bir umid ishiginda

ÁÁÈÈÐÐ ÖÖÌÌÈÈÄÄ ÈÈØØÛÛÜÜÛÛ

Þìöð ó÷óá ýåäÿí áèð ãóøäóð åëÿ,Ãàíàäû éîðüóíäóð, éîëó çöëöìäöð.Ùÿéàò áàøäàí-áàøà éîõóøäóð åëÿ,Áèðúÿ åíèøè âàð -î äà þëöìäöð.…

Àüàñÿí Áÿäÿëçàäÿ

ÁÀÊÛ-2013

Èäåéà ìöÿëëèôè, òÿøêèëàò÷û âÿ ëàéèùÿ ðÿùáÿðè:“Âàëèäåéí ùèìàéÿñèíäÿí ìÿùðóì îëàí óøàã âÿ ýÿíúëÿðÿéàðäûì" Èúòèìàè Áèðëèéèíèí ñÿäðè Çàóð ÑÅÉÈÄÇÀÄß

Áÿäèè ðåäàêòîð âÿ þí ñþçöí ìöÿëëèôè:Ôèëîëîýèéà öçðÿ ôÿëñÿôÿ äîêòîðó Àüàñÿí ÁßÄßËÇÀÄß

Òÿðòèáàò÷û ðåäàêòîð:Ðóùèééÿ ÌßÌÌßÄÎÂÀ

Àðàøäûðìà÷û-æóðíàëèñò:Ñÿáóùè ÌßÌÌßÄËÈ

Êîððåêòîð:Êÿìàëÿ ÚßÔßÐËÈ

Êîìïéóòåð òÿðòèáàòû âÿ äèçàéí:Ñàëåù ÌÅÙÄÈÉÅÂ

www.newsfromus.az

Òèðàæ: 1000

ÁÀÊÛ-2013

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýÿíúëÿð âÿ Èäìàí Íàçèðëèéè

“Âàëèäåéí ùèìàéÿñèíäÿíìÿùðóì îëàí óøàã âÿ ýÿíúëÿðÿ éàðäûì" Èúòèìàè Áèðëèéè

Û. Ùÿéàòäà ãàéàòÿê äàéàíàíëàðûíÁèð éàíû ùÿìèøÿ ó÷óðóì îëäó…

ÛÛ. Èíñàí - þëöì ö÷öí äîüóëàí íÿôÿñ,Ùÿìèøÿ ùÿéàò÷óí ÷àðïûøàð àíúàã…

Þí ñþç

HßÉÀÒ ÅØÃÈ ÉÀÕÓÄ

ÄÀÙÈËßÐÈÍ ÙßÉÀÒÛÍÄÀ ÏÀÐÀÄÎÊÑËÀÐ

Äàùèëÿðèí, äåìÿê îëàð êè, ÿêñÿðèééÿòè áèçè ùÿéàò âÿ ðàùàòþìöð éîëëàðûíà ÷ûõàðìàüà, áèçè äöíéàíûí çèääèééÿòëè,ìöðÿêêÿá âÿ áÿçÿí äÿ äÿùøÿòëè, ôàíòàñìàãîðèê

ëàáèðèíòëÿðèíäÿí õèëàñ åòìÿéÿ úÿùä åòñÿ äÿ, îíëàðûí þçëÿðèíèíùÿéàòûíäà ÷îõ çàìàí àüëàñûüìàç ìàúÿðàëàð áàø âåðèð, þìöðáîéó ýþçÿýþðöíìÿç äÿùøÿòëè êàòàðñèñäÿí êå÷èðëÿð âÿ áóíëàðûí÷îõóíäàí áèçèì õÿáÿðèìèç îëìóð. Áåëÿ äàùèëÿðè ÿáÿäè áèðíàðàùàòëûã òÿãèá åäèð âÿ îíëàð áó íàðàùàò, òðàýèê þìöð éîëëàðûíäàìöäðèêëÿøèð âÿ äöíéàíû þç èäåàëëàðûíà óéüóí éàðàäûá, áèçÿ èáðÿòäÿðñè âåðèðëÿð. Áèç îíëàðûí ùÿéàò éîëëàðûíû äÿðèíäÿí áèëìÿäèêäÿ áóäàùèëÿðÿ áþéöê ãèáòÿ èëÿ êþêñ þòöðöð, îíëàð êèìè éàøàìàãàðçóñóíäà äà îëóðóã.

Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áó äà àäè èíñàíëàð ö÷öí ÷îõ òÿáèè ùèññëÿðäèð.Ôèçèêè, úèñìàíè òÿáèÿòè èëÿ ïàðëàã èíòåëëåêòè, èñòåäàäû, ãåéðè-àäèéàðàäûúû òÿôÿêêöðö àðàñûíäà äÿðèí ïàðàäîêñëàð îëàí áþéöêøÿõñèééÿòëÿð ùÿéàòûí, åëìèí, ñÿíÿòèí, äþâëÿò ñèéàñÿòèíèí áöòöíñôåðàëàðûíäà îëìóø âÿ èíäèíèí þçöíäÿ äÿ îíëàðà ðàñò ýÿëìÿê îëóð.×îõ èøëÿíÿí ìÿøùóð áèð àôîðèçì âàðäûð: ñàüëàì áÿäÿíäÿ ñàüëàìðóù îëàð. Áó ôèêðè ïðèìèòèâ, ñàäÿëþâùúÿñèíÿ áàøà äöøìÿê ùÿìèíàôîðèçìè ãèéìÿòäÿí ñàëìàã äåìÿêäèð. ßëáÿòòÿ, ñàüëàì áÿäÿíäåäèêäÿ ãÿòèééÿí éàëíûç ôèçèêè ìþùêÿìëèéè, õÿñòÿëèêäÿí óçàãîëìàüû, ùå÷ áèð äÿðä-ñÿð ÷ÿêìÿìÿéè, ïÿùëÿâàí úöññÿëè îëìàüûíÿçÿðäÿ òóòìàã ìÿùäóäëóãäóð. Áèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, “ñàüëàì áÿäÿí"àíëàéûøû àëòûíäà ùÿòòà àüðûëû-àúûëû ùÿéàòû èëÿ ÿòàëÿòèí, ìÿíàñûçãîðõóëàðûí, õóðàôàòûí ôþâãöíäÿ äóðàí èíñàíëàðû íÿçÿðäÿ òóòìàãëàçûìäûð. Áàøãà úöð ôèêèðëÿøäèêäÿ éóõàðûäàêû àôîðèçì àäèúÿ ñþçîéóíóíà ÷åâðèëèð. Éöçëÿðëÿ, ìèíëÿðëÿ ùÿéàò ôàêòû äåäèêëÿðèìèçèñöáóò åäÿ áèëÿð.

Àõû êëàññèê ÿäÿáèééàòûìûçäà, çÿíýèí ôîëêëîð íöìóíÿëÿðèìèçäÿáåëÿ ïàðàäîêñëàðû áþéöê ìÿùàðÿòëÿ öìóìèëÿøäèðÿíàôîðèçìëÿðèìèç äÿ âàðäûð: “Áèð éàíäàí áàüëàéàí áèð éàíäàí à÷àð",

4

Áèð öìèä èøûüû

“Àëëàù áèð éàíäàí âåðìÿêëÿ áèð éàíäàí êÿñèð" âÿ ñ. áó êèìèàôîðèçìëÿðèí èøûüûíäà áþéöê ùÿãèãÿòëÿð öçÿ ÷ûõûð. Ýþçäÿíìÿùðóì àäàìëàðûí ôÿùìåòìÿ äóéüóñó ÷îõ çàìàí ñàüëàìàäàìëàðûí ôÿùìèíäÿí ýöúëö îëóð. Áåëÿ àäàìëàðûí ýþçäÿíìÿùðóì îëìàñû, âèçóàë ìÿùäóäëóã áåéíè öðÿéÿ äàùà ÷îõéàõûíëàøäûðûð, ìàùèééÿò, èíòåëëåêò äàõèëè éàðûøà ýèðèð âÿ èíñàíûíéàòìûø, ùÿðÿêÿòñèç ïîòåíñèàë åíåðæèñèíè îéàäûð, îíó ôÿàë ùÿðÿêÿòÿñþâã åòäèðèð âÿ áèð íþâ, òÿôÿêêöð äóéüóëàðëà åëÿ âÿùäÿòäÿ îëóð êè,áåéèí áó ôèçèêè ìåòàìîðôîçà éåíè äóéóì âÿ àíàëèç ôîðìàñû âåðèð,äàõèëè äóéóì òÿçÿäÿí òðàíñôîðìàñèéà îëóíóð. Éÿíè éàøàìàãåøãè, ùÿéàòû, äöíéàíû äóéüóëàðëà ýþðìÿê àðçóñó, ùÿâÿñè âÿìÿúáóðèééÿòè éàõøû ìÿíàäà áÿçè îðãàíëàðûí ôèçèîëîæè âÿ áèîëîæèôóíêñèéàëàðûíû òÿçÿäÿí ãóðóð.

Áÿçÿí ôÿëñÿôè ïîåçèéàìûçûí áþéöê íöìàéÿíäÿñè È.Íÿñèìèíèíåäàìû èëÿ áàüëû áèð ïàðàäîêñó øöáùÿ àëòûíà àëûðëàð: åäàì îëóíàíèíñàí áåëÿ àüûð úèñìàíè ïðîñåñäÿ “Àüðûìàç" ðÿäèôëè øåèðèáÿäàùÿòÿí íåúÿ äåéÿ áèëÿðäè? Àììà ùÿéàòäà áèð ÷îõ ôàêòëàð áóèääèàëàðû òÿêçèá åäèð âÿ ùÿãèãÿò áóäóð êè, ÿí åêñòðåìàë âÿçèééÿòäÿáåéíèí ôÿàëèééÿòè îí ãàò, éöç ãàò àðòûð âÿ áåéíèí áöòöí åùòèéàòïîòåíñèàëû ùÿðÿêÿòÿ ýÿëèð, èíñàí äàùà ýöúëö îëóð.

Ìöáàëèüÿñèç äåìÿê îëàð êè, áèð ÷îõ äàùè øÿõñèééÿòëÿðèí ôèçèêèèìêàí âÿ éàðàäûúû òÿôÿêêöðö àðàñûíäà áàëàíñ ÷îõ çàìàí ïîçóëóðâÿ ôèçèêè úÿùÿòäÿí ÿëèë îëàí àäàìëàðûí òÿôÿêêöðö, ýöúö,ãàáèëèééÿòè, éåíè åêñòðåìàë âÿçèééÿòÿ àäàïòàñèéàñû ñàüëàìàäàìëàðûí ôÿàëèééÿòèíäÿí äàùà ùåéðÿòàìèç îëóð. ×öíêè áåëÿìîìåíòëÿðäÿ èíñàíûí áöòöí êèíåòèê âÿ ïîòåíñèàë åíåðæèñèñÿôÿðáÿðëèéÿ àëûíûð. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, éöçëÿðëÿ, áÿëêÿ äÿìèíëÿðëÿ àäàì áÿçÿí áþéöê ìþúöçÿëÿð éàðàäà áèëèð. Áåëÿàäàìëàð ìÿùðóì îëäóãëàðû áÿäÿí îðãàíëàðûíûí ÿâÿçèíÿ éåíè áèðàäàïòàñèéà îðãàíû èëÿ ÿâÿç åäèëèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, ãîëëàðûíû èòèðÿí áèðéàçû÷û ãÿëÿìè äèøëÿðè èëÿ òóòóá ðîìàí äà éàçà áèëèð. Éÿíè èíñàíàüàú êèìè êÿñèëÿí áóäàüûíû òÿçÿäÿí ýþéÿðäÿ áèëìÿñÿ äÿ, áóáóäàüûí ôóíêñèéàñûíû áàøãà îðãàíëàðà êå÷èðÿ áèëèð. Áöòöí áóíëàðùÿéàò åøãèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí ìþúöçÿëÿðäèð!

Ìåøÿäÿ òÿáèÿòÿí áîéúà êè÷èê îëàí àüàúëàð ýöíÿøè ýþðìÿêö÷öí î ãÿäÿð óúàëûðëàð êè, òÿáèè áîé íîðìàòèâèíè ïîçóðëàð.Éàøàìàã åøãè èíñàíû ùÿéàòûí ôþâãöíÿ ãàëäûðûð: ôèçèêèìÿùðóìèééÿòÿ äö÷àð îëàí àäàìëàð “äÿñòÿäÿí ýåðè ãàëìàã"

5


èñòÿìèð, àõòàðûá éåíè àäàïòàñèéà ôîðìàñû òàïûð âÿ þç ãàáèëèééÿòëÿðèèëÿ ùÿòòà ñàüëàì àäàìëàðû äà þòöá êå÷èðëÿð. ßñëèíäÿ, áóïàðàäîêñëàðû ôèçèîëîã âÿ áèîëîãëàð, ùÿòòà ïñèõîëîãëàð äàùàäÿðèíäÿí þéðÿíìÿëèäèðëÿð. Áåëÿ ïàðàäîêñëàð òàðèõäÿ èñòÿíèëÿíãÿäÿðäèð.

Ìÿøùóð ôðàíñûç éàçû÷ûñû, îõóúóëàðûíû þç ñàüëàì, ùóìàíèñòèäåéàëàðû èëÿ ùåéðÿòëÿíäèðÿí Ýè äå Ìîïàññàí ïñèõèàòðèéàõÿñòÿõàíàñûíäà âÿôàò åäèá. ÕÂÛÛÛ ÿñð ôðàíñûç úÿìèééÿòèíè ïàðëàãìåòåîð êèìè èøûãëàíäûðàí ìÿøùóð ìààðèô÷è-ôèëîëîã Æàí Æàê Ðóññîøöáùÿ÷èëèê õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëìóøäó, þìðöíöí ñîíóíäà ùÿðøåéäÿí, ùàìûäàí øöáùÿëÿíèðäè. Äàùè èíýèëèñ øàèðè Áàéðîíóíùÿéàòû, ôèçèêè ùÿéàòû äþçöëìÿç îëìóøäó. Àììà áó ôèçèêèàíîìàëëûã îíóí èñòåäàäûíûí, äÿðèí ïîåòèê òÿôÿêêöðöíöí èíêèøàôûíàìàíå îëìàìûø, ÿêñèíÿ, îíóí éàðàäûúûëûüûíû çèðâÿéÿ ãàëäûðìûøäûð.Äàùèéàíÿ ðîìàíëàð óñòàñû Äîñòîéåâñêè, “Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè"êèìè ýþçÿë ðîìàíûí ìöÿëëèôè Íèêîëàé Îñòðîâñêè, äàùè ðóñòÿíãèä÷èñè Âèññàðèîí Áåëèíñêè ñÿíÿòäÿ øåäåâðëÿð éàðàòìûøëàð.

Ðóçâåëò (ÀÁØ Ïðåçèäåíòè) ìÿøùóð äþâëÿò õàäèìè êèìè øþùðÿòãàçàíìûø âÿ ùÿòòà óçóí çàìàí ÿëèë àðàáàñûíäà îòóðìóøäóð.Äàùè ðóñ òÿíãèä÷èñè Â.Áåëèíñêè âÿðÿì õÿñòÿëèéèíäÿí ùÿìèøÿÿçèééÿò ÷ÿêìèø, àììà áó õÿñòÿëèéè îíóí òèòàíèê éàðàäûúûëûüûíàìàíå îëà áèëìÿìèøäèð. Èíýèëèñ ÿäÿáèééàòûíäà áåëÿ áèð ïàðàäîêñóííöìóíÿñèíè Ðîáåðò Ñòèâåíñîíóí “Äÿôèíÿëÿð àäàñû" ðîìàíûíûíïåðñîíàæëàðûíäàí áèðèíäÿ -Úîí Ñèëâåðèí ñèìàñûíäà ýþðÿ áèëèðèê.Ôðàíñ Êàôêà ãûñà þìöð éîëó êå÷ìèø, ñàüëûüûíäà î ãÿäÿð äÿòàíûíìàìûø, àììà ñîíðàäàí àç ãàëà êóëòëàøäûðûëìûøäûð. Ðóùÿíõÿñòÿ îëàí áó éàçû÷û êè÷èê àäàìûí ãÿääàð ýåð÷ÿêëèê ãàðøûñûíäàêûëàáöä àúèçëèéèíè äàùèéàíÿ øÿêèëäÿ òÿñâèð åäÿ áèëìèøäèð. Àëìàíôèëîñîôó Ôðèäðèõ Íèòñøå (1844-1900) ãåéðè-àäè àôîðèñòèê ôîðìàäààìîðàë, ôþâãÿëèíñàí ôÿëñÿôÿñèíè èðÿëè ñöðñÿ äÿ, ðóùè õÿñòÿâÿçèééÿòèíäÿ þç äÿðèí àíàëèòèê òÿôÿêêöðöíö èòèðìÿìèøäèð.

Îõóúóëàðûí äèããÿòèíÿ, þùäÿñèíÿ òÿãäèì îëóíàí áó êèòàáûíèäåéà ìöÿëëèôè âÿ ëàéèùÿ ðÿùáÿðè Çàóð Ñåéèäçàäÿ èõòèñàñúàùöãóãøöíàñäûð. Àììà, ýþðöíöð, îíóí éàðàäûúû òÿôÿêêöðöíöíäèàïàçîíó ÷îõ ýåíèø âÿ ÿùàòÿëèäèð; ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, òàðèõäÿ ÷îõ-÷îõ ÿëèëëÿðèí ãåéðè-àäè èñòåäàäû, èøûãëû èíòåëëåêòè, ñÿùâ åòìèðÿìñÿ,èëê äÿôÿäèð êè, ÿëèëëÿðèí ôèçèêè âÿ èíòåëëåêòóàë ùÿéàòû àðàñûíäà àç ãàëàó÷óðóì êèìè äàéàíàí ïàðàäîêñó þç éàðàäûúû òÿôÿêêöðöíöí

6


ïðåäìåòèíÿ ÷åâèðìèø, òàðèõäÿ, åëìèí, èíúÿñÿíÿòèí ìöõòÿëèôñôåðàëàðûíäà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí øÿõñèééÿòëÿðèí ãàðàíëûãäà ãàëìûøùÿéàòûíà, þìöð éîëëàðûíà èøûã ñàëìûø âÿ ÷îõ ìàðàãëû, îðèæèíàë êèòàáÿðñÿéÿ éåòèðìèøäèð. Ìÿí ÷îõ ÿìèíÿì êè, áåëÿ “ãåéðè-àäèàäàìëàðûí" ùÿéàòûíà ìöÿëëèô éåíÿ äÿ ìöäàõèëÿ åäÿúÿê, éåíÿ äÿáåëÿ áèð îðèæèíàë ÿñÿð éàðàäàúàãäûð. Îíó äà äåéèì êè, êèòàá ñîíäÿðÿúÿ ìàðàãëûäûð âÿ ÿìèíÿì êè, áó ÿñÿð þçöíÿ ÷îõëó îõóúóãàçàíàúàãäûð.

Â.Ã.Áåëèíñêèíèí áåëÿ áèð äàùèéàíÿ ôèêðè ùÿìèøÿ ìöàñèðñÿñëÿíèð: “Ùÿð ùàíñû îõóíàí, åøèäèëÿí, ùÿòòà àñàí áàøà äöøöëÿíáèð èäåéà ìöÿëëèôèí øÿõñè íàòóðàñûíäàí ñöçöëöá êå÷ìèðñÿ,ìöÿëëèôèí þçöíöí ðóùóíäà ñèëèíìÿç òÿÿññöðàò éàðàòìûðñà, äåìÿëè,áó ÿñÿð - þëö êàïèòàëäûð".

Ìÿí ìöÿëëèôè øÿõñÿí òàíûìàñàì äà, ãèéàáè äÿ îëñà áèëèðÿì:îíóí òÿñâèð åòäèéè ãÿùðÿìàíëàðûí êå÷èðäèêëÿðè ôèçèêè èçòèðàáëàðûìöÿëëèô þçö äÿ äàõèëÿí éàøàìûø, þçö ÿëèëëèéèí áöòöí äðàìàòèçìèíèéàøàìûø, þç “ïåðñîíàæëàðûíûí" áöòöí ôèçèêè-ìÿíÿâè, ïñèõîëîæèùÿéàòûíû, áþùðàíëàðû äÿðèíäÿí áàøà äöøìöø âÿ òÿñâèð îáéåêòèíÿáþéöê éàðàäûúûëûã ìÿñóëèééÿòè ùèññè èëÿ éàíàøìûø, þçö äÿùÿéàòëàðûíû òÿñâèð åòäèéè áþéöê àäàìëàðûí ïàðàäîêñëàðûíû éàøàéà-éàøàéà îõóúóëàðûí õÿéàëûíäà èñòåäàäëû áèð õàòèðÿ ïåðñîíàæû êèìèãèéìÿòëÿíäèðèëÿúÿêäèð.

Êèòàá “Áèð öìèä èøûüû" àäëàíûð âÿ îõóúóëàðà ãÿòèééÿíïåññèìèçì ùèññè éîõ, ÿêñèíÿ, îïòèìèñò ðóù àøûëàéûð âÿ áèçäÿ áåëÿáèð èíàì éàðàäûð êè, “ùÿéàòäà ùÿéàòäàí øèðèí ùå÷ íÿ éîõäóð".Ùÿéàòûí áöòöí ÿçàáëàðûíà áàõìàéàðàã, ùÿéàò åøãèíèí øÿðáÿòèíèàõûð äàìëàñûíà ãÿäÿð è÷ìÿê, þëöì ùèññè èëÿ éîõ, éàëíûç éàøàìàãåùòèðàñû èëÿ éàøàìàã ëàçûìäûð. Ñþçëÿðèìè ìÿøùóð àëìàí éàçû÷ûñûâÿ èúòèìàè õàäèìè Èîùàíí Áåõåðèí ñþçëÿðèëÿ òàìàìëàìàãèñòÿéèðÿì: “Ïåññèìèçìèí êÿäÿð âÿ ÿçàáëàðëà ùå÷ áèð ÿëàãÿñèéîõäóð. Áó, åëÿ áèð ðóùè âÿçèééÿòäèð êè, ÷îõ âàõò òÿíáÿë âÿ ãîðõàãàäàìëàðà ñèðàéÿò åäèëèð âÿ áåëÿ àäàìëàð áàøãà àäàìëàðëàöíñèééÿòäÿí ãà÷àðàã ùÿéàò éîëëàðûíäà ôÿàëëûã ýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð".Îõóúóëàð îíëàðà òÿãäèì åäèëÿí êèòàáû îõóäóãäàí ñîíðà áóùÿãèãÿò îíëàð ö÷öí ÿéàíèëÿøÿúÿê.

Àüàñÿí ÁßÄßËÇÀÄß, ôèëîëîýèéà öçðÿ ôÿëñÿôÿ äîêòîðó

7


ÈÈííññààíí - þþëëööìì öö÷÷ööíí ääîîüüóóëëààíí ííÿÿôôÿÿññ,,

ÙÙÿÿììèèøøÿÿ ùùÿÿééààòò÷÷óóíí ÷÷ààððïïûûøøààðð ààííúúààãã……

Î, ÐÓÙÄÀÍ ÄÖØÌßÄÈ, ÁÀÚÀÐÄÛ!

“ Íÿèíêè ÿëèëëÿðèí, ùÿòòà ôèçèêè úÿùÿòäÿí ñàüëàì èíñàíëàðûí äàéàøàìû ÷ÿòèíëÿøèá. Öìóìè áþùðàí áöòöí äöíéàíû áöðöéöá.Èãòèñàäè, ìàëèééÿ, ñèéàñè âÿ ñ. Âÿ ñîíóúäà ôàúèÿëÿð áàø âåðäè.

ßôãàíûñòàí, Éóãîñëàâèéà, èíäè äÿ Ñóðèéà. Ñîí èéèðìè èëäÿ ýþðöíäöíéàäà íÿëÿð áàø âåðäè! Àììà áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, èíñàí÷îõ øåéÿ ãàäèðäèð. Èíñàí Àëëàùûí îíà âåðäèéè áöòöí èìêàíëàðûäÿéÿðëÿíäèðìÿëèäèð. Ñàäÿúÿ âÿ ñàäÿúÿ ÷àëûøìàã ëàçûìäûð.ßòðàôûíûçà áàõûí ýþðöí ôèçèêè ãöñóðó îëàí èíñàíëàð íÿëÿð åäèðëÿð,íÿëÿð... Úÿíóáè Àôðèêàäà Ïèñòîðè àäëû áèð èäìàí÷û âàð. Ùÿð èêèàéàüûíûí ïÿíúÿñè éîõäóð. Î, ùÿì ïàðàëèìïèéà îéóíëàðûíäà èøòèðàêåäèð, ùÿì îëèìïèéà. Îíà äåäèëÿð êè, ñÿí ïàðàëèìïèéà÷ûñàí,îëèìïèàäàäà èøòèðàê åäÿ áèëìÿçñÿí. Îëèìïèàäàíû áåéíÿëõàëãìÿùêÿìÿéÿ âåðäè âÿ óääó. Èíñàíûí èðàäÿñèíÿ áàõûí! Âÿ áåëÿàäàìëàðäàí íöìóíÿ ýþòöðìÿê ëàçûìäûð".

Áóíó 10 éàøûíäà ýþçëÿðèíèí íóðóíó èòèðìÿéÿ áàøëàéàíÀëëàùâåðäè Úóëôàéåâ äåéèð. Îíóíëà ÷àëûøäûüû ÌóñèãèÀêàäåìèéàñûíäà ýþðöøäöê. ßëèìäÿí òóòóá þçöéëÿ öçáÿöç îòóðòäó.Äåéèð êè, îíäà ýþç ÿâÿçèíÿ ÿëëÿðäèð. ßëèéëÿ ýþðöð ùÿð øåéè. Ýþçäÿíÿëèë èíñàíëàðûí äàùà ùÿññàñ îëäóüóíó áèëäèéèì ö÷öí ñóàë âåðìÿêäÿ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðäèì. Þçö áóíó ùèññ åäèá: “Ìÿíèìëÿ ðàùàò îë, ãûçûì.Ìÿíÿ áöòöí ìþâçóëàðäà ñóàë âåðÿ áèëÿðñÿí", -äåäè. Âÿ áàøëàäûãñþùáÿòÿ. Îíóí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, ìÿêòÿáäÿ ö÷öíúö ñèíôÿ ãÿäÿð ÿëà÷û

9


îëóá. Òÿäðèúÿí ýþçëÿðè åëÿ çÿèôëÿéèá êè, äþðäöíúö ñèíèôäÿ äÿðñëèêëÿðèíèáåëÿ îõóéà áèëìÿéèá.

-Àðòûã åéíÿê áåëÿ êþìÿê åòìèðäè. Àç ãàëûðäûì êèòàáûí è÷èíÿ ýèðÿìêè, íÿ èñÿ îõóéà áèëèì. Éàçû éàçà áèëèì äåéÿ äÿôòÿðëÿðè ìÿíèì ö÷öíòöíä ðÿíýëè ãÿëÿìëÿ ÿëàâÿ úûçëàéûðäûëàð. Äÿôòÿðèí çÿèô õÿòëÿðèíè ýþðÿáèëìèðäèì. Ýþçëÿðèì, äåìÿê îëàð êè, ýþðìöðäö. Íîðìàë ìÿêòÿáäÿîõóéà áèëìÿçäèì. Îíà ýþðÿ äÿ ýþçäÿí ÿëèëëÿð ö÷öí ìÿêòÿáÿýåòìÿëèéäèì. Òèôëèñäÿ èñÿ áåëÿ ìÿêòÿáëÿð àíúàã ýöðúö äèëèíäÿéäè.Åëÿ îëäó êè, 1965-úè èëäÿ äîüóëóá áþéöäöéöì Òèôëèñäÿí Áàêûéàêþ÷ìÿëè îëäóì. Êè÷èê õàëàì Áàêûäà éàøàéûðäû. Î ìÿíè Áàêûäàêûýþçäÿí ÿëèëëÿð ö÷öí õöñóñè èíòåðíàò òèïëè ìÿêòÿáÿ éàçäûðäû. Áóðàäàùÿì ðóñúà, ùÿì äÿ àçÿðáàéúàíúà òÿùñèë âàðäû. Ýöðúöñòàíäà ðóñúàòÿùñèë àëäûüûìäàí áóðàäà äà òÿùñèëèìè ðóñúà äàâàì åòäèðäèì.Ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèìèí áÿðïà îëóíìàñû ö÷öí 1965-úè èëäÿí 1970-úèèëÿäÿê ìöàëèúÿ àëäûì. Åëÿ îëóðäó êè, èëäÿ áèð-èêè äÿôÿ ÎäåññàíûíÖìóìäöíéà Ýþç Èíñòèòóòóíäà ìöàëèúÿ àëûðäûì. Àììà ôàéäàñûîëìàäû.

Áó âàõò áèð õàíûì ìàñàíûí öñòöíÿ èêè ÷àé ãîéäó. Àëëàùâåðäèìöÿëëèì ÿëè èëÿ ãîéìóø êèìè “Áàõ, êîíôåòèìèç äÿ âàð", - äåäè. ×àéè÷ÿ-è÷ÿ ñþùáÿòèíÿ äàâàì åòäè. Îðòà òÿùñèëè áèòèðÿí èë àëè ìÿêòÿáÿñÿíÿäëÿðèíè âåðèð, èìòàùàíëàðäàí éàõøû ãèéìÿò àëñà äà,ìöñàáèãÿäÿí êå÷ìèð.

- Óíèâåðñèòåòÿ ãÿáóë îëóíìàéûíúà Ýöðúöñòàíà èøëÿìÿéÿ ýåòäèì.Îðàäà Êîðëàð Úÿìèééÿòèíèí 2 ñàéëû òÿäðèñ èñòåùñàëàò ìöÿññèñÿñèíäÿáèð èë ôÿùëÿëèê åòäèì. Èøëÿéÿ-èøëÿéÿ óíèâåðñèòåòÿ ùàçûðëàøäûì.Ìîñêâàäàí áðàéë ÿëèôáàñûéëà ÿäÿáèééàò, òàðèõ êèòàáëàðû ýÿòèðòäèì.Èêèíúè èëè éåíèäÿí ñÿíÿäëÿðèìè âåðäèì âÿ ö÷ áåø, áèð äþðäëÿÀçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí (èíäèêè Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè)ùöãóã ôàêöëòÿñèíÿ äàõèë îëäóì. Îõóäóüóì ìöääÿòäÿ ÿòðàôûìäàêûóøàãëàðû ñþçöí éàõøû ìÿíàñûíäà íàðàùàò åäèðäèì (ýöëöð). Ìÿúáóðåäèðäèì êè, ìÿíÿ êþìÿê åòñèíëÿð. Îíëàð îõóéóðäóëàð, ìÿíñÿéàçûðäûì. Èíäè “éàçûðäûì" äåéèðÿì, úàìààò äåéÿúÿê êè, ýþçöýþðìöð, íåúÿ éàçûðäû? - Àéàüà ãàëõûá øêàôäàí áàëàúà, óúó áèç íÿèñÿ ÷ûõàðûð. - Áèçèì ãÿëÿìèìèç ñèçèíêèëÿðäÿí ôÿðãëèäè. Ýþçäÿí ÿëèëëÿðèíéàçìàã ö÷öí õöñóñè úèùàçû âàð. Éàçà áèëäèéèìè éàçûðäûì,áèëìÿäèêëÿðèìè èñÿ éàäûìäà ñàõëàéûðäûì. 1979-úó èëäÿ óíèâåðñèòåòèãûðìûçû äèïëîìëà áèòèðäèì. Î âàõòäàí Áàêû Ïëàí-ÈãòèñàäÒåõíèêóìóíäà (èíäèêè Áàêû Ñîñèàë-Èãòèñàä Êîëëåúè) ìöëêè âÿ ÿìÿê

10


ùöãóãóíäàí äÿðñ äåéèðÿì, óçóí èëëÿðäèð Áàêû ÌóñèãèÀêàäåìèéàñûíûí áàø ùöãóãøöíàñûéàì. - ×àéûíû è÷ÿí êèìè ôèíúàíûíûýþòöðöá ÿëöçéóéàíà éàõûíëàøûð. Ôèíúàíûíû éóéóá éåðèíÿ ãîéóð âÿýÿëèá îòóðóð. - Ìÿí þçöìö ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàô åòäèðìèøÿì. Àêêîðäåîíöçðÿ áåø èëëèê ìóñèãè òÿùñèëè àëäûì, éöíýöë àòëåòèêà âÿ öçýö÷öëöêëÿìÿøüóë îëäóì. Êöðöí ñàùèëëÿðèíäÿ áþéöéöá öçìÿéè áèëìÿìÿêîëàð?! Äàéàíìàäàí Êöðö î áàø-áó áàøà äþðä äÿôÿ öçöðäöì.×àéäà öçìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð, äóðüóí ñóéà áàõìà. Åéíè çàìàíäàéàõøû øàùìàò îéíàéûðäûì. Áèðèíúè äÿðÿúÿì âàð. Àëè ìÿêòÿáÿ ãÿäÿðèäìàíëà ùÿâÿñêàð êèìè ìÿøüóë îëóðäóì, ëàêèí óíèâåðñèòåòèáèòèðÿíäÿí ñîíðà ïåøÿêàð èäìàíà áàøëàäûì. Éöíýöë àòëåòèêàäàáþéöê óüóðëàðûì âàð. “Ñîâåò Èòòèôàãûíäà øèêÿñò èíñàí éîõäóð" äåéèëñÿäÿ, ÑÑÐÈ-íèí éöíýöë àòëåòèêà öçðÿ ýþçäÿí ÿëèëëÿðäÿí èáàðÿò èêè éûüìàêîìàíäàñû âàðäû. Ìÿí î êîìàíäàíûí öçâöéäöì. 1983-úö èëäÿÉåðåâàíäà êå÷èðèëÿí þëêÿ áèðèíúèëèéèíäÿ ö÷öíúö, 1988-úè èëäÿ èñÿÁåëîðóñèéàäà èêèíúè éåðè ãàçàíäûì. ßñëèíäÿ áèðèíúè éåðèãàçàíìûøäûì. Ëàêèí ãûçûë ìåäàëû åâ ñàùèáè îëàí èäìàí÷ûéà âåðäèëÿð.Åòèðàç åäÿíäÿ èñÿ ìÿíÿ äåäèëÿð êè, ñàêèò äóð. Ýþðöðñÿí, Ðóñèéàíûííöìàéÿíäÿñè ö÷öíúöäöð. Ùàé-êöé ñàëñàí, ùå÷ èêèíúè éåð äÿîëìàéàúàã. Ùÿì ßëè àøûíäàí, ùÿì äÿ Âÿëè àøûíäàí îëìàìàã ö÷öíìÿúáóðÿí ñóñäóì. Öçýö÷öëöê öçðÿ 1979-äà Àëìà-Àòàäà êå÷èðèëÿíÑÑÐÈ áèðèíúèëèéèíäÿ èøòèðàê åòäèì, 1981-äÿ Ðóñèéàíûí Âîëãîãðàäøÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí éàðûøäà äþðäöíúö, 1984-úö èëäÿ èñÿÞçáÿêèñòàíûí Íÿâàè øÿùÿðèíäÿêè þëêÿ áèðèíúèëèéèíäÿ áåøèíúè éåðèãàçàíäûì. 1985-1986-úû èëëÿðäÿ Úÿíóáè Ãàôãàç öçðÿ êå÷èðèëÿíéöíýöë àòëåòèêà éàðûøëàðûíûí ÷åìïèîíó îëäóì. 1986-úû èëäÿÐóñèéàíûí Ñòàâðîïîë äèéàðûíûí Íåâèíîìñê øÿùÿðèíäÿ êå÷èðèëÿíòÿëèì-ìÿøã òîïëàíûøûíûí íÿòèúÿëÿðèíÿ ýþðÿ ÑÑÐÈ éûüìàêîìàíäàñûíà äàõèë îëäóì. Êîìàíäàíûí èëê àçÿðáàéúàíëûèäìàí÷ûñûéàì. 1987-úè èëäÿ èñÿ Ìîñêâàäà Àâðîïà áèðèíúèëèéèíäÿ èêèíþâäÿ èøòèðàê åòäèì, Ëóæíèêèäÿêè éàðûøëàðäà áöðöíú ìåäàëãàçàíäûì. 1988-úè èëäÿ Êîðåéàäà êå÷èðèëÿí Ñåóë ÏàðàëèìïèéàÎéóíëàðûíà ùàçûðëàøûðäûì êè, åðìÿíè-ìöñÿëìàí äàâàñû äöøäö.ÑÑÐÈ éûüìà êîìàíäàñûíäà Àçÿðáàéúàíäàí ìÿí èäèì,Ýöðúöñòàíäàí Øàëáàéäû, Åðìÿíèñòàíäàí Àíæåëà. Ãàðàáàüñþùáÿòèíÿ ýþðÿ ö÷öìöçö äÿ éûüìà êîìàíäàäàí ÷ûõàðòäûëàð êè, áóìöíàãèøÿ ùÿëë îëóíìàéàíà ãÿäÿð ñèç áó êîìàíäàíûí öçâëöéöíäÿíêÿíàðñûç. Åëÿ îëäó êè, îíäàí ñîíðà ÑÑÐÈ äÿ äàüûëäû.

11


Éàðûì ñààò ÿðçèíäÿ Àëëàùâåðäè ìöÿëëèìèí ùÿì ìîáèë, ùÿì äÿøÿùÿð òåëåôîíóíà çÿíýëÿð ýÿëèð. Ùàìûñûíà äà ãûñà úàâàá âåðèð:“Ëåíò.àç-ûí ÿìÿêäàøûíà ìöñàùèáÿ âåðèðÿì. Áèòñèí, ÿëàãÿñàõëàéàðûã". Èøèíÿ úèääè éàíàøäûüû ùÿð ùÿðÿêÿòèíäÿí ùèññ îëóíóð:

- Áèð èë äþðä àé åâ íþâáÿñèíäÿ äóðäóì. 1981-úè èë éàíâàðûí 7-äÿÐàçèíäÿ, èø éåðèìÿ éàõûí áåøìÿðòÿáÿëè áèíàíûí ö÷öíúöìÿðòÿáÿñèíäÿ ö÷îòàãëû åâ âåðäèëÿð. Àðòûã Èííà õàíûìëà àèëÿãóðìóøäóã, áþéöê ãûçûì äöíéàéà ýÿëìèøäè. Íèìäàø áèð åâäÿêèðàéÿäÿ ãàëûðäûã. Óíèâåðñèòåòè áèòèðÿíäÿí ñîíðà èéèðìè ö÷ éàøûìäàåâëÿíäèì. Ñåâèá àèëÿ ãóðäóã. Àëëàù ìÿíÿ ýþç ÿâÿçèíÿ Èííà õàíûìûâåðäè. Î ìÿíèì ýþçëÿðèì îëäó. Ýþçäÿí ÿëèë èíñàíëà àèëÿ ãóðìàãáþéöê ìÿñóëèééÿò, áþéöê ðèñê òÿëÿá åäèð. Áóýöíêö ýöíäÿ éîëäàøûìíÿ ãÿäÿð ÿçèééÿòèìè ÷ÿêñÿ äÿ, òÿâàçþêàðëûãäàí óçàã îëñà äà, ìÿíîíà áó úÿìèééÿòäÿ äàéàã îëìóøàì. Èííà äà áóíó äàèì ùèññ åäèá.Áèëèð êè, ùå÷ âàõò îíó ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ ãîéìàðàì, ùå÷ êèìèíàéàüûíà âåðìÿðÿì. Äöçäö, ìÿíèì ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèì îëìàäûüûö÷öí ñàüëàì àäàì êèìè î ìÿíè ùÿð øåéäÿí ãîðóéóð. Áàúàðäûüûìãÿäÿð ÷àëûøûðàì êè, èøèìè þçöì ýþðÿì, èøèìèí äàëûíúà þçöì ýåäÿì.ßââÿë áèð àç ãàðàëòû ýþðöðäöì. Îí èëäèð êè, ùå÷ íÿ ýþðìöðÿì. Ìàøûíéîëóíó êå÷ÿ áèëìÿñÿì äÿ, ìåòðîäà òÿêáàøûìà ùÿðÿêÿò åäÿ áèëèðÿì.Áóýöíÿ êèìè ìÿíèì äÿðñ ïëàíëàðûìû õàíûìûì éàçûð. Ëàçûì îëàíéàçûëàðû ìÿíÿ îõóéóð. Õîøáÿõòëèêäÿí ÿòðàôûìäà äàèì õåéèðõàùèíñàíëàð îëóá. Èêè ãûçûì âàð: Íàòåëëà âÿ Ñÿèäÿ. Áþéöê ãûçûì ùÿìèøÿìÿíÿ äåéèð êè, àòàì íÿ åäèðñÿ, ùàìû îíóí ãóëëóüóíäà äàéàíûð(ýöëöð). Áóíó äà ýÿðÿê áàúàðàñàí. Èíñàíëàðûí åòäèéè éàõøûëûãëàðûíÿâÿçèíäÿ îíëàðà ñåâýè, ùþðìÿò âåðÿñÿí. Ýþçäÿí ÿëèë èíñàíëàð äàùàùÿññàñ, áàúàðûãëû îëóðëàð. Áÿçè èíñàíëàð åëÿ äöøöíöðëÿð êè, èíñàíýþðìöðñÿ, ëàï êîáóä äåñÿê, êîðäóðñà, äåìÿê, àüûëäàí äà çÿèôäèð.Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, úÿìèééÿòäÿ áåëÿ ôèêèð âàð. Îíèëëèéè áèòèðèá ýÿëÿíóøàãëàð äàùà éàõøû, äàùà òÿðáèéÿëè îëóðëàð. Êîëëåúÿ èñÿ àäÿòÿí îðòàìÿêòÿáè áèòèðìÿéÿí óøàãëàð ýÿëèð. Áóíëàðûí àðàñûíäà òÿðáèéÿëèñè äÿ÷îõ îëóð, òÿðáèéÿñèçè äÿ. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿí ùÿð øåéÿ àëûøìûøàì.

Àëëàùâåðäè ìöÿëëèì îíà ìÿøã÷è êèìè èëê óüóðóíó ãàçàíäûðàíÍàòàëèäÿí àüûçäîëóñó äàíûøûð. Äàíûøäûãúà ýþçëÿðè ýöëöð, öçöíäÿòÿáÿññöì éàðàíûð:

- 1996-úû èëèí ôåâðàëûíäà Àçÿðáàéúàíäà Ìèëëè ÏàðàëèìïèéàÊîìèòÿñè éàðàäûëäû. Ñîâåò Èòòèôàãû äàüûëäûãäàí ñîíðà êîìàíäàëàð äàäàüûëäû âÿ ìÿí èäìàíëà éàëíûç ôÿðäè øÿêèëäÿ ìÿøüóë îëäóì. 2008-úè

12


èëäÿ áó êîìèòÿéÿ ýåòäèì êè, áÿñ ìÿí áóðàäà öçýö÷öëÿðëÿ ìÿøüóëîëìàã èñòÿéèðÿì. Áàø êàòèá Àôèã ìöÿëëèì ìÿíÿ äåäè êè, íÿ îëàð,ìÿøüóë îë. Àììà áèçèì áàø ìÿøã÷èìèç âàð. Äåäèì, î ìÿíÿìàíå÷èëèê åòìÿñèí, ìÿí þçöì ôèçèêè ãöñóðó îëàí èäìàí÷ûëàð äàýÿòèðÿúÿéÿì, îíëàðëà ìÿøüóë îëàúàüàì, ãàéüûëàðûíû äà ÷ÿêÿúÿéÿì.×îõëàðû ìÿíÿ êèíàéÿ åòñÿ äÿ, Àôèã ìöÿëëèì èíàíäû. 2009-úó èëäÿíýÿíú öçýö÷öëÿðëÿ ìÿøãëÿðÿ áàøëàäûì. Êÿíàí Ïèðèçàäÿ, ÑåðýåéÏëóæíèêîâ, Íàòàëè Ïðîíèíà êèìè öçýö÷öëÿðè áåéíÿëõàëã ñÿâèééÿäÿêå÷èðèëÿí éàðûøëàðà ùàçûðëàäûì. Íàòàëèíè 2009-äà òàíûäûì. Îíäàîíóí èéèðìè áèð éàøû âàðäû. Íàòàëè öçýö÷öëöêëÿ óøàãëûãäàí ìÿøüóëîëóðäó. 2010-úó èëèí ìàðòûíäà öçýö÷öëöê öçðÿ ÀÁØ - ÊàíàäàÏàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíäà áåø ãûçûë, èêè ýöìöø ìåäàë ãàçàíäû. Èéóíàéûíäà Àëìàíèéàäà ìåäàë ãàçàíäû, 2011-úè èëäÿ èñÿ Äàíèìàðêàäàóüóðëà ÷ûõûø åòäè. Áó èëèí ñåíòéàáð àéûíäà Èíýèëòÿðÿäÿ êå÷èðèëÿíÏàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäàí îëàí 21 ïàðàëèìïèéà÷ûíûíãàçàíäûüû 12 ìåäàëäàí áèðè ãûçûë, äþðäö èñÿ ýöìöø îëìàãëà Íàòàëèâÿòÿíèìèçÿ áåø ìåäàë ýÿòèðäè. Íàòàëèéÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíàöçýö÷öëöê öçðÿ íÿ ñàüëàì èäìàí÷ûëàð, íÿ äÿ ïàðàëèìïèéà÷ûëàðàðàñûíäàí ãûçûë ìåäàë ýÿòèðÿí îëìóøäó.

ßí ÿñàñû, ðóùäàí äöøìÿéÿñÿí, ñàáàùà èíàíàñàí. ßëèëèíñàíëàðà äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, þçëÿðèíè ñåâñèíëÿð âÿ ùå÷ âàõò ðóùäàíäöøìÿñèíëÿð. Äàèì èðÿëè ýåòìÿê ö÷öí ÷àëûøñûíëàð! Èñòÿñÿëÿð, áóúÿìèééÿòäÿ þçëÿðèíè òàïàúàãëàð. Ìÿíÿ áàõûí. Áàêû Ñîñèàë-ÈãòèñàäÊîëëåúèíèí ìöÿëëèìè, Áàêû Ìóñèãè Àêàäåìèéàñûíûí áàøùöãóãøöíàñû, Ìèëëè Ïàðàëèìïèéà Êîìèòÿñèíèí öçýö÷öëöê öçðÿ áàøìÿøã÷èñè, “Øþùðÿò" îðäåíëè, Àçÿðáàéúàíûí öçýö÷öëöê öçðÿ ÿìÿêäàðìöÿëëèìèéÿì. Áóíäàí äà àðòûüû, ýþçÿë àèëÿì, ñåâèìëè ùÿéàòéîëäàøûì, ãöðóð äóéäóüóì èêè ùÿêèì ãûçûì âÿ íÿâÿì âàð. Äàùà íÿëàçûìäûð èíñàíà? Òöðê ïàðàëèìïèéà÷û âàð, èêè ãîëó éîõäó, áèð àéàüûâàð. Ìÿíèì ýþçöì ýþðìöð, àììà éàíûìäàêûëàð äåäèëÿð êè, èëàí êèìèöçöð. Îäóð êè, öðÿéèíèçäÿ èñòÿê îëñà, àëûíàúàã!

...Îòàüûí ãàïûñû äþéöëöð. Áèð õàíûì ÿëèíäÿ âÿðÿã è÷ÿðè ýèðèð:“Àëëàùâåðäè ìöÿëëèì, èìçàíûç ýÿðÿêäèð!" Õàíûìäàí áèçèì ôîòîìóçó÷ÿêìÿéè õàùèø åäèðÿì. Àëëàùâåðäè ìöÿëëèì ïåíúÿéèíè ýåéèíèð âÿñîíäà õàòèðÿ ôîòîñó ÷ÿêäèðèðèê...

13


ÉÛÕÛËÌÀÄÛ, ÀÉÀÃÄÀÄÛ

“Ö÷ èë éåääè àé àðõàñû öñòÿ óçàíìûøàì. Òàíûéàíëàð áèëèð íåúÿ àüûðâÿçèééÿòäÿ éàøàäûüûìû... Ãóúàãäà, ÿëèë àðàáàñûíäàýÿçäèðèëìèøÿì. Èíäè ýþðÿíäÿ êè ùàíñûñà õÿñòÿ ùÿéàòäàí áåçèá,

ñûíûá, ÿñÿáèëÿøèðÿì. ßýÿð ìÿí ãàò-ãàò àüûð âÿçèééÿòäÿí ÷ûõìûøàìñàâÿ ùå÷ âàõò öìèäèìè èòèðìÿìèøÿìñÿ, ùå÷ êèìèí ðóùäàí äöøìÿéÿùàããû éîõäóð. Ùÿìèøÿ áåëÿ èíñàíëàðà ïñèõîëîæè òÿñèð åäèðÿì êè,öìèäëÿðèíè èòèðìÿñèíëÿð. Ùàíñû éîëëàðäàí êå÷äèéèìè äàíûøûðàì îíëàðà.Ìÿíèì áèð ðÿôèãÿì ùÿìèøÿ äåéèð êè, ñÿí ÿëèëëèéè îëàí èíñàíëàðà ýþçäàüûñàí. Áèëèðñèíèç, áó ñþçäÿ áþéöê ìÿíà âàð", - äåéèð Ñîëìàçßçèçîâà.

Ñîëìàç ßçèçîâà 1964-úö èëäÿ Ùàúûãàáóëäà àíàäàí îëóá.Ëåíèíãðàääà Òèáá Óíèâåðñèòåòèíè, Àçÿðáàéúàíäà èñÿ ÍåôòÀêàäåìèéàñûíû áèòèðèá. 1985-úè èë ñåíòéàáðûí 2-äÿ àòàñûíû èòèðèá.Þçöíöí äåäèéèíÿ ýþðÿ, åëÿ ùÿð øåé áóíäàí ñîíðà áàøëàéûá: “Àòàììÿíèì ùÿð øåéèì èäè. Îíäàí ñîíðà, äåìÿê îëàð êè, ùå÷ âàõòþçöìÿ ýÿëÿ áèëìÿäèì. Ùÿìèí âàõò ìÿí Ëåíèíãðàääà ÒèááÓíèâåðñèòåòèíäÿ îõóéóðäóì. Àòàìûí õÿáÿðèíè åøèäÿíäÿí áèðìöääÿò ñîíðà áàøûìà ÷îõ ïèñ ùàäèñÿ ýÿëäè. Ùÿìèí ýöí ñÿùÿðéóõóäàí äóðàíäà áàúûì ìÿíÿ: “Ñÿíè éóõóäà ïèñ ýþðìöøÿì, áóýöí åâäÿí ÷þëÿ ÷ûõìà", - äåäè. Ýöëäöì, èíàíìàäûì äåäèéèíÿ.Åâäÿí ÷ûõäûì. Ôèêèðëè-ôèêèðëè éîëó êå÷ÿíäÿ ìàøûí ìÿíè âóðóá àòûáòðàìâàé éîëóíà. ×îõ ïèñ ãÿçà èäè. Ùå÷ íÿ éàäûìäà ãàëìàéûá. Áèð îéàäûìäàäûð êè, àüçûìûí ãûðàüûíäàí èñòè íÿ èñÿ àõäûüûíû ùèññ åëÿäèì.

14


Áèëìÿäèì ìÿí ýåäèðÿì, éîõñà èíñàíëàð ÿéèëèð. Ýþçöìöõÿñòÿõàíàäà à÷äûì. Ùèññ åòäèì êè, ñàëàìàòàì".

“Ìÿí ñàü èäèì. Àíúàã ùÿêèìëÿð ÷îõ íàðàùàò èäèëÿð. Ìÿíÿ ùå÷ íÿîëìàéûáñà, ùÿêèìëÿð íèéÿ öñòöìäÿ áó ãÿäÿð ÿñèðäè? Íèéÿ ùàìûùÿéÿúàíëû èäè? Àíëàéà áèëìèðäèì. Ñÿí äåìÿ, àéàãëàðûìäà ïðîáëåìâàð èìèø. Ñîíðàäàí áèëäèì êè, èêè äÿôÿ êëèíèêè þëöì êå÷èðìèøÿì. ×îõýåú, áèð íå÷ÿ àé ñîíðà þçöìÿ ýÿëÿ áèëäèì. Ýþçöìö à÷àí êèìèäåäèì êè, áóðà áèçèì åâèìèç äåéèë. Ìÿíè ãàëûí àäéàëëàðà åëÿ áÿðê-áÿðê áöêìöøäöëÿð êè... Áÿäÿíèìè êåéèìèø êèìè ùèññ åäèðäèì. Áöêöëöùàëäà 3 èë 7 àé ýþéäÿí àñûëû âÿçèééÿòäÿ ãàëäûì. Íÿ àç, íÿ äÿ ÷îõ.Àéàãëàðûì àïàðàòà áàüëàíìûøäû. ×ÿíÿìäÿ, öçöìäÿ ñûíûãëàð âàð èäè.Áó áîéäà áÿäÿíèì î áîéäà ãÿçàäàí, òðàâìàäàí áèðúÿ àéàãëàðûìäàîëàí ïðîáëåìëÿ ýÿëäè þçöíÿ. Àíúàã 4 èë ñîíðà ÿëèë àðàáàñûíäàíèñòèôàäÿ åäÿ áèëäèì. Ùÿìèí âàõò î ìÿíèì÷öí ÷îõ áþéöê óüóð èäè.Òÿñÿââöð åäèðñèíèç? Ñîíðàäàí ÿë àüàúû, äàùà ñîíðà èñÿ ñÿðáÿñòéåðèìÿéè þéðÿíäèì. Ùå÷ öìèä éîõ èêÿí ìÿí áàúàðäûì", - áó ñþçëÿðèäÿ Ñîëìàç äåéèð.

Ñîëìàç ßçèçîâà êå÷èðäèéè ãÿçàäàí ñîíðà íåúÿ þçöíÿ ýÿëäèéèùàãäà äà äàíûøûð: “Éàøàìàã èñòÿéÿí ýÿðÿê ÷àáàëàñûí. Òÿêúÿ éåìÿêö÷öí éîõ, ùÿì äÿ ùÿéàòäàí çþâã àëìàã ö÷öí. Ùÿéàòäà éàøàìàãö÷öí äèäèøìÿê ëàçûìäûð. Éàäûìäàäûð, Àçÿðáàéúàíà ãàéûäàíäà ÿëèëàðàáàñûíäà ýÿçèðäèì. Áóðàäà äöøäöì Ãàðàáàü ÿëèëëÿðèíèí àðàñûíà.Ùàìûñûíà áèð ñþçö äåéèðäèì: éàòìàéûí àðõàñû öñòÿ. Ùå÷ íÿéÿàðõàéûí îëìàéûí, þç úàâàíëûüûíûçà ùåéôèíèç ýÿëñèí, ÷àëûøûí, âóðóøóí,ÿëëÿøèí, øàíñ âàðñà, íèéÿ äÿ éåðèìÿéÿñèíèç? Ìÿí ÷îõ ÷ÿòèíâÿçèééÿòäÿí áó âÿçèééÿòÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäûì äåéÿ, èíàíûðäûì.Èíàíûðäûì êè, ÿýÿð èñòÿê âàðñà, éåðèìÿê îëàð. Áèðè äåäè: “Àéàãëàðûìûùèññ åëÿìèðÿì". Äèýÿðè äåäè: “Àüðûéûðàì, éåðèéÿ áèëìèðÿì". Äåäèì,àëûí áó èéíÿíè, áàòûðûí, ýþðöí ìÿí ùèññ åäÿúÿéÿì? Ìÿí äÿ ùèññåòìèðÿì. Àììà èíàíûðàì êè, áèð ýöí éåðèéÿúÿéÿì. Èíäèíèí þçöíäÿäÿ ïèëëÿêÿí ÷ûõàíäà ÿëèìëÿ àéàüûìû ýþòöðöá íþâáÿòè ïèëëÿéÿãîéóðàì. Àììà áóíó ìÿíèì÷öí áàøãàñû åëÿìèð. Þçöì åäèðÿì.ßñàñ îëàí äà áóäóð".

Ñ.ßçèçîâà ãÿçàäàí ñîíðà òÿùñèëèíè éàðûì÷ûã ãîéìàéûá. Ùÿòòàèêèíúè òÿùñèë äÿ àëûá: “Ãàðäàøûìûí êàðàòå ìöÿëëèìè âàð èäè. Éàïîí ãûçèäè. Îíäàí ýèìíàñòèêà äÿðñëÿðè àëûðäûì. Áóíäàí ÿëàâÿ, ÿëèëàðàáàñûíäà îòóðà-îòóðà ùÿêèì îëäóì. Ñîíðà éåíèäÿí óíèâåðñèòåòèíóøàã ïñèõîëîýèéàñû áþëöìöíÿ äàõèë îëäóì. Îðàíû äà áèòèðäèì. ÁàêûäàÄþâëÿò Íåôò Àêàäåìèéàñûíà ñÿíÿä âåðäèì. Áó äÿôÿ äÿ ãÿáóë

15


îëóíäóì. Îðàíû äà áèòèðäèì. 1992-úè èëäÿ ãÿðàðà ýÿëäèì êè,Ãàðàáàüäà ÿëèë îëàíëàðû áèð éåðÿ òîïëàéûì. Úÿìèééÿò éàðàäàã, ùÿìîíëàðà íÿ èñÿ þéðÿäÿê, ùÿì äÿ áÿëêÿ ùàíñûñà êþìÿéèìèç îëàð.Àññîñèàñèéà éàðàòäûã. Àäûíû äà ãîéäóã ßëèëëÿðèí ÄèçàéíÀññîñèàñèéàñû (ßÄÀ). Èñòÿéèìèç î èäè êè, ñàüàëìàñû ìöìêöíîëìàéàí ÿëèëëÿðÿ ìöõòÿëèô ÿë èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îëìàüû þéðÿäÿê.Ñàüàëìà øàíñû îëàíëàðà èñÿ ïñèõîëîæè äÿðñëÿð êå÷èðäèê. Áèð-áèðèíèñåâÿí ÿëèëëÿðÿ áàøà ñàëûðäûì êè, åâëÿíìÿê, àèëÿ ùÿéàòû ãóðìàã,äöíéàéà óøàã ýÿòèðìÿê ëàçûìäûð. Àññîñèàñèéàíû àíúàã 1995-úè èëäÿãåéäèééàòà àëäûðà áèëäèê. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßëèëëÿðèí ÄèçàéíÀññîñèàñèéàñû àäû èëÿ. Áóíäàí ñîíðà áàøëàäûì ëàéèùÿëÿð éàçìàüà.Äàëáàäàë ëàéèùÿëÿðèì ãÿáóë îëóíäó. Åâäÿí ÷ûõà áèëìÿéÿí ÿëèëëÿð ö÷öíïåøÿ êóðñëàðû éàðàòäûã. Áó ýöí ìÿí ùàðàäàñà õîøáÿõòÿì. ×öíêèìÿíèì ÿëëÿðè îëìàéàí ö÷ óøàüûì Òöðêèéÿäÿ òÿùñèë àëûð. Åâëÿíèáëÿð.Áóíäàí ÿëàâÿ, êóðñëàðû áèòèðÿí óøàãëàðäàí 3-4 íÿôÿð ß.ßçèìçàäÿàäûíà Ðÿññàìëûã Àêàäåìèéàñûíà äàõèë îëóá îðàíû ÿëà ãèéìÿòëÿðëÿáèòèðäè. Èíäè ðÿññàì êèìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðëÿð. Ýþçÿë ÿë èøëÿðè âàð".

Ñîëìàç ßçèçîâà ùÿìèí ãÿçàäàí ñîíðà óçóí ìöääÿò éåðèéÿáèëìÿéèá. Öìèäèíè èòèðìÿäèéèíè äåéÿí õàíûì íåúÿ éåðèìÿñèíäÿí äÿäàíûøäû: “Éàäûìäàäûð, ùîñïèòàëäà éàðàëûëàðûí àðàñûíäà îëóðäóì.Îíëàðäàí ùàíñûíûíñà âÿçèééÿòè ïèñëÿøÿíäÿ þçöìö àòûðäûì öñòöíÿ êè,êþìÿê åäèì. Ñîíðà ìÿíè ýöúëÿ ãàëäûðûá îòóðäóðäóëàð ÿëèë àðàáàñûíà.Áèð-èêè, áèð-èêè, íÿùàéÿò, ùèññ åëÿäèì êè, àéàãëàðûìûí öñòöíäÿ äóðàáèëèðÿì. Áåëÿúÿ éåðèäèì. Äîüðóäàí äà ùÿéàò ìöáàðèçÿäèð".

16


ÙßÉÀÒ ÝÞÇßËÄÈÐ

“Òàëåéèì åëÿ ýÿòèðäè êè, 1992-úè èëäÿ, 15 éàøûìäà ñÿùùÿòèìäÿïðîáëåì éàðàíäû. Àéàãëàðûì òóòóëäó... Åëÿ î îòóðàí áèðäÿôÿëèêîòóðäóì. Ùÿìèí âàõòäàí ìÿêòÿáÿ ýåäÿ áèëìÿäèì. Ìöÿëëèìëÿð

ýÿëèá åâäÿ äÿðñ êå÷èðäèëÿð. Ñîíðà ðàéîíóìóç, Êÿëáÿúÿð èøüàëîëóíäó. Ãà÷ãûí êèìè ðàéîíëàðûí áèðèíäÿ ìÿñêóíëàøäûã. Àíúàãòÿùñèëèìè éàðûì÷ûã ãîéìàäûì. Íåôò Àêàäåìèéàñûíà èìòàùàíâåðäèì. Ãÿáóë îëóíäóì. Ùÿìèí äþâðäÿ ÿí áþéöê àðçóëàðûìäàíáèðè àëè òÿùñèë àëìàã èäè", - äåéèð Úàâàä Ãàñûìîâ.

ßñëÿí Êÿëáÿúÿðäÿí îëàí Úàâàä àéàãäàí ÿëèë îëìàñûíàáàõìàéàðàã, ùÿéàòû, éàøàìàüû ñåâèð. ßââÿëúÿ àéàüûíäà éàðàíàíïðîáëåìèí ìöâÿããÿòè îëäóüóíó äöøöíñÿ äÿ, ñîíðàäàíâÿçèééÿòëÿ ðàçûëàøûá, ùÿéàòûíû èñòÿäèéè êèìè ãóðà áèëèá: “ßââÿëëÿðìÿí ùå÷ âàõò ãÿáóë åäÿ, èíàíà áèëìèðäèì êè, ùÿìèøÿëèê éåðèéÿáèëìÿéÿúÿéÿì. Íÿ âàõòñà àéàüà ãàëõìàã öìèäè èëÿ éàøàéûðäûì.Óíèâåðñèòåòäÿ îõóäóüóì ìöääÿòäÿ èñÿ ýþðäöì êè, ìÿíèìëÿ åéíèâÿçèééÿòäÿ îëàí ÷îõ èíñàí âàð. Îíëàðû ýþðÿíäÿí ñîíðà òàëåéèìëÿãèñìÿí ðàçûëàøäûì. Äöçäö, ùÿìèí âàõòëàð âàëèäåéíëÿðèìèí îãÿäÿð äÿ èìêàíû éîõ èäè êè, ìÿíè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ, éàõøûõÿñòÿõàíàëàðäà ìöàëèúÿ åòäèðñèíëÿð. Èìêàí äàõèëèíäÿÀçÿðáàéúàíäàêû õÿñòÿõàíàëàðäà ìöàëèúÿ àëäûì. Àðòûã èêèíúèêóðñäà îõóéàíäà öìèäëÿðèìèí áîø õÿéàë îëäóüóíó ýþðäöì.Ùàíñûñà õàðèúè þëêÿäÿ ìöàëèúÿ îëóíà áèëìÿéÿúÿéèìè àíëàäûì.

17


Ùÿéàòûìûí éåíè ñÿùèôÿñè à÷ûëäû. Þçöìÿ ñþç âåðäèì êè, ÿýÿð áóùÿéàò ìÿíèì òàëåéèì, ãèñìÿòèìäèðñÿ, ãàëàí þìðöìö áóèñòèãàìÿòäÿ ãóðàúàüàì".

Óíèâåðñèòåòäÿ îõóäóüó ìöääÿòäÿ Úàâàäà Ðàìàíàäàêû Ýÿíúßëèëëÿðèí ßìÿê âÿ Èñòèðàùÿò Åâèíÿ ýåòìÿê ìÿñëÿùÿò ýþðöëäö.Îíóí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, áóðàäà éåíè-éåíè äîñòëàð ãàçàíäû âÿ áóåâäÿ éàøàìàãëà ùÿéàòûíäà äþíöø åòäè: “Ìÿí îðàäà ùÿéàòà áàüëû÷îõ ÿëèë èíñàí ýþðäöì. Îíëàðäàí ÷îõ øåé þéðÿíäèì. Ðàìàíàéàýåòìÿçäÿí ÿââÿë äöøöíöðäöì êè, ÿëèë èíñàí ñàäÿúÿ îòóðàð åâäÿ,âàëèäåéíèíèí ãàéüûñû èëÿ éàøàéàð. Àíúàã îðàäàêû ÿëèë èíñàíëàðûíäöøöíúÿñè íîðìàë èíñàíëàðäàí ôÿðãëÿíìèðäè. Èøëÿìÿê, îõóìàã, èøãóðìàã, êèìÿñÿ éàõøûëûã åòìÿê ùàããûíäà äöøöíöðäöëÿð.Òÿñÿââöð åäèí, ÿââÿëëÿð ìÿíÿ éàä îëàí áó äöøöíúÿëÿð ñîíäàìÿíè äÿ äÿéèøäè. Ìÿí äÿ îíëàð êèìè àðçóëàìàüà, ÿí áàøëûúàñû èñÿàðçóëàðûìû ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàäûì. Îðàäàêû äîñòëàðëà “ßëèëîëìàã èñòÿìèðèê" úÿìèééÿòè ÿòðàôûíäà éûüûøäûã. Èëê íþâáÿäÿÿòðàôûìûçà ÿëèë àðàáàñûíäàêû èíñàíëàðû éûüäûã. Áèçèì àìàëûìûç îèäè êè, èíñàíûí äö÷öíúÿñè, àüëû âàðñà, î, ùÿð øåéÿ ãàäèðäèð. ßëèí-àéàüûí èøëÿìÿìÿñè ùÿð øåé äåìÿê äåéèë. Áåëÿúÿ, áàøëàäûã èøãóðìàüà. ßëèë úÿìèééÿòëÿðèíäÿí ÿëàâÿ ìàüàçàëàð, ÷àéõàíàëàð,ðåñòîðàíëàð à÷äûã. Ìÿí äÿ áèð ìöääÿò ìàüàçà à÷ûá èøëÿòäèì,ñîíðà ðåñòîðàíäà ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûì. Ùÿòòà ôèêèðëÿøèðäèê êè,èøëÿðèìèç äàùà äà éàõøû ýåòñÿ, òîðïàã àëûá åâ òèêÿðèê, äþâëÿòèíàéûðäûüû ìöàâèíÿòè äÿ åùòèéàúû îëàíëàðà âåðÿðèê. Òÿÿññöô êè, ùÿðøåé èñòÿäèéèìèç êèìè îëìàäû. Úÿìèééÿòèìèçè áàüëàäûëàð. Ñîíðà 3-5 íÿôÿð éûüûøûá êàôå à÷äûã. Ùå÷ êèìÿ åùòèéàúûìûç îëìóðäó.ßêñèíÿ, àèëÿëÿðèìèçÿ êþìÿê åäèðäèê, ìöàëèúÿìèçè âàõòëû-âàõòûíäààëûðäûã. Áèð ìöääÿò ñîíðà îáéåêòëÿðèìèçè äÿ áàüëàäûëàð. Äåäèëÿð êè,ñèçèí÷öí ñîíðà òÿçÿ èø éåðëÿðè à÷àúàüûã". À÷ìàäûëàð. Éåíÿ äÿöìèäèìè èòèðìÿäèì. Éîëóìëà ýåòäèì. Ôèêèðëÿøèðäèì êè, áóíäàíñîíðà äà ùå÷ êèìäÿí àñûëû îëà áèëìÿðÿì. Ùàçûðäà ÷àëûøäûüûì èøòÿêëèô îëóíäó. Ðàçûëàøäûì. Äþâëÿòèí âåðäèéè ìöàâèíÿòëÿêèôàéÿòëÿíìÿê îëìàç. Åëÿ ôèêèðëÿøèðÿì êè, ýÿëÿúÿéÿ, ýÿëÿúÿéèìèçÿõèäìÿò åäèðÿì. ×ÿòèíëèêëÿðÿ, ïðîáëåìëÿðÿ áàõìàéàðàã, èøëÿéèðÿì,áàøãàñûíà ìþùòàú îëìàã èñòÿìèðÿì. ×àëûøûðàì þçöìö òÿìèíåäèì. Äþðä èø÷èì âàð. Áó î äåìÿêäèð êè, ìÿí þçöìäÿí ÿëàâÿäþðä àèëÿéÿ ÷þðÿê âåðèðÿì. Áó èñÿ ìÿíè õöñóñèëÿ õîøáÿõò åäèð.

18


Äåìÿëè, íÿéÿñÿ ãàäèðÿì. Áóíó þçöìöí òÿêáàøûíà íàèë îëäóüóìóüóðóì ùåñàá åäèðÿì".

Úàâàä ùÿì äÿ ñîñèàë øÿáÿêÿ öçâöäöð. Áîø âàõòëàðûíäà èñÿêèòàá îõóéóð: “Ôèêèðëÿðèìè êèìëÿðëÿñÿ áþëöøìÿéè ùÿìèøÿõîøëàìûøàì. Èíäèêè äþâðäÿ èñÿ áóíóí ö÷öí ìÿùç éåðèìÿê ëàçûìäåéèë. Îòóðäóüóí éåðäÿí äÿ êèìëÿðëÿñÿ öíñèééÿò ãóðà, äîñòãàçàíà áèëÿðñÿí. Ôåéñáóêäàéàì. ×îõëó äîñòëàðûì âàð. Öíñèééÿòãóðóðàì, ôèêèðëÿðèìè éàçûðàì, áþëöøöðÿì. Áîø âàõòûì îëàíäà èñÿêèòàá îõóéóðàì. Áó, ÿí ÷îõ ãûø àéëàðûíäà îëóð. ×öíêè ãûøäà èøìþâñöìöìöç áàüëàíûð. Þçöì êèìè îëàíëàðà éåýàíÿ ñþçöìáóäóð êè, ùÿéàò ýþçÿëäèð, îíóí ýþçÿëëèêëÿðèíè äóéìàã, éàøàìàãëàçûìäûð. Ùÿéàò ùàìûìûçà âåðèëèá. Òÿêúÿ ñàüëàì èíñàíëàðà éîõ,ùÿì äÿ áèçÿ. Áó ýþçÿëëèêëÿðè ýþðöð, äÿðê åäèðèêñÿ, èíñàíëàðëàöíñèééÿò ãóðà áèëèðèêñÿ, ñåâèíìÿëèéèê".

19


ÇÈÍÉßÒÂßËÈÉÅÂÀ: ÈÐÀÄßÒßÚßÑÑÖÌÖ

Çàìàí: 1991-úè èë, 1 ìàðòÌÿêàí: Øÿìêèðèí Êå÷èëè êÿíäè

Ùÿìèí ýöí áó êÿíääÿ òîé èäè. Âÿëèéåâëÿð àèëÿñè äÿ òîéàäÿâÿòëè èäè. Þìðöíöí 16-úû áàùàðûíäà îëàí Çèíéÿò äÿ îòîéà ýåäÿúÿêäè. Åëÿ îíà ýþðÿ äÿ åâÿ òåç ýÿëìèøäè...

- Ìöÿëëèìäÿí èúàçÿ àëäûì êè, òîéà ýåäÿúÿéÿì. Åâÿ ÷àòàíäàýþðäöì êè, ìÿíè ýþçëÿìÿìèø ýåäèáëÿð. ×îõ ïèñ îëäóì. Ñþçöíùÿãèãè ìÿíàñûíäà ñòðåñäÿéäèì. Þçöìÿ ÿìÿëëè äÿðä åëÿìèøäèì.Âÿ áèðäÿí... (Ùÿéÿúàíëàíûð) Áèðäÿí åëÿ áèëäèì êè, êèìñÿ êöðÿéèìÿáû÷àã ñîõäó. Àüðûäàí éåðèìäÿí òÿðïÿíÿ áèëìÿäèì. Àç ñîíðààüðûëàð êöðÿéèìäÿí àéàüûìà, ãîëëàðûìà äîüðó éàéûëäû âÿ êå÷èáýåòäè. Àíàìýèë ãàéûäàíäà ìÿíñèç òîéà ýåòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ àúûãâåðèðìèø êèìè éåðèìÿ óçàíäûì. Äåäèì õÿñòÿëÿíìèøÿì. ßñëèíäÿ,àüðû-ôèëàí éîõäó. Àììà àç ñîíðà äóðóá áàéûðà ÷ûõìàã èñòÿéÿíäÿýþðäöì àéàüûìûí àëòûíû ùèññ åòìèðÿì. Íàðàùàò îëìàüà áàøëàäûìâÿ ãàéûäûá ñàêèòúÿ éåðèìäÿ óçàíäûì. Àõøàìà äîüðó ùèññ åòäèìêè, éîõ, éàâàø-éàâàø àéàüûì êåéèéèð. Õàëàì îüëó ùÿêèì èäè. Ìÿíèîíóí éàíûíà àïàðäûëàð. Àììà ùÿìèí ýöí õÿñòÿñè ÷îõîëäóüóíäàí ìÿíè ãÿáóë åòìÿäè. Áåëÿúÿ ö÷ ýöí êÿíääÿ åâøÿðàèòèíäÿ ãàëäûì. Ö÷öíúö ýöí ìÿíè ùÿêèìÿ àïàðàíäà àðòûããóðøàüà ãÿäÿð áÿäÿíèìè ùèññ åòìèðäèì.

20


“Äåäèëÿð êè, éàøàìàéàúàãñàí"

Ùÿêèìëÿð éàøàéûá-éàøàìàéàúàüûìûí ñóàë àëòûíäà îëäóüóíóäåäèëÿð. Îí ýöíäÿí ñîíðà ùÿéàòè òÿùëöêÿì êå÷äè. Áèð àé ðàéîíõÿñòÿõàíàñûíäà ãàëäûãäàí ñîíðà Áàêûéà ýþíäÿðäèëÿð. Ùÿêèìëÿðîíóðüà ñöòóíó èôëèúè îëäóüóìó, òàì ìöàëèúÿ ö÷öí ýåúèêäèéèìèäåäèëÿð. Âàõòûíäà ýÿòèðñÿéäèëÿð, áÿëêÿ äÿ ñàüàëàðäûì. Øÿôààõòàðà-àõòàðà Ìîñêâàéà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõäûã. Óçóí èëëÿðõÿñòÿõàíàëàðäà, áÿðïà ìÿðêÿçëÿðèíäÿ ìöàëèúÿ àëäûì. Áåø èëëèêìöàëèúÿ âÿ èðàäÿì ñàéÿñèíäÿ ÿëèë àðàáàñûíäàí ãîëòóãàüàúûíàêå÷ìÿéè áàúàðäûì. Áó éàõûíëàðäà ùÿìèí î òîéó îëàí ãûçûíþâëàäûíûí òîéó îëäó. Áÿçÿí äþíöá î ýöíëÿðÿ áàõàíäà äöøöíöðÿìêè, äÿéÿðäèìè? Òîé ìÿíñèç äÿ êå÷äè, ëàêèí... Áèëèðñÿí, áàúûìûíáèðè ìÿíÿ ýþðÿ öìóìèééÿòëÿ àèëÿ ãóðìàäû. Î þç ýÿëÿúÿéèíè ìÿíÿôÿäà åòäè. Àíàì éàøëûéäû, ìÿíÿ ãóëëóã åòìÿê, õÿñòÿõàíàäàéàíûìäà ãàëìàã ëàçûìäû. Èíäè îíóí ãûðõ éåääè éàøû âàð. Åâèìèçèíñîíáåøèéèíè èñÿ ìÿíÿ ýþðÿ ñåâìÿäèéè áèðèíÿ ÿðÿ âåðäèëÿð. ×öíêèîüëàí ìÿíèì ìöàëèúÿéÿ ýåäÿúÿéèì øÿùÿðäÿ, Êðûìäà éàøàéûðäû.Âÿ îðàäà ìÿíèì éàíûìäà ãàëìàüà àäàì ëàçûìäû... (Êþâðÿëèð)

“ßñýÿðëÿð ìÿíÿ “ñîí çÿíý" òÿøêèë åòäèëÿð"

- Ñîí çÿíý ýöíö Ïàïàíèíäÿ, ùÿðáè ùîñïèòàëäà éàòûðäûì.Àüëàìàã èñòÿéèðäèì. Àíàìû öçìÿéèì äåéÿ ùå÷ âàõò îíóíéàíûíäà àüëàìàçäûì. Áèðòÿùÿð ÿëèë àðàáàñûéëà ùîñïèòàëûíêîðèäîðóíà ÷ûõäûì. Ïÿíúÿðÿíèí ãàðøûñûíà êå÷èá ùþíêöðòö èëÿàüëàäûì. Áó âàõò øþáÿ ìöäèðè ìÿíè ýþðäö. Éÿùóäè èäè. Ðóñúàñîðóøäó êè, íÿ îëóá, ñÿíè êèì èíúèäèá? Ðóñúà áèëìèðäèì. Áèðàçÿðáàéúàíëû ÷àüûðäû. Ìÿí áó ýöí ìÿêòÿáäÿ ñîí çÿíý îëäóüóíóäåäèì. ×îõ äóéüóëó àäàì èäè. Ìÿíÿ ãîøóëóá î äà àüëàäû.Ãàéûòäû êè, áóíó äàùà ÿââÿëäÿí áèëñÿéäèì, ñÿíèí÷öí áóðàäà áèðçÿíý ÷àëäûðàðäûì. Áó ñþç ìÿíè ëàï ïèñ òóòäó, ùþíêöðäöì. Ùÿëÿñîâåòëÿð äþíÿìè èäè. Ùîñïèòàëäà ÿêñÿð ñîâåò õàëãëàðûíûííöìàéÿíäÿëÿðè âàðäû. ßñýÿðëÿð ìÿíÿ òÿñÿëëè âåðèðäèëÿð. Î âàõòÁàêûäà ìÿçóíëàð ñîí çÿíýè áóëâàðäà êå÷èðèðäè. Îíëàð ÷îõ èñðàð

21


åòäèëÿð êè, ýÿë ñÿíè ãóúàüûìûçäà îðà àïàðàã. Ðàçûëàøìàäûì.Îíëàðûí ÿëèíäÿí ãà÷ûá òÿê ãàëìàã ö÷öí òåëåâèçîð îëàí îòàãäàýèçëÿíäèì. Òåëåâèçîðó à÷àí êèìè äÿ õÿáÿðëÿðäÿ ùàíñûñà áèðìÿêòÿáèí ñîí çÿíýèíè ýþñòÿðèðäèëÿð. Áàëàúà áèð ãûç áèð îüëàíûíáîéíóíäà ñîí çÿíýè ÷àëûðäû. Áó ýöí àäè áèð øåé êèìè áàõñàì äà,î âàõò áó, ìÿíèì÷öí ÷îõ äÿùøÿòëèéäû. Ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûðäûì.ßñýÿðëÿð ýÿëèá ìÿíè áóðàäà äà òàïäûëàð. Êèìèñè èéäÿ àüàúûíäàíáèð áóäàã ãûðûá ýÿòèðìèøäè, êèìèñèíèí ÿëèíäÿ ãûçûëýöë âàðäû, êèìèñèéàñÿìÿí ýÿòèðìèøäè. Ãóúàüûì ýöëëÿðëÿ äîëìóøäó. Îòàüûìûãÿðÿíôèëëÿðëÿ áÿçÿìèøäèëÿð. Èéèðìè èêè èë êå÷ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã,ìÿí î ýöëëÿðè ùÿëÿ äÿ êèòàáëàðûìûí àðàñûíäà ñàõëàéûðàì...

“Òîé àäûéëà åâäÿí ÷ûõûá Áàêûéà ýÿëäèì"

- Áåø èëäÿí ñîíðà àòòåñòàòûìû àëäûì. Àèëÿìèí âÿ ãîùóìëàðûìûíåòèðàçûíà áàõìàéàðàã ñÿíÿäëÿðèìè àëè ìÿêòÿáÿ âåðäèì.Óøàãëûãäàí áàü÷à ìöÿëëèìè îëìàã àðçóñóíäà îëñàì äà, îòóðàãèø ýþðÿ áèëÿúÿéèì èõòèñàñ ñå÷äèì âÿ Àçÿðáàéúàí Íåôò-ÊèìéàÀêàäåìèéàñûíà äàõèë îëäóì. Áàêûäà ãàëìàëûéäûì. Ãîùóìëàð èñÿìÿíè åâëÿðèíäÿ ñàõëàìàã èñòÿìèðäèëÿð. Êèðàéÿ åâ òàïìàëûéäûì.Òåëåôîíëà çÿíý åäèðÿì, äåéèðëÿð, ùÿ, âàð åâ. Åâÿ áàõìàüàýåäèðÿì, ÿëèë îëäóüóìó ýþðöá åâ âåðìèðëÿð. Éàøàìàüà ýöúëÿ åâòàïäûì. Ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøäûì, äèïëîìóìó àëäûì. Ãàéûòäûìðàéîíà êè, þç êÿíäèìäÿ ÷àëûøàì, ðàéîíóìóçà õåéèð âåðèì. ßëèëîëäóüóìà ýþðÿ èøÿ ýþòöðìÿäèëÿð. Èêè èëäÿí ñîíðà òÿëÿáÿ éîëäàøûìÁàêûéà òîéóíà äÿâÿò åòäè. Åëÿ î ÷ûõàí ÷ûõäûì ðàéîíäàí,áàøëàäûì þçöìÿ èø àõòàðìàüà. Âàõòû èëÿ êþìÿê åòäèéèì áèð èíñàíþç øèðêÿòèíäÿ èø âåðäè. Èëê ìààøûìû àëàíäà ñåâèíúèìèí ùÿääè-ùöäóäó éîõäó. Èíäèêè ïóëëà 66 ìàíàò! Î âàõò ö÷öí éàõøû ïóëäó.Áåëÿëèêëÿ, Áàêû êèìè áþéöê øÿùÿðäÿ þç ýöúöìÿ àéàã öñòÿäóðìàüû áàúàðäûì. Áó ýöíÿ ýÿëèá ÷ûõàíà ãÿäÿð ÷îõ ÿçèééÿò÷ÿêìèøÿì, àììà øöêöð áóýöíöìÿ. Èíäè äàíûøäûãúà ôèêèð âåðèðÿìêè, ìÿíèì ùÿéàòûìäà òîéëàð ÷îõ þíÿìëè ðîë îéíàéûá. Î òîé, áó òîéâÿ þç òîéóì. Ùÿð ö÷ òîé ìÿíèì ùÿéàòûìû äÿéèøèá...

22


“Áðàçèëèéàéà ýåäÿúÿéÿì"

- Îðòà ìÿêòÿáäÿí èäìàíû ñåâèðäèì. Ùÿëÿ î âàõòëàð êÿíääÿãûçëàðûí øàëâàð ýåéèíìÿéèíÿ ïèñ áàõûðäûëàð. Êÿíä ãûçëàðû íÿéäè,øàëâàð íÿéäè?! Ñÿêñÿí éåääèíúè èë îëàðäû, ãàðäàøûìëà Áàêûéàýÿëìèøäèê. Îíäà ìÿí þçöìÿ èäìàí øàëâàðû àëäûì. Ãàðäàøûìýåéèíìÿéÿ ãîéìàäû. Ìÿêòÿáäÿ äÿ åëÿ áèð øÿðàèò éîõ èäè êè, ìÿíîíó ýåéèíèì âÿ èäìàí åäèì. 1998-úè èëäÿí Ìàðèíà ÁîðèñîâíàÑåëèêîâñêàéàíûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà êàìàíäàí îõ àòìàãëà ìÿøüóëîëìàüà áàøëàäûì. Ìÿí Àçÿðáàéúàíäà àòûúûëûã öçðÿ èëê ãàäûíïàðàëèìïèéà÷ûéàì. Ðåñïóáëèêà ÷åìïèîíóéàì, äöíéà÷åìïèîíàòûíäà äîããóçóíúó, Àâðîïà ÷åìïèîíàòûíäà áåøèíúè,Ëîíäîíäà êå÷èðèëÿí áåéíÿëõàëã òóðíèðäÿ äþðäöíúö éåðèãàçàíìûøàì. Éàðûøëàðäàí ìÿüëóá ãàéûäàíäà, ôèêèð âåðèðÿì,àäàìà ãÿðèáÿ áàõûðëàð. Îíëàð àíëàìûðëàð êè, ÿñëèíäÿ áóíëàð ùàìûñûáîø øåéäè. Äöçäö, ìÿí èäìàíû ñåâèðÿì. Áèðèíúè îíà ýþðÿ êè, áó,ñàüëàìëûãäûð. Óääóí, éà óäìàäûí - ñÿí þëêÿíè òÿìñèë åäèðñÿí,áàéðàüûí áàéðàãëàð àðàñûíäà äàëüàëàíûð. Îðàäà Çèíéÿò éîõ,Àçÿðáàéúàíûí àäû ñÿñëÿíèð. Ùàçûðäà 2016-úû èëäÿ Áðàçèëèéàäàêå÷èðèëÿúÿê éàé îëèìïèàäàñûíà ùàçûðëàøûðàì. Áó àðàëàð òîéà ýþðÿáèð àç âàõò áàõûìûíäàí ìÿøãëÿðÿ çàìàíûì éåòìèð.

“3 èë îíó ñûíàäûì"

- Èëëÿð ÿââÿë ìÿíÿ àèëÿ ãóðìàã áàðÿäÿ ìÿñëÿùÿò âåðÿíëÿðÿÿñÿáèëÿøèðäèì. ×öíêè ÿëèë îëàíäàí, ùÿëÿ 15 éàøûìäàí ãàïûìûçûéàüûð åäÿí åë÷èëÿðèí áèðäÿí-áèðÿ ñóéó ãóðóäó. Àíëàéûðäûì êè, ùå÷êèì ÿëèë ãûçëà åâëÿíìÿê èñòÿìÿç. Êèìñÿ ìÿíÿ ñåâýèñèíè åòèðàôåäÿíäÿ öðÿéèìäÿ äåéèðäèì êè, éîõ, îíóí ñÿíÿ ñàäÿúÿ éàçûüûýÿëèð. Îíëàðûí ñåâýèëÿðèíè ýþðìÿçëèêäÿí ýÿëèðäèì, þçöìöãàíìàçëûüà âóðóðäóì. Òà Ãàëèáè òàíûéàíà ãÿäÿð. Þçöìö òàìèäìàíà áàüëàäûüûì âàõò î ãàðøûìà ÷ûõäû. ßñëèíäÿ, îíóíëàòàíûøëûüûìûç 1998-úè èëäÿí áàøëàéûð. Î âàõò ìÿí ßëèëëÿðèí Ïðîòåç-Îðòîïåäèê Ðåàáèëèòàñèéà Ìÿðêÿçèíäÿ ìöàëèúÿ àëûðäûì. ÃàëèáÃàðàáàü ìöùàðèáÿñèíäÿ áèð àéàüûíû èòèðèá, î äà ùÿìèí ìÿðêÿçäÿ

23


ìöàëèúÿ àëûðäû. Ìöùàðèáÿ íå÷ÿ éàðàøûãëû îüëàíëàðû àéàãñûç, ãîëñóçãîéóá, Èëàùè! Îðàäà òÿê ãûç ìÿíäèì. Òÿçÿ âàõòëàð èäìàíàýåäÿíäÿ ýþðöðäöì êè, ùàìûñû ìàéêàäàäûð. Ìÿí äÿ êÿíä ãûçû,óòàíûðäûì. Áèð ýöí îíëàðäàí áèðèíÿ éàõûíëàøûá äåäèì êè, îëàð ñèçèäìàí åäÿíäÿ íÿ èñÿ ýåéèíÿñèç? Î ìÿíÿ áàõûá ýåòäè. Ñàáàùûýöí ýþðäöì êè, ùàìûñû áèð íÿôÿð êèìè ïóëîâåð ýåéèíèá. Ãàëèá äÿîíëàðûí àðàñûíäà. Ñàëàì-êÿëàìûìûç âàðäû. Èëëÿð ñîíðà, 2010-äàîíóíëà Áàêûäà éåíèäÿí ãàðøûëàøäûã. Ìàñàæà ýåòìèøäèì, îðàäàðàñòëàøäûã, ñàëàìëàøäûã, áåëÿ-áåëÿ àðàìûçäà ìöíàñèáÿò éàðàíäû.Âÿ äàùà ñîíðà... (ýöëöð) î ìÿíÿ åâëèëèê òÿêëèô åòäè. Àììà îäÿãèãÿ ãÿáóë åòìÿäèì, ö÷ èë îíó ñûíàäûì. Ñîíäà ýþðäöì êè,éîõ, áó î áèðèëÿðäÿí ôÿðãëèäèð. Îíà èíàíìàã, îíó ñåâìÿê, îíóíëàáèð éîëà ÷ûõìàã îëàð. Ãàëèá ñàáèðàáàäëûäûð. Ìÿíÿ ýþðÿ Áàêûéàýÿëäè, ìÿíè àèëÿñèíÿ ñåâäèðäè. Âÿ àèëÿëÿðèí äÿ õåéèð-äóàñû èëÿéàéäà íèøàíëàíäûã. Ãàëèá äÿ èäìàíëà ìÿøüóëäóð,ãûëûíúîéíàòìàéà ýåäèð. Áèð äÿ î, àëïèíèçìëÿ ìÿøüóë îëàí éåýàíÿÿëèëäèð êè, áèð àéàüû èëÿ 17 ìåòð ùöíäöðëöêäÿ ñöíè äàüà äûðìàíûð.

“Áèçÿ ùå÷ êèìèí éàçûüû ýÿëìÿñèí!"

