych znalazły się m.in.: przemoc w rodzinie (45 gmin), wzory konsumpcji alkoholu wśród dorosłych (39 gmin), postawy i opinie społeczne na temat problemów alkoholowych (46 gmin).Konsultacje uchwał z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych ze stowarzyszeniami abstynenckimi prowadziły 244 gminy, z innymi organizacjami pozarządowymi – 269 gmin, a z innymi podmiotami – 350 gmin.

Działania podejmowane przez samorządy województwW 2013 r. 5 samorządów wojewódzkich przeprowadziło badania dotyczące problematyki alkoholowej. Więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale Cel strategiczny 1.0.0.0.

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralnePARPA zmierzając do podniesienia jakości działań podejmowanych przez gminy w obszarze zwiększania liczby gminnych programów uwzględniających diagnozę lokalnych problemów przygotowaną na podstawie badań społecznych, rekomenduje gminom realizację badań diagnostycznych. W 2013 r. zalecenia te umieszczono m.in. w Rekomendacjach do realizowania i finansowania gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przekazywano w ramach bieżących kontaktów z gminami.Ponadto oceniano pod względem merytorycznym gminne programy profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych – nadesłane do zaopiniowania, bądź wybrane losowo.

68 z 87

Cel cząstkowy 6.4.0.0Poprawa jakości nadzoru nad realizacją gminnych programów wykonywanego przez Regionalne Izby Obrachunkowe, Najwyższą Izbę Kontroli oraz Wojewodów

W 2013 r. 2 271 gmin przyjęto uchwały dotyczące gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. W 1 272 przypadkach uchwały dotyczyły przyjęcia gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych wspólnie z gminnym programem przeciwdziałania narkomanii.

Działania podejmowane przez urzędy wojewódzkieWojewodowie w 2013 r. przyjęli 2 988 uchwał dotyczących gminnego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Uchylili łącznie 30 uchwał z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Głównymi przyczynami uchyleń były wykazane nieprawidłowości związane ze strukturą gminnego programu, w tym zasad wydatkowania środków pozyskanych z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, oraz błędami w uchwałach dotyczących zasad usytuowania oraz liczby punktów sprzedaży na terenie gminy.

Działania podejmowane przez urzędy centralneNajwyższa Izba Kontroli przeprowadziła jedną kontrolę dotyczącą przestrzegania zapisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, dotyczyła ona realizacji i wykorzystania przez samorządy województw i gmin dochodów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych. Informacje o wynikach kontroli znajduje się na stronie internetowej www.bip.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik.

Działania podejmowane przez inne podmiotyZgodnie ze sprawozdaniami przekazanymi przez Regionalne Izby Obrachunkowe w 2013 r. przeprowadzono kontrole w dziewięciu województwach (dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, lubuskim, małopolskim, opolskim, podkarpackim, pomorskim, śląskim, warmińsko-mazurskim) w zakresie prawidłowości wydatkowania środków finansowych uzyskiwanych z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych oraz ich wykorzystania na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Przeprowadzono 168 postępowań kontrolnych, wykryto nieprawidłowości na terenie 58 samorządów objętych kontrolą.

69 z 87

CEL STRATEGICZNY 7.0.0.0Ograniczenie przypadków naruszeń prawa w związku z alkoholem

Cel cząstkowy 7.1.0.0Ograniczanie przypadków nielegalnej produkcji lub wprowadzania do obrotu alkoholu (w tym przemytu i wykorzystywania niezgodnie z przeznaczeniem alkoholu etylowego skażonego)

Według informacji Ministerstwa Gospodarki, w 2013 r. nie wystąpiły przyczyny do cofnięcia żadnego z wydanych zezwoleń na prowadzenie obrotu hurtowego napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18% alkoholu.

Z informacji Służby Celnej wynika, że doraźne kontrole potwierdzają, że w legalnym obrocie detalicznym znajdował się alkohol pochodzący z legalnych źródeł. Wyjątkiem były bazary i targowiska, gdzie Służba Celna w 2013 r. ujawniła w blisko 300 przypadkach nielegalne wyroby spirytusowe nieoznaczone znakami akcyzy.Zgodnie z danymi Służby Celnej w 2013 r., zmniejszyła się liczba ujawnień przypadków przemytu lub nielegalnego obrotu wyrobami alkoholowymi, jak i ilość zajętego alkoholu, co potwierdzają poniższe dane statystyczne:1) liczba dokonanych ujawnień (zarówno przemytu jak i nielegalnego obrotu wyrobami

alkoholowymi) znacząco spadła w 2013 r. i wyniosła 2 857, co w stosunku do 2012 r. oznacza spadek o 709 ujawnień. Sytuację tę ilustruje zestawienie:

2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

40404571

4943

35662857

Rycina 16. Liczba dokonanych ujawnień (zarówno przemytu jak i nielegalnego obrotu wyrobami alkoholowymi) w latach 2009–2013.

70 z 87

2) ilość zajętego alkoholu (wyrobów spirytusowych różnego rodzaju w litrach objętościowych) również znacząco spadła w 2013 r. i wyniosła 166 785, co w stosunku do 2012 r. oznacza spadek o 98 959 litrów objętościowych.

2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.0

50000

100000

150000

200000

250000

300000248,386

261,900281,250

265,744

166,785

Rycina 17. Ilość zajętego alkoholu (wyrobów spirytusowych różnego rodzaju w litrach objętościowych) w latach 2009–2013.

Pomimo spadku ilości zajętego alkoholu w 2013 r. średnia ilość ujawnionego jednorazowo alkoholu nadal pozostaje na podobnym poziomie (2009 – 61 litrów, 2010 – 57 litrów, 2011 – 56 litrów, 2012 – 74 litry, 2013 – 58 litrów). Średnia z ostatnich 5 lat – 61 litrów. Nieco wyższa średnia ilość ujawnionego alkoholu w 2012 r. wynika z faktu jednorazowego zajęcia dużej ilości alkoholu.Liczba postępowań karnych skarbowych prowadzonych przez Służbę Celną w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe w 2013 r. w zakresie napojów alkoholowych (wszystkie sprawy, bez przemytu) wyniosła 3 510, w tym: 2 810 spraw karnych skarbowych oraz 700 postępowań mandatowych. Od 2011 r. maleje liczba prowadzonych w tym zakresie postępowań.W 2013 r. wszczęto w związku z art. 86 ustawy z dnia 10 września 1999 r. Kodeksu karnego skarbowego (Dz. U. z 2013 r. poz. 186, z późn. zm.) - przemyt alkoholu, 583 spraw o przestępstwa i wykroczenia skarbowe, w tym: 248 spraw karnych skarbowych oraz 335 postępowań mandatowych. Co w stosunku do 2012 r. oznacza spadek o 207 postępowań.