- ßëèëëÿð ùàããûíäà êîíâåíñèéàéà áàõñàíûç ýþðÿðñèíèç êè,ÿëèëëÿðëÿ áàüëû ýþçÿë ãàíóíëàðûìûç âàð. Ñàäÿúÿ, áó ãàíóíëàðû èúðàåòìÿê ëàçûìäûð. Úÿìèééÿòäÿ ÿëèëëÿðÿ îëàí ìöíàñèáÿòè äÿéèøìÿêëàçûìäûð. Áó äà ìÿêòÿáäÿí, áèð äÿ ñÿùèééÿäÿí áàøëàìàëûäûð.Áèçÿ éàçûüû ýÿëìÿê éîõ, äÿñòÿê îëìàã ëàçûìäûð. Ñèç êö÷ÿëÿðäÿ÷îõ íàäèð ùàëäà ÿëèë ýþðÿðñèíèç. Àììà áó î äåìÿê äåéèë êè, áèçäÿÿëèë àçäûð. Àçÿðáàéúàíäà ãûðõ ìèíÿ éàõûí ÿëèë âàð. Ùàìûñûåâëÿðäÿäèð, áàéûðà ÷ûõìûð. Áÿñ íèéÿ? Åëÿ ÿëèë âàð, áåøìÿðòÿáÿëèáèíàíûí áåøèíúè ìÿðòÿáÿñèíäÿ éàøàéûð. Áèð äÿôÿ ãàðäàøû, áèð äÿôÿàòàñû îíó ãóúàüûíäà ùÿéÿòÿ äöøöðöð. Áåëÿ áèð äåéèì âàð: áèðìèëëÿòèí ìÿäÿíèééÿòèíè áèëìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, îíóí ÿëèëèíÿ îëàíùþðìÿòÿ áàõ! Äöçäöð, Øÿðã ìÿäÿíèééÿòèí áåøèéè ùåñàá åäèëñÿäÿ, áèçäÿ ÿëèëëÿðÿ áàøãà éàíàøìà âàð. Áèçè, áèçèìíàèëèééÿòëÿðèìèçè ýþðÿíäÿ òÿÿúúöáëÿíìÿê ëàçûì äåéèë! Áèð äÿôÿ áèðæóðíàëèñò ÿëèë ãàäûíûí ãóúàüûíäà óøàã ýþðöá ùèññëÿðèíè áåëÿ èôàäÿ

24


åòìèøäè: “Ìÿí äÿùøÿòÿ ýÿëäèì!" Àõû áóðàäà äÿùøÿòÿ ýÿëÿñè íÿâàð? Ãàäûíäûðñà, äöíéàéà óøàã ýÿòèðÿ áèëÿð. Áèð äÿôÿ áàçàðäà áèðãàäûíà éàõûíëàøäûì êè, òóðï àëûì. Ãàäûí ìÿíè ÿëèë àðàáàñûíäàýþðöá, “Áûé, àíàí þëñöí!" äåéèá åëÿ áèð àù ÷ÿêäè êè... Àõûðäàäþçìÿéèá ãàäûíà äåäèì êè, õàùèø åäèðÿì ìÿíèì àíàìà åëÿäåìÿéèí! Î ìÿíäÿí ïóë ýþòöðìÿê èñòÿìÿäè êè, ñÿíè ýþðäöì,öðÿéèì àüðûäû. Ìÿí îíà åòèðàç åòäèì. Áó, ÷îõ éàíëûø éàíàøìàäûð.Áèç äÿ èíñàíûã. Òöðêëÿð áóíó äàùà ýþçÿë èôàäÿ åäèðëÿð: ÿíýÿëëè.Áèçèì áÿçè ùÿðÿêÿòëÿðè åòìÿêäÿ ÿíýÿëëÿðèìèç âàð. “ßëèëëèê åòèêàñû"àäëû êèòàá âàð. ×îõ èñòÿðäèì áóíó ùàìû îõóñóí. ßëèë èíñàíàéàõûíëàøûá êþìÿê åòìÿê èñòÿéÿíäÿ áåëÿ îíäàí èúàçÿàëìàëûäûðëàð!

“Ìÿíè î òÿééàðÿ÷è õèëàñ åòäè"

- Ìÿí õÿñòÿõàíàäà îëàíäà ùÿêèìèì ìÿíÿ êèòàá âåðäè. Àäûäÿãèã éàäûìäà äåéèë. Ñÿùâ åòìèðÿìñÿ, àäû éà “Äÿìèð àäàì"äû,éà “Ïîëàä àäàì" (Éÿãèí êè, Á.Ïîëåâîéóí “ßñë èíñàí ùàããûíäàäàñòàí" êèòàáû íÿçÿðäÿ òóòóëóð - ðåä.). ßñÿðèí ãÿùðÿìàíû îëàíòÿééàðÿ÷è ãÿçàäà èêè àéàüûíû èòèðèð. Óçóí ñöðÿí ÿçàáëàðäàí ñîíðàî éåíÿ òÿééàðÿñèíè ýþéëÿðÿ ó÷óðóð. Áàõ áó êèòàá, áó òÿééàðÿ÷èìÿíèì ùÿéàòûìäà äþíöø åòäè. ßëèëëèéèìëÿ áàðûøäûì. Ìÿíÿéàøàìàã, ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí ñòèìóë âåðäè. Ìÿíè éàøàäàíõÿéàëëàðûì îëäó. Äàèì õÿéàëëàð ãóðóðäóì. Îíëàð áèð àç çÿèôàëûíàíäà îíó äàüûäûá áàøãàñûíû. Áó ýöí èëëÿð ÿââÿë ãóðäóüóìõÿéàëëàðû ýåð÷ÿêëÿøäèðìèøÿì. Àëè òÿùñèë àëìàã èñòÿéèðäèì - àëäûì.Èäìàí÷û îëìàã èñòÿéèðäèì - îëäóì. Ìàøûí ñöðìÿê èñòÿéèðäèì -ñöðäöì. Âÿ íÿùàéÿò, àèëÿ ãóðìàã, åâèìèí ãàäûíû, óøàãëàðûìûíàíàñû îëìàã èñòÿéèðäèì. Î äà àëûíàúàã. Àëëàù ãèñìÿò åòñÿ, àíà äàîëàúàüàì!

25


4 ÌÈÍ ÌÅÒÐÄßÍ ÉÅÐß ÒÓËËÀÍÀÍ ßËÈË ÈÄÌÀÍ×ÛÌÛÇ

Î,1978-úè èëäÿ Ëàòâèéàíûí Ðèãà øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëóá.1993-1997-úè èëëÿðäÿ Òöðêèéÿäÿ ùÿðáè ìÿêòÿáäÿ òÿùñèëàëûá. 2005-úè èëäÿ éîë ãÿçàñû íÿòèúÿñèíäÿ ýÿçìÿê

ãàáèëèééÿòèíè èòèðèá âÿ î âàõòäàí ÿëèë àðàáàñû èëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿéÿìÿùêóìäóð Êàìàë Ìàìåäîâ...…

ßëèë Èäìàí÷ûëàðà Äÿñòÿê Èúòèìàè Áèðëèéèíèí ðÿùáÿðèäèð Êàìàë. Ìèëëèïàðàëèìïèéà êîìàíäàñûíûí ö÷ èäìàí íþâö öçðÿ èäìàí÷ûñûäûð.

ßëèë èäìàí÷ûìûç áèëäèðèð êè, ðåñïóáëèêàìûçäà âÿ õàðèúäÿ ñèëñèëÿïàðàëèìïèéà ùÿðÿêàòû òÿäáèðëÿðè êå÷èðèëèð: “Èëê äÿôÿ îëàðàã ÿëèëàðàáàñûíäà áîóëèíã ÷åìïèîíàòû, Íàõ÷ûâàíäà ïàðàëèìïèéàôåñòèâàëû, èëê äÿôÿ îëàðàã äöíéàäà ôèçèêè ãöñóðëó èíñàíëàðûí èøòèðàêûèëÿ ôëàøìîá, Áàêûäà èëê ÿëèë àðàáàñûíäà ðÿãñ ôåñòèâàëû êå÷èðèëèá.Àéðûúà, øÿõñÿí ìÿí ö÷ þëêÿäÿ (Áåëàðóñ, Óêðàéíà âÿ Ðóñèéàäà)4.000 ìåòð éöêñÿêëèêäÿí Àçÿðáàéúàí áàéðàüû èëÿ òóëëàíàðàã áèçèìíÿéÿ ãàäèð îëäóüóìóçó íöìàéèø åòäèðäèì. Ñîí äÿôÿ Ìîñêâàäàêå÷èðèëÿí òÿäáèðäÿ ìÿíèìëÿ áèðýÿ ïàðàëèìïèéà èäìàí÷ûìûç ÂöñàëÿÊÿðèìîâà äà òóëëàíäû".

Êàìàë Ìàìåäîâ äåéèð êè, î, ÿëèë àðàáàñûíäà ðÿãñëÿ,ãûëûíúîéíàòìà èäìàí íþâö èëÿ äÿ ìÿøüóë îëà áèëèð: “Ìÿùç áîóëèíãöçðÿ äöíéàäà èëê äÿôÿ ÿëèë àðàáàñûíà ìÿùêóì èíñàíëàð àðàñûíäà÷åìïèîíàò êå÷èðèëèá, ïàðàëèìïèéà êîìèòÿñèíèí äÿñòÿéè èëÿ Ãÿáÿëÿ-Áàêû ìàðàôîíó, äåäèéèì êèìè, ôëàøìîá âÿ ôåñòèâàëûíêå÷èðèëìÿñèíäÿ òÿøÿááöñêàð îëìóøàì. Ìÿíÿ áó èøäÿ ÿí áþéöê

26


äÿñòÿéè Ìèëëè Ïàðàëèìïèéà Êîìèòÿñè âåðèá".ßëèë Èäìàí÷ûëàðà Äÿñòÿê Èúòèìàè Áèðëèéèíèí ðÿùáÿðèíèí ñþçëÿðèíÿ

ýþðÿ, áó ýöí þëêÿäÿ ÿëèëëÿðèìèçèí ìÿøüóëèééÿò ïðîáëåìè ìþâúóääóð:“Þç áîéíóìà äöøÿíè äåéèì. Áÿëè, èø ïðîáëåìè âàð! Ñîí èêè àéäàðÿùáÿðè îëäóüóì òÿøêèëàò âàñèòÿñèëÿ 15 íÿôÿð ôèçèêè ãöñóðëó èíñàí èøëÿòÿìèí îëóíóá. Áóíëàðäàí ÿëèë àðàáàñûíäà îëàí èêè ãûç “ÀÑÀÍõèäìÿò"äÿ èøÿ ãÿáóë îëóíóá. ßëèëëÿð ö÷öí èø éåðè òàïìàã ÷ÿòèíäèð.×öíêè áèð ÷îõ ìöÿññèñÿ ðÿùáÿðè ÿëèëëÿðèí èø ãàáèëèééÿòñèç îëäóãëàðûíûäöøöíöð. Ñþçöì îíëàðàäûð: áèçÿ èíàíûí âÿ þçöìöçö ñöáóò åòìÿêö÷öí øàíñ âåðèí! Ôèçèêè ãöñóðëó èíñàíëàðûí èñòèðàùÿòè äÿ ïðîáëåìñèçþòöøìöð. ×èìÿðëèêëÿðäÿ ÿëèëëÿð ö÷öí õöñóñè éåðëÿðèí éàðàäûëìàñû âÿÿëèëëÿðèí ùÿðÿêÿòè ö÷öí óéüóíëàøäûðûëìàñû èñòèãàìÿòèíäÿ òÿäáèðëÿðýþðöëìÿëèäèð".

ÃÙÒ ðÿùáÿðèíèí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, ÿëèëëÿðèìèçèí ìöàéèíÿ-ìöàëèúÿïðîáëåìëÿðè äÿ ìþâúóääóð: “Ðåñïóáëèêàìûçäà áó ñàùÿäÿ éåòÿðëèãÿäÿð ùÿêèìèí îëìàìàñû ÿñë ïðîáëåìäèð. Ðåàáèëèòàñèéàìÿðêÿçëÿðèìèç âàð, øÿðàèòè ýþçÿë îëñà äà, ëàçûì îëàí ìöàëèúÿíèàëìàã ìöìêöí äåéèë. Ìÿíúÿ, áó ñàùÿäÿ èøëÿéÿí ùÿêèìëÿðè,ôèçèîòåðàïåâòëÿðè áàøãà þëêÿëÿðÿ òÿúðöáÿéÿ ýþíäÿðñÿëÿð, äàùàåôôåêòèâ ìöàëèúÿ àëìàã îëàð.

ßëèëëÿð èëäÿ áèð äÿôÿ Óêðàéíàíûí Ñàêè øÿùÿðèíÿ äþâëÿò òÿðÿôèíäÿíìöàëèúÿéÿ ýþíäÿðèëèð. Ñþçñöç êè, ðåñïóáëèêàìûçäà 500 ìèíäÿí àðòûãÿëèë âàð âÿ îíëàðûí ùàìûñû áèð èëäÿ Ñàêèéÿ ìöàëèúÿéÿ ýåäÿ áèëìèð âÿáó, íîðìàëäûð. Áó ñÿôÿðè òÿíçèìëÿìÿê ßìÿê âÿ ßùàëèíèí ÑîñèàëÌöäàôèÿñè Íàçèðëèéèíèí þùäÿñèíÿ äöøöð. Áóíó äà ÿëàâÿ åòìÿêèñòÿéèðÿì êè, ÿëèëëèéèí ãàðøûñûíû àëìàã èñòèãàìÿòèíäÿ äÿ èøëÿðýþðöëìÿëèäèð. Éîëëàðäà õÿáÿðäàðåäèúè ïëàêàòëàð, ÿùàëèíèí ÿëèëÿ èëêéàðäûì ýþñòÿðìÿñè áàðÿäÿ ðåêëàì ìîíèòîðëàðûíäà ìÿëóìàòâåðèëìÿëèäèð.

Ôèçèêè ãöñóðëó àäàìëàðûí ïðîáëåìëÿðè áóíóíëà áèòìèð. Îíëàðäàíáèðè äÿ ÿëèëëÿðèí òÿùñèë ïðîáëåìè èëÿ áàüëûäûð. Ùàçûðäà Ìîñêâà ÄþâëÿòÙóìàíèòàð Åêîíîìèê Èíñòèòóòóíóí ùöãóã ôàêöëòÿñèíèí ö÷öíúó êóðñòÿëÿáÿñèéÿì. Òÿùñèë õÿðúëÿðèì äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ãàðøûëàíûð. Áóìÿñÿëÿäÿ ìÿíÿ “ÄÀÍ" Èúòèìàè Áèðëèéèíèí ðÿùáÿðè ÝöëàðÿÒåéìóðîâà éàðäûì åäèá. Îíóí ñÿéëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ àðòûã áèð íå÷ÿèëäèð ÿëèë èíñàíëàð òÿùñèë àëà áèëèð. Äîüðóäóð, îíëàðûí ñàéû ÷îõ äåéèë,àíúàã òÿãäèðÿëàéèãäèð. Áèçèì òÿùñèë îúàãëàðû ÿëèëëÿðèí ùÿðÿêÿòè ö÷öíÿëâåðèøñèç îëäóüóíà ýþðÿ ùå÷ áèð ÿëèë óíèâåðñèòåòÿ ýåäÿ áèëìèð.Ùàçûðäà áÿçè îðòà ìÿêòÿáëÿðäÿ èíêëöçèâ òÿùñèë òÿòáèã îëóíóð. Ëàêèí

27


ÿëèë ñàéûíà ýþðÿ áåëÿ ìÿêòÿáëÿðèí ñàéû éåòÿðëè äåéèë".Êàìàë Ìàìåäîâ ÿëèëëÿðèí èúòèìàè íÿãëèééàò ïðîáëåìèíè äÿ

äèããÿòÿ ÷àòäûðäû: “Áó ìÿñÿëÿ èëÿ áàüëû ãÿçåòèíèç âàñèòÿñèëÿèúòèìàèééÿòÿ ñÿñëÿíìÿê èñòÿéèðÿì. Òÿê äþâëÿòèí þùäÿñèíÿäöøìÿìÿëèäèð áó èø! “Ùÿð èíñàí þç åâèíèí ãàðøûñûíû òÿìèçëÿñÿ,êö÷ÿìèç òÿìèç îëàð" êÿëàìûíà äàéàíàðàã áöòöí ìöÿññèñÿðÿùáÿðëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åäèðÿì. Ùÿð êÿñ þç îôèñèíèí, äöêàíûíûí, èøéåðèíèí ýèðèøèíäÿ ÿëèëëÿðèí ðàùàò êå÷ÿ áèëìÿñè ö÷öí ïàíòóñ äöçÿëòñÿ,îíäà ôèçèêè ãöñóðëó èíñàíëàð ÿëèë àðàáàñûíäà øÿùÿðäÿ ðàùàò ùÿðÿêÿòåäÿ áèëÿðëÿð âÿ þçëÿðèíè úÿìèééÿòäÿí óçàã ùèññ åòìÿçëÿð! Áèçèì äÿðàùàò éàøàìàã ùàããûìûç âàð.

Øÿùÿðèìèçäÿ íÿãëèééàò ïðîáëåìè äÿ àúûíàúàãëû âÿçèééÿòäÿäèð.Àâòîáóñëàðäà, ìåòðîäà ÿëèëëÿð ö÷öí ýåäèø íÿçÿðäÿ òóòóëìàéûá.Éåýàíÿ èñòèôàäÿ åäÿ áèëÿúÿéèìèç íÿãëèééàò Ëîíäîí òàêñèñèäèð êè,îíóí äà õèäìÿòùàããû áàùàäûð. Ìÿíúÿ, áàøëàíüûú ö÷öí äöíéàäàïîïóëéàð îëàí ñîñèàë òàêñè ñåðâèñèíè ðåñïóáëèêàìûçäà äà òÿòáèãåòìÿê ëàçûìäûð. Áåëÿ áèð ëàéèùÿ áèçèì áèðëèê òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíûá,ëàêèí ùÿëÿ ãÿáóë îëóíìàéûá. Éåðàëòû êå÷èäëÿðäÿ ïàíòóñëàð âàð, ëàêèíîíëàð ñòàíäàðòëàðà óéüóí äåéèë. Äÿðÿúÿñè äöçýöí äåéèë âÿ íÿèíêè ÿëèë,ùÿòòà ñàüëàì àäàìû ÿëèë àðàáàñûíäà îòóðòñàã áåëÿ, îðàäàí êå÷ÿáèëìÿç. Ìåìàðëàðà, èíøààò÷ûëàðà áó èñòèãàìÿòäÿ éåòÿðëè âÿ éà ùå÷òÿëèì êå÷èëìÿéèá".

Àììà Êàìàë ùå÷ ðóùäàí äà äöøìöð. Äåéèð êè, çàìàí-çàìàíáó ïðîáëåìëÿð äÿ éîëóíà ãîéóëàúàã. Íåúÿ äåéÿðëÿð, ñîíóíúó þëÿíöìèääèð.

28


ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÁÀÉÐÀÜÛÍÛ ÇÈÐÂßÉß ÄÀØÛÉÀÍËÀÐ

Çàìàí: 2012-úè èë, 3 èéóëÌÿêàí: Áàêû øÿùÿðè

Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâ 2012-úè èë Ëîíäîí Éàé Îëèìïèéà âÿÏàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíà éîëëàíàí Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿùåéÿòè èëÿ ýþðöøöðäö. Ùåéäÿð ßëèéåâ Ìÿðêÿçèíäÿêè

òÿäáèðäÿ äþâëÿò áàø÷ûñû ÷ûõûø åäÿðÿê áöòöí èäìàí÷ûëàðûìûçàäþðäèëëèéèí ÿí ìþòÿáÿð éàðûøûíäà óüóðëàð àðçóëàäû. Ñîíðàîëèìïèéà÷ûëàðûìûç áèð-áèð ñÿùíÿäÿêè ö÷ðÿíýëè áàéðàüûìûç þíöíäÿäèç ÷þêöá îíó þïäöëÿð âÿ ïðåçèäåíòëÿ õàòèðÿ øÿêëè ÷ÿêäèðäèëÿð.Íþâáÿ ïàðàëèìïèéà÷ûëàðûìûçà ÷àòäû. Áó çàìàí äþâëÿò áàø÷ûñûáàéðàüûí ñÿùíÿäÿí äöøöðöëÿðÿê ÿëèë èäìàí÷ûëàðûìûçûí îòóðäóüóñûðàíûí þíöíÿ ýÿòèðèëìÿñèíè èñòÿäè. Ýþçëÿíèëìÿç èñòÿéèí ÿñëèíäÿþí ñûðàëàðäà îòóðàí ÿëèë èäìàí÷ûëàðà - ïàðàëèìïèéà÷ûëàðà áèð æåñòîëäóüó òåçëèêëÿ öçÿ ÷ûõäû. ßëèë àðàáàñû èëÿ ýÿçÿí, ùÿì÷èíèí ýþðìÿÿíýÿëè îëàí èäìàí÷ûëàð áàéðàüû åëÿ éåðëÿðèíäÿúÿ þïäöëÿð. Çàëàòîïëàøàíëàð áó ìÿíçÿðÿíè õöñóñè ìàðàãëà èçëÿéèá ýóð àëãûøëàðëàãàðøûëàäûëàð.

Ïðåçèäåíòèí ïàðàëèìïèéà÷ûëàðà æåñòè ãàðøûëûãñûç ãàëìàäû.Ëîíäîí Éàé Ïàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíà 6 èäìàí íþâö öçðÿ ãàòûëàí21 èäìàí÷ûìûç 4 ãûçûë, 5 ãöìöø, 3 áöðöíú ìåäàë ãàçàíäû. Áóíÿòèúÿ èëÿ Àçÿðáàéúàí 166 þëêÿ àðàñûíäà 27-úè éåðè òóòäó âÿöìóìèëèêäÿ èøòèðàê åòäèéè 5 Éàé Ïàðàëèìïèéà Îéóíëàðû è÷ÿðèñèíäÿÿí éöêñÿê íÿòèúÿéÿ èìçà àòäû. 2008-úè èë ÕÛÛÛ Ïåêèí ÉàéÏàðàëèìïèéà Îéóíëàðû èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ìèëëè êîìàíäàìûç ùÿì

29


ãûçûë, ùÿì äÿ ýöìöø ìåäàëëàð öçðÿ ÿëäÿ îëóíàí íÿòèúÿíè èêè äÿôÿàðòûðäû. Éàëíûç áöðöíú ìåäàë ôÿðãè 2 ÿäÿä àç îëäó. Áåëÿëèêëÿ,Ïåêèí Ïàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíäà 146 þëêÿ àðàñûíäà 38-úè éåðèòóòìóø êîìàíäàìûç Ëîíäîí ïàðàëèìïèàäàñûíäà 11 ïèëëÿ èðÿëèëÿäè.

Ìèëëè Ïàðàëèìïèéà Êîìèòÿñèíèí âèòñå-ïðåçèäåíòè Øàèã Ùÿìèäîâäåéèð êè, ïàðàëèìïèéà÷ûëàðûìûçûí ýåò-ýåäÿ àðòàí óüóðëàðû äþâëÿòáàø÷ûñû Èëùàì ßëèéåâèí õöñóñÿí ÿëèë èäìàíûíà îëàí äèããÿòèíèíýþñòÿðèúèñèäèð. Ø.Ùÿìèäîâóí ñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, äþâëÿò áàø÷ûñûïàðàëèìïèéà÷ûëàðà õöñóñè ãàéüû èëÿ éàíàøûð: “Ïðåçèäåíòèìèçèíèäìàí÷ûëàðû Ëîíäîíà éîëàñàëìà ìÿðàñèìèíäÿêè î æåñòèùàìûìûçûí ãÿëáèíäÿ óíóäóëìàç èçëÿð áóðàõäû. 2008-úè èë ÏåêèíÉàé Ïàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíà éîëàñàëìà ìÿðàñèìè äÿ ÿëàìÿòäàðùàäèñÿ èëÿ éàääà ãàëìûøäû. Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâ 5 èë þíúÿ -àâãóñòóí 28-äÿ Ñóìãàéûò Ïàðàëèìïèéà Êîìïëåêñèíèí à÷ûëûøûíäàèøòèðàê åòìèø, ïàðàëèìïèéà÷ûëàðûìûçà ìþòÿáÿð éàðûøäà óüóðëàðàðçóëàìûøäû. Áöòöí áó äèããÿòèí íÿòèúÿñèäèð êè, Éàé ÏàðàëèìïèéàÎéóíëàðûíäàêû ìåäàëëàðûìûçûí ñàéû ýåò-ýåäÿ àðòûð".

Ïàðàëèìïèéà÷ûëàðûìûç ùÿð äÿôÿ ìåäàë ãàçàíäûãäà îíëàðûíøÿðÿôèíÿ Àçÿðáàéúàí áàéðàüû éöêñÿëèð. Àììà ÿëèë èäìàí÷ûëàðûìûçàðàñûíäà åëÿëÿðè âàð êè, ö÷ðÿíýëè áàéðàüûìûçûí óúàëäûüû àíëàðû÷ÿòèíëèêëÿ ýþðöð âÿ éà ùå÷ ýþðìöðëÿð. Îíëàðäàí ÿí òèòóëëóïàðàëèìïèéà÷ûìûç Èëùàì Çÿêèéåâ - 1999-úó èë ôåâðàëûí 4-äÿ 19éàøûíäà èêÿí ýþçëÿðèíè èòèðèá. È.Çÿêèéåâ ùÿðáè õèäìÿò çàìàíûÔöçóëè ðàéîíóíóí Àøàüû ßáäöððÿùìàíëû êÿíäèíäÿ äþéöøòàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí åðìÿíè ñíàéïåðèíÿ òóø ýÿëèá. Ýöëëÿîíóí ÿââÿëúÿ ñîë, ñîíðà èñÿ ñàü ýþçöíö çÿäÿëÿéÿðÿê êå÷èá.Íÿòèúÿäÿ È.Çÿêèéåâ ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíäÿí òàìàìèëÿ ìÿùðóìîëóá. Ùÿðáè õèäìÿòäÿí òÿðõèñ îëóíäóãäàí ñîíðà öìèäñèçëèéÿãàïûëìàéûá. 11 éàøûíäàí ìÿøüóë îëìàüà áàøëàäûüû úöäîéàãàéûäûá. Àììà áó äÿôÿ ïàðàëèìïèéà÷û êèìè... È.Çÿêèéåâ èëê áþéöêóüóðóíà 2003-úö èëèí äöíéà ÷åìïèîíàòûíäà èìçà àòûá.Êàíàäàíûí Êâåáåê øÿùÿðèíäÿêè ìþòÿáÿð éàðûøäà úöäî÷óìóç100 êã-äàí éóõàðû ÷ÿêè äÿðÿúÿñèíäÿ áöðöíú ìåäàëà ñàùèá îëóá.Íþâáÿòè èë èñÿ î, Àôèíà Éàé Ïàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíäà ãûçûë ìåäàëãàçàíûá. Áåëÿëèêëÿ, åëÿ èë îëìàéûá êè, È.Çÿêèéåâ ìþòÿáÿð éàðûøëàðäàìöêàôàò÷ûëàð ñûðàñûíà äöøìÿñèí: 2005, 2007, 2009 âÿ 2011-úèèëÿðäÿ Àâðîïà ÷åìïèîíëóüó, 2007 âÿ 2010-úó èëëÿðäÿ äöíéà

30


÷åìïèîíëóüó, 2011-úè èëäÿ äöíéà ÷åìïèîíàòûíûí ýöìöø, 2006-úûèëäÿ áöðöíú ìåäàëëàðûíà éèéÿëÿíèá. 2008-úè èë Ïåêèí ÉàéÏàðàëèìïèéà Îéóíëàðûíäà äà íþâáÿòè ãûçûë ìåäàëûíà ãîâóøàíÈ.Çÿêèéåâ 2012-úè èë Ëîíäîí ïàðàëèìïèàäàñûíäà áöðöíú ìåäàëëàêèôàéÿòëÿíèá.

Áó èë èñÿ îíóí ö÷öí ö÷öíúö þâëàäûíûí äöíéàéà ýÿëèøè èëÿÿëàìÿòäàð îëóá. Þçö äÿ Ùÿìçÿ àäûíû âåðäèéè îüëó èéóíóí 26-äà- Àçÿðáàéúàí Ñèëàùëû Ãöââÿëÿðèíèí éàðàäûëìàñûíûí 95-úèèëäþíöìöíäÿ ùÿéàòà ýþçëÿðèíè à÷ûá. È.Çÿêèéåâèí 2006-úû èëäÿ îüëóÈëêèí, 2008-úè èëäÿ ãûçû Àéíóð äîüóëóá. Éåíè þâëàäûíûí ÑèëàùëûÃöââÿëÿð Ýöíöíäÿ äöíéàéà ýÿëèøè ìÿøùóð úöäî÷óìóçà èêèãàòñåâèíú áÿõø åäèá: “×îõ ñåâèíèðÿì êè, âÿòÿíèìèç ö÷öí éåíè áèðÿñýÿð äîüóëäó. Ùÿì äÿ Àëëàù îíó ìÿíÿ îðäó ýöíöíäÿ áÿõøåòäè".

Àììà Èëùàì Çÿêèéåâÿ þâëàäëàðûíûí ùå÷ áèðèíè ýþðìÿê ùÿëÿ äÿíÿñèá îëìàéûá. Åëÿ ýþçëÿðèíè èòèðäèêäÿí ñîíðà äÿôÿëÿðëÿ óúàëòäûüûö÷ðÿíýëè áàéðàüûìûç êèìè... Àììà î, áóíäàí ùå÷ äÿ ïÿðèøàíäåéèë: “Àçÿðáàéúàí áàéðàüûíû âàõòèëÿ ýþðìöøöê, ðÿíýëÿðèíè äÿáèëèðèê. Îíà ýþðÿ ùÿð äÿôÿ ìåäàë ãàçàíäûãäà, áàéðàüûìûçûí íåúÿóúàëäûüûíû ýþðìÿñÿì äÿ, ãÿëáèìäÿ ùèññ åäèðÿì. 14 èë þíúÿ áàøâåðìèø ùàäèñÿäÿ ýþçöìöí ñèíèð äàìàðëàðû ãûðûëûá. Åëÿ áèð ùÿêèìîëìàéûá êè, ìöðàúèÿò åòìÿéèì. Áåëÿ ýþç õÿñòÿëèéèíèí ìöàëèúÿöñóëó ùÿëÿëèê òèáá åëìèíÿ ìÿëóì äåéèë. Èíàíûðàì êè, ñÿùèééÿìèçèíèíêèøàôû ñàéÿñèíäÿ ýþçëÿðèìÿ éåíèäÿí íóð ýÿëÿúÿê âÿ ùÿìþâëàäëàðûìû, ùÿì äÿ ìöãÿääÿñ áàéðàüûìûçû ýþðìÿêõîøáÿõòëèéèíÿ íàèë îëàúàüàì".

Öìóìèééÿòëÿ, Ìèëëè Ïàðàëèìïèéà Êîìèòÿñè 1996-úû èë ôåâðàëûí 9-äàí ôÿàëèééÿòäÿäèð. Ùÿìèí èë Àòëàíòàäà êå÷èðèëìèø Îéóíëàðäàïàðàëèìïèéà÷ûëàðûìûç ìåäàëñûç ãàëñàëàð äà, 2000-úè èëäÿÑèäíåéäÿ 1 ýöìöø, 2004-úö èëäÿ Àôèíàäà 2 ãûçûë, 1 ýöìöø, 1áöðöíú ìåäàëà éèéÿëÿíèáëÿð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ñîí èêè ÉàéÎéóíëàðûíäà ïàðàëèìïèéà÷ûëàðûìûçûí ÿëäÿ åòäèêëÿðè ìåäàëëàðîëèìïèéà÷ûëàðûìûçûíêûíäàí ÷îõ îëóá. ßýÿð 2008-úè èëäÿîëèìïèéà÷ûëàðûìûç 1 ãûçûë, 2 ýöìöø, 4 áöðöíú ìåäàëãàçàíìûøäûëàðñà, ïàðàëèìïèéà÷ûëàðûìûç âÿòÿíÿ 2 ãûçûë, 3 ýöìöø, 5áöðöíú ìåäàëëà äþíìöøäöëÿð. 2012-úè èëäÿ èñÿ 12 ìåäàëãàçàíàí ïàðàëèìïèéà÷ûëàðûìûçäàí ôÿðãëè îëàðàã, îëèìïèéà÷ûëàðûìûç

31


10 ìåäàëëà (2 ãûçûë, 2 ýöìöø, 6 áöðöíú) êèôàéÿòëÿíèáëÿð.Êîìèòÿíèí âèòñå-ïðåçèäåíòè Øàèã Ùÿìèäîâóí ôèêðèíúÿ,ïàðàëèìïèéà÷ûëàðäà âÿòÿíÿ áàüëûëûã ôèçèêè úÿùÿòäÿí ñàüëàìèäìàí÷ûëàðäàí îí äÿôÿ àðòûã îëóð: “ßëèë èäìàí÷ûëàðûìûç ñàíêèãÿëÿáÿéÿ äàùà ÷îõ úàí àòûðëàð. Îíëàðûí àðàñûíäàýþçäÿíãöñóðëóëàð êèôàéÿò ãÿäÿð îëñà äà, éàëíûç Èëùàì Çÿêèéåâýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíè òàì èòèðèá. Áóíóíëà áåëÿ, È.Çÿêèéåâ ùÿð áèðéàðûøäà ñàíêè áàéðàüûìûçûí äàëüàëàíäûüûíû ùèññ åäèð. Åëÿ áèë êè,Èëùàì ãàðàíëûã ñÿùíÿäÿ áàéðàã ýþðöð. Ùèìí ÷àëûíäûüû âàõòáàéðàüûìûçûí äà óúàëäûüûíû äóéóð âÿ áóíäàí áþéöê øÿðÿô ùèññèêå÷èðèð".

È.Çÿêèéåâ ùÿì ïàðàëèìïèéà÷û úöäî÷óëàðäàí èáàðÿò ìèëëèêîìàíäàäà, ùÿì äÿ ôÿðäè îëàðàã ìÿøã÷è ßùìÿääèí Ðÿúÿáëèíèíðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ÷àëûøûá. Îíóí óüóðëàðûíäà ß.Ðÿúÿáëèíèí õöñóñèðîëó âàð. Ìÿøùóð úöäî÷ó íÿñëèíèí íöìàéÿíäÿñè äÿïàðàëèìïèéà÷ûìûçûí Àçÿðáàéúàí áàéðàüûíà ñåâýèñèíèí ìèñèëñèçîëäóüóíó ñþéëÿéèð: “Èëùàìëà ÷îõ éàðûøäà áèðýÿ îëìóøàì. Îíóíõåéëè óüóðóíà ñåâèíìèøÿì. Àììà þçö ùÿð äÿôÿ áàéðàüûìûçûóúàëòäûüû âàõò åëÿ ùèññëÿð êå÷èðèð êè, îíëàðû àíëàòìàãäà ÷ÿòèíëèê÷ÿêèðÿì. Òÿáèè êè, Èëùàì þëêÿìèçèí àäûíû éöêñÿê òóòìàãäàí ãöðóðäóéóð, âÿòÿíÿ õèäìÿòè þçö ö÷öí áþéöê øÿðÿô ñàéûð".

Úöäî÷óìóçóí þçö èñÿ áèð ïàðàëèìïèéà÷û êèìè îíà äþâëÿòñÿâèééÿñèíäÿ ýþñòÿðèëÿí ìöíàñèáÿòäÿí ðàçûäûð. Äåéèð êè,èíäèéÿäÿê àâòîìîáèë âÿ ìÿíçèëëÿ òÿìèí åäèëèá, “Øþùðÿò" îðäåíè,“Òÿðÿããè" ìåäàëû èëÿ òÿëòèô îëóíóá. Éåýàíÿ èäìàí÷ûäûð êè, Ùåéäÿðßëèéåâ Ôîíäóíóí òÿñèñ åòäèéè “Ãûçûë ×èíàð" ìöêàôàòûíà ëàéèãýþðöëöá. 2008-úè èë Ïåêèí âÿ 2012-úè èë Ëîíäîí Éàé ÏàðàëèìïèéàÎéóíëàðûíäà Àçÿðáàéúàí ìèëëè êîìàíäàñûíûí áàéðàãäàðû îëóá.Þç èøè èëÿ ôÿõð åòäèéèíè äåéÿí È.Çÿêèéåâèí ÿí áþéöê àðçóñóòîðïàãëàðûìûçûí åðìÿíè èøüàëûíäàí àçàä åäèëìÿñèäèð:“Áàéðàüûìûçûí òÿêúÿ ìþùòÿøÿì àðåíàëàðäà äåéèë, Øóøàäà,Õàíêÿíäèäÿ äÿ äàëüàëàíìàñûíû èñòÿéèðÿì".

Äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê äÿñòÿê ýþñòÿðèëìÿñè îíóí èäìàíàùÿâÿñèíè äàùà äà àðòûðûð âÿ Àçÿðáàéúàíû äöíéàäà ëàéèãëèñÿâèééÿäÿ òÿìñèë åëÿìÿéÿ ñþâã åäèð: “Ïðåçèäåíòèìèç Èëùàìßëèéåâ ùÿì äÿ Ìèëëè Îëèìïèéà Êîìèòÿñèíÿ ðÿùáÿðëèê åäèð.Èäìàí÷ûëàðûí áöòöí ñîñèàë âÿ ìàääè ïðîáëåìëÿðè äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí

32


ùÿëë îëóíóð. Ùå÷ áèð ïðîáëåìèìèç éîõäóð. Áó ùàãäàôèêèðëÿøìÿéèìèçÿ åùòèéàú îëìàäûüûíäàí áöòöí âàõòûìûç âÿäèããÿòèìèç ìÿøã ïðîñåñèíäÿäèð".

Ùàçûðäà 33 éàøûíûí îëìàñûíà áàõìàéàðàã, Èëùàì éåíÿóüóðëàðûíû äàâàì åòäèðìÿê ÿçìèíäÿäèð. ßí áþéöê ùÿäÿôè èñÿ2016-úû èë Ðèî äå-Æàíåéðî Éàé Îëèìïèéà Îéóíëàðûíäà ãûçûë ìåäàëãàçàíìàãäûð: “Íÿòèúÿëÿðèìèç áèçè éåíè óüóðëàð ÿëäÿ åòìÿéÿðóùëàíäûðûð. Áó ýöí ÿí âàúèá ìÿãñÿäèìèç íþâáÿòèïàðàëèìïèàäàäà þëêÿìèçè ëàéèãèíúÿ òÿìñèë åòìÿêäèð".

ßëäÿ åòäèéè íàèëèééÿòëÿðè âÿ ôÿäàêàðëûüû èëÿ î, ýÿíú íÿñëÿäîüðóäàí äà áþéöê íöìóíÿ ýþñòÿðèëÿ áèëÿð. Èëùàì èñÿ ýÿíúëÿðÿþëêÿìèçÿ ëàéèãëè âÿòÿíäàø îëìàüû òþâñèéÿ åäèð: “Ìÿí èñòÿðäèì êè,èäìàí÷ûëàðûìûç áèëñèíëÿð: ôÿðãè éîõäóð ãàëèá âÿ éà ìÿüëóá îëäóí.ßñàñ îäóð êè, âÿòÿíèíè ôÿõàðÿò ùèññè èëÿ òÿìñèë åäÿ áèëÿñÿí.Áóíäàí ÿëàâÿ, èäìàí÷ûëàðûìûç ùå÷ âàõò éàääàí÷ûõàðìàìàëûäûðëàð êè, Àçÿðáàéúàíûí áàéðàüû äàèì éöêñÿêéåðëÿðäÿ îëìàëûäûð. Úöäî ìÿíèì ñåâèìëè èäìàí íþâöìäöð âÿ îíó÷îõ ñåâèðÿì. Ãàëèáèééÿòëÿðèìèí íÿòèúÿñè îëàðàã âÿòÿíèìèíáàéðàüûíûí óúàëìàñû âÿ ùèìíèìèçèí ñÿñëÿíìÿñè ìÿíÿ áþéöêçþâã âåðèð, áóíäàí ãöðóð äóéóðàì".

33


ÁÈÐ ÆÓÐÍÀËÈÑÒÈÍ ÌÎÍÎËÎÃÓ

Àéíóð Åëýöíÿø: “Ùÿéàò ìÿíèÿçäèêúÿ äèð÷ÿëäèì, éûõäûëàð,éåíèäÿí ãàëõäûì"

ßëèëëèéèí íÿ äåìÿê îëäóüóíó óøàãêÿí äÿðê åòìèøäèì. Ñèíèôéîëäàøëàðûìûí áàõûøûíäàí, ãîùóìëàðûìûí ìÿíè òîéäàîéíàäûá àüëàìàñûíäàí ñåçìèøäèì ôÿðãëèëèéèìè.

Éàäûìäàäûð, áèð äÿôÿ ñèíôèìèçÿ ìààðèôäÿí áèð íÿôÿð ýÿëäè,óøàãëàðûí áÿçèñèíÿ ìÿêòÿáëè ôîðìàñû ïàéëàäû, ìÿíÿ äÿ áèðàéàããàáû áàüûøëàäû. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ àëûá åâÿ ýÿòèðäèì. Áóíóíìÿíÿ íèéÿ âåðèëäèéèíèí ñÿáÿáèíè èñÿ ñÿùÿðèñè ýöí - àòàììÿêòÿáäÿ ùàé-êöé ñàëûá àéàããàáûëàðû äèðåêòîðóí öñòöíÿ àòàíäààíëàäûì. ßëèë îëäóüóì ö÷öí ìÿíÿ àúûéûáëàðìûø.

***Ãîëòóãàüàúû èëÿ ìÿêòÿáÿ ýåäÿðäèì. Ñèíèô éîëäàøëàðûì ÷àíòàìû

àíàìûí ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿéÿíäÿ ùèðñëÿíÿðäèì. Ìÿíÿéàçûãëàðûíûí ýÿëìÿñè ãöðóðóìà òîõóíàðäû. Àüûð ÷àíòàíûãîëòóãàüàúûéà ñþéêÿéèá ýöúëÿ äÿ îëñà ñèíôÿ þçöì àïàðàðäûì.Ùÿð ýöí ýèçëèúÿ ýöçýöíöí ãàðøûñûíäà ýÿçÿðäèì, àììà íÿäÿíñÿÿéðè éåðèäèéèìè ùå÷ ýþðìÿçäèì. Ìÿíäÿí áàëàúà áàúû-ãàðäàøûìäàí íåúÿ éåðèäèéèìè ñîðóøàðäûì ùÿðäÿí, ýöëÿðäèëÿð.Òîõóíàðäû ìÿíÿ, àììà ùèññ åòäèðìÿçäèì.

***Ùÿéÿòèìèçäÿ áþéöê ÷èíàð àüàúû âàðäû. Ãàíàäëàðû

åéâàíûìûçäàí è÷ÿðè ýèðÿðäè. Éåýàíÿ äÿðä ñèðäàøûì èäè î. Êèìñÿéÿ

34


áó ùàãäà äàíûøìàçäûì, éàëíûç îíà òþêÿðäèì è÷èìäÿêèêöñêöíëöéö, ãûðûãëûüû. Éàäûìäàäûð, áèð äÿôÿ àèëÿì ìÿíè ãîíøóäàãîéóá ãîíàã ýåòäè. Ìÿíÿ “óøàãëàðû ùÿêèìÿ àïàðûðûã" äåäèëÿð. Îçàìàíëàð ãîëòóãàüàúû èëÿ ýÿçèðäèì. Ùÿêèìäÿí ÷îõ ãîðõàðäûì,ùÿð øåéÿ ðàçû èäèì, òÿêè ùÿêèìÿ ýåòìÿéèì.

Ýåúÿ ÷îõ ýåú ýÿëäèëÿð. Áàúûìäàí þéðÿíäèì, “Äàìúû áóëàã"äåéèëÿí éåðÿ ýÿçìÿéÿ ýåòìèøäèëÿð. Ùÿòòà ìåøÿäÿí ÷èéÿëÿê äÿéûüûá ýÿòèðìèøäèëÿð ìÿíÿ. Î ýåúÿ ÷îõ àüëàäûì, àììà áó ýþçéàøëàðûìû ñåâèìëè “äîñòóì"äàí áàøãà êèìñÿ ýþðìÿäè. Åëÿ î âàõòäà ÷èíàðûìûí éàíûíäà þçöìÿ ñþç âåðäèì: ýöúëö, ÷îõ ýöúëöîëàúàüàì, éàõûíëàðûì ÿëèëëèéèìäÿí óòàíìàéàúàã, áàøãàëàðû ìÿíèýþðöá ãóëàüûíû ÷ÿêìÿéÿúÿê, áèð ýöí ÿëèëëèéèìèí àðõàñûíäàêûÌßÍè äÿ ýþðÿí òàïûëàúàã!

***Ìÿêòÿáè áèòèðÿíäÿ äÿ éåðèìÿ ãÿðàðû àèëÿì âåðìÿê èñòÿäè.

Ìÿíÿ ðàùàò îëñóí äåéÿ Íåôò Àêàäåìèéàñûíûí íÿçäèíäÿêè ÿëèëëÿðö÷öí òÿøêèë îëóíìóø ôàêöëòÿäÿ îõóìàüûìû èñòÿäèëÿð. Àììàèñòÿìÿäèì. ×öíêè õÿéàëëàðûìäà ÿëèëëÿðëÿ áèðýÿ ùÿéàò éîõ èäè…

Çàìàíëà öðÿéèíè à÷àíëàð äà îëäó. ßëèëÿì äåéÿ áó òÿêëèôëÿðÿøöêöð åòìÿéèì ýÿðÿêèðìèø ñàíêè. Äèë òþêÿíëÿð ðÿää úàâàáû àëàíêèìè ÿëèëëèéèìè áàéðàã åòäèëÿð, áàøãàëàðûíûí éàíûíäà êè÷èëòìÿéÿ÷àëûøäûëàð ìÿíè. Èø ö÷öí öç òóòäóüóì íå÷ÿ ãàïûäà þíúÿýþðêÿìèìè èêðàùëà ñöçäöêëÿðèíè ýþðäöì. Ãîùóìëàðûì àðàñûíäàìÿíè áÿéÿíìÿéèá ìÿúëèñèíÿ äÿâÿò åòìÿéÿí äÿ îëäó, åøèòäèì,ñóñäóì. Öðÿéèìäÿ ñûíäûì, ùÿéàòäàí êöñäöì. Íå÷ÿ äÿôÿ öçöìöýþéÿ òóòóá: “Ìÿí Ñÿíÿ íÿ åòìèøäèì áåëÿ éàðàòäûí?" - äåéÿ åòèðàçäà åòäèì. Áþéöäöêúÿ êîìïëåêñëÿðèì äÿ áþéöäö. Áÿçÿí ìåòðîäàöçöìÿ äèêèëÿí àäè áàõûøûí àëòûíäà ÿçèëèá ñîíóíúó ñòàíñèéàéàãÿäÿð ýåòäèéèì çàìàíëàð äà îëäó. Èíñàíëàð ìÿíè áàõ áåëÿúÿêè÷èëòìÿéÿ, þç ýþçöìäÿ ùå÷ åòìÿéÿ ÷àëûøäûëàð. Àììà îëìàäû...…

***Ùÿéàò ìÿíè ÿçäèêúÿ äèð÷ÿëäèì, éûõäûëàð, éåíèäÿí ãàëõäûì.

Ìÿíÿ äîäàã áöçÿíëÿðÿ éàçûã îëìàäûüûìû, íÿéÿñÿ éàðàäûüûìûñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøäûì. Ùÿòòà áÿçÿí êîáóäúàñûíà áåëÿ.Áàúàðäûì äåéÿñÿí... ×öíêè àðòûã êèìèíñÿ áàõûøëàðûíäàíÿçèëìèðÿì, éåðèøèìäÿí óòàíìûðàì. Àðòûã ìÿíèìëÿ ùåñàáëàøûðëàð,ÿçèç ãîíàã êèìè åâèí éóõàðû áàøûíà êå÷èðèðëÿð. Áóíëàð ìÿíè

35


ñåâèíäèðèðìè? Áèëìèðÿì. Éàëíûç îíó áèëèðÿì êè, èíñàí þçöíÿýöâÿíäèñÿ, îíó ùå÷ êèì, ùå÷ íÿ ÿéÿ, ñûíäûðà áèëìÿç.

***Àðòûã ìÿíÿ ÿëèëëèêëÿ áàüëû ÷îõ øåé ýöëìÿëè, ìÿíàñûç ýÿëèð.

Ìÿñÿëÿí, èíäè ÷îõ ìÿìóð Ùåéäÿð ßëèéåâèí éîëóíó äàâàìåòäèðÿðÿê äåêàáðûí 3-äÿ ÿëèëëÿðè áàéðàì ìöíàñèáÿòèëÿ òÿáðèê åäèð.Ñàíêè ÿëèë îëäóüóìóç ö÷öí ñåâèíèðìèøèê êèìè. Ìÿíñÿ éàëíûçÿéëÿíèðÿì. Ùÿòòà áèð äÿôÿ ðåäàêòîðëàðûìäàí áèðèíÿ çàðàôàòëà: “Áóýöí ÿëèëëÿð ýöíöäöð, ìÿíè íèéÿ òÿáðèê åòìèðñèíèç?" - äåäèì. Úèääèãÿáóë åäèá ìÿíÿ ÿòèð ùÿäèééÿ åòäè.

Äöíÿíñÿ 70-80 éàøëàðûíäà, äèâàðäàí òóòà-òóòà ýåäÿí áèð ãàðûöçöìÿ áàõûá ãóëàüûíû ÷ÿêäè. Àéëàð ñîíðà áÿëêÿ äÿ èëê äÿôÿöðÿêäÿí ýöëäöì. Î çàìàí äà àíëàäûì êè, äÿðäëÿð äÿ åéèáëÿðêèìèäèð, ýöëÿðÿê êå÷ìÿê ëàçûì...…

36


“ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÑÒÈÂ ÓÀÍÄÅÐÈ” - ÌÓÐÀÄ ÑÀÄÛÕ

Ýþçäÿí ÿëèëëÿðèí èíäèêè Úåéùóí Ùàúûáÿéëè, êå÷ìèø Ôàáðèòñèóñêö÷ÿñèíäÿ áèð ìÿòáÿÿñè âàð èäè. Î ìÿòáÿÿäÿ ÿëèëëÿðèí áðàéëÿëèôáàñû èëÿ “Äàí óëäóçó" ãÿçåòè ÷ûõûðäû, òÿùñèëè îëàíëàð áó

ãÿçåòäÿ, îëìàéàíëàð èñÿ ìÿòáÿÿíèí àéðû-àéðû ñåõëÿðèíäÿ÷àëûøûðäûëàð. Èíäè î ìÿòáÿÿ éîõäóð. Éåðèíäÿ ýþéäÿëÿí òèêèëèá.Ùàëáóêè ÿëèëëÿðèí éåðäÿí-ýþéÿ ãÿäÿð ïðîáëåìëÿðèíèí îëäóüó áèðâàõòäà áó ìÿòáÿÿ îíëàðûí êàðûíà ýÿëÿðäè. Ãûñàñû, ýþçäÿí ÿëèëëÿðèíùÿðÿñè î âàõòäàí áèð éåðÿ äàüûëûá. ßêñÿðèééÿòè èøñèçäèð âÿ òÿãàöäöíöìèäèíÿ äîëàíûð. Òÿãàöä äÿ... ÷îõ äåéèë.

Àììà ìÿíèì, åëÿ ÷îõóìóçóí òàíûäûüû áèð ýþçäÿí ÿëèë äÿ âàð êè,î ùå÷ áóíó äà àëìûð. Áó, Ìóðàä Ñàäûõäûð. Àçÿðáàéúàíäà âÿ ùÿòòàÐóñèéàäà õåéëè ïîïóëéàð îëàí áó àäûí éèéÿñè þçöíö þëêÿìèçäÿíãàáàã Ðóñèéàäà ñöáóò åäèá.

Ìóðàä Ñàäûõ 1990-úû èëäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëóá. Åâøÿðàèòèíäÿ òÿùñèë àëûá. Êöòëÿâè èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè òÿðÿôèíäÿíÀçÿðáàéúàíûí, åëÿúÿ äÿ “Ãàôãàçûí Ñòèâ Óàíäåðè" ùåñàá åäèëÿíìöüÿííè ýÿíú îëìàñûíà áàõìàéàðàã, àðòûã ÿùÿìèééÿòëè óüóðëàðàèìçà àòûá. Ìóðàä Ðóñèéà Ôåäåðàñèéàñûíäà éàéûìëàíàí 1-úèÊàíàëäà ìöüÿííè Àëåêñàíäð Ñåðîâà ùÿñð îëóíìóø ÀíäðåéÌàëàõîâóí “Ïóñò ãîâîðéàò" âåðèëèøèíäÿ èøòèðàêäàí ñîíðà òàíûíûá. Áóâåðèëèøäÿ î, Àëåêñàíäð Ñåðîâóí “Éà ëéóáëéó òåáéà äî ñëéîç"ìàùíûñûíû èôà åäèá. Ìóðàäûí èôàñûíû òàìàøà÷ûëàð ðÿüáÿòëÿ

37


ãàðøûëàéûá, îíó àéàã öñòÿ àëãûøëàéûáëàð. Âåðèëèøäÿ èøòèðàê åäÿíÀëåêñàíäð Ñåðîâ, Àíäðåé Ìàëàõîâ, Òàòéàíà Âåäåíåéåâà âÿ çàëäàÿéëÿøÿí òàìàøà÷ûëàð ýþç éàøëàðûíû ñàõëàéà áèëìÿéèáëÿð. Áó ÷ûõûøòàìàøà÷ûëàð òÿðÿôèíäÿí ÷îõ áÿéÿíèëäèéèíäÿí Ìóðàäû “Ïóñòãîâîðéàò" âåðèëèøèíèí 10 èëëèê éóáèëåéèíÿ äÿ äÿâÿò åäèáëÿð.

Ìóðàä ìÿùäóä èìêàíëàðà ìàëèê éàðàäûúû èíñàíëàðûí “Çâåçäàíàäåæäû" ÛÂ Áåéíÿëõàëã ôåñòèâàëûíûí “Áöëëóð" êóáîêóíó âÿ Ñàíêò-Ïåòåðáóðã øÿùÿð ìåðèéàñûíûí Ôÿõðè äèïëîìóíó ãàçàíûá. ÌöüÿííèÌîñêâàäà Ãàëèíà Âèøíåâñêàéàíûí Îïåðà èôàñû çàëûíäà êå÷èðèëÿí“Áåëàéà òðîñò - òîëåðàíòíîñò, ðàâíîïðàâèéå, èíòåãðàñèéà" ôåñòèâàëûíäàèøòèðàê åäèá. 2012-úè èëäÿ Ýÿíúëÿð âÿ Èäìàí Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí“Ýÿíúëÿð ìöêàôàòû ëàóðåàòû" âÿ “Áöëëóð êóáîê"ëà ìöêàôàòëàíäûðûëûá.2011-úè èëäÿ Ùåéäÿð ßëèéåâ Ñàðàéûíäà “Éàøàéûðàì îõóìàã ö÷öí,îõóéóðàì éàøàìàã ö÷öí" àäëû èëê êîíñåðò ïðîãðàìû áàø òóòóá.Ìóðàä Ñàäûõûí “Ìþúöçÿ" ìàùíûñû èíòåðíåò âàñèòÿñèëÿ äöíéàäà1.131.180 äÿôÿäÿí ÷îõ éöêëÿíèá.

Áó èôà Ìóðàäà ñàäÿúÿ ïîïóëéàðëûã ãàçàíäûðûá, ìàääèééàò éîõ.Ùàëáóêè Ìóðàäëà åéíè àãèáÿòè áþëöøÿí ÷îõëó ýþçäÿí ÿëèë ÿúíÿáèìöüÿííè âàð êè, îíëàð èñòåäàäëàðûíûí áÿùðÿñèíè ýþðöðëÿð. Ìÿñÿëÿí,äöíéàíûí ÿí ìÿùøóð âîêàëèñòè àìåðèêàëû Ñòèâ Óàíäåð, ðóñèéàëûÄèàíà Ãóðòñêàéà, òöðêèéÿëè Ìÿòèí Øÿíòöðê... Îíëàðû ùÿòòà õîøáÿõòêîðëàð äà àäëàíäûðìàã îëàð. Òÿêúÿ ñÿñè éîõ, ùÿì äÿ ìàääèâÿçèééÿòëÿðè èëÿ òåç-òåç ýöíäÿìÿ ýÿëÿí áó ìöüÿííèëÿðÿ Ìóðàäñàäÿúÿ ùÿñÿä àïàðà áèëÿð. ×öíêè Àçÿðáàéúàí ðåàëëûüûíäà áóèíñàíëàðûí ãàçàíäûãëàðûíûí éöçäÿ áèðèíè ãàçàíìàã ö÷öí î, òîéëàðàýåòìÿëèäèð, îíó äà áó áàçàðà éàõûí áóðàõàí êèìäèð?!

Àòàñû äåéèð êè, î, áó ýöí âàð, ñàáàù éîõ. Ìóðàäû òÿãàöäöíöìèäèíÿ ãîéóá áó äöíéàäàí êþ÷ÿ áèëìÿç. Î, ìöòëÿã þçöíÿ áèðýöí àüëàìàëû, ïîïóëéàðëûüûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿëèäèð. Ìóðàäû èñÿáóíäàí äà ÷îõ þçö êèìè ÿëèëëÿðèí úÿìèééÿòÿ èíòåãðàñèéàñûíäàêûïðîáëåìëÿð íàðàùàò åäèð. Ãàëàí ùÿð øåé éîëóíà äöøÿúÿê äåéèð.“Âàëèäåéíäÿí ÷îõ øåé àñûëûäûð. Þç âàëèäåéíëÿðèìèí ãàðøûñûíäà áàøÿéèðÿì. Þçöìö ÿëèë ùåñàá åòìÿéÿ ãîéìàäûëàð. Ùàðà ýåòñÿëÿð äÿ,ùå÷ âàõò ìÿíäÿí óòàíìàäûëàð. ×îõ õîøáÿõòÿì êè, ìÿíèì áåëÿâàëèäåéíëÿðèì âàð. Ôèçèêè ãöñóðëàðäàí ãàïàíìàéûí, ùÿéàòû ñåâèí.Ùÿéàòû ñåâìÿê ëàçûìäûð", - Ìóðàä Ñàäûõ äåéèð.

Ìóðàääà îëàí éöêñÿê åíåðæè, íèêáèíëèê àäàìû âàëåù åäèð. Íÿ

38


éàõøû êè, ìÿíÿâèééàòû øèêÿñò äîüóëìàäûíûç. Ãÿëáèí ãàðàíëûüû ýþçöíãàðàíëûüûíäàí äà ïèñäèð.

Àðòûã íå÷ÿ âàõòäûð ðàäèî äàëüàëàðûíäà òàíûíìûø åñòðàäàìöüÿííèñè Ìóðàä Ñàäûõûí “Ìÿí îëàúàüàì" àäëû ìàùíûñûñÿñëÿíìÿêäÿäèð.

Ñþçëÿðè Ñåâèíú Øèðèíÿ, ìóñèãèñè Àéíóð Àäèëãûçûíà, àðàíæåìàíûÑàìèð Øèðèíîâà ìÿõñóñ îëàí áó ìàùíûéà Ìóðàä êëèï ÷ÿêäèðìÿéèäöøöíöð: “Éöç ôàèç ñþç âåðìÿê êèìè ÷ûõìàñûí, ôèêðèìäÿ âàð êè,“Ìÿí îëàúàüàì"à åêðàí ùÿéàòû âåðèì.

Ðåæèññîð äîñòëàðûìäàí ùàíñû äàùà ìàðàãëû ññåíàðè òÿêëèô åòñÿ,êëèïè ÷ÿêìÿéè îíà ùÿâàëÿ åäÿúÿéÿì. Éåíèëèêëÿðèì áóíóíëà áèòìèð.Éàõûí ùÿôòÿëÿðäÿ øàèð Ëåéëèíèí ñþçëÿðèíÿ áÿñòÿêàð ÑåâèíúÒàüûéåâàíûí éàçäûüû “Ùÿñðÿòèíäÿéÿì" àäëû ìàùíûì ùàçûð îëàúàã.

Ìàùíûíû ùàçûðäà Àçàä Âÿëèéåâ àðàíæåìàí åäèð. Èñòÿéèðÿìäèíëÿéèúèëÿðèì áèð àç èíòèçàðäà ãàëñûíëàð. ×öíêè ìàùíûíû éåíèìþâñöìäÿí öçÿ ÷ûõàðìàüû äöøöíöðÿì. Ëèðèê íîòëàð öçÿðèíäÿéàçûëìûø ìàùíû þçöíäÿ ïàéûç àá-ùàâàñûíû ÿêñ åòäèðèð. ßìèíÿì êè,ñåíòéàáðäà ìàùíûì þçöíÿ éåòÿðèíúÿ äèíëÿéèúè àóäèòîðèéàñûãàçàíàúàã".

Ìóðàä êîíñåðò ïðîãðàìû èëÿ ÷ûõûø åòìÿê èñòÿéèíäÿí äÿ äàíûøäû:“Êîíñåðò òÿêëèôëÿðè àëñàì äà, ùÿëÿ êè îíëàðäàí ùå÷ áèðèíèäÿéÿðëÿíäèðìÿìèøÿì. ×öíêè êîíñåðò âåðìÿê éåòÿðèíúÿ ìàëèééÿâÿñàèòè òÿëÿá åäèð.

Ñïîíñîðëàð úèääè øÿêèëäÿ äÿñòÿê îëñàëàð, ìÿìíóíëóãëà éàéêîíñåðòè èëÿ ÷ûõûø åäÿðÿì. Ìÿí úàíëû îõóìàãäàí ãîðõìàéàíìöüÿííèëÿðäÿíÿì. Ñïîíñîðëàð íàðàùàò îëìàñûíëàð, õÿðúëÿäèêëÿðèâÿñàèòè àðòûãëàìàñû èëÿ ýåðè ãàçàíàúàãëàð".

39


ÌßÍ ÍÅÚß ÉÅÍÈÄßÍ ÄÎÜÓËÄÓÌ...

âÿ éàÁèð ýÿíúèíìàíèôåñòè

2008-úè èë àâãóñòóí 27-ñè. Áó ýöí éóõóäàí äèýÿðýöíëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà òåç îéàíìûøàì. Áóýöí äîüóì ýöíöìäöð. Åëÿ äöøöíöðÿì êè,

ìÿíèì ÿí õîøáÿõò ýöíöì ìÿùç áó ýöíäöð.Õàëàìýèë áó ýöíö ìÿíèìëÿ áèðýÿ ãåéä åòìÿê ö÷öí áèçÿ

ýÿëèáëÿð. Àëäûüûì ùÿäèééÿëÿð, òÿáðèê ìÿãñÿäè èëÿ äåéèëÿí õîøñþçëÿð âÿ ýþñòÿðèëÿí õöñóñè äèããÿò ñàíêè ìÿíè áóëóäëàðûí öçÿðèíÿãàëäûðìûøäû. Øàä ýöíöìöí øÿðÿôèíÿ à÷ûëàí ñòîëóí áàø òÿðÿôèíäÿîòóðòìóøäóëàð ìÿíè. Äîüóì ýöíö øÿí ýöëöøëÿð, ñþùáÿòëÿð è÷èíäÿàõûá ýåäèðäè.

Àõøàì äöøìöøäö. Ñààòûí 10 îëìàñûíà ñàíèéÿëÿð ãàëûðäû. Áÿëè,ýöí ìÿíèì èñòÿäèéèì êèìè áèòÿúÿêäè. Íåúÿ êè, êå÷ÿí èë áó úöðáèòìèøäè. Íåúÿ êè, ñîí îí èë áåëÿ áèòèðäè ìÿíèì ö÷öí àâãóñòóí 27-ñè. Áèð àçäàí ãîíàãëàð ýåäÿúÿê âÿ ìÿí ñöôðÿ àðõàñûíäà éåäèéèìëÿççÿòëè òÿàìëàðû ùÿçì åäÿ-åäÿ ìÿìíóíëóãëà ùÿäèééÿëÿðÿáàõàúàãäûì. Ñîíäà èñÿ ýöí áîéó éöêñÿê ÿùâàë-ðóùèééÿíèíâåðäèéè õîø îâãàòûí òÿñèðèíäÿí øèðèí-øèðèí éàòàúàãäûì. Áó ýöíìÿùç áåëÿ áèòÿúÿêäè. Ëàêèí...…

Çèéàôÿòèí áèòìÿñèíÿ àç ãàëìûø õàëàì îüëó öçöíö ìÿíÿ÷åâèðèá ñîðóøäó. Ñàäÿúÿ ñîðóøäó. Ìàðàüà äöøäöéöíäÿíìè,éîõñà òÿÿúúöáëÿíäèéèíäÿíìè, - áèëìèðÿì. Àììà ñîðóøäó:

- Ñàìèð, íÿ ÿúÿá äîñòëàðûíäàí ùå÷ êèìè àä ýöíöíÿ äÿâÿòåòìÿìèñÿí?

40


Äîíóá ãàëäûì. Õàëàì îüëó òóòóëäóüóìó ùèññ åòñÿ äÿ, öñòöíöâóðìàäû. Àðòûã ìàñàíûí ÿòðàôûíäà áàø âåðÿíëÿðè âÿ äàíûøûãëàðûåøèòìèðäèì. Áöòöí âàðëûüûìëà äöøöíúÿéÿ äàëìûøäûì. “Áó ýöí 27éàøûì òàìàì îëóðäó âÿ ìÿíèì áèð äîñòóì áåëÿ éîõ èäè. Òÿêäîñòìó? Éîõ. Òÿê ïðîáëåìèì äîñòóìóí éîõëóüó îëñàéäû, äÿðäéàðû èäè. Ìÿíèì ùÿéàòûì áàøäàí-àéàüàäÿê áîøëóãëàðëà äîëó èìèø.Àèëÿ öçâëÿðèìäÿí âÿ òåëåâèçîðóìäàí áàøãà ùå÷ êèìèì âÿ ùå÷íÿéèì éîõ èìèø. Àìàí Àëëàù, áó íÿ ùÿéàò èäè ìÿíéàøàéûðìûøàì?! Áó íåúÿ îëà áèëÿð àõû? Íåúÿ îëóá êè, áó èëëÿðÿðçèíäÿ ùå÷ áèð øåéèí ôÿðãèíÿ âàðìàäàí áåëÿ áîøëóãëàðëà âÿìÿùäóäèééÿòëÿðëÿ éàøàìûøàì?"

Þçöìöí þçöìÿ àúûüûì äà òóòäó. Ùÿð èë áó ýöíäÿ òÿêøèêàéÿòëÿíäèéèì öíñöð çàìàí èäè. “Èëäÿ áèð äÿôÿ îëàí øåéäè äÿ,íèéÿ àõû áó âàõò áåëÿ òåç êå÷èð? Áèð äÿ àä ýöíöìö áèð èëýþçëÿìÿëèéÿì" äåéÿðÿê ùÿð äîüóì ýöíöìäÿ äåéèíèðäèì þç-þçöìÿ. Àíúàã èíäè ýþçöìö ñààòà äèêÿðÿê ìÿúëèñèí òåçëèêëÿáèòìÿñèíè âÿ òÿê ãàëìàüû àðçóëàéûðäûì. Ùÿð áèð øåéèí ñîíó îëäóüóêèìè, áóðàäà äà ùàìû äàüûëûøàíäàí ñîíðà àíàìëà áàúûì ñöôðÿíèéûüûøäûðìàãëà ìÿøüóë îëìàüà áàøëàäûëàð. Àòàì èñÿ òåëåâèçîðàáàõûðäû. Þç îòàüûìà ÷ÿêèëèá ÷àðïàéûäà îòóðäóì. Ùÿäèééÿëÿð÷àðïàéûíûí öñòöíäÿ, äöç ìÿíèì ãàðøûìäà èäè. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿùÿäèééÿ ïàêåòëÿðèíÿ òàìàøà åäÿíäÿí ñîíðà 12 âÿðÿãëè äàìà-äàìà äÿôòÿðëÿ ãÿëÿì ýþòöðöá ùÿéàòûìäàêû ÷àòûøìàçëûãëàðûí âÿïðîáëåìëÿðèí ñèéàùûñûíû òóòìàüà áàøëàäûì. Ñèéàùû ùàçûð îëäóãäàíñîíðà ùÿð øåéè éàçäûüûìà ÿìèí îëìàã ö÷öí ñÿññèçúÿ îõóäóì:

1. Ìàääè ÷ÿòèíëèê2. Ôèçèêè çÿèôëèê3. Ìÿíÿ åòèáàð åäÿí âÿ éàõûí ìöíàñèáÿòäÿ îëìàã èñòÿéÿí

èíñàíëàðûí éîõëóüó4. Íîðìàë òÿùñèëèìèí îëìàìàñû5. Äöíéàýþðöøöìöí àøàüû îëìàñû6. Ïåøÿ áàúàðûüûìûí éîõëóüó7. Ùÿéàòäà ùå÷ áèð øåéÿ íàèë îëìàìàì.Îõóéóá áèòèðäèêäÿí ñîíðà áóíëàðû éàðàäàí ñÿáÿáëÿðè éàçìàüà

áàøëàäûì. Ùÿð áèð ïðîáëåìèí ÿñàñ ñÿáÿáè Û ãðóï ÿëèëëèê îëñà äà,êàüûç öçÿðèíäÿ áèð íå÷ÿ ãåéä àïàðäûì. Áóíó äà òàìàìëàäûãäàíñîíðà ùÿð áèð ïðîáëåì ö÷öí àéðû-àéðûëûãäà áèð èëëèê ïëàí òóòäóì.

41


Íþâáÿòè áèð èë ÿðçèíäÿ áó ïðîáëåìëÿðè ùÿëë åäÿðÿê ùÿéàòûìäà îëàíáîøëóãëàðû äîëäóðìàëû èäèì. Àõû ìÿí þëìÿìèøäèì, ñàäÿúÿêå÷èðäèéèì èôëèú íÿòèúÿñèíäÿ ÿë âÿ àéàãëàðûìûí èø ãàáèëèééÿòèíè 50ôàèç èòèðìèøäèì. Áó èñÿ ìÿíÿ ùÿéàòäàí òàìàìèëÿ èìòèíà åòìÿéÿÿñàñ âåðìèðäè. Èøëÿðèìè òàìàìëàäûãäàí ñîíðà äÿôòÿðè äþøÿéèíàëòûíäà ýèçëÿòäèì.

Èíäè áó ùÿéàòäà ìÿíÿ ùÿð øåéäÿí âàúèá áó äÿôòÿð èäè.Ùÿäèééÿëÿðè îòàüûí áèð êöíúöíÿ éûüàðàã ÷àðïàéûéà óçàíûá áèð èëñîíðàêû âÿçèééÿòèìè õÿéàëûìäà úàíëàíäûðìàüà ÷àëûøäûì. Õÿéàëãóðìàüûí èíñàíûí èíêèøàôûíäà ÷îõ áþéöê ñòèìóë îëäóüóíóåøèòìèøäèì, àíúàã ùå÷ âàõò éîõëàìàìûøäûì. Áèð àç õÿéàëëàðäöíéàñûíäà î áàø-áó áàøà ñöçäöêäÿí ñîíðà þç-þçöìÿ ñþçâåðäèì: “Ñàìèð, áó äîüóì ýöíö ñÿíèí ö÷öí ìÿùäóäèééÿò,áîøëóã âÿ ïðîáëåì äîëó áèð éàøàíòû èëÿ êå÷èðäèéèí ñîíóíúó äîüóìýöíö îëàúàã! Íþâáÿòè äîüóì ýöíöíö òàìàì áàøãà áèð éàøàìòÿðçè èëÿ ãåéä åäÿúÿêñÿí!"

Ñÿùÿð éóõóäàí àéûëàí êèìè ïëàíëàðûí èúðàñûíà áàøëàäûì. Òÿáèèêè, ùÿð øåéÿ ñûôûðäàí áàøëàéàí áèð èíñàí êèìè ïëàíûí èëêèíìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ âàëèäåéíëÿðèìèí ìàääè ãàçàíúûíäàí èñòèôàäÿåòìÿéèìÿ ùå÷ êèì èðàä òóòà áèëìÿçäè. Èëê îëàðàã ôèçèêè ýöúöàðòûðàí âÿ áÿäÿíè ñàüëàì åäÿí èøëÿðäÿí áàøëàäûì. Ïëàí ãóðàðêÿíùàíñû èäìàí íþâöíöí ìÿíÿ äàùà éàðàðëû îëà áèëÿúÿéè ùàãäà õåéëèäöøöíìöøäöì âÿ áîäèáèëäèíã öçÿðèíäÿ äàéàíìûøäûì. Áó èäìàííþâöíö îíà ýþðÿ ñå÷ìÿìèøäèì êè, ÿçÿëÿëÿðèìè ùàìûéà íöìàéèøåòäèðèì. Ñàäÿúÿ èäìàíûí ùå÷ áèð äþéöø íþâöéëÿ ìÿøüóë îëàáèëìÿéÿúÿéèìè íÿçÿðÿ àëûá, ôèçèêè ýöúöìö àðòûðìàã ö÷öí éàëíûçáóíóí ÿí ýþçÿë âàðèàíò îëäóüóíó ãÿðàðà àëäûì. Áîäèáèëäèíãÿ àèäáèð íå÷ÿ êèòàá-æóðíàë àëàðàã áó èäìàí íþâö áàðÿäÿ áèëèê òîïëàéûáìÿøã úÿäâÿëè ãóðìàüà áàøëàäûì. Ïëàíà ýþðÿ èëê 6 àéû êàíòåëëÿðëÿìÿøã åäèá, ñîíðàêû 6 àéäà èñÿ êðåäèòëÿ âåëîòðåíàæîð ýþòöðìÿëèèäèì. Áóðà æèì âÿ ïðåññè äÿ ÿëàâÿ åäÿðÿê, ÷îõ ýþçÿë áèð ìÿøãúÿäâÿëè ãóðìóøäóì. Áåøìÿðòÿáÿëè áèíàäà éàøàäûüûìäàí ùÿðýöí îí äÿôÿ ïèëëÿëÿðëÿ áåøèíúè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëõûá, éåíèäÿí àøàüûäöøöðäöì âÿ áó äà ìÿøã úÿäâÿëèíäÿ ãàðøûìà ãîéäóüóìíîðìàòèâëÿðäÿí áèðè èäè. Ìÿøãÿ äàâàì åäÿ-åäÿ áèëèê òîïëàìàãèñòèãàìÿòèíäÿ èøëÿðÿ áàøëàäûì. Ãîíøóìóçäà àëè ìÿêòÿáÿ ñÿíÿäâåðìÿê èñòÿéÿí áèð îüëàíû éàíûìà ÷àüûðàðàã îíà èíýèëèñ äèëè

42


ôÿííèíäÿí ðåïåòèòîð ïóëóíó éàðûáàéàðû þäÿìÿê òÿêëèôè åòäèì.ßâÿçèíäÿ èñÿ î, èíýèëèñ äèëè ìöÿëëèìèíäÿí þéðÿíÿúÿêëÿðèíè ýÿëèáìÿíÿ äÿ þéðÿòìÿëèéäè. Ãîíøóì èñÿ: “Þéðÿíäèêëÿðèìè ñÿíÿþéðÿäÿðêÿí þçöì äÿ áèð äàùà òÿêðàð åòìèø îëàðàì", - äåäè âÿ áèçðàçûëàøäûã. Ùÿð ýöí ìÿøãäÿí ñîíðà èíýèëèñ äèëè èëÿ áàùÿì ôÿðäèîëàðàã äèýÿð ôÿíí êèòàáëàðûíû äà îõóéóðäóì. Òÿêúÿ ôÿíí êèòàáëàðûèëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê áÿäèè ÿñÿðëÿð äÿ ìöòàëèÿ åäèðäèì âÿòåëåêàíàëëàðäà ýåäÿí áöòöí èíòåëëåêòóàë éàðûøìà ïðîãðàìëàðûíàáàõûðäûì. Âåðèëèøëÿðäÿ ñÿñëÿíÿí ñóàëëàðäàí ÷îõóíà úàâàá òàïàáèëìÿñÿì áåëÿ, õåéëè áèëèê òîïëàìûø îëóðäóì. Áóíëàð ìÿíèì ñþçåùòèéàòûìû àðòûðìàüà, ìÿëóìàò áàçàìû çÿíýèíëÿøäèðìÿéÿ ÷îõêþìÿê åäèðäè. ßí áþéöê òÿñèðè, òÿáèè êîìïéóòåð ýþñòÿðäè êè,áóíóí äà ùàããûíäà àç ñîíðà äàíûøàúàüàì.

Çåùèíñÿë âÿ ôèçèêè èíêèøàôëà áÿðàáÿð, ìàääè ãàçàíú ìÿíáÿéèòàïìàã äà ùÿëë îëóíàñû âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿí èäè. Àõû ìÿí íÿ èøýþðÿ áèëÿðäèì? Ïëàí òÿðòèá åäÿðêÿí áó ñóàë ÿòðàôûíäà õåéëèäöøöíìöøäöì. Éàäûìà äöøÿí áöòöí ïåøÿ ñàùÿëÿðèíèí àäûíû áèðâÿðÿãÿ éàçàðàã ùÿð áèðèíè ñàô-÷öðöê åòìèøäèì. Àøïàçäàí òóòìóøñààòñàçà ãÿäÿð, ðÿññàìëûãäàí òóòìóø ùåéêÿëòÿðàøëûüà ãÿäÿð áèðõåéëè ïåøÿíè áåéíèìäÿ ñöçýÿúäÿí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà êîìïéóòåðìöùÿíäèñè îëìàüà ãÿðàð âåðìèøäèì. Íèéÿ ìÿùç êîìïéóòåðìöùÿíäèñè? Êîìïéóòåð ìÿíÿ ùàâà-ñó êèìè ëàçûì èäè. Êîìïéóòåðìÿíèì ö÷öí ÿòðàô àëÿìÿ ÷ûõûø äåìÿê èäè. Ìÿí ùÿì îíóþéðÿíÿðÿê ñÿíÿò ñàùèáè îëàúàãäûì, ùÿì äÿ èíòåðíåòèíèìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê áèëèéèìè âÿ äöíéàýþðöøöìöàðòûðàúàãäûì. Çàìàí êå÷äèêúÿ êîìïéóòåð áàðÿñèíäÿ îëàíñå÷èìèìäÿ éàíûëìàäûüûìû ýþðäöì. Èíýèëèñ äèëèíäÿí áèëèéèìè äàùàäà àðòûðìàã ö÷öí èíýèëèñäèëëè ãÿçåòëÿðè îõóéóð âÿ èíýèëèñ äèëèíäÿîëàí ôèëìëÿðÿ áàõûðäûì (Ùÿòòà ôÿðäè îëàðàã ðóñ äèëèíè äÿþéðÿíèðäèì). Èíòåðíåòèí èìêàíëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòäèêúÿäöíéàýþðöøöìöí íÿ ãÿäÿð àøàüû îëäóüóíó äÿðê åäèðäèì. ßíñåâèìëè àõòàðûø ñèñòåìèì “Ýîîýëå" èäè. Àüëûìà íÿ ýÿëèðäèñÿ, éàçûáàõòàðûøà âåðèðäèì. Ãàðøûìà ÷ûõàí ñàéòëàðäàêû ìÿëóìàòëàðûþéðÿíäèêúÿ íÿ ãÿäÿð ýåðè ãàëäûüûìû àíëàéûðäûì. Èëê äîñòëàðûìû äàñîñèàë øÿáÿêÿëÿð âàñèòÿñèëÿ ãàçàíìûøäûì. Ôèçèêè ýöúöìöí ýåò-ýåäÿ àðòìàñû ôîíóíäà òÿìèç ùàâàéà òåç-òåç ÷ûõìàüûìû äà áóðàÿëàâÿ åòñÿì, äåéÿ áèëÿðÿì êè, àðòûã ÿùàòÿ äàèðÿìè õåéëè

43


ýåíèøëÿíäèðìèøäèì âÿ èíñàíëàðëà äàùà ÷îõ öíñèééÿòäÿ îëóðäóì.Áèð èë òàìàì îëäó. 2009-úó èë àâãóñòóí 27-ñè èäè âÿ éóõóäàí

òåç îéàíìûøäûì. Àõû áó ýöí äîüóì ýöíöì èäè. Äþíöá ýåðèéÿáàõàíäà áèð õåéëè éîë ãÿò åòäèéèìè ýþðäöì. Àðòûã òàìàì áàøãàáèð èíñàíà ÷åâðèëìèøäèì. Àðòûã î ñàäÿëþâù, ùÿð ñþçÿ èíàíàí,éàçûã, çÿèô Ñàìèðèí éåðèíÿ ôèçèêè úÿùÿòäÿí ýöúëö, èíòåëëåêòóàëäöíéàýþðöøëö, ùþðìÿòëè âÿ áèð ÷îõëàðû ö÷öí ëàçûìëû Ñàìèðýÿëìèøäè. Áó ãÿäÿð óüóð ìÿíÿ àñàí áàøà ýÿëìÿìèøäè. Ìÿøãâàõòû úèääè çÿäÿ äÿ àëäûì. Êîìïéóòåðèì õàðàá îëäóüóíà ýþðÿèøëÿðè èêè àéëûã òÿõèðÿ äÿ ñàëäûì. Ñÿùùÿòèìëÿ ÿëàãÿäàð áèð íå÷ÿäÿôÿ õÿñòÿëÿíèá éàòàüà äà äöøäöì. Àèëÿìèçèí ìàääèâÿçèééÿòèíèí àøàüû îëìàñû äà ìÿíÿ áþéöê ÿíýÿë éàðàäûðäû.Áÿçÿí áåçèðäèì, áÿçÿí äÿ ÷îõ éîðóëóðäóì. Åëÿ àíëàð îëóðäó êè,“ßøøè, áó ãÿäÿðè äÿ ìÿíÿ áÿñäèð" äåéÿðÿê ÿëäÿ åòäèêëÿðèìëÿêèôàéÿòëÿíèá èøëÿðè éàðûì÷ûã ñàõëàìàã èñòÿéèðäèì. Àíúàã ùå÷ íÿéÿáàõìàéàðàã, éîëóìà äàâàì åäèðäèì. Èíàäëà, ñÿáèðëÿ, ìÿòèíëèêëÿäàâàì åäèðäèì. Ôèçèêè ìÿùäóäèééÿòëè îëìàüûìûí ìÿíÿ éàðàòäûüûáèð ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿðÿ áàõìàéàðàã, èøèìÿ äàâàì åäèðäèì. ×öíêèþçöìÿ ñþç âåðìèøäèì. Ìÿíè éîëóìäàí äþíìÿéÿ ãîéìàéàí ÿíâàúèá àìèë ìÿùç áó èäè. Ìÿí ùå÷ âàõò þçöìÿ âåðäèéèì âÿäÿ õèëàô÷ûõìûðàì.

Áÿëè, áó ýöí äîüóì ýöíöìäöð. Õàëàìýèë äÿ áèçÿ ýÿëÿúÿê,äîñòëàðûìû äà ÷àüûðìûøàì. Áó ýöí þçöìö äàùà õîøáÿõò ùèññåäèðÿì. ×öíêè áó ýöí ùÿéàòäà íîðìàë áèð ôÿðä êèìèôîðìàëàøäûãäàí ñîíðà êå÷èðäèéèì áèðèíúè äîüóì ýöíöìäöð.Äîüóì ýöíöì ìöáàðÿê.

44


ÙßÉÀÒÄÀÍ ÁÅÇÌßÊ ÎËÌÀÇ

...Îíóí ö÷öí áó äöíéàíûí ðÿíýè éîõäó. Ýþçöíöííóðóíäàí ìÿùðóì ýÿëèá ùÿéàòà. Àììà öðÿéèíèí èøûüû÷þùðÿñèíÿ ÷þêöá. Øÿí, ýöìðàù, ùÿéàò äîëóäóð...

23 éàøû âàð Êàìàë Ýþçÿëîâóí. Áåøóøàãëû àèëÿíèíñîíáåøèéèäèð. Äåäèéèíÿ ýþðÿ, îðòàíúûë áàúûñû èëÿ î, ýþçäÿí ÿëèëäîüóëóáëàð. Àììà áóíà ýþðÿ äÿðä ÷ÿêìèð, ÿêñèíÿ, ÷àëûøûð,ìöáàðèçÿ àïàðûð, ùÿòòà ÷îõóíäàí éàõøû éàøàìàüû äà áàúàðûð.

Êàìàë ìàñàæ÷ûäûð, áó éþíäÿ òÿùñèë àëûá. Ùàçûðäà þçÿë ôÿàëèééÿòýþñòÿðèð, åâäÿ, èäìàí êëóáëàðûíäà ÷àëûøûð. Ýþçëÿðèíèí íóðóáàðìàãëàðûíäàäûð. Áàðìàãëàðû èëÿ “ýþðöð", ùèññ åäèð...

Èøèíäÿí ùÿì þçö ðàçûäûð, ùÿì äÿ ìöøòÿðèëÿðè. Äåéèð êè, àéëûãýÿëèðè 1.000-1.500 ìàíàò àðàñûíäàäûð. Ùÿðäÿí àç ãàçàíäûüû äàîëóð. Àíúàã ãàçàíúû íîðìàë éàøàìàñû ö÷öí áÿñ åäèð.

Òÿê, öðÿéè èñòÿäèéè êèìè éàøàéûð. “Áàúû-ãàðäàøëàðûìûí ùàìûñûàèëÿ ãóðóá. Àììà ìÿí ùÿëÿ áó áàðÿäÿ äöøöíìöðÿì", - äåéèðÊàìàë.

Ê.Ýþçÿëîâ äà ýþçäÿí ÿëèëëÿð ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóø õöñóñèèíòåðíàò ìÿêòÿáäÿ òÿùñèë àëûá. Äàùà äîüðóñó, ìÿêòÿáäÿíéàðûì÷ûã ãîâóëñà äà, ñîíäà àòòåñòàò àëà áèëèá: “Ùÿìèí ìÿêòÿáèíòåðíàò òèïëè îëäóüóíäàí ïóë ãàçàíìàüûìà èúàçÿ âåðìèðäèëÿð.Ìÿíñÿ ýåúÿëÿð òîéëàðäà íàüàðà ÷àëûðäûì. Áóíà ýþðÿ äÿ Õñèíèôäÿí ãîâóëäóì, ìÿúáóð îëóá òÿùñèëèìè ÿëèëëÿðèí ýåúÿìÿêòÿáèíäÿ äàâàì åòäèðäèì. Ñîíðàëàð ñÿñ ÿñÿáëÿðèìÿ

45


òîõóíäóüóíäàí òîéëàðà ýåòìÿäèì. Ìàñàæ èøè ùÿì ñàêèò, ùÿì äÿ÷îõãàçàíúëûäûð".

Ùÿìñþùáÿòèì èäìàíëà äà ìÿøüóë îëóá: “Àüûð àòëåòèêà èëÿìÿøüóë îëìóøàì. Ëàêèí ýþç äàìàðëàðûíà çèéàí âóðäóüóíäàíùÿêèìëÿð ìÿñëÿùÿò ýþðìÿäèëÿð. Ìÿí äÿ äàéàíäûðäûì. Àììàúöäîäàí õîøóì ýÿëèð. Áåêàð âàõòëàðûìäà öçýö÷öëöéÿ äÿýåäèðÿì".

Êàìàë ñîñèàë øÿáÿêÿëÿðèí äÿ àêòèâ èñòèôàäÿ÷èñèäèð: “Ñÿñëèïðîãðàìëàð ñàéÿñèíäÿ ôåéñáóêäàí, ñêàéïäàí èñòèôàäÿ åäÿáèëèðÿì. Ýöíäÿìè èçëÿéèðÿì, þëêÿäÿ, äöíéàäà áàø âåðÿíëÿðäÿíõÿáÿð òóòóðàì, èíñàíëàðëà öíñèééÿòäÿ îëóðàì. Áóíëàð ìÿíèì êèìèèíñàíëàðûí úÿìèééÿòÿ èíòåãðàñèéàñû ö÷öí ÷îõ âàúèáäèð".

Êàìàë ñîíäà ùÿéàòäàí êöñÿí, ÿíýÿëèíÿ ýþðÿ éàøàìàãèñòÿìÿéÿíëÿðÿ äÿ ìåñàæ ýþíäÿðäè: “Ùÿéàòäàí áåçìÿê îëìàç.Åëÿ éàøàéàã êè, ùÿéàò áèçäÿí áåçñèí. Áèçèì éàøàìàã ùàããûìûçûêèìñÿ àëà áèëìÿç".

46


Ùÿéàòäà ããàéàòÿê ääàéàíàíëàðûíÁèð ééàíû ùùÿìèøÿ óó÷óðóì îîëäó…

ÄÖÍÉÀÍÛËßÐÇßÉß ÑÀËÀÍ ÒÎÏÀË - ÒÀÍÐÛ ÃÓËÓßÌÈÐ ÒÅÉÌÓÐ

Îíóí áàðÿñèíäÿ òàðèõ÷èëÿðèí ôèêðè ùÿìèøÿ ùà÷àëàíûá. Êèìèîíó èøüàë÷û âÿ çàëûì ùþêìäàð, êèìè ÿäàëÿòëè ÿìèð, êèìèäÿ çàëûì àòà êèìè ãåéä åäèð. Àììà áöòöí áóíëàðà

ðÿüìÿí îðòàäà áèð ùÿãèãÿò âàð: ßìèð Òåéìóð âÿ éààâðîïàëûëàðûí Òàìåðëàí - Òåéìóðëÿíý àäëàíäûðäûüû áó íÿùÿíýøÿõñèééÿò òàðèõäÿ þçöíäÿí ñþç åòäèðÿ áèëèá. Áèð àéàüû àõñàãîëàí áó àäàì ùàêèìèééÿòäÿ îëäóüó èëëÿðäÿ íÿèíêè Àñèéà âÿÀíàäîëóíó, Àâðîïàíû áåëÿ ëÿðçÿéÿ ñàëìàãëà áþéöê âÿ éåíèëìÿçñÿðêÿðäÿ îëäóüóíó ñöáóò åäèá.

ßìèð Òåéìóð 1336-úû èë àïðåëèí 9-äà Ìÿðêÿçè Àñèéàäà Êåø(ùàë-ùàçûðäà Øÿùðèñÿáç, Þçáÿêèñòàí) øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäàêûÙîúà-Èëãàð êÿíäèíäÿ äöíéàéà ýÿëèá.

Îíóí óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê èëëÿðè Êåø äàüëàðûíäà êå÷èá. Ýÿíúîëàðêÿí Òåéìóð îâ åòìÿéè, àò éàðûøëàðûíû, íèçÿ òóëëàìàüû âÿ îõàòìàüû ÷îõ ñåâèðäè. Î ùÿëÿ óøàã îëàðêÿí ùÿðáè îéóíëàðà áþéöêìàðàã ýþñòÿðèðäè. Òàðàüàéûí éàíûíäà ãóëëóã åäÿí àòàáÿéëÿð 10éàøûíäàí åòèáàðÿí Òåéìóðóí òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìàüàáàøëàéûáëàð. Îíëàð Òåéìóðà èäìàí îéóíëàðûíû âÿ ùÿðá ñÿíÿòèíèíñèðëÿðèíè äÿðèíäÿí þéðÿäèáëÿð. Ìÿùç áó òÿëèìëÿðèí áèðèíäÿ îíóíàéàüûíà îõ áàòûá. Òåéìóð óøàã âàõòûíäàí øèêÿñò ãàëûá. Åëÿ“Òîïàë" ëÿãÿáèíè äÿ îíà áóíà ýþðÿ âåðèáëÿð. Òåéìóð ÷îõ úÿñóð

48


âÿ òÿìêèíëè èíñàí îëóá. Àéûã ìöùàêèìÿ éöðöòìÿê êåéôèééÿòèíÿìàëèê îëàí Òåéìóð ÿí ÷ÿòèí àíëàðäà áåëÿ ÿí äöçýöí ãÿðàðëàðûãÿáóë åòìÿéè áàúàðûá. Õàðàêòåðèíèí áó õöñóñèééÿòëÿðè èíñàíëàðûîíà úÿëá åäèðäè. Òåéìóð áàðÿäÿ ìÿíáÿëÿðäÿ îëàí èëêìÿëóìàòëàð 1361-úè èëäÿí åòèáàðÿí îíóí ñèéàñè ôÿàëèééÿòÿáàøëàìàñû èëÿ ìåéäàíà ýÿëèá.

Òåéìóðèëÿð íÿñëèíèí áàíèñè Àìóäÿðéà âÿ Ñûðäÿðéà ÷àéëàðûíûíàðàñûíäàêû âàäèäÿ éåðëÿøÿí Ìàâÿðÿííÿùðäÿ, Êåø øÿùÿðèíäÿòöðêëÿøìèø ìîíãîë òàéôàñûíäà àíàäàí îëóá. Àòàñû Òàüàé Áàðëàñáÿéëÿðèíäÿí èäè. Óøàã éàøëàðûíäàí àò ÷àïìàãäà, îõ àòìàãäàìàùèð îëàí Òåéìóð åðêÿí ýÿíúëèéèíäÿí òàéôàëàðàðàñûäþéöøëÿðäÿ, ùÿðáè éöðöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. ßêñÿðâàõòûíû Ãóðàí îõóìàãäà, øàùìàò îéíàìàãäà âÿ õöñóñÿí àò÷àïìàã ìÿøüÿëÿëÿðèíäÿ êå÷èðèðäè.

Ùÿìèí äþâðäÿ Ìàâÿðÿííÿùð òöðê ÿìèðëÿðèíèí ÿëèíäÿ èäè.Òåéìóðóí úÿñàðÿòèíè ýþðÿí áèð íå÷ÿ äÿëèãàíëû îíóí áàøûíàéûüûøäû. Äöøìÿí òàéôàëàðà ãàðøû ùÿðáè ìåéäàíà àòûëàíäà îíóíúÿìè îí íÿôÿð àäàìû âàðäû. Àç êå÷ìèø íöôóçëó òöðê ÿìèðèíèíãûçûéëà åâëÿíÿí Òåéìóð Èëéàñ Õàúÿéÿ ãóëëóã åòìÿê èñòÿìèð. Îþç ãàéíû Ùöñåéíëÿ èòòèôàã áàüëàéûð. Ìîíãîëëàð þëêÿíè ÿëÿêå÷èðÿíäÿ Ùàúÿ Õîðàñàíà ãà÷àí âàõò ãÿòëÿ éåòèðèëèð âÿ Êåøèíùàêèìèééÿòè Òåéìóðà ãèñìÿò îëóð. Áÿëõ øÿùÿðèíäÿ òîïëàíàí òöðêìèíáàøûëàðûíûí âÿ òöìÿí áàø÷ûëàðûíûí ãóðóëòàéûíäà Òåéìóð òöðêÿíÿíÿëÿðèéëÿ àü êå÷ÿ öçÿðèíäÿ éóõàðûéà ãàëäûðûëûð âÿ öëÿìàÑåéèä Áÿðêÿíèí îõóäóüó äóàäàí ñîíðà Ìàâÿðÿííÿùðèí ÿìèðèåëàí åäèëèð. Òàìùöãóãëó ùàêèì îëàíäà äà Òåéìóð áàøãàùàêèìëÿð êèìè õàí òèòóëóíó ýþòöðìÿéÿðÿê “Áþéöê ÿìèð"ðöòáÿñèéëÿ êèôàéÿòëÿíèð. Þëêÿíèí ïàéòàõòû êèìè Ñÿìÿðãÿíäèñå÷ÿíäÿí ñîíðà èñÿ îíà ñÿðùÿäëÿðäÿ ñàêèòëèéèí âÿ þëêÿäàõèëèíäÿ ñÿëèãÿ-ñàùìàíûí áÿðãÿðàðûíà 9 èë ëàçûì ýÿëèð.

Þëêÿíèí ìöäàôèÿñè öçÿðèíäÿ áàø ñûíäûðàðêÿí ßìèð Òåéìóðþçö ö÷öí ö÷ ãàíóí ìöÿééÿí åëÿäè êè, þìðöíöí ñîíóíàúàí äàîíëàðà ñàäèã ãàëäû: þç ÿðàçèíäÿ ìöùàðèáÿ åëÿìÿìÿê,ìöäàôèÿéÿ áàø ãîøìàìàã âÿ äöøìÿíèí çÿðáÿñèíäÿí ÿââÿëùÿìëÿ åëÿìÿê. Îðäóíóí âÿ þëêÿíèí ìþùêÿìëÿíìÿñèíäÿÒåéìóð ×èíýèç õàíûí òÿúðöáÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åòäè. Î âàõò ×èíýèçõàí “Éàñà" àäëàíàí ãàíóíëàð òîïëóñó åëàí åëÿìèøäè êè, áó

49


ãàíóíëàð õàëãûí áöòöí ùÿéàòûíû ìöÿééÿíëÿøäèðèðäè. Ãàäàüàëàðøÿêëèíäÿ åëàí îëóíìóø ùÿéàò òÿðçèíè òÿìèí åäÿí ãàéäàëàðäàíßìèð Òåéìóð áèðúÿ ÿñèë-íÿñèë ìÿñÿëÿñèíè ÷ûõàðìûøäû. Èíäè áöòöíìöêàôàòëàð âÿ ðöòáÿëÿð äþéöø ìåéäàíûíäà ãàçàíûëûðäû. Ãîøóíóõàëãëà áèðëÿøäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ ßìèð Òåéìóð ìîíãîëëàðûíáóéíóçëó áàéðàãëàðûíû ãûçûëû àéïàðà èëÿ ÿâÿç åëÿäè. Èíäè Òåéìóðãîøóíëàðû ãûçûëû àéïàðàëû áàéðàüûí àëòûíäà ùöúóìà êå÷èðäèëÿð.

Ùÿð éåíè ãÿëÿáÿíè Áþéöê ßìèð òèêèëè àáèäÿéëÿÿáÿäèëÿøäèðèðäè. Îíëàðäàí ÿí ìÿøùóðëàðû - Ðåýèñòàí, Øàùè-Çèíäÿ, Ãóð-ßìèð ìÿãáÿðÿëÿðè âÿ Áèáè Õàíûì ìÿñúèäèäèð. Îíóíÿñýÿðëÿðè ùÿð éåíè øÿùÿðäÿ ñÿíÿòêàðëàðû ñîðàãëàéûá ñàü-ñàëàìàòÑÿìÿðãÿíäÿ ýÿòèðìÿéÿ áîðúëó èäè. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, Äÿìÿøãèéàíäûðìàçäàí ÿââÿë Òåéìóð ìÿøùóð ìÿñúèäèí ýöíáÿçèíèíëàéèùÿñèíè ÷ûõàðìàüû ÿìð åäèá êè, ñîíðàäàí îíó Ñÿìÿðãÿíääÿãóðàøäûðà áèëñèí. Èòèðäèéè ñåâèìëè àäàìëàðûí äà õàòèðÿñèíÿàáèäÿëÿð óúàëäûðäû. Áèáè Õàíûì ìÿñúèäè ñåâèìëè àðâàäû Àëúàé-àüàíûí õàòèðÿñèíÿ òèêèëèá. Ñåâèìëè íÿâÿñèíè èòèðÿíäÿ èñÿ Ãóð-ßìèð ìÿãáÿðÿñèíèí òèêèíòèñèíÿ ÿìð âåðèá. Ýÿëÿúÿêäÿ ùÿìèíìÿãáÿðÿäÿ þçö âÿ Òåéìóðèëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè äÿ ðàùàòëûãòàïàúàãäû.

Îíóí èìïåðèéàñû ñàíêè ýþçÿë éîëëàðäàí ùþðöëìöøäö.Ñÿôÿðëÿðè éîðóúó åòìÿìÿê ö÷öí àðà-ñûðà êàðâàíñàðàëàð òèêèëèðäèêè, ñÿééàùëàð àòëàðûíû äÿéèøèá éîðüóíëóãëàðûíû ÷ûõàðà áèëñèíëÿð.Éàõøû íÿãëèééàò ñèñòåìèíÿ ýþðÿ äÿ Ñÿìÿðãÿíääÿí ýÿëÿíÿìðëÿð áèð íå÷ÿ ýöí ÿðçèíäÿ ëàçûìè öíâàíà éåòèðäè. Ýèçëèúàñóñëàð þëêÿ ùàêèìèééÿòèíäÿí âÿ ñàäÿ úàìààòäàí äà õÿáÿðäàøûéûðäûëàð. Ùÿìèí õÿôèééÿëÿð äöøìÿíèí ùÿðÿêÿòè, ìàääèäóðóìó ùàããûíäà äÿãèã èíôîðìàñèéà âåðìÿêëÿ éàíàøû, ëàçûìýÿëÿðñÿ, ãîðõó òîõóìó äà ñÿïèðäèëÿð. Áó âàñèòÿëÿðèí ùåñàáûíàßìèð Òåéìóð áþéöê ÿðàçèëÿðè òàì íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàéàáèëèðäè. Òàúèðëÿð ÷îõ àç ðöñóì âåðèðäèëÿð. ßâÿçèíäÿ îíëàðûíòîõóíóëìàçëûüûíà òÿìèíàò âåðèëèðäè äåéÿ òèúàðÿò éàõøû èíêèøàôåäèðäè. Òàúèðëÿð Ùèíäèñòàí, ×èí, Àâðîïà èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿðéàðàòìûøäûëàð. Çÿáò åäèëìèø þëêÿëÿðèí øÿùÿð ùàêèìëÿðèúèíàéÿòêàðëûãëà ýöúëö ìöáàðèçÿ àïàðìàëû îëóðäóëàð. ×öíêèãîéóëàí ãàíóíà ýþðÿ, îüðó òàïûëìàñàéäû, øÿùÿð ùàêèìè çÿðÿðè

50


þçö þäÿìÿëèéäè. Òîðïàãëàðû áèðëÿøäèðäèêúÿ òÿäðèúÿí âåðýèëÿð äÿàçàëûðäû.

Îðòà ÿñðëÿðäÿ áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿð “àòà-îüóë-ãàðäàø"àíëàéûøëàðû öçÿðèíäÿ ãóðóëóðäó. Þç òàéûíà “ãàðäàø", ñÿíäÿíàñûëû îëàíà “îüóë" äåéèðäèëÿð. Áåéíÿëõàëã ÿëàãÿëÿðäÿ ãàëèá îëàí“àòà"éà ÷åâðèëÿðÿê òåðìèí êèìè èøëÿäèëèðäè. Î, ÿëÿ êå÷èðäèéèÿðàçèëÿðäÿ àäûíûí äóàëàð çàìàíû ÷ÿêèëìÿñèíè, ñèêêÿëÿðèíöçÿðèíäÿ þç úèçýèëÿðèíèí ÿêñ åäèëìÿñèíè òÿëÿá åëÿéÿ áèëÿðäè. Áóøÿðòëÿð ýÿëèð âåðýèñè ãÿäÿð âàúèá ñàéûëûðäû. ßìèð Òåéìóð èñïàíêðàëûíû “îüëó" àäëàíäûðìàãëà èøýöçàð ñþùáÿòëÿðäÿ áèð äàùàâóðüóëàéûðäû êè, óçàã Èñïàíèéà áåëÿ îíóí ÿìðèíÿ ìöíòÿçèðäèð.

Ö÷èëëèê àäëàíàí áèðèíúè ñÿôÿðäÿ Òåéìóð ìîíãîëëàðû Èðòûøàãÿäÿð øèìàëà, øÿðãäÿí èñÿ Áþéöê Óëäóçà ãÿäÿð ãîâàëàéà áèëèð.Áåøèëëèê éöðöøäÿ Õÿçÿðÿòðàôû ÿðàçèëÿðè, Ãÿðáè Ïåðñèéà âÿÁàüäàäû ÿëäÿ åäèð. ßìèðèí îüëó Þìÿð Øåéõ Ôàðñûí, ÌèðàíøàùÀçÿðáàéúàí âÿ Úÿíóáè Ãàôãàçûí ùàêèìè òÿéèí åäèëèð. Ìîíãîëëàðûðóñ ñÿðùÿäëÿðèíÿ ãÿäÿð ñûõûøäûðàíäàí ñîíðà Ãàôãàç äàüëàðûÒåéìóð èìïåðèéàñûíûí øèìàë ñÿðùÿäè îëóð. Ùèíäèñòàíà éöðöøöíÿòèúÿñèíäÿ Òåéìóð ñÿðùÿäëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿñÿ äÿ, ÷îõëóãÿíèìÿò ÿëäÿ åäÿðÿê Ñÿìÿðãÿíäÿ ÷îõ áþéöê ñÿðâÿòëÿ ãàéûäûð.Àðõàñûíúà ãàíëû èç ãîéàðàã Äåùëèéÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàí ÿìèðýåðè ãàéûäàíäà 90 ôèëèí áåëèíäÿ Ñÿìÿðãÿíääÿ òèêèëÿúÿê ìÿñúèäö÷öí ñàë äàøëàð ýÿòèðäèð. Éåääèèëëèê éöðöøöí áàøëàìàñûíà èñÿÌèðàíøàùûí ùàâàëàíìàñû òÿêàí îëäó. ×öíêè îíóíèäàðÿ÷èëèéèíäÿêè ÿðàçèëÿðäÿ íàðàçûëûã áàø àëûá ýåäèðäè. Þç îüëóíóäà òàõòäàí ñàëàðàã Îñìàíëû ñóëòàíû Áÿéàçèäëÿ äþéöøÿ áàøëàéûð.Òöðêöí òöðêÿ ãûëûíú ãàëäûðäûüû Àíêàðà ÿòðàôûíäàêû äþéöøäÿÁÿéàçèä ìÿüëóá îëóð âÿ ÿñèð äöøöð. Áàüäàäûí ùàêèìèÌèðàíøàùûí îüëó ßáó Áÿêð, Àçÿðáàéúàíûíêû èñÿ î áèðè îüëóÞìÿð òÿéèí åäèëèð. Ñÿìÿðãÿíäÿ ãàéûäàíäàí ñîíðà ßìèðÒåéìóð ÷îõäàí ïëàíëàøäûðäûüû íàüûëëàð þëêÿñè ×èí öçÿðèíÿéöðöøÿ ùàçûðëàøûð. Àììà ×èíè äÿ þç èìïåðèéàñûíà ãàòìàüàþìðö êèôàéÿò åëÿìèð.

ßìèð Òåéìóðóí ùÿðÿêÿòëÿðè, ñÿôÿðëÿðè ùàããûíäà ÷îõñàéëûìÿëóìàòëàð éàçìûø òàðèõ÷èëÿð îíóí ýþðêÿìè áàðÿäÿ ÷îõ àçòÿñâèðëÿð ãîéóáëàð. ßìèðèí ÿñèðè ÿðÿá Èáí Àðàáøàù îíóùöíäöðáîé, èðè êÿëëÿëè âÿ ùöíäöð àëûíëû òÿñâèð åäèð. Îíóí

51


éàçäûüûíà ýþðÿ, Òåéìóð ÷îõ ýöúëö, úÿñàðÿòëè, ÿëà áÿäÿíãóðóëóøëó, åíëèêöðÿê êèøè èäè. Óçóí ñàããàë ñàõëàéûðäû, ñà÷ûâàõòûíäàí ãàáàã àüàðìûøäû, áèð àéàüûíû ÷ÿêÿðÿê ýÿçèð âÿ ãàëûí,áÿì ñÿñëÿ äàíûøûðäû. Äÿðèñèíè ãÿðèáÿ îëñà äà, àü ðÿíýäÿ òÿñâèðåäèð. 1941-úè èëèí 22 èéóíóíäà Ãóð-ßìèð ìÿãáÿðÿñèíäÿí÷ûõàðûëìûø ñöìöêëÿðÿ ÿñàñÿí ÿìèðèí ïîðòðåòèíè éàðàòìûøàíòðîïîëîã ýåðàñèìîâ äà áó òÿñâèðÿ óéüóí íÿòèúÿëÿð ÿëäÿåëÿìèøäè. Ýåðàñèìîâ ñöìöêëÿðèí ñàùèáèíèí àéàüûíû ÷ÿêäèéèíèâÿ ÿëèíèí ãóðóäóüóíó òÿñäèã åëÿìèøäè. Àëèìèí òÿñâèðèíÿèíàíñàã, Òåéìóð ìîíãîëîèä éîõ, àâðîïàëû òèïëè îëóá. ßëäÿåäèëìèø ñêåëåòèí ñàùèáè ìîíãîëëàð ö÷öí ùöíäöð ñàéûëàí 170ñàíòèìåòðëèê áîéäà èäè. Òåéìóðóí âàõòûíäàí ãàáàã àüàðìûøêöðÿí ñà÷ëàðû âÿ óçóí áûüëàðû âàðäû. Áèíîêóëéàð àëòûíäà òÿäãèãèñà÷ëàðûí êöðÿíëèéèíèí òàðèõ÷èëÿðèí äåäèéè êèìè õûíà èëÿ ðÿíýëÿíìèøéîõ, òÿáèè îëäóüóíó òÿñäèãëÿéèá.

ßìèð Òåéìóð ðóùàíèëÿðÿ, äÿðâèøëÿðÿ õöñóñè ùþðìÿòëÿéàíàøûá. Êöôð åëàí åäèëìèø (ôÿëñÿôÿ âÿ ìÿíòèãëÿ ìàðàãëàíìàã)èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàüà ãîéìóð âÿ áþéöê ýÿëèð ýÿòèðìÿñèíÿáàõìàéàðàã, òèúàðÿò øÿùÿðëÿðèíäÿ ÿéëÿíúÿ éåðëÿðèíèáàüëàòäûðìàãëà äèíèí ãàäàüàëàðûíà ðèàéÿò åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.Òåéìóð Àëëàùà äÿðèíäÿí èíàíûð, äàèì éàíûíäà Ãóðàí ýÿçäèðèðâÿ ìöòàëèÿ åäèðäè. Óñòàäû Ñåéèä Áÿðêÿ îíóí ÿí éàõûí àäàìû âÿìÿñëÿùÿò÷èñè èäè. Òåéìóðóí ãûëûíú ùåñàáûíà ÿëäÿ åòäèêëÿðèíè þçäóàëàðûéëà ìþùêÿìëÿíäèðèðäè. Áþéöê ôàòåù þç ìÿêòóáëàðûíû“Ìÿí, Òàíðû ãóëó Òåéìóð..." ñþçëÿðè èëÿ áàøëàéûðäû. Þëöìéàòàüûíäà èñÿ î, Ñåéèä Áÿðêÿíèí àéàãëàðû àëòûíäà áàñäûðûëìàüûâÿñèééÿò åòìèøäè.

ßìèð Òåéìóð äöøìÿíÿ ãàðøû àìàíñûç èäè, ëàêèí îíóíëà à÷ûãäþéöøÿ ýèðÿí èýèä ñÿðêÿðäÿëÿðè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèðäè.Àçÿðáàéúàíäà ßìèð Àëòóí 300 íÿôÿðëèê ãöââÿ èëÿ óçóí ìöääÿòßëèíúÿ ãàëàñûíû Òåéìóðóí îðäóñóíäàí ìöäàôèÿ åòìèøäè. ÎíóíÌÿðÿíä ùàêèìè òÿðÿôèíäÿí õàèíúÿñèíÿ þëäöðöëäöéöíö åøèäÿíäÿÒåéìóð áóíà òÿÿññöôëÿíìèø, ãàòèëè ùÿáñ åäèá åäàì åòäèðìèøäè.Áþéöê ôàòåù ÿñèð ýþòöðäöéö Èëäûðûì Áÿéàçèäÿ äÿ åùòèðàìëàéàíàøûðäû. Îíóíëà òåç-òåç ôÿëñÿôè ñþùáÿòëÿð åäèð, øàùìàòîéíàéûðäû.

52


Û Èáðàùèì èáí Ñîëòàí Ìÿùÿììÿä èáí Êåéãóáàä Øèðâàí òàõò-òàúûíû ñàõëàìàã ö÷öí Òåéìóðëà äèë òàïà áèëìèøäè. Òöðêëÿðäÿáåëÿ àäÿò âàð êè, ùÿäèééÿ åäÿíäÿ ùÿð øåéäÿí 9 ÿäÿäâåðÿðìèøëÿð. Ùÿìèí àäÿòÿ ðèàéÿò åäÿí Øåéõ Èáðàùèì þçöéëÿ 8ãóë àïàðìûøäû. Îíäàí ñîðóøàíäà êè, íèéÿ áåëÿäèð, äåéèð êè,äîããóçóíúó ãóë ìÿí þçöìÿì. Áó ñþç Òåéìóðóí î ãÿäÿðõîøóíà ýÿëèð êè, îíó Øèðâàí âÿ Øàìàõûíûí ðÿñìè ùàêèìè åëàíåëÿéèð. Òÿäðèúÿí Û Èáðàùèìëÿ ßìèð Òåéìóð àðàñûíäà “àüà-ãóë"ìöíàñèáÿòëÿðè äîñòëóüà êå÷èð. Èáðàùèì îíà õÿðàú âåðìèðäè,àììà Òåéìóðóí éîëó Øèðâàíà äöøÿíäÿ òÿìòÿðàãëû çèéàôÿòëÿðâåðìÿêëÿ, ãèéìÿòëè ùÿäèééÿëÿð ýþíäÿðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèðäè.Àçÿðáàéúàíà éîëó äöøÿíäÿ Òåéìóð òåç-òåç äöøÿðýÿñèíèÃàðàáàüäà ñàëäûðûðäû. Î, ìîíãîëëàðûí äàüûòäûüû Áåéëÿãàíûàáàäëàøäûðûð, Àðàçäàí ñóâàðìà êàíàëû ÷ÿêäèðèðäè.

Õàëã àðàñûíäà áåëÿ áèð èíàì âàðäû êè, áþéöê ñÿðêÿðäÿíèíãÿáðèíè à÷àíäà éåíÿ äÿ ìöùàðèáÿ îëàúàã. 1941-úè èëäÿ ßëèøèðÍÿâàèíèí 500 èëëèê éóáèëåéè ÿðÿôÿñèíäÿ òÿøêèëàò êîìèòÿñèíÿÒåéìóðóí ìÿãáÿðÿñèíè à÷ûá òÿäãèã åëÿìÿéÿ èúàçÿ âåðèëèð.Ãàçûíòûëàð 16 èéóíäà áàøëàéûð. ßââÿë íÿâÿñè Óëóüáÿéèíîüóëëàðûíû, ñîíðà Òåéìóðóí îüóëëàðû Ìèðàíøàù âÿ Øàùðóùóíúÿíàçÿñèíè ÷ûõàðûðëàð. ßìèð Òåéìóðóí ìÿçàð äàøûíû òÿðïÿäÿíäÿÿòðàôà áîüóúó ãÿòðàí, êàìôîðà, ãûçûëýöë âÿ áöõóð ÿòðè ãàðûøûãáîüóúó ãîõó éàéûëûð. Àëèìëÿð èéóíóí 21-äÿí 22-íÿ êå÷ÿí ýåúÿÒåéìóðóí ñÿðäàáàñûíà äöøöðëÿð. Áóíäàí áèð ñààò êå÷ìèøÀëìàíèéà ÑÑÐÈ-éÿ ùöúóì ùàããûíäà åëàí åäèð. Òåéìóðóíñöìöêëÿðè ãÿáèðäÿí ÷ûõàðûëûá Ìîñêâàéà ýÿòèðèëìèøäè. Ñòàëèíòàëåéèíè áèð àç äà ñûíàìàãäàí ÷ÿêèíèá ÿìèðèí ñöìöêëÿðèíèéåðèíÿ ãàéòàðìàüû ÿìð åäèð.

Áó éàõûíëàðàúàí Ãóð-ßìèð ìÿãáÿðÿñèíè çèéàðÿòÿ ýÿëÿíëÿðÿÒåéìóðëÿíýèí òþðÿòäèéè âÿùøèëèêëÿðäÿí äàíûøûëûð, çÿáò åäèëìèøþëêÿëÿðèí õàëãëàðûíûí ÿçàáëàðûíû òÿñâèð åäèðäèëÿð. Òåéìóðóíêàíîíëàøìàñû 1995-úè èëäÿ Äàøêÿíäèí ìÿðêÿçèíäÿ Ìàðêñûíùåéêÿëèíè éûõûá éåðèíÿ ßìèð Òåéìóðà àáèäÿ ãîéàíäàí ñîíðàáàøëàéûá. Þëöìöíäÿí ñîíðà ßìèð Òåéìóð Êàðë Ìàðêñà äà ãàëèáýÿëäè.

53


ÒÅÉÌÓÐÓÍ “ÊÎÐ ÀÁÄÀË” ÄÅÄÈÉÈ ÔÀÒÅÙ ÁßÉÀÇÈÄ

Îíóí ñÿëòÿíÿòè 13 èë ñöðäö. 13 èë ÿðçèíäÿ 19 ñàâàøà ãàòûëäûâÿ Àíêàðà ñàâàøûíäàí áàøãà áöòöí ñàâàøëàðû ãàçàíäû.Òåéìóðëà ìöùàðèáÿ îëìàñàéäû, èíäèêè Èñòàíáóëó ôÿòù

åäÿúÿêäè. Ùÿääèíäÿí àðòûã ìÿüðóð îëìàñû ùàêèìèééÿòèíèí ñîíäþâðëÿðèíäÿ äîüðó ãÿðàðëàð âåðìÿñèíÿ ìàíå îëäó. Áóíàáàõìàéàðàã, Áÿéàçèä Àâðîïàíûí òàíûäûüû ÿí áþéöê ôàòåùëÿðäÿíáèðè èäè. ßìèð Òåéìóðóí “êîð àáäàë" àäëàíäûðäûüû ÈëäûðûìÁÿéàçèä...

Ýþçëÿðè ùÿääèíäÿí àðòûã çÿèô ýþðöðäö. Àììà áó, îíà øàíëûçÿôÿðëÿð ÷àëìàüà ìàíå îëìàäû...

***Êîñîâî ÷þëöíäÿêè àüûð ìÿüëóáèééÿò áöòöí Áàëêàíëàðûí âÿ

Øÿðãè Àâðîïàíûí ãàïûëàðûíû Îñìàíëû òöðêìÿí àõûí÷ûëàðûíûí öçöíÿà÷ìûøäû. Âÿçèééÿòè äÿéÿðëÿíäèðÿí ìàúàð êðàëû Ñèãçìóíä âÿáîëãàð êðàëû Èâàí Øèøìàí òÿúèëè òÿäáèð ýþðöëìÿñè ö÷öí Àâèíéîíäàâÿ Âàòèêàíäà îòóðàí ïàïàëàðà ìöðàúèÿò åòäèëÿð. Ôðàíñàéà áàüëûîëàí Àâèíéîí ïàïàñû Áîíèôàñè òöðêëÿðÿ ãàðøû ñÿëèá éöðöøö åëàíåòäè âÿ íÿ ãÿäÿð ãÿðèáÿ äÿ îëñà, áèð-áèðè èëÿ ÷ÿêèøÿí Àâðîïàäþâëÿòëÿðè áèðëÿøìèø ãöââÿëÿðè òöðêëÿðèí öçÿðèíÿ éîëëàìàüà âÿØÿðãäÿí ýÿëÿí ìöñÿëìàí-òöðê áÿëàñûíäàí áèðäÿôÿëèê ãóðòóëìàüàãÿðàð âåðäèëÿð. 1396-úû èëäÿ ôðàíñûç ùåðñîãó Æàí äå Íåâåðèíðÿùáÿðè îëäóüó Ãÿðáè Àâðîïàíûí áèðëÿøìèø ãöââÿëÿðè Ìàúàðûñòàí

54


êðàëû Ñèãçìóíäóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà îëàí Øÿðãè Àâðîïà ãöââÿëÿðèèëÿ Áóäà øÿùÿðèíäÿ áèðëÿøäè âÿ Äóíàé ÷àéû öçÿðèíäÿ éåðëÿøÿíÍèêîïîë øÿùÿðèíè ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Õà÷ëûëàð îðäóñóíóí ñàéû éöçÿëëè ìèíè þòöðäö.

Õà÷ëûëàðûí êÿøôèééàò äÿñòÿëÿðèíèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ,Èëäûðûì Áÿéàçèä Èñòàíáóëó ìöùàñèðÿéÿ àëìûøäû âÿ ÿñàñ ãöââÿëÿðÀíàäîëóíóí ôÿòùè èëÿ ìÿøüóëäó. Ñÿëèá÷èëÿð ùåñàá åäèðäèëÿð êè,îíëàð Áÿéàçèäèí ÿñàñ ãöââÿëÿðè èëÿ àíúàã áèð-èêè àéäàí ñîíðà öç-öçÿ ýÿëÿúÿêëÿð. Íèêîïîëó àëûá Îñìàíëû òîðïàãëàðûíûí è÷ÿðèñèíÿäîüðó èðÿëèëÿìÿéè âÿ ßäèðíÿ ãàðøûñûíäà Áÿéàçèäè ìÿüëóá åäèáÀíàäîëóéà äîüðó èðÿëèëÿìÿéè ïëàíëàøäûðûðäûëàð. Íèêîïîë ãàëàñûíûíêîìåíäàíòû Äÿäÿ áÿé èñÿ àðòûã ãàëàíû òÿñëèì åòìÿê ö÷öíñÿëèá÷èëÿðëÿ äàíûøûãëàð àïàðûðäû.

Áÿéàçèäèí êÿøôèééàò äÿñòÿëÿðè ñóëòàíà õà÷ëûëàð îðäóñóíóíùÿðÿêÿò èñòèãàìÿòè ùàããûíäà õÿáÿð âåðèðäè. Õà÷ëûëàð Íèêîïîëäàäöøÿðýÿ ãóðäóãëàðû çàìàí àðòûã Áÿéàçèä ÷îõäàí Èñòàíáóëäàíéîëà ÷ûõìûøäû. Èëäûðûì ãûðõ ìèíëèê îðäóñó èëÿ áèð ýöíäÿ ö÷ ýöíëöêéîë ãÿò åäèðäè. ßñàñ ãöââÿëÿðèí Àíàäîëóäàí àéðûëìàñû ö÷öíçàìàíà åùòèéàú âàðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ äöøìÿíèí ãàðøûñûíû àëìàëûâÿ ÿñàñ ãöââÿëÿðèíèí ýÿëìÿñè ö÷öí âàõò ãàçàíìàëûéäû.

1396-úû èë ñåíòéàáðûí 25-äÿ õà÷ëûëàð âÿ Íèêîïîë øÿùÿðèíèíñàêèíëÿðè ýåúÿ éàðûñû áèð áàüûðòû åøèòäèëÿð: “Äÿäÿ áÿé, ìÿí ÑóëòàíÁÿéàçèä õàíàì. Ãàëàíû òÿñëèì åòìÿéÿúÿêñÿí. Àëëàùûí èçíè èëÿñàáàù áþéöê çÿôÿðÿ ÷àòàúàüûã".

Ñÿùÿðè ýöí ñöáù äóìàíû ÷ÿêèëÿíäÿ õà÷ëûëàð îðäóñóíóíÿñýÿðëÿðè ýþçëÿðèíÿ èíàíà áèëìÿäè. Áÿéàçèäèí îðäóñó ãàðøûäàêûòÿïÿëèêëÿðäÿ ìþâãå òóòàðàã îíëàðû ö÷ òÿðÿôäÿí ìöùàñèðÿéÿàëìûøäû. Ãîðõìàçëûüû èëÿ ñÿñ ñàëàí ùåðñîã Æàí äå Íåâåðúÿíýàâÿðëÿðèíè äöøÿðýÿäÿí ÷ûõàðûá òöðêëÿðèí öçÿðèíÿ éöðöäö.

Îñìàíëû îðäóñóíóí èëê ñûðàëàðûíû òÿøêèë åäÿí àõûí÷ûëàðúèíàùëàðà ÷ÿêèëìÿêëÿ ýåðèëÿìÿéÿ áàøëàäûëàð, õà÷ëûëàð åëÿ áèëäèëÿðêè, òöðêëÿð ãà÷ìàüà ùàçûðëàøûð. Õà÷ëû úÿíýàâÿðëÿðèí àüûð ñöâàðèëÿðèèðÿëè àòûëàíäà òÿïÿëÿðèí öñòöíäÿ éåíè÷ÿðè áèðëèêëÿðè âÿ éöíýöë òöðêñöâàðèëÿðè èëÿ öçëÿøäèëÿð. Áèð ñààòäàí ñîíðà úèíàùëàðà ÷ÿêèëÿíàõûí÷ûëàð äöøìÿí ÿòðàôûíäàêû äàèðÿíè áàüëàéàðàã õà÷ëûëàðûí áþéöêîðäóñóíó ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Àðòûã ýöíîðòàéà ãÿäÿð õà÷ëû îðäóñóòàìàìèëÿ äàðìàäàüûí îëóíìóøäó. Ìàúàð êðàëû Ñèãçìóíä

55


îðäóíóí áèð ùèññÿñèíè ýþòöðöá äþéöø ìåéäàíûíäàí ãà÷ìàüûáàúàðìûøäû.

Ôðàíñà âÿ Èíýèëòÿðÿ îðäóñóíóí áþéöê áèð ùèññÿñè ãûðûëìûø,éåðäÿ ãàëàíëàð èñÿ òöðêëÿðÿ ÿñèð äöøìöøäö. ßñèðëÿðèí àðàñûíäàáàøäà ùåðñîã Æàí äå Íåâåð îëìàãëà Ãÿðáè Àâðîïàíûí àäëû-ñàíëûÿñèëçàäÿëÿðè âàðäû. ßñèðëÿðèí ñàéû îòóç ìèíÿ ÷àòûðäû.

Ñÿùÿðè ýöí Èëäûðûì Áÿéàçèä îðäóýàù áîéóíúà õÿíäÿêãàçûëìàñûíû ÿìð åòäè. ßñèðëÿðè õÿíäÿêëÿðèí þíöíÿ ýÿòèðäèëÿð âÿäîüðàéûá õÿíäÿêëÿðÿ àòäûëàð. Áÿéàçèä ùå÷ êèìÿ àìàí âåðìÿäè.Ñóëòàí áó ãàíëû ãÿòëèàìû õà÷ëûëàðûí êå÷äèéè ÿðàçèëÿðäÿ áþéöêãûðüûíëàðà éîë âåðìÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðäè. Éàëíûç ÿñèëçàäÿúÿíýàâÿðëÿð ö÷öí ôðàíñûç êðàëûíäàí áþéöê ôèäéÿëÿð àëûíäû âÿ îíëàðñÿðáÿñò áóðàõûëäûëàð.

Áó äþéöø òàðèõÿ Íèêîïîë ñàâàøû êèìè äöøäö. Âÿ ñîíóíúó ñÿëèáñàâàøû îëäó. Àâðîïà úÿíýàâÿðëÿðè áèð äàùà ìöãÿääÿñ ñàâàø åëàíåòìÿäèëÿð.

Íèêîïîë ñàâàøûíäàí ñîíðà Èëäûðûì Áÿéàçèäèí òÿøÿõõöñö éåðÿ-ýþéÿ ñûüìàäû. Áóíäàí ñîíðà Áÿéàçèä áöòöí Àâðîïàíûí ãîðõóëóðþéàñûíà ÷åâðèëäè. Éàëíûç Áÿéàçèä Àíêàðà ÷þëöíäÿ Òåéìóðòÿðÿôèíäÿí ÿñèð àëûíäûãäàí ñîíðà Àâðîïà ðàùàò íÿôÿñ àëäû.

Êîñîâî ÷þëöíäÿ àòàñû Ñóëòàí Ìóðàäûí øÿùèä îëìàñûéëàùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðÿí Áÿéàçèä òàõò-òàúûí ãàíóíè âàðèñè äåéèëäè.Ñóëòàí Ìóðàäûí âàðèñè Àíàäîëóäàêû îðäóëàðà ðÿùáÿðëèê åäÿí âÿàòàñû ñÿôÿðäÿ èêÿí òàõòäà îòóðàí áþéöê ãàðäàøû Éàãóá ×ÿëÿáè èäè.

Áÿéàçèä ñåðá äåñïîòó Ëàçàðû Êîñîâî ÷þëöíäÿ ìÿüëóá åäèáàòàñûíûí èíòèãàìûíû àëìàãëà îðàäàêû îðäóíóí áåéÿòèíè àëñà äà,áöòþâëöêäÿ ÿõè òÿêéÿëÿðè âÿ Àíàäîëóäàêû áèðëèêëÿð Éàãóá×ÿëÿáèíèí òÿðÿôèíäÿéäèëÿð, âàðèñ êèìè îíó ýþðöðäöëÿð. Êîñîâîäàêûîðäóýàùäà áàø âÿçèð ßëè ïàøà èëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøìÿëÿðäÿí ñîíðàÑóëòàí Ìóðàäûí àäûíäàí Éàãóá ×ÿëÿáèéÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèëäè âÿî, òÿúèëè Êîñîâîäàêû îðäóýàùà ÷àüûðûëäû. Ãàðäàøû éîëäà èêÿíÁÿéàçèä Êîñîâîäà ñåðá äåñïîòó Ëàçàðûí ãûçû Ìàðèéà Îëèâåðà èëÿìþùòÿøÿì òîé åòäè. Òîéäàí ñîíðà Äÿñïèíÿ õàòóí àäëàíàí ñåðáêðàëûíûí ýþçÿë ãûçû áóíäàí ñîíðà Èëäûðûìûí ÿí ñåâèìëè ãàäûíûîëàúàãäû.

Àòàñûíûí øÿùàäÿòèíäÿí áèõÿáÿð îëàí øàùçàäÿ Éàãóá ×ÿëÿáèÊîñîâîäàêû îðäóýàùà ýÿëäèêäÿí ñîíðà Áÿéàçèä îíóíëà

56


ýþðöøìÿäè áåëÿ. Éîë éîðüóíó îëàí òàõò-òàú âàðèñè ÷àäûðûíäàèñòèðàùÿò åäÿðêÿí è÷ÿðè ýèðÿí ôÿððàøëàð îíó áîüäóëàð.

Øàùçàäÿ Éàãóá ×ÿëÿáè îðäó âÿ äþâëÿò è÷èíäÿ áþéöê íöôóçàìàëèêäè, îíóí þëäöðöëìÿñè îðäóäà öñéàíà ñÿáÿá îëäó.Éåíè÷ÿðèëÿð âÿ àõûí÷ûëàð Áÿéàçèäèí ùàêèìèééÿòèíè òàíûìàãäàíèìòèíà åòäèëÿð.

Áÿéàçèä áöòöí ýöíàùû ñÿäðÿçÿì ßëè ïàøàíûí öçÿðèíÿ ãîéäóâÿ äþâëÿòèí èäàðÿ åäèëìÿñèíäÿ õöñóñè ÷ÿêèëÿðè îëàí öëÿìàëàðìÿúëèñèíäÿ îíó áó èøÿ ßëè ïàøàíûí ñþâã åòäèéèíè áèëäèðäè. ßõèòÿêéÿëÿðè ìÿúáóðèééÿò ãàðøûñûíäà Áÿéàçèäèí õàíÿäàí òàõòûíàîòóðìàñûíà ðàçûëûã âåðñÿëÿð äÿ, éåíè÷ÿðèëÿð Éàãóá ×ÿëÿáèíèíèíòèãàìûíûí àëûíìàñû ö÷öí ñÿäðÿçÿì ßëè ïàøàíûí åäàìîëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðäèëÿð. Âÿçèééÿò äîüðóäàí äà êðèòèêäè âÿÁÿéàçèä éà ýöçÿøòÿ ýåäÿðÿê íöôóçóíó, éà äà òàõòûíû èòèðìÿëèéäè.Áÿéàçèä äþâëÿò õÿçèíÿñèíèí éàðûñûíûí éåíè÷ÿðèëÿðÿ âÿ àõûí÷ûëàðàïàéëàíìàñûíû ÿìð åòäè. Áþéöê áÿõøèøäÿí ìÿìíóí ãàëàíÿñýÿðëÿð Áÿéàçèäÿ áåéÿò åòäèëÿð. Áèð íå÷ÿ àéäàí ñîíðà èñÿÁÿéàçèä öñéàíûí áàøûíäà äóðàí øÿõñëÿðèí áàøûíû ãîïàðòäûðàðàãþç àâòîðèòåòèíè òàì òÿìèí åòäè.

Êîñîâî ÷þëöíäÿ Áàëêàí þëêÿëÿðèíäÿí ýÿëÿí åë÷èëÿðè ãÿáóëåäÿí Áÿéàçèä îíëàðûí öçÿðèíÿ áþéöê âåðýèëÿð ãîéäó. Ëàçàðûí îüëóÁÿéàçèäèí âàññàëû åëàí îëóíäó, éåíè ñåðá êðàëû þç èòàÿòèíè âÿñÿäàãÿòèíè ñöáóò åòìÿê ö÷öí áàúûñû Îëèâåðàíû Áÿéàçèäÿ âåðäè.

Áÿéàçèä õðèñòèàíëàðûí ýöúëÿíìÿñèíèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öíàõûí÷û áÿéëÿðèíè Áîñíèéà, Ìàêåäîíèéà âÿ Áîëãàðûñòàíà éîëëàäû.Àõûí÷ûëàð ×åõèéà âÿ Ìàúàðûñòàí ñÿðùÿäëÿðèíÿ ãÿäÿð èðÿëèëÿäèëÿð.Áÿéàçèä þçö ßäèðíÿäÿéäè âÿ îðàäà éåíè, áþéöê òèêèíòèëÿðÿ ñòàðòâåðìèøäè.

Áÿéàçèä Áàëêàíëàðû, Áîëãàðûñòàí, Ìàúàðûñòàí âÿ ×åõèéàíûàíúàã 1396-úû èëäÿêè ñîíóíúó ñÿëèá éöðöøöíäÿí ñîíðà òàì îëàðàãþç õàíÿäàíûíà áàüëàéà áèëäè.

Áÿéàçèäèí ÿñàñ ùÿäÿôè Êîíñòàíòèíîïîëó ôÿòù åòìÿêäè. Ñóëòàíèêè äÿôÿ Øÿðãè Ðîìà èìïåðèéàñûíûí ïàéòàõòûíû ìöùàñèðÿéÿ àëäû.Ùÿð èêèñèíäÿ ùàäèñÿëÿðèí ýåäèøè îíó ìöùàñèðÿíè ãàëäûðìàüàìÿúáóð åòäè.

Áîëãàðûñòàíû ôÿòù åäÿí Áÿéàçèä 1393-úö èëäÿ Êîíñòàíòèíîïîëóéåíèäÿí ìöùàñèðÿéÿ àëäû. Þíúÿ Áîñôîðóí Àñèéà ñàùèëèíäÿ

57


Àíàäîëóùèñàðû èíøà åòäè. Ìöùàñèðÿíè òàì îëàðàã ùÿéàòà êå÷èðìÿêö÷öí àõûí÷ûëàð Éóíàíûñòàíà ýèðäèëÿð. Áèð íå÷ÿ èë ÿðçèíäÿ Áèçàíñèìïåðèéàñûíûí Àâðîïà òîðïàãëàðû èøüàë îëóíäó. Êîíñòàíòèíîïîëóíìöùàñèðÿñèíè áàøà ÷àòäûðìàãäà èêÿí Èëäûðûì õà÷ëûëàð îðäóñóíóíÄóíàé öçÿðèíäÿí èðÿëèëÿäèéèíè äóéäó. Øÿùÿðèí ìöùàñèðÿñèíèãàëäûðûá õà÷ëûëàðûí öçÿðèíÿ éöðöéÿí Ñóëòàí Íèêîïîëäà ìþùòÿøÿìãÿëÿáÿ ãàçàíäû.

Õà÷ëûëàðû ìÿüëóá åäÿí Áÿéàçèä éåíèäÿí Êîíñòàíòèíîïîëàäîüðó éþíÿëäè. ßëèíäÿêè ãöââÿëÿðëÿ Êîíñòàíòèíîïîëó ôÿòù åòìÿêèñòÿéÿí Áÿéàçèä éåíè ÷ÿòèíëèêëÿ öçëÿøäè. Áèçàíñ äîíàíìàñû òöðêäîíàíìàñûíäàí ÷îõ ýöúëö èäè âÿ áó äà øÿùÿðèí ôÿòùèíè èìêàíñûçùàëà ýÿòèðèðäè. Äàðäàíåë áîüàçûíäà áàø âåðÿí äþéöøäÿ òöðêäîíàíìàñû éåíèëäè âÿ ôàêòèêè îëàðàã Êîíñòàíòèíîïîëóí ôÿòùèèìêàíñûç ùàëà ýÿëäè. Áóíà áàõìàéàðàã, Áÿéàçèä øÿùÿðèíìöùàñèðÿñèíè äàùà 6 èë äàâàì åòäèðäè. Àðòûã Áèçàíñûí åùòèéàòëàðûòàìàìèëÿ òöêÿíèðäè, Áèçàíñ èìïåðàòîðó òÿñëèì îëìàüà ùàçûðäû.Àíúàã Áÿéàçèä ßìèð Òåéìóðóí îíóí òîðïàãëàðûíà ýèðìÿñè,Ñèâàñà äîüðó èðÿëèëÿìÿñè õÿáÿðèíè àëäû. Ñóëòàí àðòûã ìöãàâèìÿòèãûðûëàí øÿùÿðäÿí ÿë ÷ÿêèá Àíàäîëóéà ãàéûòìàüà ìÿúáóð îëäó.Òåéìóðóí Àíàäîëóéà ýÿëèøè èëÿ Áèçàíñ èìïåðèéàñûíûí þìðö äàùà50 èë óçàíäû.

Íèêîïîë ñàâàøûíäàí ñîíðà éåðÿ-ýþéÿ ñûüìàéàí, Àâðîïàíûíäèçëÿðèíè éåðÿ ýÿòèðÿí Ñóëòàí Áÿéàçèä è÷êè äöøêöíöíÿ ÷åâðèëìèøäè.Îíóí ñàðàéûíäà øÿðàá ñó êèìè àõûð âÿ ïàøàëàð þç ñóëòàíëàðûíäàíýåðè ãàëìàã èñòÿìèðäèëÿð. Àðòûã õàíÿäàíûí ÿäÿá-ÿðêàíû áåëÿãàëìàìûøäû. Áÿéàçèäèí ñàðàéûíäà ùîìîñåêñóàëèçì àäè ùàëà÷åâðèëìèøäè. Ïàøàëàð âÿ ãàçûëàð Øÿðãè Àâðîïàäàí ýÿòèçäèðäèêëÿðèéåíèéåòìÿ îüëàíëàðëà éàòûð âÿ åéø-èøðÿòäÿí áàøëàðû àéûëìûðäû.

Î çàìàíëàð áöòöí Àñèéàíû àòûíûí äûðíàãëàðûíà àéàãëàòäûðàíßìèð Òåéìóðóí áöòöí éöðöøëÿðèíèí òÿê ùÿäÿôè âàðäû - Áþéöê Èïÿêéîëóíó þç íÿçàðÿòè àëòûíäà ñàõëàìàã. Òåéìóð áöòöí ñàâàøëàðûíûÁþéöê Èïÿê éîëó öçÿðèíäÿ àïàðûðäû. Èñòÿð Ãûçûë Îðäàíû éåðöçöíäÿí ñèëìÿñè, èñòÿð Òîõòàìûøûí àðäûíúà Ìîñêâàéà ãÿäÿðýåäèá øÿùÿðè éàíäûðìàñû, èñòÿðñÿ äÿ î äþíÿìÿ ãÿäÿð òàðèõèí ÿíáþéöê ìåéäàí ñàâàøû îëàí Àíêàðà ñàâàøû Òåéìóðóí Áþéöê Èïÿêéîëóíà ñàùèá îëìàã èñòÿéèíäÿí äîüóðäó.

Èëäûðûì Àíêàðà ÷þëöíÿ éåòèøÿíäÿ Òåéìóðóí îðäóñó äàüûíûã

58


ùàëäà èäè. Èëäûðûì àäûíà óéüóí ùÿðÿêÿò åòìèøäè. Î, éàðûììèëéîíëóã îðäóíó ÷îõ ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åòäèðìèøäè, Òåéìóð îíóýþçëÿìèðäè áåëÿ. Öñòÿëèê, Òåéìóð Áÿéàçèäè úÿíóá-ãÿðáäÿíýþçëÿéÿðêÿí Áÿéàçèä øèìàëäàí ýÿëìèøäè.

×óáóãëó îáàñûíäà ìÿñêóíëàøàí Òåéìóðóí áþéöê îðäóñóèñòèðàùÿòëÿ ìÿøüóëäó. Àòëàð îòëàãëàðà áóðàõûëìûøäû, ÿñýÿðëÿðäèíúÿëèðäèëÿð. Òåéìóð ÷àøûá ãàëìûøäû. Î, Áÿéàçèäèí áó ãÿäÿðñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäÿúÿéèíè ýþçëÿìèðäè.

Îñìàíëû ñÿðêÿðäÿëÿðè ôöðñÿòè äÿéÿðëÿíäèðèá äÿðùàë ùöúóìàêå÷ìÿê èñòÿñÿëÿð äÿ, Áÿéàçèä, äåìÿê îëàð êè, òÿðêñèëàùâÿçèééÿòäÿ éàõàëàäûüû Òåéìóðà ùöúóì åòìÿìèøäè. Ãöðóðëóñóëòàí: “Ùÿð øåé àäÿòëÿðÿ óéüóí îëàúàã", - äåéÿðÿê îðäóýàùûíûãóðìóø âÿ ñÿùÿðè îâà ÷ûõìûøäû.

Ñàâàø áåø ýöíäÿí ñîíðà áàø âåðäè. 28 èéóë 1402-úè èëäÿùàðàäàñà ìèëéîí éàðûì èíñàíäàí èáàðÿò èêè îðäó öç-öçÿ ýÿëäè.Òåéìóðóí òÿðÿôèíäÿ òîðïàãëàðû ÿëèíäÿí àëûíìûø Àíàäîëó áÿéëÿðèäÿ äþéöøöðäö. Äþéöø ñÿùÿð òåçäÿí áàøëàäû âÿ 14 ñààò äàâàìåòäè.

Èëäûðûìûí éåíè÷ÿðèëÿðè ìÿðêÿçäÿí Òåéìóð îðäóñóíà ùöúóìåäèðäè, Òåéìóð èñÿ úèíàùëàðäàí Áÿéàçèäèí îðäóñóíó ìöùàñèðÿéÿàëäû. Ýöíîðòàäàí ñîíðà Áÿéàçèäèí îðäóñóíóí õàñ áèðëèêëÿðèíäÿíîëàí, ñîéúà úàüàòàéëàðà äàùà éàõûí îëàí ãàðàòàòàðëàð Áÿéàçèäÿõÿéàíÿò åäÿðÿê Òåéìóðóí òÿðÿôèíÿ êå÷äèëÿð. Àðòûã ñàâàøûí òàëåéèùÿëë îëóíìóøäó. Àõøàìòÿðÿôè øàùçàäÿëÿð Ñöëåéìàí ×ÿëÿáè,Ìÿùìÿò ×ÿëÿáè âÿ ñÿäðÿçÿì ßëè ïàøà ìöùàñèðÿíè éàðàðàã äþéöøìåéäàíûíû òÿðê åòäèëÿð.

Áÿéàçèä ÿòðàôûíäàêû 20 ìèíëèê ãöââÿ èëÿ ×àòàëòÿïÿäÿñàâàøìàãäà äàâàì åäèð, ãàðàíëûã äöøÿíäÿ ìöùàñèðÿíè éàðìàüûäöøöíöðäö. Àììà Òåéìóð Áÿéàçèäèí ñàü ÿëÿ êå÷èðèëìÿñè ö÷öíúàüàòàé îðäóñóíó ×àòàëòÿïÿéÿ ùÿðÿêÿò åòäèðäè. Äàéàíìàäàíâóðóøàí ñóëòàíûí öçÿðèíÿ áþéöê áèð àü ïàð÷à àòäûëàð âÿ îíó ÿñèðýþòöðäöëÿð.

Àíêàðà ñàâàøû áåëÿúÿ ñîíà ÷àòäû. Äþâðöí èêè áþéöê ôàòåùè öç-öçÿ ýÿëäè âÿ äàùà òÿúðöáÿëè, ùå÷ áèð çàìàí ãÿçÿáèéëÿ ùþêìâåðìÿéÿí ßìèð Òåéìóð áó ñàâàøû ãàçàíäû. Ñàâàøäà Áÿéàçèäèíèêè îüëó ùÿëàê îëäó. Äàùà èêè îüëó - øàùçàäÿ Ìóñà âÿ Ìóñòàôàÿñèð ýþòöðöëäöëÿð. ßñèðëÿðèí àðàñûíäà Áÿéàçèäèí ñåâèìëè õàòóíó,

59


ñåðá ýþçÿëè Äÿñïèíÿ õàòóí äà âàðäû.Áóíäàí ñîíðà Àíàäîëóäà 11 èëëèê Ôèòðÿò äþâðö áàøëàäû.

Áÿéàçèäèí îüóëëàðû òàõò-òàú óüðóíäà 11 èë ñàâàøäûëàð âÿ ñîíóíäàÑóëòàí Ìÿùìÿò ãàçàíäû.

Áÿéàçèäèí þëöì ñÿáÿáè èëÿ áàüëû úèääè ôèêèð àéðûëûãëàðû âàð.Åùòèìàë åäèëèð êè, àçàä îëóíàúàüûíû ýöìàí åäÿí ÁÿéàçèäÑÿìÿðãÿíäÿ àïàðûëàúàüûíû äóéóíúà óüóðñóç ãà÷ûøûíäàí ñîíðàãÿùðèíäÿí þëöá. Ùÿòòà 43 éàøûíäà îëàí ÿñèð ñóëòàíûí çÿùÿð è÷èáþëäöéö äÿ èääèà åäèëèð.

Îñìàíëû õàíÿäàíûíûí äþðäöíúö ñóëòàíû Áÿéàçèä õàí 1403-úöèë ìàðòûí 8-äÿ äöíéàñûíû äÿéèøèá. Áÿéàçèäèí þëäöéöíö åøèäÿíÒåéìóðóí ÷îõ êÿäÿðëÿíäèéè áèëäèðèëèð. Î, ñóëòàíûí íÿøèíèíìóìèéàëàíàðàã îüëóíà âåðèëìÿñèíè âÿ Áóðñàéà àïàðûëûá îðàäààòàñûíûí éàíûíäà äÿôí îëóíìàñûíû èñòÿéèð. 1404-úö èëäÿ Áÿéàçèäèííÿøè îüëó Ìóñà ×ÿëÿáè òÿðÿôèíäÿí Áóðñàéà ýÿòèðèëèð âÿ îíóí ö÷öíèíøà åäèëÿí òöðáÿäÿ äÿôí îëóíóð.

60


ÙÀÐÌÎÍÈÉÀÍÛÍÀÒÀÑÛ

Àëìàíèéàíûí Åéçåíàõ øÿùÿðèíäÿêè Ìöãÿääÿñ Ýåîðãêèëñÿñèíèí îðãàí èôà÷ûñû Èîùàíí Àìáðèñóñ Áàõ âÿ ÌàðèéàÅëèçàáåòà Ëàììåðùèðòèí 21 ìàðò 1685-úè èëäÿ éåääèíúè

óøàãëàðû äöíéàéà ýÿëèð. Ö÷ íÿñèëäèð ìóñèãè èëÿ ìÿøüóë îëàí áóàèëÿíèí ñîíáåøèéèíÿ Èîùàíí Ñåáàñòéàí àäû âåðèëèð. Àòàñû ùÿëÿáàëàúà âàõòëàðûíäàí Èîùàíà ñêðèïêà âÿ êëàâåñèíäÿ èôà åòìÿéèþéðÿäèð.

Éåääè éàøûíäà ìÿêòÿáÿ ýåäèð, ÿëèôáàíû, ëàòûí äèëèíè þéðÿíèð. 10éàøûíäà éåòèì ãàëûð; ÿââÿëúÿ àíàñû ðÿùìÿòÿ ýåäèð, 7 àé ñîíðà èñÿàòàñû... Þçöíäÿí 14 éàø áþéöê ãàðäàøû Èîùàíí Êðèñòîô îíóùèìàéÿñèíÿ ýþòöðÿðÿê îðãàí ÷àëìàüû þéðÿäèð. Éàõøû ñîïðàíîñÿñÿ âÿ äóéóìà ìàëèê îëàí Ñåáàñòéàí îí áåø éàøûíäà Ëöíåáåðãìóñèãè ìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëóð. Ö÷ èë òÿùñèë àëäûãäàí ñîíðàÂåéìàðäàêû áèð îðêåñòðäÿ ñêðèïêà âÿ îðãàí ÷àëìàüà áàøëàéûð.

Èñòåäàäû âÿ èíòèçàìû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäÿí ìóñèãè÷è áèð ìöääÿòñîíðà Àðíñòàääà Ìöãÿääÿñ Áîíèôåñ êèëñÿñèíÿ îðãàí ÷àëìàüàäÿâÿò îëóíóð. Òåçëèêëÿ Áàõûí Àðíñòàäû þçáàøûíà òÿðê åäÿðÿêóñòàäû Äèòðèõ Áóõòåùóäà âÿ îíóí Ëöáåêäÿêè ìÿêòÿáèíÿ áàø÷ÿêìÿñè êèëñÿ ðÿùáÿðëèéèíäÿ íàðàçûëûã îéàäûð.

Áàõ éàøàäûüû øÿùÿðè âÿ èøèíè àòàðàã øèìàë øÿùÿðëÿðèíäÿíáèðèíÿ - Ìöëùàóçåíÿ Ìöãÿääÿñ Áëàñóèñ êèëñÿñèíäÿ èøëÿìÿéÿýåäèð. Äþðä àéäàí ñîíðà ÿìèñè ãûçû Ìàðèéà Áàðáàðà èëÿ åâëÿíèð.

61


Áèð ìöääÿò ñîíðà éåíè èø òÿêëèôè àëàðàã éåíèäÿí Âåéìàðà ãàéûäûð.Âåéìàð ùåðñîãóíóí ñàðàéûíäàêû 22 ìóñèãè÷èäÿí èáàðÿòîðêåñòðäÿ ñêðèïêà âÿ îðãàí ÷àëìàüà áàøëàéûð. 1714-úö èëäÿîðêåñòðèí ðÿùáÿðè îëóð. Î, àðòûã Àëìàíèéàíûí ÿí ãàáàãúûë îðãàíèôà÷ûñû êèìè ãÿáóë åäèëèðäè.

Áàõ èñòåäàäñûçëûüà âÿ ùÿéàñûçëûüà äþçöìñöç èäè. Áèð äÿôÿáàøûíäàí ÷ûõàðäûüû ïàðèêè ìóñèãè÷èëÿðäÿí áèðèíÿ òóëëàéàðàã: “Ñÿíïèíÿ÷è îëìàëûéäûí, ýÿëèá ìóñèãè÷è îëìóñàí!" - äåéÿ ãûøãûðûð. Î,ìöêÿììÿëëèéÿ úàí àòûðäû. Êåéôèééÿòñèç èøÿ âÿ òÿëÿñêÿíëèéÿ ãàðøûèäè.

Áàõ Âåéìàðäà ôÿðãëè àëÿòëÿð ö÷öí ñîíåòëÿð (ö÷ âÿ éà äàùà ÷îõùèññÿëè áÿñòÿëÿð) áÿñòÿëÿéèð, êîíñåðòëÿð âåðèðäè. Àíúàã Âåéìàðùåðñîãó èëÿ ãàðäàøû àðàñûíäà éàðàíàí íàðàçûëûã îðêåñòðèø÷èëÿðèíèí äÿ èøèíè ÷ÿòèíÿ ñàëûð âÿ Áàõ 1717-úè èëäÿ Êþòåíèí ýÿíúøàùçàäÿñè Ëåîïîëäóí êàïåëìåéñòåð òÿêëèôèíè ãÿáóë åòìÿéÿìÿúáóð îëóð.

7 èéóë 1720-úè èëäÿ Áàõ øàùçàäÿ Ëåîïîëäëà õàðèúäÿ ñÿôÿðäÿîëàíäà ùÿéàò éîëäàøû Ìàðèéà Áàðáàðà ãÿôëÿòÿí âÿôàò åäèð. Íþâáÿòèèë Áàõ Êþòåí ñàðàéûíûí èñòåäàäëû ñîïðàíîñó, þçöíäÿí 17 éàøêè÷èê îëàí Àííà Ìàãäàëåíà Âèëêëÿ òàíûø îëóð âÿ 3 äåêàáð 1721-úèèëäÿ îíóíëà åâëÿíèð. Áàõûí 13 óøàüû îëóð, ëàêèí áóíëàðäàí éàëíûç6-ñû ñàü ãàëûð. ßââÿëêè åâëèëèéèíäÿí äîüóëàí éåääè óøàãäàí èñÿúÿìè äþðäö éåòêèíëèê éàøûíà ÷àòà áèëìèøäè.

Áèðèíúè ùÿéàò éîëäàøûíäàí äöíéàéà ýÿëÿí Âèëùåëì ÔðèäåìàíÁàõ âÿ Êàðë Ôèëèï Åìàíóåë Áàõ, ùÿì÷èíèí Àííàäàí îëàí ÃîòôðèäÙåéíðèõ, Èîùàíí Êðèñòîô Ôðèäðèõ âÿ Èîùàíí Êðèñòèàí ñîíðàëàðìÿøùóð ìóñèãè÷èëÿð îëóðëàð.

Øàùçàäÿ Ëåîïîëäóí åâëÿíìÿéè âÿ éåíè øàùçàäÿíèíìóñèãèéÿ ëàãåéäëèéè Áàõû éåíè èø àõòàðìàüà ìÿúáóð åäèð. Áóàõòàðûøëàð Ëåéïñèãäÿêè Ìöãÿääÿñ Òîìàñ êèëñÿñèíÿ îðãàí èôà÷ûñûâÿ ìöÿëëèì êèìè èøÿ ãÿáóë îëóíìàãëà éåêóíëàøûð. Î åëÿ ãàëàíþìðöíö Ëåéïñèãäÿ êå÷èðèð.

Ìöÿëëèìëèê Áàõ ö÷öí åëÿ äÿ àñàí èø äåéèëäè. ×öíêè ìóñèãèáÿñòÿëÿìÿéÿ àéûðäûüû âàõòû ìóñèãèäÿí àíëàéûøû îëìàéàí áèðèíèþéðÿòìÿéÿ ñÿðô åòìÿê èñòÿìèðäè. Áó ùàãäà ùÿòòà “ðÿñìèøèêàéÿòëÿð"è äÿ âàð. Òÿëÿáÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ õÿíúÿð ÷ÿêäèéè áàðÿäÿøàéèÿëÿð äÿ àç äåéèëäè. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, Áàõûí òÿëÿáÿñèíèí èôàñûíû

62


óëàüûí àíãûðòûñûíà îõøàòìàüû èëÿ àðàëàðûíäà ìöáàùèñÿ éàðàíûá âÿî, òÿëÿáÿñèíèí ùöúóìóíó ãûëûíúû èëÿ äÿô åäèá. Éàõøû êè, òÿëÿáÿñèúàíûíû âàõòûíäà ãóðòàðà áèëèá.

Ãîúàëäûãúà ùÿìéåðëèñè Ëöäâèã âàí Áåòùîâåí êèìè, Áàõûí äàñÿùùÿòè ïèñëÿøèð; ýþðìÿ ãàáèëèééÿòè ÷îõ çÿèôëÿéèð. Áèð èíýèëèñúÿððàùûí àïàðäûüû óüóðñóç ýþç ÿìÿëèééàòû íÿòèúÿñèíäÿ Áàõñàüàëìàã ÿâÿçèíÿ êîð îëóð âÿ 1750-úè èëäÿ 65 éàøûíäà äöíéàñûíûäÿéèøèð.

Êèëñÿ ìóñèãè÷èñè âÿ ìöÿëëèì êèìè òàíûíàí Áàõ þëöìöíäÿíéàðûì ÿñð ñîíðà -Ìîòñàðò, Áåòùîâåí, Øîïåí êèìè ìÿøùóðìóñèãè÷èëÿð îíóí ùàããûíäà èúòèìàèééÿòÿ äàíûøàíäàí ñîíðàìÿøùóðëàøûá. Ùÿòòà Áåòùîâåí îíó “Ùàðìîíèéàíûí àòàñû" äààäëàíäûðûá.

63


ÌÓÑÈÃÈÄÖÍÉÀÑÛÍÛÍÅØÈÒÌßÉßÍ ÈÌÏÅÐÀÒÎÐÓ

Àìàíñûç âÿ ñîéóã äöíéàäà, áèð-áèðèíè äèäìÿéÿ ùàçûð îëàíáÿøÿð þâëàäëàðû àðàñûíäà äöøìÿí÷èëèê òîõóìëàðûíûí áîéàòûá ãîë-áóäàãëû àüàúà ÷åâðèëäèéè çàìàíäà ùàðàäàíñà çÿèô,

àíúàã ãÿòèééÿòëè áèð ñÿñ ýÿëèð...…1-úè ñûðàäà 4-úö ñêðèïêàíûí ñÿñèäèð. Éîõ, àìàíñûç äöíéà áó

ñÿñè áàòûðûð, êÿïÿíÿê ãàíàäëàðû êèìè éàíäûðûá êöë åäèð. Àíúàã àçñîíðà ùÿìèí ñÿñ áèð äàùà åøèäèëèð. Èíäè î, òÿê äåéèë, 1-úè ñûðàäàêû4-úö ñêðèïêàéà åëÿ ùÿìèí ñûðàäàêû 5-úè ñêðèïêà äà ãîøóëóá. Éåíÿøÿð öñòöí ýÿëèð, þçö äÿ ÷îõ àñàíëûãëà. Éîõ, î íÿúèá ñÿñ ñóñìóð,ñóñìàéàúàã, áèð äàùà åøèäèëÿúÿê âÿ åøèäèëèð äÿ...…

Èíäè îíó ùå÷ êèì ñóñäóðà áèëìÿç. Øèëëåðèí “Ñåâèíú îäàñû"ñÿñëÿíèð: “ßë òóòóí, èíñàíëàð, ñåâèíúèíèçè áþëöí..."

Ñèìôîíèéà ñîíà ÷àòûð, áöòöí ñàëîí êîìàíäà âåðèëèáìèø êèìèåéíè àíäà àéàüà ãàëõûá îíó àëãûøëàìàüà áàøëàéûð. Éîõ, áó, ñàäÿàëãûø äåéèë, ÿñë îâàñèéà èäè. Ïîëèñëÿð ñàëîíà ýèðèá úàìààòûñàêèòëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áåëÿ àëãûøëàð éàëíûç èìïåðàòîð ö÷öí îëàáèëÿðäè. Àíúàã íÿ îëñóí? Î äà èìïåðàòîð èäè. Ìóñèãè äöíéàñûíûíìÿüðóð âÿ ãàëèá Èìïåðàòîðó! Î áó ãåéðè-àäè òÿíòÿíÿíèí ñÿñèíè,àëãûøëàðû, ùÿòòà þç ìóñèãèñèíè áåëÿ åøèòìÿéÿí Ëöäâèã âàíÁåòùîâåí èäè!

Áó úöð àäàìëàðû ñàäÿ òÿðúöìåéè-ùàëëà, äþâðëÿðèíèíùàäèñÿëÿðèëÿ ýóéà “òàíûòìàüà" úÿùä ýþñòÿðìÿê îíëàðû ýþçäÿí

64


ñàëìàãäûð. Áåëÿëÿðè äþâðëÿðèíäÿí, äþâðëÿðèíèí ñèéàñè âÿ ñîñèàëêàòàêëèçìëÿðèíäÿí ÷îõ-÷îõ éóõàðûëàðäà äàéàíûðëàð.Ãÿùðÿìàíûìûç Ëöäâèã âàí Áåòùîâåí äÿ ìÿëóì èíñàíëàðûíñûðàñûíäà äàéàíàí íÿùÿíýëÿðäÿíäèð.

Èëê áàõûøäàí îíóí ùÿéàòû ÕÂÛÛÛ-ÕÛÕ ÿñðëÿð Àâðîïàñûíäàéàøàìûø áÿñòÿêàðëàðûí ùÿéàòëàðûíäàí ùå÷ íÿéëÿ ôÿðãëÿíìèð: 1780-úè èëèí äåêàáð àéûíäà Áîíäà êèëñÿ õîðóíäà îõóéàí êèøèíèíàèëÿñèíäÿ äîüóëóá, ìóñèãè÷è îëìàã àðçóñóéëà áèð ìöÿëëèìèíéàíûíäàí î áèðèíèí éàíûíà ýåäèá, ùÿéàòûí áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðèíÿñèíÿ ýÿðÿðÿê ñîíóíäà äåäèéèíè åëÿéèá âÿ äöíéà ìóñèãèìÿäÿíèééÿòèíäÿ áþéöê áèð èç ãîéóá. Àíúàã áó úöðöìóìèëÿøäèðìÿëÿðëÿ Áåòùîâåíè õàðàêòåðèçÿ åëÿìÿê, òÿêðàðåäèðÿì, îíó êè÷èëòìÿêäèð. Áÿñ îíó äèýÿðëÿðèíäÿí, “ìóñèãèïåéüÿìáÿðè" Ìîòñàðò ýöíàùûìûçäàí êå÷ñèí, ùÿòòà Ìîòñàðòäàíáåëÿ ôÿðãëÿíäèðÿí íÿ èäè?

Îíäàí áàøëàéàã êè, àòàñû Ëöäâèãäÿí øþùðÿòè àëÿìè áàøûíàýþòöðìöø “èêèíúè Ìîòñàðò" äöçÿëòìÿê àðçóñóéëà îíà êëàâåñèíäÿâÿ ñêðèïêàäà èôà åëÿìÿéè þéðÿäèð. 1778-úè èëäÿ áàëàúà ËöäâèãÊþëíäÿ èëê êîíñåðòèíè âåðèð. ßôñóñ, àòàíûí àðçóñó ýþçöíäÿ ãàëûð:îüóëäàí âóíäåðêèíä àëûíìûð. Êîíñåðòÿ ýÿëÿíëÿð 8 éàøëû áàëàúàäàãåéðè-àäè ùå÷ íÿ ýþðìöðëÿð. Áóíäàí ñîíðà “ôÿðñèç" îüóë àéðû-àéðûìöÿëëèìëÿðèí éàíûíäà äÿðñ àëìàüà áàøëàéûð. Àíúàã 1770-úè èëäÿÊþëíäÿ êîíñåðò âåðÿí ìÿøùóð îðãàí èôà÷ûñû âÿ áÿñòÿêàð ÊðèñòèàíÃîòëèá Íåôå áó îüëàíäà ùå÷ êèìèí ýþðÿ áèëìÿäèéè èñòåäàäû ýþðöð.Íåôå 10 éàøëû Ëöäâèãè Ùåíäåëèí, Áàõûí, Ùàéäíûí, Ìîòñàðòûíÿñÿðëÿðè èëÿ òàíûø åäèð. Îíóí 12 éàøûíäà èêÿí Äðåññëåðèí ìàðøûÿñàñûíäà éàçäûüû èëê ÿñÿð äÿ ìÿùç Íåôåíèí ùèìàéÿñè èëÿ èøûã öçöýþðöð. 17 éàøûíà ãÿäÿð Êþëíäÿ ìöõòÿëèô èøëÿðäÿ ÷àëûøàí Ëöäâèãàíàñûíûí þëöì õÿáÿðèíè àëàí êèìè Áîííà ãàéûòìàëû îëóð. Áóðàäààèëÿíèí éöêöíö ÷èéèíëÿðèíÿ ýþòöðöð âÿ îðêåñòðäÿ àëò ÷àëìàüàáàøëàéûð. 1792-úè èëÿ ãÿäÿð áèð ñûðà õûðäà ÿñÿðëÿð áÿñòÿëÿéÿíÁåòùîâåí ùÿìèí èë Áîííó òÿðê åäèð âÿ Âéàíàéà éîëëàíûð. Áóðàäàîíóí áþéöê Ùàéäíëà ýþðöøö îëóð, îíäàí äÿðñ àëìàüà áàøëàéûð.Àíúàã íÿ ìöÿëëèì, íÿ äÿ òÿëÿáÿ áó äÿðñäÿí ùÿçç àëà áèëèð.Áåòùîâåí ùåñàá åäèðäè êè, ãîúà Ùàéäí îíóí ñÿéëÿðèíè áàøàäöøìöð, Ùàéäí èñÿ òÿëÿáÿñèíèí áÿñòÿëÿðèíäÿ î äþâðÿ óéüóíîëìàéàí ùÿääèíäÿí àðòûã úÿñàðÿòëè, áèð àç äà èíãèëàáè ÿùâàë-

65


ðóùèééÿëè ìóñèãè ìþâçóëàðû ýþðöð âÿ áóíó çÿðÿðëè ùåñàá åäèðäè.Ùàéäíûí îíà ìÿêòóáóíäàí îõóéóðóã: “Ñèçèí áÿñòÿëÿðèíèçéàõøûäûð, áÿçèëÿðè ùÿòòà ãåéðè-àäè òÿñèð áàüûøëàéûð. Àíúàã áèðéåðäÿ, ýàù äà áàøãà éåðäÿ î ãÿäÿð ãàðàíëûã, ãîðõóëó ìÿãàìëàðâàð êè... Áóíëàðûí ùàðàäàí ýÿëäèéèíè áèëèðÿì: ÷öíêè Ñèç þçöíöçãàðàíëûã èíñàíñûíûç; ìóñèãè÷èíèí öñëóáó èñÿ ùÿìèøÿ îíóí þçöäöðêè, âàð..."

Èíýèëòÿðÿéÿ ýåäÿí Ùàéäí òÿëÿáÿñèíè ìÿøùóð ïåäàãîã âÿíÿçÿðèééÿ÷è Àëáðåõòñáåðýåðÿ òàïøûðûð. Äåéèðëÿð, Áåòùîâåí ìóñèãèðóùóíóí àçàäëûüû èëÿ îíóí äà úàíûíû áîüàçûíà éûüûð. Ìöàñèðëÿðèìöÿëëèìëÿ òÿëÿáÿ àðàñûíäà òåç-òåç áåëÿ äèàëîãëàðûí îëäóüóíóéàçûðëàð:

- Àõû, ãàéäàéà ýþðÿ, àêêîðäëàðûí áó úöð äöçöëöøöíÿ èúàçÿâåðèëìèð...…

- Ìÿí èúàçÿ âåðèðÿì!Ùÿòòà Àëáðåõòñáåðýåðèí îíóí áàðÿñèíäÿ “Áó çûððàìà ùå÷ íÿ

þéðÿíìÿéèá, ùå÷ þéðÿíìÿéÿúÿê äÿ" äåäèéèíè éàçàíëàð äà âàð...ßñðëÿð þòÿíäÿí ñîíðà, þçöíöç äåéèí, êèìèí àäûíû åøèäèáñèíèç:Àëáðåõòñáåðýåðèí, éîõñà Áåòùîâåíèí?..

Ìóñèãè Áåòùîâåí ö÷öí íîòëàðà êþ÷öðöëìöø ôàíòàñòèê áèð àëÿì,íîòëàð äà ñàäÿúÿ áó àëÿìèí êàüûç öçÿðèíäÿ ãóðóúà øÿêëèéäè. Àõûäöøöíúÿíè, åìîñèéàíû, åùòèðàñû íåúÿ ãàéäàëàðà îòóçäóðìàã,îíëàðà ÷ÿð÷èâÿ âóðìàã îëàðäû? Ãûñàñû, áó àðàäà ÁåòùîâåíÑàëéåðèäÿí äÿ ñÿñ ö÷öí ìóñèãè éàçìàã äÿðñè àëûð. Àç êå÷ìÿìèøáöòöí Âéàíà âèðòóîç-ïèàíî÷ó Áåòùîâåíäÿí äàíûøìàüà áàøëàéûð.Áó äà ÿáÿñ äåéèëäè. Îíóí èôàñûíûí àðõàñûíäà òÿêúÿ òåõíèêà éîõ,íÿ èñÿ ÿñðàðÿíýèç âÿ èíñàíû ùÿéÿúàíëàíäûðàí åëÿ øåé âàð èäè êè,áóíóí èçàùûíû ùå÷ êèì âåðÿ áèëìèðäè. Áåòùîâåí èëê äÿôÿ ýóðàêêîðäëàðäàí éàðàðëàíûð, ÿñàñÿí îðòà ðåýèñòðëÿðäÿ èôàåëÿéÿíëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, àøàüû âÿ éóõàðû ðåýèñòðëÿðÿ òåç-òåçìöðàúèÿò åäèðäè. Î, ïèàíîíóí ïåäàëûíäàí õöñóñèëÿ èñòèôàäÿåëÿìÿêëÿ èôàëàðûíà èíäèéÿäÿê Âéàíà ÿùëèíèí åøèòìÿäèéè åìîñèéàãàòûðäû. Áåëÿúÿ, Áåòùîâåí ìóñèãèíè êëàâåñèíèí þëö, íÿðìÿíàçèêöñëóáóíäàí õèëàñ åäÿðÿê îíà úîøãóíëóã, åùòèðàñ ýÿòèðìÿéèáàúàðûðäû. Ùÿð êÿñ áóíó îíóí “Ïàòåòèê", “Àïïîñèîíàòà" êèìèñîíàòàëàðûíäàí ùÿìèí àí äóéà áèëèð... ßëáÿòòÿ, áó éàçäûãëàðûìûçûìóñèãè íÿçÿðèééÿñèíÿ äàèð èñòÿíèëÿí êèòàáäàí îõóìàã îëàð.

66


Àíúàã Áåòùîâåíèí ìóñèãèëÿðèíäÿêè ýèçëè ìÿãàì ùå÷ äÿ îíóí èôàòåõíèêàñûíà ýÿòèðäèéè éåíèëèêëÿðäÿí èáàðÿò äåéèë. Ùàìû îíóíìóñèãèñèíäÿ áèð èíãèëàá ÿùâàë-ðóùèééÿñè ýþðöðäö. Áó, ùÿãèãÿòÿíèíãèëàá èäè. Ìÿñÿëÿí, ñèç Ùàéäíûí, Ìîòñàðòûí, öìóìèééÿòëÿ, îäþâðöí ùå÷ áèð áÿñòÿêàðûíûí ìóñèãèëÿðèíäÿ áó úöð åùòèðàñ,åìîñèéà âÿ èíãèëàáèëèê äóéà áèëìÿçñèíèç. Áåòùîâåíèí, éàëíûçÁåòùîâåíèí ìóñèãèñèäèð êè, áó ìóñèãèäÿí ÕÂÛÛÛ-ÕÛÕ ÿñðëÿðèí ñàðàéãîõóñóíó äóéà áèëìÿçñèíèç; áó ìóñèãèäÿ çûíäûã ÿéàíëàðûíêåôèíÿ, åéø-èøðÿòèíÿ àçàúûã äà îëñà èøàðÿ éîõäóð. Áåòùîâåíèíìóñèãèñè îíóí ìöÿëëèìëÿðè ö÷öí ìÿùç áóíà ýþðÿ áàøàäöøöëÿíäåéèëäè. Áöòöí Âéàíàíûí ãóëàãëàðûíäà äàùè Ìîòñàðòûí øÿí, îéíàã,ïðîáëåìñèç, ùÿòòà ìèíîðëàðäà áåëÿ ãàéüûñûç ìóñèãèñèíèí “äàäû"ãàëìûøäû. Áåòùîâåí èñÿ ÿêñèíÿ, äþâðöíäÿ áàø âåðÿí ñèéàñèùàäèñÿëÿðëÿ àùÿíý òÿøêèë åäÿí ìóñèãèëÿð éàðàäûðäû. Áó ìÿíàäàãÿùðÿìàíûìûçû éàøàäûüû úÿìèééÿòèí ìàùèééÿòèíè íîòëàðàêþ÷öðÿí, èíñàíëàðûí èíãèëàáè ùèññëÿðèíè, éåíèëèê äóéüóëàðûíûìóñèãèéÿ ÷åâèðÿí äèëìàíú ùåñàá åëÿìÿê îëàð. Ùå÷ óçàüàýåòìÿéèá, åëÿ áèðúÿ “Åãìîíò" óâåðòöðàñûíû äèíëÿéèí... Áóìóñèãèäÿ ùÿéàòûí àüûðëûüû èíñàíûí ôàúèÿñèíÿ, èíñàíûí ôàúèÿñè îíóíÿðäÿìëèéèíÿ, ÿðäÿìëèê èñÿ ùå÷ âàõò ðàì îëìàéàúàã ìöáàðèçëèéÿãàðûøûá. Ùÿãèãÿòÿí ìþùòÿøÿì áèð ÿñÿðäèð! Áóíëàðûí ùàìûñûíû èñÿî, ãÿñäÿí, åëÿ-áåëÿ, ãàéäàëàðû ïîçìàã íàìèíÿ åëÿìèðäè. Îíóíùÿéàòûíûí, äöøöíúÿñèíèí, äöíéàýþðöøöíöí, õàðàêòåðèíèí,éàøàìûíûí ìàùèééÿòè äÿ áåëÿéäè. Ùÿì äÿ óíóòìàéàã êè,Áåòùîâåí ìóñèãèéëÿ éàíàøû ôÿëñÿôÿíè, ìÿíòèãè, ÿäÿáèééàòû, ëàòûí,éóíàí äèëëÿðèíè äÿ þéðÿíìèøäè. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ôÿëñÿôèäÿðèíëèéèí áèð ñèððè äÿ áóðàäàäûð...…

Äåìÿëè, Ùàéäíûí “Ñèç þçöíöç ãàðàíëûã èíñàíñûíûç;ìóñèãè÷èíèí öñëóáó èñÿ ùÿìèøÿ îíóí þçöäöð êè, âàð...” ôèêðèíäÿ,ÿëáÿòòÿ, áþéöê ùÿãèãÿò âàð...…

Áåòùîâåí çàùèðè ýþðêÿìèíÿ åëÿ äÿ ôèêèð âåðìÿéèá. Îíà ýþðÿäÿ äþâðöíöí çàäÿýàíëàðûíäàí, ñàðàé àäàìëàðûíäàí,ñÿíÿòêàðëàðûíäàí êÿñêèí øÿêèëäÿ ñå÷èëèðäè: ñà÷ûíû äàðàìàç,ñÿëèãÿëè ýåéèíìÿçäè. Áó “ãåéðè-àäè"ëèéèí öñòöíÿ áÿñòÿêàðûí ñÿðò âÿêÿñêèí õàðàêòåðèíè, òÿðñëèê äÿðÿúÿñèíÿ ýåäèá ÷ûõàí åòèðàçëàðûíû äàÿëàâÿ åòñÿê, Ëöäâèãè íàðàùàò âÿ àäàìàéîâóøìàç àäëàíäûðìàãîëàð. Äåéèðëÿð, áèð äÿôÿ èôà çàìàíû äèíëÿéèúèëÿðäÿí áèðèíèí ùàíñûñà

67


õàíûìëà äàíûøäûüûíû ýþðÿí áÿñòÿêàð èôàñûíû éàðûì÷ûã êÿñÿðÿê:“Ìÿí áåëÿ äîíóçëàð ö÷öí èôà åëÿìÿê èñòÿìèðÿì", - äåéèð âÿ íÿãÿäÿð éîëà ýÿòèðìÿê èñòÿñÿëÿð äÿ, ñàëîíó òÿðê åäèð. Áåòùîâåíîíóí ìóñèãèñèíèí áþéöê ïÿðÿñòèøêàðû îëàí êíéàç Ëèõíîâñêèíèíãîíàãëàð ãàðøûñûíäà ÷ûõûø õàùèøèíÿ ÿìÿë åëÿìèð âÿ êíéàçûíèñðàðëàðûíû þçöíÿ òÿùãèð ùåñàá åëÿéÿðÿê Âéàíàéà ãàéûäûá îíà áóìÿçìóíäà ìÿêòóá ýþíäÿðèð: Êíéàç, ìÿí áó ýöí ìÿíîëäóüóì÷öí þçöìÿ áîðúëóéàì! Êíéàçëàð ùÿìèøÿ îëóá âÿáóíäàí ñîíðà ìèíëÿðëÿ îëàúàã. Áåòùîâåí èñÿ òÿêäèð âÿ áèð äÿ ùå÷çàìàí îëìàéàúàã!"

Áó úöð ñÿðò âÿ òÿðñ ÿìÿëëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, Ëöäâèã ùÿìèøÿéàõøû äîñò, åòèáàðëû èíñàí îëóá. Þçö áó áàðÿäÿ éàçûð: “Ìÿíèì áèðòèêÿ ÷þðÿéèì âàðñà, ùå÷ áèð äîñòóì ýÿðÿê åùòèéàú è÷èíäÿéàøàìàñûí. Ãîé úèáèì áîø îëñóí âÿ äîñòóì ìÿíäÿí êþìÿêèñòÿñèí. Ùÿìèí àíäàúà ìàñà àðõàñûíà îòóðàðàì, íÿñÿ éàçàðàìâÿ äîñòóìà äöøäöéö äóðóìäàí ÷ûõìàãäà êþìÿê åäÿðÿì".

Áåòùîâåíèí õàðàêòåðèíèí äàùà áèð úÿùÿòè àðòûã àç ãàëàÿôñàíÿéÿ ÷åâðèëìèø Ýåòå èëÿ áàø âåðÿí îëàéäûð. 1812-úè èëäÿçÿìàíÿíèí èêè äàùèñè - Ýåòå èëÿ Áåòùîâåí ýþðöøöðëÿð. Îíëàðïàðêäà áèðýÿ ýÿçÿíäÿ ÿéàíëàðû èëÿ áèðýÿ Àâñòðèéà êðàëè÷àñûéëàðàñòëàøûðëàð. Ãîúà Ýåòå òåç êÿíàðà ÷ÿêèëèð, øëéàïàñûíû ÷ûõàðûð âÿêðàëè÷àéà òÿçèì åäèð. Äÿëèñîâ Ëöäâèã èñÿ áàøûíû äèê òóòàðàã ÿëè èëÿéöíýöëúÿ øëéàïàñûíà òîõóíìàãëà åùòèðàìûíû áèëäèðèá ñàðàéÿéàíëàðûíûí êöòëÿñèíè éàðàðàã êå÷èá ýåäèð. Ñîíðà àðõàäà ãàëàíÝåòåíè ýþçëÿéÿí Áåòùîâåí îíà äåéèð: “Ìÿí Ñèçè ýþçëÿäèì, ÷öíêèÑèçÿ áþéöê ùþðìÿò âÿ åùòèðàìûì âàð. Àíúàã áó úÿíàáëàðàùÿääÿí àðòûã åùòèðàì ýþñòÿðäèíèç..."

Äöíéà òàðèõèíäÿ îíóí áàøûíà ýÿëÿí ôàúèÿíè, éÿãèí êè, ùå÷ êèìéàøàìàéûá. Áèð áÿñòÿêàðûí áÿäÿíèíèí ùàíñûñà îðãàíû çÿäÿëÿíÿ,ýþçö òóòóëà áèëÿð âÿ áóíëàðûí ùå÷ áèðè îíó ìóñèãèäÿí àéðû ñàëìàç.Àíúàã áÿñòÿêàðûí öðÿéèíäÿí, áåéíèíäÿí, ðóùóíäàí ñöçöëöáýÿëÿí ìóñèãèñèíè åøèäÿ áèëìÿìÿñè ùÿãèãÿòÿí áþéöê äÿðääèð.Áåòùîâåíèí ôàúèÿñè áåëÿ ôàúèÿ èäè. Î, 1796-úû èëäÿí áàøëàéàðàãåøèòìÿ ãàáèëèééÿòèíè ñöðÿòëÿ èòèðìÿéÿ áàøëàéûð. Áó õÿñòÿëèê ùÿëÿúàâàíëûüûíäàí âàðäû. Áÿëêÿ äÿ áóíóí ñÿáÿáè áÿñòÿêàðûí ìóñèãèáÿñòÿëÿìÿéÿ áàøëàìàçäàí ÿââÿë ùÿìèøÿ áàøûíû áóçëó ñó îëàíãàáûí è÷èíÿ áàñûá èñëàòìàñû îëóá. Íÿ èñÿ, éà çÿëçÿëÿäÿí, éà

68


âÿëâÿëÿäÿí, îíäà äàõèëè ãóëàãúûüûí ñîéóãëàìàñû áàø âåðèð âÿãóëàãëàðû ýåò-ýåäÿ äàùà àç åøèòìÿéÿ áàøëàéûð. Îíñóç äààäàìàéîâóøìàç îëàí, úÿìèééÿò àðàñûíäà òåç-òåç ýþðöíìÿéèñåâìÿéÿí áÿñòÿêàð áóíäàí ñîíðà áèð àç äà éàëãûç ùÿéàòñöðìÿéÿ áàøëàéûð. Áÿëêÿ äÿ î âàõò îíó ñåâýè õèëàñ åëÿéÿ áèëÿðäè.Àíúàã ñåâäèéè ãàäûíëàðûí ùå÷ áèðè èëÿ îíóí áÿõòè ýÿòèðìÿìèøäè.Òàíûø îëäóüó, äÿëè êèìè ñåâäèéè ãàäûíëàð îíóí äàùèëèéèíÿâóðóëñàëàð äà, õàðàêòåðèíäÿêè ñÿðòëèêäÿí âÿ èêèëèêäÿí,çèääèééÿòäÿí ãîðõóðäóëàð. Èíäè äÿ îíó áó ëÿíÿòÿ ýÿëìèø êàðëûãýþçëÿéèðäè. Äàùà þçö áöòöí ýþðöøëÿðäÿí èìòèíà åäèð, âàõòûíûíáþéöê ùèññÿñèíè äþðä äèâàð àðàñûíäà, íîò äÿôòÿðèíèí, ïèàíîíóíãàðøûñûíäà êå÷èðèðäè. Àíúàã ùå÷ êÿñ áèëìèðäè êè, äöíéàíûí ìèí úöðñÿñèíè åøèòìÿêäÿí ìÿùðóì îëàí Ëöäâèã âàí Áåòùîâåí áó ñÿñëÿðèåøèòìÿéÿ-åøèòìÿéÿ éàðàäûúûëûüûíûí øàù ÿñÿðëÿðèíè éàðàòìàãäàäàâàì åäèð. Áó äþâðäÿ î, “Ôèäåëèî" îïåðàñû öçÿðèíäÿ èøëÿéèð,ôîðòåïèàíî ö÷öí áèð íå÷ÿ ñîíåò éàçûð. Âÿ íÿùàéÿò, òÿêúÿäþâðöíöí äåéèë, áöòöí ÿñðëÿðèí øàù ÿñÿðèíè éàðàäûð. “9-úóñèìôîíèéà" éàçûëûð...…

Áåòùîâåí áó ÿñÿðëÿ äÿ ñèìôîíèéà éàðàäûúûëûüûíà éåíèëèêýÿòèðÿðÿê ñåâèìëè øàèðè Øèëëåðèí ìÿøùóð “Ñåâèíú îäàñû" öñòöíäÿÿñÿðÿ õîð ÿëàâÿ åëÿéèð. Äîñòëàðûíûí êþìÿéè èëÿ “9-úó ñèìôîíèéà" èëêäÿôÿ 1824-úö èë ìàé àéûíûí 7-äÿ Âéàíà ñàêèíëÿðè ãàðøûñûíäà èôàîëóíóð. ßñÿðÿ äèðèæîðëóüó Óìëàóô åäèð. Áåòùîâåí èñÿ ðàìïàíûíàðõàñûíäàí ùå÷ íÿ åøèòìÿäÿí, éàëíûç ùèññèééàòûíà âÿ äàõèëèìóñèãè äóéóìóíà ÿñàñÿí ùÿð ùèññÿäÿí ñîíðà îðêåñòðÿ òåìïëÿáàüëû ýþñòÿðèøëÿðèíè âåðèðìèø. Øàùèäëÿð éàçûðëàð êè, áó íÿùÿíý ÿñÿðáàøà ÷àòàíäà çàëäàêûëàð êîìàíäà âåðèëèáìèø êèìè àéàüàãàëõàðàã áÿñòÿêàðû àëãûøëàìàüà áàøëàéûðëàð. Àíúàã î, ùå÷ íÿåøèòìèð, àðõàñû çàëà, öçö îðêåñòðÿ òÿðÿô äàéàíìàãäà äàâàìåäèðìèø. Âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðÿí îðêåñòðèí Óíãåð àäëû ýÿíú ìöüÿííèãûçû áÿñòÿêàðûí ÿëèíäÿí òóòàðàã öçöíö çàëà äîüðó ÷åâèðèð.Áåòùîâåí éàëíûç áóíäàí ñîíðà ùÿð øåéèí óüóðëà áàøà ÷àòäûüûíûàíëàéûð. Îâàñèéà î ãÿäÿð óçóí ÷ÿêèð êè, àõûðäà ïîëèñëÿð èøÿãàðûøìàëû îëóðëàð. Àõû áåëÿ óçóí-óçàäû àëãûøëàð éàëíûç èìïåðàòîðö÷öí îëà áèëÿðäè.