Cel cząstkowy 7.2.0.0Zmniejszenie skali naruszeń prawa w zakresie sprzedaży alkoholu bez wymaganego zezwolenia oraz wbrew jego warunkom i zasadom

Z danych PARPA–G1 wynika, że w 2013 r. gminy występowały w 29 sprawach w charakterze oskarżyciela publicznego (50 w 2012 r.) w związku z naruszeniem przepisów określonych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, dotyczących sprzedaży alkoholu osobom nieletnim oraz 4 (3 w 2012 r.) w związku z naruszeniem przepisów dotyczących reklamy napojów alkoholowych. W tym samym czasie cofnięto 694 zezwolenia na sprzedaż alkoholu (w 2012 r. – 850). Przyczynami odebrania zezwoleń były: w przypadku 126 zezwoleń – sprzedaż alkoholu nieletnim (193 w 2012 r.), 262 zezwoleń – nieprzestrzeganie warunków określonych w zezwoleniu (w 2012 r. – 298), 37 zezwoleń – zakłócanie porządku publicznego (98 w 2012 r.). Wprowadzenie alkoholu

71 z 87

z nielegalnych źródeł było powodem cofnięcia 17 (3 w 2012 r.) zezwoleń, a przedstawienie fałszywych danych w oświadczeniu – 73 zezwoleń (83 w 2012 r.). W 208 przypadkach cofnięto zezwolenia z innych powodów, niż wymienione do tej pory (175 w 2012 r.). Gminy podjęły 152 interwencje w związku z naruszeniem art. 452 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz 209 interwencji w związku z naruszeniem art. 43 ww. ustawy.W 39 221 przypadkach wydano decyzje o wygaśnięciu zezwolenia. W 1 199 przypadkach Samorządowe Kolegia Odwoławcze uchyliły decyzje samorządów gmin dotyczące cofnięcia lub wygaśnięcia zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych.

Z informacji przekazanych przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, jednostkę nadrzędną nad Inspekcją Handlową, która zajmuje się kontrolą przestrzegania przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, w szczególności w zakresie: posiadania aktualnych zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, prowadzenia sprzedaży zgodnie z warunkami posiadanych zezwoleń, uwidaczniania informacji o szkodliwości spożywania napojów alkoholowych, przestrzegania zakazu sprzedaży alkoholu osobom nieletnim, nietrzeźwym, na kredyt lub pod zastaw, przestrzegania zakazu reklamy lub promocji wyrobów alkoholowych w miejscach niedozwolonych, wynika, że działaniami kontrolnymi na terenie całego kraju objęto ogółem 565 placówek (w 2012 r. – w 923 placówkach), w tym: 368 placówkach prowadzących sprzedaż detaliczną, 125 placówkach gastronomicznych i 72 hurtowniach.Niezgodności stwierdzono w 102 placówkach (18,1% skontrolowanych), w tym w 62 placówkach detalicznych, 37 placówkach gastronomicznych i 3 hurtowniach.W toku prowadzonych działań stwierdzono m.in., że:1) w 64 placówkach (w 2012 r. – 104) (40 detalicznych i 24 gastronomicznych) w miejscu

sprzedaży lub podawania napojów alkoholowych nie uwidoczniono informacji odnośnie szkodliwości spożywania alkoholu;

2) w 16 placówkach (w 2012 r. – 40) (7 detalicznych, 9 gastronomicznych) prowadzono sprzedaż napojów alkoholowych bez wymaganych zezwoleń (w tym prowadzono sprzedaż w innym zakresie, niż określono w zezwoleniach oraz na podstawie zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych wystawionego na innego przedsiębiorcę). Szacunkowa wartość tych alkoholi wyniosła 95,5 zł (76,06 zł w placówkach detalicznych, 18,9 zł w placówkach gastronomicznych);

3) w 4 placówkach (w 2012 r. – 8) (1 placówce detalicznej i 3 zakładach gastronomicznych) zaopatrywano się u hurtowników, którzy nie posiadali zezwolenia na sprzedaż hurtową;

4) w 6 placówkach prowadzono niedozwolone reklamy i promocję napojów alkoholowych;5) w 3 hurtowniach prowadzono sprzedaż napojów alkoholowych przedsiębiorcom, którzy

nie posiadali stosownych zezwoleń. Szacunkowa wartość tych alkoholi wynosiła 197 300 zł.

Cel cząstkowy 7.3.0.0Ograniczenie zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu 26

Według danych otrzymanych z Komendy Głównej Policji w 2013 r. nietrzeźwi użytkownicy dróg, także ci niezmotoryzowani uczestniczyli w 4 028 wypadkach drogowych (11,2% ogółu wypadków), śmierć w nich poniosły 523 osoby (15,6% ogółu zabitych), a 4 737 osób odniosło obrażenia (10,8% ogółu rannych). W porównaniu z 2012 r. zmniejszyła się liczba wypadków, a także osób zabitych i rannych. W 2013 r. zdarzeń drogowych z udziałem

26 Na podstawie raportu opublikowanego na stronie www.kgp.gov.pl pn.: Wypadki drogowe w Polsce w 2013 r.72 z 87

nietrzeźwych było mniej o 439. W wypadkach zginęło 61 osób mniej, a rannych było o 568 mniej niż w 2012 r.Nietrzeźwi najczęściej uczestniczyli w zdarzeniach drogowych w niedziele (20,1%) i soboty (18,8%). W trakcie doby najwięcej wypadków ma miejsce pomiędzy godziną 16.00 a 23.00. W co siódmym zdarzeniu w tych godzinach, ginie człowiek. W 2013 r. w tym czasie, nietrzeźwi uczestniczyli w 2 115 wypadkach, co stanowi 52,5% wszystkich wypadków z ich udziałem. Zginęło w nich 297 osób (56,8%), a rannych zostało 2 336 osób (49,3%).

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

6,913 6,969 6,7986,392 6,503 6,575

5,3464,524 4,467

4,028

Rycina 18. Liczba wypadków z udziałem nietrzeźwych użytkowników dróg w latach 2004–2013.Źródło: Dane Komendy Głównej Policji

Natomiast nietrzeźwi uczestnicy ruchu spowodowali w 2013 r. 3 001 wypadków (8,3% ogółu), w których zginęło 426 osób (12,7%), a ranne zostały 3 523 osoby (8,0%). Najliczniejszą grupę nietrzeźwych sprawców wypadków stanowili kierujący pojazdami. Byli oni sprawcami 2 165 wypadków, w których zginęło 288 osób, a rannych zostało 2 791 osób. W odniesieniu do ogólnej liczby wypadków spowodowanych przez kierujących, nietrzeźwi stanowili 7,3%. W porównaniu do 2012 r. nastąpił spadek liczby wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących o 171 zdarzeń drogowych (7,3%), osób zabitych o 18 (5,9%) i osób rannych o 334 (10,7%).

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

3643 3420 35293007

24552717

2336 2165

Wypadki spowodowane przez nietrzeźwych kierujących pojazdami

Źródło: Dane Komendy Głównej PolicjiRycina 19. Liczba wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących pojazdami w latach 2006–2013.