... Áó îëàéäàí ö÷ èë ñîíðà - 1827-úè èë ìàðò àéûíûí 26-äà Ëöäâèãâàí Áåòùîâåí âÿôàò åäèð. Àäû áÿøÿðèééÿòèí ãûçûë èíñàíëàðû ñûðàñûíà

69


éàçûëìûø áèð äàùèíè âÿôàò åëÿìèø ãàðäàøûíûí îüëóíóí äÿðäè éûõûð.Ìöàñèðëÿðè îíóí õÿñòÿëèéè áàðÿäÿ õÿáÿðëÿðè ëàãåéä ãàðøûëàñàëàðäà, áÿñòÿêàðûí þëöìö èëÿ áöòöí Âéàíà àéàüà ãàëõûð. Ìèíëÿðëÿèíñàí ìóñèãèíèí ìÿüëóáåäèëìÿç Èìïåðàòîðóíó ñîí ìÿíçèëÿ éîëàñàëìàã ö÷öí êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõûð. Ùÿìèí ýöí ùÿòòà àëè ìÿêòÿáëÿð áåëÿáàüëàíûð... Àíúàã...

... Àíúàã ìàðàãëûäûð, “9-úó ñèìôîíèéà" îíóí þëöìöíäÿí ñîíðàíþâáÿòè äÿôÿ èôà îëóíàíäà äàùà ÿââÿëêè êèìè ìàðàã äîüóðìóð.Äåéèðëÿð, òÿøêèëàò÷ûëàð ùÿòòà çàëû äîëäóðìàãäà áåëÿ ÷ÿòèíëèê÷ÿêèðìèøëÿð. Áóäóð, äöíéà äóðäóãúà éàøàéàúàã áó ñèìôîíèéà äàþç äþâðöíäÿ áàøà äöøöëìÿéèá. Ìöÿëëèôè Ëöäâèã âàí Áåòùîâåíêèìè...

70


…

ÍÀÏÎËÅÎÍÓÌÎÑÊÂÀÉÀÝÈÐÌßÉßÏÅØÌÀÍ ÅÄßÍ ÒÖÐÊ

ßýÿð îíóí ùàããûíäà íÿëÿðñÿ ùÿëÿ éàçûëìàéûáñà, áó, òÿêúÿñÿðêÿðäÿíèí ìöðÿêêÿá âÿ ÷ÿòèí ùÿéàò éîëó âÿ éà þìðöíãÿùðÿìàíëûã ñÿùèôÿëÿðè èëÿ áàüëû äåéèë, áèçèì íÿçÿðèìèçúÿ,

Êóòóçîâëàð êèìè ìÿøùóð áèð íÿñëèí ìÿíøÿ ìÿñÿëÿñèíèí äöçýöí ùÿëëèäÿ ÿââÿëäÿ ãåéä åòäèéèìèç ùÿìèí úÿùÿòëÿðäÿí àç ÿùÿìèééÿò êÿñáåòìèð.

Îíóí óëó áàáàñûíûí àëìàíëàðûí è÷èíäÿí ÷ûõàðàã ÀëåêñàíäðÍåâñêèíèí éàíûíäà õèäìÿòÿ ýèðìÿñèíäÿí äàíûøûëûð. Áó “àëìàí ÿñèëëè"ìÿñÿëÿñè øþùðÿòëè àèëÿëÿðèí î çàìàí þç ñîéëàðûíà øÿðÿô-øàí àðòûðìàãìÿãñÿäèëÿ ãîøäóãëàðû óéäóðìàëàð èäè, áåëÿ íàüûëëàðà òåç-òåç òÿñàäöôåäèëèðäè. ×öíêè òöðê ÿñëèíè åòèðàô åòìÿê, áèð íþâ, úèíàéÿòè âÿ îíóíõÿúàëÿòèíè áîéíóíà ÷ÿêìÿê ãÿäÿð ùÿãàðÿòëè èäè.

Áó “ãèññÿ"éÿ èíàíñàã, ùÿìèí àëìàíëàðûí è÷èíäÿí ãîïóá ýÿëÿíùÿìèí íàìóñëó êèøèíèí àäû Ãàâðèëà èäè. Ñîíðàëàð ùÿìèí Ãàâðèëàíûíêþòöúÿñè “Êóòóç" ëÿãÿáè äàøûéàúàãäû. Áó ëÿãÿáäÿí Êóòóçîâëàð íÿñëèáàøëàéûð. Ùÿòòà Êóòóçîâëàðûí ãûçû ñîíóíúó Êàçàí ÷àðû ÑèìåîíÁåêáóëàòîâè÷èí õàíûìû èäè (Ñèìåîí Áåêáóëàòîâè÷ õðèñòèàíëûüû ãÿáóëåòìèø õàí íÿñëèíäÿíäèð). Ñîíðà Êóòóçîâëàðäàí ãàðäàøëàðäàí áèðèíèíëÿãÿáè èëÿ (Ãîëåíèø÷å) Ãîëåíèøåâ-Êóòóçîâ äåéÿ áèð ãîë äà àéðûëûð.

Òöðê äèëëÿðèíäÿ ãóäóç - “ãóäóðìóø, ãóäóç äÿéìèø, äÿëèñîâ,ãûçüûí àäàì" ìÿíàñûíû äàøûéûð. Êóòóçîâóí àòàñû äà ùÿðá÷è èäè, ùÿëÿÛ Ïéîòðóí âàõòûíäà ùÿðáè õèäìÿòÿ áàøëàìûø, ýåíåðàë ðöòáÿñèíäÿèñòåôàéà ÷ûõìûøäû. Î ãÿäÿð àüûëëû êèøè èäè êè, õàëã àðàñûíäà “Àüûëëû

71


êèòàá" ëÿãÿáè ãàçàíìûøäû.Ýåíåðàë Êóòóçîâäàí þç îüëóíà èðñÿí åëìÿ ùÿâÿñ, òÿùñèëÿ

ìàðàã, çÿùìÿòÿ ñåâýè ùèññëÿðè êå÷ìèøäè. Îüóë Êóòóçîâ îõóìàüà,þéðÿíìÿéÿ, ùÿð øåéè äÿðèíäÿí áèëìÿéÿ úàí àðòûðäû. Ýÿíú ÌèõàèëÊóòóçîâó àðòûã àðòèëëåðèéà ìöùÿíäèñ ìÿêòÿáëÿðèíäÿ ùÿì äÿ øÿíõàðàêòåðèíÿ ýþðÿ ñåâèðäèëÿð. Ëàêèí îíäà àüûëëà áÿðàáÿð òåçôÿùìëèëèê,åùòèéàòëûëûã âÿ äåìÿê ëàçûìäûð êè, ùèéëÿýÿðëèê äÿ ñåçèëèðäè. Ýÿíúëèêäÿ- þéðÿíäèéè õàðèúè äèëëÿð àðàñûíäà òöðê äèëè äÿ âàðäû. Áó ôÿíäýèðëèêáöòöí éöðöøëÿðäÿ ùÿëëåäèúè ìÿãàìäà îíóí äàäûíà ÷àòûðäû. Áîðîäèíîäþéöøöíäÿ ýåúÿ èêÿí ãà÷ûá àðàäàí ÷ûõàðêÿí äÿ åùòèéàòëûëûüû,ùèéëÿýÿðëèéè ÿëèíäÿí òóòìóøäó. Ôèëèäÿ Ùÿðáè Øóðàäà ãàðäàøû îüëóìöðÿêêÿá øÿðàèòè íÿçÿðäÿ òóòàðàã îíäàí: “Íÿ åäÿúÿêñèíèç?" äåéÿñîðóøäóãäà “Äþéöø îëìàéàúàã, î áèðèíÿ áàõàðûã", - äåéÿ òÿê ýþçöèëÿ ìÿíàëû-ìÿíàëû ýþç âóðàíäà äà ùÿìèí ùèéëÿýÿðëèéè èøèíÿéàðàìûøäû.

Êóòóçîâ ùàããûíäà àäÿòÿí áåëÿ äöøöíöðëÿð êè, î, áèðáàøà ðÿùáÿðìþâãåéÿ ãàëõìûø, îðäóíó î ñààò ãÿëÿáÿäÿí-ãÿëÿáÿéÿ àïàðìûøäûð.ßñëèíäÿ áó øþùðÿò íàìèíÿ þìðöí 40 èëè ñÿôÿðëÿðäÿ - ìöùàðèáÿëÿðäÿêå÷ìèøäè.

Îðäó êîìàíäàíëûüûíà ýÿëÿí éîë úÿáùÿëÿðäÿí êå÷èðäè. 1770-úèèëäÿí èñÿ îíóí Òöðê úÿáùÿëÿðèíäÿí êå÷ÿí éîëó áàøëàéûð. ÝåíåðàëÐóìéàíòñåâèí îðäóñóíäà Äóíàé êàìïàíèéàñûíäà èøòèðàê åäèð.Êóòóçîâ Äíåñòð, Ïðóò âÿ Äóíàé àðàñûíäàêû áþéöê ÿðàçèëÿðèí ðóñëàðàêå÷ìÿñèíèí øàùèäè îëóð. Èëê äþéöø ãÿëÿáÿñèíè äàäûð. Áó ÿçÿëè òöðêòîðïàãëàðû óüðóíäà Ïéîòð ÷îõ ñÿé ýþñòÿðìèøäè, èíäè îíóíþëöìöíäÿí 40 èë êå÷äèêäÿí ñîíðà ùÿìèí éåðëÿð Ðóñ èìïåðèéàñûíàäàõèë åäèëìÿêäÿ èäè. Áó ãÿëÿáÿéÿ ýþðÿ Ðóìéàíòñåâ 39 éàøûíäàôåëäìàðøàë ðöòáÿñèíÿ ëàéèã ýþðöëöð. Ýÿíú Êóòóçîâ ö÷öí èñÿ áóãÿëÿáÿ ùÿðáè ñÿíÿò ìÿêòÿáè ðîëóíó îéíàéûð. Áàø ãÿðàðýàù çàáèòèêèìè î, ðóñ ãîøóíëàðûíûí äà, ÿëåéùäàðëàðûíûí ãîøóíóíóí äà ùÿðÿêÿòèáàðÿäÿ ìöêÿììÿë ìÿëóìàòëàðà ìàëèê îëóð, ìöðÿêêÿáÿìÿëèééàòëàðäàí áàø ÷ûõàðûð.

Êóòóçîâ ýþçöíö êîð åäÿí éàðàíû èñÿ (î, áóíà ýþðÿ øÿêëèíèùÿìèøÿ éàíäàí ÷ÿêäèðèðäè) 1774-úö èëäÿ Êðûìäà Àëóøòàäþéöøëÿðèíäÿ àëìûøäû. Èëê ìöàëèúÿñèíè àëàí êèìè õàðèúÿ - Ñóëàðäàìöàëèúÿéÿ ýþíäÿðèëèð. ÛÛ Éåêàòåðèíà: “Êóòóçîâó ãîðóìàã ëàçûìäûð.Î ìÿíèì áþéöê ýåíåðàëûì îëàúàãäûð", -äåéÿ óçàãýþðÿíëèêýþñòÿðìèø âÿ Êóòóçîâóí ãÿäðèíè áèëìèøäè.

72


Àðòûã Êóòóçîâ Ñóâîðîâóí ãîøóíóíäà äþéöø êîìàíäèðè èäè.Êóòóçîâ àüûë âÿ áþéöê òàêòèêà òÿëÿá åäÿí äèïëîìàòèê èøè äÿ äþéöøòàïøûðûüû êèìè úèääèééÿòëÿ éåðèíÿ éåòèðèðäè. Àðâàäûíà éàçäûüûìÿêòóáëàðäà (àðâàäûíûí ãûçëûã ôàìèëèéàñû Áèáèêîâà èäè) éåíè îõóäóüóêèòàáëàðäàí äàíûøûð, îíäàí äà áóíó òÿëÿá åäèá ýþçëÿéèðäè; ïàéòàõòûíìÿäÿíè âÿ åëìè àëÿìèíäÿí àëäûüû õÿáÿðëÿðè àúýþçëöêëÿ äèíëÿéèðäè.Àëëàù îíà áåø ãûç þâëàäû ïàé âåðìèøäè. Ãûçëàðûíäàí áèðè - àüûëëû ËèçàÏóøêèíëÿ äîñòëóã åäèðäè.

Àëûíìàç òöðê ãàëàñû øþùðÿòèíè äàøûéàí Èñìàéûëûí òàëåéè ùÿëëîëóíàíäà Ïîòéîìêèí Ñóâîðîâà: “Öìèäèì áèð Àëëàùà âÿ ñÿíèíèýèäëèéèíÿäèð", - äåéÿ éàçûðäû. Ñóâîðîâ ãàëà öñòöíÿ ýÿëÿðêÿíãîøóíäà åùòèéàò íÿðäèâàíëàðû âÿ êÿíäèðëÿðè, äÿðèí ìöäàôèÿõÿíäÿêëÿðèíè äîëäóðàí ÷óâàëëàðû ýþòöðìÿêëÿ éàíàøû îíà áÿðê ëàçûìîëàí àäàìû - Êóòóçîâó äà éàíûíà àëûá ãàëà àëòûíà ýÿòèðìèøäè.

Ñóâîðîâ çàáèòëÿðÿ äþéöøãàáàüû òàïøûðûãëàðû ýþíäÿðèá ùÿð êÿñèíâÿçèôÿñèíè þçöíÿ àíëàòäûãäà äÿðùàë þçöíÿìÿõñóñ ëàêîíèê òÿðçäÿ:“Áó, Êóòóçîâà àèä äåéèë, î þçö ùÿð øåéè áèëèð", - äåéèðäè. Èñìàéûëãàëàñûíà ùöúóìäà Êóòóçîâ ìÿñóë éåðäÿ äóðìóøäó. Îíà àëòûíúûúèíàùà êîìàíäèðëèê åòìÿê òàïøûðûëìûøäû. Èòêè ÷îõ èäè, ãàí ñó éåðèíÿàõûðäû. Ùÿòòà êàçàêëàðûí áåëÿ ýþçö ãîðõìóøäó, ýåðè ÷ÿêèëìÿê ëàçûìèäè. Àììà áóíó Ñóâîðîâà ùå÷ êèì úöðÿò åäèá ÷àòäûðà áèëìÿçäè.Éàëíûç Êóòóçîâ, ãàí òþêìÿêäÿ, ãûðüûíäà Ñóâîðîâäàí ùå÷ äÿ àçùöíÿðëè îëìàéàí Êóòóçîâ öðÿê åäèá Ñóâîðîâà: “Ýöú áèòèð, ìÿíÿÿñýÿð âåðèí", - äåéÿ áèëäè. Áèëèðäè êè, áåëÿ ýöú éîõäóð, ìåéäàíäàþëöëÿð ãàëìûøäûð. Ñóâîðîâ: “Ðóñèéàéà àðòûã Èñìàéûëûí àëûíìàñû âÿÊóòóçîâóí îíà êîìåíäàíò òÿéèí îëóíìàñû ùàããûíäà ðàïîðò éîëàñàëûíìûøäûð", - äåéÿ ãÿëÿáÿ éîëóíäà ñèëàùëà áÿðàáÿð èøëÿòäèéè èíàäûâÿ ðÿøàäÿòè èøÿ ñàëäû. Èíäè ñîí ùöúóìà áàøëàìàã îëàðäû, ëàçûì îëàíñÿâèééÿäÿ ðóù éöêñÿêëèéè òÿìèí îëóíìóøäó.

Ùÿãèãÿòÿí ãàëàäà ãûðüûíà èëê áàøëàéàí äà Êóòóçîâóí êàçàêëàðûâÿ éåýåð àëàéëàðû îëäó.

Äþéöøöí ñîíóíäà þçöíÿ ýÿëÿí êèìè àðâàäûíà éàçûðäû: “Äàùàþìðöìäÿ áåëÿ äþéöø ýþðìÿðÿì. Áàøûìäà òöêëÿðèì áèìáèç äóðóá.Éàíûìäà êèì âàðäû ùÿëàê îëóá. Äöøÿðýÿäÿ êèìè ñîðóøóðàì, éàþëöá, éà äà úàí öñòöíäÿäèð. Öðÿéèì ãàíëà äîëóá, ýþçëÿðèìäÿí éàøñöçöëöð. Áöòöí ýåúÿíè òÿê èäèì. Ùÿì äÿ î ãÿäÿð èø âàð êè, ùå÷éàðàëûëàðû ùÿëÿ éåðëÿøäèðÿ áèëìÿìèøÿì. Øÿùÿðè äÿ ãàéäàéà ñàëìàãëàçûìäûð. Åëÿ òöðêëÿðèí îí áåø ìèíäÿí àðòûã ìåéèòè ãàëûá. Êîðïóñó äàúÿì åäÿ áèëìèðÿì, ñàü ãàëàí çàáèòèìèç, äåìÿê îëàð êè, éîõäóð".

73


Êóòóçîâ ñÿìèìè äîñòóíà (àðâàäûíà) éàçäûüû åëÿ ñÿìèìèìÿêòóáóíäà ðóñëàðäàí þëÿíëÿðè äåìèðñÿ äÿ, îíëàðûí ñàéû òöðêëÿðäÿíèêèãàò àðòûã îëìàëû èäè. Îäóð êè, áó úÿôÿíýèéàò ãÿëÿáÿ ùå÷ êèìÿ ëàçûìäåéèëäè. Ïàéòàõòäà ùÿòòà ÿéàíëàð áåëÿ Ñóâîðîâóí ãàíàùÿðèñëèéèíäÿí íèôðÿò åäèá ÷èéðèíìèøäèëÿð. Éàðà äÿéìÿéÿí àèëÿãàëìàìûøäû. Àéëàð áåëÿ êå÷èð, íÿèíêè òöðêëÿðèí, ùå÷ ðóñëàðûí ìåéèòèíèéûüûøäûðûá ãóðòàðà áèëìèðäèëÿð. Ñóâîðîâ Ïåòåðáóðãäàí Êóòóçîâóíòÿëòèô îëóíìàñûíû õàùèø åòäè. Ãÿëÿáÿäÿí äÿðùàë ñîíðà Êóòóçîâýåíåðàë ðöòáÿñèíÿ ëàéèã ýþðöëäö. Áó çàìàí Êóòóçîâóí 45 éàøû âàðèäè. Èñìàéûë ãàëàñûíûí àëûíäûüû ÿðÿôÿäÿ òàëåäÿí çÿðáÿ àëìûøäû:éåýàíÿ îüëó ÷îõ ýÿíú èêÿí ÷è÷ÿêäÿí þëìöøäö. Ìÿêòóáëàðäàíýþðöíäöéö êèìè, ãàíëà äîëó à÷ûã ãÿáðÿ ÷åâðèëÿí òöðê ãàëàñûÈñìàéûëûí äÿðäè êèìè, îíóí äà áèð èíñàí êèìè þç äÿðäè âàð èäè. Ìÿüðóðòöðê ãàëàñû Èñìàéûë àëûíäûñà (áó ãàëàíûí àäû îíóí ãÿùðÿìàíêîìåíäàíòû èýèä êàïèòàí Èñìàéûëûí (ÕÂ ÿñð) àäûíäàíäûð), ðóñëàðûíùÿëÿ Äóíàé ñÿôÿðëÿðè, Ìà÷èí, Áàáàäàü âÿ Èñàê÷û äþéöøëÿðè, Ãàðàäÿíèç óüðóíäà ìöùàðèáÿëÿð èðÿëèäÿ èäè. Ëàêèí ùÿëÿëèê äÿ óüóðëàðáþéöê èäè: Éàññû ñöëùöíäÿ (1791) ãàçàíûëàí íàèëèééÿòëÿðíÿòèúÿñèíäÿ Ãàðà äÿíèçÿ éîë à÷ûëìûøäû. Ìöùàðèáÿ âÿ äþéöøëÿðèíøÿðàèòè èìêàí âåðèðäè êè, äöøìÿíèí ýþçöíöí è÷èíÿ áàõàñàí, ãûëûíúëàðòîããóøàíäà êöêðÿéÿí ñèíÿëÿð, ãàíëû ýþçëÿð þçö ãûëûíú êèìè èøëÿéèðäè.Áÿçÿí áó ñàâàø ìåéäàíû ïÿùëÿâàí ìåéäàíûíà äþíöðäö. Äÿôÿëÿðëÿòöðêëÿ öçëÿøÿí Êóòóçîâ äà îíëàðà ùåéðÿòèíè ýèçëÿäÿ áèëìèðäè;äöøìÿíäÿí òÿùñèíëÿð àëìàã ùÿð îðäóéà íÿñèá îëìóð. Êóòóçîâòöðêëÿðè Äóíàé áîéóíäàêû Ñëèñòðèéà ãàëàñûíäà ìöùàñèðÿäÿñàõëàðêÿí àðâàäûíà 1811-úè èë 10 îêòéàáð òàðèõëè ìÿêòóáóíäàéàçûðäû: “Турки, которые заперты восемь дней, уже едятлошадиное мясо, без хлеба и без соли, и не сдаются". (“Ñÿêêèçýöí ìöùàñèðÿäÿ ãàëàí òöðêëÿð àðòûã àò ÿòè éåéèð, ÷þðÿêñèç âÿäóçñóçäóðëàð, àììà òÿñëèì îëìóðëàð”).

Ãûçû Å.Ì.Êóòóçîâàéà (Òèçåíùàóçåíÿ) - Ïóøêèíèí äîñòóíà 1811-úè èë 13 äåêàáð òàðèõèíäÿ Áóõàðåñòäÿí éàçûðäû: “Не знаю, что будутговорить о моей компании по ее окончании, но я ею оченьдоволен... Среди пленных есть один трехбунчужный пашаЧапан-оглу в возрасте 25 лет. Он так красив и элегантен, чтомог бы вскружить голову всему Петербургу" (“Ùÿðáè ÿìÿëèééàòûìáèòäèêäÿí ñîíðà îíóí áàðÿñèíäÿ íÿëÿð ñþéëÿíèëÿúÿê - áèëìèðÿì,àììà þçöì îíäàí ÷îõ ìÿìíóíàì. ßñèðëÿð àðàñûíäà èéèðìè áåø

74


éàøëû ×àïàíîüëó àäëû ö÷ áîíúóãëó áèð ïàøà âàð. Áó îüëàí î ãÿäÿðãÿøÿíý âÿ éàðàøûãëûäûð êè, áÿëêÿ äÿ áöòöí Ïåòåðáóðã ãàäûíëàðûíûíàüëûíû áàøûíäàí àëà áèëÿð”).

...Íàïîëåîí Ìîñêâàéà ùöúóì åäÿíäÿ èñÿ ñÿðêÿðäÿ Êóòóçîâàðòûã éàøëàíìûøäû. Ãîúà ãàðòàë Áîðîäèíî ÷þëöíäÿí ðóñëàðûí âàùèìÿè÷èíäÿ ãà÷äûüûíû ýþðöðäö. Îäóð êè, ùÿð øåé èòèðèëìÿìèø, éÿíè îðäóìÿùâ îëìàìûø äÿðùàë ýåðè ÷ÿêèëìÿéèí âàúèá îëäóüóíó áàøà äöøäö.

8 ñåíòéàáð ñöáù ÷àüû ôðàíñûçëàð ãàðøû òÿðÿôè - úÿáùÿíè áîøýþðäöëÿð. Êóòóçîâóí Ðàñòîï÷èí (Ìîñêâàíûí ýåíåðàë-ãóáåðíàòîðó)âÿ ýåíåðàë Áåííèãñåí êèìè ÿëåéùäàðëàðû îíà ýöëöá ÿëÿ ñàëûðäûëàð:Ãîúà ôðàíñûçëàðäàí ãîðõóð... Ãîúà èñÿ ñÿáèð âÿ òÿúðöáÿñèíè èøÿñàëìûøäû: äþçöì âÿ ôÿíäÿ ýöâÿíèðäè. Áó áþéöê ñÿáèð è÷èíäÿ ðàùàòëûãâÿ ìöäðèêëèéèíè ÿëäÿí âåðìèðäè. Ãàðëû ãûø ýöíëÿðèíäÿ ùÿëÿëèê “äèíúÿîòóðàí" ðóñ äöøÿðýÿëÿðèíäÿ öìóìäöøìÿí åëàí îëóíìóøÍàïîëåîíó çàðàôàò âÿ ùÿäéàí ìÿíáÿéè åäèá ýöëöðäöëÿð. Õàëãôîëêëîðó éàðàíìàãäà èäè. Áèð äÿôÿ áèð çàáèò Íàïîëåîíó äîëàéûáýöëäöêäÿ Êóòóçîâ îíó ñàõëàéûá: “Úàâàí îüëàí, êèì ñÿíÿ èúàçÿâåðèá êè, äàùè ñÿðêÿðäÿ ùàããûíäà áåëÿ äàíûøàñàí?" - äåéÿ îíóìÿçÿììÿò åòìèøäè. Ãîúà ñÿðêÿðäÿ òàëåéèí, ãèñìÿòèí éàçûñûíàèíàíìàëû èäè. Åíÿí ãàëõìàëû, ãàëõàí åíìÿëè èäè. Íåúÿ? Íÿ çàìàí?..

Ðóñèéà ôàúèÿâè ýöíëÿð éàøàéûðäû. ×àð Ïåòåðáóðãäàí ùÿð øåéèí -àðõèâèí, ùÿòòà Û Ïéîòðóí Ñåíàò ìåéäàíûíäà îëàí àòëû ùåéêÿëèíèí äÿåâàêóàñèéà åäèëìÿñè áàðÿäÿ ñÿðÿíúàì âåðìèøäè.

Áåëÿ ùàëäà ýöíàùû éûõìàüà áèð ýöíàùñûç áîéóí àõòàðûðäûëàð. Ùÿðêþùíÿ òàðèõ÷ÿëÿð åøèëèá àðàøäûðûëûðäû. Ïåòåðáóðãà - ÷àõíàøìà è÷èíäÿ÷àáàëàéàí ïàéòàõòà Ôèëèäÿêè Ùÿðáè Øóðàíûí ïðîòîêîëóíó äà òÿëÿáåäèðäèëÿð. Ëàêèí ÷àð ãîúà ÿñýÿðè áàø êîìàíäàíëûãäàí ÷ûõàðìàüàúöðÿò åòìèðäè. Ìöàñèðëÿðè, äàùà äîüðóñó, î ýöíöí øàùèäëÿðè Êóòóçîâùàããûíäà äåéèðäèëÿð êè, “îíóí áèð ùÿðÿêÿòñèç ýöíö ìèí ãÿëÿáÿéÿäÿéÿð!"

Ãîúà ÿñýÿðèíñÿ þçö ñóñóðäó, îíóí çàðàôàòëà áèð âàõò äåäèéè“Ñÿðêÿðäÿíèí áàøûíû ãîéäóüó éàñòûã äà îíóí ôèêèðëÿðèíèáèëìÿìÿëèäèð" ñþçëÿðèíè õàòûðëàéûá áó ñóñìàüûí ãûçûë îëäóüóíó äÿðêåäèðäèëÿð. Àììà þçö áÿðê ôèêèð ÷ÿêèðäè... Âÿ ñîíðà ýÿëÿí þëöìöíñÿáÿáè äÿ áó “ýþçÿë" ôèêèð îëäó.

Î áèëèðäèìè êè, èíàì âÿ ñåâýèéëÿ éàíàøû Íàïîëåîíà ãÿëÿáÿ ÷àëàíðóñ øàõòàñû äà îëàúàãäû?! Èíäè áó øàõòà ÷îõ éåðèíäÿ âÿ âàõòûíäàçöùóð åòìèøäè. Êóòóçîâà õàëã êþìÿê åäèðäè. Ãà÷àí äöøìÿíè ãîâóáùàãëàéàí õàëã èíäè-èíäè úöðÿòÿ ýÿëÿí ãîøóíó äà ãàáàãëàéûðäû. Éàëûí

75


ÿëëÿ áåëÿ èíäè éûõûëàí äöøìÿíè äþéöðäö.Õàëã éàáà ýþòöðöá, ïàñ òóòìóø äÿðéàçûíû èòèëÿéèá, àõûí-àõûí

àõûøûá äöøìÿí ãàáàüûíû êÿñèðäè, ÷àéûí áóçóíó ñûíäûðûá ÿëèíÿ êå÷ÿíôðàíñûçû áóç äåøèéèíäÿí ñóéà ñàëûá áîüóðäó.

Øàõòà ãûëûíú êèìè êÿñèð, ãÿçÿáäÿí ãóäóðìóø õàëã éàòìàëûîëäóüó óçóí àéëàðûí “ãûø éóõóñó"íäàí ñèëêèíèá ùÿéàñûç äöøìÿíèàéàüû òóòäóãúà, ãûëûíúû êÿñèíúÿ ãîâìàã èñòÿéèðäè. Áó äöøìÿí îíàýþðÿ ùÿéàñûç èäè êè, êå÷ÿí éöçèëëèéè áàøäàí-áàøà óçàã éàäòîðïàãëàðäà êå÷èðÿí èñòèëà åäÿí, ÷àëàí-áè÷ÿí ðóñóí þç âÿòÿíèíÿàéàã ãîéìóøäó.

...Íÿùàéÿò, Êóòóçîâ äöøöíúÿëÿðäÿí áàøûíû ãàëäûðûð, âàõòûí÷àòäûüûíû àíëàéûð. Ôðàíñûç åë÷èñèíäÿí ìöùàðèáÿíèí ãóðòàðìàñûáàðÿäÿ Íàïîëåîíóí äÿâÿòèíè åòèíàñûçëûãëà äèíëÿéèá: “Íåúÿ éÿíèìöùàðèáÿíè ãóðòàðàã? Î èíäè áàøëàéûð" úàâàáû ñÿðêÿðäÿíèíãÿëÿáÿéÿ èíàìûíûí, áàøëûúàñû, áó èøäÿ þçöíÿ, þç ãÿëÿáÿñèíÿèíàìûíûí þëìÿäèéèíè, éàøàäûüûíû ýþñòÿðäè.

Ùÿãèãÿòÿí ýåòäèéè ãÿëÿáÿ éîëóíäà þëäö. Þëöì îíó Àëìàíèéàäàéàõàëàäû, éàòàãäà éîõ, ÿñýÿðòÿê ñÿôÿðäÿ þëäö. Òöðêëÿðëÿ ñàâàøàùÿñð îëóíìóø áèð òöðê þìðö ñîíà éåòäè.

76


ÀÂÐÎÏÀÍÛËßÐÇßÉß ÑÀËÀÍÒßÊ ÃÎËËÓÀÄÌÈÐÀË

Òàðèõäÿ òÿê ýþçëö, òÿê ãîëëó àäìèðàë êèìè ìÿøùóð èäèÍåëñîí. Àòàñû, öìóìèééÿòëÿ îíëàðûí áöòöí ãîùóì-ãàðäàøëàðû êèëñÿ õàäèìëÿðè èäè. Îíà ýþðÿ áåëÿ àèëÿäÿí

äÿíèç÷è ÷ûõìàñû ýþçëÿíèëìÿç îëäó. Ëàêèí áó èøäÿ, ñþçñöç, ýÿìèêàïèòàíû îëàí äàéûñûíûí ìöùöì ðîëó âàðäû. Îíóí áàëàúàÙîðàòñèîéà 7 éàøûíäà èêÿí èòèðäèéè àíàñûíûí äÿíèç÷è îëàí óëóáàáàëàðûíûí ìàúÿðàëàðû ùàããûíäà ñþùáÿòëÿðè äÿ óíóäóëìàç òÿñèðáàüûøëàìûøäû. Áóíà ýþðÿ 12 éàøû îëàíäà Ùîðàòñèî äàéûñûÑàíãëèíãèí êàïèòàíû îëäóüó “Òðàéåìôîì" êåøèê÷è ýÿìèñèíäÿãóëëóüà ýèðäè. Ëàêèí äàéûñû îíó Ùèíäèñòàíà ýåäÿí òèúàðÿòýÿìèñèíÿ äöçÿëòäè. Èêè èë ÷ÿêÿí áó ñÿôÿðäÿí ãàéûäàí 15 éàøëûÍåëñîí àðòûã ìàùèð äÿíèç÷è èäè.

1773-úö èëäÿ î, Øèìàë ãöòáöíÿ åêñïåäèñèéàéà ýåäÿí ùÿðáèýÿìèëÿðèí áèðèíäÿ ñÿôÿð åòäè. Áó ñÿôÿðäÿí ñîíðà Íåëñîí 18 àéëûãÈðàí êþðôÿçèíÿ âÿ Ùèíäèñòàíà éîëà äöøäö. Ùÿìèí ñÿôÿð çàìàíûî, âÿòÿíè ö÷öí ãÿùðÿìàí îëàúàüûíà àíä è÷äè. Ãàéûòäûãäàíñîíðà Íåëñîí äàéûñûíûí êþìÿéè èëÿ 64 äöéìÿëè “Óîð÷åñòåð"ùÿðáè ýÿìèñèíäÿ äþðäöíúö ëåéòåíàíò êèìè ãóëëóüà áàøëàäû. Åëÿùÿìèí èëäÿ î, èìòàùàí âåðèá ëåéòåíàíò ðöòáÿñè àëäû.

Íåëñîíóí äþâðöíäÿ èíýèëèñ ùÿðáè ýÿìèëÿðè áèð íå÷ÿ äÿðÿúÿéÿáþëöíöðäö. Áèðèíúè äÿðÿúÿ 100 òîïëó 2.000-2.600 òîíëóã ñóòóòóìó âÿ 850-950 íÿôÿð ùåéÿòè îëàí ýÿìèëÿð áþéöê

77


ìöùàðèáÿëÿðäÿ èøòèðàê åäèðäè. Åëÿ ùÿìèí èëëÿðäÿ äÿ èíýèëèñýÿìèëÿðè éåíè òèïëè äàùà ýöúëö òîïëàðëà ñèëàùëàíäû. Áó òîïëàðûíëöëÿëÿðè ÿââÿëêèëÿðäÿí ãûñà, äàüûäûúû çÿðáÿëÿðè èñÿ ãàò-ãàò àðòûãèäè.

Äþðäöíúö äÿðÿúÿëè ýÿìèëÿð ôðåãàò àäëàíûðäû âÿ Íåëñîí îíëàðû“äîíàíìàíûí ýþçö" ùåñàá åäèðäè. Áó ýÿìèëÿð ÷îõ ÷åâèê îëóáêÿøôèééàòëà ìÿøüóë îëóð âÿ åñêàäðà êîìàíäèðëÿðè àðàñûíäàÿëàãÿ âàñèòÿñè ñàéûëûðäû. Ôðåãàòëàð äîíàíìà àäìèðàëëàðûíûíòàïøûðûãëàðûíû éåðèíÿ éåòèðèð, åéíè çàìàíäà éåðè ýÿëÿíäÿ äöøìÿíýÿìèëÿðè èëÿ äþéöøÿ äÿ ýèðèðäè.

Íåëñîí “Ëîâåñòîâ" ôðåãàòûíà òÿéèíàò àëûð âÿ áóðàäà êàïèòàíÓèëéàì Ëîêåðèí áàø÷ûëûüû èëÿ þçöíöí áöòöí ãàáèëèééÿòëÿðèíèýþñòÿðèð. Ùÿìèí èëëÿðäÿ èíýèëèñëÿðëÿ îíëàðûí Øèìàëè Àìåðèêàìöñòÿìëÿêÿëÿðè àðàñûíäà èñòèãëàëèééÿò ìöùàðèáÿñè áàøëàéûð.“Âåñò-Ùèíä"äÿ èêÿí ýÿíú ëåéòåíàíòûí èõòèéàðûíà ÿéðè éåëêÿíëè, èêèäîð àüàúëû ýÿìè - øõóíà âåðèëèð âÿ î, Ãÿðèá äÿíèçèíäÿ àäàëàðûáèð-áèðèíäÿí àéûðàí ñàéñûç êþðôÿçëÿðäÿí êå÷èá ìàíåâð ñÿíÿòèíèáöòöí èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð ìÿíèìñÿéèð.

Áèð äÿôÿ ýöúëö ôûðòûíà çàìàíû Íåëñîíóí ãóëëóã åòäèéè ôðåãàòÀìåðèêàíûí ñèëàùëû ìöëêè ýÿìèñè èëÿ ãàðøûëàøûð âÿ Íåëñîí áó÷ÿòèí øÿðàèòäÿ äöøìÿí ýÿìèñèíèí ýþéÿðòÿñèíÿ êå÷èá îíóí ÿëÿêå÷èðèëìÿñèíÿ íàèë îëóð. Íÿùàéÿò, 1779-úó èëäÿ ùÿëÿ 21 éàøûòàìàì îëìàéàí Íåëñîí “Õèíúèíáðöê" ôðåãàòûíà êàïèòàí òÿéèíîëóíóð. Î äþâðäÿ äöøìÿí ýÿìèëÿðèíè òóòóá ÿëÿ êå÷èðìÿê áþéöêùöíÿð ñàéûëûð âÿ àäìèðàëòåéñ òÿðÿôèíäÿí ùÿð úöðùÿâÿñëÿíäèðèëèðäè. Ùÿð ÿëÿ êå÷èðèëÿí ãÿíèìÿò ö÷öí ìöêàôàòâåðèëèðäè.

1780-úè èëäÿ þçöíö ìöñòÿãèë åëàí åòìèø Àìåðèêà ÁèðëÿøìèøØòàòëàðû èëÿ Èíýèëòÿðÿ àðàñûíäà ìöùàðèáÿ ýåäèðäè. ßââÿëúÿÔðàíñà, ñîíðà èñÿ Èñïàíèéà âÿ Ùîëëàíäèéà äà ÀÁØ-ëà áèðëÿøèðëÿð.Áó çàìàí Éàìàéêà ãóáåðíàòîðóíóí òÿêëèôè èëÿ Íåëñîí ÌÿðêÿçèÀìåðèêàäà ìöùöì áèð ÿìÿëèééàò ùÿéàòà êå÷èðèð âÿ þçö äÿ àüûðõÿñòÿëÿíèð. Ëàêèí ýöúëö èðàäÿñè ñàéÿñèíäÿ ñàüàëûá 1781-úè èëäÿ“Àëáåìàðë" ôðåãàòûíà êàïèòàí òÿéèí îëóíóð. Áó, ÿëÿ êå÷èðèëÿíôðàíñûç òèúàðÿò ýÿìèñè èäè. Áèð íå÷ÿ èë áóðàäà êîìàíäàíëûãåäÿíäÿí ñîíðà Íåëñîí áàøãà áèð ôðåãàòà - “Áîðåàñ"à êàïèòàíòÿéèí îëóíóð. Î, 1787-úè èëäÿ âàðëû äóë ãàäûíëà åâëÿíèð, ëàêèí

78


äÿíèçè òÿðê åòìÿê èñòÿìèð.Èíýèëòÿðÿ-Ôðàíñà ñöëù ìöãàâèëÿñèíäÿí ñîíðà ýÿìèëÿðèí ÷îõó

èøñèç äàéàíûð. Íåëñîí èñòÿð-èñòÿìÿç äÿíèçè òÿðê åòìÿëè îëóð. Áóèøäÿ îíóí àäìèðàëòåéñ ðÿùáÿðëÿðè èëÿ êîíôëèêòè äÿ àç ðîë îéíàìûð.Íÿùàéÿò, óçóí ìöáàùèñÿ âÿ ìöáàðèçÿäÿí ñîíðà 1793-úö èëäÿî, 64 äöéìÿëè “Àãàìåìíîí" õÿòëè ýÿìèéÿ êàïèòàí òÿéèí îëóíóð.Ùÿìèí èëëÿðäÿ Ôðàíñà èíãèëàáè ùàäèñÿëÿð áóðóëüàíûíäàí ÷ûõûáãÿðèáÿ îëñà äà, àãðåññèâ ñèéàñÿò éåðèòìÿéÿ áàøëàìûøäû.Íÿòèúÿäÿ èêè þëêÿ éåíèäÿí äöøìÿíÿ ÷åâðèëìèøäè.

1793-úö èëäÿ èíýèëèñ åñêàäðàñû ôðàíñûç ýÿìèëÿðèíÿ Òöëîíëèìàíûíäàí ÷ûõìàã èìêàíû âåðìÿìÿê ö÷öí Àðàëûã äÿíèçèíÿ÷ûõäû. Áóðàäà îíëàð ÷îõ ýöúëö èñïàí äîíàíìàñû èëÿ òîããóøäóëàð.Âÿ áó òîããóøìàäà Íåëñîí þç ãåéðè-àäû ùÿðáè èñòåäàäûíû áèðäàùà ñöáóò åòäè.

ßùâàëàò áåëÿ îëóð: 1797-úè èë ôåâðàëûí 14-äÿ àäìèðàë ÚîíÚåðâèñèí êîìàíäàñû àëòûíäà 15 èíýèëèñ õÿòò ýÿìèñèíäÿí èáàðÿòåñêàäðà Ïîðòóãàëèéàíûí Ñàí-Âèñåíòè áîüàçû éàíûíäà 18 âÿ 8èñïàí ýÿìèñèíäÿí èáàðÿò èêè åñêàäðà èëÿ ðàñòëàøûð. Èíýèëèñàäìèðàëû êè÷èê äÿñòÿ ýÿëìÿìèø èñïàíëàðûí áþéöê äÿñòÿñèíÿùöúóì åäèá îíó ìÿùâ åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð. Áèð íå÷ÿìàíåâðäÿí ñîíðà Úåðâèñ þç ýÿìèëÿðèíÿ äþíöá äöøìÿíýÿìèëÿðèíè òÿãèá åòìÿê ÿìðè âåðèð. Èíýèëèñ ýÿìèëÿðè áèð-áèðèíèíäàëûíúà äöçöëöá èñïàíëàðûí àðéåðãàðäûíà äîüðó èðÿëèëÿéèð.Íåëñîíóí ýÿìèñè àðõàäàí ö÷öíúö îëóð. Íåëñîí ýþðöð êè, áó úöðòàêòèêà åñêàäðàíû ìÿùâÿ àïàðûð. Áóíà ýþðÿ ÿìð ýþçëÿìÿäÿíèðÿëè ÷ûõûá ðÿãèáèí ãàáàã ýÿìèëÿðèíèí éîëóíó êÿñèð. Íåëñîíóí îäþâðöí ÿí áþéöê ùÿðáè ýÿìèñè îëàí 74 äöéìÿëè ýÿìèñèèñïàíëàðûí 30 äöéìÿëè “Ñàíòèññèìà Òðèíèäàä"ûíà ùöúóì åäèð.Áó, à÷ûã-àøêàð àäìèðàëûí ÿìðèíèí ïîçóëìàñû äåìÿê èäè. Ëàêèíàüûëëû Úåðâèñ Íåëñîíóí äöç ùÿðÿêÿò åòäèéèíè áàøà äöøöð âÿ î,êàïèòàí Êîëëèíãâóäà Íåëñîíà êþìÿê åòìÿéè ÿìð åäèð.

Áåëÿëèêëÿ, èíýèëèñëÿð äöøìÿíèí äþðä õÿòò ýÿìèñèíè ÿëÿêå÷èðèðëÿð. Ãàëàíëàðû ãà÷ûð. Íåëñîí þçö èêè äöøìÿí ýÿìèñèíèàäìèðàëëà áÿðàáÿð ÷ÿêèá àïàðûð. Âÿ î âàõòäàí áó úöð ìàíåâð“Íåëñîí êîðïóñó" àäëàíûð. Áó ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà Úåðâèñ ãðàôäÿðÿúÿñèíè, Íåëñîí èñÿ êîíòð-àäìèðàë ðöòáÿñèíè âÿ çàäÿýàíäÿðÿúÿñè àëûð.

79


Ùîðàòñèî Íåëñîíóí ãÿëÿáÿëÿðèíèí ñàéû-ùåñàáû éîõäóð.Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, áó ìÿüëóáåäèëìÿç àäìèðàë þìðö óçóíó250-äÿê äþéöøäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûá âÿ îíëàðûí çèðâÿñè Òðàôàëãàðäþéöøöäöð. Ùÿìèí òàðèõè äþéöøäÿ Íåëñîí ôðàíñûç-èñïàíáèðëÿøìèø äîíàíìàñûíû, äåìÿê îëàð êè, äàðìàäàüûí åòìèøäè.Ùÿìèí äþéöøöí òÿñâèðè áåëÿäèð: 1805-úè èëäÿ ôðàíñûçëàðèñïàíëàðëà áèðëÿøèá Áðèòàíèéà àäàëàðûíà ýèðìÿê ïëàíûùàçûðëàéûðëàð. Òÿêúÿ ôðàíñûçëàð áóíóí ö÷öí áþéöêëö-êè÷èêëè 2500ýÿìè ùàçûðëàéûðëàð. Áó õÿáÿðè åøèäÿí áöòöí Áðèòàíèéà ùÿéÿúàíàäöøöð. Íàïîëåîíóí Àâðîïàäàêû ãÿëÿáÿëÿðè, îíóí Èòàëèéàíû áèðçÿðáÿ èëÿ ôÿòù åòìÿñè îíñóç äà ùàìûíû ñàðñûòìûøäû. ÔðàíñûçëàðÈíýèëòÿðÿéÿ äåñàíò ÷ûõàðìàã ö÷öí 120 ìèí ñå÷ìÿ ÿñýÿðùàçûðëàìûøäûëàð. Íåëñîí ùÿëÿ ÿââÿëêè äþéöøëÿðèíäÿ áèð ýþçöíöâÿ ãîëóíó èòèðìèøäè. Áóíà áàõìàéàðàã, Èíýèëòÿðÿ ùþêóìÿòè îíóÁþéöê Áðèòàíèéà Ùÿðáè Äÿíèç Ãöââÿëÿðèíèí áàø êîìàíäàíûòÿñäèã åòäè. 1805-úè èë ñåíòéàáðûí 13-äÿ Íåëñîí Ìàðòîí ëèìàíûíûòÿðê åäèá Ïîðòñìóòà - îíó ýþçëÿéÿí ôëàãìàí ýÿìèñè“Âèêòîðèéà"éà ýÿëèá åëÿ ùÿìèí ýöí ýþéÿðòÿéÿ ãàëõûð.

Ôðàíñà-Èñïàíèéà ýÿìèëÿðèíèí ñàéû èíýèëèñ ýÿìèëÿðèíäÿí ÷îõèäè. Ëàêèí Íåëñîí áèëèðäè êè, èíýèëèñ çàáèò âÿ äÿíèç÷èëÿðèôðàíñûçëàðäàí, õöñóñèëÿ èñïàíëàðäàí ãàò-ãàò òÿúðöáÿëè âÿäþçöìëöäöðëÿð. Äþéöø ïëàíûíû Íåëñîí îêòéàáðûí 21-äÿ“Âèêòîðèéà"íûí ýþéÿðòÿñèíäÿ ùàçûðëàäû.

Àäìèðàë Êîëëèíãâóä èêèíúè ôëàãìàí ýÿìèñè èëÿ äöøìÿíýÿìèëÿðè àðàñûíà ýèðèá îíó ïàð÷àëàìàëû, ñîíðà èñÿ Íåëñîíóíäÿñòÿñè äþéöøÿ ýèðèá îíóí òàëåéèíè ùÿëë åòìÿëè èäè. Íåëñîíóí 27,ìöòòÿôèãëÿðèí èñÿ 38 ýÿìèñè äþéöøÿ ÷ûõìûøäû. Òîïëàðûí ñàéûíäàäà ìöòòÿôèãëÿð èðÿëèäÿ èäèëÿð. Äîíàíìàëàð Úÿáÿëëöòàðèãéàíûíäàêû Òðàôàëãàð áóðíóíäà öç-öçÿ ýÿëäèëÿð. Ôðàíñûçëàðýÿìèëÿðèíè àéïàðà øÿêëèíäÿ äöçìöøäöëÿð. Èíýèëèñëÿð Êîëëèíãâóäóèðÿëè âåðèá àüûð-àüûð îíóí àðäûíúà èðÿëèëÿäèëÿð. Äþéöø áàøëàíàíäàîíëàð ïëàíû äÿéèøäèëÿð âÿ Íåëñîíëà Êîëëèíãâóä ÿëáèð øÿêèëäÿôðàíñûçëàðûí ìÿðêÿçèíÿ äîüðó ùöúóìà êå÷äèëÿð.

Íåëñîí àäìèðàë ýåéèìèíäÿ, ñèíÿñèíäÿ ïàðûëäàéàí îðäåíëÿð“Âèêòîðèéà"íûí ýþéÿðòÿñèíäÿ èäè. Îíà éåðèíè, éà äà ïëàíëàðûíûäÿéèøìÿéè òÿêëèô åòäèëÿðñÿ äÿ, ðàçû îëìàäû. Äþéöø áàøëàíäû.Êîëëèíãâóä èðÿëè ýåòäè. Äöøìÿíëÿð “Âèêòîðèéà"íû ýþðöá àòÿøÿ

80


òóòäóëàð. Èíýèëèñ ýÿìèëÿðè ðÿãèáëÿðèí úÿðýÿëÿðèíè ïîçäó. Ôðàíñûçòîï÷óëàðûíûí àòÿøëÿðèíäÿí “Âèêòîðèéà"íûí ýþéÿðòÿñèíäÿêè áöòöíìàòðîñ âÿ çàáèòëÿð ùÿëàê îëäó. Éàëíûç êàïèòàí Ùàðäè èëÿ Íåëñîíñàü ãàëäûëàð.

Èíýèëèñ ýÿìèëÿðè äàùà ñÿððàñò àòÿø à÷ûðäû âÿ äöøìÿíýÿìèëÿðèíèí èòêèñè äàùà ÷îõ èäè. Ùàðäè áèð äÿ äþíöá áàõàíäàäÿùøÿò è÷èíäÿ Íåëñîíóí éûõûëäûüûíû ýþðäö. Àäìèðàë Íåëñîí îíà÷àòàí Ùàðäèéÿ äåäè: “Îíëàð, íÿùàéÿò êè, ìÿíèì àõûðûìà÷ûõäûëàð". Ñààò 2-äÿ ôðàíñûç ôëàãìàíû áàéðàüûíû åíäèðäè âÿ áàøêîìàíäàí Âèëíîâ ÿñèð àëûíäû. Íåëñîíó òÿáðèê åäèá õÿáÿð âåðäèëÿðêè, 15 äöøìÿí ýÿìèñè ÿëÿ êå÷èðèëèá. Áåëÿëèêëÿ, Íåëñîí 250-úèãÿëÿáÿñèíè ýþðöá ñîíðà ýþçëÿðèíè éóìäó. Áó, äöíéà ùÿðáòàðèõèíäÿ ÿí áþéöê ãÿëÿáÿëÿðäÿí áèðè èäè. Äþéöøäÿ 6 ìèí ðÿãèáâÿ 3 ìèí èíýèëèñ äÿíèç÷èñè ùÿëàê îëäó. Éàëíûç 11 äöøìÿí ýÿìèñèýåðè ãàéûäà áèëäè.

81


ÃÛÑÀ,ÐÎÌÀÍÒÈÊ, ÒßËÀÒÖÌËÖ ÙßÉÀÒ -ÁÀÉÐÎÍ

Áàéðîíóí ùÿéàòûíû àðàøäûðàíäà èðñèëèê àìèëèíè íÿçÿðÿ àëìàìàãîëìóð. ×öíêè Áàéðîíóí éàõûí ãîùóìëàðûíû àáûðëû àäàìàäëàíäûðìàã îëìàçäû. Îíóí àòàñû Úîí Áàéðîí áèðèíúè äÿôÿ

áîøàíìûø ãàäûíëà åâëÿíèá Ôðàíñàéà ãà÷ìûøäû. Áèðèíúè àðâàäû âÿôàòåëÿéèá îíà Àâãóñòà àäëû áèð ãûç ãîéóá ýåòìèøäè. Èêèíúè äÿôÿ èñÿ ïóëàýþðÿ åâëÿíìèøäè. Áöòöí áîðúëàðûíû ãàéòàðàíäàí âÿ ãàäûíûí úåùèçèíèõÿðúëÿéèá ãóðòàðàíäàí ñîíðà î, àðâàäûíû óøàãëà áèðëèêäÿ àòûáýåòìèøäè.

Áàéðîíóí àíàñû èïÿ-ñàïàéàòìàç áèð ãàäûí èäè. Àòàñûíûí ÿìèñèèñÿ òàìàì ÷þêìöø ìàëèêàíÿäÿ åëÿ ïîçüóí ùÿéàò éàøàéûðäû êè, îíó“èéðÿíú ëîðä Áàéðîí" àäëàíäûðûðäûëàð. Ùÿìèí áó ìàëèêàíÿ ñîíðàäàíÚîðú Áàéðîíà ìèðàñ ãàëûð. Áàéðîíóí áàáàñûíû “Òóôàíëû Úåê"àäëàíäûðûðäûëàð.

Úîðú äîüóëàíäà àòàñû áöòöí âÿñàèòè õÿðúëÿéèá ãóðòàðìûøäû.Õàíûì Áàéðîí Åáåíäèíäÿ ìÿñêóíëàøäû âÿ “àõñàã îüëóíó" øÿõñèìÿêòÿáÿ âåðäè. Áàéðîíóí óøàãëûã ùîããàëàðûíäàí ÷îõ äàíûøûðëàð.Îíà äàéÿëèê åäÿí Ãðåé áàúûëàðû äåéèðäè êè, íÿâàçèøëÿ áó óøàãëà íÿèñòÿñÿí, åëÿìÿê îëàð. Àììà àíàñû þçöíäÿí ÷ûõàí êèìè ÿëèíÿ êå÷ÿíèîüëóíà òîëàçëàéûðäû. Àíàñûíûí ãÿçÿáèíÿ àäÿòÿí èñòåùçàéëà úàâàáâåðÿðäè. ßñÿáè âàõòëàðûíäà àíàñû øèêÿñòëèéèíè îíóí áàøûíà ãàõûðäû.Úîðúóí áèð àéàüû øèêÿñò èäè. 1 éàøû îëàíäà éûõûëìûø, ìöàëèúÿñè ñÿùâàïàðûëäûüûíäàí øèêÿñò ãàëìûøäû. Àòàñû þëÿíäÿ Úîðúóí 3 éàøû âàðäû.

82


Î, ùàðàäàñà Ôðàíñà òÿðÿôëÿðäÿ è÷èá ìÿíëèéèíè èòèðìèø øÿêèëäÿäöíéàñûíû äÿéèøìèøäè. Éàëàí÷û àäëà éàøàéàí “Âÿùøè Úåêèí" îâàõòëàð 36 éàøû âàðäû. Áó éàø Áàéðîíëàð àèëÿñè ö÷öí ãÿçàâö-ãÿäÿðéàøû ñàéûëûð.

Êåìáðèúäÿ îõóéàðêÿí Áàéðîí åëìè áèëèêëÿðèíè àðòûðìàñà äà,öçìÿê, àò ÷àïìàã, è÷ìÿê, áîêñ, êàðò îéíàìàã êèìè ñÿíÿòëÿðäÿàä ÷ûõàðìûøäû. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿìèøÿ ïóëà åùòèéàúû âàðäû âÿ äàèìáîðú è÷èíäÿéäè. Áàøû àéûëàíäà øåèð éàçûðäû. Áó øåèðëÿð èøûã öçöýþðÿí êèìè ìöÿëëèôèíèí òàëåéèíè àðòûã ùÿëë åëÿìèø îëäó. Îíëàðû òÿíãèäàòÿøèíÿ òóòàí éàçû ìÿòáóàòäà áèð èëäÿí ñîíðà ÷ûõìàñàéäû, éÿãèíêè, Áàéðîí îíó îõóéóá ñûíàð âÿ ùå÷ âàõò éàçìàçäû. Òÿíãèäéàéûëàíäà î, àðòûã 214 ñÿùèôÿëèê ðîìàí, 380 øåèðëèê ïîåìà, 660ñÿòèðëèê ìöõòÿëèô êè÷èê øåèðëÿðèí ìöÿëëèôèéäè. Òÿíãèä Áàéðîíó, ÿëáÿòòÿêè, ìÿéóñ åëÿäè. Éåíèúÿ ÷ûõìûø ñàòèðèê øåèðëÿðè èñÿ òÿíãèäÿ úàâàáêèìè îðòàéà ýÿëäè âÿ î ãÿäÿð óüóð ýÿòèðäè êè, øàèðèí ìÿíëèéè âÿñûíìûø öðÿéè þçöíÿ “ýÿëäè”.

Îíóí áèîãðàôèéàñû àäàëàðäà éàøàéàí âÿ ýþçö ùÿìèøÿ óçàãëàðäàîëàí úàâàíûí ùÿéàòûíà áÿíçÿéèð: ùÿìèøÿ óçàã äÿíèçëÿð ÷îõ úàçèáÿëèýþðöíöð. Áàéðîí ÷îõ äöøêöí âÿçèééÿòäÿéäè âÿ Èñïàíèéà, Àëáàíèéà,Éóíàíûñòàí, Òöðêèéÿ âÿ Êè÷èê Àñèéàíû ýÿçÿíäÿí ñîíðà äàùà äàäöøêöíëÿøìèøäè. Íÿäÿíñÿ ùàìû äöøöíöðäö êè, Áàéðîí áó àðàäàéàðàíìûø ÿñÿðèíèí ãÿùðÿìàíû ×àéëä-Ùàðîëä êèìè ñÿáàòñûç ùÿéàòéàøàéûð, ùÿòòà ùÿðÿìõàíà äà ñàõëàéûð. Îíóí ùÿðÿìõàíàñàõëàìàüà èìêàíû éîõäó. Ëîðäëàð Ïàëàòàñûíäà þëöì úÿçàñûêÿñèëìèø òîõóúóëàðû ìöäàôèÿ íèòãèíäÿí èêè ýöí ñîíðà èñÿ ×àéëä-Ùàðîëäóí éåíè èêè íÿüìÿñè íÿøð îëóíàí ýöí 14 ìèí íöñõÿ èëÿ ñàòûëûáãóðòàðäû. ßñÿðèí ÿäÿáñèç òîíó ùå÷ êèìè íàðàùàò åëÿìÿäè. Áó ðÿãÿìîíó ÿí ìÿøùóð éàçàðëàð ñûðàñûíà ãàòäû. Áó ãÿùðÿìàíûí íèéÿ áåëÿóüóð ãàçàíìàñûíû î þçö äÿ àíëàìûðäû: “Áèð ýöí ìÿí ýþçëÿðèìè à÷ûáþçöìö ìÿøùóð ýþðäöì". Î, úàâàí, àäëû-ñàíëû âÿ íàöìèä èäè.Öìèäñèçëèéèíèí ñÿáÿáè èñÿ ìÿëóì äåéèëäè.

Áàéðîí øèêÿñòëèéèíäÿí äîüàí óòàíúàãëûüûíû àðàäàí ãàëäûðìàãö÷öí ãåéðè-àäè ýþçÿëëèéè áàðÿäÿ ÿòðàôäà ìèô éàðàòìûøäû. Ðîìàíòèêñîëüóí äÿðèéÿ îëàí äÿá Áàéðîíäàí áàøëàéûð. Íÿ ãÿäÿð ãàäûí êå÷èáîíóí êè÷èê, àììà òÿëàòöìëö ùÿéàòûíäàí, - äåìÿê ÷ÿòèíäè. Î,Ëåñáèéà âÿ Êàðîëèíàéà, Åëèçàéà, Àííàéà, Ìàðèîí, Ìåðè, Ùàððèåò âÿÚåññèéÿ øåèðëÿð ùÿñð åëÿéèá. Áöòöí øåèðëÿðèíäÿ î, åùòèðàñëû âÿêÿäÿðëèäèð: “Ìÿíúÿ, ñåâýè àáñóðä áèð øåéäèð. Ðîìàíòèçì âÿ ñöíèëèêëÿ

83


ñóâàðûëìûø êîìïëèìåíòëÿð æàðãîíóäóð. ßýÿð ìÿíèì 15 ìÿøóãÿìîëñàéäû, èêè ùÿôòÿ êå÷ìèø ìÿí îíëàðûí áèðèíè äÿ õàòûðëàìàçäûì".

Îíëàð àòàáèð áàúû âÿ ãàðäàø èäè. “Âÿùøè Úåê" êèìè àä ÷ûõàðìûøàòàëàðû èêèíúè åâëèëèéèíäÿ ãûçû íÿíÿñèíèí òÿðáèéÿñèíÿ âåðìèøäè. Íÿíÿèñÿ èñòÿìèðäè êè, Àâãóñòà àòà òÿðÿôèí ãîùóìëàðûéëà ýþðöøñöí. Îíàýþðÿ äÿ Àâãóñòà “áàëàúà Áàéðîí"äàí õÿáÿð òóòìàìûøäû. Íÿíÿâÿôàò åäÿíäÿí ñîíðà îíëàð ýþðöøäöëÿð âÿ áèð-áèðèíè î äÿãèãÿáÿéÿíäèëÿð. Àâãóñòàíûí 17 éàøû îëàíäà Úîðú îíäàí 4 éàø êè÷èê îëñàäà, þçöíö áàúûñûíûí ãÿééóìó êèìè àïàðûðäû. Îíëàð ýþðöøÿíäÿÀâãóñòà àðòûã íèøàíëû èäè.

Àâãóñòàíûí ìÿêòóáëàðû óüóðñóç íèêàùûíäàí äàíûøäûãúà äàùàóçóí îëóðäó. Îíóí àðòûã 27 éàøû âàðäû. Êþìÿéèíÿ éàëíûç ãàðäàøûýÿëÿ áèëÿðäè. Àâãóñòà Ëîíäîíà ýÿëÿí êèìè Áàéðîí àíëàéûð êè,ãàáàãëàð ãàäûíëàðäàí ùå÷ êèì áó ãÿäÿð îíóí õîøóíà ýÿëìÿéèá.Áàéðîíñàéàüû ïðîôèë, ñàäÿ úèçýèëÿð îíà î ãÿäÿð ÿçèç âÿ ñåâèìëè èäèêè... Þçöíÿ âóðüóí, ïåðñîíàñûíûí ÿñèðè îëàí Áàéðîí áó ãàäûíäà þçÿêñèíè ýþðäö, þç ïîðòðåòèíè òàïäû. Ùÿð èêèñè àäàìëàð àðàñûíäà ãàïàëûîëìàëàðûíà ðÿüìÿí, èêèëèêäÿ ñÿðáÿñò îëóð, ùÿð øåéäÿí äàíûøàáèëèðäèëÿð. Àâãóñòàíûí ïîåçèéàäàí áàøû ÷ûõìàñà âÿ èíòåëëåêòóàëîëìàñà äà, áó, ãÿòèééÿí ìàíå÷èëèê éàðàòìûðäû. Áàéðîí ÷îõ áþéöêýöíàù ãàðøûñûíäà îëäóüóíó áèëèðäè. Ñàðàé õàíûìû òèòóëó Àâãóñòàéàèìêàí âåðèðäè êè, Ñåíò-Úåéìñ ñàðàéûíäà éàøàéûá èñòÿäèéè àäàìûãÿáóë åäÿ áèëñèí...…

Àâãóñòà ïàéûçäà åâÿ ãàéûäàíäà àðòûã ùàìèëÿ èäè. 3 óøàã àíàñû,ÿðèíè ùÿëÿ äÿ ñåâÿí ãàäûí âÿçèééÿòèíè òàì àíëàéûðäû. Àììà î áèëèðäèêè, “áàëàúà Áàéðîí"óí ùÿð áèð øûëòàãëûüûíûí ãàðøûñûíäà àúèçäèð. ßýÿðÁàéðîí äèëèíè äèíú ñàõëàéà áèëñÿéäè, àäàì àðàñûíäà èêèáàøëûåéùàìëàðëà áàúû-ãàðäàø ñåâýèñèíäÿí äàíûøìàñàéäû, îëà áèëÿð êè,áóíäàí ùàìû õÿáÿð òóòìàçäû. Àììà éåíÿ äÿ “Êîðñàð"ûí 30 ìèíëèêòèðàæû áèð ýöíÿ ñàòûëûðäû. Ìöÿëëèôè èòòèùàì åëÿéÿíëÿð äÿ îíóí ÿñÿðëÿðèíèîõóéóðäóëàð.

Àâãóñòàíûí óøàüû äîüóëàíäàí ñîíðà îíëàðûí ìöíàñèáÿòè àðòûãñèðð äåéèëäè. Ãûçûí àäûíû Ìåäåðà ãîéäóëàð. Øàèð äÿ àíëàäû êè, î, éàþëêÿäÿí ýåòìÿëè, éà äà åâëÿíìÿëèäèð êè, ñþùáÿòëÿðÿ ñîí ãîéóëñóí.

Àâãóñòà ãàðäàøûíû ùÿð ìÿêòóáäà åâëÿíìÿéÿ ñþâã åëÿéèðäè.Úàâàáûíäà Áàéðîí: “Ìÿíè éàëíûç ïóë úÿëá åëÿéèð. Ãàäûíà ýÿëèíúÿ, î,íÿ ãÿäÿð éàøëû îëñà, áèð î ãÿäÿð éàõøû îëàð. Îíäà úÿííÿòÿ äàùà òåçäöøÿð..." - äåéèðäè.

84


Áàéðîí ñå÷èìèíè Àíàáåëëà Ìèëáàíê àäëû õàíûìäà ñàõëàéûð. Îíëàðåâëÿíÿíäÿ Ýåòåäÿí ñîíðà Àâðîïàíûí ÿí ìÿøùóð øàèðèíèí 27 éàøûâàðäû. Ëîíäîíäà åâëèëèê ùÿéàòûíà ãÿäÿì ãîéàí êèìè àðâàäûíûí 10ìèí ôðàíê úåùèçè, åëÿúÿ äÿ þçöíöí 8 ìèí ôðàíê ïóëó ñàíêè ýþéÿñîâðóëäó.

Áàéðîí êèòàáëàðûíû ñàòìàüà ìÿúáóð èäè. Îíëàðûí âàðèäàòûíû 8 äÿôÿñèéàùûéà àëìûøäûëàð êè, ùÿððàúà ãîéñóíëàð. Áîëëóã è÷èíäÿ éàøàìûøëåäè Áàéðîí áóíà äþçÿ áèëìÿçäè. Öñòÿëèê, Áàéðîíóí òåàòðêîìèòÿñèíäÿ àêòðèñà, ìöüÿííè âÿ ðÿããàñÿëÿðëÿ ðîìàíëàðûíûí àðàñûêÿñèëìèðäè. Êðåäèòîðëàðûí òÿêèäèéëÿ ìàëèêàíÿñèíè ñàòìàüà ìÿúáóðîëàí Áàéðîíóí áîðúó 30 ìèíÿ ÷àòñà äà, ìàëèêàíÿíè àëàí òàïûëìûðäû.Îíà ýþðÿ äÿ Áàéðîí ãÿçÿáèíè, ùèðñèíè òåàòðëàðäà âÿ è÷êè áàäÿëÿðèíäÿéàòûðìàüà ÷àëûøûðäû.

Áàúûñû Àâãóñòà èëÿ ÿëàãÿñèíÿ åéùàìëàðû âÿ äÿëè êèìè ùÿðÿêÿòëÿðèÁàéðîíóí ùàâàëàíìàñû áàðÿäÿ äöøöíúÿëÿðÿ éåð àéûðûðäû. Îíëàðåâëÿíÿíäÿ ëåäè Áàéðîí áàúû-ãàðäàøûí ìöíàñèáÿòèíäÿí õÿáÿðñèç èäè.Ñîíðàäàí ÿðèíèí ùîìîñåêñóàë ìöíàñèáÿòëÿðè ùàãäà øàéèÿëÿð äÿòÿñäèãëÿíäè. Áàúû-ãàðäàø áèð éåðäÿ îëàíäà åëÿ áèë Àíàáåëëàíûíîòàãäà îëäóüóíó óíóäóðäóëàð. Ìåäåðàíû èñÿ Áàéðîí ùàìûíûíéàíûíäà ãûçû àäëàíäûðûðäû. Ùÿòòà äåéèðëÿð êè, Áàéðîíóí àðâàäûéëàúèíñè ìöíàñèáÿòëÿðè éîõ äÿðÿúÿñèíäÿéäè. Ýåúÿëÿð î ÷ûüûðûá àéûëûð,àðâàäû ãîëóíà òîõóíàí êèìè “Ìÿíÿ ÿë âóðìà" ãûøãûðûá ãà÷ûðäû.Áàéðîí þìðö áîéó äöøöíöðäö êè, ùå÷ êèì ãàäûíûí íåúÿ éåìÿêéåäèéèíè ýþðìÿìÿëèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ àðâàäûéëà îíëàð àéðûëûãäàéåìÿê éåéèðäèëÿð.

Åâëÿíäèêëÿðè èëèí ñîíóíäà Áàéðîíóí ãûçû äîüóëäó âÿ àäûíû Àäàãîéäóëàð. Àç ñîíðà ëåäè Áàéðîí ãûçûíû äà ýþòöðöá àòàñûýèëÿ êþ÷äö.Àðàáèð “ßçèçèì Äèê" õèòàáëû èíúÿ ìöðàúèÿòëÿðëÿ äîëó ìÿêòóáëàð éàçñàäà, äåéÿñÿí, ýåðè ãàéûòìàéàúàüûíà ñþç âåðìèøäè. Áàéðîíëàðûíáîøàíìà ñÿáÿáè ýèçëè ãàëûá. Àììà ìÿëóìäóð êè, ëåäè Áàéðîí ùÿêèìËåøèíãòîíóí ãÿáóëóíäà îëóá, îíà åëÿ ôàêòëàð äåéèá êè, áóíäàíñîíðà áîøàíìà ÿëåéùèíÿ îëàí ùÿêèì ãÿòè øÿêèëäÿ äåéèá êè, îíëàðìöòëÿã áîøàíìàëûäûð. Ñàäÿúÿ, “õàñèééÿòëÿðè òóòìàäû" âåðñèéàñûéëàîõóúóëàð ðàçûëàøìàã èñòÿìèðäè. Ëåäè Áàéðîíóí ñÿáÿáëÿðèà÷ûãëàìàìàñû äà ùàìûíûí äöøöíúÿñèíäÿ íÿñÿ äÿùøÿòëè âÿ ôàíòàñòèêáèð ñÿáÿá éàðàäûðäû. Áîøàíìà ñåíñàñèéàéà ÷åâðèëäè. Îíó ãîúà ëåäèÌåëáóðí èëÿ úèíñè ÿëàãÿäÿ ñó÷ëàéûðäûëàð, - àììà ãàðûíûí õàùèøèéëÿ.Äåéèðäèëÿð êè, î, àðâàäûíû ùàìèëÿëèéèí ñîíóíúó àéûíäà çîðëàéûðìûø.

85


Ýóéà ëåäè Îêñôîðäóí 13 éàøëû ãûçûíû çîðëàìàüà ÷àëûøûá âÿ ñ.Àâãóñòàíûí Áàéðîíäàí ãûçû - Ìåäåðà äîüóëìóøäó. Áàéðîíó

Ëîðäëàð Ïàëàòàñûíäà ýþðìÿê èñòÿìèð, êö÷ÿäÿ òÿùãèð åäèðäèëÿð.Áàéðîíà áó þëêÿäÿ àðòûã éåð éîõäó.

Èíýèëòÿðÿäÿí âÿ èúòèìàè ãûíàãäàí èíúèìèø øàèð Íéóñòèäìàëèêàíÿñèíèí ñàòûëìàñû áàðÿäÿ ÿìð âåðäè. Áó îíà ðàùàò ìàääè÷ÿòèíëèêäÿí óçàã âÿ àðçóëàäûüû êèìè ñàêèò éàøàìàüà èìêàíâåðÿúÿêäè. Éåíÿ äÿ ñÿéàùÿòëÿð, ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿð... Ñîíðà ñÿôÿðòÿÿññöðàòëàðû êàüûçà êþ÷ÿðÿê ãÿùðÿìàíëàðûíûí äèëèéëÿ úàíëàíûðäû.Éàøàäûüû ÿõëàãñûç ùÿéàò òÿðçè îíà ýþçÿë ïîåòèê øåèðëÿð éàçìàüàìàíå îëìóðäó: “Äîí Æóàí", “Ìàçåïà", “Ôðàí÷åñêî äå Ðèìèíè"...…

Ãðàôèíéà Ãâè÷÷èîëè èëÿ ýþðöø éåíè ìÿùÿááÿò òàðèõ÷ÿñè éàðàòäû âÿÁàéðîíó ïîçüóí ùÿéàòäàí õèëàñ åëÿäè. Òåðåçàíûí 60 éàøëû ÿðèîíëàðûí ýþðöøöíÿ åòèðàç åëÿìèðäè. Ãðàôèíéà Áàéðîíó ðîìàíòèêùèññëÿð ÷ÿëÿíýèéëÿ ÿùàòÿ åäÿðÿê ùÿãèãè ñåâýèéÿ èíàìûíû ãàéòàðìàãö÷öí ÷àëûøûðäû. Áàéðîí èñÿ, ÿââÿëêè êèìè, ãàäûíëàðûí öíâàíûíà òèêàíëûñþçëÿð éàüäûðûðäû: “Ãàäûíà ýöçýö âÿ øèðíèééàò âåðèí âÿ î, ÷îõ ðàçûãàëàúàã. Þçöìö òàíûéàíû áÿøÿðèééÿòèí î áèðè éàðûñûíäàí ÿçèééÿò÷ÿêìèøÿì. Ãàäûíà úÿíýàâÿðúÿñèíÿ õèäìÿò åëÿìÿê äöíéàäà ÿíðÿçèë, ùÿòòà ãóë îëìàãäàí äà áåòÿð áèð àñûëûëûãäûð". Àììà ãðàôèíéàÁàéðîíóí éàðàäûúûëûüûíäà áèð ñûðà ýþçÿë âÿ àüûëëû ãàäûí îáðàçëàðûíûíéàðàíìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Áàéðîí Òåðåçàíû ñîíóíúó ìÿùÿááÿòèñàíûðäû. Òåðåçà þëêÿäÿí ñöðýöí åäèëèá ìîíàñòûðà ÷ÿêèëìÿñÿéäè,éÿãèí êè, î, íþâáÿòè ëåäè Áàéðîí îëàúàãäû.

Éóíàíûñòàíäà ãèéàì áàø ãàëäûðìàñàéäû, éÿãèí êè, Áàéðîíóòÿäðèúÿí óíóäàúàãäûëàð. Èíäè Áàéðîíà òàðèõÿ äöøÿúÿê âÿ þçöíö ÷îõëàçûìëû äóéà áèëÿúÿê áèð ùÿðÿêÿò åëÿìÿê ëàçûì èäè. Éóíàíûñòàíàêþìÿê êîìèòÿñèëÿ äàíûøûãëàð àïàðàðàã î, áèð ãÿäÿð ïóë òîïëàäû âÿáþéöê ùÿâÿñëÿ éåíè ñÿôÿðÿ ùàçûðëàøìàüà áàøëàäû. Èíãèëàá÷ûëàðàðàñûíäà ñþçëÿðè äöç ýÿëìÿäèéèíÿ ýþðÿ åëÿ ìÿãàì ÷àòäû êè, ïóëãûòëûüû öìóìè èøèí äàéàíìàñûíà ýÿòèðÿ áèëÿðäè. Îíäà ÁàéðîíÈíýèëòÿðÿäÿêè âàðèäàòûíû ñàòûá ïóëó Éóíàíûñòàí íàìèíÿ õÿðúëÿäè.Òöðêëÿðëÿ ñàâàøäà úàí ãîéìóø Áàéðîí éóíàíëàðûí ùÿð êè÷èêãÿëÿáÿñèíÿ ñåâèíèð, ùÿòòà ñàüëàìëûüûíûí ãåéäèíÿ áåëÿ òàìàìèëÿãàëìûðäû. Ïÿðÿñòèøêàðëàðûíà èñÿ áåëÿ äåéèðäè: “Ñèç ìÿíè øåèðéàçìàìàãäà ãûíàéûðñûíûç. Áàõûí, ìÿí áó ýöí øåèð éàçìûøàì: “Áóýöí ìÿíèì 36 éàøûì òàìàì îëäó".

Ùÿìèøÿ õÿñòÿùàë Áàéðîí ãûçû Àäàíûí ñÿùùÿòèíäÿí íàðàùàò èäè.

86


Îíóí ñàüàëìàñû áàðÿäÿ ìÿêòóá àëàíäàí ñîíðà î, ñåâèíúÿê îëóáýÿçìÿê èñòÿäè. Ýÿçèíòè çàìàíû ýöúëö éàüûø éàüäû âÿ Áàéðîí áÿðêñîéóãëàäû. Îíóí ñîí ñþçëÿðè áåëÿ èäè: “Áàúûì ìÿíèì! Þâëàäûììÿíèì! Éàçûã Éóíàíûñòàí! Ìÿí îíà âàõòûìû, âàðèäàòûìû,ñàüëàìëûüûìû âåðìèøÿì! Èíäè èñÿ ùÿéàòûìû âåðèðÿì!"

Áàéðîíóí áÿäÿíèíè éàðàí âÿ áåéíèíè òÿäãèã åäÿí ùÿêèìëÿðèíñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, áó, åëÿ áèë 80 éàøëû ãîúàíûí îðãàíëàðû èìèø.Âÿñèééÿòíàìÿñèíäÿ Áàéðîí áöòöí âàðèäàòûíû - 100 ìèí ôóíò ñòåðëèíãî âàõòà ýþðÿ ÷îõ áþéöê ìÿáëÿü èäè - áàúûñûíà ãîéóð. Èêè èëäÿí ñîíðàÀâãóñòàíûí áèð ãÿïèéè äÿ éîõäó. Äåéèðëÿð êè, Àâãóñòà éàíûíà ýÿëÿíùÿð êÿñäÿí ñåâèìëè ãàðäàøûíûí ìÿêòóáëàðûíû îõóìàüû õàùèø åäèðäè.Àììà ìÿêòóáëàð ÷îõ àç èäè, ÷öíêè Áàéðîíóí ìÿêòóáëàðûíû ñàòûáäîëàíûðìûø.…

87


ÔÞÂÃßËÈÍÑÀÍ ÔßËÑßÔßÑÈ ÉÀÐÀÄÀÍ ÄÀÙÈ

19éàøûíäà êåøèø îëìàã ö÷öí Áîíí Óíèâåðñèòåòèíÿ ýèðäè.Øöóðñóç áèð öñéàí ùèññè è÷èíè ýÿìèðìÿéÿ áàøëàìûøäû.Áîííà ýÿëäèêäÿí ñîíðà òåçëèêëÿ óíèâåðñèòåò ýÿíúëèéèíÿ

ãîøóëäó, è÷êè è÷ìÿéÿ áàøëàäû, ùÿòòà äóåëäÿ âóðóøóá éàðàëàíäû äà.Áó âàõò àðòûã “Àëëàù þëìöøäö". Áèð ãîëóíó èñÿ òÿðïÿäÿ áèëìèðäè...Î, áèð ãîëëà áåëÿ äöíéàíû ùåéðÿòëÿíäèðÿ áèëäè...

***Îíó ùàìû òàíûéûð. Àììà ùàããûíäà ÷îõ øåéè áèëìèðèê. Áèðëèêäÿ

þéðÿíìÿéÿ úÿùä åäÿê.15 îêòéàáð 1844-úö èëäÿ àíàäàí îëàí Íèòñøåíèí óøàãëûüû

Íàóìáóðã øÿùÿðèíäÿ äóë àíàñû âÿ ãàðûìûø áèáèëÿðèíèí ÿùàòÿñèíäÿêå÷äè. Òàëåëÿðè ãàðàëìûø áó ãàäûíëàðûí ùÿéàòû ñîíðàëàð Íèòñøåôÿëñÿôÿñèíèí ïåññèìèçìèíÿ òÿñèð åäÿúÿêäè. 13 éàøûíäà îõóäóüóìÿêòÿáäÿ Íèòñøåíèí ëÿãÿáè ÷îõ éàõøû îõóäóüóíà ýþðÿ “Êåøèø"èäè.

Îíóí ùÿéàòûíû äÿéèøÿí ùàäèñÿ Øîïåíùàóåðè “Äöíéà èðàäÿ âÿòÿñÿââöð êèìè" ÿñÿðèéëÿ òàíûìàñûäûð. Áó çàìàí ùÿð êÿñèíóíóòäóüó Øîïåíùàóåð éåíèúÿ âÿôàò åòìèøäè. Øîïåíùàóåðèíèíòåðïðåòàñèéàéà à÷ûã öñëóáó âÿ þëäöðöúö ïåññèìèçìè Íèòñøåéÿäÿðèíäÿí òÿñèð åäèð.

Íèòñøå éàçûðäû: “Áóðàäà ùÿð ñÿòèð èìòèíà, âàçêå÷ìÿ, àúû

88


ýåð÷ÿêëèêëÿ áàðûøìàã ãûøãûðûüû èäè; äöíéàíûí, éÿíè ùÿéàòûí âÿèíñàí òÿáèÿòèíèí ãîðõóíú áèð ìþùòÿøÿìëèêëÿ ýþðöëäöéö àéíàéàáàõäûì... Áóðàäà ñÿùùÿò âÿ ìÿðÿçè, ñöðýöíö âÿ ñûüûíàúàüû,úÿííÿòè âÿ úÿùÿííÿìè ýþðäöì". Íèòñøå áó ñþçëÿðè Øîïåíùàóåðùàããûíäà éàçûá.

Øîïåíùàóåðè îõóéàíäàí ñîíðà Íèòñøåíèí èíàíäûüû áèð òÿðÿôÿäóðñóí, èíàíà áèëÿúÿéè ùå÷ íÿ ãàëìàìûøäû. Øîïåíùàóåðèíáÿäáèíëèéè îíà ýöú âåðèðäè. Òÿáèÿòèíÿ óéüóí îëìàñà äà, àðòûã þçöþç ãàðøûñûíäà äöðöñò âÿ ùàìû ãàðøûñûíäà ýöúëö îëìàã èñòÿéèðäè.Èðÿëèéÿ ýåäÿí éîë Øîïåíùàóåðäÿí êå÷èðäè. Ùÿëÿëèê Íèòñøåíèí þçôÿëñÿôÿñè ùàããûíäà îëàí éåýàíÿ äóðóëìóø èäåéàñû Ýöú Èðàäÿñèèäè.

1867-úè èëäÿ áèð èëëèê òîï÷ó çàáèò êèìè ùÿðáèäÿ îëàí ÍèòñøåËåéïñèãÿ ãàéûäûð. Ëåéïñèã Óíèâåðñèòåòèíäÿêè ïðîôåññîð Íèòñøåéÿñîí ãûðõ èëäÿ éåòèøäèðäèéè ÿí áþéöê òÿëÿáÿñè êèìè áàõìàüàáàøëàìûøäû. Ëàêèí Íèòñøå ýöí êå÷äèêúÿ êëàññèê ôèëîëîýèéàäàíñîéóìàüà áàøëàìûøäû. ×öíêè îíà ýþðÿ, ôèëîëîýèéà ùÿéàòûí àúû âÿòÿúèëè úàâàá òÿëÿá åäÿí ñóàëëàðû ãàðøûñûíäà, éóìøàã äåñÿê,áèýàíÿ èäè. Íèòñøåéÿ ýþðÿ, ôèëîëîýèéà “áèð àõìàã òÿðÿôèíäÿíäþëëÿíäèðèëÿí ôÿëñÿôÿ òàíðû÷àñûíûí åéáÿúÿð áàëàñû" èäè.

Àììà Íèòñøå íÿ åëÿìÿê ëàçûì îëäóüóíó äà àíëàìûø äåéèëäè.Ùÿòòà êèìéà þéðÿíìÿê ö÷öí Ïàðèñÿ ýåòìÿê ùàããûíäàôèêèðëÿøìÿéÿ äÿ áàøëàéûð. Ëàêèí ãÿôèëäÿí ÷îõ ýèçëè øÿêèëäÿ ìÿøùóðáÿñòÿêàð Ðè÷àðä Âàãíåðëÿ òàíûø îëóð. Âàãíåð ñèéàñè äöøöíúÿëÿðè,èíãèëàáè ôÿàëèééÿòèíÿ ýþðÿ 20 èë áóíäàí ÿââÿë áóðà ñöðýöíîëóíìóøäó. Äàùà ñîíðà èñÿ Âàãíåð þç ýþðöøëÿðèíè äÿéèøäèðìèøâÿ ñöðýöí ãÿðàðû ëÿüâ åäèëìèøäè.

Ãÿðèáÿäèð êè, Íèòñøåíèí àòàñû éàøûíäà îëàí Âàãíåð îíàäÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ áÿíçÿéèðäè äÿ. Èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð ìÿøùóð øÿõñèéàõûíäàí òàíûìàéàí Íèòñøåéÿ Âàãíåð ÷îõ áþéöê òÿñèð ýþñòÿðèð.Òåçëèêëÿ Âàãíåðèí äÿ Øîïåíùàóåðèí ùåéðàíû îëäóüó îðòàéà ÷ûõûð.Âàãíåð èñÿ, þç íþâáÿñèíäÿ, äàùè îëàðàã ýþðäöéö Íèòñøåíèí îíàáÿñëÿäèéè ùåéðàíëûãäàí âÿúäÿ ýÿëÿðÿê þç è÷èíè òþêöð. Íèòñøåîïåðàëàðû ãÿäÿð ãÿðèáÿ âÿ ãåéðè-àäè îëàí áó áþéöê áÿñòÿêàðäàí÷îõ øåé þéðÿíèð.

Ôèëîëîýèéà åëìèíÿ õöñóñè ìöíàñèáÿòèíÿ áàõìàéàðàã, Íèòñøå

89


Áàçåë Óíèâåðñèòåòèíèí “Êëàññèê ôèëîëîýèéà" êàôåäðàñûíäàïðîôåññîðëóã òÿêëèôèíè ãÿáóë åäèð. Áó çàìàí Íèòñøå 24 éàøûíäàéäûâÿ áó éàøäà ïðîôåññîð îëìàã íàäèð óüóð ñàéûëûðäû. 1869-úó èëèíàïðåëèíäÿí óíèâåðñèòåòäÿ ÷àëûøìàüà áàøëàéàí Íèòñøåôèëîëîýèéàäàí ÿëàâÿ ôÿëñÿôÿäÿí äÿ ìöùàçèðÿëÿð îõóìàüàáàøëàéûð. Îíóí áó èëëÿðäÿ áåéíèíäÿ áèð äöøöíúÿ âàðäû: êëàññèêôèëîëîýèéàíû ôÿëñÿôÿ èëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê éàøàäûüû ñèâèëèçàñèéàíûí çÿèôíþãòÿëÿðèíè àøêàðëàìàã.

Ãûñà ìöääÿòäÿ Íèòñøå óíèâåðñèòåòèí óëäóçóíà ÷åâðèëèð. Îäþâðäÿ Àâðîïà èíòèáàùûíû áèð äþâð îëàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðÿíÁóðõàðäëà òàíûø îëóð. Î, Áàçåë ïðîôåññîðëàðû àðàñûíäà Íèòñøåíèíðóùóíà ÿí éàõûí àäàì èäè. Áþéöê åùòèìàëëà, Íèòñøåíèí ùÿéàòûíäàñàéüû äóéäóüó éåýàíÿ øÿõñ äÿ î èäè.

1870-úè èëèí èéóëóíäà Àëìàíèéà èëÿ Ôðàíñà àðàñûíäà ìöùàðèáÿáàøëàéûð. Àëìàíëàð ö÷öí áó ñàâàø Íàïîëåîíóí èíòèãàìûíû àëìàãâÿ Àëìàíèéàíû Àâðîïàíûí ùåýåìîí äþâëÿòèíÿ ÷åâèðìÿê ö÷öíôöðñÿò äåìÿê èäè. Íèòñøå êþíöëëö îëàðàã òèáá õèäìÿòè äàõèëèíäÿìöùàðèáÿäÿ éåð àëûð. Ìöùàðèáÿ Íèòñøåíèí äöøöíúÿëÿðèíäÿ úèääèäÿéèøèêëèê éàðàòäû. Íèòñøå àíëàäû êè, èíñàíûí ÿí ýöúëö ùÿéàòèíñòèíêòè éàøàìàã èñòÿéè, ùÿéàòäà ãàëìàã àðçóñó äåéèë, òàìòÿðñèíÿ, ùàêèìèééÿò, ìöùàðèáÿ, ýöúëö îëìàã èñòÿéèäèð. Ìöáàðèçÿçÿèôëÿðèí êÿøôèäèð. Èíñàíûí ùÿéàò èíñòèíêòè ÿí ýöúëö îëìàã èñòÿéèäèð,ùÿéàòäà ãàëìàã èñòÿéè éîõ. Ñîíðàëàð Íèòñøå áó äöøöíúÿíè ôÿðäèïëàíäà èøëÿäè, ëàêèí áó ôèêðèí ìèëèòàðèñò ãàéíàüûíû ùå÷ çàìàí èíêàðåòìèð.

Áèñìàðê ôðàíñûçëàðû ìÿüëóá åäÿðêÿí Íèòñøå ùÿð ýöí áèð àçäàùà ãÿòèééÿòëÿ ìöùàðèáÿíèí äÿùøÿòèíè àíëàéûðäû. Âîðòùäàêûäþéöø ìåéäàíû ñàéñûç-ùåñàáñûç úÿñÿäëÿðëÿ äîëó èäè, ùàâàäà èñÿàðòûã ÷öðöìÿéÿ öç ãîéìóø úÿñÿäëÿðèí àüûð ãîõóñó ùàêèì èäè.Íèòñøå àëòû éàðàëû ÿñýÿðè ñöëù äþâðöíäÿ ùåéâàí äàøûíàíâàãîíëàðëà èêè ýöíëöê ñÿôÿðëÿ õÿñòÿõàíàéà àïàðìàëû îëóð. Ãîëëàðû,àéàãëàðû ýöëëÿ éàðàëàðû èëÿ äîëó îëàí âÿ éàðàëû éåðëÿðè ÷öðöìÿéÿáàøëàìûø ÿñýÿðëÿðèí áöòöí ãàéüûñûíû ÷ÿêÿí Íèòñøå Êàðñðóéåéÿ÷àòàíäà þçö äÿ õÿñòÿõàíàéà äöøöð. Î, äèçåíòåðèéà âÿ äèôòåðèéàéàìöáòÿëà èäè.

1879-úó èëäÿ Íèòñøåíèí ñÿùùÿòè ïèñëÿøèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Áàçåë

90


Óíèâåðñèòåòèíäÿí àéðûëûð. Óíèâåðñèòåò îíà òÿãàöä êÿñèð âÿ ùÿêèìäÿ îíà ìöëàéèì èãëèìëè éåðëÿðäÿ éàøàìàüû òþâñèéÿ åäèð.

Èòàëèéàíû, Ôðàíñàíûí øèìàëûíû, Èñâå÷ðÿíè ýÿçÿí Íèòñøå þçöíöéàõøû ùèññ åòäèéè áèð éåð àõòàðûðäû. Íèòñøå áó çàìàí 35 éàøûíäàèäè. Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, î, òèáá ôàêöëòÿëÿðèíäÿ êå÷èëÿí áöòöíõÿñòÿëèêëÿðäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêèðäè. Íèòñøå éàðûêîð èäè. Äîêòîð îíäàíêèòàá îõóìàìàñûíû õàùèø åòäè. Øèääÿòëè áàøàüðûëàðûíäàí ÿçèééÿò÷ÿêèðäè. Áÿçÿí áó àüðûëàðà ýþðÿ ýöíëÿðëÿ éàòàãäàí ãàëõà áèëìèðäè.

Èêñèðëÿðäÿí, äÿðìàíëàðäàí, ùÿáëÿðäÿí, ìöõòÿëèôîäåêîëîíëàðäàí èáàðÿò êîëëåêñèéàñû îëäóãúà çÿíýèí èäè. Áóíàáàõìàéàðàã, î, Ôþâãÿëèíñàí ôÿëñÿôÿñèíè éàðàäà áèëäè.Ôþâãÿëèíñàí èëê äÿôÿ “Çÿðäöøò áåëÿ ñþéëÿìèø"äÿ îðòàéà ÷ûõäû. Áóÿñÿð óçóí áèð øåèð èäè, àììà ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ úàçèáÿëè âÿáÿçÿêëè, åéíè äÿðÿúÿäÿ äÿ úèääè èäè.