Wypadki spowodowane przez nietrzeźwych kierujących samochodami osobowymiW grupie nietrzeźwych kierujących największe zagrożenie bezpieczeństwa stanowili kierujący samochodami osobowymi, którzy spowodowali 1 617 wypadków (74,6% wypadków spowodowanych przez nietrzeźwych kierujących). Ich liczba pozostaje

73 z 87

na poziomie z 2012 r. Następną grupą nietrzeźwych użytkowników stwarzającą zagrożenie byli rowerzyści. Spowodowali oni 206 wypadków (9,5%), w których zginęło 16 osób (5,6%), a 199 zostało rannych (7,1%).W 2013 r., w porównaniu z 2012 r. nastąpił spadek liczby ujawnionych kierujących pojazdami pod wpływem alkoholu (w stanie po użyciu oraz w stanie nietrzeźwości) o 7 843 osoby (4,8 %). Bardzo ważnym czynnikiem mającym wpływ na zmniejszenie zjawiska nietrzeźwości na drogach jest sukcesywny wzrost kontroli policyjnych. W 2013 r. przeprowadzono ok. 9 mln badań stanu trzeźwości, co stanowi wzrost o ponad 1,5 mln w stosunku do roku 2012. W czasie kontroli przeprowadzanych przez policjantów sekcji ruchu drogowego zatrzymano 49 133 praw jazdy. W 80% powodem zatrzymania dokumentu była jazda pod wpływem alkoholu.

Działania podejmowane przez samorząd gminnyW ramach ograniczania zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu w 1 161 gminach prowadzono działania na rzecz ograniczenia zjawiska nietrzeźwości na drogach. W 627 gminach współpracowano z policją w policyjnych akcjach trzeźwości. W przypadku 703 gmin realizowano przedmiotowe zadanie poprzez edukację społeczną na temat bezpieczeństwa na drogach (wydawanie ulotek, plakatów, udział w kampaniach lokalnych na rzecz bezpieczeństwa na drogach).W przypadku 37 gmin prowadzono program reedukacyjny dla kierowców zatrzymanych za jazdę w stanie nietrzeźwości a w 47 gminach wprowadzono do programów szkoleń kandydatów na kierowców elementy profilaktyki i edukacji w zakresie alkoholu.

Działania podejmowane przez samorządy województwW działania związane z problematyką nietrzeźwości na drogach włączyło się 7 samorządów wojewódzkich: łódzkie, małopolskie, mazowieckie, opolskie, śląskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. W województwie łódzkim oraz świętokrzyskim zrealizowano programy profilaktyczno-edukacyjne skierowane przede wszystkim do młodych ludzi pobierających naukę w szkołach nauki jazdy.W województwie mazowieckim objęto szkoleniami z zakresu wpływu alkoholu na organizm i sprawność kierowcy: dzielnicowych, pracowników socjalnych, pracowników służby zdrowia, psychologów, wykładowców szkół nauki jazdy oraz kuratorów, terapeutów osób skazanych za przestępstwa popełnione pod wpływem alkoholu, kandydatów na kierowców oraz osób, które utraciły prawo jazdy z powodu nietrzeźwości. Zajęcia miały różnorodnych charakter w zależności od konkretnego odbiorcy, były to zajęcia edukacyjne, interwencyjne lub resocjalizacyjne. Działaniami objęto blisko 2,5 tys. osób.W województwach małopolskim, opolskim, śląskim oraz warmińsko mazurskim działania, które inicjowały samorządy wojewódzkie miały charakter edukacyjno-informacyjny. Na terenie małopolski prowadzono ćwiczenia przy użyciu alkogogli. Na Śląsku prowadzono we współpracy z Policją kampanię edukacyjną pt. Z młodym kierowcą w drodze po doświadczenie skierowaną do młodych kierowców. Natomiast w warmińsko-mazurskim marszałek województwa włączył się w Europejską noc bez wypadków (19 października 2013 r.). W województwie łódzkim sfinansowano audycję telewizyjną pt. Ukryte prawdy. Rozmowy o życiu dotyczącą nietrzeźwości kierowców.

Działania podejmowane przez ministerstwa i urzędy centralneW 2013 r. Komenda Główna Policji, podobnie jak w latach poprzednich, włączyła się w ogólnopolską kampanię pn. Zachowaj Trzeźwy Umysł. Kampania została objęta honorowym patronatem Komendanta Głównego Policji. Zadaniem kampanii

74 z 87

jest propagowanie wśród młodych ludzi, w tym kierowców idei trzeźwości. W ramach tej edycji kampanii, Biuro Prewencji KGP uczestniczyło w przygotowaniu publikacji Vademecum dla policjantów służby prewencyjnej. Wybrane zagadnienia. Zawiera ona m.in. treści dotyczące zjawisk patologii społecznej, tj. narkomanii i alkoholizmu i została ona rozesłana, do użytku służbowego, do wszystkich komend wojewódzkich Policji, docelowo zaś do podległych im jednostek organizacyjnych.

Ministerstwo Obrony Narodowej w zakresie ograniczania zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu przeprowadziło w jednostkach wojskowych program profilaktyczny z zakresu bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Celem było przeciwdziałanie problemom alkoholowym, utrzymanie porządku i bezpieczeństwa ruchu na drogach. Przedsięwzięcie realizowane było przez Żandarmerię Wojskową w ramach działań zaplanowanych na lata 2012–2016.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych włączyło się w poprawę bezpieczeństwa drogowego poprzez wsparcie akcji profilaktycznej: Kieruj bez procentów 2013 – Razem dla bezpieczeństwa. To kontynuacja prowadzonych od paru lat działań mających na celu ograniczenie i wyeliminowanie problemów wynikających z prowadzenia pojazdów po spożyciu substancji psychoaktywnych. Projekt zrealizowano w województwie pomorskim.

Ministerstwo Infrastruktury i RozwojuSekretariat Krajowej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego cyklicznie wspiera kampanię Europejska Noc Bez Wypadku. X edycja odbyła 19 października 2013 r. Akcja została przeprowadzona przez Fundację KRZYŚ w 42 klubach w 37 miastach.W ramach wprowadzania systemowych zmian, które weszły w życie w 2013 r. ogłoszono rozporządzenie Ministra Transportu Budownictwa i Gospodarki Morskiej w sprawie szkolenia osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania pojazdami, instruktorów i wykładowców. W tym rozporządzeniu zawarto szczegółowe programy szkolenia dla kandydatów na kierowców wszystkich kategorii prawa jazdy. W programie szkoleniowym dla wszystkich grup ubiegających się o uprawnienia uwzględniono temat wpływu alkoholu oraz innych środków psychoaktywnych na obniżenie sprawności psychofizycznej kierowcy.