Äîñòîéåâñêè, éà äà Ùåðìàí Ùåññå êèìè, “Çÿðäöøò" äÿ èëêíþâáÿäÿ ýÿíúëÿðÿ öíâàíëàíûá. Áó ÿñÿð ùÿéàòû äÿéèøäèðèð. Þçö äÿáó äÿéèøèêëèê ùÿð çàìàí ìÿíôè ïëàíäà äà äåéèë. ßñÿðäÿêèñÿðñÿìëÿìÿëÿð î äÿãèãÿ ýþçÿ äÿéèð. Àììà ýåðèéÿ ãàëàíëàðîõóúóíó ÿñÿðèí ÿñàñ õÿòòèíÿ ãàéòàðûð. Áó ÿñÿðèí ôÿëñÿôè éöêö ÷îõàçäûð, áÿëêÿ äÿ ùå÷ éîõäóð.

Íèòñøå ñÿéàùÿòëÿðèíäÿ äîñòó Ïàóë Ðèèíèí âàñèòÿñèëÿ 21 éàøëûðóñ ãûçû Ëóè Ñàëîìå èëÿ òàíûø îëóð. Íèòñøå Ðèèíèí äÿ èøòèðàêû èëÿ,áÿçÿí èñÿ èêèñè áèð éåðäÿ Ñàëîìå èëÿ ýÿçèíòèëÿðÿ ÷ûõûð âÿ ôÿëñÿôèèíàìûíûí ãûçà äà ñèðàéÿò åòìÿñèíÿ ÷àëûøûð. Ìèñàë ö÷öí, ÍèòñøåÑàëîìåéÿ äåéèðäè êè, Çÿðäöøò ùå÷ áèð çàìàí äîüóëìàéàúàãîüëóäóð. Äîüóëìàìàã Çÿðäöøò ö÷öí êèôàéÿò ãÿäÿð øàíñëû èäè,ñàäÿúÿ áåëÿ áèð àäëà éàøàìàüûí ÷ÿòèíëèéèíÿ ýþðÿ äåéèë.

Ëóçåðíäÿ ÷ÿêèëÿí áèð ôîòî áó ö÷áóúàüû òÿñâèð åäèð. 38 âÿ 33éàøëàðûíäà èêè áàêèðÿ êèøè àò àðàáàñûíà ñþéêÿíèá. Àðàáàäà èñÿÿëèíäÿ ãûðìàíú, 21 éàøûíäà úèñìàíè ýþçÿëëèéèí ÿí úàçèáÿäàð÷àüûíäà îëàí áèð ãàäûí. Íèòñøå áó ôîòîíó ÷ÿêäèðÿðêÿí “Ãàäûíûíéàíûíà ýåäÿíäÿ ãûðìàíúûíû óíóòìà" ñþçëÿðèíè óíóòìàëû èäè.ßëáÿòòÿ êè, áåëÿ áèð ìöíàñèáÿòèí ñîíó îëìàìàëû èäè. Áèð ìöääÿòñîíðà ö÷ö äÿ áèð-áèðèíäÿí àéðûëäû. Áó, Íèòñøåéÿ ÷îõ ïèñ òÿñèð åòäè.Ùÿìèí ýöíëÿðäÿ î, ýöíäÿëèéèíäÿ éàçìûøäû: “Áó àõøàì äÿëè îëàíàãÿäÿð ìîðôè ÷ÿêÿúÿéÿì".

91


Äàùà ñîíðà åâëÿíÿí Ñàëîìå óøàüûíû ñàëûð. Çÿðäöøò áåëÿúÿäöíéàéà ýÿëìèð. ßëáÿòòÿ êè, óøàüûí àòàñû Íèòñøå äåéèëäè. ËóèÑàëîìå äþâðöíöí ÿí ìÿøùóð ãàäûíëàðûíäàí îëäó. ×îõ ñåâäèéè ÿðè- àëìàí ïðîôåññîðóíóí ñîéàäûíû ãÿáóë åäÿí Ëóè Ñàëîìå øàèðÌàðèéà Ðèëêå âÿ Çèãìóíä Ôðåéäÿ äÿ àüûð òÿñèð áóðàõìûøäû.

Íèòñøå ãûø âàõòûíû Íèòñà, Òóðèí, Ðîìàäà, éàéû èñÿ Èñâå÷ðÿíèíÅíýàäèí âèëàéÿòèíäÿ Ñèëñ Ìàðèéà àäëû êÿíääÿ êå÷èðèðäè. Áó ýöí äÿÑèëñ Ìàðèéà ÷îõ ýþçÿë áèð éåð êèìè ãàëûð. Íèòñøåíèí ãàëäûüû, äàùàäîüðóñó, äÿðìàí ãàëàãëàäûüû åâëÿðè ùÿëÿ äÿ ýþðìÿê ìöìêöíäöð.Áóðàäà äàüëàð ýþëëÿðèí àðõàñûíäàí Èòàëèéà èëÿ Èñâå÷ðÿíè àéûðûð.Íèòñøå áó äàüëàðà äûðìàøûð, ñàêèò âÿ ùàìàð áèð éåð òàïàðàã îòóðóðâÿ ãåéä äÿôòÿðèíè éàçà-éàçà äîëäóðóðäó. ßñÿðëÿðèíäÿ áó éåðëÿðèíàòìîñôåðè, ùåéáÿòëè ìÿíçÿðÿëÿðè, òÿíùàëûã äóéüóñó äà ÿêñîëóíóá. “Áóçëàð è÷èíäÿ êþíöëëö éàøàìàãäûð ôÿëñÿôÿ" úöìëÿñè êèìè.Íèòñøåíè àíëàìàã ö÷öí áó äàüëàðû äà áèð àç ýÿçìÿê ëàçûìäûð.

Óúóç êàôåëÿðèí äàùè ìöøòÿðèñè Íèòñøå òÿê éàøàéûð, óúóç îòàãëàðêèðàéÿëÿéèð, ôàñèëÿ âåðìÿäÿí éàçûð, êàñûá ðåñòîðàíëàðûíäà éåìÿêéåéèð âÿ áèð òÿðÿôäÿí äÿ äþçöëìÿç áàøàüðûëàðûíû ñàêèòëÿøäèðìÿêö÷öí äÿðìàíëàð ãÿáóë åäèðäè. Áó àüûð âÿçèééÿòèíÿ áàõìàéàðàã,ùÿð èë äàùà ýþçÿë êèòàáëàð éàçûðäû. “Ñàáàùûí àëàòîðàíû", “Øÿí åëì",“Éàõøû âÿ Ïèñèí î òàéûíäà" êèìè ÿñÿðëÿðè Ãÿðá ìÿäÿíèééÿòè, îíóíäÿéÿðëÿðè, ïñèõîëîýèéàñû, ðóùóíóí êÿñêèí òÿíãèä îëóíäóüóÿñÿðëÿðäèð. Àéäûí öñëóáó, ÷ûëüûíëûüû èëÿ áó ÿñÿðëÿð Íèòñøåôÿëñÿôÿñèíèí ÿñàñ õÿòëÿðèíè ìåéäàíà ÷ûõàðòäû. Îíäàí éöç èë ÿââÿëìåòàôèçèêà úèääè çÿðáÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëñà äà, Íèòñøå çàìàíûíäàáåëÿ áèð çÿðóðÿò éåíèäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûøäû. ×öíêè èäåàëèñò àëìàíôÿëñÿôÿñè ìåòàôèçèê þëöëÿðèí àðàñûíäàí éåíèäÿí äèðèëìèøäè.

Íèòñøå ôÿëñÿôÿñèíèí ÿñàñ úÿùÿòè îíóí ùÿãèãÿò êèìè ãÿáóëåäèëÿí äÿéÿðëÿðèí, òÿñÿââöðëÿðèí ìÿðùÿìÿòñèç áèð øÿêèëäÿäàüûäûëìàñûäûð. Áó ñÿéèí íÿòèúÿñèíäÿ ìöãÿääÿñ îëàí ùÿð øåéäàüûëûðäû. Ëàêèí òàëåéèí èðîíèéàñû îíäàäûð êè, áó ôÿëñÿôÿ áó ýöí äÿäàüûäûúûäûð, äåìÿëè, î òàáóëàð ùÿëÿ äÿ ãîðóíóð, ùÿëÿ äÿ òàõòäàäûð.

ÕÛÕ ÿñðèí ñÿêñÿíèíúè èëëÿðèíäÿ Íèòñøå ÷àëûøìàëàðûíû áþéöê âÿÿçèúè áèð òÿíùàëûã è÷èíäÿ òàíûíìàéàí âÿ îõóíìàéàí áèð éàçàðêèìè äàâàì åòäèðèð. Äÿùøÿòëè òÿíùàëûüû âÿ ãÿáóë îëóíìàìàñûÍèòñøåíè áÿçÿí äþçöëìÿç äåïðåññèéàëàðà ñàëûð. Àììà àðòûã

92


1888-úè èëäÿ Ýåîðã Áðàíäåñ Êîïåíùàýåí Óíèâåðñèòåòèíäÿ Íèòñøåôÿëñÿôÿñèíäÿí äÿðñ äåìÿéÿ áàøëàéûð. Áèð àç ýåúèêñÿ áåëÿ. Íèòñøåáþéöê áèð ôèëîñîô èäè âÿ þçö äÿ áóíóí ôÿðãèíäÿ èäè. Äöíéàíûí èñÿáóíó áèëìÿìÿñè èìêàíñûçäû. “Åêêî-Ùîìî" ÿñÿðèíäÿ Íèòñøåéàçûðäû: “Áóíà îõøàéàí áèð øåé ùå÷ áèð çàìàí éàçûëìàäû, ùèññåäèëìÿäè âÿ áó ãÿäÿð ÿçàáû èíäèéÿ ãÿäÿð ùå÷ êèì ÷ÿêìÿäè". Áó,òÿíãèäè âÿ èíàìû àøàí áèð èôàäÿ èäè. Áó ñþçëÿðè “Íèéÿ áó ãÿäÿðäàùèéÿì?", “Íÿéÿ ýþðÿ ìÿí àëûí éàçûñûéàì" àäëû ôÿñèëëÿð èçëÿéèð.Áó ôÿñèëëÿðäÿ Íèòñøå ñïèðòèí ÿëåéùèíÿäèð, éàüû ÷ûõàðûëìûø êàêàîíóòÿðèôëÿéèð âÿ þçöíöí òàïäûüû èôðàçàò ñèñòåìèíè òÿêëèô åäèð. Çÿðäöøòöíòÿìòÿðàãëû âÿ äóìàíëû öñëóáó áó ÿñÿðäÿ ïàðàíîééàéà÷åâðèëìÿêäÿäèð.

Àíàñû 1897-úè èëäÿ âÿôàò åäÿíäÿ îíà áàúûñû Åëèçàáåò Ôþðñòåðáàõìàüà áàøëàäû. Íèòñøåéÿ áàõàñû ñîíóíúó àäàì î èäè. Áàúûñûìÿøùóð áèð éÿùóäè äöøìÿíè Áåðíàðä Ôþðñòåðëÿ åâëè èäè. Íèòñøåîíó äöøöíúÿëÿðèíÿ ýþðÿ áÿéÿíìèðäè. Ôþðñòåð “Éåíè Àëìàíèéà"àäëû áèð êîëîíèéà ãóðìàã ö÷öí áèð ÷îõ àëìàí àèëÿëÿðèíè àëäàäûáÏàðàãâàéà àïàðìûø âÿ àõûðäà êÿíäëèëÿðè àëäàäûá þçö äÿ èíòèùàðåòìèøäè. Áó ýöí äÿ Ïàðàãâàéäà î àëìàíëàðû ýþðìÿê ìöìêöíäöð.Åëèçàáåò Àëìàíèéàéà ãàéûäûá ãàðäàøûíà áàõìàüà áàøëàäû. Î,Íèòñøåíèí ùàããû îëàí øþùðÿòèíè îíà âåðìÿê èñòÿéèðäè. Íèòñøåíè äÿéàíûíà àëûá Ýåòå âÿ Øèëëåðèí éàøàäûüû øÿùÿð êèìè ìÿøùóð îëàíÂåéìàðà êþ÷öð. Ñîíðà èñÿ Íèòñøåíèí ÷àï îëóíìàìûø ÿñÿðëÿðèíèíöçÿðèíäÿ òÿùðèôëÿð åòìÿéÿ áàøëàéûð. Îíóí ÿëàâÿëÿðè ÿñàñÿíéÿùóäè äöøìÿí÷èëèéè âÿ Íèòñøåíèí òÿðèôèéëÿ áàüëû èäè. Áó òÿùðèôëÿðëÿÍèòñøåíèí “Ýöú èðàäÿñè" àäëû ÿñÿðè äÿðú îëóíóð. Äàùà ñîíðàëàðÍèòñøåíèí ÿí áþéöê àðàøäûðìà÷ûëàðûíäàí îëàí Âàëòåð ÊàóôìàíÅëèçàáåòèí ÿëàâÿëÿðèíè ïåøÿêàðëûãëà àéûðä åäÿðÿê áó ÿñÿðè ñîíðàëàðéåíèäÿí ÷àï åòäèðèð. Íèòñøåíèí öñëóáó âÿ òÿôÿêêöðö áóíà èìêàíéàðàäûð.

Íèòñøå áèð ýöí äàùè åëàí îëóíàúàüûíû, ÿëáÿòòÿ êè, áèëèðäè. Àììàäöíéàíûí îíó íåúÿ äÿéÿðëÿíäèðÿúÿéèíè ìöÿééÿí åäÿ áèëìèðäè âÿ“áèð ýöí ìöãÿääÿñ åëàí îëóíìàüûíäàí ÷îõ ãîðõóðäó". Ùÿòòà“ìöãÿääÿñ îëìàãäàíñà, àõìàã îëìàüû ñå÷ÿúÿéèíè" äÿ éàçûðäû.

93


ÐÓÑßÄßÁÈÉÉÀÒÛÍÛÍ ÕÈËÀÑÊÀÐÛ

Î,ÿäÿáè ìöùèòÿ ãÿäÿì ãîéàíäà Êðûëîâ, Ïóøêèí,Ëåðìîíòîâ êèìè “áàùàäûðëàð" éåíèúÿ ÿáÿäèééÿíñóñìóøäóëàð. Áóíóíëà äà ðóñ ÿäÿáèééàòûíäà ëàë áèð

áîøëóã à÷ûëìûøäû.Áåëÿ áèð çàìàíäà ùÿðáè ãóëëóãäàí èñòåôàéà ÷ûõàí Ôéîäîð

Ìèõàéëîâè÷ Äîñòîéåâñêèíèí “Éàçûã àäàìëàð" ÿñÿðè ðóñ îõóúóëàðûíûíãóëàüûíà éàçûãëàðûí, áèíÿñèáëÿðèí àù-íàëÿëÿðèíè ÷àòäûðäû âÿ áóãóëàüû àüëàøìà ñÿñëÿðè èëÿ äîëäóðäó; áó àúûìà âÿ ìÿðùÿìÿòõðèñòèàí ìöùèòèíäÿ äÿðùàë ÿêñ-ñÿäà âåðäè. Åëÿ áó èëê ÿñÿðè äÿÄîñòîéåâñêèíèí áöòöí ýÿëÿúÿê éàðàäûúûëûüûíûí åïèãðàôû îëäó. Áöòöíéàðàäûúûëûüû áîéó áåëÿ äÿðäëè âÿ éàçûã àäàìëàð îíóí ÿäÿáèãÿùðÿìàíëàðû îëäó. Îíëàðûí ôÿëàêÿòëè ùÿéàòû - ùÿáñõàíàéà áÿíçÿðýöçÿðàíû âÿ áó ùû÷ãûðûãëàð, áó ôÿðéàäëàð ãÿëáäÿí êÿíàð êå÷ÿáèëìÿçäè.

Îíäà óøàãëûãäàí öðÿêêå÷ìÿ õÿñòÿëèéè âàðäû. Éöêñÿêåìîñèéàëàð îíó þçöíäÿí ÷ûõàðûðäû. Áó, ÿí ÷îõó àúûìàäàí,ðÿùìäèëëèêäÿí äîüäóüó êèìè, ýþçÿëëèêëÿð ãàðøûñûíäà àüûð ùåéðÿòíÿòèúÿñèíäÿ äÿ áàø âåðÿ áèëÿðäè. Ôþâãÿëàäÿ ýþçÿë ãàäûí ãàðøûñûíäà÷îõëàðûíûí ýþçëÿðè þíöíäÿ áèð çèéàôÿòäÿ î, ãÿøø åäÿðÿê þçöíäÿíýåòìèøäè.

Áó ÷ûëüûíëûã îíóí “áÿçÿéè" èäè. Ìîñêâàäà Ïóøêèíèí àáèäÿñèíèíà÷ûëûøûíäà åëÿ ùÿéÿúàíëû íèòã ñþéëÿìèøäè êè, îíäàí ñîíðà ýþçÿëÿäÿáèééàòøöíàñ ñàéûëàí Èâàí Àêñàêîâ þç ñþçöíäÿí èìòèíà

94


åòìèøäè. Áó ÷ûõûøäàí ñîíðà åëÿ àëãûøëàð ãîïìóøäó êè, îíóí ÿëëÿðèíèòÿøÿêêöð ö÷öí ÿëëÿðèíÿ àëàí ýÿíú äÿ ÷ûëäûðûá áàéûëìûøäû.

Áó öðÿêêå÷ìÿ îíóí ãÿùðÿìàíëàðûíûí äà áèð ÷îõóíäà âàð èäè.Þìðö áîéó àë÷àëäûëàí âÿ òÿùãèð åäèëÿí áó èíñàíëàð éàðûìäÿëè èäèëÿð.Éàçû÷ûíûí þçöíöí äóéäóüó ÿçàáëàðû âÿ èçòèðàáëàðû çàâàëëûãÿùðÿìàíëàðû äà òÿáèè áèð òÿðçäÿ - äÿëèëèê è÷èíäÿ äàøûìàãäà èäè. ßñëÿçàáêåø èäè; ýÿíúëèê ùàâàñûíà óéóá ãîøóëäóüó ýèçëè òÿøêèëàòûí ôÿàëöçâö êèìè þëöìÿ ìÿùêóì åäèëìÿñè, ñîí àíäà ÿôâ îëóíìàã,ùÿáñõàíà, ñöðýöí, äàùà ñîíðà èñÿ ñàðàéäà ãÿáóëëàð, åùòèðàì,åùòèøàì, îíà áöò êèìè áàõàí øàùçàäÿëÿð, éöêñÿê ñàðàé ÿéàíëàðû...

Òàëåéÿ áàõ, íåúÿ àìàíñûç, íåúÿ äÿ ëöòôêàð, ñÿõàâÿòëè!...Äîñòîéåâñêèëÿð íÿñëèíèí ýåðáè àé-óëäóçëóäóð; áó ýåðáäÿ ÷àëûí-

÷àðïàç ãîéóëìóø éàòàüàí âÿ îõ òÿñâèð îëóíìóøäóð. Áó òÿñâèðèí ùÿðèêè òÿðÿôèíäÿ ÷èéíèíäÿ îõëà äîëó ñàäàüû îëàí, êàôòàíû ãóðøàãëàáàüëàíìûø, øàëâàðûíûí áàëàüûíû éóìøàã, óçóíáîüàç ÷ÿêìÿëÿðÿñàëìûø èêè ñèëàùëû òöðê ÿêñ îëóíìóøäóð.

Áåëÿ áèð ýåðá þçö áó àèëÿíèí áèðáàøà ïðàâîñëàâ íÿñèëëÿðÿìÿíñóá îëìàäûüûíû àéäûí ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Äîñòîéåâñêèíèí êè÷èêãàðäàøû ùÿëÿ éàçû÷ûíûí ñàüëûüûíäàí éàçìàüà áàøëàäûüûõàòèðÿëÿðèíäÿ þçëÿðèíèí Ëèòâà çàäÿýàíëàðûíäàí îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèð.Ñîíðàäàí Óêðàéíàäà ìÿñêóíëàøäûãëàðûíû âÿ ðóùàíè áàáàëàðûíàäÿêáó øÿúÿðÿíèí òàðèõèíè óçàäà áèëèð. ßñë ìÿíøÿëÿðè ùàããûíäàáèëÿðÿêäÿí âÿ éà áèëìÿéÿðÿêäÿí ñóñóð.

Èíãèëàáäàí ùÿëÿ ÷îõ ÿââÿë õàðèúäÿ éåðëÿøÿí éàçû÷ûíûí ãûçûËéóáà äà þçëÿðèíèí ìÿíøÿúÿ ðóñëàðà ìÿíñóá îëìàëàðûíû áèëìÿäÿíèíêàð åäèð. Ùÿð éåðäÿ àòàñûíûí Íîðìàí-Ëèòâà ÿñèëëè îëäóüóíó èñðàðëàãåéä åäèð. Çèðà àíà íÿíÿñè äÿ Èñâå÷äÿí ýÿëìèøäè áó ãûçûí.

Äîñòîéåâñêèëÿð íÿñëè ÿââÿëëÿð Èðòèø àäëàíûðäû. Áó ôàìèëèéàìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿ ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ - Ðòèøåâè÷, Èðòèøåâè÷,Àðòûøåâè÷ éàçûëûð. Ñîíðàëàð ýöúëö âÿ íöôóçëó ðóñ ôàìèëèéàñû êèìèòàíûíàí Ðòèøøåâ áåëÿ éàðàíûð. Áó ôàìèëèéà Àçÿðáàéúàíûí òàëåéèíäÿýþðöíöð: Ðóñèéà âÿ Èðàí àðàñûíäà Ýöëöñòàí ìöãàâèëÿñèáàüëàíàðêÿí ðóñ ùþêóìÿòè òÿðÿôäÿí àêòû èìçàëàéàí ùÿìèí ñîéäàíîëàí áàø êîìàíäàí Íèêîëàé Ðòèøøåâ èäè.

Áÿñ Ðòèøøåâëÿð (ÿñëèíäÿ Àðòûøåâëÿð: ðóñ äàíûøûã äèëèíÿ õàñ îëàðàãñþç áàøûíäàêû ñàèò ñÿñ äöøöð) êèìäèð? Áèëèíäèéè öçðÿ, Ãûçûë Îðäà þçãöäðÿòèíè ßìèð Òåéìóðóí àðäûúûë ùöúóìëàðû íÿòèúÿñèíäÿ èòèðìÿéÿáàøëàìûøäû. Ãûçûë Îðäàäàêû ïàð÷àëàíìàíû äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð äÿ

95


ñöðÿòëÿíäèðèðäè. Ðóñ çàäÿýàíëàðûíûí øÿúÿðÿ êèòàáûíäà äàýþñòÿðèëäèéè êèìè, 1389-úó èëäÿ Ãûçûë Îðäàäàí àéðûëàðàã Àðñëàí×ÿëÿáè - Ìóðçà áàøûíäà 30 ÿéàí-ÿøðÿôè âÿ éàõûíëàðû èëÿ þçáàéðàüûíûí àëòûíäà áþéöê êíéàç Äìèòðè Äîíñêîéà ñûüûíûð. Àðñëàí(ðóñ ìÿíáÿëÿðèíäÿ Îðñëàí) ×ÿëÿáè Ìèðçÿ ïðàâîñëàâëûüû ãÿáóëåäÿðÿê õà÷ëàíûð âÿ Ïðîêîïè àäûíû àëûð. Áþéöê êíéàç þçö áåëÿ áèðòöðê ÿéàíûíûí õà÷ëàíìàñûíäà èøòèðàê åäèð âÿ ìöêàôàò îëàðàã éåíèõðèñòèàíà äîëàíìàã ö÷öí Êðåìåíåòñê øÿùÿðèíè áàüûøëàéûð. Þçÿéàíû Çîòèí Æèòîâóí ãûçû èëÿ îíó åâëÿíäèðèð. Àðñëàí Ìèðçÿ (Ïðîêîïè)îüëó äîüóëàðêÿí îíà Ëåâ àäû âåðèð, éÿíè îüëóíà þç Àðñëàí àäûíûíðóñ âàðèàíòûíû ãîéóð. Ëåâ àðòûã Èðòèøåâ éàçûëûð. Ñîíðàêû íÿñèëëÿð äÿ áóàäû óíóòìóðäóëàð; áó àèëÿäÿ Ëåâ (Àðñëàí) àäû òåç-òåç ãîéóëóðäó.Íöôóçëó ÿéàí, áþéöê íÿñèë áàø÷ûñû îëàí Àðñëàí ×ÿëÿáè ùÿì äÿÀðñåíéåâëÿðèí, Ñîìîâëàðûí, Ðòèøøåâëÿðèí âÿ äàùà áèð íå÷ÿ ðóñàèëÿñèíèí íÿñèë áàø÷ûñû (ñÿëÿôè) îëìóøäóð. Áÿñ îíäà Àðñëàí×ÿëÿáèíèí îüóëëàðûíûí Äîñòîéåâñêè ôàìèëèéàñû ùàðàäàíäûð? Î íåúÿéàðàíìûøäûð?

1456-úû èëäÿ Ìîñêâà êíéàçû Âàñèëè Òåìíû èëÿ éîëà ýåòìÿéÿíÈðòèøåâëÿð þç òÿðÿôäàðëàðû îëàí êíéàç àèëÿëÿðè èëÿ, áàøëûúàñû èñÿ þçíÿñèëëÿðèíèí âÿëèíåìÿòè îëàí Äìèòðè Äîíñêîéóí ÿìèñè óøàãëàðû èëÿËèòâà òîðïàãëàðûíà êþ÷öðëÿð (Èíäè îíëàðûí éàøàéûø ìÿñêÿíëÿðèìöàñèð Áåëàðóñ ÿðàçèñèíäÿäèð). Áó òàðèõäÿí äöç 50 èë ñîíðàÌèíñêäÿí 282 âåðñò àðàëû îëàí, îíëàðà êíéàçûí áàüûøëàäûüû ùÿìèíÄîñòîéåâ êÿíäèíèí àäûíäàí äà éåíè ôàìèëèéàëàðûíû ýþòöðöðëÿð. Îäóðêè, áó íÿñèë ùÿëÿ áèð ìöääÿò ìöõòÿëèô ôàìèëèéà èëÿ - áÿçèëÿðè Àðòèø,áÿçèëÿðè èñÿ éåíè ôàìèëèéà èëÿ - Äîñòîéåâñêè ÷àüûðûëûð...

1620-úè èëäÿ òöðêëÿð âÿ Êðûì òàòàðëàðûíûí Ïîëøà èëÿìöùàðèáÿñèíäÿ Ñòåôàí Äîñòîéåâñêè òöðêëÿðÿ ÿñèð äöøöð. 1624-úöèëäÿ ÿñèðëèêäÿí ãàéûäàðàã êèëñÿëÿðäÿ ìèííÿòäàðëûã çèéàðÿòëÿðè êå÷èðèð.Àèëÿ ñîíðàëàð Óêðàéíàéà êþ÷ìÿëè îëóð. ÛÛ Éåêàòåðèíàíûí àïàðäûüûðóñ-òöðê ìöùàðèáÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ õåéëè Îñìàíëû òîðïàãëàðûÐóñèéàéà èëùàã åäèëèðäè. Éàçû÷ûíûí àòàñû èñÿ 15 éàøûíäàìÿñêóíëàøäûãëàðû Êàìåíåòñê Ïîäîëñêó þçáàøûíà, õåéèð-äóàñûçòÿðê åäèð, Ìîñêâàäà éåðëÿøèð, ùÿêèìëèê ñÿíÿòèíÿ éèéÿëÿíèð. ßñðëÿðëÿÁåëàðóñ, íèñáÿòÿí ñîíðàëàð Óêðàéíàäà (ÿââÿë áó òîðïàãëàð Ðóñèéàèìïåðèéàñûíà äàõèë èäè) ýöçÿðàí êå÷èðÿí áó ãûçûë îðäàëû àèëÿñèíäÿíèëê êèøè éàçû÷ûíûí àòàñû îëóð êè, íÿùàéÿò ïàéòàõòäà - Ìîñêâàäàéåðëÿøèð. Óøàãëàðû äîüóëàðêÿí î, êèëñÿ íÿçäèíäÿêè éîõñóëëàð

96


õÿñòÿõàíàñûíäà ùÿêèì èøëÿéèðäè. Ëàêèí áó õÿñòÿõàíà ïàäøàùùèìàéÿñèíäÿ èäè. ßââÿëúÿ ÷àð Û Àëåêñàíäð âÿ Û Íèêîëàéûí àíàñûáóðàéà ãÿééóìëóã åäèðäè, îíóí þëöìöíäÿí ñîíðà èñÿ ÷àð þçöàíàñûíûí àäûíû äàøûéàí áó õÿñòÿõàíàíû þùäÿñèíÿ ýþòöðìöøäö.

Äöçäöð, ÿëè ÷þðÿéÿ ÷àòàíäàí ñîíðà éàçû÷ûíûí àòàñû êÿíäëÿðèíÿíÿ ãÿäÿð ìÿêòóá éàçñà äà, ùÿòòà ãÿçåòëÿðäÿ åëàí âåðñÿ äÿ,âàëèäåéíëÿðèíäÿí áèð õÿáÿð ÷ûõìûð. Íÿùàéÿò, àòà-àíàñûíûí þëäöéöíöýöìàí åäÿí ýÿíú ùÿêèì àõòàðûøëàðûíû êÿñèð. Àììà âàëèäåéíëÿðèíèíñàäÿúÿ íàõÿëÿô þâëàäëàðûíäàí èíúèéÿ áèëìèø îëìàëàðû íÿäÿíñÿ îíóíàüëûíà ýÿëìèð.

Ñîíðàëàð Äîñòîéåâñêèíèí àòàñû þç êÿíäëèëÿðè òÿðÿôèíäÿíþëäöðöëöð. Áó áàðÿäÿ óøàãëàðû äàèì õÿúàëÿòëÿ ñóñóðäó. Àììà÷îõëàðû áåëÿ ýöìàí åäèðäè êè, î þç àðâàäáàçëûüûíûí ãóðáàíûîëìóøäóð. Àðàäà áèú äîüóëàí óøàã äà âàð èäè. Þç çöëìêàðëûüûíûíáÿëàñûíà òóø îëäóüóíó äåéÿíëÿð äÿ òàïûëäû. Àõûð êè, êÿíäëèëÿðèíèíîíó ýþðìÿéÿ ýþçö éîõ èäè. Äåéèðäèëÿð êè, éàçû÷û “Êàðàìàçîâãàðäàøëàðû" ÿñÿðèíäÿêè àòà Êàðàìàçîâäà - øÿðàá äöøêöíö,øÿùâÿòïÿðÿñò âÿ õÿñèñ Ôéîäîð Ïàâëîâè÷ Êàðàìàçîâ ñóðÿòèíäÿ þçàòàñûíûí îáðàçûíû éàðàòìûøäûð. Ëàêèí ùàãã ö÷öí äåìÿëèéèê êè, áóàòà àüûð èøäÿí ñîíðà ùÿð àõøàì áàëàëàðûíû áàøûíà éûüûá Êàðàìçèíèíòàðèõèíè îíëàðà îõóéàðäû. Éàçû÷û ýÿëÿúÿêäÿ òåç-òåç áó ñÿáÿáäÿí ðóñòàðèõèíè ÿââÿëäÿí-àõûðàäÿê áèëäèéèíè ãöðóðëà ãåéä åäÿúÿêäè. Âàðëû âÿþâëàäñûç õàëàëàðûíûí íÿçÿðè ùÿëÿ ÷îõ êè÷èêêÿí àíàñûç ãàëàí áóóøàãëàðûí öñòöíäÿ îëñà äà, åëÿúÿ äÿ ùÿëÿ àíàëàðûíûí ñàüëûüûíäàíîíëàðäà ãàëàí ìåùðèáàí äàéÿëÿðèíèí íÿâàçèøèíè ùèññ åòñÿëÿð äÿ,çàëûì àòàíûí ãÿääàðëûüû îíëàðà þç éåòèìëèêëÿðèíè äàèì ùèññåòäèðìÿêäÿ èäè. Áóíëàðëà áÿðàáÿð îüóë - ýÿëÿúÿéèí éàçû÷ûñû ãÿëáèíäÿãûçûëýöëëÿðè ãþí÷ÿëÿíäèðèðäè. Ãÿëáëÿðÿ ñîõóëàí èáëèñèí áîüóëìàñûíû,èíñàí öðÿéèíÿ äàèì ôÿðÿù áÿõø åäÿí ýþçÿëëèéèí èñÿ âàð îëìàñûíûèñòÿéèðäè.

“Äöíéàíû éàëíûç ýþçÿëëèê õèëàñ åäÿúÿê!" äåéèð, þçö äÿ áóíà ùÿðêÿñäÿí àðòûã èíàíûðäû. Éåýàíÿ õèëàñêàð îëàðàã ýþçÿëëèéè ãÿáóëåäèðäè. Öðÿêëÿðè ôÿòù åäÿí, èáëèñè äèç ÷þêäöðÿí ýþçÿëëèéè. Àõû þçèíñàíëûã ñèìàñûíû èòèðÿí, è÷èíäÿ ýþçÿëëèéè áîüàí, øÿð ãöââÿëÿðÿòÿñëèì îëàí âÿ ÷èðêèíëÿøÿí éàëíûç áÿäáÿõòëÿðäèð.

Éàçû÷û, áåëÿëèêëÿ, ÿñèðëèêäÿ ãàëàí, ÷àðìûõà ÷ÿêèëÿí ðóùàíèýþçÿëëèéèí àçàä îëìàñûíû, áÿøÿðèééÿòèí õèëàñûíû áàøëûúà øÿðò îëàðàããÿáóë åäèðäè. Ìèòéà Êàðàìàçîâ äà áåëÿ äöøöíöð. Áó, íàòóðàë

97


ýþçÿëëèêäÿí êÿíàð âÿ óúà òóòóëàí ìÿíÿâè ýþçÿëëèê, öðÿêëÿðèí,äöøöíúÿëÿðèí ýþçÿëëèéèäèð. Áó ýþçÿëëèéè - íÿôñäÿí óçàã ýþçÿëëèéè î,äÿùøÿòëÿð è÷èíäÿ þç öðÿéèíäÿ äàøûéûðäû.

ßñëÿí ôðàíñûç îëàí ñåâèìëè àðâàäûíûí þëöìö, þëìöø ãàðäàøûíûíáîéíóíà ÷ÿêäèéè àèëÿñèíèí õÿðúëÿðè, áîüàçàäÿê ýèðäèéè áîðúëàð îíóáÿäáÿõò åäèðäè. Îíóí êàòîðãà úÿçàñû áèòìèøäèñÿ äÿ, ìàñààðõàñûíäà ÿñë êàòîðãà÷û êèìè èøëÿéèðäè. Éåíè àðâàäû - àòàñû õàõîë,àíàñû àëìàí ãûçû îëàí Àíéà äàèì òÿøâèø è÷èíäÿ èäè. Õÿñòÿ êèøèéÿýöâÿíÿ áèëìèðäè. Îíó óøàãëàðûíûí ýÿëÿúÿéè äÿðäÿ ñàëûðäû. Îäóð êè,î, õÿñòÿ éàçû÷ûíû úèääè ðåæèìëè èø øÿðàèòèíÿ ñàëìûøäû. “Àëìàíäÿãèãëèéè" áó ãûçûí þç úÿçà ìåòîäó èäè. Éàçû÷û èñÿ ÷ÿêäèéè ãàéüûíûíäÿùøÿòèíäÿí ôàíòàñòèêàéà ãàïûëûðäû, õÿéàëëàðà ýöú âåðèðäè. ßíãÿðèáÿñè î èäè êè, Èñòàíáóëà ãà÷ûá ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Ùÿòòà áóìÿãñÿäëÿ Èñòàíáóëäàêû ðóñ êîíñóëóíà òþâñèéÿ ìÿêòóáó äà àëìûøäû.

Àðòûã áó ôàêò áóíóí ÿéëÿíúÿ, õÿéàë éîõ, úèääè ìÿãñÿä îëäóüóíóýþñòÿðèðäè.

Êèëñÿ ÿñèðè èäè âÿ èìàíûíäà, ñåâýèñèíäÿ èôðàòà âàðûðäû, äÿðâèøëÿðêèìè âÿúäÿ ýÿëèðäè. Áèð äÿôÿ áåëÿ îëóð: àðâàäû èëÿ úèääè áèð èø äàëûíúàýåäèðëÿð. Êö÷ÿäÿ éûüûíúàã îëäóüóíó ýþðöá äàéàíûðëàð. Ìöùàðèáÿáàøëàìûø, 12 àïðåëäÿ (1877) ðóñ îðäóñó òöðê ñÿðùÿäëÿðèíè àøìûø,èíäè ãÿçåòëÿðäÿ ÷àï îëóíìóø ìöùàðèáÿíèí åëàí îëóíäóüó ìàíèôåñòÿëëÿðäÿäèð. Ìàíèôåñòè ìöæäÿ êèìè ÿëèíäÿ òóòàí éàçû÷û åêñòàç è÷èíäÿ:“Êèëñÿéÿ!", - äåéÿ ñöðöúöéÿ ÿìð åäèð. Äöøöá þçö êèìè àüëûíû èòèðìèøêöòëÿéÿ ãàðûøûð âÿ ñèäã öðÿêëÿ ðóñ ñèëàùûíûí øÿðÿôèíÿ äóàéà áàøëàéûð.Ùÿìèí ýöí àëäûüû ìàíèôåñòè ýþç áÿáÿéè êèìè ãîðóéóð. Èíäèàðõèâèíäÿ ìöùöì ñÿíÿäëÿð àðàñûíäà ùÿìèí ìàíèôåñò äÿ âàðäûð.

Þëöìöíäÿí 4-5 àé ÿââÿë íàøèð Ñóâîðèíèí àðâàäûíû êèëñÿäÿ úàíè-äèëäÿí èáàäÿò åäÿðêÿí ýþðöá äÿðùàë îíà éàõûíëàøûð, àíä-àìàí åäèáéàëâàðûð êè, ñþç âåð, ìÿí þëäöêäÿ ìÿíäÿí þòðö áåëÿ äóàåäÿúÿêñÿí. Ãàäûí Ñóâîðèíèí èêèíúè àðâàäû èäè; ÷îõ úàâàí âÿòÿðàâÿòëè èäè. Áåëÿ ãàäûíëàð äóà åäÿðêÿí ìÿëÿéÿ îõøàéûðëàð...

Ãÿðèáÿëèêëÿðè ÷îõ èäè. Òÿáèÿòÿí ùÿññàñ îëàí Äîñòîéåâñêè åëÿáóíà ýþðÿ äÿ òåç-òåç ìÿíçèë äÿéèøèðäè. Áó çàìàí îíà ôèêèð âåðèðäèêè, åâèí ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí äöíéàíûí ÿáÿäè ìÿíàñû îëàí êèëñÿãöááÿëÿðè âÿ õà÷ëàðû ýþðöíñöí; áó ùàðìîíèéà îíà äèíúëèê, ðàùàòëûãâåðèðìèø.

Áèð âàõò Ñèáèð êàòîðãàñûíäà îíóíëà áèðëèêäÿ úÿçà ÷ÿêÿí,õöñóñÿí ìÿíÿâè òÿìèçëèéèíÿ âÿ åëÿúÿ äÿ þç àðàëàðûíäà áèð-áèðèíÿ

98


ìåùð-öëôÿòè èëÿ íÿçÿðëÿðè úÿëá åäÿí ãàôãàçëû ìöñÿëìàíëàðû(Ãàôãàçäà ìèëëè-àçàäëûã ìöùàðèáÿñè ýåäèðäè âÿ Ñèáèð ùÿáñõàíàëàðûìöñÿëìàíëàðëà äîëó èäè) áþéöê åùòèðàìëà éàä åäèð.

...Þëöì ùþêìö êàòîðãà èëÿ ÿâÿç îëóíäóãäà ãÿëáè ÿôâèí ðèããÿòèèëÿ äîëàí éàçû÷û åëÿ î åäàì êöðñöñöíäÿí éåíè àäàì êèìè äöøöð.Áó ìèííÿòäàðëûüû þìðö áîéó þçö èëÿ ýÿçäèðèð. Ñîíðàêû äèíúùÿéàòûíäà îíó ÷àðïÿðÿñòëèêäÿ ìÿçÿììÿò åäÿíëÿðÿ: “Ìÿí ÷àðàãàðøû ÷ûõà áèëìÿðÿì, î ìÿíÿ ùÿéàò áÿõø åòäè", - äåéèð. Ùÿìèøÿïàäøàùû éåðäÿ Àëëàùûí êþëýÿñè ñàíìàüûíäà ãàëûð.

×îõ ýåú àòà îëìóøäó, äàèì óøàãëàðûíûí ôèêðèíè ÷ÿêèð,ñàáàùëàðûíû äöøöíöðäö. Àíàñûíûí ÷îõ âàðëû áàúûñû þâëàäñûç þëÿðêÿíâàð-äþâëÿòèíè áàúûñû óøàãëàðûíà âÿñèééÿò åòìèøäè. Àðòûã îíóíúó èë èäèêè, âÿðÿñÿëÿð àðàñûíäà ìèðàñ äàâàñû ýåäèðäè; ùÿð êÿñ þç ïàéûíûí àçîëäóüóíó, àëäàäûëäûüûíû äöøöíöðäö. Áåëÿ “àèëÿ" äàâàëàðûíûí áèðèíäÿÿí ÷îõ ñåâäèéè áàúûñû èëÿ àðàëàðûíäà äöøÿí ìöáàùèñÿ éàçû÷ûíûíþëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Ãÿäèì òöðê àèëÿñèíèí àõûðûíà ñåâäèéè ïóë÷ûõäû.

...Îêòéàáð ÷åâðèëèøèíèí éàðàòäûüû î ìöäùèø ùÿðú-ìÿðúëèêäÿéàçû÷ûíûí äóë àðâàäû Àäëåð éàõûíëûüûíäà àëäûãëàðû òîðïàãëàðûíäàêûìàëèêàíÿñèíäÿ éàøàéûðäû. Áó ìàëèêàíÿéÿ î, “Îòðàäà" àäû âåðìèøäè.Èíäè ýÿëèíè âÿ íÿâÿëÿðè äÿ îíóíëà èäè. Àììà þç äàëàíäàðûìöùàðèáÿäÿí ãàéûäûá åëÿ áàø-ýþçëÿ îíà ùöúóì ÷ÿêäè êè, áó òÿùäèäâÿ ãîðõóäàí ñîíðà î åâäÿ ãàëìàã îëìàçäû. Éàçûã Àííà Éàëòàäà“Ôðàíñà" ùîòåëèíäÿ õÿñòÿ éàòûðäû. Âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè ýåäèðäè.Îüëó îíó èòèðìèø, ãûçû èñÿ óíóòìóøäó. Îüëóíóí âàð ãöââÿñèíè ñÿðôåòäèéè, ñåâäèéè âÿ þéöíäöéö àò÷ûëûã èäè; èíäè þçöíöí àò çàâîäóíóèòèðìèøäèñÿ äÿ, àòëàðûíäàí àéðûëìûð, ìöñàäèðÿ åäèëìèø àò çàâîäóíäàìåùòÿðáàøû èøëÿéèðäè. Ýþðöíöð, þìðö àò áåëèíäÿ êå÷ÿí áàáàëàðûíûí- Ãûçûë Îðäà õàíû Àðñëàí ×ÿëÿáèíèí ðóùó þëöá-èòìÿìèøäè.

Àííà èñÿ þçö èëÿ áèð ñÿáÿò ýþòöðÿ áèëìèøäè. Áó ñÿáÿòäÿÄîñòîéåâñêèíèí îíà, îíóíñà Äîñòîéåâñêèéÿ ìÿêòóáëàðû âàðäû.Þëöì ãàáàüû Àííà ÿðèíèí ìÿêòóáëàðûíäàêû áèð ÷îõ ñþçëÿðè,úöìëÿëÿðè áÿðê-áÿðê ïîçäó. Åëÿ ïîçäó êè, êèìñÿ îíó òÿêðàð îõóéàáèëìÿñèí...

99


ÐÓÙÄÀÍ ÄÖØÌßÉßÍ ÈÕÒÈÐÀ×Û

Ñèçÿ ìöâÿôôÿãèééÿòèí ÿí áþéöê ñèððèíè à÷ûãëàéûðàì: èñðàðåòìÿê! Ùÿäÿôëÿðèíèçÿ äîüðó èðÿëèëÿéÿðêÿí èíàìûíûçû àðòûðàúàãáóíäàí äàùà ýöúëö éîë áèëìèðÿì. Ïîëøàíûí ìèëëè ãÿùðÿìàíû

ìàðøàë Éîçåô Ïèëñóäñêèíèí òÿðèô åòäèéè êèìè: “Ìÿüëóá îëìàã, àíúàãÿñëà òÿñëèì îëìàìàã... Çÿôÿð áóäóð" ÿäàñû èëÿ ôèàñêî èëÿ íÿòèúÿëÿíÿíùÿð ùÿìëÿíèí ñîíóíäà éåíèäÿí èíàìëà éîëóíó äàâàì åòäèðìÿ,ýöíäöçëÿðèí åøãèíÿ ýåúÿëÿðÿ ñèíÿ ýÿðìÿ, øÿðòëÿð íåúÿ îëóðñà-îëñóí,âÿçèééÿò íÿ òÿëÿá åäèðñÿ-åòñèí, äàéàíìàã áèëìÿäÿí èñðàð åòìÿ...

Êîíôóòñèíèí áèð ñþçö âàð: “ßí áþéöê ìöâÿôôÿãèééÿò éûõûëìàìàãäåéèë, éûõûëäûãäàí ñîíðà éåíèäÿí äèð÷ÿëìÿêäèð". Áàõûí èíñàíëàðà,÷îõóíóí èëê óüóðñóçëóãäà âàç êå÷äèéèíè ýþðÿúÿêñèíèç. ÃóðóÌÿìóëàòëàð öçðÿ Ìèëëè Ïÿðàêÿíäÿ Ñàòûø Àññîñèàñèéàñûíûí (ÍàòèîíàëÐåòàèë Äðé Ýîîäñ Àññîúèàòèîí) àïàðäûüû áèð àðàøäûðìàéà ýþðÿ,ñàòûúûëàðûí 42 ôàèçè èëê, 25 ôàèçè èêèíúè, 15 ôàèçè èñÿ ö÷öíúöùÿìëÿëÿðèíäÿí ñîíðà âàç êå÷èðëÿð. Ñàäÿúÿ ýåðèéÿ ãàëàí 12 ôàèçëèêãèñèì èñðàðëà èøèíè äàâàì åòäèðèð âÿ áöòöí ñàòûøëàðûí 80 ôàèçèíèùÿéàòà êå÷èðèð.

Èñðàðûí óüóð ýÿòèðäèéèíè ýþñòÿðÿí ìèíëÿðëÿ éàøàíûëìûø ùÿéàòùåêàéÿñè ìþâúóääóð. ßëëÿðèíèçè úèáèíèçäÿí ÷ûõàðûí âÿ èñðàð åäèí,÷öíêè èñðàð íÿòèúÿíè äÿãèãëÿøäèðèð.

ßýÿð Ùåíðè Ôîðä âàç êå÷ìèø îëñàéäû, ùàë-ùàçûðäààâòîìîáèëëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëìàéà áèëÿðäèê. ßýÿð Ðàéò ãàðäàøëàðûâàç êå÷ìèø îëñàéäû, òÿééàðÿ íÿäèð áèëìÿçäèê. ßýÿð Åäèñîí âàç

100


êå÷ìèø îëñàéäû, åëåêòðèê ëàìïàëàðû éåðèíÿ ãàç ëàìïàñû èøëÿäÿðäèê.ßýÿð Àëåêñàíäð Ãðåùàì Áåëë âàç êå÷ìèø îëñàéäû, òåëåôîíëàäàíûøìàã éåðèíÿ ùÿð ìÿñÿëÿ ö÷öí ìÿêòóá éàçàðäûã. Áÿñ ñèç âàçêå÷ñÿíèç, íÿëÿðè èòèðÿúÿéèíèçèí ôÿðãèíäÿñèíèçìè?

Òîìàñ Åäèñîí 999 óüóðñóç òÿúðöáÿñèíäÿí ñîíðà àíúàã 1000-úè òÿúðöáÿñèíäÿ äöøöíúÿëÿðèíè ðåàëëàøäûðà áèëìèøäèð. 700-úöòÿúðöáÿñèíäÿí ñîíðà àññèñòåíòè “Àðòûã éåääè éöç äÿôÿäèð óüóðñóçîëóðóã" äåäèêäÿ Åäèñîí ãàøëàðûíû ÷àòûá îíà: “Õåéð, óüóðñóçîëìàäûã. Åäèëìÿñè ëàçûì îëìàéàí 700 øåé þéðÿíäèê, - úàâàáûíûâåðèð, - ÷öíêè âàç êå÷èëÿí ùÿð éàíëûø ùÿìëÿ ÿñëèíäÿ èðÿëèéÿ äîüðóàòûëìûø éåíè áèð àääûìäûð".

Òîìàñ Åäèñîí îðòà ìÿêòÿáäÿ úÿìè ö÷ àé îõóìóøäó. Èëê ö÷àéëûã òÿëèìäÿ úèääè èðÿëèëÿéèø ýþñòÿðÿ áèëìÿäèéèíÿ ýþðÿ ìöÿëëèìèÒîìàñû “êöòáåéèí" àäëàíäûðìûø âÿ áóíäàí ñîíðà î, åâäÿ àíàñûòÿðÿôèíäÿí òÿùñèë àëìàëû îëìóøäó. Îíóí ãóëàüû îëäóãúà çÿèô åøèäèðäè,ùÿì äÿ éàääàøñûçëûãäàí ÿçèééÿò ÷ÿêèðäè. Åäèñîí éàçûðäû: “Àíàììÿíÿ î ãÿäÿð èíàíäû, î ãÿäÿð ÿìèí îëäó êè, îíóí öìèäëÿðèíèãûðìàìàã ö÷öí íÿñÿ åòìÿëè îëäóüóìó àíëàäûì".

Òîìàñ Àëâà Åäèñîí 1876-úû èëäÿ Àìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûíäàòÿäãèãàò õàðàêòåðëè èëê ëàáîðàòîðèéà à÷ìûøäû. Äöíéàäà ñÿíàéå âÿèúòèìàè ìÿãñÿäëÿð ö÷öí èøëÿäèëÿúÿê èëê åëåêòðèê ñòàíñèéàñû ìÿùçÅäèñîíóí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà 1882-úè èëäÿ ãóðóëìóøäóð. Ùå÷ áèð èíñàíùÿéàòäà Åäèñîí ãÿäÿð ïàòåíò àëìàìûøäûð.

85 éàøûíäà àõûð ñààòëàðûíäà î þç ùÿéàò éîëäàøûíà äåìèøäè:“ßýÿð þëöìäÿí ñîíðà íÿñÿ âàðñà, áó, éàõøûäûð. Éîõ, éîõäóðñà, áóäà éàõøûäûð. Ìÿí éàøàäûüûì ùÿéàòäà ìöìêöí ãÿäÿð éàõøû èøëÿðýþðìÿéÿ ÷àëûøäûì..."

Åäèñîí çÿùìÿòêåøëèéè âÿ ìÿãñÿäéþíëöéö èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Åëåêòðèêëàìïàñû ö÷öí äàõèëè õÿòòè ìàòåðèàë àõòàðàðêÿí î, 6 ìèí ìàòåðèàëûñûíàãäàí êå÷èðìèøäè. Ëàìïàíûí êþìöð çÿíúèðèíèí õàðàêòåðèñòèêàñûíûòÿðòèá åäÿðêÿí î, 45 ñààò ëàáîðàòîðèéàäà ôàñèëÿñèç èøëÿìèøäè.Þìðöíöí àõûð ýöíëÿðèíÿ ãÿäÿð î, ýöíäÿ 15-16 ñààò èøëÿéèðäè.Åäèñîíóí áèðèíúè åëåêòðèê ëàìïàñû Ìåíëî ïàðêäà íöìàéèø åòäèðèëèð(1879, äåêàáð).

Íèêîëàñ Òåñëà îíóí ùàããûíäà äåéèðäè: “ßýÿð Åäèñîí îòòàéàñûíäà èéíÿ èòèðñÿéäè, ìöòëÿã èéíÿíè òàïàíà ãÿäÿð ñàìàíëàðû òÿê-òÿê ýþòöðöá êÿíàðà ãîéàúàãäû".

101


Èõòèðà÷û âÿ òàúèð Òîìàñ Åäèñîí ÀÁØ-äà êèíî ñÿíÿòèíèíáàíèëÿðèíäÿí áèðè ñàéûëûð.

Åäèñîí óçóí èëëÿð ôîòîãðàôèéà âÿ ãûñàìåòðàæëû ôèëì ñàùÿñèíäÿôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿíäÿí ñîíðà 1888-úè èëèí îêòéàáð àéûíäà ðÿñìèøÿêèëäÿ åëàí åòäè êè, òåçëèêëÿ êèíîñòóäèéà òÿñèñ åäÿúÿê. Áåëÿëèêëÿ, î,1892-úè èëäÿ WÊ Äèúêñîí êèìè òàíûíàí êèíîðåæèññîð âÿ ôîòîãðàôÂèëëéàì Êåííåäè Ëàóðèå Äèêñîíóí ùÿìêàðëûüû èëÿ “Áëàúê Ìàðèà" êèíîñòóäèéàñûíû òÿñèñ åòäè.

Åäèñîíóí áó ñòóäèéàíû òÿñèñ åòìÿêäÿ ìÿãñÿäè êîììåðñèéàôèëìëÿðè ÷ÿêìÿê èäè. Áó èëëÿðäÿ èñòåùñàë åäèëÿí ÿêñÿð ôèëìëÿð ÿêøí(áîêñ äþéöøëÿðè) âÿ éà äà ñåêñè (ãåéðè-ìöíàñèá ïàëòàðëàð ýåéèíÿíãàäûíëàð, ýþáÿê ðÿããàñÿëÿðèíèí òÿñâèðè âÿ ùÿòòà î âàõò ÷îõ äà àäè ùàëîëìàéàí ãàäûí âÿ êèøèëÿðèí ÿëàãÿñè) èäè. Õàëã 5 ñåíò þäÿìÿêëÿ“Áëàúê Ìàðèà" ñòóäèéàñûíäà áó ôèëìëÿðè èçëÿéÿ áèëèðäè.

Åäèñîíóí ñòóäèéàñûíûí óüóðó éàëíûç 3-4 èë ÷ÿêèð, 1895-úè èëäÿ èñÿàðòûã øèääÿòëÿ ýåðèëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Áó èëäÿ Åäèñîíóí øÿðèêè Äèêñîíåëàí åäèð êè, äàùà Åäèñîíëà ùÿìêàðëûã åòìÿéÿúÿê âÿ þçö éåíè áèðêèíîñòóäèéà òÿñèñ åäÿúÿê.

Äèêñîí áèð íå÷ÿ àé ñîíðà “Áèîýðàô" - Ùîëëèâóäóí èëêñòóäèéàëàðûíäàí áèðèíè òÿñèñ åäèð.

Òîìàñ Åäèñîí 1896-úû èëäÿ 50 éàøûíäà îëàðêÿí ìèñèðëèðÿããàñÿíèí èôà÷ûëûüû èëÿ “Ôàòèìà ðÿãñ åäèð" ôèëìèíè ëåíòÿ àëûð. Âÿ áó,àðòûã óüóð èäè...

84 èë éàøàäû. Áèð þìðÿ ñûüìàéàúàã èõòèðàëàðëà òàðèõäÿ ãàëäû.

102


ßËÈ ÑÅÙÐÊÀÐ ÄÀÙÈ ÅÏÈËÅÏÒÈÊ

23äåêàáð 1888-úè èë. Ôðàíñàíûí úÿíóáóíäà êè÷èê Àðëøÿùÿðèíäÿ áàëàúà áèð åâäÿ èêè øÿõñ ìöáàùèñÿ åäèð.Âàí Ãîã âÿ Ïîë Ãîýåí - õàðàêòåðúÿ áèð-áèðèíÿ

òàìàìèëÿ çèää îëìàëàðûíà áàõìàéàðàã, àéðûëìàç äîñò îëàí èêèðÿññàì áèð ôàùèøÿíè ïàéëàøà áèëìèðëÿð.

Ìöáàùèñÿíèí ãûçüûí éåðèíäÿ Âàí Ãîã öëýöúö ÿëèíÿ àëûáÃîýåíèí öçÿðèíÿ àòûëûð. Êè÷èê ãàïûøìàäàí ñîíðà Ãîýåí ÂàíÃîãó öñòÿëÿéèð. ×àðïûøìàäàí ñîíðà Ãîýåí áåëÿ òÿùëöêÿëè äîñòëàåéíè îòàãäà ýåúÿëÿìÿêäÿí ÷ÿêèíÿðÿê ùîòåëÿ ýåäèð. Äîñòóýåòäèêäÿí ñîíðà Âàí Ãîã ñàü ãóëàüûíûí àøàüû ùèññÿñèíè êÿñèáêîíâåðòÿ ãîéóð âÿ Ãîýåíëÿ ïàéëàøà áèëìÿäèêëÿðè Ðîøåë àäëûôðàíñûç ôàùèøÿéÿ éîëëàéûð...…

Áó ùàäèñÿäÿí èë éàðûì ñîíðà, 29 èéóë 1890-úû èëäÿ Âèíñåíò ÂàíÃîã àõøàì ñààòëàðûíäà éàøàäûüû ïàíñèîíäàí ÷ûõûð. Áèð ãÿäÿðêàñûá ìÿùÿëëÿëÿðèíäÿ äîëàøûð. Ñîíðà úèáèíäÿí òàïàí÷àíû ÷ûõàðûáñèíÿñèíÿ àòÿø à÷ûð. Ýöëëÿ öðÿéèíäÿí éàí êå÷èá ãàáûðüàñûíàñàïëàíûð. Ñàü ÿëè èëÿ éàðàñûíû ñûõàí ðÿññàì åâÿ äþíöá éàòàüûíàóçàíûð. Áèð ñààòäàí ñîíðà ãàí è÷èíäÿ îëàí ðÿññàìû ïàíñèîíñàùèáè òàïûð âÿ Âàí Ãîã òÿúèëè õÿñòÿõàíàéà ÷àòäûðûëûð...…

×îõäàí áÿëëèäèð êè, äöíéàíûí ãÿäÿðèíè äÿéèøäèðÿí äàùèëÿðèí áèð÷îõó ïñèõè ïðîáëåìëÿðè îëàí øÿõñëÿð îëóá. Ìÿùç äÿëè äàùèëÿðèíèíñàíëûüûí (ñèâèëèçàñèéàëàðûí) éåíè ìÿðùÿëÿëÿðèíè êÿøô åòìÿëÿðè éåíè

103


áèð øåé äåéèë. Èíêàðîëóíìàç ôàêòäûð êè, áÿøÿðèééÿòèí èíêèøàôûíûîíëàðëà “äÿëè" ôèëîñîô, ÿäÿáèééàò÷û, ðÿññàì, ñèéàñÿò÷è, ôèçèê,ðèéàçèééàò÷û âÿ áàøãà éàðàäûúû èíñàíëàð òÿìèí åäèá âÿ îíëàðûíéàðàäûúûëûüû äàâàìëû îëàðàã èíñàíëàðûí ïñèõèêàñûíà òÿñèð ýþñòÿðèá,èíêèøàôû éþíëÿíäèðèá.

Äàùèëÿðèí äÿëè îëìàñû, éà äà åëÿ ýþðöíòö éàðàòìàëàðûíûí ÿñàññÿáÿáëÿðè, øÿêñèç êè, ïñèõîëîæè îëàðàã çàìàíû ãàáàãëàìàëàðû èëÿáàüëûäûð. Éÿíè þçëÿðèíèí ïñèõîç âÿçèééÿòëÿðè èëÿ äàùà ÷îõ àçàäîëìàüà úÿùä ýþñòÿðìÿëÿðè èëÿ.

Âèíñåíò Âàí Ãîã - äöíéàéà ýÿëèá-ýåäÿí ìÿøùóðëàðûí âÿòàíûíìûøëàðûí è÷èíäÿ ÿí áþéöê ìöÿììàëàðäàí áèðè êèìè òàíûíûð.Îíóí áöòöí éàðàäûúûëûüû âÿ éàøàìû àë÷àëìàãëà, ôàúèÿéëÿ ìöøàéèÿòîëóíóð. Þëÿíÿ ãÿäÿð àíúàã áèð íå÷ÿ àäàì Âèíñåíòèí íÿ ãÿäÿðáþéöê âÿ èñòåäàäëû îëäóüóíóí ôÿðãèíÿ âàðûð. Äÿùøÿòëèáþéöêëöéöíöí ôÿðãèíÿ àíúàã Âèíñåíò þçö âàðûð, àììà áóíóêèìÿñÿ àíëàòìàã áåëÿ ìöìêöí äåéèëäè. ×öíêè îíó îíñóç äà ñÿôèëâÿ ñÿðýÿðäàí áèëèðäèëÿð.

Âàí Ãîã àíàäàíýÿëìÿ åïèëåïòèê èäè. Óøàãëûãäàí,öìóìèééÿòëÿ þìðö áîéó þçöíäÿíýåòìÿ, áàéûëìàã îíó òÿðêåòìÿäè.

Éàøàìû áîéóíúà ùÿð êÿñ ö÷öí î, àâàðàíûí áèðèéäè. Îíóí äàùèîëäóüóíóí ôÿðãèíÿ âàðàíëàð áåëÿ îíó ñÿôèë âÿ äÿëè ùåñàá åäèðäèëÿð.Âàí Ãîã þëäöêäÿí ñîíðà èñÿ îíóí ÷ÿêäèéè ùÿð áèð ïàð÷à áèðñÿðâÿòÿ äþíäö...

Þìðö áîéó ãàðäàøûíûí âÿñàèòè èëÿ éàøàéàí âÿ ùÿìèøÿ êîðëóã÷ÿêÿí àâàðà âÿ äÿëè Âèíñåíò, ñÿí äåìÿ, äöíéàíûí ÿí âàðëû àäàìûèìèø. Îíóí ñÿðâÿòèíèí áó ýöí ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè èìêàíñûçäûð.Àììà î, ùÿð ýöí áèð òèêÿ ÷þðÿê ö÷öí ùÿð úöð ÿúëàôëûüû åòìÿéÿáåëÿ ùàçûðäû...…

Âàí Ãîã äöíéàíûí ÿí ìÿùñóëäàð ðÿññàìëàðûíäàí áèðè îëñàäà, éàøàìû áîéóíúà àíúàã áèð øÿêëèíè ñàòà áèëèá. “Àðëûí ãûðìûçûöçöìëöêëÿðè" àäëû øÿêëèí ñàòûøû Âèíñåíò ö÷öí áþéöê ùàäèñÿéÿ÷åâðèëèð. Àëäûüû ïóëëà Ïàðèñ éàõûíëûüûíäàêû ïñèõèàòðèê õÿñòÿõàíàéàéåðëÿøÿí Âèíñåíò èêè àé ÿðçèíäÿ 80-äÿí àðòûã øÿêèë ÷ÿêèð.Õÿñòÿõàíàíûí áàø ùÿêèìè, ùÿâÿñêàð ðÿññàì äîêòîð Ãàøå îíóíñÿíÿòèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð âÿ Âàí Ãîãóí ùåéðàíûíà ÷åâðèëèð.

1890-úû èëèí áàøëàíüûúûíäà Âàí Ãîã ùÿéàòûíûí ÿí áþéöê

104


öìèäëÿðèíè éàøàéûð. Ôðàíñûç æóðíàëû “Ìåðêöð äå Ôðàíñ" Âàí Ãîãó“ýþðöð" âÿ òÿíãèä÷è Àëáåð Îðéåíèí îíóí ùàããûíäà éàçäûüûòÿíãèääÿ Âàí Ãîãóí ðÿññàìëûã ñÿíÿòèíÿ éåíè ÷àëàðëàð ýÿòèðäèéèíèãåéä åäèð. Ùÿéàòäà èêÿí áó îíóí ùàããûíäà éàçûëàí èëê âÿ ñîíòÿíãèäè ìÿãàëÿ îëóð.

Àììà þëöìöíäÿí ñîíðà áöòöí äöíéà òÿíãèä÷èëÿðè îíóíÿñÿðëÿðèíè àðàøäûðûð âÿ Âàí Ãîãóí ñÿíÿò äöùàñû þíöíäÿ ÷àøûáãàëûðëàð. Þëöìöíäÿí 10 èë ñîíðà î, äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð âÿäöùàñû äÿðê îëóíìàéàí èíñàíëàðûíäàí áèðèíÿ ÷åâðèëèð.

Âàí Ãîãóí ùÿéàòû ãÿðèáÿ âÿ ìèñòèê ÿëàìÿòëÿðëÿ äîëóäóð. Îíóíäîüóëóøó áåëÿ ìèñòèê ÿëàìÿòäèð. 1852-úè èë ìàðòûí 30-äàÍèäåðëàíäûí Ãðîò-Çöíäåðò øÿùÿðúèéèíäÿ ïðîòåñòàíò êèëñÿñèïàñòîðóíóí îüëó Òåîäîð âàí Ãîãóí àèëÿñèíäÿ èëê óøàã þëöäîüóëóð. Þëö äîüóëìóø óøàüà áàáàñûíûí àäûíû âåðèá (Âèíñåíò)äÿôí åäèðëÿð. Äöç áèð èë ñîíðà, 1853-úö èë ìàðòûí 30-äà âàíÃîãëàðûí àèëÿñèíäÿ èêèíúè óøàã äöíéàéà ýÿëèð. Òàëåéèíòÿñàäöôöíäÿíìè, éîõñà ìèñòèê ÿëàìÿòäÿíìè, éåíè äîüóëàí óøàãþëö äîüóëìóø Âèíñåíòëÿ ùÿòòà åéíè ñààòäà äöíéàéà ýÿëèð. Óøàüûíàäûíû éåíÿ Âèíñåíò ãîéóðëàð. Îíà ùÿì áàáàñûíûí, ùÿì äÿäöíéàéà þëö ýÿëìèø áþéöê ãàðäàøûíûí õàòèðÿñèíè éàøàòìàãùÿâàëÿ îëóíóð...

1864-úö èëäÿ Âèíñåíòè åâäÿí 20 êì êÿíàðäà éåðëÿøÿíèíòåðíàòà ãîéóðëàð. Âèíñåíò êîëëåúäÿ ôðàíñûç, èíýèëèñ âÿ àëìàíäèëëÿðèíè þéðÿíèð, ðÿññàìëûãäàí äÿðñ àëûð. 1868-úè èëäÿ 15 éàøëûÂèíñåíò ýþçëÿíèëìÿäÿí êîëëåúè àòûð âÿ åâÿ äþíöð. Âàëèäåéíëÿðèîíó òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿ áèëìèðëÿð. Âèíñåíòèíîõóìàãäàí çÿùëÿñè ýåäèðäè.

18 éàøûíäà Âàí Ãîã äàéûñûíûí ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè òèúàðÿòè èëÿìÿøüóë îëàí ôèðìàñûíäà èøÿ àëûíûð. Áóðàäà îíà ñÿíÿò äÿëëàëû îëàáèëìÿñè ö÷öí ëàçûìè áèëýèëÿð âåðèëèð âÿ äàùà ñîíðà î, Ëîíäîíäàäàéûñûíûí ôèðìàñûíûí ôèëèàëûíäà ÷àëûøûð. Âèíñåíò ðÿñì ÿñÿðëÿðèíèòÿùëèë åäèð âÿ îíëàðà ãèéìÿò ãîéóð. Ëîíäîíäà ÷àëûøäûüû äþâðäÿ î,ðÿñì ÿñÿðëÿðèíèí åêñïåðòè êèìè òàíûíûð âÿ 20 éàøëû Âèíñåíòèí èëëèêãàçàíúû àòàñûíûí ãàçàíúûíäàí èêè äÿôÿ àðòûã îëóð.

1876-úû èëäÿ 23 éàøëû Âèíñåíò äàéûñûíûí ôèðìàñûíäàí àéðûëûð,äèíÿ ìàðàã ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàéûð âÿ ðàùèá îëìàüà ãÿðàð âåðèð.Éåâýåíèéàéà îëàí ìÿùÿááÿòè îíó êàñûáëàðà êþìÿê åòìÿéÿ âÿ

105


ìèññèîíåð ôÿàëèééÿòè èëÿ ìÿøüóë îëìàüà ùÿâÿñëÿíäèðèð. Î, êàñûáóøàãëàðûíà äÿðñ âåðìÿê ôèêðèíÿ äöøöð.

Ìèëàä áàéðàìûíäà Ùîëëàíäèéàéà, åâÿ äþíÿí Âèíñåíò Ëîíäîíàýåðè äþíÿíäÿ àðòûã áþéöê åøãèíè Éåâýåíèéàäàí ýèçëÿòìÿìÿéÿãÿðàð âåðèð. Õîøáÿõòëèê àðòûã áèð àääûìëûãäà èäè. Î, Éåâýåíèéàíûíãàðøûñûíäà äóðóá âÿ àéëàðäûð öðÿéèíäÿ ùÿð ñààò òÿêðàðëàäûüûñþçëÿðè îíà ñþéëÿéèð. Úàâàáûíäà Éåâýåíèéà îíà ýöëöð âÿ ëàüàãîéóð. Éþíäÿìñèç ÿéàëÿò ýÿíúè áåëÿ áèð øåéè íåúÿ õÿéàë åäÿáèëÿð?! Áèð äÿ, î, íèøàíëûäûð. Ùÿì äÿ ÷îõäàí. Áóíó Âèíñåíòáèëìèðñÿ, ýöíàù þçöíäÿäèð. Âèíñåíò èñðàð åòäèêäÿ âÿ íèøàíûïîçìàüû òÿëÿá åòäèêäÿ èñÿ Éåâýåíèéà äàùà áÿðêäÿí ýöëìÿéÿáàøëàéûð.

Áó, Âèíñåíòÿ ýþðÿ, òàëåéèí èðîíèê ýöëöøö èäè âÿ áöòöí ðóùó,âàðëûüû äàðìàäàüûí îëàí Âèíñåíò òÿúèëè Ëîíäîíó òÿðê åäèð. Áèðäàùà î, ùå÷ áèð çàìàí ÷îõ ñåâäèéè áó øÿùÿðÿ àéàãáàñìàéàúàãäû.

Ñîíðàäàí î, óçóí ìöääÿò Éåâýåíèéàíûí ýöëöøöíöõàòûðëàéàúàã, ùÿòòà éóõóëàðûíäà áåëÿ ùÿìèí ýöëöøö ýþðöáäÿùøÿòëè ãûøãûðûãëà éóõóäàí àéûëàúàãäû. Ùÿð äÿôÿ áóíäàí ñîíðà î,çöëìÿòÿ ãàïàíàúàã âÿ ðóùè èçòèðàáëàðäàí àüëûíû èòèðìÿê ùÿääèíÿ÷àòàúàãäû.

1880-úè èëäÿ 27 éàøëû Âèíñåíò Áðöññåëäÿ ÐÿññàìëûãÀêàäåìèéàñûíà äàõèë îëóð. Àíúàã äÿéèøêÿí âÿ äÿéìÿäöøÿðõàðàêòåðèíÿ ýþðÿ àç áèð çàìàíäà àêàäåìèéàäàêû òÿùñèëèíè àòûð.Áóíà áàõìàéàðàã, ðÿññàìëûãëà äàâàìëû ìÿøüóë îëóð âÿ þçö-þçöíö þéðÿòìÿéÿ ÷àëûøûð. Âèíñåíò ÷îõ ñåâäèéè 56 ðÿññàìûí(îíëàðûí àðàñûíäà Ôðàíñóà Ìèëëå, Òåîäîð Ðóññî, Æöë Áðåòîí âÿáàøãàëàðû éåð àëûð) ÿñÿðëÿðèíèí ðåïðîäóêñèéàëàðûíû þéðÿíèð, îíëàðûòÿùëèë åäèð âÿ áöòöí ìàðàüû ÕÛÕ ÿñð ôðàíñûç âÿ ùîëëàíäðÿññàìëàðûíûí ìÿêòÿáèíè þéðÿíìÿéÿ éþíÿëèð. ÕÛÕ ÿñð ôðàíñûç âÿùîëëàíä ðåàëèçìè óñòàëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíè þéðÿíÿí Âàí Ãîã þçöíöíèëê èêè íàòöðìîðòóíó (“Êÿëÿìëÿ âÿ òàõòà àéàããàáû èëÿ íàòöðìîðò"âÿ “Ïèâÿ ïàð÷û âÿ ìåéâÿ èëÿ íàòöðìîðò") éàðàäûð.

Âèíñåíò ö÷öí ùÿéàò òÿäðèúÿí þç àõàðûíà ãàéûäûð. Àèëÿñè äÿàðòûã ñàêèòëÿøèð. Ùÿìèøÿ ãàïàëû âÿ öñéàíêàð îëàí Âèíñåíò ñàíêèàèëÿíèí àüóøóíà ãàéûäûá. Àíúàã ÷îõ òåçëèêëÿ îíóí âàëèäåéíëÿðè èëÿìöíàñèáÿòëÿðè àüûð øÿêèëäÿ êîðëàíûð. Ñÿáÿá èñÿ Âèíñåíòèí þç

106


êóçåíè Êåéÿ âóðóëìàñû îëóð.Êåéèí ÿðè éåíèúÿ þëöá âÿ îíóí áèð óøàüû âàð. Âèíñåíò

äÿëèúÿñèíÿ êóçåíèíÿ âóðóëóð. Áó èñÿ àèëÿäÿ áþéöê ãàëìàãàëàñÿáÿá îëóð. Îíóí áöòöí èñðàðëàðûíà áàõìàéàðàã, Êåé, Éåâýåíèéàêèìè, Âèíñåíòèí ñåâýèñèíè ðÿää åäèð. Áóíà áàõìàéàðàã, Âèíñåíòîíäàí ÿë ÷ÿêìèð âÿ áöòöí íÿñëè þçöíÿ ãàðøû ãàëäûðûð. Ñîíóíúóäÿôÿ Êåéèí àòàñûíûí åâèíÿ ýåäèá èñðàðëà ãàäûíûí àòàñûíäàí ãûçûíûèñòÿäèêäÿí ñîíðà âàí Ãîãëàðûí åâèíäÿ áþéöê ãîâüà áàø âåðèð. Þçöçÿðèíäÿ íÿçàðÿòè òàì èòèðÿí Âèíñåíò áàüûðàðàã ãàïûíû ÷ûðïûð âÿàèëÿíè òÿðê åäèð. Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ìÿëóì îëóð êè, î, Ùààãàéàãà÷ûá. Áóíäàí ñîíðà î, éàëíûç ãàðäàøû Òåîäîðëà ÿëàãÿñàõëàéàúàã âÿ ùÿìèøÿ îíóí éàðäûìëàðû èëÿ éàøàéàúàãäû...…

1882-úè èëèí éàíâàðûíäà Ùààãàéà ýÿëÿí Âèíñåíò ÀíòîíÌàóâéåíèí åâèíÿ ýåäèð. Áóðàäà îíó õîø öçëÿ ãàðøûëàéûð âÿäÿðäèíè óíóòäóðìàüà ÷àëûøûðëàð. Ìàóâéå îíà ðÿñì äÿðñëÿðèêå÷ìÿêäÿ äàâàì åäèð. Î, Âèíñåíòèí èñòåäàäûíû ùèññ åäèð, îíàèñòÿð éàüëû áîéà èëÿ, èñòÿðñÿ äÿ êþìöðëÿ ðÿñì ÷ÿêìÿéè þéðÿäèð.

Àíúàã Ìàóâéå þçöíöí “äàùè"ëèéèíäÿí áàøãà ùå÷ êèìè ãÿáóëåòìèð âÿ Âèíñåíòèí äöùàñûíû, äåìÿê îëàð êè, ùå÷ ñåçìèð. Áó èñÿÂèíñåíòè þçöíäÿí ÷ûõàðûð. Çàìàí êå÷äèêúÿ î, Ìàóâéå èëÿìöáàùèñÿ åòìÿéÿ áàøëàéûð.

Áèð äÿôÿ Ìàóâéå îíà Àïîëëîíóí ýèïñ ùåéêÿëèíè ýÿòèðèð âÿùåéêÿëè íàòóðàäàí ÷ÿêìÿéè òÿëÿá åäèð. Âèíñåíò åòèðàç åäèð. Î,äàùà ÷îõ Áîðèíàæäà ýþðäöéö øàõòà÷ûëàðûí äÿùøÿòëè âÿ ÷èðêëèñèôÿòëÿðèíè ÷ÿêìÿê èñòÿéèð. Àïîëëîíóí þçöíäÿíðàçû ýþçÿëëèéè ÂàíÃîãó þçöíäÿí ÷ûõàðûð. Èñòåðèê áèð øÿêèëäÿ ýèïñ ùåéêÿëè ýþòöðöáäèâàðà ÷ûðïûð. Àïîëëîí ÷èëèê-÷èëèê îëóð.

Ìàóâéå þçöíö òÿùãèð îëóíìóø ùåñàá åäèð âÿ Âèíñåíò ôûð÷àñûíûâÿ ìîëáåðòèíè ýþòöðöá (ôûð÷à âÿ ìîëáåðòè îíà Ìàóâéåáàüûøëàìûøäû) îíóí åâèíè òÿðê åòìÿëè îëóð.

Î, éåíÿ äÿ òÿê-òÿíùàäûð. Âÿ Ùààãàíûí êàñûá ìÿùÿëëÿëÿðèíäÿàâàðàëûã åäèð. Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Âèíñåíò êàôåäÿ òÿñàäöôÿí àðûã âÿùöíäöðáîé, õîø ùåñàá îëóíàúàã áÿäÿí ãóðóëóøóíà ìàëèê ãàäûíëàùÿìñþùáÿò îëóð. Ãàäûíûí àäû Êðèñòèíà Ùîîðíèê èäè. Àììà ÿòðàôäàùàìû îíó Ñèí äåéÿ ÷àüûðûðäû.

Âàí Ãîãäàí éàøúà áþéöê îëàí Êðèñòèíà àëêîãîëèê èäè, 3 óøàüûâàðäû. ×þðÿéèíè áÿäÿíèíè ñàòìàãëà ÷ûõàðûðäû. Öñòÿëèê, ìÿùÿëëÿäÿ

107


ùàìûíûí Ñèí äåéÿ ÷àüûðäûüû ôàùèøÿ ùàìèëÿäèð.ßòðàôûíäà îëàí ùÿð øåéÿ, î úöìëÿäÿí úÿìèééÿòèí ÿíÿíÿëÿðèíÿ,

äàâðàíûø ãàéäàëàðûíà íèôðÿòèíè âÿ ãåéçèíè ýèçëÿòìÿê èñòÿìÿéÿíÂèíñåíò éàøëû ôàùèøÿ èëÿ áèðëèêäÿ éàøàìàüà áàøëàéûð âÿ ùÿòòàîíóíëà åâëÿíìÿê áåëÿ èñòÿéèð. Äèëÿí÷è øÿðàèòèíäÿ éàøàìàñûíà âÿÊðèñòèíàíûí ãàçàíúû èëÿ äîëàíìàëàðûíà áàõìàéàðàã, áèð íå÷ÿøÿêèë ÷ÿêèð âÿ Ùààãà ðÿññàìëûã ìÿêòÿáèíèí ÿíÿíÿëÿðèíè þéðÿíèð.Èëê éàðàäûúûëûã èøëÿðèíäÿ î, àäÿòÿí ïåéçàæëàð ÷ÿêèð âÿ òÿäðèúÿíðÿññàìëûãäà þçöíöí òÿìàéöëëÿðèíè ôîðìàëàøäûðûð. Âèíñåíò ö÷öíéàðàäûúûëûã ùå÷ äÿ ùÿãèãèëèê âÿ èäåàë ýþçÿëëèê éàðàòìàã äåéèëäè, îþç ôûð÷àñû èëÿ ÿñë ùèññëÿðè èôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.

Ùààãàäà éàøàäûüû èëëÿðäÿ Âàí Ãîã áèð ñÿíÿòêàð êèìè äîüóð.Áóíà áàõìàéàðàã, ÷îõ âàõò éåìÿéÿ ÷þðÿê òàïà áèëìèð. ßñàñÿíãàðäàøûíûí ùÿð àé éîëëàäûüû ïóëëà éàøàéàí Âèíñåíò ùÿð ýöí÷ÿêäèéè øÿêèëëÿðè ñàòàðàã âàðëû àäàì îëìàã õÿéàëû èëÿ éàòàüà ýèðèð.Àììà îíóí öñëóáó âÿ ðÿíý ÷àëàðëàðû ïóáëèêàíûí äèããÿòèíè úÿëáåëÿìèð. Ùàìûíûí ýþçöíäÿ îíóí ÷ÿêäèêëÿðè áîø øåéäèð. Î þçöíöáîø éåðÿ èíúèäèð.

Âèíñåíò þçö àâàðà îëäóüó êèìè, ÷ÿêäèéè øÿêèëëÿð äÿ ùå÷ íÿéÿäÿéìÿç. Áèð äÿôÿ î, ÷îõ áÿéÿíäèéè øÿêèëëÿðäÿí áèðèíè “Ãóïèë"ôèðìàñûíà ñàòìàüà àïàðûð. Ôèðìàíûí íöìàéÿíäÿñè áèð çàìàíëàðáó ôèðìàíûí ÿí àïàðûúû ìöòÿõÿññèñëÿðèíäÿí îëàí Âàí Ãîãó ãÿáóëåäèð âÿ ùÿì éàçûüû ýÿëäèéè ö÷öí, ùÿì äÿ ôèðìàíûí ñàùèáèÂèíñåíòèí ãîùóìó îëäóüóíà ýþðÿ øÿêëèí ìöãàáèëèíäÿ îíà 10ôëîðèí âåðèð.

Àðòûã Âàí Ãîã ìîäåëëÿðëÿ èøëÿìèð. Ùÿì ïóëà ãÿíàÿò åòìÿêýÿðÿêäèð, ùÿì äÿ éåíè àõòàðûøëàð àïàðûð. Áó àõòàðûøëàðûí ñîíóùàðà àïàðàúàã, Âèíñåíò þçö áåëÿ áèëìèð...…

80-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäà Âàí Ãîã éàðàäûúûëûã àòÿøè èëÿ éàíûð. Î,òàì îëàðàã þçöíÿ èíàíìûð, àììà ìöáàðèçÿ àïàðìàãäàí äàéîðóëìóð. 1883-úö èëäÿ ãàðäàøû Òåîéà éàçûð: “Ãîúà, öìèä åäèðÿìêè, éîðóëìàäàí ÷àëûøìàãëà ìÿí, àõûð êè, íîðìàë øåéëÿð éàðàòìàüàíàèë îëàúàüàì. Ìÿí ùÿëÿ äÿ èñòÿäèéèì ñÿâèééÿäÿ äåéèëÿì, àíúàãþç îâóìó ÿëäÿí áóðàõìàðàì. Èðÿëè, èðÿëè!"

Þìðöíöí ñîí àéëàðûíû Îâåðäÿ éàøàéûð. Îâåðäÿ éàøàäûüû ñîíèêè àé ÿðçèíäÿ 70-äÿí àðòûã ðÿñì ÷ÿêèð. Þçöíö ýöëëÿëÿìÿìèøäÿíèêè ýöí ÿââÿë àíàñûíà éàçäûüû ìÿêòóáäà ÷îõ ñàêèò îëäóüóíó âÿ

108


ðàùàòëûã òàïäûüûíû áèëäèðèð.1890-úû èë äåêàáðûí 27-äÿ áàçàð ýöíö àõøàì ñààòëàðûíäà

éàøàäûüû ïàíñèîíäàí ÷ûõûá óçóí ìöääÿò Îâåðèí êàñûáìÿùÿëëÿëÿðèíäÿ ýÿçèð. Îíóíëà ðàñòëàøàíëàð ñîíðàäàí áèëäèðèðëÿð êè,Âàí Ãîã ÿëèíè úèáèíäÿ ñûõàðàã òåç-òåç òÿêðàð åäèðìèø: “Áó,ìöìêöí äåéèë, ìöìêöí äåéèë".

Âàí Ãîã úèáèíäÿ ãàðäàøû Òåîäîð âàí Ãîãà éàçäûüû ìÿêòóáóñûõìûøäû. Ñîíóíúó ìÿêòóáóíäà ãàðäàøûíûí áöòöí éàðàòäûüû ðÿñìÿñÿðëÿðèíèí ùÿììöÿëëèôè îëäóüóíó áèëäèðìèøäè. Âèíñåíò îíóíéàðàòäûãëàðû èëÿ Òåîíóí äà ùÿìèøÿ éàøàéàúàüûíû éàçûðäû...…

Ýåúÿ éàðûíû þòäöéö çàìàí Âèíñåíò Îâåð ãÿñðèíèí äèâàðëàðûãàðøûñûíäà äàéàíûð. Úèáèíäÿí òàïàí÷àíû ÷ûõàðûá ñèíÿñèíÿ ñûõûð âÿòÿòèéè áàñûð... Àòÿø ñÿñèíÿ ãÿñðäÿêè ãàðüàëàð ó÷óøóð. Àììà ùå÷áèð øåé... Âèíñåíò þëìöð... Ýöëëÿ îíóí öðÿéèíäÿí éàí êå÷èáãàáûðüàñûíà ñàïëàíûð.

Âèíñåíò ýåðè, ïàíñèîíàòà äþíöð. ßëèíè éàðàñûíûí öñòöíÿ ñûõûáîòàüûíà ãàëõûð âÿ éàòàüûíà óçàíûð. Áèð ñààòäàí ñîíðà ïàíñèîíóíñàùèáè ïèëëÿêÿíäÿ ãàí èçëÿðè ýþðöá, Âèíñåíòè ãàí è÷èíäÿ òàïûð.

Îíó õÿñòÿõàíàéà ãàëäûðûðëàð. Ãàðäàøû Òåî âÿ äîêòîð Ãàøåòÿúèëè Îâåðÿ ýÿëèðëÿð. Ùÿêèìëÿð îíóí ÷îõëó ãàí èòèðäèéèíäÿíùÿéàòûíûí òÿùëöêÿäÿ îëäóüóíó áèëäèðèðëÿð. Âèíñåíò þçöíÿ ýÿëèð âÿòðóáêàñûíû èñòÿéèð...…

Î äàùà èêè ýöí éàøàéûð...

109


ÄÞÇÖÌ, ÈÐÀÄß, ÃßÒÈÉÉßÒ - ÚßÌÈ 37 ÈËÉÀØÀÉÀÍÐÅÌÁÎ

Ãûñà þìðöíöí ÷îõ ùèññÿñèíè êàñûá, àú, êö÷ÿëÿðäÿñîéóãäàí öøöéÿðÿê àâàðàëûãäà êå÷èðÿí ÐåìáîÔðàíñàäàí ïèéàäà âÿ òàìàìèëÿ ïóëñóç Èòàëèéàéà,

Àëìàíèéàéà, Áåë÷èêàéà ñÿéàùÿò åäèá, ãàðëû Àëï äàüëàðûíû ïèéàäààøûá.

Õÿñòÿëèéèí âÿ çÿèôëèéèí ÿëèíäÿ èíëÿéÿðêÿí èñÿ áàúûñûíäàíàíúàã áèð øåéè - îíà Åôèîïèéàéà ýåòìÿê ö÷öí áèëåò àëìàñûíûõàùèø åäèá.

15-19 éàø àðàñû éàçäûüû øåèðëÿðè ñèìâîëèçìèí âÿ ãèñìÿí äÿôóòóðèçìèí îðòàéà ÷ûõìàñûíà òÿêàí âåðèá. Ýÿíúëèê úîøãóíëóüóîíó àüëàñûüìàç áèð ÷ûðïûíòû èëÿ ãà÷ìàüà, àõòàðìàüà,éàðàòìàüà âÿ äàüûòìàüà ñöðöêëÿéèðäè.

Î, “ùàâàäà ó÷óøàí ïîåçèéà âÿ ðîìàíòèçìè òóòóá îâúóíóíè÷èíÿ àëûð, îíëàðûí öçÿðèíÿ þë÷ö âÿ ðèòì êþéíÿéè êå÷èðèð, òîðïàüûíêöëöíÿ áóëàøäûðûðäû äàùà ñîíðà"... 17 éàøû îëàíäà Ðåìáîãàðøûñûíà ïåéüÿìáÿð-øàèð îëìàã ìÿãñÿäè ãîéóð âÿ þçöçÿðèíäÿ úèää- úÿùäëÿ åêñïåðèìåíòëÿð àïàðìàüà áàøëàéûð.

Øàðëåâèë ÿí àäè, óúãàð áèð ôðàíñûç øÿùÿðèäèð.Àèëÿ êèëñÿéÿ ýåäèð... Óøàãëàð ñûðàéëà àääûìëàéûðëàð, þíäÿ

áàúûëàð, àðõàäà èñÿ ãàðäàøëàð - Ôðåäåðèê âÿ Àðòóð ýåäèð.Îíëàðäàí þíäÿêè ãÿçÿáëè êþëýÿ èñÿ àíàëàðûíûíäûð...…

110


Õàíûì Ðåìáî ùÿìèøÿ óøàãëàðäàí ãöñóðñóç èòàÿòêàðëûã òÿëÿáåäèðäè. Óøàãëàð ùÿð ùàíñû ñÿùâ åòñÿ, éàëíûç ÷þðÿê âÿ ñóâåðèëìÿêëÿ åâ äóñòàãëûüûíà ìÿùêóì åäèëèðäè.

Àíàñû Àðòóðà ùÿìèøÿ áþéöê öìèä áÿñëÿéèðäè. Îíóí ãåéðè-àäèèñòåäàäû ùÿëÿ åðêÿí óøàãëûã èëëÿðèíäÿí îðòàéà ÷ûõìàüàáàøëàìûøäû. Áàëàúà Àðòóð áöòöí ôÿíëÿð öçðÿ áèðèíúèëèêãàçàíìûøäû. Î ùÿì äÿ äèíäàð âÿ ñþçÿáàõàí óøàã èäè.

Àíàñûíûí äåñïîòèçìèíäÿí ÿçèééÿò ÷ÿêÿí Ðåìáî ìàúÿðàêèòàáëàðû îõóéóð âÿ àçàäëûüûí ùþêì ñöðäöéö óçàã, èñòè þëêÿëÿðäÿéàøàìàüû àðçóëàéûðäû. Î, øåèð éàçìàüà 8 éàøûíäà áàøëàìûøäû.15 éàøûíäà èñÿ áó øåèðëÿð úèääè ðîìàíòèê ãÿëèáëÿðÿ ñàëûíìûøìþùòÿøÿì ÿñÿðëÿðÿ ÷åâðèëìèøäè. Ðåìáî ÿíÿíÿ âÿ îáðàçëûëûüûáþéöê áèð äèããÿòëÿ ãîðóéóá ñàõëàéûð, øåèðëÿðèíäÿ èíúÿ âÿ çÿðèôïîåòèêà ãàòû éàðàäûðäû. Îíóí ãÿùðÿìàíëàðû éóíàí àëëàùëàðû,çàíáàã÷è÷ÿéè, ýþéÿð÷èíëÿð âÿ ñ. èäè.

16 éàøû îëàíäà Ðåìáî øåèðëÿðèíè ðîìàíòèê øàèð Òåîäîð äåÁàíâèëÿ ýþíäÿðèð. Î, èëàùè ýþçÿëëèéèí àõòàðûøû ö÷öí øàèðëÿðñÿëòÿíÿòè Ïàðíàñà (Ïàðíàñ - ãÿäèì éóíàíëàðûí èíàíúûíà ýþðÿøåèð âÿ øàèðëÿð àëÿìèíèí ìþâúóä îëäóüó äàüäûð - ðåä.) ãîøóëìàãèñòÿéèíè áèëäèðèð. Î éàçûðäû: “Ìÿí áöòöí øàèðëÿðè ñåâèðÿì, áöòöíïàðíàñëûëàðû ñåâèðÿì, ÷öíêè áöòöí ïàðíàñëûëàð èäåàë ýþçÿëëèéÿâóðüóíäóðëàð... Èêè èë, îëà áèëñèí, ùÿòòà áèð èë ñîíðà Ïàðèñÿýÿëÿúÿéÿì... Ïàðíàñëû îëàúàüàì. ßçèç ìöÿëëèì, Ñèçÿ ñþçâåðèðÿì, ùÿìèøÿ èêè èëàùÿéÿ - Èëùàì ïÿðèñèíÿ âÿ Àçàäëûãèëàùÿñèíÿ ïÿðÿñòèø åäÿúÿéÿì".

Îëäóãúà ýþçÿë øåèðëÿðèíäÿí “Ýöíÿø âÿ øÿùâÿò"äÿ Ðåìáîþçöíö Àôðîäèòàéà ñèòàéèø åäÿí áöòïÿðÿñò åëàí åäèð: “Î, ãàäûíêèìè ýþçÿë áÿäÿíÿ ñàùèáäèð, Òàíðû êèìè ñåâýè âÿ ùÿéàò úþâùÿðèèëÿ äîëóäóð".

Ëàêèí ùÿð äÿôÿ áèð íå÷ÿ àé êå÷ìÿìèø Ðåìáî èäåàë ýþçÿëëèéÿñèòàéèøäÿí èìòèíà åäèð.

Áóíóí àðäûíúà îíóí øåèðëÿðèíäÿêè ñåâýè èëàùÿñè ñèìàñûíûòàìàì äÿéèøèð! Áó äÿôÿ Ðåìáî øåèðëÿðèíÿ “èéðÿíú" áÿíçÿòìÿëÿðÿëàâÿ åòìÿêëÿ ðîìàíòèçìèí çÿðèô ñèìàñûíû äàðìàäàüûí åäèð. Îáó äÿôÿ “Âåíåðà Àíàäèàìåäà" øåèðèíè éàçûð. Éåíè èëàùÿñè“Âåíåðà"íû áèð àòà áÿíçÿäèð âÿ àòûí ÿí ýþçÿë éåðè, àðõàñûíäàêû“àüëàñûüìàç äÿðÿúÿäÿ ýþçÿë" àíóñ éàðàëàðûíû òÿñâèð åäèð.

111


Áó èêè øåèðè î, 1870-úè èë ÿðçèíäÿ éàçûá. Àäè ùàëäà äàõèëèùèññèééàòûí äÿéèøìÿñè ö÷öí áàøãà øàèðëÿðÿ áèð íå÷ÿ èë ëàçûìîëñà äà, Ðåìáîäà áó, úÿìè áèð íå÷ÿ àé çàìàí òÿëÿá åäèðäè. Áóîëäóãúà ñöðÿòëè äàõèëè äÿéèøìÿëÿð ÿðÿôÿñèíäÿ Ðåìáîíóí èëêñÿðñÿðèëèéè, ùÿì÷èíèí Ôðàíñàäà èíãèëàá âÿ ìöùàðèáÿëÿð áàøëàéûð.

Î, ñîéóã èíñàíëàðûí åòèíàñûç ìöíàñèáÿòèíÿ âÿ ýåò-ýåäÿàðòûðûëàí òîðïàã âåðýèñèíèí éöêöíÿ òàáå åòäèðèëÿí äàðûõäûðûúûåâèíäÿí, ãàðàãàáàã àíàñûíûí çöëìöíäÿí òåç-òåç ãà÷ûá óçàãéåðëÿðÿ ïóëñóç âÿ òÿêáàøûíà ñÿéàùÿòëÿð åòìÿéÿ áàøëàéûð.

Ìÿêòÿáäÿ ýþñòÿðäèéè ÿëà íÿòèúÿëÿðèí ãàðøûëûüûíäà ùÿäèééÿåäèëìèø êèòàáëàðûíû, áóíóí àðäûíúà èñÿ ñààòûíû ñàòûð. Ïàðèñÿ,äàùà ñîíðà Áåë÷èêàéà ãà÷ûð. Æóðíàëèñòèêà èëÿ ìÿøüóë îëìàüàúÿùä åäèð. Îíó áèð íå÷ÿ äÿôÿ “åâñèç âÿ éàøàìàüà èìêàíûîëìàéàí øÿõñ" êèìè òóòóá åâèíÿ ãàéòàðûðëàð.

Î, èíãèëàáäàí ðóùëàíàðàã äöíéàäàí õÿáÿðñèç, Øàðëåâèëøÿùÿðèíäÿ êîììóíàíû äÿñòÿêëÿéÿí àëîâëó øåèðëÿð éàçûð.Ìÿìóðëàð âÿ ùàêèìèééÿòÿ íèôðÿò ïöñêöðöð, ùÿòòà êîììóíèñòêîíñòèòóñèéàñûíûí ëàéèùÿñèíè äÿ ùàçûðëàéûð.

Ðåìáî Òàíðû èëÿ áàüëû øåèðëÿðè “Øÿð" àäëàíäûðûðäû. Ùÿð áàçàðýöíö àíàñûíûí êþëýÿñè àëòûíäà ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëäóüó õðèñòèàíêèëñÿñèíÿ âÿ õðèñòèàíëûüà äÿðèíäÿí íèôðÿò åäèðäè.

Î, äÿôÿëÿðëÿ áàððèêàäàëàðûí àðõàñûíäà éàõàëàíûð. Áóñÿíÿäñèç, ïóëñóç, øöáùÿëè éåíèéåòìÿíè ãàòàðà ìèíäèðèá Ïàðèñÿùÿáñõàíàéà ýþíäÿðèðëÿð, î èñÿ ùÿð äÿôÿ áèð éîëëà úàíûíû ãóðòàðûð.

Ëàêèí Àðòóð Ðåìáî ùå÷ íÿéÿ áàõìàéàðàã èíãèëàá éóâàñûíà÷åâðèëìèø Ïàðèñÿ ýåäÿ áèëèð. 1871-úè èëèí 25 éàíâàðûíäàí 10ôåâðàëûíà ãÿäÿð î, Ïàðèñäÿ ãàëûð. Îíóí áó èêè ùÿôòÿ ÿðçèíäÿïóëñóç íåúÿ éàøàäûüû ùÿëÿ äÿ ìÿëóì äåéèë. Äàùà ñîíðà åâÿïèéàäà ãàéûäûð. Åâäÿí ÷îõñàéëû ãà÷ûøëàðûíûí ùå÷ áèð íÿòèúÿâåðìÿìÿñè âÿ íèôðÿò åòäèéè ðåæèìèí ÷þêìÿñèíÿ èíàìû Ðåìáîíóíøåèðëÿðèíè úàíëàíäûðàí èñòåùçà, íèôðÿò, ãÿçÿáëÿ äîëóäóð.

Áó äþâðäÿ éàçäûüû øåèðëÿðè èëÿ 17 éàøëû Ðåìáî éåíèïîåçèéàíûí ÿñàñûíû ãîéìóøäó. Îíóí þçö ö÷öí èäåàëëàøäûðäûüûïîåçèéà öðÿêäÿí ñöçöëöá ýÿëÿí âÿ èíñàíû áàøûíû ãàëäûðûáýþéëÿðÿ íÿçÿð éåòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí áèð ïîåçèéà äåéèëäè.Ðåìáî, þç äåéèìè èëÿ, “èíñàíû áàüûðñàüûíäàí òóòóá äàðòàí" áèð

112


øåèðèééÿòèí éàðàäûúûñû èäè. Êîììóíàíûí ñöãóòó îíäà ìÿéóñëóã,öìèäñèçëèê âÿ ùèääÿò îéàäûð âÿ áó îíó éåíè ìÿãñÿä àõòàðûøûíàñþâã åäèð. Î, èñòåäàäûíû ùÿéàòëà áèðëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ùÿéàòûíîíóí èñòåäàäûíûí îðòàéà ÷ûõìàñûíà íåúÿ êþìÿê åäÿúÿéèíèàíëàìàüà ÷àëûøûð. Íÿùàéÿò, þç ìÿãñÿäèíè òàïûð.

Áóäóð, 1871-úè èëèí ìàéûíäà Ðåìáî äîñòóíà éàçäûüûìÿêòóáóíäà ùÿð øåéè ÿòðàôëû èçàù åäèð: “Øàèð îëìàã èñòÿéÿíàäàìûí èëê ÷àòìàëû îëäóüó øåé òàì þçöíöäÿðêäèð, î, ðóùóíóàõòàðìàëû, òÿãèá åòìÿëè, þéðÿíìÿëè, îíó áàøà äöøìÿéÿ÷àëûøìàëûäûð. Îíó òàì áàøà äöøÿíäÿí ñîíðà èñÿêàìèëëÿøäèðìÿéÿ áàøëàìàëûäûð! Áó, êÿíàðäàí ñàäÿ ìÿñÿëÿ êèìèýþðöíöð... Àììà éîõ, ðóùóíó ÷èðêèíëÿøäèðìÿê ëàçûìäûð. Þçöíööçöíäÿ çèéèëëÿð ÿêÿí âÿ áåúÿðÿí èíñàí êèìè òÿñÿââöð åò. Ìÿíèìäåäèéèìèí ìÿüçè áóäóð êè, ýþðöúö îëìàã ëàçûìäûð, þçöíöýþðöúö êèìè éåòèøäèðìÿê ëàçûìäûð".

“Øàèð þçöíö óçóí ìöääÿòÿ, ùöäóäñóç âÿ ÿòðàôëû ýþòöð-ãîéåäÿðÿê ýþðöúöéÿ ÷åâèðèð. Î, “áöòöí ùèññëÿðèíè êþêäÿí ñàëàðàã"áóíà íàèë îëóð".

Î, ñåâýèíèí, ÿçàáûí, ÷ûëüûíëûüûí ùÿð ùàëûíäàí êå÷èð. Î þçöíöàõòàðûð. Þçöíö ùÿð úöð çÿùÿðëÿ òàãÿòäÿí ñàëûð, ëàêèí çÿùÿðèíúþâùÿðèíè úàíûíà ÷ÿêèð. ×ÿêäèéè èçàùåäèëìÿç ìÿøÿããÿòëÿðäÿäàâàìëû îëìàã ö÷öí î þç èíàíúûíà, ôþâãÿëèíñàí ýöúöíÿ åùòèéàúäóéóð, î, áöòöí âàðëûãëàðûí ÿí ÿçàáêåøè, ÿí ýöíàùêàðû, ÿíëÿíÿòëÿíìèøèíÿ ÷åâðèëèð âÿ áöòöí àëèìëÿðèí àëèìè îëóð! ×öíêè î,“íàìÿëóìëóüà" ÷àòûð.

“...Áåëÿëèêëÿ, øàèð ÿñë îä îüðóñóäóð. Î, èíñàíëûüà ýþðÿ, ùÿòòà"ùåéâàíèëèéÿ" ýþðÿ úàâàáäåùäèð". Ìöíàñèá áèð äèë òàïìàãëàçûìäûð. ×öíêè ùÿð áèð ñþçöí, èäåéàíûí, îðòàã äèëèí çàìàíûýÿëÿúÿê! Áó äèë ðóùóí ðóùëà ñþùáÿòèíÿ ÷åâðèëÿúÿê, î, ùÿð øåéèè÷èíÿ àëàúàã, ãîõóëàðû, ñÿñëÿðè, ðÿíýëÿðè, ôèêèðëÿðè ôèêèðëÿðëÿáèðëÿøäèðÿúÿê âÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðÿúÿê. Øàèð þç çÿìàíÿñèíèíöìóìè ðóùóíäà îëàí ýèçëèíëÿðè ìöÿééÿí åòìÿëèäèð, î, ôèêèðëÿðèíèèôàäÿ åòìÿêäÿí äàùà áþéöê èø ýþðìÿëèäèð, òÿðÿããèéÿ äîüðóýåäÿí éîëäàí äàùà áþéöê éîë ìöÿééÿí åòìÿëèäèð!"

Ñåíòéàáð àéûíäà Ðåìáî ðîìàíòèê-ýþðöúö ùåñàá åòäèéè øàèðÏîë Âåðëåíÿ áèð íå÷ÿ øåèðèíè äÿ ÿëàâÿ åòìÿêëÿ èêè ìÿêòóá éàçûð.Î, ìÿêòóáóíäà à÷ûãúà Ïàðèñÿ ýÿëìÿê ö÷öí ïóëó îëìàäûüûíû

113


åòèðàô åäèð. Âåðëåí úàâàá âåðèð: “Ýÿëèí, ÿçèç äîñò, áþéöê ãÿëá, -Ñèçè äÿâÿò åäèðëÿð, éîëóíóçó ýþçëÿéèðëÿð".

Ðåìáî Ïàðèñÿ éåíè øåèðè îëàí “Ñÿðõîø ýÿìè" èëÿ áèðëèêäÿ éîëàäöøöð. Âåðëåí îíó òàíûäûãäàí ñîíðà ùåéðÿòÿ äöøöð âÿ áèð äàùèíèêÿøô åòäèéè ö÷öí ôÿõð åäèðäè. “Ñÿðõîø ýÿìè" ñèìâîëèçìèí ÿñàñêþêëÿðèíäÿí áèðèíÿ ÷åâðèëèð. Ñèìâîëèçì èñòÿíèëÿí äóéüóíóíèñòÿíèëÿí îáðàçûí ñèìàñûíà áöðöíäöéö áèð àõûí îëóð.

Ðåìáî ýþðöúöëöê òÿúðöáÿñèíÿ áóðàäà áàøëàéûð. Î, ôàíàòèêáèð èíàäêàðëûãëà þçöíö àúëûãëà, àëêîãîëëà âÿ íàðêîòèêëÿ ÿçàáàäö÷àð åäèð. Áèëÿðÿêäÿí þçöíö éóõóñóçëóüà ìÿùêóì åäèð. Î,äàâàêàð, ùèðñëè áèðèñèíÿ ÷åâðèëèð âÿ àõûðäà ìÿëóì îëóð êè, ôðàíñûçøåèð àëëàùëàðû àðàñûíäà îíà òÿêúÿ Âåðëåí òàá ýÿòèðÿ áèëèð. Îíëàðûíùîìîñåêñóàë ñåâýè ìöíàñèáÿòëÿðè Âåðëåíèí þç àèëÿñèíäÿíóçàãëàøìàñû èëÿ íÿòèúÿëÿíèð.

Ðåìáî èíñàíëà Êàèíàò àðàñûíäà âàñèòÿ÷è îëìàüà úàí àòûð.Âåðëåíñÿ øåèðëÿð éàçûð. Øàèðëÿð áèðëèêäÿ ñÿéàùÿòÿ ÷ûõûðëàð. ÎíëàðÁåë÷èêàéà, äàùà ñîíðà Ëîíäîíà ýåäèðëÿð. Èíýèëòÿðÿäÿ ôðàíñûçäèëèíè òÿäðèñ åòìÿêëÿ ïóë ãàçàíûðëàð. Âåðëåíèí åëÿ äÿ âàðëûîëìàéàí àíàñû îíà ùÿð àé õåéëè ïóë ýþíäÿðèð. Áöòöí áóíëàð èñÿýöíëÿðèí áèð ýöíö ñÿðõîø Âåðëåíèí Ðåìáîíó ñþéìÿñè âÿ îíóíÿëèíÿ àòÿø à÷ìàñû èëÿ áàøà ÷àòûð. Âåðëåíè ùÿáñÿ àòûðëàð. Î, èêèèëëèéÿ àçàäëûãäàí ìÿùðóì îëóð.

“Ìÿí þçöìäÿí ñîíðà ñàüëàì òÿôÿêêöðöí ìÿëÿê ïèëëÿëÿðèíèíçèðâÿñèíäÿ áèð éåð ãîéóá ýåäèðÿì".

“Ìÿí éåíè ÷è÷ÿêëÿð êÿøô åòìÿéÿ úàí àòäûì, éåíè óëäóçëàð,éåíè íþâ ìåéâÿëÿð, éåíè äèëëÿð... Ìÿí ôþâãÿëòÿáèè ýöúÿ ñàùèáîëäóüóìà èíàíûðäûì. Íÿ îëñóí êè!.. Ìÿí! Þçöíö êàùèí, éà äàìÿëÿê ùåñàá åäÿí, ÿõëàãûí ùÿð íþâöíäÿí àçàä îëìóø ìÿíéåíèäÿí äöíéàéà àòûëäûì, èíäè þçöìÿ èø òàïûá àìàíñûçýåð÷ÿêëèêëÿ áàðûøìàëûéàì!"

Ôðàíñàäà äîüìà êÿíäèíäÿ ãàëìàã Ðåìáî ö÷öí äþçöëìÿçáèð ôèêðÿ ÷åâðèëèð. ×öíêè ÿëäÿí-àéàãäàí óçàã îëàí áó éåðäÿ íÿôþâãÿëøàèð, íÿ äÿ èíãèëàá÷û îëìàã ìöìêöí èäè. Ùÿéàòûíùÿðÿêÿòèíè ÿêñ åòäèðìÿéÿí ïîåçèéà îíó ãÿòèééÿíìàðàãëàíäûðìûðäû. Î þçöíÿ áàøãà éîë ñå÷èð.

Áåëÿ áèð ðÿâàéÿò âàð êè, ýóéà Ðåìáî Àôðèêàéà ýåòäèêäÿí

114


ñîíðà óüóðëó áèð òàúèðÿ ÷åâðèëèð. Áó ìèôè îíóí áàúûñûíûí ÿðè ÷îõëóãóðàìà ôàêòëàðëà, õåéëè ñÿé ýþñòÿðÿðÿê äöçÿëòìèøäè. Î áöòöíýöúö èëÿ áó ìÿøùóð ãîùóìóíà õîø ñèìà éàðàòìàã èñòÿéèðäè.

ßñëèíäÿ èñÿ äèëÿí÷è êþêöíäÿ éàøàéàí Ðåìáî áöòöíÀâðîïàíû ýÿçèá áóðàäàí ýåòìÿê ö÷öí âÿñàèò àõòàðûðäû.Íÿùàéÿò, î ýåäèá ùîëëàíä îðäóñóíà éàçûëûð âÿ àõûð êè, ùÿðáèÿìÿëèééàòëàðäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí Éàâà àäàñûíà ýåäÿí ýÿìèéÿìèíèð. Úÿìè ö÷ ùÿôòÿ ñîíðà èñÿ ÿñýÿðëèêäÿí ãà÷ûð. Àäàì þëäöðÿáèëìÿéÿúÿéèíè àíëàéûð. Éåíèäÿí Øàðëåâèëÿ ãàéûäûð. 1877-úè èëäÿÐåìáî Àâñòðèéà öçÿðèíäÿí Ðóñèéàéà ýåòìÿê õÿéàëûíà äöøöð,àììà éîëäà îíó ãàðÿò åäèðëÿð âÿ Àâñòðèéà ïîëèñè îíó òóòóáÔðàíñàéà ãàéòàðûð.

Ðåìáî áèð ìöääÿò òÿðúöìÿ÷è êèìè Àâðîïàíû ýÿçÿí áèð ñèðêÿãîøóëóá Àëìàíèéàéà, Äàíèìàðêàéà, Èñâå÷ÿ ýåäèð. Íþâáÿòè èëèíïàéûçûíäà î, Àëï äàüëàðûíû ïèéàäà êå÷èð! Ýåíóéàéà ÷àòûð,îðàäàí ýÿìè èëÿ Èñêÿíäÿðèééÿéÿ öçöð. Þçöíÿ óéüóí èø òàïàáèëìÿäèéèíäÿí îðàäàí Êèïðÿ ãàéûäûð âÿ ïîäðàò÷û êèìè èíøààòäàèøëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Ëàêèí Ðåìáîíóí ñÿùùÿòè áóðàäà äàùà ÷îõäþçöì ýÿòèðìÿéÿ èìêàí âåðìèð âÿ 1879-úó èëèí éàéûíäàõÿñòÿëèêäÿí òàìàìèëÿ ÿëäÿí äöøìöø ùàëäà éåíèäÿí Øàðëåâèëÿãàéûäûð. Éàëíûç áèð èë ñîíðà î, Ìèñèðÿ éîëà äöøöá, îðàäàùÿéàòûíäà èëê äÿôÿ äàèìè èø éåðè òàïà áèëèð.

Ðåìáîíóí èøëÿäèéè ôèðìà êîôå âÿ ôèë ñöìöéö òèúàðÿòè èëÿìÿøüóë îëóð. Îíó èêè ÿñàñ úÿùÿòèíÿ ýþðÿ äÿéÿðëÿíäèðèðëÿð,áèðèíúèñè, î, éåðëè äèëè îëäóãúà òåç ìÿíèìñÿéèð, èêèíúèñè, ùå÷íÿäÿí ãîðõìóð.

Ðåìáîíóí 1885-1887-úè èëëÿð àðàñûíäà èëê äÿôÿ ñÿùðàëûãäàíêå÷èá ýåòäèéè éîëäàí äàùà ñîíðà Åôèîïèéàéà äÿìèð éîëó ÷ÿêèðëÿð.Î, òöôÿíý ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí èéèðìè áèð àé áîéó êàðâàíëà áèðëèêäÿñÿùðàéëà éîë ýåäèð. Ðåìáî ñÿôèë êèìè éàøàéûð âÿ íÿ òàïñà éåéèð.

“Ìÿí àíúàã ñó è÷èðÿì, îíóí ö÷öí èñÿ àéäà îí áåø ôðàíêïóëóì ÷ûõûð! Ùå÷ âàõò ÷ÿêìèðÿì, ïàìáûã ïàëòàðëàð ýåéèíèðÿì,ïàëòàðà ÷ûõàí áöòöí õÿðúèì ùå÷ 50 ôðàíê åëÿìèð. Áóðàäà ùÿéàòäþçöëìÿç äÿðÿúÿäÿ ÷ÿòèí âÿ áàùàëûäûð..."

Ïàðèñäÿí îíà ýþçëÿíèëìÿç áèð õîø õÿáÿð ýÿëèð: Âåðëåí ÷îõáþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ, Ðåìáîíóí øåèðëÿðèíäÿí éàääàøûíäà ãàëàíëàðûãèñìÿí áÿðïà åäÿðÿê ÷àï åòäèðèá. Ëàêèí êå÷ìèø øàèðè áó, ùå÷ äÿ

115


ìàðàãëàíäûðìûð. Î èíäè úîüðàôè òÿäãèãàòëàðûéëà áàüëû ìÿãàëÿëÿðéàçìàüà ÷àëûøûðäû.

1891-úè èëèí éàçûíäà, Àôðèêàäà êå÷ÿí îí èëèí àðäûíäàíÐåìáîíóí äèçèíäÿ øèø ÿìÿëÿ ýÿëèð. Î, òÿúèëè îëàðàã Ìàðñåëÿéîëëàíûð, îðàäà îíóí àéàüûíû êÿñèðëÿð. Õÿñòÿëèê îíó òÿðê åòìèð.Ñàðêîìà îíó éàòàüà çÿíúèðëÿéèð. Áàúûñû Èçàáåëëà Ðåìáîíóíãàéüûñûíà ãàëûð. Þëöìöíäÿí áèð ãÿäÿð ÿââÿë Ðåìáî áàúûñûíäàíÀôðèêàéà ýåäÿí ýÿìè ö÷öí áèëåò àëìàñûíû õàùèø åäèð, î, þëöìàéàüûíäà “Àëëàùó-Êÿðèì" ñþçëÿðèíè èøëÿäèð âÿ Åôèîïèéàéàéîëëàíûð...

Ðåìáî èñòÿíèëÿí øàèðäÿí äàùà áþéöê áèð õÿéàëïÿðÿñò èäè,÷öíêè î, ùå÷ âàõò áþéöìÿìèøäè, óøàã ãàëìûøäû. “Ìÿí ñÿëèáéöðöøëÿðèíèí õÿéàëûíû ãóðäóì, õÿáÿðñèç-ÿòÿðñèç èòêèí äöøöá éåíèòîðïàãëàð, òàðèõè îëìàéàí ðåñïóáëèêàëàðû êÿøô åäÿíëÿðäÿí îëìàãèñòÿäèì, ãàíëû äèí ìöùàðèáÿëÿðè, ÿõëàã èíãèëàáëàðû, õàëãëàðûí âÿãèòÿëÿðèí ùÿðÿêàòû - ùàìûñû ýþçöìöí þíöíäÿ úàíëàíäû, áèðñþçëÿ, áöòöí ñåùðëÿðÿ èíàíäûì", - äåéÿ Ðåìáî “Úÿùÿííÿìäÿáèð éàé" êèòàáûíäà éàçûð.

116


ÈÔËÈÚ ÃÀÄÛÍÛÍ ÍÎÁÅËÀËÌÀÃËÛÜÛ -ÑÅËÌÀËÀÝÅÐËÞÔ

Îáó ìöêàôàòû 1909-úó èëäÿ “ÿñÿðëÿðèíè äèýÿðëÿðèíäÿíôÿðãëÿíäèðÿí éöêñÿê èäåàëèçìÿ, àéäûí-ïàðëàã òÿõÿééöëÿâÿ ìÿíÿâè òÿñèð ãöäðÿòèíÿ ýþðÿ" àëìûøäû.

ßñë àäû Ñåëìà Îòòèëèàíà Ëîâèñà Ëàýåðëþôäöð. Ñåëìà Ëàýåðëþô20 íîéàáð 1858-úè èëäÿ þëêÿíèí úÿíóáóíäàêû Âåðìëàíäÿéàëÿòèíäÿ, Ìàðáàêà àäëû ôåðìàäà, èñòåôàéà ÷ûõìûø çàáèò ÅðèêÃóñòàâ Ëàýåðëþôöí àèëÿñèíäÿ äîüóëàí áåø óøàãäàí äþðäöíúöñöîëàðàã äöíéàéà ýÿëìèøäè. Ö÷ éàøûíäà èôëèú êå÷èðìèø Ñåëìà áèð èëéàòàãäàí ãàëõà áèëìÿìèø, ñîíðà èñÿ ùÿéàòû áîéó øèêÿñòãàëìûøäû. Î äþâðöí òÿëÿáëÿðèíÿ ýþðÿ åâäÿ õöñóñè òÿùñèë àëìûøäû.Íÿíÿñèíäÿí äèíëÿäèéè ÷îõñàéëû íàüûë âÿ ðÿâàéÿòëÿð Ñåëìàíûêè÷èê éàøëàðûíäàí ñþçÿ áàüëàìûøäû.

1882-úè èëèí ïàéûçûíäà Ñåëìà àòàñûíûí èúàçÿñè îëìàäàíÑòîêùîëìäà ìöÿëëèìëÿð ìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëóð. Ìöÿëëèì îëìàãèñòÿéÿí Ñåëìà Ëàýåðëþô 1885-úè èëäÿ Ñòîêùîëìäàêû Êðàë ÀëèÃàäûí Ïåäàãîæè Àêàäåìèéàñûíû áèòèðèð. Òÿùñèë àëäûüû ìöääÿòäÿàòàñû ìàääè ÷ÿòèíëèéÿ äöøöð âÿ Ìàðáàêà ôåðìàñû ñàòûëûð. 1885-úèèëäÿ àòàñûíû èòèðÿí Ñåëìà Ëàýåðëþô ùÿìèí èë àèëÿñèíÿ êþìÿêìÿãñÿäèëÿ Ëàíäñêðîíäà ìöÿëëèìëèéÿ áàøëàéûð. Òåçëèêëÿ î,éöêñÿê ÿãëè âÿ ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ øàýèðäëÿðèíèíñåâèìëèñèíÿ ÷åâðèëèð.

Âåðìëàíäûí òÿêðàðñûç ìÿíçÿðÿëÿðè, åøèòäèéè õàëã ðÿâàéÿòëÿðè

117


Ñåëìàíû èëê ðîìàíûíû éàçìàüà ðóùëàíäûðìûøäû. Ùàçûð ùèññÿëÿð“Èäóí" æóðíàëûíûí êå÷èðäèéè ìöñàáèãÿéÿ ýþíäÿðèëìèøäè. Æóðíàëîíó ñàäÿúÿ ãàëèá êèìè ìöêàôàòëàíäûðìàãëà êèôàéÿòëÿíìÿìèø,ÿñÿðè êèòàá øÿêëèíäÿ ÷àï åòìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó äà áèëäèðìèøäè.

Èêèúèëäëèê ðîìàíû “Ùîñò Áåðëèíã ùàããûíäà ñàãà"íû (“ÝþñòàÁåðëèíýñ Ñàýà") 1891-úè èëäÿ éàçäû. 1924-úö èëäÿ ÌîóðèòçÑòèëëåðèí (Ìàóðèòç Ñòèëëåð) áó ðîìàí ÿñàñûíäà åêðàíëàøäûðäûüûôèëì Ëàýåðëþôöí äîüóëóá áîéà-áàøà ÷àòäûüû Âåðìëàíäáþëýÿñèíèí ÿí ïàðëàã äþíÿìèíè, î èëëÿðäÿêè ùÿéàòû, éàøàìûýþñòÿðèðäè.

Òÿõìèíÿí îí èë ìöÿëëèì èøëÿäèêäÿí ñîíðà Ñåëìà Ëàýåðëþôþçöíö áöòöíëöêëÿ éàðàäûúûëûüà ùÿñð åòìÿê ö÷öí ïåäàãîæèñàùÿäÿí óçàãëàøûð. 1890-úû èëëÿðäÿ Èñâå÷äÿ ðîìàíòèçìèíúàíëàíìàñûíäà î, þíÿìëè ðîë îéíàéûð. 1894-úö èëäÿ Ëàýåðëþôöí“Ýþðöíìÿç çÿíúèðëÿð" (“Îñéíëèýà Ëþíêàð") àäëû íîâåëëàëàð êèòàáû÷àï îëóíóð. 1895-úè èëäÿ òÿãàöä ãàçàíàí Ñåëìà ìöÿëëèìëèéèàòàðàã õàðèúè þëêÿëÿðÿ ñÿôÿðëÿðÿ ýåòìÿéÿ áàøëàéûð âÿ þçöíöòàìàìèëÿ éàçìàüà ùÿñð åäèð.

1895-1896-úû èëëÿðäÿ Èòàëèéàéà ñÿéàùÿòäÿí ñîíðà “Äÿúúàëûíìþúöçÿëÿðè" (“Àíòèêðèñòñ ìèðàêëåð") (1898) àäëû ñîñèàë ìÿçìóíëóðîìàíûíû ÷àï åòäèðèð. 1899-1900-úö èëëÿðäÿ èñÿ Ìèñèð âÿÔÿëÿñòèíÿ ñÿôÿð åäÿí éàçû÷û îðàäà êå÷èðäèéè ãûøûí òÿñèðèéëÿéàçäûüû, þçöíöí Èñâå÷èí ÿí þíäÿýåäÿí ðîìàí éàçàðûõöñóñèééÿòèíè òÿìèí åäÿí èêèúèëäëèê “Ãöäñ" (“Êóäöñ") ðîìàíûíûíÿøð åòäèðèð.

ßñÿðäÿ ãàçàíú äàëûíúà Ôÿëÿñòèíÿ éîëëàíàí Èñâå÷ôåðìåðëÿðèíèí ùÿéàòû, îíëàðûí ìöãÿääÿñ òîðïàãäà ìÿíÿâè èäåàëàõòàðûøëàðû “Ãöäñ" äèàëîýèéàñûíäà åïèê òÿñâèðèíè òàïûá.

1904-úö èëäÿ éàçû÷û àèëÿ ìöëêëÿðè îëàí Ìàðáàêàíû éåíèäÿíñàòûí àëà áèëèð. Î, þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð ùÿìèí ìöëêäÿ éàøàéûðâÿ äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿí ýÿëÿí ÷îõñàéëû ãîíàãëàðûíûáóðàäà ãÿáóë åäèð. 1904-úö èëäÿ Ñåëìà Ëàýåðëþô ùÿì äÿ Èñâå÷Àêàäåìèéàñûíûí Áþéöê Ãûçûë ìåäàëûíà ëàéèã ýþðöëöð.

Éàçû÷ûíûí ìÿøùóð ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðè äÿ “Íèëñ Ùîëãåðññîíóíâÿùøè ãàçëàðëà Èñâå÷ÿ ìþúöçÿëè ñÿéàùÿòè" (1906) àäëû óøàãðîìàíûäûð. Õàëã íàüûëëàðû öñëóáóíäà éàçûëìûø áó êèòàá þëêÿíè

118


äàùà éàõøû òàíûìàüà âÿ òàíûòìàüà õèäìÿò åäèð. 1994-úö èëäÿëàéèã ýþðöëäöéö Íîáåë ìöêàôàòûíû àëìàã ö÷öí ùÿéàòûíäà èëêäÿôÿ Èñâå÷ÿ ýÿëÿí éàïîí éàçû÷ûñû Êåíäçåáóðå Îå þëêÿ èëÿ èëêòàíûøëûüûíûí Ëàýåðëþôöí êèòàáûíäàí áàøëàäûüûíû åòèðàô åòìèøäè.Óøàãëàð ö÷öí éàçûëàí áàøãà áèð ÿñÿð - “Áàòàãëûãäàêû ôåðìàäàíîëàí ãûç" (1907) ðîìàíû äà Èñâå÷ ôîëêëîðóíóí ÿí éàõøûÿíÿíÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíûðäû.

1909-úó èëäÿ Ñåëìà Ëàýåðëþô Íîáåë ìöêàôàòû ëàóðåàòû îëóð.Òÿãäèìàò ìÿðàñèìèíäÿ Èñâå÷ Àêàäåìèéàñûíûí öçâö ÊëàóñÀííåðñòåäò ìöÿëëèôèí ÿñÿðëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè úÿùÿòëÿðè - äèëèíòÿìèçëèéèíè âÿ ñàäÿëèéèíè, öñëóáóí ýþçÿëëèéèíè, òÿõÿééöëäÿðèíëèéèíè, åòèê òÿñèð ýöúöíö õöñóñè âóðüóëàìûøäû. Éàçû÷ûíûíÍîáåë ìöùàçèðÿñè (íèòãè) èñÿ ìàðàãëû âÿ èáðÿòàìèç ôîðìàäà -àòàñû èëÿ õÿéàëè ñþùáÿò øÿêëèíäÿ ãóðóëìóøäó.

Ñåëìà Ëàýåðëþô 1914-úö èëäÿ Èñâå÷ Àêàäåìèéàñûíûí öçâöñå÷èëìèø, áàøãà ñþçëÿ äåñÿê, Íîáåë ìöêàôàòûíà íàìèçÿäëÿðèðÿëè ñöðìÿê âÿ íàìèçÿäëÿðëÿ áàüëû ìöçàêèðÿëÿð àïàðìàãñÿëàùèééÿòè ãàçàíìûøäû.

Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè áàøëàéàíäà ÷îõ ñàðñûëàí Ëàýåðëþôáèð íå÷ÿ èë ôàñèëÿ åäèá ùå÷ áèð ðîìàí éàçìûð. 20-úè èëëÿðäÿËàýåðëþôöí “Ëéîâåíøéîëäëàðûí öçöéö" (1925), “ØàðëîòòàËéîâåíøéîëä" (1925), “Àííà Ñâéîðä" (1928) ðîìàíëàðûíäàíèáàðÿò òðèëîýèéàñû ÷àï îëóíóð. Äàùà ñîíðà “Ìàðáàêà" (1922),“Áèð óøàüûí õàòèðÿëÿðè" (1930), “Ñåëìà Ëàýåðëþôöí ýöíäÿëèéè"(1932) àäëû êèòàáëàðûíäà ÷îõ èíúÿëèê âÿ óñòàëûãëà þç óøàãëûüûíûòÿñâèð åëÿéèð.

Ñåëìà Ëàýåðëþô ìöàñèð ùåêàéÿ éàçàðëàðûíûí ÿíèñòåäàäëûëàðûíäàí áèðè ñàéûëûð. Ñîâåò-ôèí ìöùàðèáÿñè (1939)áàøëàíàíäà Ñåëìà Ëàýåðëþô þç ìöêàôàòëàðûíû - Èñâå÷Àêàäåìèéàñûíûí Áþéöê Ãûçûë ìåäàëûíû âÿ Íîáåë ìöêàôàòûíûíãûçûë ìåäàëûíû Ôèíëàíäèéà ùþêóìÿòèíÿ ýþíäÿðìèø, îíëàðûíÿðèäèëèá þëêÿíèí ìöäàôèÿ åùòèéàúëàðûíà ñÿðô îëóíìàñûíû õàùèøåòìèøäè. Ëàêèí ëàçûìè âÿñàèò äèýÿð ìÿíáÿëÿðäÿí òàïûëäûüûíäàíìöêàôàòëàð áþéöê ìèííÿòäàðëûã ùèññè èëÿ ñàùèáèíÿ ãàéòàðûëìûøäû.

Ôàøèñò Àëìàíèéàñû ìÿòáóàòûíäà Ñåëìà Ëàýåðëþôäÿí “íîðäèêøàèðÿ" êèìè åùòèðàìëà ñþç à÷ûðäûëàð. Î, íàñèñò çöëìöíäÿíãóðòóëìàã èñòÿéÿí àëìàí ùÿìêàðëàðûíà êþìÿê åòìÿéÿ

119


áàøëàéàíäà èñÿ ìöíàñèáÿò äÿðùàë êþêëö øÿêèëäÿ äÿéèøìèøäè.1912-úè èëäÿ Íîáåë àèëÿñèíèí ãîíàüû êèìè Ñåëìà Ëàýåðëþô

Ðóñèéàéà ñÿôÿð åäèð. Ñÿôÿð çàìàíû îíóí Íîáåëëÿðèí ìÿíçèë-ãÿðàðýàùëàðûíäàí áèðèíèí éåðëÿøäèéè Áàêûäà îëóá-îëìàäûüûùàããûíäà, òÿÿññöô êè, ùÿð ùàíñû ìÿëóìàò éîõäóð. Èñâå÷èíìÿäÿíè-ìÿíÿâè ñèìàñûíû òÿìñèë åäÿí éàðàäûúû øÿõñèééÿò êèìèÑåëìà Ëàýåðëþô áó ýöí äÿ ïîïóëéàðäûð. Èñâå÷ ùþêóìÿòèíèíãÿðàðû èëÿ 1992-úè èëäÿí åòèáàðÿí îíóí ïîðòðåòè þëêÿ âàëéóòàñûíûí- 20 êðîíëóüóí öçÿðèíè áÿçÿéèð.

Ñåëìà Ëàýåðëþô 16 ìàðò 1940-úû èëäÿ äîüóëäóüó Ìàðáàêàäà82 éàøûíäà äöíéàñûíû äÿéèøèá.

120


ÖÐßÉÈÍÈ ÌßØßË ÊÈÌÈÉÀÍÄÛÐÀÍÀËÌÀÍ

1936-úû èëèí áèð éàç àõøàìûíäà Âéàíàêö÷ÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ âåëîñèïåä÷è èëÿïèéàäà òîããóøóð. Õÿñàðÿò àëàí ïèéàäà

õÿñòÿõàíàéà ÷àòäûðûëûð, ùÿêèìëÿð îíóí áÿäÿíèíäÿêè ñûíûãëàðûñàüàëäà áèëìèðëÿð âÿ 2 àé ñîíðà - èéóíóí 12-äÿ î, âÿôàò åäèð.Áóíóíëà äà Âéàíà óíèêàë áèð øÿõñèééÿòè, àëìàíäèëëè Àâðîïàÿäÿáèééàòû âÿ ìÿäÿíèééÿòè èñÿ ÕÕ ÿñðèí èëê îòóç èëèíèí ôåíîìåíèíèèòèðèð. Ùÿìèí øÿõñ 62 éàøëû éàçû÷û, æóðíàëèñò, íàòèã, ñàòèðèê ÊàðëÊðàóñ èäè.

Ñîíðàëàð äåéÿúÿêäèëÿð: îíóí áÿõòè ýÿòèðäè, ñÿùíÿíè àêòéîðêèìè âàõòûíäà òÿðê åòäè, íÿ åòìÿëèéäèñÿ, ùàìûñûíà ìöâÿôôÿã îëäó.2 èë ñîíðà àíøëöñ áàø âåðÿúÿêäè, Ùèòëåð Àâñòðèéàíû Àëìàíèéàéàáèðëÿøäèðÿúÿêäè, Êðàóñ èñÿ òÿêúÿ àíòèôàøèñò äåéèë, ùÿì äÿéÿùóäèéäè. Îíóí ìöùàúèðÿò åòìÿê åùòèìàëû äà ñûôûðäû - ÂéàíàíûÊðàóññóç, Êðàóñó èñÿ Âéàíàñûç òÿñÿââöð åòìÿê íîíñåíñäè.

***1874-úö èëäÿ èíäèêè ×åõèéàíûí Éè÷èí øÿùÿðèíäÿ âàðëû éÿùóäè

àèëÿñèíäÿ äöíéàéà ýþç à÷äû. 3 éàøûíäà íàìÿëóì õÿñòÿëèêíÿòèúÿñèíäÿ ñàü ÿòðàôëàðû èôëèú îëäó. Êàðë Êðàóñóí þìðöíöí áþéöêùèññÿñè Âéàíà èëÿ áàüëûéäû. Áóðàäà î, óíèâåðñèòåòÿ äàõèë îëóð,äèïëîì àëìàäàí òÿùñèëèíè éàðûì÷ûã àòûð, æóðíàëèñò âÿ éàçû÷û îëóð,åëÿ áóðàäà äà þçöíöí íÿøðè 37 èë (òà þëöìöíÿ ãÿäÿð) äàâàì

121


åäÿúÿê “Äèå Ôàúêåë" (“Ìÿøÿë") æóðíàëûíû áóðàõûð. “Ìÿøÿë"èí èëê íþìðÿñèíèí âéàíàëûëàðäà íåúÿ øîê åôôåêòè

éàðàòäûüûíû ùàäèñÿíèí øàùèäè æóðíàëèñò Ðîáåðò Ëåé áó úöð òÿñâèðåäèð: “Ùàðà áàõûðñàí - ùÿð éåðäÿ ãûðìûçû ðÿíýäèð. Ùàìû ïû÷ûëäàøûð,óüóëäàéûð, äåéèíèð. Êö÷ÿëÿðäÿ, òðàìâàéäà, øÿùÿð ïàðêûíäà - ùàìûãûðìûçû æóðíàë îõóéóð".

Òàðèõ - 1899-úó èë, ãûðìûçû æóðíàë - “Ìÿøÿë". Âÿ îíóí èëêíþìðÿñèíèí ÷àïû èëÿ ìÿòáóàò òàðèõèíèí ÿí ïàðàäîêñàëñöæåòëÿðèíäÿí áèðè áàøëàéûð. 37 èë ÿðçèíäÿ æóðíàëûí 922 íþìðÿñè÷àïäàí ÷ûõûð, öìóìè ñÿùèôÿëÿðèí ñàéû 22.500-ÿ ÷àòûð.

×îõ òåçëèêëÿ Êðàóñóí æóðíàëû àëìàí äèëèíäÿ ÿí ùþðìÿòëè âÿíöôóçëó æóðíàëëàðäàí áèðèíÿ ÷åâðèëèð. ßââÿëúÿ î, àéäà ö÷ äÿôÿ ÷ûõûð,àíúàã òåçëèêëÿ áó ìöòÿìàäèëèéè ñàõëàìàã îëìóð âÿ æóðíàëûí öçãàáûüûíäà “Ñÿðáÿñò äþâðèééÿ" êÿëìÿñè ïåéäà îëóð. Áÿçÿí àéðû-àéðû íþìðÿëÿð àðàñûíäà 2-3 àé âàõò îëóðäó, Áèðèíúè Äöíéàìöùàðèáÿñè âàõòû èñÿ æóðíàë 6 àéëûüà éîõà ÷ûõûð. Ùÿúìäÿ äÿñòàáèëëèê éîõäó - ÿââÿë æóðíàë 24 ñÿùèôÿ èäè, ñîíðà àðòûð, áÿçÿí 80,áÿçÿí 300 ñÿùèôÿéÿ ÷àòûð. Òÿáèè êè, ùÿð äÿôÿ ãèéìÿò äÿ äÿéèøèð.

Æóðíàëëà Àâãóñò Ñòðèíäáåðã, Îñêàð Óàéëä, Åðèõ Ìöçàì, ÏåòåðÀëòåíáåðã âÿ þç äþâðöíöí äèýÿð ìÿøùóð ãÿëÿì ñàùèáëÿðèÿìÿêäàøëûã åäèðäè. Àíúàã æóðíàë íÿ ãÿäÿð íöôóç ãàçàíûðäûñà,àáóíÿ÷èëÿðèíèí ñàéû íÿ ãÿäÿð àðòûðäûñà, ìöÿëëèôëÿðèí ñèéàùûñû äà áèðî ãÿäÿð ãûñàëûðäû. Âÿ ýöí ýÿëèð, - áó, 1911-úè èëäÿ áàø âåðèð, -æóðíàëûí öç ãàáûüûíäà “Áöòöí ìÿãàëÿëÿð Êàðë Êðàóñ òÿðÿôèíäÿíéàçûëûá" úöìëÿñè ïåéäà îëóð. Áåëÿëèêëÿ, Âéàíàíûí ÿí ìÿøùóðæóðíàëû “áèð àêòéîðóí òåàòðû"íà ÷åâðèëèð. 25 èë ÿðçèíäÿ Êðàóñ æóðíàëûíéåýàíÿ ìöÿëëèôè îëóð.

Êðàóñ íÿäÿí éàçûðäû? Ùÿìèøÿ åéíè ìþâçóäàí - Âéàíàùÿéàòûíûí ìÿòáóàòäà íåúÿ èøûãëàíäûðûëìàñûíäàí. Î, éåðëèãÿçåòëÿðäÿêè ìàòåðèàëëàðû äöíéàíûí ñîíóíóí êëèíèê ìÿíçÿðÿñèêèìè þéðÿíèð âÿ ÿí õûðäà ùàäèñÿíèí äÿ ìÿòáóàòäà íåúÿ òÿñâèðîëóíäóüóíó ýþçäÿí ãà÷ûðìûðäû. Èñòÿð äèëÿí÷èíèí þëöìö îëñóí,èñòÿð ôàùèøÿíèí ùÿáñè, ùàíñûñà ñèéàñè ãàëìàãàë, éåíè òàìàøà,êö÷ÿ ñàâàøû, ïàðëàìåíòäÿ ñþç äóåëëÿðè, éàõóä äöíéà ìöùàðèáÿñè- ùå÷ íÿ Êðàóñóí äèããÿòèíäÿí ãà÷ìûð âÿ ùàìûñû îíóí àíàëèçîáéåêòèíÿ ÷åâðèëèðäè.

“ßí ÿùÿìèééÿòñèç ùàäèñÿ ö÷öí ÿí äÿùøÿòëè òàëå îíóí ãÿçåò

122


õÿáÿðèíÿ ÷åâðèëìÿñèäèð", - Êðàóñ éàçûð. ×öíêè ÕÕ ÿñðèíÿââÿëèíäÿí áàøëàéàðàã ãÿçåò õÿáÿðëÿðè àðòûã ùàäèñÿëÿð ùàãäàñàäÿúÿ ìÿëóìàò îëìàãäàí ÷ûõàðàã àáñóðäà ÷åâðèëèá, æóðíàëèñòèñÿ, ìÿñÿëÿí, “Èìïåðàòîð Âéàíàéà ýÿëèá âÿ áèðáàøà îâà éîëëàíûá"õÿáÿðèíè àðòûã îëäóüó êèìè âåðìÿéÿðÿê îíóí éàíûíû ùÿð úöð øàéèÿ,ôàíòàçèéà, éàëàí âÿ ãàëìàãàëëà “áÿçÿéèð". Áèð ñþçëÿ, æóðíàëèñòéàëíûç õÿáÿð âåðìÿê êèìè ÿñàñ èøèíè êÿíàðà òóëëàéûá, ÿâÿçèíäÿ ðÿééàéìàã, åìîñèéàëàðû úîøäóðìàã, åëìè, éàõóä ïñåâäîåëìèòÿëèìëÿðè òÿáëèü åòìÿêëÿ, ìöõòÿëèô êîíñåïñèéàëàðûí ðåêëàìû èëÿìÿøüóëäóð.

Âÿ áó, ùÿëÿ äöíéàíûí ñîíó äåéèë. Äöíéàíûí ñîíó î âàõòáàøëàéûð êè, êþëýÿ þç éåðèíè òóòìàãäàí èìòèíà åäèð, éàëàí âÿ øàéèÿðåàë èíñàíëàðû âÿ ðåàë àëÿìè öñòÿëÿéèð, ùàäèñÿëÿð èñÿ éàëíûç îíàýþðÿ áàø âåðèð êè, ãÿçåò ñÿùèôÿëÿðèíÿ äöøñöí (Íåúÿ äÿ òàíûøìÿíçÿðÿäèð! Áó ýöí øîó-áèçíåñ âÿ ñèéàñè øîó ÿùëè ñþçëÿðè,ãàëìàãàëëàðû âÿ øàéèÿëÿðè èëÿ éàëíûç áóíà ÷àëûøìûðìû? Éàõóä, ÿýÿðìÿòáóàò òÿðÿôèíäÿí áîéêîò îëóíñàéäûëàð, ÷åøèäëè òåððîð÷óëàðûíàêñèéàëàðûíûí ñàéû áÿëêÿ äÿ 90 ôàèç àçàëìàçäûìû?!).

Íÿòèúÿäÿ íÿ áàø âåðèð? Èíñàíëàð þç ùèññëÿðèíè, áàõûø âÿðÿéëÿðèíè ãÿçåò áàøëûãëàðûíà (áèçèì äþâðöìöçäÿ ùÿì äÿ ÒÂ,ñîñèàë øÿáÿêÿ, ñàéòëàð) óéüóíëàøäûðûðëàð. Êðàóñ áó ôàúèÿíè “Áàøðåäàêòîðëàðûí êîíêëàâûíûí ïèñ éóõóñó" àäëàíäûðûð. Î þçöíöí ÿñàñäöøìÿíèíè äÿ åëàí åäèð âÿ îíó “ôðàçà" àäëàíäûðûð. Áèçèì äèëèìèçäÿùÿìèí àíëàéûøà ÿí ìöâàôèã ýÿëÿí, éÿãèí êè, “ëàããûðòû" êÿëìÿñèäèð.Ëàããûðòû åëÿ úöìëÿäèð êè, ìÿçìóíó ñþçëÿð âàñèòÿñèëÿ òÿùðèô îëóíóð,ùÿì éàçàíûí, ùÿì îõóúóíóí áàøûíû àëäàäûð, öñòÿëèê äÿ þçöíöýàù ñèéàñÿò, ýàù åëì, ýàù ÿäÿáèééàò äîíóíäà òÿãäèì åäèð.

Êðàóñ áÿõòëè àäàìäû - ñÿðâÿò ñàùèáè îëìàüû îíà ñåâäèéèèíòåëëåêòóàë ôÿàëèééÿòëÿ ìÿøüóë îëìàüà èìêàí âåðèðäè. ×åõèéàäàêûêàüûç ôàáðèêè ùÿòòà Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ äÿ îíóìàääè úÿùÿòäÿí òÿìèí åäèðäè. Îäóð êè, 37 èë ÿðçèíäÿ î, “Ìÿøÿë"èíèòÿêáàøûíà íÿøð åäÿ áèëäè. Öñòÿëèê, æóðíàë ùå÷ âàõò çèéàíëàèøëÿìÿéèá, äÿôÿëÿðëÿ èñÿ Êðàóñ åéíè íþìðÿíè òÿêëèôèí ÷îõëóüóíóíÿçÿðÿ àëàðàã òÿêðàð-òÿêðàð ÷àï åòìÿëè îëóá. Áó ýöí äÿíàìÿëóìäóð - “Ìÿøÿë" ùàíñû òèðàæëà ÷ûõûá? ßâÿçèíäÿ èñÿ ÀâñòðèéàÅëìëÿð Àêàäåìèéàñû îíóí áöòöí íþìðÿëÿðèíè ñàõëàéûá, 2006-úûèëäÿí èñÿ (ìöÿëëèôèí þëöìöíäÿí 70 èë ñîíðà ìöÿëëèôëèê ùöãóãó

123


ãöââÿäÿí äöøäöéöíäÿí) èíòåðíåòäÿí ùÿð êÿñ “Ìÿøÿë"èí áöòöíìÿãàëÿëÿðèíè ïóëñóç îõóéà áèëÿð.

Êðàóñ èñÿ éàëíûç æóðíàëèñòëÿðè Àêîïàëèïñèñèí ñÿáÿáêàðû ñàéàí,“êöòëÿëÿðèí äþâðö"íöí éàõûíëàøäûüûíû ïðîãíîç âåðÿí æóðíàëèñò âÿïóáëèñèñò äåéèëäè. Î, 4 úèëäëèê “Àôîðèçìëÿð"èí, äèë÷èëèéÿ äàèð ñàíáàëëûÿñÿðëÿðèí, áèð ÷îõ ïéåñëÿðèí ìöÿëëèôè, ùÿòòà Íîáåë ìöêàôàòûíàíàìèçÿä èäè. Îíóí “Áÿøÿðèééÿòèí ñîí ýöíëÿðè" äðàìû ÁèðèíúèÄöíéà ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ éàçûëûá âÿ áèð òÿíãèä÷èíèí éàçäûüûêèìè: “Éàëíûç äðàìûí áöòöí äÿðèíëèéèíÿ âàðìàüûí, áÿçÿí äÿ îíóíìÿçìóíóíó çàìàíûí (ùÿì÷èíèí àëìàí äèëèíèí) ðåàëëûüûíûíêîíòåêñòèíäÿí êÿíàðäà àíëàìàüûí ãåéðè-ìöìêöíëöéöíäÿíäèð êè,Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí áÿùñ åäÿí ÿí ÿùÿìèééÿòëè ÿñÿðÊðàóñóí “Áÿøÿðèééÿòèí ñîí ýöíëÿðè" éîõ, Ðåìàðêûí “Ãÿðáúÿáùÿñèíäÿ ñàêèòëèêäèð" ðîìàíû ñàéûëûð".

Ãàòû ïàñèôèñò îëàí Êðàóñ ùÿìèí ÿñÿðèíäÿ ìöùàðèáÿ ùàãäàéàçûð: “Ìöùàðèáÿ - áàøëàíüûúäà öìèääèð êè, áèçÿ éàõøû îëàúàã;ñîíðà - ýþçëÿíòèäèð êè, îíëàðà ïèñ îëàúàã; äàùà ñîíðàìÿìíóíëóãäóð êè, îíëàðà ùå÷ äÿ áèçäÿí éàõøû äåéèë; íÿùàéÿò,ýþçëÿíèëìÿç êÿøôäèð êè, áèçÿ äÿ, îíëàðà äà ïèñäèð".

***Îôôåíáàõûí ìóñèãèñèíèí ìÿôòóíó îëàí, Áðåõòÿ ñèìïàòèéà

áÿñëÿéÿí, Ëåâ Òîëñòîéó áÿéÿíìÿéÿí Êàðë Êðàóñóí ÕÕ ÿñðèí áèð÷îõ áþéöê ôèêèð àäàìëàðûíà ýöúëö òÿñèðè îëóá. Îíëàðäàí áèðè -íîáåëèàò, “Êöòëÿ âÿ ùàêèìèééÿò"èí ìöÿëëèôè Åëèàñ Êàíåòòè þçöíöíàâòîáèîãðàôèê “Éöçèëëèéèìèçèí àäàìû" êèòàáûíäà îíà àéðûúà ôÿñèëùÿñð åäèá. Ôÿñèë “Êàðë Êðàóñ, ìöãàâèìÿò ìÿêòÿáè" àäëàíûð.

1927-úè èëèí 14 èéóëóíäà Âéàíàäà ôÿùëÿëÿðèí òÿòèëè ýöëëÿáàðàíîëóíóð, 100-äÿí ÷îõ èíñàí ãÿòëÿ éåòèðèëèð, éàðàëàíàíëàðûí ñàéû1.000-è êå÷èð. Ñÿùÿðè Âéàíà êö÷ÿëÿðèíäÿ øÿùÿðèí ïîëèñåé-ïðåçèäåíòèíè (ïîëèñ ðÿèñè) èñòåôàéà ÷àüûðàí âÿ ýöíàùêàðëàðûíúÿçàëàíäûðûëìàñûíû òÿëÿá åäÿí ïëàêàòëàð ïåéäà îëóð.

Ïëàêàòëàðû áèðúÿ íÿôÿð èìçàëàìûøäû - Êàðë Êðàóñ...

124


ÊÎÐËÓÜÓ ÙÅ×ß ÑÀÉÀÍ ÃÀÄÛÍ - ÙÅËÅÍ ÊÅËËÅÐ

Áóéàçû ìÿøùóð Ùåëåí Àäàìñ Êåëëåð (1880-1968)ùàããûíäàäûð. Êåëëåð äöíéàéà ñàüëàì ýÿëìèøäè. Àíúàã1 éàø 7 àéëûüûíäà êå÷èðäèéè áèð õÿñòÿëèêäÿí ñîíðà

ýþçëÿðè òóòóëäó. Àðòûã îíóí ãóëàãëàðû äà åøèòìèðäè. Óøàãëûüûíûí èëêèëëÿðèíäÿ ÷îõ ÿñÿáè âÿ ÷ûëüûí èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ âàëèäåéíëÿðè îíàòÿðáèéÿ÷è àõòàðìàüà áàøëàäûëàð. Íÿùàéÿò, ÿââÿëëÿð êîð îëàí, ñîíðàÿìÿëèééàòëà (àç äà îëñà) ýþðìÿéÿ áàøëàéàí Åíí Ìåíñôèëä Ñàëëèâàíûòàïäûëàð. Ñàëëèâàíûí áöòöí ñÿéëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, èëê âàõòëàðÊåëëåðäÿ ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê îëìàäû. Íÿùàéÿò, áèð ýöí ãûçúûüàç ÿëèíÿñó òþêÿðêÿí Ñàëëèâàí áàðìàüû èëÿ î áèðè ÿëèíÿ “ñó" ñþçöíö éàçäû.

Áóíäàí ñîíðà Êåëëåðäÿ áþéöê áèð äÿéèøèêëèê áàøëàäû. Êåëëåðÿââÿëúÿ ñþçëÿðè þéðÿíäè. 1890-úû èëäÿ èñÿ äàíûøìàüà áàøëàäû.Ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà ìÿøùóð “Ìÿíèì ùÿéàò ùåêàéÿì" (1902)êèòàáûíû éàçäû. “Áöòöí Äöíéà" æóðíàëûíûí 1954-úö èë ñàéûíäà“Êîðëóüó ùå÷ÿ ñàéàí ãàäûí" àäëû éàçû äà Êåëëåð ùàããûíäà èäè. ÌàðêÒâåí èñÿ ÕÛÕ ÿñðèí èêè áþéöê äàùèñèíèí Íàïîëåîí âÿ Êåëëåðîëäóüóíó äåéèðäè.

Áèð ýöí ìöÿëëèìè îíó ùåéâàíëàðà òîõóíìàã ö÷öí ñèðêÿ àïàðäû.Îðàäà áèð àéûíûí ÿëèíè ñûõäû, áèð çöðàôÿíèí ãóëàãëàðûíà òîõóíäó.Èëàíëàð îíóí áîüàçûíà ñàðûëàíäà äà ùå÷ íÿäÿí ãîðõìàäû. Áèðñþçëÿ, Êåëëåð ãîðõóñóç áèð àäàì èäè. Êåëëåð èøûã âÿ ñÿñäÿí ìÿùðóìèäè. Àíúàã ùèññëÿðè î ãÿäÿð ýöúëö èäè êè, ãàðøûñûíäàêû àäàìûíøÿõñèééÿòèíè äÿ ìöÿééÿí åäÿ áèëèðäè. Ëîíäîíäà áèð ïàðêà ýèðÿíäÿ

125


ùàâàñûíäàí îðàíûí “Ãðèí Ïàðê" îëäóüóíó àíëàìûøäû. Úîüðàôèéàíûìöÿëëèìèíèí ãûðìûçû ïàë÷ûãäàí äöçÿëòäèéè ãàáàðûã õÿðèòÿ èëÿ þéðÿíäè.18 éàøûíäà àðòûã áèð ÷îõ ôÿíëÿðè áèëèðäè. Ëèñåéÿ áàøëàéàíäà àëìàí âÿëàòûí äèëëÿðèíäÿ ñÿðáÿñò äàíûøìàüû áàúàðûðäû. Èäìàíëà ìÿøüóëîëìàüû, àòà ìèíìÿéè ñåâèðäè. Êîðëàð ö÷öí éàçûëìûø êèòàáëàðû î ãÿäÿðîõóìóøäó êè, àðòûã íþãòÿëÿðè äÿ ñèëèíìèøäè.

1945-úè èëèí èéóëó èäè. Î ýöí Êåëëåð èëê äÿôÿ áþéöðòêÿí éûüäû.Äÿéìèø ìåéâÿëÿðè ÿëè èëÿ ùèññ åäèðäè. Îíóí ÷îõ ýþçÿë áàü÷àñûâàðäû. ×öíêè éàé ýöíëÿðè ñÿùÿð ñààò 5-äÿ ãàëõûð, àëàã îòëàðûíû éûüûð,áàü÷àíû ñóëàéûðäû. Êåëëåð áÿçè ìóñèãè ïàð÷àëàðûíû äà ÿçáÿðëÿìèøäè.Îíäàí ýåúÿ âÿ ýöíäöçö íåúÿ àéûðäûüûíû ñîðóøàíäà: “Ýöíäöçùàâà äàùà éöíýöë îëóð. Àòìîñôåðäÿ äàùà ÷îõ ùÿðÿêÿò âàð. Ýåúÿèñÿ äàùà àüûð âÿ ùÿðÿêÿòñèçäèð", - äåéèðäè. Éàçû éàçàíäà äàñÿùâñèç éàçìàüà ÷àëûøûðäû. Âÿ íÿùàéÿò, 1953-úö èëèí èéóëó...Êåëëåðèí 73 éàøû âàð èäè âÿ î, Úÿíóáè Àìåðèêà ñÿéàùÿòèíäÿíãàéûòìûøäû. Àðýåíòèíà ðÿãñëÿðèíèí ÷îõ ýþçÿë îëäóüóíó äåéèðäè. Áÿëè,Êåëëåð ðóùóí âÿ ùÿéàòûí ýöúöíö ýþñòÿðÿí ÿí áþéöê íöìóíÿ èäè...

Îíóí ùÿéàòûíäàí áÿùñ åäÿí áèð íå÷ÿ ôèëì ÷ÿêèëèá:“Äåëèâåðàíúå" (1919) ñÿññèç ôèëìè, “Ùåëåí Êåëëåð èí Ùåð Ñòîðé",“Ìèðàúëå Wîðêåð", “Áëàúê" (2005) ôèëìëÿðè. “Òùå Ìèðàúëå Wîðêåð"ôèëìèíäÿ Ùåëåí Êåëëåðèí “Òùå Ñòîðé îô Ìé Ëèôå" ÿñÿðèíäÿíáÿùðÿëÿíèëèá, “Òùå Ìèðàúëå Úîíòèíóåñ" áó ôèëìèí äàâàìû îëàðàã÷ÿêèëèá âÿ Ùåëåí Êåëëåðèí êîëëåú âÿ éåòêèíëèê éàøëàðûíûí åðêÿíèëëÿðèíäÿí áÿùñ åäèð.

Ùåëåí 1904-úö èëäÿ 24 éàøûíäà Ðåäêëèôô êîëëåúèíè ôÿðãëÿíìÿ èëÿáèòèðèá.

Ùåëåí Êåëëåð þçö ñÿðáÿñò éàçà áèëìÿñÿ äÿ, 7 êèòàáûí ìöÿëëèôèäèð.Îíëàðäàí ÿí ìÿøùóðó “Ìÿíèì ùÿéàò ùåêàéÿì" (“Ñòîðé îô ìé ëèôå")àäëàíûð.

14 ñåíòéàáð 1964-úö èëäÿ ÀÁØ Ïðåçèäåíòè Ëèíäîí ÚîíñîíÙåëåí Êåëëåðè ÀÁØ-ûí ÿí éöêñÿê èêè ìöëêè ìöêàôàòûíäàí áèðè îëàíÏðåçèäåíò Àçàäëûã Ìåäàëû èëÿ òÿëòèô åäèá.

Ùåëåí Êåëëåðèí þëöìöíäÿí ñîíðà Èñïàíèéàíûí Õåòàôå, ÈñðàèëèíËîä, Ïîðòóãàëèéàíûí Ëèññàáîí øÿùÿðëÿðèíäÿ éåðëÿøÿí êö÷ÿëÿðÿîíóí àäû âåðèëèá.

126


ÄÖÍÉÀÍÛ ÊÐÅÑËÎÄÀÍ ÈÄÀÐß ÅÄßÍ ÏÐÅÇÈÄÅÍÒ

Ðóçâåëò ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿíäÿ Àìåðèêà òÿíÿççöë ùÿääèíäÿèäè. Ðóçâåëò þëÿíäÿ èñÿ Àìåðèêà äöíéàíûí ñóïåðäþâëÿòèèäè. Ïðåçèäåíò àüëàýÿëìÿç ïîïóëéàðëûã ãàçàíìûøäû.

1940-úû èëäÿ Ðóçâåëò Êóáàäàí 12 éàøëû îüëàíäàí áèð ìÿêòóá àëûð.Ìÿêòóáäà éàçûëûðäû: “Ìÿíèì ÿçèç äîñòóì Ðóçâåëò! Ìÿíÿ 10äîëëàðëûã éàøûë Àìåðèêà äîëëàðû ýþíäÿðèí, ÷öíêè èñòÿéèðÿì êè,ìÿíèì áåëÿ áèð ïóëóì îëñóí!" Áó îüëàíûí àäû Ôèäåë Êàñòðî èäè.

Î, 1882-úè èëèí 30 éàíâàðûíäà âàðëû àèëÿäÿ àíàäàí îëìóøäó:àòàñû Úåéìñ Ðóçâåëò, àíàñû Ñàðà Äåëàíî èäè. Óøàãëûã èëëÿðèíèÍéó Éîðêóí ïàéòàõòû Îëáàíè øÿùÿðè èëÿ Íéó Éîðêëà éîëóíéàðûñûíäà, Ãóäçîí ÷àéûíûí ñàùèëèíäÿ ìÿíçÿðÿëè ðàéîíäà éåðëÿøÿíâàëèäåéíëÿðèíèí ìöëêö îëàí Ùàéä-ïàðêäà êå÷èðìèøäè.

Ðóçâåëò ýÿíúëèéèíäÿí äÿíèçè ñåâèðäè. 1921-úè èëäÿ äÿíèçäÿ÷èìÿíäÿí ñîíðà î, ïîëèîìèåëèòÿ òóòóëóð. Âÿ î âàõòäàí ÿëèëàðàáàñûíäàí äöøìöð...

Ùÿéàòûí èëê âàõòëàðûíäà Ôðàíêëèí, äåìÿê îëàð êè,âàëèäåéíëÿðèíèí ìÿùÿááÿòè è÷ÿðèñèíäÿ öçöðäö. Îíóí áöòöíùÿðÿêÿòëÿðè àòà âÿ àíà òÿðÿôèíäÿí áþéöê øþâãëÿ ìöäàôèÿîëóíóðäó. ßñëèíäÿ Ôðàíêëèí Ðóçâåëòèí þçöíÿèíàìûíûí áöíþâðÿñèìÿùç ùÿìèí äþâðäÿ ãîéóëìóøäó. Î, ÷îõ ýþçÿë òÿùñèë àëìûø,ÀÁØ-ûí øèìàë-øÿðãèíäÿêè Ïðîòîí øÿùÿðèíäÿ ÿí éàõøû âÿ áàùàëûõöñóñè ìÿêòÿáäÿ îõóìóøäó. Áóðàäà Ôðàíêëèíè þçö êèìè âàðëû

127


óøàãëàð ÿùàòÿ åäèðäè.1900-1904-úö èëëÿðè Ôðàíêëèí Ùàðâàðä êîëëåúèíäÿ, 1905-1907-

úè èëëÿðè èñÿ Êîëóìáèéà Óíèâåðñèòåòèíèí ùöãóã ôàêöëòÿñèíäÿ êå÷èðäè.Áóíäàí ñîíðà Ðóçâåëò Íéó Éîðê Âÿêèëëÿð Ïàëàòàñûíà èìòàùàíâåðäè âÿ ÿìÿêùàããûñû àøàüû îëàí, ëàêèí íöôóçëó áèð âÿçèôÿéÿòÿéèí äåéèëäè. Ôðàíêëèíÿ ïóë ëàçûì äåéèëäè, î, åãîèñò èäè âÿ éàëíûçñèéàñè êàðéåðà ùàããûíäà äöøöíöðäö.

Îíóí óçàã ãîùóìó Åëåîíîðå èëÿ àèëÿ ãóðìàñû ýÿëÿúÿéèíÿäîüðó íþâáÿòè àääûì èäè. Åëåîíîðå äÿùøÿòëè äÿðÿúÿäÿ åéáÿúÿð èäè- ýþçëÿð äÿðèíäÿ, ÷ÿíÿ éåêÿ, äèøëÿðè ãàáàüà ÷ûõìûøäû. Öñòÿëèê, îäþâð ö÷öí ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ óçóíäðàç èäè, áîéó 180 ñàíòèìåòð...Ùÿð úàâàí áåëÿ áèð ãàäûíû ïÿãñÿ äÿâÿò åòìÿéÿ öðÿê åëÿìÿçäè.

Àìåðèêàíûí 26-úû ïðåçèäåíòè Òåîäîð Ðóçâåëò Åëåîíîðåíèíäîüìà äàéûñû îëäóüóíà ýþðÿ áó âàõòàäÿê äöç áåø íÿôÿð îíà åë÷èäöøìöøäö. 21 éàøëû éàðàøûãëû Ôðàíêëèí 19 éàøëû Åëåîíîðå èëÿíèøàíëàíàíäà áóíà ùå÷ êèì òÿÿúúöáëÿíìÿäè, ÷öíêè îíóíêàðéåðàïÿðÿñò îëäóüóíó ùàìû áèëèðäè. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó èêè øÿõñóøàãëûãäàí äîñòëóã åòìèøäè. Ôðàíêëèíèí ÿùàòÿñèíäÿ Åëåîíîðåþçöíö ðàùàò ùèññ åäèðäè âÿ Ôðàíêëèí äÿ îíà ìàðàãëà ãóëàã àñûðäû.Î, ÷îõ åðêÿí éàøëàðûíäàí àüûëëû âÿ îíà äîñò îëà áèëÿúÿê ãàäûíëàåâëÿíìÿê ãÿðàðûíà ýÿëìèøäè. Åëåîíîðåíèí åéáÿúÿðëèéè îíóãÿòèééÿí íàðàùàò åòìèðäè, î äþâðöí áöòöí êèøèëÿðè êèìè, Ôðàíêëèíäÿ ýþçÿëëèéè êÿíàðäà, àêòðèñàëàðûí, ñàòûúûëàðûí àðàñûíäà àõòàðìàãíèééÿòèíäÿ èäè.

1903-úö èëèí íîéàáðûíäà Ôðàíêëèí äÿðùàë ðàçûëûã àëìàã öìèäèèëÿ Åëåîíîðåéÿ åâëÿíìÿê òÿêëèô åòäè. Ëàêèí ýÿíú ãûç îíäàíôèêèðëÿøìÿéÿ âàõò èñòÿäè. Ôðàíêëèí áóíó ãûç øûëòàãëûüû ùåñàá åòäè.Ëàêèí Åëåîíîðå þç ýþçÿë ãîùóìóíà äÿëèúÿñèíÿ âóðóëñà äà,ùÿãèãÿòäÿ éîõ äåìÿê ôèêðèíäÿ èäè. Î, ãàáàãúàäàí Ôðàíêëèíè îíóíùÿéàòûíäà îëà áèëÿúÿê äèýÿð ãàäûíëàðà ãûñãàíûðäû. Ðÿôèãÿëÿðèíäÿíáèðèíÿ éàçäûüû ìÿêòóáäà äåéèðäè: “Î åëÿ ýþçÿëäèð êè... Ìÿí ùå÷âàõò îíó ÿëäÿ ñàõëàéà áèëìÿðÿì".

Òîé îëäóãúà òÿìòÿðàãëû êå÷äè. Áþéöê æóðíàëèñòëÿð ãðóïóÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ åâèí ùÿíäÿâÿðèíäÿ äàéàíûá ýÿëèí êîðòåæèíèí÷ûõìàñûíû ýþçëÿéèðäè. Àñàéèøè ãîðóìàã ö÷öí 75 ïîëèñ èø÷èñè äÿâÿòîëóíìóøäó. Òîéà 200 àäëû-ñàíëû ãîíàã ýÿëìèøäè. Ýÿíú àèëÿ 340÷îõ ãèéìÿòëè ùÿäèééÿ àëäû. Îíëàð ùÿìèí ùÿäèééÿëÿðè ñàòñàéäûëàð,

128


áèð íå÷ÿ èë ãàéüûñûç éàøàéà áèëÿðäèëÿð.Åëåîíîðå Ôðàíêëèí ö÷öí àëòû óøàã äîüäó. ßýÿð 1916-úû èëäÿ

àèëÿ ùÿêèìè íþâáÿòè ùàìèëÿëèéèí Åëåîíîðå ö÷öí ñîí îëàúàüûáàðÿäÿ õÿáÿðäàðëûã åòìÿñÿéäè, îíëàðûí ñàéû äàùà ÷îõ îëà áèëÿðäè.

Î èëëÿðäÿ îíà äþçöëìÿç àüðûëàð ÿçàá âåðèðäè. Ëàêèí ñîíðàëàðÔðàíêëèí áó àüðûëàðà äþçìÿéè þéðÿíäè. Àììà àüðûëàðûíûí íÿãÿäÿð äþçöëìÿç îëìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, î þç éàõûíëàðûíàùå÷ âàõò îíà ãàðøû ðÿùì ùèññè íöìàéèø åòäèðìÿéÿ èúàçÿâåðìèðäè. Îíóí ÿëèëëèéèíÿ õÿñòÿëèê êèìè áàõìàã îëìàçäû. Ñàäÿúÿîëàðàã áó, îíà ìàíå îëóðäó.

“Òÿêÿðëè ÿëèë êðåñëîñóíäà ñèéàñÿòëÿ ìÿøüóë îëìàã ýöëöíúîëàðäû", - äåéÿ Ôðàíêëèíèí àíàñû áèëäèðèäè. Àíúàã “Áèçèì ñàáàùêûãÿëÿáÿëÿðèìèçí ãàðøûñûíû éàëíûç áóýöíêö øöáùÿëÿð àëà áèëÿð", -äåéÿ áÿéàíàò âåðÿí Ôðàíêëèí Ðóçâåëò âàð ýöúö èëÿ ñèéàñèùàêèìèééÿò óüðóíäà äþéöø ìåéäàíûíà àòûëäû. Åëåîíîðå ôÿàëøÿêèëäÿ ÿðèíè ìöäàôèÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Î, áöòöí ñèéàñÿò÷èëÿðèÿðèíèí ãÿðàðýàùûíà äÿâÿò åäèá, îíëàðûí ãàðøûñûíäà ýåíèø ìÿðóçÿèëÿ ÷ûõûø åòäè âÿ äåìîêðàòëàðûí ñå÷êèþíúÿñè êàìïàíèéàëàðû ö÷öíïóë éûüìàüà áàøëàäû. Ìàøûí ñöðìÿêäÿí ÷îõ ãîðõñà äà, ùÿòòàñöðöúöëöê âÿñèãÿñè äÿ àëäû.

Ðóçâåëò èðîíèéàëàðäàí ãîðõìóðäó. Áó ìÿíàäà èøëÿíÿí ãàíàäëûèôàäÿ îíà ìÿõñóñäóð: “ßýÿð ñèçèí äÿðèíèç ýÿðýÿäàíûí äÿðèñèíäÿíáèð àçúà íàçèêäèðñÿ, îíäà ñèéàñÿòëÿ ìÿøüóë îëìàéûí".Äåìîêðàòëàð Ïàðòèéàñûíäàí ïðåçèäåíòëèéÿ íàìèçÿä Åë Ñìèò þçöíÿÿëàâÿ õàë ãàçàíìàã èñòÿäèêäÿ ùàìûíûí åøèäÿúÿéè áèð òîíäàáÿéàí åòäè êè, ïàðòèéàíûí ãóðóëòàéûíäà Ðóçâåëòèí îíó òÿãäèìåòìÿñèíè èñòÿéèð. Ðóçâåëò ðàçûëàøäû. Áàõìàéàðàã êè, îíóí ÿëèëàðàáàñûíäà çöùóð åòìÿñè ïëàíëàøäûðûëìûø òÿùãèð âÿ ùÿì þçùÿìêàðëàðû, ùÿì äÿ äöøìÿíëÿð ö÷öí ÿñë øîó îëàúàãäû. Ôðàíêëèíãÿðàðà ýÿëäè êè, Íéó Éîðêóí Ìåäèñîí ïàðêûíà òîïëàøìûø 12ìèíëèê íöìàéÿíäÿíèí ãàðøûñûíà îüëàíëàðûíûí ÷èéíèíÿ ñþéêÿíÿðÿê÷ûõñûí.

...Âÿ î, ñàëîíà äàõèë îëäó. Îüëàíëàðû õàòûðëàéûðëàð êè, Ôðàíêëèíèíáàðìàãëàðû îíëàðûí ÷èéèíëÿðèíÿ äÿìèð êèìè ñàíúûëìûøäû. Î þçö õÿôèôáèð òèòðÿéèø è÷èíäÿéäè, ÷öíêè ùÿð áèð àääûì îíà ÷îõ áþéöê ýÿðýèíëèêâÿ àüðû ùåñàáûíà áàøà ýÿëèðäè. Àíúàã Ðóçâåëò çàùèðÿíùÿéÿúàíñûç, ìåùðèáàí âÿ èñòåùçàëû ýþðöíöðäö. Î, ÿí ÷ÿòèí

129


ìÿãàìëàðäà áåëÿ áèð èôàäÿíè òÿêðàðëàìàüû ñåâèðäè: “Áèçèìãîðõìàëû îëäóüóìóç éåýàíÿ øåé ãîðõóäóð".

... Åë Ñìèò ñå÷êèëÿðè óäóçäó. Ëàêèí Ðóçâåëò ìèëëÿòèíñåâèìëèñèíÿ ÷åâðèëäè. 1928-úè èëäÿ î, Íéó Éîðê øòàòûíûíãóáåðíàòîðó ñå÷èëäè âÿ èêè èë ñîíðà éåíèäÿí ùÿìèí âÿçèôÿéÿãàéûòäû. 1933-úö èëäÿ Ôðàíêëèí Äåëàíî Ðóçâåëò îíó þëêÿäÿ òèðàíëûãéàðàäàúàüû èëÿ èòòèùàì åäÿí Ùåðáåðò Ãóâåðè ìÿüëóá åäÿðÿêÀìåðèêà Áèðëÿøìèø Øòàòëàðûíûí 32-úè ïðåçèäåíòè ñå÷èëäè. Ùÿëÿ1930-úó èëäÿ î éàçûðäû: “Ìÿíèì øöáùÿì éîõäóð êè, þëêÿäÿ êèôàéÿòãÿäÿð ðàäèêàëëûã îëìàëûäûð, ÿí àçû áèð íÿñèë ö÷öí. Òàðèõ þéðÿäèð êè,ìèëëÿò ìöòÿìàäè áàø âåðÿí èíãèëàáëàðäàí ÿðêþéöíëÿøèð".

Ôðàíêëèí ãëîáàë èãòèñàäè áþùðàí çàìàíû îíóí ãàðøûñûíûíàëûíìàñû ö÷öí õàëã àðàñûíäà þçöíÿ øþùðÿò ýÿòèðÿí áÿçè òÿäáèðëÿðùÿéàòà êå÷èðäè. Ïàðàëåë îëàðàã Ôðàíêëèí èøñèç àèëÿëÿðèíÿ éàðäûìýþñòÿðìÿê ö÷öí õöñóñè êîìèòÿ éàðàòäû. Áó äà õàëã àðàñûíäà“Ðóçâåëò ÀÁØ-û õèëàñ åäÿúÿê, î, õèëàñêàðäûð" ðÿéèíèíôîðìàëàøìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû. Ùÿìèí äþâðäÿ þëêÿäÿ òöüéàíåäÿí èãòèñàäè áþùðàí Àìåðèêàíû èäàðÿ åäÿíëÿðÿ åòèìàäñûçëûüàñÿáÿá îëäó. Áåëÿëèêëÿ, íþâáÿòè ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðè ÔðàíêëèíÐóçâåëòèí áþéöê ãÿëÿáÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Ùàêèìèééÿòÿ ýÿëÿíêèìè Ðóçâåëò þëêÿíè èãòèñàäè áþùðàíäàí ÷ûõàðìàã ìÿãñÿäèëÿ éåíèèãòèñàäè èñëàùàòëàð ùÿéàòà êå÷èðäè. Áó äà òåçëèêëÿ þëêÿéÿ èãòèñàäèáþùðàíäàí éàõà ãóðòàðìàüà âÿ Àìåðèêàíûí éåíè èãòèñàäè èíêèøàôäþâðöíÿ ãÿäÿì ãîéìàñûíà èìêàí âåðäè. Ñèéàñè ñàùÿäÿ äÿÐóçâåëò åùòèéàòëû, àíúàã îëäóãúà úÿñàðÿòëè õÿòò éåðèòìÿéÿ áàøëàäû.Ðóçâåëò Àëìàíèéàäàí ýÿëÿ áèëÿúÿê òÿùëöêÿíè þíúÿäÿí ýþðÿðÿêÑÑÐÈ èëÿ äèïëîìàòèê ÿëàãÿëÿð ãóðäó. Åéíè çàìàíäà ìåùðèáàíãîíøóëóã ñèéàñÿòèíè þíÿ ÷ûõàðàðàã Àìåðèêà þëêÿëÿðè àðàñûíäàêîëëåêòèâ òÿùëöêÿñèçëèê ñèñòåìè ãóðäó. Àììà îíóí ñèéàñÿòèíäÿ äÿáèð ãåéðè-ìöÿééÿíëèê âàðäû. Áåëÿ êè, ôàøèçìäÿí ýÿëÿ áèëÿúÿêáþéöê òÿùëöêÿéÿ áàõìàéàðàã, Ðóçâåëò íåéòðàë ñèéàñÿò éåðèòìÿéÿöñòöíëöê âåðäè. Áóíóí äà íÿòèúÿñè îëàðàã Ðóçâåëò ôàøèçìÿ ãàðøûìöáàðèçÿ àïàðàí õàëãëàðà éàðäûì ýþñòÿðìÿäè. Ëàêèí áèð íå÷ÿ èëñîíðà î þç ñÿùâèíè áàøà äöøäö. Îíà ýþðÿ äÿ èëêèí ìÿðùÿëÿäÿ,1939-úó èëèí íîéàáð àéûíäà Ðóçâåëò ôàøèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿàïàðàí õàëãëàðà ñèëàùëà éàðäûì åòìÿéÿ áàøëàäû. 1940-úû èëäÿêå÷èðèëÿí ïðåçèäåíò ñå÷êèëÿðèíäÿ Ðóçâåëò éåíèäÿí ãÿëÿáÿ ÷àëäû âÿ

130


ö÷öíúö äÿôÿ þëêÿíè èäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Áóíóíëà äà ö÷ äÿôÿäàëáàäàë ñå÷êèëÿðäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàí éåýàíÿ ïðåçèäåíò êèìè àäûíûÀìåðèêà òàðèõèíÿ éàçäûðäû. Ðóçâåëò ôàøèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿìÿãñÿäèëÿ 1941-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ “ÀÁØ-ûí ìöäàôèÿãàáèëèééÿòèíèí ìþùêÿìëÿíäèðèëìÿñè âÿ áàøãà ìÿãñÿäëÿð ö÷öíéàðäûìëàð ýþñòÿðèëìÿñè (Ëåíä-ëèç) áàðÿäÿ" ãàíóí ëàéèùÿñèèìçàëàäû. Áó ãàíóíäàí èðÿëè ýÿëÿðÿê î, ìöùàðèáÿ äþâðöíäÿÑÑÐÈ-éÿ 1 ìèëéàðä äîëëàð (èíäèêè ãèéìÿòëÿðëÿ òÿõìèíÿí 4-6 òðèëéîíäîëëàð) ùÿúìèíäÿ éàðäûì ýþñòÿðäè. Ðóçâåëò ìöìêöí ãÿäÿð ÀÁØ-ûí ìöùàðèáÿäÿ áèðáàøà èøòèðàê åòìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿéÿ÷àëûøûðäû. Áóíóíëà áåëÿ, Àòëàíòèê îêåàíû ñóëàðûíäà Àëìàíèéà èëÿÀÁØ àðàñûíäà ÿñë åëàí åäèëìÿìèø ìöùàðèáÿ ýåäèðäè. ÀÁØ-ûíòÿùëöêÿñèçëèê çîíàñûíà äàõèë îëàí Àëìàíèéà âÿ Èòàëèéà ýÿìèëÿðèäÿðùàë éåðèíäÿúÿ ìÿùâ åäèëèðäè. Àììà 1941-úè èë äåêàáð àéûíûí7-äÿ Àëìàíèéàíûí ìöòòÿôèãè îëàí Éàïîíèéà ÀÁØ-ûí Ñàêèòîêåàíäàêû Ïåðë-Ùàðáîð ùÿðáè ùàâà áàçàñûíà ùöúóì åòäè. Åðòÿñèýöí ÀÁØ âÿ Èíýèëòÿðÿ Éàïîíèéàéà ìöùàðèáÿ åëàí åòìÿêìÿúáóðèééÿòè ãàðøûñûíäà ãàëäûëàð. Àðòûã Èêèíúè Äöíéàìöùàðèáÿñèíäÿ êÿíàðäà ãàëìàüûí ìöìêöí îëìàäûüûíû ýþðÿíÐóçâåëò ìöòòÿôèãè Èíýèëòÿðÿ èëÿ áèðëèêäÿ 1941-úè èë äåêàáðûí 11-äÿÀëìàíèéà âÿ Èòàëèéàéà ìöùàðèáÿ åëàí åòäè. Áóíäàí ñîíðà Ðóçâåëòúÿñàðÿòëÿ ÀÁØ Ñèëàùëû Ãöââÿëÿð Êîìàíäàíëûüûíû äà þç öçÿðèíÿýþòöðäö âÿ áó âÿçèôÿíè äÿ øÿðÿôëÿ éåðèíÿ éåòèðäè. Ðóçâåëò Ùèòëåðöçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûíìàñû ö÷öí áöòöí èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åòäè.

131


ÑÀÜËÛÜÛÍÄÀÚÈÑÌÈ, ÙÀÃÃÄÖÍÉÀÑÛÍÄÀ ÐÓÙÓÈÍÑÀÍËÀÐÀ ÉÀÐÄÛÌ×Û ÎËÀÍ ÀÜÀ

Õàëã àðàñûíäà Ìèð Ìþâñöì Àüà êèìè òàíûíàí Àüà Ñåéèä ßëèÉàðàäàíà éàõûí ñàéûëàí ñèìàëàðäàí îëóá. Òàíðû èëÿ áèçÿìÿëóì îëìàéàí éîëëàðäà áÿëÿä÷èëèê åäèá, áè÷àðÿëÿðÿ ÷àðÿ

ãûëìàã, õÿñòÿëÿðÿ øÿôà âåðìÿê êèìè ôþâãÿëàäÿ ãàáèëèééÿòèÉàðàäàíäàí àëûá. Àüà Ñåéèä ßëèíèí (Ìèð Ìþâñöì Àüà)âàëèäåéíëÿðè ùàãäà íÿ ðåñïóáëèêàíûí òàðèõ àðõèâèíäÿ, íÿ äÿ Áàêûìÿñúèäëÿðèíèí ãåéäèééàò êèòàáëàðûíäà ìÿëóìàò âàð. Ëàêèíìöàñèðëÿðèíèí äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, àòàñû ÌèðàáóòàëûáÌèðìþâñöìçàäÿ âÿ àíàñû Õÿäèúÿ Ìèðãàñûìîâà Êÿðáÿëàäàòîðïàüà òàïøûðûëûá. Íÿñèë ùàããûíäà àðàøäûðìà àïàðàíëàð Àüà Ñåéèäßëè Ìèðìþâñöìçàäÿëÿðèí Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí (ñ) íÿñëèíÿìÿíñóá îëäóüó èääèàñûíäàäûðëàð. Àüàíûí ñîéêþêö ö÷öíúö ÈìàìÙöñåéíèí (ÿ) àòàñû õÿëèôÿ ßëè èáí ßáó Òàëèáèí íÿñëè èëÿ áàüëûäûð. ÂÛ-ÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí (ñ) ÿëåéùäàðëàðû òÿðÿôèíäÿíòÿãèá îëóíàí Èìàì Ùÿñÿí (ÿ) âÿ Èìàì Ùöñåéíèí (ÿ) òþðÿìÿëÿðèÉàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíÿ êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëóáëàð. Ñîíðàäàí èñÿÀüà Ñåéèä ßëè Ìèðìþâñöìçàäÿíèí íÿñëè Àçÿðáàéúàíà êþ÷ åäèá.Ìèðìþâñöìçàäÿëÿð íÿñëè Èìàì Ùöñåéí (ÿ) ñîéóíóí áèð ãîëóîëàðàã ñåéèä ñàéûëûá (áåëÿ êè, Èìàì Ùöñåéíèí (ÿ) øÿúÿðÿñè ñåéèä,Èìàì Ùÿñÿíèí (ÿ) øÿúÿðÿñèíäÿí ýÿëÿíëÿð èñÿ “øÿðèô" ñàéûëûðëàð).Òÿäãèãàòëàðäà ýþñòÿðèëèð êè, ïåéüÿìáÿð íÿñëèíäÿí îëàí ÌèðÌþâñöì Àüàéà ùÿì äÿ Àëëàù-òààëàíûí âåðýèñè ãèñìÿò îëóá.

1883-úö èëäÿ äöíéàéà ýÿëÿí Ñåéèä Ìèð Òàëèá Àüàíûí îüëó

132


Ñåéèä ßëè ôèçèêè úÿùÿòäÿí çÿèô îëñà äà, ùÿëÿ êè÷èê éàøëàðûíäàí ùÿìàèëÿ öçâëÿðè, ùÿì äÿ ãîùóìëàðû îíäà ãåéðè-àäèëèê ùèññ åäèðäèëÿð. Î,ùàìûäàí ôÿðãëÿíèðäè. Éàøûíà óéüóí îëìàéàí áàúàðûãëàðûí Ñåéèäßëèäÿ ìöøàùèäÿ åäèëìÿñè àèëÿ öçâëÿðèíè òÿÿúúöáëÿíäèðèðäè. Î, áàøûàüðûéàí àäàìà ÿëèíè ÷ÿêÿí êèìè ùÿìèí øÿõñèí áöòöí àüðûëàðûêå÷èðìèø. Ñåéèä ßëèíèí úÿääèíèí ýöúöíÿ, ãöäðÿòèíÿ ýþðÿ îíà ÌèðÌþâñöì Àüà äåéÿ ìöðàúèÿò åäèðäèëÿð.