Telewizja Polska realizowała zadania z zakresu ograniczania zjawiska prowadzenia pojazdów pod wpływem alkoholu poprzez emitowanie programów podejmujących tę problematykę. W audycjach, zróżnicowanych gatunkowo, emitowanych zarówno na antenach ogólnopolskich jak i regionalnych, podejmowane są tematy mające na celu zwiększenie społecznej świadomości szkód powodowanych przez alkohol, informowanie o rozmiarach zjawiska, edukowanie i przybliżanie problemu.

W 2013 r. PARPA współpracowała z siecią kin Cinema City Poland. Wspólne działania miały charakter konsultacji merytorycznych do projektu Cinemadrive. Projekt jest innowacyjną formą programu profilaktycznego skierowanego do młodzieży ze szkół licealnych i gimnazjalnych. Porusza w formule audiowizualnej zagadnienia z zakresu bezpieczeństwa ruchu drogowego, z uwzględnieniem problematyki alkoholu. W 2013 r. został przeprowadzony pilotaż programu w szkołach ponadpodstawowych przez realizatora inicjatywy. Ponadto w ramach stałej współpracy z instytucjami zajmującymi się przeciwdziałaniem nietrzeźwości na drogach Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przekazywała materiały edukacyjno-informacyjne z zakresu wpływu alkoholu na organizm kierowcy. Materiały były przekazywane przede wszystkim do aresztów śledczych, zakładów karnych, jednostek Policji, ośrodków leczenia uzależnień oraz samorządów gminnych na terenie całego kraju.

75 z 87

Cel cząstkowy 7.4.0.0Zmniejszenie liczby przestępstw oraz innych przypadków naruszeń prawa popełnianych przez osoby będące pod wpływem alkoholu (w tym ograniczenie zjawiska picia alkoholu w miejscach publicznych wskazanych w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi)

Przestępstwa i wykroczenia związane z alkoholem, w tym naruszenia przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, są ściśle monitorowane i podlegają policyjnej statystyce. Gromadzone przez Komendę Główną Policji dane liczbowe, ukazujące problematykę alkoholową, są podstawą różnego rodzaju analiz budowanych w obszarze strategii zaradczych.W 2013 r. w wybranych kategoriach przestępstw, w których badany jest stan trzeźwości sprawcy27, policjanci zarejestrowali łącznie 274 115 podejrzanych stan trzeźwości ustalono u 198 903 z nich, z czego 38 156 było trzeźwych (43 251 w 2012 r.), zaś 159 868 (185 241 w 2012 r.) było w stanie nietrzeźwości. Nietrzeźwi stanowili więc 80,4% ogółu przebadanych. W porównaniu do 2012 r. nastąpił nieznaczny spadek udziału nietrzeźwych podejrzanych wśród przebadanych na stan trzeźwości, tj. o 0,4 p.p. (punktu procentowego).

2012 r. 2013 r.0

50000

100000

150000

200000

250000229,365

198,903

43,251 38,156

185,241159,868

liczba podejrzanych, wobec których ustalono stan trzeźwościliczba trzeźwych podejrzanychliczba nietrzeźwych podejrzanych

Rycina 20. Podejrzani, u których zbadano stan trzeźwości, w tym trzeźwi oraz nietrzeźwi pod wpływem alkoholu w latach 2012 i 2013.

Policyjne dane statystyczne wyraźnie pokazują wpływ alkoholu na stopień przestępczości. W omawianych powyżej kategoriach przestępstw zarejestrowano następujące zależności:1) zabójstwo – spośród dorosłych podejrzanych poddanych badaniu na stan trzeźwości,

osoby nietrzeźwe stanowiły 83,4%, a w 2012 r. 81,4%. Oznacza to wzrost o 2 p.p. W przypadku osób nieletnich, które zostały przebadane nie odnotowano żadnej osoby znajdującej się pod działaniem alkoholu, w 2012 r. było ich 50%;

2) uszczerbek na zdrowiu (uszkodzenie ciała) – spośród podejrzanych poddanych badaniu na stan trzeźwości, nietrzeźwe osoby dorosłe stanowiły 62,8%. W porównaniu z 2012 r. zaobserwowano spadek o 1,7 p.p. Natomiast wśród nieletnich podejrzanych nietrzeźwych było 5,1%, co w porównaniu z 2012 r. oznacza nieznaczny wzrost o 0,3 p.p;

3) udział w bójce lub pobiciu – spośród podejrzanych poddanych badaniu na stan trzeźwości, nietrzeźwe osoby dorosłe stanowiły 75,4%. To oznacza, że nastąpił spadek

27 Dotyczy przestępstw z art. 148, 151-159, 189-193, 197-199, 207, 216, 217, 222-228, 278-282, 288-289 oraz rozdziału XX (przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu) i XXI (przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji) kodeksu karnego.

76 z 87

o 3 p.p. W kategorii nieletnich współczynnik ten wyniósł 7% co oznacza spadek osób nietrzeźwych o 3,8 p.p. w stosunku do 2012 r.;

4) zgwałcenie – spośród dorosłych podejrzanych poddanych badaniu na stan trzeźwości osoby nietrzeźwe stanowiły 64,7%, co w stosunku do 2012 r. stanowi nieznaczny wzrost o 0,4 p.p. Stan nietrzeźwości stwierdzono u 11,1 % sprawców nieletnich, co w porównaniu z 2012 r. stanowi spadek o 17 p.p;

5) rozbój, kradzież rozbójnicza, wymuszenie rozbójnicze – u 67,9% dorosłych sprawców stwierdzono stan nietrzeźwości, co w porównaniu z 2012 r. stanowi spadek 3,8 p.p. Spośród niepełnoletnich podejrzanych nietrzeźwi stanowili 6%, co w porównaniu z 2012 r. stanowi spadek o 5,7 p.p.

Z danych Ministerstwa Zdrowia wynika, iż w 2013 r. w izbach wytrzeźwień umieszczono 177 293 osoby (w 2012 r. 176 052 osoby), w tym 160 923 mężczyzn (w 2012 r. 160 482) i 16 370 kobiet (w 2012 r. 14 607). Odrębną grupę stanowili małoletni w liczbie 974 osób (1 395 w 2012 r.).

Z danych Komendy Głównej Policji wynika, iż w celu wytrzeźwienia w 2013 r. doprowadzono do pomieszczeń policyjnych 86 689 osób nietrzeźwych. W tej grupie było 80 288 mężczyzn i 6 401 kobiet.Według danych PARPA–G1, w celu wytrzeźwienia do placówek innych, niż izba wytrzeźwień utworzonych na terenie gminy, skierowano łącznie 94 614 osób, w tym 87 018 mężczyzn i 7 303 kobiety oraz 293 osoby małoletnie.