Ñåéèä ßëè óçóí èëëÿð È÷ÿðèøÿùÿðäÿ Ôèðäîâñè êö÷ÿñè 3-äÿêèìÿíçèëäÿ éàøàéûá. Ñàüëûüûíäà áó öíâàí Ìèð Ìþâñöì Àüàçèéàðÿòýàùû êèìè ïÿíàù éåðè îëóá. 67 éàøûíäà âÿôàò åäèá. Ùàçûðäàóéóäóüó âÿ ðóùóíóí äîëàøäûüû ãÿáèðèñòàíëûã äà çèéàðÿòýàùà÷åâðèëèá. Ùÿìèí ìÿçàðûñòàíäà Àüà èëÿ éàíàøû áþéöê ãàðäàøûíûíùÿéàò éîëäàøû Ñàðà Ñåéèä Ìóñà ãûçû, îíóí þâëàäëàðû Ùþêóìÿ,Ýöëñöì, Òàùèðÿ, Õÿäèúÿ, êè÷èê ãàðäàøû Ìèðêàçûì Àüà, îíóí ùÿéàòéîëäàøû Ñèòàðÿ õàíûì, þâëàäëàðû Ñåéèä ßêðÿì óéóéóð. ßââÿëëÿðãÿáðèíèí öñòöíäÿ éàëíûç àäû ùÿêê îëóíìóø áàøäàøû îëóá. 1992-úèèëäÿ èñÿ Øöâÿëàí ñàêèíëÿðè Ùàúû Íèçàì, Ùàúû Øÿðèô âÿ ÒàùèðÃóëèéåâèí òÿøÿááöñö èëÿ Ìèð Ìþâñöì Àüàíûí óéóäóüó òîðïàüûíçèéàðÿòýàùà ÷åâðèëìÿñè ö÷öí òÿøÿááöñ ãðóïó éàðàäûëûá.Çèéàðÿòýàù ÿìÿêäàøûíûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, òèêèíòè çàìàíû õöñóñèëàéèùÿ, ïëàí ùàçûðëàíìàéûá. Ãÿñÿáÿ ñàêèíëÿðè òÿðÿôèíäÿíÀëìàíèéàäàí ãèéìÿòëè ðÿíýàðÿíý àéíà íþâëÿðè àëûíûá. Ýöíáÿç âÿäèâàðëàð öçÿðèíäÿ “Àëëàù", “Ìÿùÿììÿä", “ßëè" âÿ “Àëëàùó-ßêáÿð"ñþçëÿðè ùÿêê îëóíóá. Ýöíáÿçèí çèðâÿñèíäÿ èñÿ “Àëëàùó-ßêáÿð"ñþçëÿðè ÿêñ îëóíìóø ãûçûë ìåäàëéîí àñûëûá. Êèøèëÿðèí íàìàçãûëìàëàðû ö÷öí ìÿñúèä òèêèëèá. Ùÿì÷èíèí ñÿêêèçýóøÿëè, äèâàðëàðûìàèëè ùîâóç èíøà îëóíóá. Çèéàðÿòýàùäà “Ãóðáàíýàù" àäëàíàíõöñóñè éåð âàð. Ðàìàçàí àéû ÿðçèíäÿ ùÿð ýöí èôòàð ñöôðÿñè à÷ûëûð.Ìÿùÿððÿì àéû äàõèë îëìàãëà ùÿð ýöí åùñàí âåðèëèð. Ùÿð øÿíáÿýöíö áèð èíòåðíàò ìÿêòÿáèí øàýèðäëÿðè ö÷öí íàùàð ñöôðÿñè à÷ûëûð,íÿçèðëÿð ùåñàáûíà áèð íå÷ÿ èíòåðíàò ìÿêòÿáÿ, ãîúàëàð åâèíÿ ÿðçàãéàðäûìû åäèëèð. Ùÿð àé áèð íå÷ÿ ãà÷ãûí âÿ ìÿúáóðè êþ÷êöí àèëÿñèíÿéàðäûì îëóíóð. Òÿõìèíè ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, çèéàðÿòýàùà ùÿð ýöí100-150 çÿââàð ýÿëèð. Ìÿùÿððÿì àéûíäà èñÿ áó ðÿãÿì 500-ö þòöð.Áóðà ùÿòòà Ðóñèéà, Àëìàíèéà, Òöðêèéÿ, ÀÁØ, Ôðàíñàäàí çèéàðÿòÿýÿëèðëÿð. Ðàéîíëàðäàí âÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿí ýÿëÿíëÿð ö÷öíýåúÿëÿìÿéÿ ìöñàôèðõàíà âàð.

133


Çèéàðÿòÿ ýÿëÿí È÷ÿðèøÿùÿð ñàêèíè, 78 éàøëû Ùàúû ßçèçèíäåäèêëÿðè: “Àüûð õÿñòÿëèéÿ òóòóëìóøäóì. Àíàì ìÿíè Àüàíûíéàíûíà àïàðäû. ßëèíè áàøûìäàí öçöìÿ ãÿäÿð ÷ÿêäè. Ñîíðàòÿáÿññöìëÿ áàúûñûíûí öçöíÿ áàõäû. Áàúûñû Àüàíûí éàðûì÷ûããàëìûø ÷àéûíû ìÿíÿ è÷èðòäè. Àíàì äåäè êè, Àüàíûí ÿëèíäÿí þï. Èêèýöí è÷ÿðèñèíäÿ ñàüàëäûì. Ñîíðàëàð ùÿð àé Àüàíûí çèéàðÿòèíÿýåòìèøÿì. Íîéàáðûí 17-äÿ òîðïàüà òàïøûðûëäû. Éàñ ìÿðàñèìèíäÿ50-60 ìèí àäàì èøòèðàê åäèðäè. Ùàìû Àüàéà ñîí áîðúóíó âåðìÿêèñòÿéèðäè..."

Ìèð Ìþâñöì Àüàíûí ìþúöçÿëÿðèíèí øàùèäè îëàí Ùàúûíûíñþçëÿðèíÿ ýþðÿ, àòåèçìèí ùþêì ñöðäöéö äþâðäÿ Ìÿðêÿçè ÈúðàèééÿÊîìèòÿñèíèí ñÿäðè Ìèðáÿøèð Ãàñûìîâóí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè âÿ îíóíÀüàéà ïÿíàù ýÿòèðäèéèíè ùàìû áèëèðìèø: “Áåëÿ íÿãë åäèðäèëÿð êè,èúëàñëàðûí áèðèíäÿ Ìèð Ìþâñöì Àüà ùàããûíäà íàëàéèã ñþçëÿðäàíûøàí Ìèðáÿøèðèí ãÿôèëäÿí ñÿñè òóòóëóð. Áàéàãäàí ýóð-ýóðýóðóëäàéàí Ãàñûìîâ õûðûëäàéàðàã éåðÿ éûõûëûð. Ùÿêèìëÿð ÿëàú åäÿáèëìÿéÿíäÿí ñîíðà Àüàíûí éàíûíà àïàðûðëàð. Àüàíûí èøàðÿñè èëÿáàúûñû áèð òèêÿ ÷þðÿéè ñåéèäèí éåìÿéèíÿ áàòûðàðàã Ìèðáÿøèðÿ âåðèð.Ùÿéÿúàíäàí òèòðÿéÿí ñÿäð òèêÿíè éåéÿíäÿí ñîíðà ñàêèòëÿøèð âÿñÿñè à÷ûëûð. Àììà Ñòàëèí Àüàíû áöòöí áÿëàëàðäàí ãîðóéóá. Îáîéäà ðÿùáÿð Ìèð Ìþâñöì Àüàéà ÷îõ èíàíûðìûø". Äàùà áèðùàäèñÿ Àüà ùàããûíäà éàçûëìûø õàòèðÿëÿðäÿäèð: “Ñåéèäèí åâèíÿýÿëÿðÿê ÿøéàëàðûíû ñèéàùûéà àëûáëàðìûø. Áàõìàéàðàã êè, áöòöííÿçèðëÿðäÿí âåðýè þäÿíèëèðìèø. Ñîâåòëÿðèí ôèêðèíúÿ, Àüà èíñàíëàðàùþêóìÿòÿ äåéèë, Àëëàùà òàáå îëìàüû òÿáëèü åäèá. ßìëàêû “ÇÈÑ-5"ìàðêàëû ìàøûíà éöêëÿéèáëÿð. Ëàêèí ìàøûíûí ìîòîðó ãÿôèëäÿíñþíöá. Òÿìèð èøëÿðè àïàðûëñà äà, ìàøûí éîëà äöøìÿéèá. ßøéàëàðýåðè ãàéòàðûëìàéàíàäÿê ùå÷ êèì ìàøûíû ñöðìÿéÿ úÿñàðÿòåòìÿéèá". “1943-úö èëäÿ Àüàíûí éàíûíà ö÷ ðóñ ýÿëèð âÿìöñÿëìàíëûüû ãÿáóë åäèð. Ìÿëóì îëóð êè, Àüàéà íÿçèð äåìèø áó ö÷íÿôÿðäÿí áàøãà áöòöí ùåéÿò ìÿùâ îëóá. Ñöðöíÿ-ñöðöíÿ Ñåéèäèíùöçóðóíà ýÿëÿí ðóñëàð ñàü ãàëäûãëàðû ö÷öí Àüàéà íÿçèðýÿòèðèáìèøëÿð". Óøàãëûãäàí äèëè òóòóëìóø éåääè éàøëû îüëàíûíÀüàíûí éàíûíäà äèëè à÷ûëûð âÿ ùÿìèí óøàã äöíéàñûíû äÿéèøÿíÿäÿêùÿð ùÿôòÿíèí úöìÿ ýöíö Ìèð Ìþâñöì Àüàíûí çèéàðÿòèíÿ ýÿëèðìèø.

Àüàíûí øÿôà âåðÿí ìþúöçÿëÿðè éöçëÿðëÿ îëóá. 115 èëäÿí àðòûãäûðäàâàì åäÿí íóð, éÿãèí êè, ùÿëÿ íå÷ÿ ÿñð çèéàðÿòýàùû òÿðê

134


åòìÿéÿúÿê.Ìèð Ìþâñöì Àüà íÿ äàíûøà, íÿ äÿ ýÿçÿ áèëèðäè. Àììà

ãîùóìëàðû áóíóí ÿêñèíè äåéÿðÿê îíóí ùÿð èêè ãàáèëèééÿòèíèíîëäóüóíäà èñðàð åäèðëÿð. Ëàêèí Àüàíûí äåäèêëÿðèíè éàëíûç ÿçèçëÿðèáàøà äöøäöéöíäÿí åë è÷ÿðèñèíäÿ áåëÿ øàéèÿëÿð ýÿçèð. 10 èë îíóíëàáèð åâäÿ éàøàéàí Àüàíûí áàúûñû íÿâÿñè Ùàúû Ðöôÿò Ìàùìóäîâóíáèëäèðäèéèíÿ ýþðÿ, Àüà òÿùñèë àëà áèëìÿìèøäè, éàçûá-îõóìàüû äàáàúàðìûðäû. “Ãóðàíè-Êÿðèì"è âÿ äóàëàðû äà áèëìèðäè. Áóíóíëà áåëÿ,î, öçöíö ýþéÿ òóòàð, ÿëëÿðèíè áàúàðäûüû ãÿäÿð ãàëäûðàðàã ýöúëÿåøèäèëÿúÿê ñÿñëÿ äåéÿðäè: “Àëëàù, ñÿíÿ ãóðáàí îëóì".

Î, ùÿãèãÿòÿí äÿ Òàíðû òÿðÿôèíäÿí ñå÷èëÿí âÿ ñåâèëÿíèíñàíëàðäàí èäè. Ãàïûñûíà ýÿëÿí âÿ îíäàí êþìÿê äèëÿéÿíëÿðè ùå÷âàõò öìèäñèç ãàéòàðìûðäû. Àäûíà äåéèëÿí íÿçèðëÿðè äÿ åùòèéàúûîëäóüó ãÿäÿð ñàõëàéàð, ãàëàíëàðûíû èñÿ éîõñóëëàðà ïàéëàéàðäû.

Ñàüëûüûíäà îëäóüó êèìè, âÿôàò åòäèêäÿí ñîíðà äà ìèí áèðäèëÿêëÿ Ìèð Ìþâñöì Àüà îúàüûíà öç òóòàíëàðûí àðäû-àðàñû êÿñèëìèð.Îíóí ýöúöíÿ, ãöäðÿòèíÿ èíàì, öðÿêëÿðèíäÿ òóòäóãëàðû ùÿð áèðíèééÿòèí éåðèíÿ éåòìÿñè î îúàüà ïÿíàù ýÿòèðÿíëÿðèí ñàéûíûýöíäÿí-ýöíÿ àðòûðûð. Ìèëëÿòèíäÿí, äèíèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã,Àüàíûí úÿääèíÿ èíàíàí ùÿð êÿñ îíóí ðóùóíó ÿçèç òóòóð. Áåëÿøÿõñëÿðäÿí áèðè äÿ ìÿøùóð ðÿññàì Íèêîëàé Ñàôðîíîâäóð. 2002-úèèëäÿ Íèêîëàé Ñàôðîíîâ Ìîñêâàäàí Àüàíûí ãàðäàøû âÿ áàúûñûóøàãëàðûíà çÿíý åäèá õîø ñþçëÿð äåéÿðÿê îíëàðà ìèííÿòäàðëûüûíûáèëäèðèð. Àüàíûí ãîùóìëàðû áó òåëåôîí çÿíýèíèí íÿéÿ áîðúëóîëäóüóíó þéðÿíìÿê èñòÿéÿíäÿ Íèêîëàé Ñàôðîíîâ áàøûíà ýÿëÿíÿùâàëàòû äàíûøûð. Äåéèð êè, ÷îõ äÿùøÿòëè ìàøûí ãÿçàñûíà äöøöá.Ãÿçà çàìàíû þëÿíëÿð âÿ àüûð éàðàëàíàíëàð îëóá. Àììà î, áóôàúèÿäÿí ñàü-ñàëàìàò ãóðòóëóá. Ìþúöçÿéÿ ñÿáÿá èñÿ Ìèð ÌþâñöìÀüàíûí ýöúö îëóá. Ãÿçà çàìàíû Íèêîëàé Ñàôðîíîâóí úèáèíäÿÀüàíûí øÿêëè îëóá âÿ ðÿññàìûí áèëäèðäèéè êèìè: “Ìÿíè ìöãÿääÿñèíñàíûí ÿêñè õèëàñ åäèá".

Ìèð Ìþâñöì Àüà óøàãëàðû ÷îõ ñåâÿð âÿ ùÿìèøÿ îíëàðàýöëöìñÿéÿðäè. Óøàãëàðà îëàí ñåâýèíèí íÿ äÿðÿúÿäÿ áþéöêîëìàñûíû áèð æóðíàëèñòèí åâèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿ äÿ ñöáóò åäèð.Ùàäèñÿ áàø âåðÿí ýöí åâ ñàùèáè Áàêûäà éîõ, ðàéîíäà îëóð. Åâäÿîíóí ùÿéàò éîëäàøû âÿ óøàãëàðû ãàëûð. Ýåúÿ ùàìû øèðèí éóõóäà èêÿíåëåêòðèê ãûçäûðûúûñûíäà áîøëóã îëäóüóíäàí ãûñàãàïàíìà áàø

135


âåðèð, åâ éàíìàüà áàøëàéûð. Òöñòö ãîõóñóíà éóõóäàí àéûëàíãàäûí ýþðöð êè, äþøÿìÿäÿêè õàë÷à éàíñà äà, àëîâ þç-þçöíÿñþíöá. Éàíüûí óøàãëàð éàòàí îòàãäà áàø âåðèáìèø. ßí ãÿðèáÿñèèñÿ îäóð êè, äèâàðäàí àñûëàí áèð íå÷ÿ øÿêèë àðàñûíäà Ìèð ÌþâñöìÀüà çèéàðÿòýàùûíûí øÿêëèíäÿ òÿñâèð èòèð, ùå÷ íÿ ýþðöíìöð. Àììàøÿêèë ãûïãûðìûçû îëóð. Ùå÷ êÿñ áóíóí íèéÿ áåëÿ îëäóüóíó àíëàéàáèëìèð. Åðòÿñè ýöí åâäÿ îëàíëàð àõøàì ñààòëàðûíäà øÿêèëäÿäÿéèøèêëèêëÿð ìöøàùèäÿ åäèðëÿð. Øÿêèë ÿââÿëêè âÿçèééÿòèíÿ äþíöð.Áó ùàäèñÿíè ãîíøó ãàäûí áåëÿ èçàù åäèð: “Ãóðáàí îëäóüóìóíðóùó ýþðöá êè, óøàãëàð éàíàúàã, îäó þçöíÿ ÷ÿêèá. Øÿêëèí ãûðìûçûîëìàñû äà áóíà äÿëàëÿò åäèð".

Áþéöê Âÿòÿí ìöùàðèáÿñè èëëÿðèíäÿ áèð áàêûëûíûí èäàðÿ åòäèéèòÿééàðÿ äöøìÿí òÿðÿôèíäÿí âóðóëóð âÿ éåðÿ äîüðó éóâàðëàíûð.Òÿééàðÿ÷è þëöìëÿ öç-öçÿ äàéàíäûüûíû ýþðöá Àüàíûí àäûíû, ðóùóíóêþìÿéÿ ÷àüûðûð, îíäàí èìäàä äèëÿéèð. Òÿééàðÿ éåðÿ äÿéèáïàð÷àëàíñà äà, òÿééàðÿ÷è ñàü ãàëûð âÿ ìöùàðèáÿíè õÿòà-áÿëàñûçáàøà âóðóð. Ùÿìèí øÿõñ Áàêûéà ãàéûäûð. Þëöìëÿ ïÿíúÿëÿøäèéè áèðâàõòäà Ìèð Ìþâñöì Àüàíûí àäûíà äåäèéè íÿçèðè ýÿòèðèá îíóíîúàüûíà âåðèð. Àðàäàí íå÷ÿ èë êå÷èð. Èø åëÿ ýÿòèðèð êè, òÿééàðÿ÷èíèíîüëó äà òÿééàðÿ÷èëèéè þçöíÿ ïåøÿ ñå÷èð. Òàëåéèíèí ãÿðèáÿëèéèíäÿíàòàñûíûí áàøûíà ýÿëÿí ùàäèñÿ åéíèëÿ òÿêðàðëàíûð. Òÿééàðÿ÷èðÿùìÿòëèê àòàñûíûí äåäèêëÿðèíè õàòûðëàéûá Ìèð Ìþâñöì Àüàíûíðóùóíó ÷àüûðàðàã îíó õèëàñ åòìÿñèíè äèëÿéèð. Íÿòèúÿäÿ òÿééàðÿùåéÿòè ñàü ãàëûð. Ùîñïèòàëà éåðëÿøäèðèëÿí çÿðÿð ÷ÿêÿí èêè ïèëîòéöíýöë õÿñàðÿòëÿð àëûð. Ùÿìêàðûíûí “Òÿééàðÿ éåðÿ äöøÿíäÿ ñÿíêèìèí àäûíû ÷ÿêèðäèí" ñóàëûíà úàâàáûíäà “Ìèð Ìþâñöì Àüàíûíúÿääèíÿ ãóðáàí îëóì" äåéÿðÿê îíà ùÿð øåéè áàøà ñàëûð. Áóùàäèñÿíè òÿõìèíÿí 15 èë þíúÿ Ìèð Ìþâñöì Àüà çèéàðÿòýàùûíàÌîñêâàäàí ýÿëÿí òÿééàðÿ÷è îüëàíûí àíàñû àõóíäëàðà äàíûøûá.

Äåéèðëÿð, Àëëàù éàëíûç îíó ÷àüûðàíëàðûí ñÿñèíè åøèäèð. ÌèðÌþâñöì Àüà äà Òàíðûíûí èíñàíëàðà êþìÿê ö÷öí ýþíäÿðäèéèøÿõñèééÿòëÿðäÿíäèð. Ñàüëûüûíäà úèñìè, ùàãã äöíéàñûíàãîâóøàíäàí ñîíðà èñÿ ðóùó èíñàíëàðûí äàäûíà ÷àòûð.

Èíàì ìþúöçÿëÿð éàðàäûð âÿ ùÿð ÷ÿòèí ìÿãàìäà î, ÿí ñîíäàþëöð. Èíàíûí âÿ áó äöíéàäà èíàìëà äà éàøàéûí. Ãîé Ìèð ÌþâñöìÀüàíûí úÿääè ùàìûéà êþìÿê îëñóí!

136


ÃÀÐÌÎÍÓ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÀ ÑÅÂÄÈÐßÍ ÊÎÐ ßÙßÄ

16éàøûíäàí ìàùèð áèð ÷àëüû÷û êèìè ãàäûí òîéëàðûíà äÿâÿòåäèëÿðäè. Ùÿìèí òîéëàðäà ßùÿäè Çåéíÿá àäëû áèð ãàäûíäÿôäÿ ìöøàéèÿò åäÿðäè. ßùÿä áèð íå÷ÿ èë äÿô÷è

Çåéíÿáëÿ Áàêû-Àáøåðîí òîéëàðûíäà ÷ûõûø åòäèêäÿí ñîíðà àðòûã 20éàøûíäà êèøè òîéëàðûíà äÿâÿò îëóíóðäó.

Àç âàõò è÷ÿðèñèíäÿ áþéöê øþùðÿò ãàçàíàí ßùÿäè ùÿòòà Øèðâàí-Ìóüàí ìÿúëèñëÿðèíÿ áåëÿ äÿâÿò åäèðäèëÿð. ßùÿä òÿêúÿ ãàðìîíäàäåéèë, ùÿì÷èíèí ñàç, ïèàíî, òàð âÿ òöòÿêäÿ äÿ åë ùàâàëàðûíûìÿùàðÿòëÿ ÷àëûðäû. ßùÿä áèð ñàç óñòàñû êèìè áöòöí Àçÿðáàéúàíäàìÿøùóð èäè. Áèð ÷îõ õàíÿíäÿëÿð òîé ìÿúëèñëÿðèíÿ äÿâÿò îëóíàðêÿíìöòëÿã ßùÿäëÿ ÷àëûá-÷àüûðìàüû ìöíàñèá áèëèðäèëÿð. ×öíêè ßùÿäùÿì õàíÿíäÿíè òàðäà ìöøàéèÿò åäÿð, ùÿì äÿ ãàðìîíäà îéóíùàâàëàðû ÷àëàðäû.

Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí èíêèøàôûíäà áþéöê õèäìÿòëÿðýþñòÿðìèø ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðëàðäàí áèðè äÿ ãàðìîí÷àëàí Êîðßùÿä îëóá. Êîð ßùÿä þç äþâðöíöí èñòåäàäëû ñÿíÿòêàðëàðûíäàí áèðèèäè âÿ îíëàðúà áàúàðûãëû ãàðìîí÷ó éåòèðèá. Îíëàðäàí ÒåééóáÄÿìèðîâ, Ôàòìà, Ñÿôÿðÿëè Âÿçèðîâ, Ìÿììÿäàüà Àüàéåâ âÿáàøãàëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð êè, ìÿøùóð ãàðìîí÷ó êèìè áó ñÿíÿòèëÿéàãÿòëÿ äàâàì åòäèðèáëÿð.

ßùÿä Ôÿðçÿëè îüëó 1893-úö èëäÿ Áàêû øÿùÿðèíäÿ éîõñóë áèðàèëÿäÿ àíàäàí îëóá. Îíóí íÿ àèëÿñèíäÿ, íÿ äÿ ãîùóì-ÿãðÿáàñûíäà ìóñèãè àëÿìè èëÿ áàüëû àäàì âàðäû. ßùÿäèí ìóñèãèàëÿìèíÿ ýÿëèøè òÿñàäöôÿí âÿ ôàúèÿâè áèð ùàäèñÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëóá.Ùÿëÿ èêè éàøûíäà èêÿí î, ýþç õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëóð, ùÿêèìëÿðèí ñÿéè

137


Õàëã ÷àëüû àëÿòëÿðè àíñàìáëû. Áèðèíúè ñûðàäà ãàðìîí èôà÷ûñû Êîð ßùÿä

íÿòèúÿ âåðìÿäèéèíäÿí ö÷ éàøûíäà ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíè òàìàìèëÿèòèðèð. Îíóí äöíéà èøûüûíà ùÿñðÿò ãàëìàñû àèëÿéÿ áþéöê äÿðä îëóð.Àëòû éàøû òàìàì îëàíäà àíàñû ßùÿäÿ éåääè äèëëè áàëàúà áèðãàðìîí àëûð âÿ áó, áàëàúà ßùÿäèí ùÿéàòûíû äÿéèøèð. Áåëÿëèêëÿ,ãàðìîí îíóí éåýàíÿ òÿñÿëëèñèíÿ ÷åâðèëèð.

ßùÿäèí ìóñèãè ìöÿëëèìè îëìàéûá, ùå÷ êÿñ îíà ìóñèãèíèíñèðëÿðèíè þéðÿòìÿéèá.

Ìÿùÿëëÿ òîéëàðû, ãðàììîôîí âàëëàðû îíóí ö÷öí áèð ìÿêòÿáîëóá. Àíàñû ßùÿäè þçö èëÿ ãàäûí òîéëàðûíà àïàðàðäû. Ùÿìèíäþâðäÿ Áàêûäà ãàäûí òîéëàðûíäà ìóñèãè÷è äÿñòÿëÿðè ÿñàñÿíãàðìîí÷àëàíäàí âÿ çóðíà-áàëàáàí÷ûäàí èáàðÿò îëàðäû. ßêñÿðãàäûíëàð ãàðìîíëà ÷àëûíàí ùàâàëàðû îéíàìàüà äàùà ÷îõ ìåéèëåäÿðäèëÿð. “Ìèðçÿéè", “Òÿðÿêÿìÿ", “Âàüçàëû", “Ãûçûëýöë", “Èííàáû",“Óçóíäÿðÿ" êèìè îéóí ùàâàëàðû î âàõò ÷îõ äÿáäÿ èäè. Áàëàúàßùÿä äÿ ãàðìîí÷àëàíà éàõûí éåðäÿ îòóðàð, ñîíñóç ùÿâÿñ âÿìàðàãëà ÷àëûíàí ùàâàëàðû äèíëÿìÿêäÿí äîéìàçäû. Òîéäàí åâÿãàéûäàí êèìè î, ãàðìîíó ýþòöðöá åøèòäèéè, ùÿì äÿ õîøëàäûüû éåíèùàâàíû ÷àëûá þéðÿíÿðäè. ßùÿäèí ãàðìîí÷ó êèìè éåòèøìÿñèíäÿìÿøùóð ãàðìîí óñòàñû Êÿðáÿëàéû Ëÿòèôèí ãðàììîôîí âàëëàðûíûí äàòÿñèðè îëìóøäóð. ßùÿä ñààòëàðëà ãðàììîôîíäà Ëÿòèôèí ÷àëüûñûíàãóëàã àñàð, îíóí ñÿíÿòèíèí ñèðëÿðèíè þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøàðäû.

Àðòûã 13-15 éàøëàðûíäà ßùÿä 114 äèëëè ãàðìîíäà ÷àëìàüàáàøëàéûð âÿ îíó òåç-òåç ìÿúëèñëÿðÿ, àèëÿ øÿíëèêëÿðèíÿ äÿâÿò åäèðëÿð.Îíóí ÷àëüûñû ùàìûíû âàëåù åäèðäè.

ßùÿä Áàêû òîéëàðûíäà Úàááàð Ãàðéàüäûîüëóíó, ÑåéèäÌèðáàáàéåâè, Êå÷ÿ÷èîüëó Ìÿùÿììÿäè, Èñëàì Àáäóëëàéåâèñîíñóç ùÿâÿñ âÿ ìàðàãëà äèíëÿéÿð, îíëàðûí ýóøÿ âÿ õàëëàðûíûãàðìîíäà åëÿ ìÿùàðÿòëÿ âóðàðäû êè, ñàíêè ãàðìîí äèë à÷ûáîõóéàðäû.

Ýþðêÿìëè ìóñèãèøöíàñ Ôèðóäèí Øóøèíñêè ßùÿäèí áó èñòåäàäûáàðÿñèíäÿ þçöíöí “Àçÿðáàéúàí õàëã ìóñèãè÷èëÿðè" êèòàáûíäà áåëÿéàçûðäû: “Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ßùÿäèí èñòÿð ãàðìîíäà, èñòÿðñÿ äÿòàðäà âÿ ñàçäà âèðòóîç ÷àëüûñû áþéöê ìöüÿííè ÚàááàðÃàðéàüäûîüëóíóí äèããÿòèíè áåëÿ úÿëá åòìèøäè. Î, ßùÿäè äÿ þçöèëÿ òîéëàðà àïàðûðäû. ßùÿäèí “Ñåýàù" ìóüàìûíû ãåéðè-àäè çþâã âÿùöíÿðëÿ, þçöíÿìÿõñóñ èíúÿëèêëÿ ÷àëìàñû ÚàááàðÃàðéàüäûîüëóíó âàëåù åäÿðäè. Ìÿøùóð ñÿíÿòêàðëàð êèìè, ßùÿäèí

138


äÿ þç äÿñòÿñè âàðäû: òàð, ãàðìîí, äÿô âÿ ãîøàíàüàðà àëÿòëÿðèíäÿ÷àëàí ìóñèãè÷èëÿð äÿñòÿñè. ßùÿäèí øàýèðäè ìÿøùóð ãàðìîí÷óÒåééóá Äÿìèðîâ ÿââÿëëÿð îíóí äÿñòÿñèíäÿ óçóí èëëÿð äÿô÷àëàíîëìóøäóð".

Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà ßùÿäôÿùëÿ êëóáëàðûíäà, ìÿäÿíèééÿò åâëÿðèíäÿ, ýåíèø êîíñåðòñàëîíëàðûíäà ÷ûõûø åäèð.

Ýþðêÿìëè áÿñòÿêàð Ìöñëöì Ìàãîìàéåâ ßùÿäè ðàäèîäà÷àëìàüà äÿâÿò åäèð, 1927-1933-úö èëëÿðäÿ ßùÿäèí ãàðìîíóíóíñåùðëè ñÿñè áöòöí Àçÿðáàéúàíà éàéûëûð. ßùÿä Àçÿðáàéúàíðàéîíëàðûíà ãàñòðîë ñÿôÿðëÿðèíÿ ÷ûõàð, îíóí áöòöí êîíñåðòëÿðèîëäóãúà òÿìòÿðàãëû êå÷ÿð, òàìàøà÷ûëàð îíóí ÷àëüûñûíäàí çþâãàëàðäûëàð.

Äàùè áÿñòÿêàð Öçåéèð Ùàúûáÿéëè ßùÿäèí ýþçÿë ãàðìîí, òàð,ñàç ÷àëìàüûíû âÿ èñòåäàäëû áèð ìóñèãè÷è îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã1931-úè èëäÿ îíó Àçÿðáàéúàí ðàäèîñóíóí Íîòëó Øÿðã îðêåñòðèíÿäÿâÿò åäèð. Ôèðóäèí Øóøèíñêè áó áàðÿäÿ áåëÿ éàçûðäû: “Ö.Ùàúûáÿéëèßùÿäèí ñÿíÿòêàðëûã ãàáèëèééÿòèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðÿðäè.Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, áåëÿ áèð îðêåñòðäÿ “Øóð" ìóüàìûíûí “Áàéàòû-Ãàúàð" øþáÿñè, “Ðàñò"ûí “Øèêÿñòåéè-ôàðñ", “×àùàðýàù"ûí “Áÿñòÿ-Íèýàð" øþáÿëÿðè èôà åäèëÿíäÿ ñîëî ÷àëìàã ßùÿäÿ ùÿâàëÿ åäèëÿðäè.ßùÿä áöòöí ìóüàìëàðû þçöíÿìÿõñóñ ôÿðäè õöñóñèééÿòëÿ ÷àëàðäû.Ëàêèí “Áàéàòû-Ãàúàð"û ñîí äÿðÿúÿ øèðèí, îéíàã âÿ òÿñèðëè ÷àëàðäû...Ìóüàìëàð è÷ÿðèñèíäÿ “Áàéàòû-Ãàúàð"ûí õöñóñè éåðè âàð. Áóìóüàìäà èíúÿ íÿâàçèø, öðÿê ÷ûðïûíòûëàðû, êÿäÿð âÿ ãöññÿìîòèâëÿðè äàùà ÷îõäóð... Ýþçÿë èôà÷ûëûã öñëóáóíà, ùÿì äÿ ÷àëüûòåõíèêàñûíà òàì éèéÿëÿíìèø Êîð ßùÿä áó ìóüàìûí õàðàêòåðèêõöñóñèééÿòëÿðèíè ìöêÿììÿë äóéàðàã þç òÿêðàðîëóíìàç ÷àëüûñû èëÿðÿíýàðÿíý ìåëîäèê áÿçÿêëÿð, äèíàìèê íàõûøëàð âóðóð, îíóí äàùàýþçÿë, øèðèí âÿ äóçëó ñÿñëÿíìÿñèíÿ íàèë îëóðäó".

ßùÿä 1934-1935-úè èëëÿðäÿ ßáèëîâ àäûíà êëóáäà àíñàìáë äàòÿøêèë åäèð. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Ôèëàðìîíèéàñûíäà ñàç÷û ãûçëàðàíñàìáëûíûí ÿñàñ òÿøêèëàò÷ûëàðûíäàí áèðè äÿ ßùÿä èäè. Î ùÿìãûçëàðà ñàç ÷àëìàã þéðÿäèð, ùÿì äÿ àíñàìáëûí ñîëèñòè êèìèôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðäè.

1938-úè èëäÿ ßùÿäèí ãàðìîíäà “Ñåýàù"û, ñàçäà “×àùàðýàù"ûãðàììîôîí âàëëàðûíà éàçûëûð. ßùÿä “Ñåýàù"û èëÿ Àçÿðáàéúàí ÷àëüû

139


ñÿíÿòèíè áèð äàùà éöêñÿêëÿðÿ ãàëäûðûð. Î þç ÿâÿçñèç èôàñû èëÿ“Ñåýàù"ûí áöòöí ñèðëÿðèíè à÷àðàã äèíëÿéèúèéÿ ÷àòäûðà áèëèð.

ßùÿä ñàç ùàâàëàðûíû åëÿ ìÿùàðÿòëÿ ÷àëàðäû êè, âèðòóîç ñàçàøûãëàðû áåëÿ îíóí ñàç ÷àëìàüûíà ùÿñÿä àïàðàðäûëàð. Î, ñàçäàùÿì áöòöí àøûã ùàâàëàðûíû, ùÿì äÿ ìóüàìëàðû þçöíÿìÿõñóñóñòàëûãëà èôà åäÿðäè. Õöñóñèëÿ îíóí ñàçäà ÷àëäûüû “Éàíûã Êÿðÿìè"äèëëÿðäÿ äàñòàí èäè.

Òåç-òåç áþéöê êîíñåðòëÿðÿ âÿ ìóñèãè ìÿúëèñëÿðèíÿ äÿâÿòîëóíàí ßùÿä þçö èëÿ ñàçûíû äà àïàðàðäû. ×öíêè î, éàõøû áèëèðäè êè,äèíëÿéèúèëÿð ãàðìîíäà îíóí “Ñåýàù"ûíà ãóëàã àñäûãäàí ñîíðàñàçäà äà “Éàíûã Êÿðÿìè" ÷àëìàüû òÿëÿá åäÿúÿêëÿð. ßùÿäãàðìîíäà ùÿì êëàññèê ìóüàìëàðû, ùÿì äÿ îéóí ùàâàëàðûíû áèð îãÿäÿð ñÿíÿòêàðëûãëà èôà åäèðäè. Áó îéóí ùàâàëàðû è÷ÿðèñèíäÿ îíóí“Òÿðÿêÿìÿ"ñè äàùà ìÿøùóð èäè.

Ñîíðàëàð ßùÿäèí âèðòóîç ÷àëüûñûíû, õàëã ìóñèãèñèíè ýþçÿëáèëìÿñèíè íÿçÿðÿ àëàí Ö.Ùàúûáÿéëè îíó îïåðà òåàòðûíà èøëÿìÿéÿäÿâÿò åäèð. ßùÿäèí ãûçû Ëåéëà õàíûì áó ùàäèñÿíè áåëÿ íÿãë åäèð:“Àòàìûí õÿòðèíè Öçåéèð áÿé ÷îõ èñòÿéèðäè. Áèçèì åâÿ ÚàááàðÃàðéàüäûîüëó, Ìöñëöì Ìàãîìàéåâ, Ãóðáàí Ïèðèìîâ, ÇöëôèÀäûýþçÿëîâ òåç-òåç ýÿëÿðäèëÿð. Ðÿùìÿòëèê Úàááàð ÿìè àòàìûí"Áàéàòû-Ãàúàð" ÷àëìàñûíû ÷îõ õîøëàðäû. Çöëôè ö÷öí èñÿ î, ùÿìèøÿ“Ñåýàù" ÷àëàðäû. Ìàðàãëû áóðàñûäûð êè, àòàì “Ñåýàù"äà âóðäóüóáàðìàãëàðû ñîíðà òàðäà âóðàðäû, áó äà Ãóðáàí ÿìèíè ÷îõòÿÿúúöáëÿíäèðÿðäè..."

140


ÄÖÍÉÀÍÛÁßÑÈÐßÒ ÝÞÇÖ ÈËßÝÞÐßÍ ÀØÛÃ ÂÅÉÑßË

ÕÕÿñð òöðê õàëã ïîåçèéàñûíûí áþéöê ñàç-ñþç ñÿíÿòêàðûÀøûã Âåéñÿë 1894-úö èëäÿ Ñèâàñûí Ñàðûãûøëà èë÷ÿñèíèíÑûðâàëàí êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Àòàñûíûí àäû

ßùìÿä, àíàñûíûí àäû Ýöëçàð, ñîéàäû èñÿ Øàòûðîüëóäóð. Åðêÿíéàøëàðûíäà àíàñûíû èòèðÿí Âåéñÿë 7 éàøûíäà ÷è÷ÿê õÿñòÿëèéèíÿòóòóëóð. Áó õÿñòÿëèêäÿí ñîë ýþçö ýþðìöð, ñàü ýþçöíÿ èñÿ éàâàø-éàâàø ïÿðäÿ ýÿëèð. Áèð ýöí àç-÷îõ ýþðÿí ñàü ýþçöíö áèð àüàúûíáóäàüû çÿäÿëÿéèð âÿ î, äöíéà èøûüûíäàí þìöðëöê ìÿùðóì îëóð.

Ýÿíú éàøûìäà ôÿëÿê âóðäó áàøûìà, Àëäûðäû ÿëèìäÿí èêè ýþçöìö. Éåíèúÿ ÷àòìûøäûì éåääè éàøûìà, Ãåéá åëÿäèì áàùàðûìû, éàçûìû.

Ö÷ éöç îíäà ýÿëìèø èäèì úàùàíà, Äöíéàíû ýþðìÿäèì ìÿí ãàíà-ãàíà. Ãÿäÿð áþéëÿ èìèø, ÷è÷ÿê áÿùàíÿ, Ëþâùÿ ãÿëÿì ãàðà éàçìûø éàçûìû.

Âåéñÿëÿì, äöíéàéà ìÿí íèéÿ ýÿëäèì?Åëÿ ùåé àüëàäûì, íÿ çàìàí ýöëäöì? Ãÿëáÿ òÿñÿëëèìè þçöìäÿ áóëäóì, Þç ñÿáðèìëÿ òÿñêèí åòäèì þçöìö.

141


Âåéñÿëèí ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëàí àòàñû ñàçû-ñþçö ñåâÿí áèðèíñàí èìèø. Îíóí åâèíÿ åë ñÿíÿòêàðëàðû ýÿëèðìèø. ßùìÿä êèøè åëàøûãëàðûíûí øåèðëÿðèíè ÿçáÿð áèëèðìèø. Áó øåèðëÿðè îüëóíà äàÿçáÿðëÿòìÿéÿ, îíó áó éîëëà îâóíäóðìàüà ÷àëûøûðìûø. Âÿ ýöíëÿðèíáèðèíäÿ îüëóíà ñàç àëûð. Áó ñàç îíóí ùÿéàòûíûí ÿí áþéöêñèðäàøûíà ÷åâðèëèð. Áåëÿëèêëÿ, êè÷èê Âåéñÿë äÿðä-ñÿðèíè áó ñåùðëèñàçëà áþëöøäöðöð, áöòöí âàðëûüû èëÿ îíà áàüëàíûð. Î, ßëè àüàäàíñàç äÿðñè àëìàüà áàøëàéûð. 1919-úó èëäÿ Àøûã Âåéñÿë 25 éàøûíäàåâëÿíèð, ëàêèí áó èçäèâàú îíà õîøáÿõòëèê ýÿòèðìèð. Áèð íå÷ÿ èë ñîíðàùÿéàò éîëäàøû ßñìà àëòû àéëûã áèð ãûç óøàüûíû äà îíóí öñòöíÿ àòûáýåäèð.

Øåèðëÿðèíèí áèðèíäÿ àøûã áó åòèíàñûçëûüû áåëÿ èôàäÿ åòìèøäèð:

Ìÿìëÿêÿòÿ äàñòàí îëäóì, Ãàðûì ìÿíè áÿéÿíìÿäè.

Àøûã Âåéñÿë “Ãàðà òîðïàã" øåèðè èëÿ òöðê õàëã ÿäÿáèééàòûíäà“òîðïàã øàèðè" êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèá. Òöðêèéÿíèí Àâðîïàäàêû ÈíñàíÙàãëàðû Êîìèññèéàñûíûí ùàêèìè ïðîôåññîð Êàìàë Ôèêðÿò Àðûê1965-úè èëäÿ Ëîíäîíäàí õÿñòÿõàíàäàí Àøûã Âåéñÿëÿìÿêòóáóíäà áåëÿ éàçûðäû: “Ôÿãÿò áèë êè, ñÿí áó éàëíûç, ãàðàíëûãõÿñòÿõàíà îäàëàðûíäà ìÿíè ñÿñèíëÿ, äåéèøëÿðèíëÿöìèäëÿíäèðèðñÿí. Ñÿíäÿ éóðäóìóí ùàâàñûíû, éåëèíè, öìèäèíè,ýöúöíö òàïûðàì. ×ûë-÷ûëïàã, áîç äàüëàð, áîø îäàëàð, êàñûáêÿíäëÿðèíèí è÷ çÿíýèíëèéèíè, ÿõëàã öñòöíëöéöíö, áöòöí÷àðÿñèçëèêëÿðëÿ ñàâàøàðàã éàøàìà ÿçìèíè “Ãàðà òîðïàã"äà íÿóñòàëûãëà àíëàòäûí".

Òÿáèÿòèí ÿí áþéöê ìþúöçÿëÿðèíäÿí îëàí òîðïàã, Àøûã Âåéñÿëÿýþðÿ, ÿí ñàäèã äîñò, ÿí âÿôàëû ýþçÿë, ÿí áÿðÿêÿòëè ïàð÷à,èíñàíëàðà Ùàãäàí âåðèëìèø úîìÿðäëèéÿ ñàùèá ýèçëè õÿçèíÿäèð.Èíñàíëàðûí éàðàëàðûíà ìÿëùÿì îëàí, îíëàðûí áöòöí åùòèéàúëàðûíûãàðøûëàéàí, îíà áöòöí ìàääè íåìÿòëÿðè âåðÿí, éåðè ýÿëÿíäÿãöñóðëàðûíû ýèçëÿäÿðÿê îíó ñÿäàãÿòëÿ áàüðûíà áàñàí äà ãàðàòîðïàãäûð:

Ãîéóí âåðäè, ãóçó âåðäè, ñöä âåðäè, Éåìÿê âåðäè, ÷þðÿê âåðäè, ÿò âåðäè. Ãàçìà èëÿ äþéìÿéèíúÿ ãûò âåðäè, Ìÿíèì ñàäèã éàðûì ãàðà òîðïàãäû.

142


Ãàðíûí éàðäûì ãàçìàéûíàí, áåëèíÿí, Öçöí éûðòäûì äûðíàüûíàí, ÿëèíÿí. Éåíÿ ìÿíè ãàðøûëàäû ýöëöíÿí, Ìÿíèì ñàäèã éàðûì ãàðà òîðïàãäû.

Ùàâàéà áàõàðñàì - ùàâà àëàðàì, Òîðïàüà áàõàðñàì - äóà àëàðàì. Òîðïàãäàí àéðûëñàì, ùàðäà ãàëàðàì? Ìÿíèì ñàäèã éàðûì ãàðà òîðïàãäû.

Áöòöí ãöñóðóìó òîðïàã ýèçëÿéèð, Ìÿëùÿì ãûëûá éàðàëàðûì äöçëÿéèð. Ãîëóí à÷ìûø, éîëëàðûìû ýþçëÿéèð, Ìÿíèì ñàäèã éàðûì ãàðà òîðïàãäû.

Àøûã Âåéñÿë ãàí-ãàäà ñà÷àí ìöùàðèáÿëÿðÿ ãàðøû îëìóø,èíñàíëàðû ñöëùÿ, ÿìèí-àìàíëûüà ÷àüûðàí øåèðëÿð éàçìûøäûð. Î,Èêèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíèí äÿùøÿòëÿðèíè ôÿùìëÿ ùèññ åäèð,ìöùàðèáÿíèí äöíéàíûí ìÿúðàñûíû äÿéèøìÿñèíÿ ãàðøû åòèðàçûíûáèëäèðÿí øåèðëÿð éàçûðäû:

Åé äöíéà, êèìñÿéÿ éàð îëìàí, éöðö, Ýåäÿíëÿð ýåäèéîð, ýÿëìèéîð ýåðè. Ýþéëÿðäÿ áÿêëÿðäèê éàüìóðó, ãàðû, Èíäè ýþéäÿí éåðÿ àòÿø åíèéîð.

Àøûã Âåéñÿëèí ïîåçèéàñûíäà ìþùòàú èíñàíëàðà éàðäûì åòìÿê,îõóìàüà åùòèéàúû îëàí ýÿíúëÿðèí òÿùñèë àëìàñûíà ÷àëûøìàã êèìèõåéèðõàù èøëÿðÿ ãîøóëìàã áàðÿäÿ ùóìàíèñò ôèêèðëÿð ìþâúóääóð:

Äÿñòÿêëÿ ôàüûðû, îõóò éåòèìè, Áó õåéèðëÿð äèíèìèçÿ êþòöìö?

Àøûã Âåéñÿë ïîåçèéàñûíäà ìÿùÿááÿò ìþâçóñóíäà ñþéëÿíìèøïîåòèê íöìóíÿëÿð ÷îõäóð.

“ßýÿð ýþðñÿ èäèì ýþç èëÿ ñÿíè", “Àëà ýþçëö, õàëëû äèëáÿð",“Íåéëÿðÿì", “Õÿéàë ìÿíÿ éàõûí, éàð ìÿíÿ óçàã", “Ñÿíèíéîëóíäà", “Áó ìÿíäÿêè åøã îëìàñà", “Ñÿí îëìàñàí", “Ìÿíèì",

143


“Îëàììàäûì" êèìè øåèðëÿðè îíóí ìÿùÿááÿò äöíéàñûíûí áèðýöëöñòàíûäûð. Àøûã áó øåèðëÿðèíäÿ ìÿùÿááÿòè þçöíÿ õàñ ìåéàð,áèð áàøãà èíúÿëèê, þçÿëëèê âÿ äóéüó èëÿ äèëÿ ýÿòèðèð:

Ýþçÿëëèéèí îí ïàðà åòìÿç, Áó ìÿíäÿêè åøã îëìàñà. ßéëÿíÿúÿê éåð áóëàìàí, Êþíëöìäÿêè êþøê îëìàñà.

Ýþçÿë öçöí ýþðöëìÿçäè, Ìÿíäÿ áó åøã äèðèëìÿçäè,Ýöëÿ ãèéìÿò âåðèëìÿçäè, Àøèã âÿ ìÿøóã îëìàñà.

Ñÿíäÿí àëäûì áó ôÿðéàäû, Áó èìèø äöíéàíûí äàäû. Àíûëìàçäû Âåéñÿë àäû, Î ñÿíÿ àøèã îëìàñà.

Ìÿëóìäóð êè, òàðèõèí ÿí ãÿäèì äþâðëÿðèíäÿí äöíéàíûí áèð ñûðàÿðàçèëÿðè êèìè, Àíàäîëó úîüðàôèéàñû äà áèð ÷îõ çÿëçÿëÿëÿðÿ ìÿðóçãàëìûøäûð. 1939-úó èëäÿ ßðçèíúàíäà áàø âåðÿí âÿ 32 ìèí èíñàíûíùÿéàòûíû èòèðäèéè áó çÿëçÿëÿ Àøûã Âåéñÿëèí äÿ éàðàäûúûëûüûíäà èçáóðàõìûø, “ßðçèíúàí" àäëû øåèðèíäÿ áó çÿëçÿëÿíèí àüðû-àúûñûíû äèëÿýÿòèðìèøäèð:

Ñàì äÿéìèø äÿ, áàüëàð òþêìöø õÿçÿëè, Ùàíû õàðàá îëìóø Êåøàí, ßðçèíúàí?!Íå÷ÿ èýèäëÿðè, íå÷ÿ ýþçÿëèÔÿëÿéèí òîðóíà äöøÿí ßðçèíúàí.

Áàùàð ýÿëèð, ýöëëÿð à÷ìàç áàüûíäà, Êàèíàò óéêóäà, ùÿï éàòàüûíäà. Áèð ñÿùÿð âàõòûíäà, óéêó ÷àüûíäàÔÿðéàäû äàüëàðäàí àøàí ßðçèíúàí.

Àøûã 1973-úö èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð.

144


ÏÎËÀÄ ÍÅÚß ÁßÐÊÈÄÈ

Áóùÿéàò ìèñèëñèç ìÿðäëèê âÿ ãÿùðÿìàíëûã òèìñàëûäûð. Áóùÿéàò áþéöê ýÿëÿúÿê óüðóíäà éàíàí áèð ìÿøÿë, áèð÷ûðàãäûð. Àìàíñûç õÿñòÿëèéèí óçóí èëëÿð éàòàüà ñàëäûüû

ýÿíú Íèêîëàé Îñòðîâñêè þëöìöíäÿí áèð èë ÿââÿë éàçûðäû: “Ìÿí þçñåâèìëè âÿòÿíèìèí ãÿëáèíèí äþéöíòöëÿðèíè åøèäèðÿì âÿ î, ýÿíú,ýþçÿë, ìÿüëóáåäèëìÿç áèð ùÿéàò ñåâýèñèéëÿ ìÿíèì ãàðøûìäàäàéàíûð. Î - ìÿíèì âÿòÿíèì ñöëù áàéðàüûíû âÿ äöíéàìÿäÿíèééÿòèíè éöêñÿêëÿðÿ ãàëäûðìûøäûð! Áåëÿ áèð âÿòÿíèí îüëóîëìàã íÿ ãÿäÿð áþéöê õîøáÿõòëèêäèð..."

Îñòðîâñêèíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíäàêû ãÿùðÿìàíëûüûí ñèððèäÿ ùÿìèí áó áþéöê ìÿùÿááÿòäÿäèð. Áó ìÿùÿááÿòäÿ ìèñèëñèç áèðãöäðÿò âàð. Áó áþéöê ìÿùÿááÿò ñÿêêèç èëäÿí àðòûã áèð þìðöãûìûëäàíìàäàí éàòàãäà êå÷èðÿí, ôûçèêè àüðûëàð è÷èíäÿ ãûâðûëàíúàâàí Îñòðîâñêèéÿ ñÿáèð âÿ äÿéàíÿò, éàøàìàã âÿ ìöáàðèçÿ åøãèâåðèðäè!

Þçöíöí éàçäûüû êèìè, Íèêîëàé Îñòðîâñêè 1904-úö èëäÿ áèð ôÿùëÿàèëÿñèíäÿ äîüóëìóøäó. Ìÿíôóð ÷àð öñóëè-èäàðÿñè ðåæèìè, éîõñóëëóãìèëéîíëàðëà ôÿùëÿ áàëàñû êèìè, îíóí äà òÿùñèë àëìàñûíà ìàíåîëìóøäó. Áàëàúà Íèêîëàé èáòèäàè ìÿêòÿáèí ö÷öíúö ñèíôèíäÿí÷ûõàðàã îí áèð éàøûíäàí ìÿøÿããÿò âÿ ÿçàáëàð è÷èíäÿ èøëÿéèá÷þðÿêïóëó ãàçàíìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. Ñîíðàëàð, ëàï ýÿíúéàøëàðûíäà - ñèëàùëû áèð ÿñýÿð îëàðàã âÿòÿíèí äöøìÿíëÿðèíÿ ãàðøû

145


èýèäëèêëÿ âóðóøóá àüûð ñóðÿòäÿ éàðàëàíìûøäû.Î, 1922-úè èëäÿ îäóí äàøûìàã ö÷öí äÿìèðéîë õÿòòè ÷ÿêÿí

òèêèíòèäÿ ôÿàë ñóðÿòäÿ èøòèðàê åäÿðÿê òèôëÿ õÿñòÿëÿíèð. Áèð íå÷ÿ èëñîíðà èêè ýþçöíäÿí âÿ èêè ãû÷ûíäàí øèêÿñò îëàðàã éàòàüà äöøöð,ùþêóìÿòèí áþéöê ãàéüûñûíà, ùÿð úöð ìöàëèúÿéÿ áàõìàéàðàã,þìðöíöí àõûðûíà ãÿäÿð åëÿúÿ ãàëûð. Íèêîëàé Îñòðîâñêè 1930-úóèëèí ïàéûçûíäà Ìîñêâàäà ìÿøùóð “Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè" ðîìàíûöçÿðèíäÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàéûð. “Ýÿíú ãâàðäèéà" æóðíàëûíûí 1932-úè èëàïðåë íþìðÿñèíäÿ ðîìàíûí èëê ôÿñèëëÿðè íÿøð îëóíóð. 1932-úè èëäÿèñÿ ðîìàíûí áèðèíúè ùèññÿñè àéðûúà êèòàá ùàëûíäà ÷àïäàí ÷ûõûð.“Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè" ðîìàíû äÿðùàë áöòöí þëêÿ îõóúóëàðûíûí ÿí÷îõ ñåâäèêëÿðè êèòàáëàðäàí áèðè îëäó. Áó èñÿ òÿñàäöôè äåéèëäè.

Ìöÿëëèô Ïàâåë Êîð÷àýèíèí øÿõñèíäÿ éåíè åïîõàíûí ìöñáÿòãÿùðÿìàíûíû ùåéðÿòëè äÿðÿúÿäÿ ýöúëö áèð òÿáèèëèê âÿ äîüðóëóãëàéàðàäûð. ×öíêè Êîð÷àýèíèí ùÿéàòû áöòöí áèð íÿñëèí ùÿéàòûäûð. Áóùÿéàòäà èðÿëèéÿ äîüðó ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ ãöäðÿòëè áèð ùÿðÿêÿòâàðäûð.

Êîð÷àýèíèí ùÿéàò ôÿëñÿôÿñè èíñàí âÿ îíóí úÿìèééÿòäÿêè ÿáÿäèñÿàäÿòèäèð. Áó èäåéà îíóí úîøãóí ìöáàðèçÿñèíèí ÿñàñûíû òÿøêèëåäèð. Áó èäåéà ñàðñûëìàç áèð ìÿãñÿä êèìè îíó äàèì èðÿëè àïàðûð.Ùÿëÿ ëàï óøàãëûãäàí îíóí àüàëàðû, àüà áàëàëàðûíû ýþðìÿéÿ ýþçöéîõ èäè. Ìàéìàã, òöôåéëè Ëåøøèíñêèëÿð îíäà äÿðèí èêðàù ùèññèäîüóðóðäó. Áó íèôðÿò ýåòäèêúÿ ýöúëÿíÿðÿê ìöáàðèçÿ àëîâóíà÷åâðèëìèøäè. Êîð÷àýèíèí öðÿéèíäÿêè éàíüûíû ñþíäöðìÿê ö÷öí èñÿùàêèì ñèíèôëÿðè âÿ îíëàðûí àüàëûüûíû ìÿùâ åòìÿê ëàçûì èäè. Áóìöáàðèçÿäÿ ùå÷ áèð ÷ÿòèíëèê, ùå÷ áèð ìÿùðóìèééÿò Êîð÷àýèíèíïîëàä ãîëëàðûíû áîøàëäà áèëìÿçäè. ×ÿêäèéè ÿçàáëàðà áàõìàéàðàã,èëê ìöáàðèçÿ ýöíëÿðèíäÿí áàøëàìûø õÿñòÿ éàòàüûíäàêû ñîíäÿãèãÿñèíÿ ãÿäÿð Êîð÷àýèí ùÿìèøÿ þçöíö õîøáÿõò âÿ ýöìðàùáèð ìöáàðèç êèìè ùèññ åäèð. ×öíêè îíóí ö÷öí ýÿëÿúÿê óüðóíäààïàðûëàí ìöáàðèçÿäÿí äÿ éöêñÿê, ìöãÿääÿñ âÿ øÿðÿôëè áèð èøéîõäóð. Þíóí ñÿàäÿòè áó ìöáàðèçÿíèí áèð ïàð÷àñû, áèð ùèññÿñèäèð.Êîð÷àýèí éöêñÿê âÿçèôÿ âÿ éà ðöòáÿ ñàùèáè äåéèë, ÷îõ àç òÿùñèëýþðìöø àäèúÿ áèð âÿòÿíäàøäûð. Ëàêèí îíóí ùèññ âÿ äöøöíúÿëÿðèéàëíûç þç øÿõñèééÿòèíè äåéèë, áöòöí èíñàíëàðû ÿùàòÿ åäèð. Ìÿãñÿäâÿ àðçóñóíäàêû ýåíèøëèê Êîð÷àýèíè äàùà äà óúàëäûð. Î, îõóúóíóííÿçÿðèíäÿ äàü êèìè áþéöéöð, êè÷èê áèð îúàã÷ûäàí áþéöê áèð õàëã

146


íöìàéÿíäÿñèíÿ ÷åâðèëèð. Ìöÿëëèô Êîð÷àýèí ñóðÿòèíè äàèìùÿðÿêÿòäÿ, èíêèøàôäà, ýåíèø õàëã êöòëÿñè èëÿ ìöíàñèáÿòäÿ òÿñâèðåäèð. Êîð÷àýèí äöøìÿíÿ ãàðøû íÿ ãÿäÿð àìàíñûç âÿáàðûøìàçäûðñà, äîñòà î ãÿäÿð ñÿìèìè âÿ ìåùðèáàíäûð. Äþéöø âÿìöáàðèçÿ è÷ÿðèñèíäÿ ïîëàä êèìè áèøèá áÿðêèéÿí Êîð÷àýèíèíéåòèøìÿñèíäÿ õàëã êöòëÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ Æóõðàé êèìèëÿðèíèí äÿáþéöê ðîëó îëìóøäóð. Æóõðàé ùÿëÿ äþéöøÿ àòûëìàìûø ýÿíúÏàâêàéà äåéèð: “Òÿêáàøûíà âóðóøìàãëà ùÿéàòû äÿéèøäèðìÿêîëìàç. Ïàâëóøà, ôÿùëÿ èøè óüðóíäà éàõøû áèð äþéöø÷ö îëìàã ö÷öíñÿíäÿ ùÿð áèð èìêàí âàðäûð.

Ëàêèí ÷îõ ýÿíúñÿí, ñèíôè ìöáàðèçÿ ùàããûíäà ìÿëóìàòûí ÷îõàçäûð. Ãàðäàøûì, ñÿíäÿí áèð øåé ÷ûõàúàüûíû áèëäèéèì ö÷öí ìÿíùÿãèãè éîëó ñÿíÿ ýþñòÿðÿðÿì. Áó ñààò äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿéàíüûí áàøëàìûøäûð. Ãóëëàð ãèéàì åòìèøëÿð, êþùíÿ ùÿéàòû àëò-öñòåäÿúÿêëÿð... Ëàêèí áóíóí ö÷öí úÿñàðÿòëè àäàìëàð ëàçûìäûð.Àìàíñûç ñóðÿòäÿ ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí äþéöøäÿí ãàáàãòàðàêàí èøûãäàí ãà÷àí êèìè ãà÷ûá ýèçëÿíÿí àäàìëàð äåéèë, úÿñóðìöáàðèçëÿðÿ åùòèéàú âàðäûð".

Ïàâåë Êîð÷àýèí èëê ùÿéàò ìöÿëëèìè îëàí Æóõðàéûí áó ñþçëÿðèíèùå÷ çàìàí óíóòìóð. Î, ìÿùç Æóõðàéûí äåäèéè êèìè, úÿñóðìöáàðèç îëóð. Äöøìÿí ýöëëÿñèíèí àüûð éàðàëàðû îíóí èðàäÿñèíèñàðñûäà áèëìèð. ßñÿðäÿ éîõñóë ôÿùëÿ áàëàñû Ïàâêà èëÿ àðèñòîêðàòãûçû Òàíéàíûí ìàðàãëû ñåâýè ìàúÿðàñû äà òÿñâèð îëóíóð. Ïàâêà èëÿÒàíéà áèð-áèðèíè ñåâèð... Ëàêèí ýåòäèêúÿ ìåéäàíà ÷ûõàí áàðûøìàçâÿ àéäûí áèð çèääèééÿò áó ñåâýèíè ñàðñûòìàüà, îíóí ìöìêöíîëìàäûüûíû ìåéäàíà ÷ûõàðìàüà áàøëàéûð. Áó çèääèééÿò áèðèïðîëåòàð, äèýÿðè èñÿ ùàêèì ñèíèôäÿí îëàí èêè ýÿíúèí ôèêèð âÿ ùèññëÿðèàðàñûíäàêû êÿñêèí ôÿðãäÿí èáàðÿòäèð. Ïàâåë Êîð÷àýèí Òàíéàíûèúòèìàè èøëÿðÿ úÿëá åòìÿê èñòÿéèð. Ëàêèí ãûçûí ÿùâàë-ðóùèééÿñèòåçëèêëÿ þçöíö áöðóçÿ âåðèð. Ãóëëóã÷óëàðëà áÿñëÿíèá áþéöäöëÿíàðèñòîêðàò ãûçû éîõñóë òÿáÿãÿäÿí ÷ûõìûø ýÿíúëÿðÿ éóõàðûäàíàøàüû áàõûð, îíëàðà èñòåùçà åäèð. Áó èñÿ ñÿðò âÿ ìÿüðóð òÿáèÿòëèÊîð÷àýèíèí èççÿò-íÿôñèíè éàðàëàéûð. Îíóí ñèíôè øöóðóíó úîøäóðóðâÿ Ïàâåë ãÿòè ñóðÿòäÿ ãûçäàí àéðûëìàã ãÿðàðûíà ýåëèð. Ïàâåë ùèññåäèð êè, îíóíëà áó àüà ãûçûíûí óëäóçëàðû ùå÷ çàìàí áàðûøà áèëìÿç.×öíêè îíëàðûí éîëëàðû òàìàì áàøãà-áàøãàäûð. Áèð íå÷ÿ èëäÿíñîíðà þçö êèìè áèð àðèñòîêðàòà ÿðÿ ýåòìèø Òàíéà äÿìèðéîë

147


õÿòòèíäÿ èøëÿéÿí Êîð÷àýèíÿ ðàñò ýÿëÿðêÿí äåéèð: “Õîø ýþðäöê,Ïàâëóøà... Åòèðàô åäèðÿì êè, ñÿíè áåëÿ ùàëäà ýþðÿúÿéèìèýþçëÿìÿçäèì. ßúÿáà, ñÿí ùþêóìÿòäÿí éåð ãàçìàãäàí áàøãàéàõøû áèð âÿçèôÿ àëà áèëìÿäèíìè? Ìÿí åëÿ ýöìàí åäèðäèì êè, ñÿí÷îõäàí êîìèññàð, éà äà áàøãà áþéöê áèð ãóëëóãäàñàí..."

Ïàâåë äàéàíäû, ùåéðÿòëè íÿçÿðëÿðëÿ Òàíéàíû ñöçäö:- Ìÿí äÿ ñÿíè áåëÿ... òóðøóéà áàñûëìûø áèð ùàëäà ýþðÿúÿéèìè

ýþçëÿìÿçäèì... - äåéÿ, íÿùàéÿò, éóìøàã, ìöëàéèì áèð ñþçòàïäû..."

“Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè" ðîìàíûíäà Ðèòà, Æóõðàé, Ïàíêðàòîâ,Àðòéîì êèìè ñóðÿòëÿð äÿ ñÿíÿòêàðëûãëà ýþñòÿðèëìèøäèð. Áóíëàð þçòÿáèÿò âÿ õàðàêòåðëÿðè èëÿ áèð-áèðèíäÿí ñå÷èëÿí úàíëû ñóðÿòëÿðäèð.Ðîìàíûíäà ñóðÿòëÿð, ùàäèñÿëÿð äàèì ùÿðÿêÿò âÿ èíêèøàôäà òÿñâèðîëóíóð. Ðîìàí áþéöê âÿ ïàðëàã èñòåäàäà ìàëèê ÿäèá òÿðÿôèíäÿíéàçûëìûø ñÿíÿò ÿñÿðèäèð. ßëáÿòòÿ, áó ýþçÿë ÿñÿðèí éàðàíìàñûíäàìöÿëëèôûí áèîãðàôèéàñû ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ëàêèí áó, îíóíáÿäèè äÿéÿðèíè ùå÷ äÿ àçàëòìàìûø, ÿêñèíÿ, õåéëè éöêñÿëòìèøäèð.“Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè" ðîìàíû òÿêúÿ êå÷ìèø Ñîâåòëÿð Èòòèôàãûíäà èêèéöç äÿôÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Ãûðõ ñÿêêèç äèëÿ òÿðúöìÿ îëóíàðàã áåøìèëéîí òèðàæëà íÿøð åäèëÿí “Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè" ðîìàíû äöíéàýÿíúëÿðèíèí ìöáàðèçÿñèíäÿ îëäóãúà áþéöê ðîë îéíàìûøäûð. Î,ýÿíúëÿðäÿ ãÿùðÿìàíëûã âÿ ìöáàðèçÿ ðóùó òÿðáèéÿ åòìèøäèð.“Íèêîëàé Îñòðîâñêèíèí ùÿéàòû" àäëû êèòàáûí ìöÿëëèôëÿðè - Í.Âåíãðîââÿ Ì.Åôðîñ ìàðàãëû áèð ôàêò éàçûðëàð: “×èí Õàëã Îðäóñó þç âÿòÿíèíèäöøìÿíäÿí àçàä åòìÿê óüðóíäà âóðóøàðêÿí äþéöø÷ö Éî ×è àüûðñóðÿòäÿ éàðàëàíàðàã êîð îëóð. Éî ×è áó ôÿëàêÿòäÿí ñàðñûëàðàãþçöíö þëäöðìÿê äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëèð. Áó çàìàí ùÿðáè õÿñòÿõàíàäàîíà “Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè" ðîìàíûíû îõóéóðëàð. Î, áöòöí áèð ôÿñëèàüûçäàí åøèòìÿêëÿ ÿçáÿð þéðÿíèð. Ñîíðà Éî ×èíè áàøãà áèð ùÿðáèõÿñòÿõàíàéà êîìèññàð ãîéóðëàð. Èíäè êîð êîìèññàð þçö àüûðéàðàëûëàðà “Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè" ðîìàíûíäàí äàíûøûð âÿ áóñþùáÿòëÿð, Éî ×èäÿ îëäóüó êèìè, îíëàðäà äà ýöìðàù âÿ ìöáàðèçáèð ÿùâàë-ðóùèééÿ éàðàíìàñûíà êþìÿê åäèð..." Áåëÿ ìèñàëëàðäàíéöçëÿðëÿ ýÿòèðìÿê îëàð. Ùÿãèãè ñÿíÿòêàð ö÷öí áóíäàí áþéöêñÿàäÿò îëà áèëìÿç.

148


“ÉÀØÀÑÛÍ ÉÀØÀÌ” ÀÌÀËËÛ ÔÐÈÄÀ ÊÀËÎ

“Ïèñ ýöíöìäÿ éàíûìäà îëìàäûüûí çàìàí èìòèíà åòäèì.Êÿäÿðèíè ìÿíèìëÿ ïàéëàøìàäûüûíû, äöøöíúÿëÿðèíè, ïèñ îëñàìäà, à÷ûã ñþéëÿìÿäèéèíè àíëàäûüûì çàìàí èìòèíà åòäèì. Ìÿíÿ

éàëàí ñþéëÿäèéèíè ùèññ åòäèéèì çàìàí èìòèíà åòäèì.Ýþçëÿðèìÿ áàõäûüûíäà ãÿëáèíëÿ áàõìàäûüûíû âÿ ìÿíÿ ùÿëÿ

ñþéëÿìÿäèéèí øåéëÿð îëäóüóíó ùèññ åäÿðêÿí èìòèíà åòäèì. Ùÿðñÿùÿð ìÿíèìëÿ îéàíìàã èñòÿìÿäèéèíè àíëàäûüûìäà, àüðûëàðûìûäèíäèðÿúÿê èñòè ñåâýèíè ìÿíÿ âåðìÿäèéèíäÿ èìòèíà åòäèì. Àíúàã þçõîøáÿõòëèéèíè âÿ ýÿëÿúÿéèíè äöøöíÿðÿê ìÿíè ùå÷ÿ ñàéäûüûí ö÷öíèìòèíà åòäèì.

Òàáëîëàðûìäà àðòûã þçöìö õîøáÿõò ÷èçìÿäèéèì âÿ òÿê ñÿáÿáñÿí îëäóüóí ö÷öí èìòèíà åòäèì.

Þçöíö ñåâäèéèí ö÷öí èìòèíà åòäèì. Áóíëàðäàí éàëíûç áèð äÿíÿñèèìòèíà åòìÿéèì ö÷öí éåòÿðëè äåéèëäè, ÷öíêè ñåâýèì áþéöê èäè. Àììàùàìûñûíû äöøöíÿðêÿí ñÿíèí ìÿíäÿí ÷îõäàí èìòèíà åòäèéèíèàíëàäûì. Áóíà ýþðÿ ìÿí äÿ ñÿíäÿí èìòèíà åòäèì..."

Èëëÿð êå÷ÿúÿê, áóíó äöíéàúà ìÿøùóð Ôðèäà Êàëî äåéÿúÿêäè....…Î, 6 èéóë 1907-úè èëäÿ äöíéàéà ýÿëèá. Ôðèäà ìàúàð éÿùóäèñè

Âèëùåëì Êàëî âÿ ãûçûëäÿðèëè ÿñèëëè Ìàòèëäà Úàëäåðîíóí ö÷öíúö óøàüûèäè. Ùÿì è÷èíÿ ãàïàíìûø, ùÿì äÿ ùÿðÿêÿòëè áèð óøàãëûã êå÷èðìèøäè.Ùÿéàòûíûí óüóðñóçëóãëàðûíäàí áèðè îëàí “ôèçèêè àüðû" îíó ùÿëÿ óøàãëûãèëëÿðèíäÿ éàõàëàìûøäû.

Àëòû éàøû îëàíäà óøàã èôëèúè êå÷èðèð. Ìÿùÿëëÿ óøàãëàðûíûí ñàü

149


àéàüûíäàêû ôÿðãÿ ýþðÿ “òàõòà àéàã" äåéÿ ÷àüûðäûãëàðû Ôðèäà î áèðèãàðäàøëàðûíà íèñáÿòÿí àòàñûíäàí õöñóñè äèããÿò ýþðöðäö. Ôðèäàíûíóøàãëûãäà êîáóä áèð ùàëû âàðäû. Àíàñû îüëàí óøàüû êèìè îëäóüóíóäåéèá ùåéèôñèëÿíèð, ìÿùÿëëÿäÿêèëÿð èñÿ “éàìàí äà åéáÿúÿð ãûçûí âàð"äåéèðäèëÿð. Àòàñû éàõøû ìÿêòÿáäÿ îõóìàñûíäà èñðàðëû èäè. 1922-úè èëèíÿí éàõøû ìÿêòÿáëÿðèíäÿí îëàí Ìèëëè Ùàçûðëûã Ìÿêòÿáèíèíèìòàùàíûíäàí óüóðëà êå÷èð Ôðèäà. Êþùíÿ îëñà äà, õöñóñè îëàí áóìÿêòÿá èëëÿð áîéó éåòèøìèø íå÷ÿ àëèìèí, óíèâåðñèòåò ìöÿëëèìèíèí âÿñèéàñÿò÷èíèí áåøèéè îëìóøäó. Ôðèäà ìÿêòÿáÿ áàøëàéàíäàÌåêñèêàäà úàíëàíìà äþâðö éàøàíûðäû.

Ôðèäà ìÿêòÿáÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà ùÿð øåéÿ ãàðøû ýöúëö áèð ìàðàãùèññ åäÿð, òîïëóìäàí ãîïìóø áèð ýÿíú îëìàã ÿâÿçèíÿ òîïëóìóíàéðûëìàç ïàð÷àñû îëäóüóíó äöøöíÿðäè. Ôðèäà âÿ äîñòëàðû þçëÿðèíèèíãèëàá óøàãëàðû îëàðàã ýþðöðäöëÿð. “Èíãèëàá áèçèì ñöä àíàìûçäûð"äåéÿ éàçìûøäû Ôðèäà ñîíðàëàð. Î âàõòëàðû ýþçÿë ýöíëÿð êèìèõàòûðëàéûá áåëÿ äåéèðäè: “×îõ éåíèéåòìÿëÿðèí úàâàá òàïà áèëìÿäèéè“Ìÿí êèìÿì" ñóàëûíûí ñûõûíòûñûíû éàøàìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿãàëìàäûì. Àòäûüûì ùÿð àääûì áèð ôàêò èäè; ìÿí äÿ îíóíëà áèðëèêäÿâàð èäèì. Ùÿéàòûì åëÿ êÿñêèí øÿêèëäÿ äÿéèøäè êè, àéàüûìû áåëÿóíóòäóì. Ìÿíàñûç áèðèíèí àòäûüû äàøûí îðòîïåäèê óçóíáîüàç÷ÿêìÿìèí ñÿðò äÿðèñèíÿ äÿéÿíäÿ ÷ûõàðòäûüû ñÿñè àðòûã åøèòìèðäèì."

1923-úö èëèí éàçûíäà Ôðèäà îí áåø éàøûíû òàìàìëàäû. ËàòûíÀìåðèêàñûíäà ãàäûíëàð ö÷öí âàúèá áèð ìÿðùÿëÿ îëàí îí áåø éàøøÿíëèêëÿðè îëäóãúà ìÿøùóð èäè. Áó øÿíëèêëÿðäÿ îíëàð äèíÿ, ùÿéàòà âÿ“ãàäûíëûüà ýèðèø"è ãåéä åäèðäèëÿð. Ôðèäàéà ýþðÿ èñÿ îí áåø éàøû òÿéèíåäÿí ñåâýèíèí êÿøô îëóíìàñû èäè. “Óøàã îëàíäà áèð ãûüûëúûì êèìè÷ûòûðäàéàðäûì. Áþéöäöì, òÿïÿäÿí-äûðíàüà àëîâ îëäóì. Ìÿíèíãèëàáûí, áèð äÿ àòàëàðûìûí òàïäûüû ãîúà àòÿø òàíðûñûíûí ãûçûéàì,áóíà øöáùÿì éîõäóð".

Ôðèäà Êàëî Àëåõàíäðîéà éàçäûüû åøã ìÿêòóáëàðû èëÿ îüëàí óøàüûùàâàñûíäàí ãóðòóëäó. Àëåõàíäðîéà àøèã îëàí ãûçúûüàç áóìöíàñèáÿòäÿ ÿíýÿëëÿðëÿ ãàðøûëàøìàìàã ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëÿíè åäèðäè.

Àëåõàíäðîíó àèëÿñèíäÿí ýèçëÿäèðäè. Àèëÿñè áóíà ãàðøû÷ûõìàéàúàãäû, àììà Ôðèäà ýèçëè ìöíàñèáÿò éàøàéàðàãéàøàäûãëàðûíû äàùà ýöúëö ùàëà ýÿòèðìÿéè ñå÷ìèøäè. Øÿêèëëÿðëÿáÿçÿíìèø, þïöøëÿðÿ áöðöíìöø ìÿêòóáëàðû éàçìàã ö÷öí ýåúÿíèýþçëÿéèðäè. Ôðèäàíûí åùòèðàñëà þðòöëìöø ìöíàñèáÿòè, òÿÿññöô êè,áÿäáÿõò áèð ùàäèñÿ èëÿ éàðûì÷ûã ãàëäû. Öñòÿëèê, áó ùàäèñÿ Ôðèäàíûí

150


óüóðñóç ùÿéàòûíûí äà áàøëàíüûúû îëäó. Êå÷èðäèéè àâòîìîáèë ãÿçàñûðÿñì ÷ÿêìÿéèíäÿí òóòìóø ñåâìÿéèíÿ ãÿäÿð áèð ÷îõ øåéè äÿéèøäèÔðèäà Êàëîíóí ùÿéàòûíäà.

17 ñåíòéàáð 1925-úè èëäÿ Ôðèäà âÿ Àëåõàíäðî éàí-éàíà îòóðóáçàðàôàòëàøûðäûëàð. Ýþçëÿíèëìÿäÿí ýÿëÿí ãàòàð àâòîáóñóí êå÷ìÿêöçðÿ îëäóüó ðåëñëÿðäÿ äÿùøÿòëè ãÿçà òþðÿòäè. Øèääÿòëè çÿðáÿíÿòèúÿñèíäÿ àâòîáóñ ñöðöøäö, è÷èíäÿ öçáÿöç îòóðàí àäàìëàð áèðáèðèíÿ äÿéäè, ÿí ïèñè èñÿ, áèð íå÷ÿ äÿôÿ ôûðëàíàí àâòîáóñóíïÿíúÿðÿñèíäÿí ÷þëÿ äöøäöëÿð.

Àëåõàíäðî ãàòàðûí àëòûíà éûõûëìûøäû. Ôðèäà èñÿ øöøÿ ãûðûíòûëàðûíûíöñòöíäÿ ùóøóíó èòèðèá ãàëìûøäû. ßòðàôûíà éûüûøàí àäàìëàð: “Áàõûí,áàõûí, êöðÿéèíäÿ íÿñÿ âàð", - äåéÿ áàüûðûðäûëàð. Àëåõàíäðîéàõûíëûãäàêû ÷àéõàíàíûí ãàðøûñûíà ãîéóëìóø áèëéàðä ñòîëóíà ãÿäÿðÔðèäàíû ãóúàüûíäà ýÿòèðìèø, Ôðèäàíûí áÿäÿíèíè äåøèá êå÷ÿí áþéöêäÿìèð ïàð÷àñûíû ÿòðàôûíäàêû àäàìëàðûí êþìÿéè èëÿ äàðòûá ÷ûõàðìûøäû.Ãûøãûðûãëàð, ãàí âÿ þëöëÿðè äàøûéàí ìàøûíëàðûí è÷èíäÿ áàøûíû èòèðÿíÀëåõàíäðî Ôðèäà ö÷öí “þëÿúÿê, þëÿúÿê" äåìÿêäÿí áàøãà ùå÷ íÿåäÿ áèëìèðäè. Àëåõàíäðî ñîíðàëàð ùàäèñÿíè áåëÿ äàíûøûðäû: “Äÿìèðè÷ûõàðàíäà Ôðèäà åëÿ áàüûðäû êè, ñÿñè Ãûðìûçû Õà÷ûí òèááè éàðäûììàøûíûíûí ñèãíàë ñÿñèíäÿí áÿðê ÷ûõäû".

Ùàäèñÿäÿí ñîíðà áîç õÿñòÿõàíà îòàãëàðû, êÿäÿð äîëó àíëàðÔðèäàíû ýþçëÿéèðäè. Ùÿêèìëÿð éàøàìàüûíûí ìþúöçÿ îëäóüóíóäåìèøäèëÿð. Ôðèäàíûí áöòöí áÿäÿíèíè ñàðûìûøäûëàð, áèðúÿ öçöçÿäÿëÿíìÿìèøäè. Ö÷öíúö âÿ äþðäöíúö îíóðüà ñöìöêëÿðèãûðûëìûøäû. Îíóðüà ñöìöéöíäÿêè ö÷, ñîë àéàüûíäàêû îí áèð ãûðûã, ñîëäèðñÿéèíäÿêè ÷ûõûã îíóí ÿí éöíýöë éàðàëàðû èäè. Äàùà ïèñè èñÿ ñàüîìáàñûíäàí ýèðèá úèíñèééÿò îðãàíûíäàí ÷ûõàí äÿìèð ïàð÷àñû èäè.Ôðèäà ãÿçàäàí ñîíðà äöç äîããóç àé ýèïñäÿí äöçÿëäèëìèø êîðñåòýåéèíìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû.

Èëê òàáëî, òÿáèè êè, Àëåõàíäðî ö÷öí ÷ÿêèëìèøäè. “Âÿ ÿñëèíäÿ åëÿ äÿþíÿì âåðìÿäÿí øÿêèë ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäûì" äåéÿí Ôðèäà èëê äÿôÿðÿñì ÷ÿêÿíäÿ îí äîããóç éàøûíäà èäè. Êîðñåòÿ ñàðûëìûø Ôðèäàðÿñìèíè ÷ÿêäèéè ïîðòðåòäÿ þçöíö ìöêÿììÿë ãàäûí êèìè òÿñâèðåòìèøäè. ßéíèíäÿ øÿðàá ðÿíýëè éàõàñû èøëÿìÿëè ïàëòàð âàðäû.Ýþçëÿðèíäÿêè èôàäÿ êÿñêèí èäè. Ñàü ÿëè þíÿ äîüðó óçàíìûøäû.Øöáùÿñèç êè, ÿëèíè Àëåõàíäðîíóí òóòìàñû ö÷öí óçàòìûøäû.

Áó òàáëî Àëåõàíäðî èëÿ Ôðèäàíûí èòèá ýåòìÿêäÿ îëàí ñåâýèñèíèòÿçÿëÿìèøäè. Öñòÿëèê, ùÿð èêèñè áàøãà þëêÿëÿðäÿ èäè. Ôðèäà éàòàãäà,

151


Àëåõàíäðî èñÿ áàøãà áèð úîüðàôèéàäà èêÿí ìöíàñèáÿòëÿðè äàâàìåäèðäè. 1926-úû èëèí ñîí àéëàðû ùÿñðÿò, ðÿñì, öìèä âÿ ùÿéÿúàí è÷èíäÿêå÷ìèøäè. Àììà Àëåõàíäðîíóí ñÿôÿðëÿðè áèòìÿê áèëìèðäè. Áóíà áèðàç äà îíóí àòà-àíàñû ñÿáÿá îëìóøäó. Òÿùñèëèíè áÿùàíÿ åäÿðÿê îíóøèêÿñò Ôðèäàäàí óçàãëàøäûðûðäûëàð. ßëèíäÿí àüëàìàãäàí áàøãà ùå÷íÿ ýÿëìÿéÿí Ôðèäà áó øîêó äà ñîâóøäóðäó.

Î ãÿäÿð ìÿüðóð èäè êè, öìèäñèç àíëàðû êå÷ÿí êèìè þçöíöòîïàðëàäû. Ãÿçàäàí þíúÿ èëê ñåâýèëèñè Àëåõàíäðî èëÿ áàøãà þëêÿëÿðÿýåòìÿéèí õÿéàëûíû ãóðàí Ôðèäà Àëåõàíäðîíóí Ìåêñèêàäàí òÿêàéðûëìàüû èëÿ ýÿíúëèê õÿéàëëàðûíà âèäà åòìèøäè. Áó âàõòëàðäà ùÿì äÿñÿùùÿòè èëÿ áàøû áÿëàäà èäè. Êîðñåòèí áèðèíè ÷ûõàðûá î áèðèíè òàõûðäûëàð.Áèð êîðñåòèí òàõûëìàñû ÿí àç äþðä ñààò ÷ÿêèðäè. Õÿñòÿëèê äîëó ýöíëÿðÔðèäàíû ðÿññàìëûüà éàõûíëàøäûðûðäû. Þç ïîðòðåòèíäÿí ñîíðàÿòðàôûíäàêûëàðûí øÿêèëëÿðèíè ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäû. Ñÿùùÿòè èúàçÿ âåðäèéèãÿäÿð èøëÿéèðäè.

1927-úè èëèí íîéàáðûíäà Àëåõàíäðî Àâðîïàäàí ãàéûäàíäà Ôðèäàáèð àç éàõøûëàøìûøäû. Àüðûëàðû îëìàñûíà áàõìàéàðàã, îòóðóð,éåðèéèðäè. Èêè ýÿíúèí ìöíàñèáÿòè àéëàð êå÷äèêúÿ ÿââÿëêè êèìè îëìàüàáàøëàéûðäû. Àëåõàíäðîéà ýþðÿ ÷îõ éàõøû áèð äîñòëóã, Ôðèäàéà ýþðÿèñÿ ñàäÿúÿ ñåâýè èäè àðàëàðûíäàêû.

1928-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ôðèäà ñÿíÿò àëÿìèíÿ ýèðìÿéÿáàøëàìûøäû. Áó àðàäà Àëåõàíäðî áàøãà áèðèíÿ àøèã îëóð. Ôðèäà áóíàèíàíìûð, àðàëàðûíäà ñåâýè îëäóüóíó äåìÿêäÿí ÿë ÷ÿêìÿñÿ äÿ,óøàãëûã ñåâýèñèíèí áèòìÿñèíÿ ìàíå îëà áèëìèð.

Ôðèäà ùÿéàòûíûí êèøèñè îëàúàã Äèéåãî Ðèâåéðà èëÿ þëêÿíèíâÿçèééÿòè ùàããûíäà äàíûøûëäûüû âÿ ñÿíÿò ÿòðàôûíäà ìöáàùèñÿëÿðèíýåòäèéè áèð èúëàñäà òàíûø îëìóøäó. Ôðèäàíûí Äèéåãî Ðèâåéðà èëÿ èëêãàðøûëàøìàñû éåíèéåòìÿëèê äþâðëÿðèíÿ òÿñàäöô åäèðäè ÿñëèíäÿ. 1922-úè èëäÿ Ôðèäà Ìèëëè Ùàçûðëûã Ìÿêòÿáèíäÿ òÿëÿáÿ èêÿí Äèéåãî Ðèâåéðàìÿêòÿáèí äèâàðûíäà áþéöê áèð ðÿñì ÷ÿêìÿê ö÷öí ÷àëûøûðäû. Ôðèäà áèðêöíúäÿ îòóðóá Äèéåãîíóí äèâàð ðÿñìèíè èçëÿéèðäè. Áó èðè ýþçëö, äèâêèìè àäàìûí òÿñèðè àëòûíäà ñààòëàðúà ôûð÷àíûí ùÿðÿêÿòèíè èçëÿìÿêäÿíéîðóëìóðäó.

Ãàðìàãàðûøûã ùÿéàòû äàâàì åäÿí Ôðèäà ìÿøùóð áèð ðÿññàìêèìè òàíûíìàãäà èäè. Ôðèäà ùÿìèøÿ þç ùÿãèãÿòèíèí ðÿñìëÿðèíè÷ÿêäèéèíè äåéèðäè. 1937-38-úè èëëÿð Ôðèäà ö÷öí ãàðûøûã äþâð ùåñàáåäèëèð. 1938-úè èëèí éàçûíäà àìåðèêàëû àêòéîð Åäâàðä Ý.ÐîáèíçîíÔðèäàíûí äþðä ðÿñìèíè áèðäÿí àëûð, áó èñÿ ñÿíÿò÷èíèí èëê áþéöê ñàòûøû

152


ùåñàá îëóíóð. Áèð íå÷ÿ àé ñîíðà èéèðìè áåø ðÿñìèíèí ñÿðýèëÿíÿúÿéèñÿðýèéÿ ãàòûëìàã ö÷öí Íéó Éîðêà ýåäèð. Ñàüëàìëûüûíûí ãàéäàñûíäàîëìàìàñûíà áàõìàéàðàã, ÿùâàëû ÷îõ éàõøû èäè. Äèéåãîäàíóçàãëàøìàñû àçàäëûã ùèññèíè áèð àç äà àðòûðìûøäû. Äèéåãîíóíòÿñèðèíäÿí ÷ûõûá þçöíö ñöáóò åòìÿê èñòÿäèéè áèð äþíÿìäÿ èäè.

Áó øÿðòëÿð àëòûíäà Àìåðèêàäà áèð êèøèäÿí î áèðèíÿ ãà÷ûðäû. Áèð ÷îõêèøè àðàñûíäà ÿí ìÿøùóðó Íèêîëàñ Ìóðàé èäè. Ôîòîãðàô îëàíÍèêîëàñëà ãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ áèð-áèðèíÿ áàüëàíäûëàð. Åùòèéàúû îëàíòÿñÿëëè âÿ èñòèëèéè øþùðÿòèí çèðâÿñèíäÿ îëàí Íèêîëàñäà òàïìûøäû Ôðèäà.

Äèéåãî àðâàäûíà ìÿêòóáëàð éàçûá áó óçàãëûüûí îíóí èøëÿéÿáèëìÿñè ö÷öí éàðàðëû îëäóüóíó äåéèðäè. Áó, Ôðèäàíûí öðÿéèíèðàùàòëàäûðäû. Ôðèäà áó àçàäëûã äþâðöíäÿ êèìèíëÿ íÿ éàøàéûðäûñà-éàøàñûí, Äèéåãîéà îëàí áàüëûëûüûíû ÿñëà èòèðìèðäè. Áèð éàíäàí äàéàøàäûüû åøãëÿðÿ þçöíö òÿñëèì åòìÿìÿéè þéðÿíèðäè. ÍèêîëàñÄèéåãîíóí âàðëûüûíäàí õÿáÿðäàð èäè, àììà îíóí âàðëûüûíûíìöíàñèáÿòëÿðèíÿ òÿñèð åòìÿìÿñèíäÿí õîøáÿõò èäè. Ôðèäà éåíèñåâýèëèñè èëÿ ìÿùÿááÿòèí ãîëëàðûíà àòûëàðàã îíóí çÿêàñûíäàí âÿøÿùâÿòèíäÿí éàðàðëàíûðäû. Ôðèäà âÿ Íèêîëàñ úöòëöéö ìÿêòÿáëè àøèãëÿðêèìè Íéó Éîðê êö÷ÿëÿðèíäÿ ýÿçèð, þïöøöð âÿ ãÿùãÿùÿëÿð ÷ÿêèðäè.Ôðèäà ýöíäÿëèéèíäÿ Äèåãî âÿ Íèêîëàñà ñîíñóç áèð ñåâýè áÿñëÿäèéèíè,ùÿð èêèñèíè ñåâäèéèíè éàçûðäû. Îíäà îíóí è÷èíäÿ èêè Ôðèäà âàðäû.

Øÿõñè ùÿéàòûíäà õîøáÿõòëèê ãàçàíàí Ôðèäàíûí øÿêèëëÿðè 1939-úóèëäÿ Ïàðèñäÿ ñÿðýèëÿíìèø âÿ ÷îõ áÿéÿíèëìèøäè. Ïèêàññî áèðìÿêòóáóíäà Äèéåãîéà áåëÿ éàçûðäû: “Íÿ ñÿí, íÿ Äåðàèí, íÿ äÿ ìÿíÔðèäà Êàëî êèìè öçëÿð ÷ÿêÿ áèëèðèê".

Ôðàíñàäàí Íéó Éîðêà ãàéûäàíäà Ôðèäàíû ñöðïðèç ýþçëÿéèðäè.Íèêîëàñ åâëÿíÿúÿéèíè äåéèá Ôðèäàíû òÿðê åòäè. Ôðèäà êÿäÿð è÷èíäÿáþéöê áèð áîøëóãëà Ìåêñèêàéà ãàéûòäû. Ãàéûäàíäà Äèéåãîíóíìàúàð ÿñèëëè áèð ãàäûíëà îëàí ìöíàñèáÿòè èëÿ ÷àëõàëàíàí áèð ìöùèòëÿãàðøûëàøäû.

1939-úó èëèí éàçû Ôðèäà ö÷öí öìèäñèçëèêëÿ êå÷äè. Äèéåãî ùÿéàòûíûÑàí-Àíýåëäÿêè åâäÿ êå÷èðäè. Ùå÷ çèéàðÿò äÿ åäèëìÿéÿí ÔðèäàÄèéåãîñóç ýöíëÿðèíè îíà ýþíäÿðìÿäèéè áèð ìÿêòóáäà áåëÿ éàçûðäû:“Ýåúÿëÿðèì äþéöíÿí áþéöê áèð öðÿê êèìèäèð. Ñààò ö÷äöð. Ýåúÿëÿðèìàéñûçäûð. Ýåúÿëÿðèì ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ñöçöëÿí áîç èøûüà ýþçöíöãûðïìàäàí áàõûð. Ýåúÿëÿðèì àüëàéûð, éàñòûüûì íÿìëè âÿ ñîéóãäóð.Ýåúÿëÿðèì ìÿíàñûç áèð ñîíëóüà óçàíûð. Ýåúÿëÿðèì ìÿíè ñÿíèíéîõëóüóíà èòÿëÿéèð. Ñÿíè àõòàðûðàì, éàíûìäàêû äèâ áÿäÿíèíè,

153


íÿôÿñèíè, èéèíè àõòàðûðàì... Áÿäÿíèì, áó øèêÿñò êöë÷ÿ ñÿíèíèñòèëèéèíäÿ áèð àíëûã þçöíö óíóòìàã èñòÿéèð".