Cel cząstkowy 7.5.0.0Ograniczenie przypadków nielegalnej reklamy i promocji napojów alkoholowych

Zasady prowadzenia reklamy i promocji napojów alkoholowych zostały określone w art. 131 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.Według danych PARPA–G1, w 2013 r. gminy skierowały do sądu, w związku z naruszeniem przepisów ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi dotyczących reklamy napojów alkoholowych, ogółem 4 wnioski (3 w 2012 r.). Gminy podjęły także 209 interwencji w związku z naruszaniem art. 452 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (78 w 2012 r.).PARPA złożyła w 2013 r. 5 zawiadomień o popełnieniu przestępstwa z art. 452 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.

77 z 87

CEL STRATEGICZNY 8.0.0.0Oszacowanie strat ekonomicznych związanych z alkoholem

Koszty spożywania alkoholu ponoszone przez Unię Europejską szacowane są średnio na 1,3% Produktu Krajowego Brutto (od 0,9 do 2,4% PKB)28.Oparte na powyższym szacunku koszty ponoszone w Unii Europejskiej w 2010 r. oszacowano na 155,8 mld euro29. W przypadku Rzeczypospolitej Polskiej koszty te w 2013 r. można szacować na 21 264 698 000 zł.Szacowane koszty utraconej produktywności w wyniku przedwczesnej umieralności z powodu nadużywania alkoholu i uzależnienia od niego w Polsce na podstawie danych z 2010 r. wyniosły w sumie ponad 30 mld zł, w tym z powodu zaburzeń psychicznych – 4 420 000 000 zł, z powodu chorób wątroby – 19 270 000 000 zł, z powodu zatruć alkoholem – 4 640 000 000 zł, z powodu wypadków drogowych – 1 270 000 000 zł oraz z powodu zabójstw – 890 000 000 zł30.W 2011 r. PARPA przystąpiła do udziału w finansowanym przez Komisję Europejską projekcie badawczym Uzależnienia i styl życia we współczesnej Europie – redefinicja problemu (Addictions and Lifestyles in Contemporary Europe Reframing Addictions Project – ALICE-RAP). Pięcioletni projekt ma na celu zweryfikowanie dotychczasowych wyników badań oraz ugruntowanie ich naukowych podstaw po to, aby stworzyć nową dynamiczną płaszczyznę publicznego i politycznego dialogu i debaty nad obecnym oraz przyszłym podejściem do uzależnień.PARPA jest koordynatorem jednego z pakietów roboczych ALICE-RAP Costing Addiction (Koszty uzależnień), którego celem jest ocena kosztów finansowych, społecznych i zdrowotnych różnego typu uzależnień: od alkoholu, papierosów, narkotyków oraz hazardu. Prowadzone przez PARPA badania mają dostarczyć informacji, które pozwolą lepiej wykorzystać środki publiczne przeznaczane na rozwiązywanie problemów uzależnień w Rzeczypospolitej Polskiej i innych krajach członkowskich Unii Europejskiej – instytucjach funkcjonujących w obszarze służby zdrowia, pomocy społecznej, bezpieczeństwa, wymiaru sprawiedliwości, edukacji i nauki. W 2013 r. kontynuowano prace podejmowane w ramach projektu Alice Rap. Wg wstępnych wyliczeń koszty spożywania alkoholu dla 2010 r. wyniosły 1 950.4 mln Euro, tj. 7 794 578 560 zł co stanowiło 0,55% PKB. W wyliczeniach wzięto pod uwagę jedynie grupę wiekową 18–64 lata i wydatki ponoszone przez budżet państwa.

28 Anderson P., Baumberg B., Alcohol in Europe. [London: Institute of Alcohol Studies (2006)]. Polskie wydanie: Alkohol w Europie, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007, s. 45.29 Rehm J., Shield K., Alcohol consumption, alcohol dependence and attributable burden of disease in Europe. Potential gains from effective interventions for alcohol dependence; Centre for Addiction and Mental Health, Canada 2012.30 Ekonomiczne aspekty skutków picia alkoholu w Europie i w Polsce; Instytut Organizacji Ochrony Zdrowia Uczelni Łazarskiego, Warszawa 2013 r.

78 z 87

Finansowanie realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości

Finansowanie realizacji zadań wynikających z ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi odbywa się przede wszystkim w ramach środków zapisanych w klasyfikacji budżetowej w rozdziale 85154 – przeciwdziałanie alkoholizmowi. Ponadto ww. zadania finansowane są z budżetów jego realizatorów, jednak w wielu wypadkach zadania te są częścią szerszych programów czy projektów, bardzo trudno jest więc często wydzielić środki ściśle związane z realizacją ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Finansowanie zadań na poziomie wojewódzkim oraz gminnym odbywa się, oprócz środków własnych, środkami pobranymi z tytułu opłat określonych w przepisach ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi:1) na poziomie samorządu wojewódzkiego – w ramach środków uzyskanych

przez samorządy wojewódzkie z opłat za wydanie zezwoleń na hurtowy obrót napojami o zawartości do 4,5% alkoholu oraz piwem, a także napojów zawierających powyżej 4,5% do 18% alkoholu;

2) na poziomie samorządu gminnego – w ramach środków uzyskanych przez gminy z opłat za korzystanie z zezwoleń na detaliczną sprzedaż alkoholu.

Podział środków zapisanych w rozdziale 85154 – przeciwdziałanie alkoholizmowi wydanych w 2013 r. na realizację zadań związanych z rozwiązywaniem problemów alkoholowych na ww. poziomach kształtował się następująco:

Rycina 21. Podział wydatków zapisanych w rozdziale 85154 w 2013 r.

W odniesieniu do 2012 r. suma wydatków z rozdziału 85154 wzrosła o 1,5%.

Zadania urzędów centralnych określone są w art. 5–7 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, a zadania PARPA w art. 3 ust. 3 ww. ustawy.W budżecie państwa, w klasyfikacji budżetowej, środki finansowe planowane na profilaktykę i przeciwdziałanie problemom alkoholowym znajdują się w rozdziale 85154 – przeciwdziałanie alkoholizmowi. W 2013 r. były zaplanowane jedynie w budżecie Ministra Zdrowia – PARPA – 6 492 000zł (wykonanie po zmianach 6 608 475 zł).

79 z 87

Zgodnie z danymi przekazanymi przez Ministerstwo Finansów w 2013 r. dochód samorządów gmin z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów wyniósł 716 955 193,5 zł. W 2013 r. samorządy województw z tytułu opłat za wydanie zezwoleń na obrót hurtowy napojami alkoholowymi otrzymały sumę 37 371 824,49 zł.Jednocześnie z informacji przekazanych przez Ministerstwo Gospodarki wynika, iż w 2013 r. wpływy z tytułu opłat za wydanie zezwoleń na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18% alkoholu wyniosły 22 000 000 zł.W stosunku do 2012 r. zauważyć można zatem wzrost dochodów gmin z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych (w 2012 r. dochód wyniósł: 702 686 465 zł) przy jednocześnie utrzymanym dochodzie budżetu państwa za wydanie zezwoleń na obrót hurtowy napojami alkoholowymi o zawartości powyżej 18%, zaś spadkiem dochodów samorządów województw z tytułu opłat za wydanie zezwolenia na obrót hurtowy do 18%(w 2012 r. dochód samorządów województw wynosił 38 070 037 zł).Na mocy art. 4 ust. 1 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi samorząd województwa realizuje zadania z zakresu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w postaci wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Środki finansowe na prowadzenie ww. działań ujmuje się w budżecie województwa (art. 4 ust. 4 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi).

Na realizację wojewódzkich programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych samorządy województw w 2013 r. wydały 26 524 610 zł, natomiast na realizację wojewódzkich programów, o których mowa w art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. z 2012 r. poz. 124 ze zm.) wydatkowano 5 122 541 zł31. W sumie na realizację obu programów wydatkowanych zostało 31 647 151 zł, czyli niecałe 85% kwoty uzyskanej z opłat za wydanie zezwoleń na sprzedaż hurtową napojów alkoholowych do 18%.

W ramach realizacji Wojewódzkich Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych poza rozdziałem 85154 klasyfikacji budżetowej, wydatkowane były też inne środki, m.in. z rozdziału 85120 (lecznictwo psychiatryczne) czy 85205 (zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie).

Zadania własne samorządów gminnych w obszarze profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych są określone w art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.Według informacji pochodzących z Ministerstwa Finansów, w 2013 r. samorządy gmin wydały na realizację gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 637 694 231 zł. Zgodnie z art. 182 ww. ustawy samorządy gminne z opłat za korzystanie z zezwoleń realizują także programy przeciwdziałania narkomanii. W 2013 r. na ten cel gminy przeznaczyły 36 701 711 zł. W sumie na realizację zadań, wynikających z obu programów, gminy wydatkowały 94% wszystkich środków uzyskanych z tytułu wydawania zezwoleń na sprzedaż detaliczną napojów alkoholowych.Szczegółowe informacje na temat dochodów i wydatków samorządów na profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych w podziale na województwa znajduje się w Tabeli 12 umieszczonej w Aneksie.

Środki uzyskane z tytułu opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczono m.in. na (wg danych uzyskanych z ankiet PARPA–G1):

31 Źródło: Ministerstwo Finansów.80 z 87

1) dofinansowanie placówek lecznictwa odwykowego – 34 743 011 zł;2) funkcjonowanie punktów informacyjno-konsultacyjnych dla osób z problemem

alkoholowym – 32 897 920 zł;3) działania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie – 26 358 934 zł;4) realizację rekomendowanych programów profilaktycznych – 5 835 008 zł;5) realizację innych niż rekomendowane programów profilaktycznych – 28 696 650 zł;6) realizację innych form oddziaływań profilaktycznych – 40 903 731 zł;7) programy interwencyjno-profilaktyczne dla młodzieży z problemami alkoholowymi –

1 179 047 zł;8) realizację pozalekcyjnych zajęć sportowych – 49 168 412 zł;9) działalność miejsc pomocy specjalistycznej – 43 553 592 zł;10) działalność miejsc pomocy opiekuńczej– 94 661 874 zł;11) działalność miejsc pomocy podwórkowej– 5 577 236 zł;12) kolonie i obozy z programem zajęć socjoterapeutycznych dla dzieci z rodzin z problemem

alkoholowym – 8 462 511 zł;13) kolonie i obozy z programem zajęć profilaktycznych dla dzieci z rodzin z problemem

alkoholowym – 36 902 534 zł;14) działania z zakresu dożywiania dzieci – 16 339 427 zł;15) funkcjonowanie gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych –

43 819 385 zł, 16) szkolenia członków gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych –

2 241 219 zł;17) inne szkolenia – 2 256 859 zł;18) działania z zakresu edukacji publicznej (np. kampanie edukacyjne, materiały edukacyjne:

plakaty, broszury, ulotki, itp.) – 10 349 174 zł;19) przeprowadzanie badań, sondaży itp. – 1 019 682 zł,20) dofinansowanie izb wytrzeźwień – 11 541 907 zł;21) centra integracji społecznej – 8 859 241 zł;22) kluby integracji społecznej – 2 192 157 zł;23) działalność telefonów zaufania – 1 421 466 zł;24) finansowanie grup samopomocowych (AA, kluby i stowarzyszenia abstynenckie, DDA,

Al-Anon, Al-Ateen) – 11 267 525 zł.

Niniejsze sprawozdanie zostało opracowane na podstawie materiałów uzyskanych z następujących źródeł:1) sprawozdań: Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa

Wyższego, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Sportu i Turystyki, Ministerstwa Sprawiedliwości, Rzecznika Praw Dziecka, Rzecznika Praw Obywatelskich, Najwyższej Izby Kontroli, Prokuratury Generalnej, Narodowego Funduszu Zdrowia, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Polskiego Radia S.A., Zarządu TVP S.A., Głównego Urzędu Statystycznego, Ośrodka Rozwoju Edukacji, Głównego Inspektoratu Pracy, Biura Penitencjarnego Centralnego Zarządu Służby Więziennej, Komendy Głównej Policji, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Instytutu Psychiatrii i Neurologii, urzędów marszałkowskich, a także wojewodów i regionalnych izb obrachunkowych;

81 z 87

2) ankiet PARPA–G1 – roczne sprawozdanie z działalności samorządów gminnych w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w 2013 r., zbieranych w ramach Programu badań statystycznych statystyki publicznej na rok 2013 – dane z 98% gmin, czyli 2 431 z 2 479 gmin;

3) bazy danych zakładów lecznictwa odwykowego prowadzonej przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych we współpracy z Wojewódzkimi Ośrodkami Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia, na podstawie ankiet wypełnianych przez placówki lecznictwa odwykowego; w 2013 r. zebrano dane z 604 placówek odwykowych, co stanowiło 78% wszystkich placówek leczenia uzależnienia od alkoholu ujętych w bazie adresowej PARPA;

4) danych uzyskanych z GUS;5) Małego Rocznika Statystycznego 2014, GUS;6) „Budżety gospodarstw domowych 2013”, GUS;7) Produkcja wyrobów przemysłowych w 2013 r., GUS;8) Sprawozdania z wykonania budżetu państwa za okres od dnia 1 stycznia do dnia

31 grudnia 2013 r.;9) innych analiz i badań, m.in.:

a) badania European School Survey Project on Alcohol and Drugs (ESPAD) realizowanego w 2011 r. przez Instytut Psychiatrii i Neurologii;

b) badania Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej (EZOP) z którego raport opublikowano w 2012 r.;

c) raportu opublikowanego na stronie www.kgp.gov.pl pn.: Wypadki drogowe w Polsce w 2013 roku.

82 z 87

Aneks - Tabele

typ placówkiDane PARPA32 Dane NFZ33

2012 r. 2013 r. 2012 r. 2013 r.

ambulatoryjne zakłady lecznictwa odwykowego 513 524 543 552

dzienne oddziały terapii uzależnienia od alkoholu 106 112 103 106

całodobowe oddziały terapii uzależnienia od alkoholu i oddziały leczenia uzależnień 90 88 86 90

oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (detoksykacyjne) 61 60 71 69

Tabela 1. Dane PARPA i NFZ w zakresie liczby placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w latach 2012-2013.

Rozpoznania z ICD 10Typy placówek leczenia uzależnienia od alkoholu

Zaburzenia wynikające z używania alkoholu

Zaburzenia wynikające z używania narkotyków

Zaburzenia nawyków i popędów

Zaburzenia wynikające z picia alkoholu przez osoby bliskie

Brak rozpoznania(obserwacja)

Inne RAZEM

poradnie 167.62764%

15.6416%

3.0901,2%

57.55522%

12.7764,9

5.0991,9%

261.78876%

oddziały dzienne 9.88293,7%

4624,4%

- 2021,9%

- - 10.5463,0%

całodobowe oddziały terapeutyczne

32.77896%

9973%

2701%

- - 34.0459,8%

oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych

38.37198%

9522%

- - - - 39.32311%

hostele 49882%

11118%

- - - - 6090,2%

oddziały odwykowe o wzmocnionym zabezpieczeniu

117100%

- - - - - 1170%

RAZEM 249.27372%

18.1635%

3.3601%

57.75716,8%

12.7763,7%

5.0991,5%

346.428100%

Tabela 2. Dane NFZ osoby leczone z rozpoznaniem głównym w różnych typach placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w 2013 r.

Rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013

32 Dane z listy adresowej placówek leczenia uzależnienia od alkoholu, prowadzonej przez PARPA we współpracy z Wojewódzkimi Ośrodkami Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia, zwanymi dalej WOTUW.33 Dane NFZ.

83 z 87

Wartość umów 247.776.338 324.918.476 329.775.160 341.695.789 373.191.252 386.889.460

Tabela 3. Wartości umów z placówkami leczenia uzależnienia od alkoholu w latach 2008-2013. Źródło: NFZ

Rok Liczba wniosków, które wpłynęły do sądów rodzinnych

o zastosowanie obowiązku poddania się leczeniu

Liczba wykonywanych orzeczeń Liczba spraw z nadzorem kuratora sądowego

Liczba osób zobowiązanych, oczekujących na leczenie w zakładzie stacjonarnym

w zakładzie niestacjonarnym

w zakładzie stacjonarnym

zawodowego społecznego

2005 36.809 27.272 20.149 5.349 13.133 9.6572006 43.481 29.794 23.723 6.596 15.198 11.6562007 47.186 33.941 28.133 6.971 18.749 15.0972008 47.014 34.704 29.551 6.978 20.422 16.3342009 45.243 35.976 29.867 7.235 20.422 16.5832010 38.320 33.924 27.096 7.052 18.948 15.0812011 39.736 24.670 31.530 6.083 17.758 14.3612012 40.159 30.814 24.144 6.483 16.034 14.0212013 39.394 31.128 24.015 6.365 16.694 14.524Tabela 4. Liczba wniosków wpływających do sądów rodzinnych, wykonywanych orzeczeń, spraw z nadzorem kuratora sądowego oraz liczba osób zobowiązanych, oczekujących na leczenie w zakładzie stacjonarnym w latach 2005-2013. Źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości.

Napoje 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.

Wódki, likiery, inne napoje alkoholowe w przeliczeniu na 100% 1.238 1.245 1.250 1.236 1.433

Wyroby winiarskie (wina i miody pitne) 2.739 2.643 2.487 2.335 2.272Piwo otrzymywane ze słodu 34.687 34.857 36.194 38.269 37.751Tabela 5. Dostawy napojów alkoholowych na zaopatrzenie kraju w latach 2009–2013 (w tys. hl). Źródło: GUS

Napoje alkoholowe 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.Wódka czysta (100%) 1 043,4 1 070,1 1 035,8 1 032,2 1 156,6Wina gronowe 78,8 73,1 74,9 58,7 129,4Miody pitne 7,6 9,6 10,6 9,1 9,4Napoje fermentowane z wyjątkiem moszczy i miodów 1 794,8 1 733,4 1 581,2 1 416,1 1 392,3Piwo otrzymywane ze słodu 36 235,8 36 800,4 38 066,6 39 605,1 40 001,2Tabela 6. Produkcja wybranych napojów alkoholowych w latach 2009–2013 (w tys. hl). Na podstawie publikacji GUS „Produkcja wyrobów przemysłowych w 2013 r.”

84 z 87

Napoje JM 2009 r. 2010 r. 2011 r. 2012 r. 2013 r.34

Piwo (CN 2203) tys. hl 360 336 420 606 516Wino (CN 2204, 2205) i pozostałe napoje fermentowane (CN 2206)

tys. hl 967 1.046 1.098 973 1.091

Alkohol etylowy nieskażony o objętościowej mocy alkoholu 80% obj. lub większej; alkohol etylowy i pozostałe wyroby alkoholowe, o dowolnej mocy, skażone (CN 2207)

tys. hl 1.230 1.421 1.389 1.216 1.139

Alkohol etylowy nieskażony o objętościowej mocy alkoholu mniejszej niż 80% obj.; wódki, likiery i pozostałe napoje spirytusowe: (CN 2208)

tys. hl100% alk.

145 153 174 173 233

Tabela 7. Import napojów alkoholowych w latach 2009–2013. Źródło: GUS

RokWysokość dochodów państwa z tytułu podatku akcyzowego od napojów alkoholowych (w tys. zł)

Alkohol etylowy Piwo Wino, wyroby pośrednie oraz

pozostałe napoje fermentowane

Razem

2009 6.393.511 3.176.159 464.864 10.034.533

2010 6.500.181 3.298.309 444.805 10.243.295

2011 6.445.139 3.422.365 428.863 10.296.367

2012 6.612.399 3.579.493 391.812 10.583.703

20137.158.814 3.504.380 372.695 11.035.890

Tabela 8. Wysokość dochodów państwa z tytułu podatku akcyzowego od napojów alkoholowych w latach 2009–2013. Źródło: Ministerstwo Finansów.

34 Dane wstępne GUS.85 z 87

Wskaźnik cen napojów alkoholowych 35

Rok 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

rok poprzedni = 100

Wyroby spirytusowe 100,5 88,7 98,9 98,9 99,3 99,8 101,3 104,8 . 100,9 100,3

Wyroby winiarskie 102,1 100,3 101,1 100,6 99,9 100,3 101,8 106,9 . . 101,0 101,7

Piwo 101,5 100 100,3 100,1 101,2 101,5 104,3 106,8 . . 101,0 101,8Napoje alkoholowe (łącznie)

101,1 95,2 99,8 99,7 100,2 100,6 102,7 106,0 101,8 100,9 100,9 101,1

Tabela 9. Wskaźnik cen napojów alkoholowych w latach 2002–2013. Źródło: GUS

Forma oddziaływań Liczba gmin Liczba uczestników Wydatkowane środkiJednorazowe prelekcje i pogadanki 1.415 581.300 2.959.000 złSpektakle profilaktyczne

1.591 605.444 4.756.442 zł

Festyny i imprezy plenerowe (poza sportowymi)

1.453 1.244.494 10.410.383 zł

Imprezy sportowe (poza pozalekcyjnymi zajęciami sportowymi)

1.194 702.653 7.966.153 zł

Konkursy (plastyczne, literackie, muzyczne, itp.)

1.397 898.791 3.523.699 zł

Razem 4.032.682 29.615.677złTabela 10. Inne oddziaływania profilaktyczne realizowane w samorządach gminnych w 2013 r. Źródło: Ankiety PARPA G1

Lp. Poziom administracji Wydatki w 2013 r. (w zł)1. budżet państwa* 6.608.4752. samorządy województw** 26.524.6103. powiaty** 712.0384. Samorządy gmin36)** 637.694.231

Suma: 671.539.354Tabela 11. Podział wydatków zapisanych w rozdziale 85154 w 2013 r. *Kwota obejmuje środki z rozdziału 85154 (przeciwdziałanie alkoholizmowi) klasyfikacji budżetowej. Źródło: Sprawozdanie z wykonania budżetu państwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2013 r. ** Źródło: Ministerstwo Finansów.

35 W 2010 r. przestały się ukazywać w publikacji GUS „Ceny w gospodarce narodowej” informacje na temat zmian wskaźnika cen napojów alkoholowych w rozbiciu na poszczególne rodzaje napojów alkoholowych, dane za 2013 r. zostały przekazane przez GUS.36 Do wydatków samorządów gminnych zostały wliczone wydatki miast na prawach powiatu.

86 z 87

Województwo

GMINY i miasta na prawach powiatu WOJEWÓDZTWA POWIATY

Dochody wykazanew par 048

WydatkiDochody

wykazane w par 048

Wydatki Wydatki

(rozdz. 85153+ rozdz. 85154)

w rozdziale 85153.

w rozdziale 85154.

(rozdz. 85153+ rozdz. 85154)

w rozdziale 85153

w rozdziale 85154

(rozdz. 85153+ rozdz. 85154)

w rozdziale 85153

w rozdziale 85154

Dolnośląskie 60 130 777,3 zł 56 778 468,0 zł 3 545 616,5 zł 53 232 851,5 zł 1 194 200,00 869 705,0 zł 298 190,00 571 515,00 61 560,0 zł 10 600,00 50 960,00

Kujawsko – Pomorskie 35 939 164,6 zł 33 710 718,6 zł 2 157 514,5 zł 31 553 204,0 zł 1 756 250,00 1 083 187,1 zł 637 910,09 445 276,97 1 500,0 zł 0,00 1 500,00

Lubelskie 32 874 791,0 zł 26 011 965,0 zł 1 764 078,8 zł 24 247 886,2 zł 3 800 200,01 1 881 257,7 zł 432 687,80 1 448 569,91 43 747,5 zł 9 955,91 33 791,57

Lubuskie 20 576 937,0 zł 19 278 379,7 zł 1 035 198,8 zł 18 243 180,9 zł 247 600,00 430 316,9 zł 152 848,53 277 468,39 8 699,6 zł 0,00 8 699,59

Łódzkie 41 921 550,8 zł 37 116 976,9 zł 2 266 549,4 zł 34 850 427,4 zł 1 297 100,00 1 292 629,9 zł 296 871,98 995 757,88 61 611,0 zł 0,00 61 611,00

Małopolskie 63 494 658,4 zł 64 058 166,8 zł 2 219 643,7 zł 61 838 523,2 zł 1 886 710,48 1 519 681,8 zł 291 038,75 1 228 643,02 39 687,1 zł 0,00 39 687,07

Mazowieckie103 279 580,2

zł 99 126 875,1 zł 4 409 410,1 zł 94 717 465,0 zł 5 708 930,00 6 066 098,3 zł 679 809,43 5 386 288,88 48 390,0 zł 42 892,11 5 497,90

Opolskie 18 905 380,3 zł 14 574 186,8 zł 755 694,6 zł 13 818 492,2 zł 640 400,00 186 962,1 zł 47 077,33 139 884,79 35 273,2 zł 7 698,95 27 574,23

Podkarpackie 31 649 414,7 zł 29 494 675,5 zł 920 955,05 28 573 720,44 673 550,00 232 742,4 zł 46 657,52 186 084,89 500,0 zł 0,00 500,00

Podlaskie 20 641 614,8 zł 19 431 788,2 zł 1 184 473,5 zł 18 247 314,7 zł 705 004,00 393 250,3 zł 27 114,35 366 135,97 5 000,0 zł 0,00 5 000,00

Pomorskie 46 273 178,5 zł 44 841 670,2 zł 3 252 600,1 zł 41 589 070,1 zł 512 400,00 699 137,2 zł 54 000,00 645 137,21 4 000,0 zł 0,00 4 000,00

Śląskie 92 740 707,3 zł 89 862 787,7 zł 6 191 659,1 zł 83 671 128,5 zł 1 475 200,00 5 542 327,3 zł 1 586 673,21 3 955 654,06 171 941,3 zł 12 985,52 158 955,82

Świętokrzyskie 20 470 175,7 zł 19 397 918,0 zł 1 159 704,6 zł 18 238 213,4 zł 310 400,00 187 235,1 zł 40 000,00 147 235,08 6 000,0 zł 2 000,00 4 000,00Warmińsko – Mazurskie 26 106 272,3 zł 23 301 963,5 zł 872 266,7 zł 22 429 696,8 zł 868 380,00 718 622,4 zł 179 225,23 539 397,16 59 424,5 zł 0,00 59 424,48

Wielkopolskie 62 430 742,1 zł 60 227 086,4 zł 3 123 296,0 zł 57 103 790,5 zł 15 484 700,00 9 801 367,7 zł 272 610,54 9 528 757,12 61 910,7 zł 15 629,78 46 280,96

Zachodniopomorskie 39 520 248,5 zł 37 182 315,9 zł 1 843 049,6 zł 35 339 266,3 zł 810 800,00 742 629,9 zł 79 826,30 662 803,64 102 792,7 zł 17 922,85 84 869,87

Razem:716 955 193,5

zł674 395 942,1 zł 36 701 710,9 zł 637 694 231,2 zł 37 371 824,5 zł

31 647 151,0 zł

5 122 541,1 zł

26 524 610,0zł 712 037,6 zł 119 685,1 zł 592 352,5 zł

Tabela 12. Zestawienie wykonania w 2013 r. dochodów gmin, miast na prawach powiatu i województw z tytułu wpływów z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych (par 048), wydatków poniesionych w rozdziale 85154 – Przeciwdziałanie alkoholizmowi oraz w rozdziale 85153 – Zwalczanie narkomaniiŹródło: Ministerstwo Finansów

87 z 87