Ôðèäà Êàëî àðûãëàìàüà áàøëàéûð. Áÿçÿí ãàí êþ÷öðöëìÿñèíÿåùòèéàúû îëóðäó. Òÿêúÿ êöðÿéèíäÿ éîõ, ÷èéíèíäÿ, áàøûíäà,áîéíóíäà îëàí àüðûëàð îíó íþâáÿòè ÿìÿëèééàòà ýåòìÿéÿ ìÿúáóðåäèð. 1946-úû èëäÿ îíóðüà ñöìöéöíäÿí ÿìÿëèééàò îëìàã ö÷öíéåíèäÿí Íéó Éîðêà ýåäèð. Äþðä îíóðüà, îìáà ñöìöéöíäÿíýþòöðöëÿí áèð ïàð÷à âÿ îí áåø ñàíòèìåòðëèê ìåòàëäàí ãóðòóëóð. Áóàðàäà äîñòó Àëåêñàíäðàéà éàçäûüû ìÿêòóáäà áÿäÿíèíèí éàøàìäîëó îëäóüóíäàí éàçûðäû.

Ôðèäà Êàëî 1951-úè èëäÿ õÿñòÿõàíàäàí ÷ûõàíäà ýöíäÿëèéèíÿ -“Ùå÷ áèð ñþçöí èçàù åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áèð öìèäñèçëèêäè áó, àììà ùÿðøåéÿ ðÿüìÿí éàøàìàã èñòÿéèðÿì", - äåéÿ éàçûðäû. Éàøàì äåéèëÿíÿôñàíÿ þëöì òÿùëöêÿñè èëÿ öçáÿöç èäè. Ôðèäàíû ùÿéàòëà þëöì ùÿðòÿðÿôäÿí ÷ÿêèøäèðèðäè. Äèéåãî èñÿ Ôðèäàíûí ÷ÿòèí ýöíëÿðèíäÿàðâàäûíûí íåúÿ ÿçèééÿò ÷ÿêäèéèíè ýþðìÿìÿê ö÷öí îðòàëûãäàí éîõîëìàüû ñå÷ìèøäè. Ôðèäà 46 éàøûíà ýèðÿíäÿí áèð ìöääÿò ñîíðàóøàãëûã àüðûëàðûíûí éàäèýàðû îëàí ñàü àéàüû êÿñèëäè. Äèéåãîíóí áóäþíÿìëÿðäÿ äÿ ùÿìèøÿêè êèìè ñåâýèëèëÿðè îëóðäó. Ôðèäà èñÿ ùÿéàòäàíìþùêÿì éàïûøìûøäû. ßëèë àðàáàñûíà ìÿùêóì îëìàñûíà ðÿüìÿíêîììóíèñòëÿðèí òÿøêèë åòäèéè áèð íöìàéèøÿ ãàòûëìàã èñòÿìÿñèíÿ ùå÷êèì ìàíå îëà áèëìÿìèøäè: “Øèêÿñòëèéèìäÿí âÿ àüðûëàðûìäàí äàùàþíÿìëè øåéëÿð îëäóüóíà áèð äàùà èíàíìàã èñòÿäèì".

13 èéóë 1954-úö èëäÿ éàòàüûíäà úàíñûç òàïûëàí Ôðèäà Êàëî àüúèéÿð÷àòûøìàçëûüûíäàí ùÿéàòëà âèäàëàøäû. Ôðèäàíûí ñîí òàáëîñó èøòàùà÷ûúûãûðìûçû ãàðïûçëàðäàí èáàðÿò “Éàøàñûí éàøàì" àäëû íàòöðìîðò îëäó...

154


ÁßØßÐÈÉÉßÒÈÙÅÉÐßÒß ÑÀËÀÍ ÂÀÍÃÀ

1911-úè èë éàíâàð àéûíûí 31-äÿ î âàõòëàðÉóãîñëàâèéà, ñîíðàäàí Áîëãàðûñòàíÿðàçèñè ùåñàá îëóíàí Ñòðóìèòñà êÿíäèíäÿ

áèð ãûç àíàäàí îëäó. Âàõòûíäàí èêè àé ÿââÿë äîüóëàí ãûçúûüàçûíàéàã âÿ ÿë áàðìàãëàðû áèòèøèê, áÿäÿíè èñÿ çÿèô îëäóüóíäàíâàëèäåéíëÿðè îíóí éàøàìàñûíà áåëÿ öìèä åòìèðìèøëÿð. 12éàøûíäà ãûçûí ùÿéàòûíäà îíóí ýÿëÿúÿê òàëåéèíèìöÿééÿíëÿøäèðÿí áèð ùàäèñÿ áàø âåðèð. Áó ãûç ýÿëÿúÿêäÿ ýþðöúöêèìè ìÿøùóðëàøàúàã Âàíãåëèéà Ïàíäåâà-Ãóøåðîâà, éàõóäÂàíãà èäè...

“...Ðÿôèãÿëÿðèéëÿ ýÿçèøÿí Âàíãà áèðäÿí ýþé öçöíö èðè ãàðà áèðáóëóäóí àëäûüûíû ýþðöð. Ùàâàíûí äÿéèøäèéèíè ýþðöá êÿíäÿ òÿðÿôãà÷àí ãûçëàðûí àðàñûíäàí Âàíãàíû ãàñûðüà àüóøóíà àëûð.Ñîíðàäàí ýþðöúö þçö áó ùàãäà äåéèðìèø: “Ãàñûðüà ìÿíèñàðàðêÿí åëÿ áèë áàøûìà êèìèíñÿ ÿëèíèí òîõóíäóüóíó ùèññåëÿäèì. Ñîíðà ùå÷ íÿ õàòûðëàìàäûì. Áèð äÿ ýþçöìö à÷äûì êè,éåðäÿéÿì, áàøûìäà, ýþçöìäÿ äÿùøÿòëè àüðûëàð âàð..."

Âàíãà þçö çÿùìÿòè ÷îõ ñåâäèéèíäÿí êèìèíñÿ áîø éåðÿ âàõòêå÷èðìÿéèíè äÿ õîøëàìàçäû. Êîðëóüà, áþéöê àèëÿíèí éöêöíöíàüûðëûüûíà, êàñûáëûüà áàõìàéàðàã, îíëàðûí åâèíäÿ ùÿìèøÿñÿëèãÿ-ñàùìàí ùþêì ñöðöðìöø.

Áó ýöí Âàíãàíûí èëê ýþðöúöëöéöíöí íÿ âàõòà òÿñàäöô

155


åòìÿñèíè âÿ íÿäÿí èáàðÿò îëìàñûíû äÿãèãëÿøäèðìÿê ÷ÿòèíäèð.Àíúàã ÿäÿáèééàòëàðäà âÿ õàòèðÿëÿðäÿ äàùà ÷îõ àòàñûíûí èòèðäèéèãîéóíëàðûí éåðèíè äåìÿñè ùàãäà äàíûøûëûð. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, áèðäÿôÿ àòàñûíûí îòàðäûüû ñöðöäÿí áèð íå÷ÿ ãîéóí èòèð. Àèëÿñèíèíéåýàíÿ ýÿëèð ìÿíáÿéèíäÿí äÿ ìÿùðóì îëàúàãëàðûíäàí ãîðõàíàòàñûíûí íàðàùàòëûüûíû ýþðÿí Âàíãà îíà äåéèð: “Ñÿíèíãîéóíëàðûí ãîíøó Ìîíîñðèòîâà êÿíäèíäÿêè Àôàíàñûíåâèíäÿäèð". Þçöíöí äÿ òàíûìàäûüû áó àäàìûí àäûíû ùàðàäàåøèòäèéèíè ñîðóøàí àòàñûíà Âàíãà “Éóõóäà ýþðìöøÿì âÿåøèòìèøÿì" úàâàáûíû âåðèð. Àòà ãûçûíûí íèøàí âåðäèéè êÿíäÿ âÿùÿìèí àäàìûí åâèíÿ ýåäèá ãîéóíëàðûí ùÿãèãÿòÿí áóðàäàîëäóüóíó ýþðöð...

ßòðàô êÿíääÿêè èíñàíëàðûí îíóí áàúàðûüûíà èíàíìàüàáàøëàìàëàðû Âàíãàíûí èëê ãëîáàë ýþðöúöëöéö èëÿ áàø òóòóá. Ùÿëÿéåíèéåòìÿëèê âàõòëàðûíäàí ýþçëÿðèíÿ úÿíýàâÿð ýåéèìëè àòëûíûíýþðöíäöéöíö äåéÿí Âàíãà 1941-úè èëäÿ ùÿìèí àòëûíû áèð äàùàýþðöð. Þçöíöí äåäèéèíÿ ýþðÿ, àé èøûüû àëòûíäà ïàðûëäàéàíýöìöøö ýåéèìëè áó àòëû îíóí ãàðàíëûã îòàüûíà äàõèë îëàí êèìèùÿð òÿðÿô èøûüà áÿëÿíèð. Àòëû Âàíãàéà òÿðÿô äþíöð âÿ äåéèð:“Òåçëèêëÿ äöíéà ÷àëõàíàúàã âÿ ÷îõëó õàëãëàð òÿëÿô îëàúàã. Ñÿíáóðàäà ãàëàúàã, þëÿíëÿð-ãàëàíëàð ùàãäà ýþðöúöëöê åäÿúÿêñÿí.Ãîðõìà! Ìÿí ñÿíÿ àäàìëàðà äåéÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿéÿúÿéÿì".

Áó ñþçëÿðè åøèäÿí Âàíãà áàúûñûíäàí ñîðóøóð: “Ñÿí áóðàäàíáèð àòëûíûí íåúÿ ÷ûõäûüûíû ýþðäöíìö?"

“Íÿ àòëû, éÿãèí, éóõó ýþðìöñÿí", - äåéÿ áàúûñû úàâàá âåðèð.Àíúàã áàúûñûíûí éóõó ùåñàá åëÿäèéè áó îëàéäàí òÿõìèíÿí èêè àéñîíðà - àïðåë àéûíûí 6-ñû 1941-úè èëäÿ àëìàí ãîøóíëàðûÉóãîñëàâèéà ñÿðùÿäèíè êå÷èð...

Ùÿð øåé ìÿùç Âàíãàíûí ýþçöíÿ ýþðöíÿí àòëûíûí äåäèéè êèìèîëóð. Ìöùàðèáÿíèí áàøëàíìàñûéëà äîüìàëàðûíûí òàëåéèíäÿííàðàùàòëûã êå÷èðÿí èíñàíëàð îíóí éàíûíà ýÿëèðëÿð. Øàùèäëÿðäÿíáèðè éàçûð: “Áàëàúà îòàãäà êöíúäÿ îòóðìóøäó. Ñÿñè ýóð âÿ ýöúëöèäè. Éàìàãëû ïàëòàðû áåëÿ îíóí áÿäÿíèíèí ýÿðýèíëèéèíè ýèçëÿäÿáèëìèðäè. Êîð ýþçëÿðèíäÿí áîøëóã éàüñà äà, öçöíäÿí ñàíêè íóðòþêöëöðäö".

Áåëÿúÿ, Âàíãà êþìÿê ö÷öí éàíûíà ýÿëÿí èíñàíëàðàñÿôÿðáÿðëèéÿ úÿëá îëóíìóø êèøèëÿðèí âóðóøäóãëàðû éåðëÿðè,

156


áàøëàðûíà ýÿëÿí ùàäèñÿëÿðè äÿãèãëèêëÿ ñþéëÿéèð. Äåéèëÿíëÿðÿýþðÿ, áó þíúÿýþðöìëÿð äöç áèð èë äàâàì åäèá âÿ áó áèð èëÿðçèíäÿ Âàíãà ñóòêàäà 2-3 ñààò éàòûá. Îíóí ýþðöíöøö ùàìûíûùåéðÿòÿ ñàëäûüûíäàí éàíûíà ýÿëÿíëÿð ýþðöúöíöí ãàðøûñûíäà äèçöñòÿ îòóðìàüà öñòöíëöê âåðèðìèøëÿð.

Ãàäûíûí óçàãýþðÿíëèéè ùàãäà õÿáÿð ÿòðàô êÿíäëÿðÿéàéûëäûãúà éàíûíà ýÿëÿíëÿðèí ñàéû õåéëè àðòûð. Àç êå÷ìèð, ìöõòÿëèôõÿñòÿëèêëÿðëÿ áàüëû äà îíà ìöðàúèÿò åòìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Àäàìëàðîíóí áàðÿñèíäÿ àðòûã ãîðõóãàðûøûã ùþðìÿòëÿ äàíûøûðäûëàð. Àíúàãáèðìÿíàëû øÿêèëäÿ Âàíãàíûí ýþðöúöëöéöíö øÿð ãöââÿëÿðëÿáàüëàéàíëàðäàí òóòìóø èëàùè ãöââÿíèí ìþúöçÿñè ùåñàáåäÿíëÿðÿäÿê - ùàìû îíóí ýþðöúöëöéöíöí íÿ ãÿäÿð äÿãèãëèêëÿéåðèíÿ éåòäèéèíÿ ùåéðàí ãàëûðäû.

Áåëÿúÿ, Âàíãà ùàããûíäà éàðûùÿãèãÿò-éàðûôàíòàçèéàäàíèáàðÿò áèð ìèô ôîðìàëàøûð. Âàíãàíûí ãåéðè-àäè ãàáèëèééÿòè áàðÿäÿõåéëè ÿäÿáèééàò îëñà äà, îíóí øÿõñè ùÿéàòû ÷îõ âàõò èêèíúè ïëàíàêå÷èð. Àíúàã áóðàäà äà õåéëè ìàðàãëû ìÿãàì ìþâúóääóð.

Áèð äÿôÿ îíóí éàíûíà Äìèòðè Ãóøåðîâ àäûíäà áèð ÿñýÿð ýÿëèðâÿ ãóëäóðëàð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìöø ãàðäàøûíûí ãàòèëëÿðèíèí éåðèíèñîðóøóð. Åëÿ åâèíèí àñòàíàñûíäàúà Âàíãà Äìèòðèéÿ äåéèð:“Áèëèðÿì íèéÿ ýÿëèáñÿí. Èñòÿéèðñÿí ãàðäàøûíûí ãàòèëëÿðèíèí éåðèíèäåéèì. Îëà áèëñèí, áóíó ñÿíÿ íÿ âàõòñà äåéÿðÿì, àíúàã ýÿðÿêìÿíÿ ñþç âåðÿñÿí êè, ãèñàñ àëìàéàúàãñàí. ×öíêè èíäè ëàçûìäåéèë. Ñÿí îíëàðûí ñîíóíó þçöí ýþðÿúÿêñÿí".

Áó ùàäèñÿäÿí áèð ìöääÿò ñîíðà - àïðåëèí 20-äÿ Âàíãàáàúûñûíà Äìèòðèíèí îíóíëà åâëÿíìÿê ö÷öí êÿíäÿ ýÿëÿúÿéèíèáèëäèðèð. Ùÿãèãÿòÿí 1942-úè èë ìàé àéûíûí 10-äà Äìèòðè îíóíëàåâëÿíèð âÿ ýÿíú àèëÿ Ïåòðè÷ øÿùÿðèíäÿ ìÿñêÿí ñàëûð.

Áèð ìöääÿò ñîíðà Äìèòðè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëûíàðàã Éóíàíûñòàíààðàðûëûð. Âàíãàíûí ñÿôÿð ãàáàüû ÿðèíÿ áèðúÿ ìÿñëÿùÿòè îëóð:“Ñóäàí þçöíö ýþçëÿ!"

Ùÿãèãÿòÿí áèð íå÷ÿ èë ñîíðà Äìèòðè äÿ äàõèë îëìàãëà,Éóíàíûñòàíäàí ñàëàìàò äþíÿí äþéöø÷öëÿðèí ùàìûñû äþéöøëÿðâàõòû áàòàãëûã ñóéóíäàí è÷äèêëÿðè ö÷öí óçóí èëëÿð éàòàëàãäàíÿçèééÿò ÷ÿêèðëÿð. Äìèòðè 1962-úè èëäÿ åëÿ áó õÿñòÿëèêëÿ äÿ éàòàüàäöøöð. Øÿôàâåðèúè Âàíãà ñåâèìëè Äìèòðèñèíèí áó õÿñòÿëèêäÿíãàëõìàéàúàüûíû áèëäèéèíäÿí ÿëèíäÿí àíúàã àüëàìàã ýÿëèð.

157


Õÿñòÿíèí áàøûíûí öñòöíö áèð àí áåëÿ òÿðê åëÿìÿéÿí Âàíãàÿðèíèí þëöìöéëÿ äÿðèí éóõóéà ýåäèð, áèð äÿ ìÿðùóìóí äÿôíèçàìàíû àéûëûá äåéèð: “Ìÿí îíó ãàëìàëû îëäóüó éåðÿ ãÿäÿðþòöðäöì".

Ùÿìèí âàõòäàí Âàíãà ùÿéàòûíûí ñîíóíà ãÿäÿð äóëãàäûíëàðà õàñ ãàðà ðÿíýëè éàéëûãëà ýÿçèð...

1952-úè èëäÿ Âàíãà Ñòàëèíèí 6 àé ñîíðà þëÿúÿéè áàðÿäÿêèìèíñÿ éàíûíäà àüçûíäàí ñþç ãà÷ûðûð. Áÿäõàùëàð òÿðÿôèíäÿíýþðöúöíöí áó ñþçö ëàçûìè éåðëÿðÿ ÷àòäûðûëäûãäàí ñîíðà îíóùÿáñ åäèðëÿð. Òÿáèè êè, þíúÿýþðöì äöç ÷ûõìàñàéäû, éÿíè Ñòàëèí1953-úö èëäÿ þëìÿñÿéäè, ýþðöúöíöí íÿ âàõòà ãÿäÿðùÿáñõàíàäà ãàëàúàüû äà áèëèíìÿçäè.

Ñîíäà îíó áó êèìè ïðîáëåìëÿðäÿí òÿñàäöôè áèð ùàäèñÿ õèëàñåäèð. Ùàíñûñà éöêñÿê ðöòáÿëè äþâëÿò ìÿìóðóíóí è÷èíäÿ ìÿõôèìàòåðèàëëàð îëàí ÷àíòàñû èòèð. Áöòöí ùöãóã-ìöùàôèçÿ îðãàíëàðûàéàüà ãàëäûðûëñà äà, èòìèø ÷àíòà òàïûëìûð. Àõûðäà ÿëè ùÿð éåðäÿíöçöëìöø ìÿìóð Âàíãàíûí éàíûíà ýÿëèð. Ýþðöúö îíàýèçëÿäèëìèø ÷àíòàíûí éåðèíè äåéèð. Áîëãàð ùþêóìÿòè èñÿ Âàíãàéàòÿøÿêêöð ÿëàìÿòè îëàðàã “õàëã ùàêèìèééÿòè ö÷öí ôàéäàëû èíñàí"õàðàêòåðèñòèêàñû âåðèð.

Ùÿìèí îëàéäàí ñîíðà Áîëãàðûñòàí ðÿùáÿðëèéè áó ìþúöçÿíèíãàðøûñûíû àëìàãäàíñà Âàíãàíûí þçöíÿìÿõñóñ ñåàíñëàðûíûëåãàëëàøäûðìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð. Äþâëÿò îíóí åâèíèí éàíûíäàõÿçèíÿ ãóòóñó ãîéóð âÿ ýþðöúöíöí õèäìÿòè ö÷öí ìÿáëÿüìöÿééÿíëÿøäèðèð. Âàíãàíûí éàíûíà ýÿëÿí ùÿð áîëãàð 10 ëåâ,ÿúíÿáèëÿð èñÿ 50 äîëëàð þäÿìÿëè èäèëÿð. Ðÿñìè ñòàòèñòèêàéà ýþðÿ,áó ãÿðàð íÿòèúÿñèíäÿ éàëíûç 1990-úû èëäÿ äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿ 9ìèëéîí ëåâäÿí ÷îõ ïóë äàõèë îëìóøäó.

Âàíãàéëà ýþðöøÿí åëì-ìÿäÿíèééÿò àäàìëàðûíûí, ìÿøùóðàêòéîðëàðûí, äþâëÿò õàäèìëÿðèíèí õàòèðÿëÿðèíäÿ ýþðöúöíöíãàáèëèééÿòëÿðèíèí ìöõòÿëèô éþíëÿðè ùàãäà õåéëè ìàòåðèàë âàð.

Ùàìûìûçûí “Áàùàðûí 17 àíû" áÿäèè ôèëìèíäÿí äàùà ÷îõòàíûäûüûìûç ìÿøùóð àêòéîð Âéà÷åñëàâ Òèõîíîâ 1979-úó èëäÿÂàíãàíû çèéàðÿò åòìÿéÿ ýÿëèð. Àêòéîð è÷ÿðè ýèðÿí êèìè Âàíãàíûíñóàëû èëÿ ãàðøûëàøûð: “Ñÿí íÿéÿ ýþðÿ äîñòóí Éóðè Ãàãàðèíèíàðçóñóíó éåðèíÿ éåòèðìÿäèí? Àõû ñîí ó÷óøóíäàí ãàáàã ñÿíÿçÿíýëè ñààò àëìàüû õàùèø åòìèøäè".

158


Äåéèëÿíÿ ýþðÿ, àêòéîð áó ñþçëÿðäÿí î ãÿäÿðùÿéÿúàíëàíûáìûø êè, öðÿê äÿðìàíû ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóðîëóáìóø.

Ìÿñÿëÿ îíäàäûð êè, âàõòèëÿ áó ñþùáÿò éàëíûç îíëàðûí èêèñèíèíàðàñûíäà îëóáìóø âÿ Ãàãàðèí îíà þçöíÿ áèð çÿíýëè ñààò àëìàüûìÿñëÿùÿò ýþðöáìöø. Àíúàã èëê êîñìîíàâòûí þëöìöíäÿí ñîíðààêòéîð áó ùàãäà ñàäÿúÿ óíóäóð. Áóíó Âàíãàéà ñþéëÿéÿíäÿýþðöúö îíà äåéèð: “Ùàìû áèëìÿëèäèð êè, Ãàãàðèí þëìÿéèá, îíóòóòóáëàð". Êèì òÿðÿôèíäÿí òóòóëìàüûíû èñÿ Âàíãà äåìèð...

Âàíãàíûí õèäìÿòëÿðèíäÿí áèð ñûðà äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðèíèíôàéäàëàíäûüû ùàãäà ìÿëóìàòëàð îëñà äà, áåëÿ ýþðöøëÿð òàììÿõôè øÿêèëäÿ êå÷èðèëäèéèíäÿí áó ýöí áóíëàðûí ùÿãèãÿòÿí áàøâåðèá-âåðìÿäèéèíè ñþéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð. Àíúàã Ë.È.Áðåæíåâèí îíóíéàíûíà ýÿëìÿñè áàðÿäÿ 90-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áîëãàðìÿòáóàòûíäà ìàòåðèàëëàð ýåäèá. Éàçûëàíëàðà èíàíñàã, ìÿëóìîëóð êè, Ë.È.Áðåæíåâ î äþâðëÿð “ÑÑÐÈ-íèí 16-úû ðåñïóáëèêàñû"àäëàíäûðûëàí Áîëãàðûñòàíà ñîíóíúó ñÿôÿðèíäÿ Âàíãàíûí éàíûíàýÿëèð âÿ è÷ÿðè ýèðÿí êèìè îíäàí: “Áèëèðñÿíìè ìÿí êèìÿì?" -äåéÿ ñîðóøóð. Âàíãà èñÿ îíà “Áèëèðÿì, ñÿí áþéöê ðÿèññÿí", -äåéÿ úàâàá âåðèð. Äöíéàíûí ÿí áþéöê äþâëÿòèíèí ðÿùáÿðèéëÿýþðöúöíöí ñþùáÿòè 2 äÿãèãÿäÿí äÿ àç ÷ÿêèð...

...1989-úó èëäÿ Âàíãà õÿáÿðäàðëûã åäèð: “Ãîðõó, ãîðõó!Àìåðèêàëû ÿêèç ãàðäàøëàð îíëàðà òóøëàíìûø äÿìèð ãóøëàðûíòÿñèðèíäÿí éûõûëàúàãëàð. Ýöíàùñûç èíñàí ãàíû àõàúàã".

2001-úè èëäÿ òåððîð÷óëàðûí òÿééàðÿëÿðëÿ ùöúóìóíäàí ñîíðàÀìåðèêàäà Äöíéà Òèúàðÿò Ìÿðêÿçèíèí “ÿêèç áèíà"ñû äàüûëûð,õåéëè ýöíàùñûç èíñàí òÿëÿô îëóð.

1990-úû èëèí ÿââÿëèíäÿ Ðóñèéàäà ñèéàñè ÷ÿêèøìÿëÿð äþâðöíäÿÂàíãà äåéèð: “Ùàìû åëÿ áèëèð êè, îíóí Ðóñèéàäà ìþâãåëÿðè ùÿëÿýöúëöäöð. Àíúàã ùàêèìèééÿòÿ ÿí àç ñÿñ òîïëàéàíëàðäàí áèðèýÿëÿúÿê". Ùÿãèãÿòÿí, áèð íå÷ÿ àéäàí ñîíðà ùå÷ êèìèíýþçëÿìÿäèéè ùàëäà Ðóñèéàäà ùàêèìèééÿòÿ Áîðèñ Éåëòñèí ýÿëèð.

1980-úè èëäÿ Âàíãà àòîì ãîðõóñóíäàí áÿùñ åäèð: “Êèéåâéàõûíëûüûíäà áþéöê áèð ïàðòëàéûø îëàúàã. Èíñàíëàð áóïàðòëàéûøäàí èëëÿðëÿ ÿçèééÿò ÷ÿêÿúÿêëÿð". Áèð íå÷ÿ èë ñîíðà áöòöíäöíéàíû äÿùøÿòÿ ýÿòèðÿí ×åðíîáûë Àòîì-Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñûíäàãÿçà áàø âåðèð.

159


Áó þíúÿýþðöìäÿí ñîíðà èñÿ ÷îõëàðû ãîúà ýþðöúöíöí àüëûíûèòèðäèéèíè äöøöíöðäö: “ßñðèí àõûðûíäà, éà 1999, éà äà 2000-úèèëäÿ Êóðñê ñó àëòûíäà ãàëàúàã âÿ áöòöí äöíéà îíà ìàòÿìòóòàúàã". Áÿëè, èíñàíëàð Êóðñê êèìè áèð øÿùÿðèí ñó àëòûíäàãàëàúàüû áàðÿäÿ äåéèëÿíÿ áèð àç äà èñòåùçà èëÿ éàíàøìûøäûëàð.Àíúàã äöç 20 èë ñîíðà Ðóñèéàíûí “Êóðñê" àòîì ñóàëòû ýÿìèñèùÿãèãÿòÿí ñó àëòûíäà ãàëäû...

Âàíãà ùÿéàòûíûí ñîí 20 èëèíè Ïåòðè÷èí 10 êèëîìåòðëèéèíäÿéåðëÿøÿí Ðóðèòå ãÿñÿáÿñèíäÿ êå÷èðèá. Éåðëè ñàêèíëÿð äåéèðëÿð êè,Âàíãàíûí ýÿëèøèíÿ ãÿäÿð Ðóðèòåéÿ àïàðàí áó éîëäà èëäÿ áèðíå÷ÿ äÿôÿ þëöìëÿ íÿòèúÿëÿíÿí éîë ãÿçàëàðû îëóðìóø. ÎíëàðÂàíãàíûí éàíûíà ìÿñëÿùÿòÿ ýÿëèðëÿð. Ýþðöúö éîëà øÿêÿð òîçóñÿïìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Áóíäàí ñîíðà ùÿìèí éîëäà áèð äÿãÿçà áàø âåðìèð.

Âàíãà ìÿùç áó éåðäÿ èëëÿðäÿí áÿðè àðçóñóíäà îëäóüóìÿáÿäèí óúàëäûëìàñû èøèíÿ áàøëàéûð. Ìöãÿääÿñ Ïéîòðóí àäûíûäàøûéàí áó ìÿáÿäèí éåðëÿøäèéè ìÿêàíà ýÿëÿí èíñàíëàðÂàíãàíûí áóðàíû ÿáÿñ éåðÿ ñå÷ìÿäèéèíÿ èíàíûðëàð. Ùÿãèãÿòÿíÿòðàôäàêû ñàêèòëèê, ùÿçèíëèê, ðåëéåôèí ãåéðè-àäè ýþðöíöøö ãÿáðèáóðàäà éåðëÿøÿí õåéèðõàù Âàíãàíûí ðóùó èëÿ óéüóíëóã òÿøêèëåäèð. Ýþðöúöíöí áàúûñû ãûçû Êðàñèìèðà Ñòîéàíîâàíûí ñþçëÿðèíÿýþðÿ, Âàíãà ùÿìèøÿ áó éåðëÿðäÿ Éåðäÿíêÿíàð ãöââÿëÿðèíòÿñèðèíè ùèññ åòäèéèíè äåéèðìèø.

Îíóí þëöì éàòàüû äöç èêè àé ÷ÿêèð. Ñîôèéàíûí äþâëÿòõÿñòÿõàíàñûíà ýÿòèðèëÿí Âàíãà “Ùÿð øåé Òàíðûíûí èðàäÿñèëÿîëàúàã" äåéÿðÿê òèááè éàðäûìäàí èìòèíà åäèð. Ùÿêèìëÿð áóìöääÿò ÿðçèíäÿ ýþðöúöíö éàëíûç âåíàäàõèëè èíéåêñèéàëàðëàñàõëàéûðëàð. Áó éàøëû ãàäûí þëöìöíäÿí ãàáàã êîìàäàí àéûëûð âÿþç ãàáèëèééÿòëÿðèíè Ôðàíñàäàí îëàí áèð ãûçà þòöðäöéöíö äåéèð.1996-úû èë àâãóñòóí 11-äÿ Âàíãà âÿôàò åäèð.

Øàùèäëÿð îíóí þëöìãàáàüû ñîí ñþçëÿðèíèí áöòöí áÿøÿðèééÿòÿöíâàíëàíäûüû ãÿíàÿòèíäÿäèðëÿð: “×ÿêèøìÿëÿðÿ ñîí âåðèí, áèð-áèðèíèçè ñåâèí".

160


18 ÉÀØÛÍÄÀ ßËÈË ÎËÀÍÊèÍÎÓËÄÓÇ -ÀÍÀÒÎËÈÏÀÏÀÍÎÂ

Òàëå îíó ÷îõ ïèñ éàõàëàéûð. 18 éàøû òàìàì îëàí êèìè þíúÿáùÿéÿ éîëà äöøöð âÿ... Âÿ ýÿëÿúÿê àêòéîð àéàüûíäàíàüûð éàðàëàíûð... Íå÷ÿ âàõò ùîñïèòàëäà éàòûð, ìöùàðèáÿ ÿëèëè

êèìè ýåðè ãàéûäûð.1923-úö èëäÿ Âéàçìà øÿùÿðèíäÿ êàñûá, àäè áèð àèëÿäÿ äöíéàéà

ýÿëèá Àíàòîëè Ïàïàíîâ. Õîøáÿõòëèêäÿí àèëÿ 30-úó èëëÿðäÿÌîñêâàéà êþ÷öð. Àíàòîëè Ìîñêâàäà äðàì äÿðíÿéèíÿ éàçûëûð êè,êö÷ÿ ìöùèòèíäÿí óçàã îëñóí. Ìÿêòÿáè ãóðòàðàí êèìè àèëÿéÿêþìÿê îëñóí äåéÿ çàâîääà ôÿùëÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Àðçóñóùàíñûñà áèð ìÿøùóð ðåæèññîðóí äèããÿòèíè ÷ÿêìÿê èäè êè, îíóíôèëìèíäÿ íîðìàë áèð ðîëà ÷ÿêèëÿ áèëñèí. Áó àðçóäà èêÿí ìöùàðèáÿáàøëàéûð.

***Ìöùàðèáÿäÿí ÿëèë ãàéûäàí Àíàòîëè ñÿíÿäëÿðèíè Òåàòð

Èíñòèòóòóíà âåðèð. Èìòàùàíëàðû óüóðëà âåðèá Ì.Îðëîâóí êóðñóíàäàõèë îëóð. Ìöÿëëèìè îíóí èñòåäàäûíû ñåçìÿéÿ áèëìÿçäè. Òÿùñèëèëëÿðèíäÿ èíñòèòóò äàõèëèíäÿ ìöõòÿëèô òàìàøàëàðäà ðîëëàð îéíàéûðäû.Äèïëîì èøèíäÿ îéíàäûüû ðîë èñÿ îíà óüóð ýÿòèðìÿéÿ áèëìÿçäè,÷öíêè ùÿìèí òàìàøàäà ÿí ïàðëàã îéóí òÿðçè ìÿùç Àíàòîëèíèí èäè.Ùÿìèí òàìàøàäàí ñîíðà îíó åéíè âàõòäà èêè òåàòðà èøëÿìÿéÿäÿâÿò åäèðëÿð.

Ùÿìèí âàõò À.Ïàïàíîâ àðòûã êóðñ éîëäàøû Íàäåæäà

161


Êàðàòàéåâà èëÿ åâëè èäè. Õàíûìûíû Áàëòèêéàíû þëêÿ òåàòðûíàèøëÿìÿéÿ ýþíäÿðäèêëÿðèíäÿí Ïàïàíîâ äà õàíûìû èëÿ áèðýÿ ùÿìèíòåàòðäà èøëÿìÿéÿ ýåòìÿëè îëäó.

×îõ àç ìöääÿò êå÷ÿíäÿí ñîíðà À.Ïàïàíîâ ÀíäðåéÃîí÷àðîâóí äÿâÿòè èëÿ õàíûìûíû äà ýþòöðöá Ìîñêâà ÑàòèðàÒåàòðûíà ýÿëäè.

Èëëÿð êå÷èð, àììà Ïàïàíîâ êèìè àêòéîð ùÿìèí òåàòðäà î ãÿäÿðäÿ äèããÿò ÷ÿêÿ áèëìèðäè. ßêñÿð âàõò îíóí ãèñìÿòèíÿ èêèíúèäÿðÿúÿëè ðîëëàð äöøöðäö.

Éàëíûç Ãîãîëóí “Ìöôÿòòèø" ÿñÿðèíèí òàìàøàñûíäà îéíàäûüûáàø ðîë îíóí òåàòðäà óüóðëàðûíûí ÿñàñûíû ãîéäó. Àíàòîëè Ïàïàíîâêèìè ýåíèø ñïåêòðëè êîìèê ðîëëàð óñòàñû ùÿìèí òåàòðäà 50 èë -þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð èøëÿäè.

Íÿùàéÿò, 60-úû èëëÿðèí ñîíóíäà Àíàòîëè Ïàïàíîâóí Ñåðïèëèí äÿðîë àëäûüû “Þëöëÿð âÿ äèðèëÿð" ôèëìèíèí ýþçëÿíèëìÿç óüóðó îíóí êèíîòàëåéèíÿ èøûã ñàëäû. Áó ôèëìäÿí ñîíðà êèíåìàòîãðàôèéà äàèðÿñè îíóþç ìöùèòèíÿ ùÿâÿñëÿ ãÿáóë åòäè. 60-úû èëëÿð îíóí êèíî òàëåéèíäÿÿâÿçñèç èç áóðàõäû. Ùÿìèí èëëÿð ñîâåò êèíîñóíóí äà ÷îõ óüóðëóèëëÿðè èäè. Áèð-áèðèíèí àðäûíúà ìöõòÿëèô æàíðëàðäà ÷îõ ìàðàãëû ôèëìëÿð÷ÿêèëèð, äöíéà ôåñòèâàëëàðûíäà áàõûëûð, ãÿáóë îëóíóð, ñåâèëèðäè.À.Ïàïàíîâ ùÿìèí ôèëìëÿðäÿ òöíäõàñèééÿò, áÿçÿí êîìèê, áÿçÿíôàúèÿâè òàëåëÿð éàðàäûðäû.

“Áèçèì åâ", “Ñàáàù ýÿëÿðñèíèç", “Äîí Êèõîòóí óøàãëàðû",“Øèêàéÿò êèòàá÷àíûçû âåðèí" êèìè ôèëìëÿð ùÿìèí ãÿáèëäÿíäèð.

Åëäàð Ðéàçàíîâóí 1966-úû èëäÿ ÷ÿêäèéè “Àâòîìîáèëäÿíãîðóíóí" ôèëìèíäÿêè ðîëó èñÿ îíóí êèíîäà âèçèò êàðòû îëäó. Áó ðîëùÿì îíà øþùðÿò ýÿòèðäè, ùÿì äÿ àêòéîðó êîìèê àìïëóàéàêþêëÿäè.

Îíóí Ëåîíèä Ãàéäàðûí “Áðèëéàíò ÿë" ôèëìèíäÿêè óíóäóëìàçËåëèê îáðàçû áó ýöí äÿ ôèëìèí ÿí ìàðàãëû îáðàçû êèìè ñåâÿ-ñåâÿáàõûëûð, îíäàí ñèòàòëàð ýÿòèðèëèð. Î úöìëÿäÿí “12 ñòóë" ôèëìèíäÿêèÊèñà Âîðîáéàíèíîâ.

“Óüóð úåíòëìåíëÿðè", “Éåääè ãîúà âÿ áèð ãûç" ôèëìëÿðè äÿñåâèëÿí ôèëìëÿðäèð êè, ùÿð áèðèíäÿ À.Ïàïàíîâ ìàðàãëû, éàääàøëàðàéàçûëàí ðîëëàðäà ÷ÿêèëèá.

Áöòöí áó øþùðÿòÿ, ñåâýèéÿ ðÿüìÿí Àíàòîëè Ïàïàíîâ è÷èíÿäöøäöéö àìïëóàäàí ìÿìíóíèééÿòëÿ èìòèíà åòìÿéÿ, ÷ûõìàüà

162


÷àëûøûðäû. ßí áþéöê àðçóñó äðàìàòèê áèð îáðàçà ÷ÿêèëèá è÷èíäÿäàøûäûüû ïîòåíñèàëû îíó ñåâÿí òàìàøà÷ûéà ýþñòÿðìÿê èäè. Éÿíèìÿí áåëÿ ðîë îéíàìàüû äà áàúàðûðàì. Àììà àëûíìûðäû.Ðåæèññîðëàð îíà áåëÿ îáðàçû ùÿâàëÿ åòìÿéÿ öðÿê åëÿìèðäèëÿð.Òàìàøà÷ûíûí îíó áàøãà àìïëóàäà ãÿáóë åäÿ áèëìÿéÿúÿéèíäÿíåùòèéàòëàíûðäûëàð.

Éàëíûç áèð äÿôÿ ðåæèññîð Àíäðåé Ñìèðíîâ îíà “Áåëàðóñ âàüçàëû"ôèëìèíäÿ Äóáèíñêè ðîëóíó âåðäè. Àêòéîð ÷îõ éàõøû áèð îéóííöìàéèø åòäèðñÿ äÿ, òàìàøà÷û áó ðîëäà îíó ñåâìÿäè, ÷öíêèýþçëÿäèéè êîìåäèéàíû îíäàí àëà áèëìÿäè, ýþçëÿäèéèíèí ÿêñèíèãÿáóë åòìÿäè. Íÿùàéÿò, À.Ïàïàíîâ þçö äÿ òàìàøà÷ûíûí èñòÿéè èëÿðàçûëàøìàëû îëäó.

Àêòéîðóí èñòåäàäûíäàí éàëíûç êèíî âÿ òåàòð ôàéäàëàíìàéûá.Ñîâåò úèçýè ôèëìè îíóí ñÿñèíè áèð ÷îõ ïåðñîíàæëàðäà âåðèá,îíëàðäàí ÿí ìÿøùóðó “Íó, ïîãîäè" ôèëìèíäÿ úàíàâàðûñÿñëÿíäèðìÿñèäèð.

Íÿ éàçûã êè, áó úèçýè ôèëìèíèí ñîí ùèññÿëÿðèíè éàçäûðìàãàêòéîðà ãèñìÿò îëìàäû. Îíäàí ñîíðà ôèëìèí ÷ÿêèëÿí âÿ áàøãààêòéîðëàð òÿðÿôèíäÿí ñÿñëÿíäèðèëÿí ùèññÿëÿðè ÿââÿëêèëÿð ãÿäÿð óüóðýÿòèðìÿäè.

Þìðöíöí ñîíëàðûíäà àêòéîð, äåìÿê îëàð êè, ôèëìÿ ÷ÿêèëìèðäè,éàðàäûúûëûüûíû åëÿ Ñàòèðà Òåàòðû èëÿ ìÿùäóäëàøäûðìûøäû. Åêðàíäàñîí ðîëó “53-úö èëèí ñîéóã éàéû" ôèëìèíäÿ Êîïàëû÷ îáðàçû îëäó. Áóôèëìè ýþðìÿê áåëÿ àêòéîðà ãèñìÿò îëìàäû. Àêòéîð äöíéàñûíûäÿéèøÿíäÿí ñîíðà ôèëì åêðàíëàðà ÷ûõäû.

Àíàòîëè Ïàïàíîâ ùÿéàòäà ÷îõ ñàäÿ âÿ ñÿìèìè èíñàí îëóá.Îíóí Àëëàùà áþéöê èíàìû âàðäû. Ùÿéàòû áîéó òàìàøàëàðäàí,ôèëìëÿðäÿí ãàëàí áîø âàõòûíû êèëñÿäÿ êå÷èðèðäè. Îíà äÿôÿëÿðëÿÊîììóíèñò Ïàðòèéàñûíà êå÷ñÿ, ùÿéàò éîëóíäà ùÿð øåéèí éàü êèìèýåäÿúÿéèíè âÿä åäèáëÿð, àììà àêòéîð èìòèíà åäèá. Îíóí éàõûíäîñòëàðû î ãÿäÿð äÿ ÷îõ äåéèëäè, ÷öíêè Àíàòîëè äàùà ÷îõ ñÿíÿòèíÿâÿ àèëÿñèíÿ áàüëû èäè.

Áèð äÿôÿ þçö äÿ éàðûçàðàôàò-éàðûúèääè äåéèá: “Ìÿíèì áèðòåàòðûì âÿ áèð àðâàäûì âàð".

Íàäåæäà Êàðàòàéåâà èëÿ Òåàòð Èíñòèòóòóíà ãÿáóë îëóíäóüóíóíîíóíúó ýöíö åâëÿíìèøäè. “Áó ãàäûíû ýþðÿí êèìè áèëäèì êè, îìÿíèì ùÿéàò éîëäàøûì îëàúàã, îäóð êè, âàõò èòèðìÿäÿí îíó

163


ñåâäèéèìè äåéèá, åâëÿíìÿê òÿêëèô åòäèì".Íàäåæäà Êàðàòàéåâà: “ßââÿëúÿ áó òÿêëèôäÿí ÷àøûá ãàëäûì,

÷öíêè ÷îõ àç ìöääÿò èäè òàíûø îëìóøäóã, ñîíðà è÷èìäÿí áèðãöââÿ äåäè êè, ñÿí îíó ÷îõäàí òàíûéûðñàí, éàíûëìàçñàí âÿðàçûëûã âåðäèì".

Õàðàêòåð âÿ ðóù åéíèëèéè ýþçÿë áèð àèëÿíèí áàøëàíüûúû îëäó.Îíëàð þìöð áîéó àéðûëìàäûëàð. Ãûçëàðû Éåëåíà äà àòà-àíàñûíûíéîëó èëÿ ýåäèá àêòðèñà îëäó.

Àíàòîëè Ïàïàíîâóí ÷îõ ìàðàãëû áèð âÿðäèøè âàðäû. ×îõ ñàäÿ,óúóçâàðè úèíñ âÿ êþéíÿê ýåéèá áàçàð ýöíëÿðè þç áàüûíûí ÿòðàôûíäàâåëîñèïåä ñöðÿðìèø. Þç ïîïóëéàðëûüûíäàí óòàíàí àêòéîð áóíóîíà ýþðÿ åäèðìèø êè, îíó Ïàïàíîâà îõøàòñàëàð äà, äöøöíñöíëÿðêè, î áîéäà àêòéîð áåëÿ êàñûá ýåéèíìÿç, ùàìûíûí ýþçöãàðøûñûíäà âåëîñèïåäëÿ ýÿçìÿç.

Èíäè îíóí À.Ìèðîíîâëà äîñòëóüóíà ýÿëÿê. Áèð òåàòðäà ÷àëûøàíâÿ áèð íå÷ÿ êèíîäà òÿðÿô ìöãàáèëè êèìè ÷ÿêèëÿí èêè àêòéîðóõàðàêòåð éàõûíëûüû äà áèðëÿøäèðìèøäè. Äîñòëóã åäèðäèëÿð. Áèð ýöíÀíàòîëè Ïàïàíîâ þç ìÿíçèëèíäÿêè ùàìàìäà äóø ãÿáóë åäÿðêÿíöðÿéè îíà íàìÿðäëèê åäèð. Àêòéîð éàõûíëûãäàêû ñóãûçäûðûúûíûíöçÿðèíÿ éûõûëäûüûíäàí îíó ùÿì äÿ åëåêòðèê úÿðÿéàíû âóðóð.Áàüäàí àõøàì åâÿ ãàéûäàí õàíûìû îíó áó âÿçèééÿòäÿ ýþðöð.

Ñÿùÿðè àêòéîðó Ìîñêâàäà áöòöí ñÿíÿòêàðëàðûí óéóäóüóìÿøùóð Íîâîäåâè÷è ìÿçàðëûüûíäà äÿôí åäèðëÿð. Ùÿìèí ýöíÀíäðåé Ìèðîíîâ äà, Ñàòèðà Òåàòðûíûí áöòöí àêòéîðëàðû êèìè, äÿôíÿýÿëÿ áèëìèð, éåíè òàìàøàíûí ñîí ìÿøãëÿðèíè åäÿí ðåæèññîð îíó äàäÿôíÿ áóðàõìûð.

Åéíè òàëå áèð íå÷ÿ ìöääÿò ñîíðà äöíéàñûíû äÿéèøÿíÀ.Ìèðîíîâó äà ýþçëÿéèðäè, î äà ñÿíÿò äîñòó êèìè þç èøéîëäàøëàðûíûí - àêòéîðëàðûí äåéèë, ïÿðÿñòèøêàðëàðûíûí ÷èéíèíäÿ ñîíìÿíçèëÿ éîëà ñàëûíäû.

164


ÄÖÍÉÀÐÎÊÓÍÓÍ ÊÎÐ ÊÐÀËÛ

Ãîñïåë, áëöç, úàç, ðèòì-ÿíä-áëöç, êàíòðè... Åëÿ áèð ìóñèãè æàíðûéîõäóð êè, Ðåé ×àðëç þç íÿùÿíý èñòåäàäûíû îíà òÿòáèãåòìÿìèø îëñóí. Âÿ ùÿð äÿôÿ äÿ åéíè óüóð, åéíè ïÿðÿñòèøêàð

ìÿùÿááÿòè...Äöçö, áó êèòàáäà îíäàí ñþç à÷ìàñàã, áþéöê ÿäàëÿòñèçëèê îëàðäû

âÿ áÿëêÿ äÿ áó íÿùÿíý ìóñèãè÷èíèí éöçëÿðëÿ àçÿðáàéúàíëûïÿðÿñòèøêàðû áèçè ãÿòèééÿí áàüûøëàìàçäû...

Ðåé ×àðëç Ðîáèíñîí 70 ñòóäèéà àëáîìóíóí ìöÿëëèôèäèð. 17 äÿôÿ“Ãðåììè" ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëöá, Ðîê-í-ðîëëóí, Úàçûí, Êàíòðèíèí,Áëöçóí Úîðúèéà øòàòûíûí Øþùðÿò çàëëàðûíäà éåðè âàð, ëåíò éàçûëàðûÀìåðèêà Êîíãðåñèíèí êèòàáõàíàñûíà éåðëÿøäèðèëèá.

Äöíéà èøûüûíà óøàãëûãäàí ùÿñðÿò ãàëìûø áó ìöüÿííèíèíèñòåäàäû ãàðøûñûíäà Ïîë Ìàêêàðòíè, Åëòîí Úîí, Ñòèâ Óàíäåð, ÒîìÊðóç, Áðöñ Óèëëèñ, Áèëëè Ïðåñòîí, Âàí Ìîððèñîí âÿ áèð ÷îõ áàøãàìÿøùóðëàð áàø ÿéèáëÿð.

2004-úö èëäÿ “Ðîëëèíý Ñòîíå" æóðíàëû þçöíöí “Þëìÿçëÿð"ñèéàùûñûíäà Ðåé ×àðëçà îíóíúó éåðè âåðèá. Î, ùå÷ øöáùÿñèç, ìöàñèðìóñèãèíèí èíêèøàôûíäà ìöñòÿñíà õèäìÿòè îëàí ñÿíÿò÷èëÿðäÿíäèð.Áþéöê ìöüÿííè Ôðåíê Ñèíàòðà Ðåéè “øîó-áèçíåñèí éåýàíÿ äàùèñè"àäëàíäûðûðäû. Ìöüÿííè Áèëëè Úîåë èñÿ áåëÿ äåéèðäè: “Áó ñèçÿ äÿùøÿòëèýÿëÿ áèëÿð, àììà ìÿí áåëÿ ùåñàá åäèðÿì êè, Ðåé ×àðëç ÅëâèñÏðåñëèäÿí äÿ ìöùöì ñèìà èäè. Ìÿí áèëìèðÿì êè, îíó ðîê-í-ðîëëóí

165


áàíèëÿðèíäÿí ñàéûðëàð, éîõñà éîõ, àììà Ðåé ùÿãèãÿòÿí áèð ÷îõéåíèëèêëÿðäÿ áèðèíúè îëóá... Ìÿíÿ èêèíúè áèð ñèìà ýþñòÿðèí êè, áóãÿäÿð ìöõòÿëèô öñëóáëàðû áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðñûí âÿ áåëÿ àæèîòàæëàãàðøûëàíñûí!.."

Ðåé ×àðëç 1930-úó èë ñåíòéàáðûí 23-äÿ Úîðúèéà øòàòûíûí Îëáàíèøÿùÿðúèéèíäÿ äöíéàéà ýÿëèá. Àòàñû Áåéëè Ðîáèíñîí, àíàñû ÀðåòàÐîáèíñîí îëóá.

Ðåéèí àèëÿñè ÷îõ éîõñóë èäè. Þçöíöí äåäèéè êèìè: “Ùÿòòà áàøãàãàðàäÿðèëèëÿð àðàñûíäà áåëÿ áèç úÿìèééÿò ïèëëÿêÿíèíèí ÿí àøàüûïèëëÿñèíäÿéäèê. Áèçäÿí àøàüûäà éàëíûç òîðïàã èäè".

Ðîáèíñîíëàð àèëÿñè Úÿíóáè Ôëîðèäàíûí Ãðèíâèëë øÿùÿðèíÿ êþ÷ÿíäÿáàëàúà Ðåé ùÿëÿ àëòûàéëûã èäè. Îíóí òÿðáèéÿñèíäÿ àòàñûíûí ùå÷ áèððîëó îëìàéûá, ÷öíêè îíóíëà ãàðäàøû Úîðú ùÿëÿ ëàï áàëàúà îëàíäàÁåéëè àèëÿñèíè òÿðê åäÿðêÿí îüëàíëàðûíû Àðåòàíûí âÿ þç àíàñû ÌåðèÚåé Ðîáèíñîíóí öìèäèíÿ áóðàõûá ýåäèð.

Ðåéèí áåø éàøû îëàíäà þçöíäÿí áèð éàø êè÷èê ãàðäàøû òÿñàäöôÿíêö÷ÿëÿðèíäÿêè ñó ÷ÿíèíäÿ áàòûðìûø. Ùàäèñÿíèí øàùèäè îëàí îüëàíãàðäàøûíû õèëàñ åòìÿê èñòÿñÿ äÿ, óøàã àüûð îëäóüóíäàí ýöúö÷àòìûð. Áèíÿâà Úîðú áàòûð, àüûð ðóùè ñàðñûíòû êå÷èðÿí Ðåéèí èñÿýþçëÿðè òóòóëìàüà áàøëàéûð. Àðòûã éåääè éàøû òàìàì îëàíäà Ðåéèíýþçëÿðè ùå÷ ýþðìöðäö.

Þçö äåéèðäè êè, êîðëóüóíóí ñÿáÿáè ñîíà êèìè àéäûíëàøäûðûëìàäû,àììà áåëÿ áèð ýöìàí âàðäû êè, îüëàí ãëàóêîìàíûí àüûð ôîðìàñûíàìöáòÿëà îëìóøäó. Î, äöíéà èøûüûíà ùÿñðÿò ãàëìàñûíäàí ÷îõñàðñûíòû êå÷èðèðäè âÿ áåëÿ áèð øàéèÿ äîëàøûð êè, ýóéà 80-úè èëëÿðäÿ Ðåé×àðëç ìÿòáóàòà àíîíèì åëàíëàð âåðÿðÿê áèð ýþçöíö îíà ñàòà áèëÿíäîíîð àõòàðûðìûø. Ëàêèí ùÿêèìëÿð áó ÿìÿëèééàòû ÷îõ òÿùëöêÿëèñàéäûãëàðûíäàí Ðåéèí àðçóñó öðÿéèíäÿ ãàëûð...

Îüëàíûí ìóñèãè èñòåäàäû èëê äÿôÿ ö÷ éàøûíäà áÿëëè îëóð. Åâëÿðèéëÿöçáÿöçäÿ éåðëÿøÿí àïòåêèí ñàùèáè éàõøû ïèàíî ÷àëûðäû âÿ îüëàíûíìóñèãè èñòåäàäûíû èëê îëàðàã î ýþðäö.

Ðåé Ôëîðèäà øòàòûíûí Ñåíò-Îãöñòèí øÿùÿðèíäÿêè êàð âÿ êîðóøàãëàð ö÷öí ìÿêòÿáÿ ýåäèð. Îðàäà Ðåé êîðëàð ö÷öí áðàéëÿëèôáàñûíà éèéÿëÿíèð âÿ áóíóíëà éàíàøû áèð íå÷ÿ ìóñèãè àëÿòèíäÿ -ïèàíî, îðãàí, ñàêñàôîí, òðîìáîí, êëàðíåòäÿ ÷àëìàüû äà þéðÿíèð. Î,ìÿêòÿáäÿêè áàïòèñò õîðóíäà éàõûíäàí èøòèðàê åäèð âÿ éàøûäëàðûàðàñûíäà ñå÷èëèð.

166


Îðòà ìÿêòÿáè áèòèðÿíäÿí ñîíðà Ðåé úàç âÿ êàíòðè öñëóáóíäà áèð÷îõ ìóñèãè ëàéèùÿëÿðèíäÿ èøòèðàê åäèð. Î, äþâðöíöí áþéöêúàçìåíëÿðè Êàóíò Áåéñè, Àðò Òåéòóì âÿ Àðòè Øîóíóí éàðàäûúûëûüûíûäèããÿòëÿ èçëÿéèð. Ðåéèí àêòèâ èøòèðàê åòäèéè èëê ìóñèãè ãðóïó “ÒùåÔëîðèäà Ïëàéáîéñ" àäëàíûðäû.

1947-úè èëäÿ 17 éàøëû Ðåé 600 äîëëàð ïóë òîïëàéàðàã Ñèåòëøÿùÿðèíÿ éîëëàíûð. Îðàäà ýèòàðà÷û Ãîññàäè Ìàêýè èëÿ áèð éåðäÿ“ÌàúÑîí Òðèî" (áó ãðóïà áÿçÿí “Ìàõèì" äÿ äåéèðäèëÿð) ãðóïóíóéàðàäûð. Àðòûã àç ñîíðà îíóí èëê ëåíò éàçûëàðû äà ìåéäàíà ÷ûõûð.Ðåéèí èëê ö÷ ìàùíûñû - “Ýóèòàð Áëóåñ", “Wàëêèí àíä Òàëêèí",“Wîíäåðèí àíä Wîíäåðèí" “Ñwèíýòèìå Ðåúîðäñ" ëåéáëû àëòûíäàáàçàðà ÷ûõûð.

1952-úè èëäÿ î, èøëÿäèéè ñÿñéàçìà øèðêÿòèíè äÿéèøèð âÿ “ÀòëàíòèúÐåúîðäñ"à êå÷èð. Øèðêÿòèí èëê àääûìû ìóñèãè÷èíèí àäûíû ãûñàëäûá Ðåé×àðëç åòìÿê îëóð. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, î äþâðöí òàíûíìûø áèðáîêñ÷óñó îëóá - Ðàé Ðîáèíñîí. Øèðêÿò äÿ èñòÿìèðäè êè, àäëàðäàêûáÿíçÿðëèê òàìàøà÷ûëàðû ÷àøäûðñûí.

Àòëàíòèêäÿ ýÿðýèí âÿ äàâàìëû èø áàøëàíûð. Òàíûíìûø ïðîäöñåðëÿðßùìÿä Åðòåýöí âÿ Úåððè Âåêñëåðèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Ðåé ×àðëçö÷öí îðèæèíàë öñëóá àõòàðûøëàðû ñòàðò ýþòöðöð. 1953-úö èëäÿ îíóíïîïóëéàð ñèíãëû “Ìåññ Àðîóíä" èøûã öçö ýþðöð. Åëÿ ùÿìèí èë ìóñèãè÷èìÿøùóð áëöçìåí Ýèòàð Ñëèìè ïèàíîäà ìöøàéèÿò åäèð. Îíëàðûíéàçäûðäûüû êîìïîçèñèéà áèð ìèëéîíäàí àðòûã òèðàæëà ñàòûëûð.

Îíóí þç ãÿëÿìèíÿ ìÿõñóñ, áþéöê óüóð ãàçàíàí èëê ìàùíûñû èñÿ“Ûò Ñùîóëä Ùàâå Áååí Ìåå" îëóð. Äèíëÿéèúèëÿðèí áþéöê äèããÿòèíè úÿëáåäÿí áó ìàùíû äà ìèëéîíëóã òèðàæëà ÷ûõûð. 1955-úè èëäÿ áóðàõäûüû “Ûýîò à wîìàí" ìàùíûñû èñÿ àðòûã ÷àðòëàðäà áèðèíúèëèê ãàçàíûð.

Ìöòÿõÿññèñëÿðèí ÷îõó Ðåé ×àðëçûí ìÿùç áó ìàùíûñûíû ñîóëöñëóáóíäà èëê íöìóíÿ ñàéûðëàð. Î çàìàíàäÿê Ðåéèí ðåïåðòóàðûãîñïåë âÿ áëöç áàëëàäàëàðûíäàí èáàðÿò èäè. Î, “ãàðà" ìóñèãèíè ýåíèøäèíëÿéèúè êöòëÿñèíÿ éàéàí âÿ îíó ñþçöí ÿñë ìÿíàñûíäà öìóìõàëãìóñèãèñèíÿ ÷åâèðÿí èëê ìöüÿííèëÿðäÿí îëóá.

Ðåé ×àðëç áöòöí þìðö áîéó èðãè àéðû-ñå÷êèëèéÿ ãàðøû ìöáàðèçÿàïàðûá. 1962-úè èëäÿ áóðàõäûüû “Ìîäåðí Ñîóíäñ àíä ÚîóíòðéÌóñèú" àëáîìóíäàí ñîíðà îíó Àìåðèêà êàíòðè ìóñèãèñèíèí ÿíáþéöê ñèìàëàðûíäàí áèðè ñàéìàüà áàøëàäûëàð. Áó èñÿ ãàðàäÿðèëè áèðèôà÷û ö÷öí ìèñëè-áÿðàáÿðè îëìàéàí íàèëèééÿò èäè. Ìÿùç áó óüóðó îíà

167


èìêàí âåðèð êè, úÿìèééÿòè ïàð÷àëàéàí èðã÷èëèéÿ ãàðøû åòèðàç ñÿñèíèäàùà éöêñÿêëÿðÿ ÷àòäûðñûí.

1961-úè èëäÿ Ðåé ×àðëç Úîðúèéà øòàòûíûí Îãàñò øÿùÿðèíäÿêèêîíñåðòäÿ îõóìàãäàí èìòèíà åäèð, ÷öíêè êîíñåðò çàëûíäà ãàðà âÿàüëàðûí àéðû-àéðû éåðëÿðäÿ ÿéëÿøäèðèëìÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóðäó. Áÿçèìóñèãè òÿäãèãàò÷ûëàðû ñÿùâÿí éàçûðëàð êè, ùÿìèí ùÿðÿêÿòèíäÿí ñîíðàÐåé ×àðëçûí Úîðúèéàäà ÷ûõûøëàðû 20 èë éàñàãëàíûá. Àììà ùÿãèãÿòáåëÿäèð êè, î þçö èðã÷èëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí áó øòàòà äöç èéèðìè èë ãÿäÿìáàñìàãäàí èìòèíà åäèá...

Àìåðèêà Ïðåçèäåíòè Êåííåäèíèí ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñèíèí åðòÿñè ýöíöÐåé ×àðëçûí “Áóñòåä" ñèíãëû éàéûëûð âÿ ìöüÿííè áó ìàùíûñûéëàÊåííåäèíèí èðã÷èëèê ÿëåéùèíÿ ôÿàëèééÿòèíÿ, áèð íþâ. éåêóí âóðóð.Éàçûðëàð êè, î, êåøèø Ìàðòèí Ëöòåð Êèíãèí äÿ ñèéàñÿòèíè àêòèâäÿñòÿêëÿéèð, îíà ìàëèééÿ éàðäûìû åäèðìèø.

Ðåé ×àðëçûí íàðêîòèêëÿðäÿí àñûëû îëäóüó äþâð îíóí ùàããûíäà÷ÿêèëÿí ìÿøùóð “Ðåé" ôèëìèíäÿ ÷îõ ýåíèø òÿñâèð îëóíóá. Èáðÿòàìèçôèëìäèð.

Ðåé ×àðëç þìðöíöí áöòöí ãàëàí ùèññÿñèíè íàðêîòèêëÿðëÿìöáàðèçÿéÿ ùÿñð åòäè. Ìàðàãëûäûð êè, íàðêîòèêëÿðè òÿðê åòäèêäÿíñîíðà îíóí ìóñèãè öñëóáó äà äÿéèøäè, ìåéíñòðèìÿ éàõûíëàøäû.Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ íàðêîòèêëÿðäÿí èìòèíà åäÿíäÿí ñîíðà Ðåé×àðëçûí ìàùíûëàðû äàùà ÿââÿëêè åìîñèîíàëëûüûíäà îëìàäû, áÿëëèýöíäÿí ñîíðà î, äàùà ÷îõ áàøãàëàðûíûí ìàùíûëàðûíû èôà åäèðäè.Àììà áóíó î ãÿäÿð áþéöê óñòàëûãëà åäèðäè êè, òàìàøà÷û ðÿüáÿòèíèùå÷ èòèðìÿäè.

70-úè èëëÿðäÿí ñîíðà îíóí éàðàäûúûëûüû àðòûã áèðìÿíàëû ãÿáóëîëóíìóðäó. Áÿçè ìàùíûëàðû àæèîòàæëà ãàðøûëàíñà äà, áÿçèëÿðèäèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëûðäû. Ùÿìèí äþâðäÿ î, âàõòûíûí ÷îõóíóêîíñåðò ôÿàëèééÿòèíÿ ñÿðô åäèðäè, ñòóäèéà àëáîìëàðûíäà èñÿ êå÷èúèìàòåðèàëëàð ùÿääèíäÿí çèéàäÿ ÷îõ îëóðäó. Îíóí ìóñèãèñè ýåòäèêúÿêàíòðèéÿ ìåéèëëÿíèð, ñîóëäàí óçàãëàøûðäû.

Ñþçöýåäÿí äþâð ö÷öí Ðåé ×àðëçûí éàðàäûúûëûüûíäà õàðàêòåðèêúÿùÿò èôà åòäèéè ìàùíûëàðäà åëåêòðîí ìóñèãè àëÿòëÿðèíèí äàùà ýåíèøòÿòáèãè îëäó. Ìöüÿííè ÷îõ âàõò ÿñë àëÿòëÿðè åëåêòðîí àëÿòëÿðëÿ ÿâÿçåäÿðÿê ãåéðè-àäè ñÿñ òåìáðëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèðäè. Åëÿ ùÿìèíäþâðäÿ Ðåéèí þçöíÿìÿõñóñ èôà òÿðçè - ñèíòåçàòîðäà åëåêòðîýèòàðàíûòÿãëèä åäÿí óçóí ñîëî ïàðòèéàëàðû äà òàì ôîðìàëàøäû, èìèúèíèí áèð

168


ïàð÷àñûíà ÷åâðèëäè.1980-úè èëëÿðèí àõûðû Ðåé ×àðëçûí éàðàäûúûëûüûíà ýÿíú

àóäèòîðèéàíûí ìàðàüûíû àðòûðàí áèð ñûðà éåíèëèêëÿðëÿ éàääà ãàëäû.1984-úö èëäÿ îíóí äóåòëÿðäÿí èáàðÿò “Ôðèåíäñùèï" àëáîìó èøûã öçöýþðäö. Áó àëáîìäà ìöüÿííè êàíòðè ìóñèãèñèíèí ÿí öíëö ñèìàëàðûéëà- Òîíè Áåííåò, Áèëëè Úîåëëÿ äóåòëÿð èôà åäèðäè...

1985-úè èëäÿ Ðåé ×àðëç ïðåçèäåíò Ðåéãàíûí àíäè÷ìÿìÿðàñèìèíäÿ ìóñèãè÷èëÿð àäûíäàí ÷ûõûø åòäè. Ñîíðàäàí Ðåéèííöôóçóíà êþëýÿ ñàëàí áèð åïèçîä ìÿùç ùÿìèí ÷ûõûøëà ÿëàãÿäàðäûð.Áÿëëèäèð êè, Ðåé ×àðëç áöòöí þìðö áîéó ÿñë äåìîêðàò îëóá, Ðåéãàíèñÿ Ðåñïóáëèêà÷ûëàð Ïàðòèéàñûíûí ëèäåðè èäè. Ðåé áó ÷ûõûøû ùÿìèíçàìàíëàð ö÷öí ìèñëè ýþðöíìÿìèø áèð ãîíîðàðûí - 100 ìèí äîëëàðûíìöãàáèëèíäÿ åòìèøäè. Îíóí áó ôàêòû øÿðù åäÿí àýåíòè Úî Àäàìñèñÿ ìÿòáóàòà à÷ûãëàìàñûíäà áåëÿ äåìèøäè: “Áó áîéäà ïóëà áèçùÿòòà “Êó-Êëóêñ-Êëàí"ûí éûüûíúàüûíäà äà ÷ûõûø åäÿðäèê".

Ùÿì ÷ûõûøûí þçö, ùÿì äÿ àýåíòèí à÷ûãëàìàñû î äþâðäÿúÿìèééÿòäÿ áþéöê ÿêñ-ñÿäà äîüóðäó. Ìÿñÿëÿ áóíäàäûð êè, “Êó-Êëóêñ-Êëàí" Àìåðèêàäà ãàòû èðã÷èëèéè èëÿ ñå÷èëÿí ýèçëè åêñòðåìèñòòÿøêèëàòäûð âÿ ãàðàäÿðèëèëÿðèí ùàìûñû îíà íèôðÿò áÿñëÿéèð.

Áó ùàäèñÿäÿí ñîíðà Ðåé ×àðëç, òÿáèè êè, ùþðìÿòäÿí äöøäö, îíóíóçóí èëëÿð áîéó ÿçèééÿòëÿ ãàçàíäûüû äåìîêðàò èìèúèíÿ ÿìÿëëè-áàøëûõÿëÿë ýÿëäè. Àììà áó èíñèäåíò ùÿì äÿ óíóäóëìàãäà îëàí Ðåéÿèêèíúè ìàðàã äàëüàñû éàðàòäû. Âÿ îíóí ïîïóëéàðëûüûíäàí èñòèôàäÿåäÿí ïðîäöñåðëÿðè “Ìé Wîðëä" àäëû éåíè àëáîìóíó ñàòûøà ÷ûõàðòäûëàð.Ïîï, ñîóë, ùèï-ùîï åëåìåíòëÿðèíè þçöíäÿ åùòèâà åäÿí áó àëáîìáþéöê øþùðÿò ãàçàíäû, àììà Ðåéèí ýÿíú àóäèòîðèéàéà òÿðÿôñîíóíúó ÿçÿìÿòëè ñû÷ðàéûøû îëäó.

1996-úû èëäÿ Ðåé ×àðëç ùÿì äÿ Êëèíòîíóí èíàóãóðàñèéàñûíäà÷ûõûø åòäè. Áóíäàí áèð èë ãàáàã èñÿ Áèëë Êëèíòîí ìöüÿííèéÿ ÌèëëèÈíúÿñÿíÿò Ìåäàëûíû òÿãäèì åòìèøäè.

2000-úè èëäÿ Ðåé ×àðëç éåíèäÿí úàçà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ìÿøùóðúàçìåí Ñòèâ Òàððà ùÿñð åòäèéè “Ûí òùå Ñïóð îô òùå Ìîìåíò"êîìïîçèñèéàñûíû îðòàéà ãîéäó. 2002-úè èëäÿ èñÿ Ôðàíñàäàêû êîíéàêáàéðàìûíäà ÷ûõûø åëÿäè. Ùÿìèí ÷ûõûø îíóíëà éàääà ãàëäû êè,ôàíàòëàðûíäàí áèðè ñÿùíÿéÿ úóìóá Ðåéèí áèð ìÿøùóðêîìïîçèñèéàñûíû îõóìàüà áàøëàäû. Òÿùëöêÿñèçëèê õèäìÿòè ùÿìèíìóñèãèñåâÿðè ñÿùíÿäÿí ÷ûõàðìàã èñòÿñÿ äÿ, ìöüÿííè áóíà èìêàí

169


âåðìÿéÿðÿê ìóñèãèíè ÷àëìàüà áàøëàäû âÿ þç ôàíàòûíû ñîíàäÿêìöøàéèÿò åòäè...

2003-úö èëèí ìàé àéûíäà Ðåé ×àðëç þçöíöí 1000-úè êîíñåðòèíèËîñ-Àíúåëåñ øÿùÿðèíäÿ âåðäè. Îíóí òàìàøà÷ûëàð ãàðøûñûíäàñîíóíúó ÷ûõûøû 2004-úö èëèí 30 àïðåëèíäÿ îëäó...

Ðåé ×àðëç äöíéàñûíû 73 éàøûíäà èêÿí, éàøàäûüû Áåâåðëè-Ùèëëçäÿäÿéèøäè. Ñîí èëëÿð ÷àíàüûíäà êå÷èðäèéè ÿìÿëèééàòûí ôÿñàäëàðû îíà ÷îõÿçàá âåðñÿ äÿ, þëöìöíöí ñÿáÿáè, ÷îõ ýöìàí êè, ãàðàúèéÿðõÿð÷ÿíýè èäè - áó õÿñòÿëèéèí èëê ÿëàìÿòëÿðèíè îíäà ùÿëÿ 2002-úè èëäÿàøêàðëàìûøäûëàð...

Áó ýöí èñÿ áèç áåëÿ äåéÿ áèëÿðèê êè, Ðåé ×àðëç èñòÿêëÿðèíèíùàìûñûíà íàèë îëàí ñÿíÿò÷èëÿðäÿíäèð âÿ îíóí áöòöí þìðö áó éîëäàñÿôÿðÿ ÷ûõàíëàð ö÷öí áèð þðíÿê îëìàüà ëàéèãäèð.

170


ßËÈËÀÐÀÁÀÑÛÍÄÀ ÊÎÑÌÎÑÓÒßÄÃÈÃ ÅÄßÍ ÙÎÊÈÍÃ

Åðêÿí éàøëàðûíäà ùÿêèìëÿð îíà äÿùøÿòëè äèàãíîç ãîéìóøëàð- àìèîòðîôèê éàí ñêëåðîçó. 30 éàøûíà éàõûí ÿëèë àðàáàñûíûíÿñèðè îëóð. Ñîíðàëàð ùÿêèìëÿð îíóí òðàõåéàñûíû êÿñìÿëè

îëóðëàð âÿ î, ñÿñèíè òàìàìèëÿ èòèðèð. Ñòèâåí öíñèééÿò ö÷öí õöñóñèêîìïéóòåðäÿí èñòèôàäÿ åäèð. Êîìïéóòåðèí äèñïëåéèíäÿ ýþðöíÿíñþçëÿðäÿí îíà ëàçûì îëàíëàðû ñàü ÿëèíèí áàðìàãëàðû èëÿ ñå÷èð.Ñþçëÿðäÿí úöìëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ñîíðà áó úöìëÿëÿðè àëèìèí ýþñòÿðèøèèëÿ êîìïéóòåð ñèíòåçàòîðó íèòã êèìè ñÿñëÿíäèðèð...

Ñþùáÿò Êàèíàòûí éàðàíìàñûíäàí òóòìóø Êâàíò ìåõàíèêàñûíàãÿäÿð ôèçèêàíûí åëÿ áèð ñàùÿñè éîõäóð êè, óüóð ãàçàíìàìûø îëàíÑòåâåí Ùîêèíãäÿí ýåäèð.

Òÿñàäöôÿ áàõ êè, Ñòèâåí Ùîêèíã 1942-úè èëäÿ, ÃàëèëåîÃàëèëåéèí þëöìöíöí 300 èëëèéè ýöíöíäÿ äîüóëóá. 1959-úó èëäÿÎêñôîðä Óíèâåðñèòåòèíÿ äàõèë îëóá, êîñìîëîýèéàíû þéðÿíìÿêö÷öí 1962-úè èëäÿ Êåìáðèú Óíèâåðñèòåòèíÿ êå÷èá.

Ùîêèíã ÷îõ ìÿøùóð àëèìäèð, îíóí ïÿðÿñòèøêàðëàðûíäàí áèðè äÿñàáèã ÀÁØ Ïðåçèäåíòè Áèëë Êëèíòîíäóð. 1979-úó èëäÿí ÊåìáðèúÓíèâåðñèòåòèíèí “Òÿòáèãè ðèéàçèééàò âÿ íÿçÿðè ôèçèêà" êàôåäðàñûíàáàø÷ûëûã åäèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí, âàõòèëÿ áó êàôåäðàíûí ìöäèðè ÈñààêÍéóòîí îëìóøäóð.

Àëèìèí 1988-úè èëäÿ ÷àïäàí ÷ûõàí “Çàìàíûí ãûñà òàðèõè" êèòàáû

171


îíà äöíéà øþùðÿòè ãàçàíäûðìûøäûð. Êèòàá Êàèíàòûí éàðàíìàñû âÿèíêèøàôû íÿçÿðèééÿñèíè îõóúóéà, ìöÿëëèôèí þçöíöí òÿñÿââöð åòäèéè,ñàäÿ áèð äèëäÿ èçàù åäèð. Áó çàìàí ðèéàçè äöñòóðëàðäàí âÿìöðÿêêÿá ùåñàáëàìàëàðäàí ãÿòèééÿí èñòèôàäÿ îëóíìóð.

Ñòèâåí Ùîêèíã êîñìîëîýèéà, íèñáèëèê íÿçÿðèééÿñè, ãðàâèòàñèéàâÿ Êâàíò ìåõàíèêàñû, Êàèíàòûí òàðèõè ñàùÿñèíäÿ òÿäãèãàòëàðû èëÿìÿøùóðäóð. Àëèìèí 12 ôÿõðè àäû âàð. Î, Áðèòàíèéà Êðàë ÅëìèÚÿìèééÿòèíèí âÿ ÀÁØ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí öçâöäöð, åëìèõèäìÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áèð ÷îõ ìöêàôàò, îðäåí âÿ ìåäàëëà òÿëòèôîëóíìóøäóð.

Ùîêèíãèí ÿñàñ òÿäãèãàò ñàùÿñè êîñìîëîýèéà âÿ Êâàíòãðàâèòàñèéàñû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. ßñàñ íàèëèééÿòè “ãàðà äÿëèêëÿð"èíòÿñâèðèíäÿ òåðìîäèíàìèêàíûí òÿòáèãè áàðÿäÿäèð. Ùîêèíã ñöáóòåòìèøäèð êè, “ãàðà äÿëèêëÿð" øöàëàíìà íÿòèúÿñèíäÿ “áóõàðëàíûð".Àëèì “ãàðà äÿëèê"äÿ èíôîðìàñèéàíûí éîõà ÷ûõìàñû ïàðàäîêñóíóíùÿëëèíÿ äàèð þç ôèêðèíè èðÿëè ñöðöð.

Î, “Çàìàíûí ãûñà òàðèõè" êèòàáûíûí ýèðèø ùèññÿñèíäÿ éàçûð:“Ìÿíÿ äåäèëÿð êè, êèòàáà ñàëàúàüûì ùÿð áèð äöñòóð àëûúûëàðûí ñàéûíûèêè äÿôÿ àçàëäàúàã. Îíäà ìÿí öìóìèééÿòëÿ äöñòóðñóçêå÷èíìÿéÿ ãÿðàð âåðäèì. Äöçäöð, ùÿð ùàëäà áèð äöñòóðó -Åéíøòåéíèí ìÿøùóð Å=ìú2 äöñòóðóíó éàçìàëû îëäóì". Áèð ãÿäÿðñîíðà îíóí “Ãàðà äÿëèêëÿð âÿ éåíè êàèíàòëàð" (1993), “Äöíéà èêèêÿëìÿ èëÿ" (2001) êèòàáëàðû íÿøð îëóíóð.

Íÿçÿðè ôèçèêàíûí âÿ êîñìîñóí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ äàèðèíãèëàáè òÿëèìëÿðèí ïîïóëéàðëàøäûðûëìàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê øþùðÿòãàçàíàí àëèì Ñòèâåí Ùîêèíã äåéèð êè, áÿøÿðèééÿò Êàèíàòû êèìèí,íåúÿ âÿ áàøëûúàñû èñÿ íÿéÿ ýþðÿ éàðàòäûüû áàðÿäÿ ñóàëà úàâàáûíúÿìè áèð íå÷ÿ àääûìëûüûíäàäûð.

Óçóí èëëÿðäÿí áÿðè áöòöíëöêëÿ ÿëèë àðàáàñûíûí “ÿñèðè" îëàí àëèìÙîíêîíã Åëì âÿ Òåõíîëîýèéàëàð Óíèâåðñèòåòèíäÿ ìöùàçèðÿîõóéóá. Î þç ýåíèø ìÿðóçÿñèíè àññèñòåíò ãûçà áÿäÿíèíèíùÿðÿêÿòäÿ îëàí éåýàíÿ ùèññÿñèíèí - áèð áàðìàüûíûí êþìÿéè èëÿ“äèêòÿ åäèá".

Ùîêèíãèí ôèêðèíúÿ, ìöàñèð êîñìîëîýèéà èðè àääûìëàðëà èðÿëèëÿéèðâÿ ñöðÿòè ýåòäèêúÿ äàùà äà àðòûðûð. Î, ìöùàçèðÿ çàìàíû áåëÿ áèðôèêèð äÿ ñþéëÿéèá êè, òåçëèêëÿ áÿøÿðèééÿò ùÿéàò ö÷öí Éåð êöðÿñèÿâÿçèíÿ éåíè åâ àõòàðìàëû îëàúàã. ×öíêè ïëàíåòè î ãÿäÿð ãÿôèë

172


òÿùëöêÿëÿð ùÿäÿëÿéèð êè, îíóí ìÿùâè ñîí äÿðÿúÿ ýþçëÿíèëìÿç îëàáèëÿð. Éåð öçöíäÿ ùÿéàò ãÿôèë ãëîáàë èñòèëÿøìÿëÿð, íöâÿìöùàðèáÿñè, ýåíåòèê úÿùÿòäÿí ìîäèôèêàñèéà îëóíìóø âèðóñ âÿùàããûíäà ùÿëÿ ùå÷ íÿ áèëìÿäèéèìèç äèýÿð òÿùëöêÿëÿð êèìèôÿëàêÿòëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùâ îëìàã ãîðõóñó ãàðøûñûíäàäûð.

Ùîêèíã ïðîáëåìèí ùÿëëèíè Ýöíÿø ñèñòåìèíäÿêè äèýÿð ïëàíåòëÿðèòåçëèêëÿ ìÿíèìñÿìÿêäÿ ýþðöð. Îíóí ôèêðèíúÿ, èíñàíëàð 20 èëäÿíñîíðà Àéäà äàèìè áàçàéà âÿ ñîíðàêû 40 èëäÿ èñÿ Ìàðñäàìÿñêÿíÿ ìàëèê îëà áèëÿðëÿð. Îíëàð ùÿòòà éàõûí 100 èëäÿ þçëÿðèíèìÿùâ åòìÿñÿëÿð äÿ, êîñìèê ìÿñêÿíëÿð éàðàòìàëûäûðëàð. Þçö äÿáöòöí áóíëàð Éåð êöðÿñèíäÿí äÿñòÿê âÿ éàðäûì àëìàäàí ìþâúóäîëà áèëÿð.

Ùîêèíãèí áó èäåéàñûíû èñÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, ãÿðèá÷èëèéÿ ñàëìàãîëìàç. Ñîí áåø èëäÿ ñóïåðäþâëÿòëÿðèí êîñìîñ ñàùÿñèíäÿ èíòåíñèâîëàðàã àïàðäûãëàðû òÿäãèãàòëàð äà åëÿ áó ìÿãàìëàðäàí õÿáÿðâåðèð.

173


12 ÉÀØÛÍÄÀÍ ÄÖÍÉÀ ÈØÛÜÛÍÀ ÙßÑÐßÒ ÃÀËÌÛØÌßØÙÓÐÈÒÀËÈÉÀËÛ

Î, óüóðëàðûíû, ùÿéàòû, ñåâýèíè éàëíûç ùèññ åäÿ áèëèð, ýþðìöð...Àììà î, ùÿì äÿ ùÿð øåéè ýþçÿë ýþðöðäö...

Èòàëèéàëû îïåðà âÿ ïîïóëéàð ìóñèãè èôà÷ûñû Àíäðåà Áî÷åëëè1958-úè èë ñåíòéàáðûí 22-äÿ äöíéàéà ýÿëèá. Àíäðåàíûí øÿðàáèñòåùñàë÷ûñû îëàí àòàñû îüëóíóí ìóñèãèéÿ ìàðàüûíû ýþðöá îíóìóñèãè ìÿêòÿáèíÿ ãîéóð, áóðàäà Àíäðåà ôîðòåïèàíî, ôëåéòà âÿñàêñàôîíäà ÷àëìàüû þéðÿíèð.

Óøàãëûãäàí Àíäðåàíûí ýþçëÿðèíäÿ ïðîáëåì âàðäû âÿ ùÿëÿ àëòûàéëûüûíäà îíóí ýþçöíäÿ àðòûã áèð íå÷ÿ ÿìÿëèééàò àïàðûëìûøäû,ëàêèí áóíëàðûí ùå÷ áèð ôàéäàñû îëìóð âÿ 12 éàøûíäà áàø âåðÿíáÿäáÿõò ùàäèñÿäÿí ñîíðà î, öìóìèééÿòëÿ, êîð îëóð.

Àíúàã éàøàíàí ôàúèÿ Àíäðåàíûí ýÿëÿúÿêäÿ óüóðãàçàíìàñûíà ìàíå îëìàéàúàãäû... Áÿçè àüûçäàíýþé÷ÿêëÿðÁî÷åëëèíèí ìóñèãèäÿêè óüóðëàðûíû îíóí ôèçèêè ãöñóðó èëÿáàüëàéûðëàð. Íåúÿ äÿ éàíûëûðëàð, ÷îõ éàíûëûðëàð... Áóíó Áî÷åëëèíè ÷îõéîõ, áèð äÿôÿ äèíëÿìÿêëÿ àíëàìàã îëàð...…

Èòàëéàí èôà÷ûñû “Îíëàðûí Èòàëèéàñû" ñÿíÿäëè ôèëìèíäÿêèìöñàùèáÿñèíäÿ îíóí èôàñû, îïåðà èëÿ ïîïóëéàð ìóñèãèíèíñèíòåçèíèí áÿéÿíèëìÿìÿñè áàðÿäÿ ôèêèðëÿðÿ ìöíàñèáÿò áèëäèðèð:“Ìÿøùóðëàøìàìûøäàí þíúÿ ìóñèãè òÿíãèä÷èëÿðè ìÿíèì áàðÿìäÿàíúàã ýþçÿë øåéëÿð éàçûðäûëàð, àíúàã òàíûíàí, øþùðÿò ãàçàíàíêèìè ïèñëÿìÿéÿ, òÿíãèä åòìÿéÿ áàøëàäûëàð..."

174


Àíäðåà Áî÷åëëè ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà Ïèçà Óíèâåðñèòåòèíèíùöãóã ôàêöëòÿñèíäÿ òÿùñèë àëûð, áèòèðèð, áèð ìöääÿò âÿêèë êèìè ÷àëûøûð.Ëàêèí ùöãóã ñàùÿñèíèí îíà éàä îëäóüóíó àíëàéàí Àíäðåàéåíèäÿí ìóñèãè ñàùÿñèíÿ öç òóòóð, òàíûíìûø îïåðà òåíîðó ÔðàíêîÊîðåëëèíèí òÿëÿáÿñè îëóð. Èôà÷ûíûí þçöíöí äåäèéè êèìè: “Áèð÷îõëàðûíûí ìóñèãè êàðéåðàñûíà ñîí âåðäèêëÿðè éàøäà ìÿíèììóñèãè êàðéåðàì áàøëàäû". Áóíóí àäû òàëåäèð âÿ Àíäðåà þçòàëåéèíèí àðäûíúà ýåäèð...

Áó òàëåéèí èøòèðàê÷ûëàðûíäàí îëàí èòàëéàí ðîê èôà÷ûñû Çóêêåðî1992-úè èëäÿ Ïàâàðîòòè ö÷öí ùàçûðëàíìûø “Ìèñåðåðå" ìàùíûñûíûîõóìàã ö÷öí èôà÷û àõòàðäûüû çàìàí Àíäðåà ïåéäà îëóð âÿ òåíîðáó ìóñèãèíè î ãÿäÿð ýþçÿë èôà åäèð êè, îíóí áó èôàñûíû äèíëÿéÿíÏàâàðîòòè áó ýÿíúèí êèì îëìàñû èëÿ ìàðàãëàíûð âÿ áåëÿëèêëÿ,Àíäðåà óüóð íÿðäèâàíûíûí èëê ïèëëÿñèíÿ ãàëõûð, ñîíðàñû èñÿ ùå÷êèìÿ ñèðð äåéèë...

1995-úè èëäÿ Ñàí-Ðåìî ìóñèãè ôåñòèâàëûíäà îõóäóüó “Úîí òåïàðòèðî" Àíäðåà Áî÷åëëèíèí âèçèò êàðòû îëóð, ìÿùç áó ìàùíû îíóáöòöí äöíéàäà ìÿøùóð åäèð! 1996-úû èëäÿ î áó ìàùíûíû ÑàðàÁðàéòìàíëà äóåò îõóéóð, “Òèìå òî ñàé Ýîîäáéå" (“Úîí òåïàðòèðî") íå÷ÿ ùÿôòÿ äàëáàäàë ìóñèãè ùèò-ïàðàäëàðûíäà ëèäåð îëóð.Îíóí 1997-úè èëäÿ áóðàõäûüû “Ðîìàíçà" àëáîìó èëê áåéíÿëõàëãëàéèùÿñè èäè. Áóýöíÿäÿê Áî÷åëëèíèí àëáîìëàðû áöòöí äöíéàäà÷îõìèëéîíëó òèðàæëà ñàòûëûð.

Áèð ÷îõ ìÿøùóðëàðëà åéíè ñÿùíÿíè áþëöøÿí èôà÷ûíû (èíäè àðòûãñàáèã ÀÁØ ïðåçèäåíòè) Áèëë Êëèíòîí 90-úû èëëÿðäÿ ïðåçèäåíò îëäóüóäþâðäÿ Àü åâÿ äÿâÿò åäèð, Áî÷åëëèíèí áþéöê ïÿðÿñòèøêàðûîëäóüóíó åòèðàô åäèð. Òàíûíìûø àìåðèêàí úàç èôà÷ûñû Àë Úåððîó äàÊëèíòîíäàí ýåðè ãàëìûð, î, Àíäðåà Áî÷åëëè èëÿ áèð ñÿùíÿíèáþëöøäöêäÿí ñîíðà åòèðàô åäèð: “Ìÿí äöíéàíûí ÿí ýþçÿë ñÿñè èëÿåéíè ñÿùíÿíè áþëöøäöéöì ö÷öí ãöðóð ùèññè êå÷èðèðÿì".

Àíäðåà Áî÷åëëè ìóñèãèäÿ îëäóüó ãÿäÿð øÿõñè ùÿéàòäà äàõîøáÿõò îëäóüóíó ñþéëÿéèð. 1992-úè èëäÿ Àíäðåà Åíðèêà ×åíçàòòèèëÿ àèëÿ ùÿéàòû ãóðóð, áó åâëèëèêäÿí èêè îüëó - Àìîñ âÿ Ìàòåîäöíéàéà ýÿëèð. Àìîñ âÿ Ìàòåî, èôà÷ûíûí äåäèéè êèìè, îíóí èëêäèíëÿéèúèëÿðè âÿ òÿíãèä÷èëÿðèäèð. 2002-úè èëäÿ ìöüÿííè ùÿéàòéîëäàøû Åíðèêà èëÿ áîøàíûð, åëÿ ùÿìèí èë Àíäðåà Áî÷åëëè áàðèòîíèôà÷ûñû Èâàíî Áåðòèíèí ãûçû Âåðîíèêà Áåðòè èëÿ òàíûø îëóð âÿ 2012-úè

175


èëèí 21 ìàðòûíäà îíëàðûí Âèðúèíèéà àäëû ãûçëàðû äöíéàéà ýÿëèð.Ýþçöíäÿêè ôèçèêè ãöñóðó èôà÷ûéà àòëàðû ñåâìÿéÿ âÿ ìèíìÿéÿ

ìàíå îëìóð, øàùìàòû ñåâèð âÿ ùÿòòà äîñòëàðû èëÿ äàüà äà ÷ûõûð!Áî÷åëëè, ùÿì÷èíèí, “Ñÿññèçëèéèí ìóñèãèñè" êèòàáûíûí ìöÿëëèôèäèð.

“Ìÿíèì áóýöíÿ ãÿäÿð íàèë îëäóãëàðûì ÿñë íàüûëäûð. Àëëàùäàíâÿ èíñàíëàðäàí áóíäàí äàùà àðòûüûíû èñòÿìÿéÿ úöðÿòèì ÷àòìàç",- äåéÿ éàðàøûãëû âÿ èñòåäàäëû îïåðà èôà÷ûñû åòèðàô åäèð.

“Áó èôà÷ûíûí ìàùíûëàðûíû äèíëÿéÿíäÿ è÷èìäÿ áàø ãàëäûðàíùèññëÿðè, åìîñèéàëàðû ùå÷ áèð ñþçëÿ èôàäÿ åäÿ áèëìÿðÿì. Ñàíêèáàøãà ùÿéàòà êþêëÿíèðñÿí. Àíäðåà Áîúåëëèíèí Ñàðà Áðàéòìàíëàîëàí äóåòëÿðèíè ÷îõ ñåâèðÿì. Ìÿíÿ äöøÿí èñÿ áåëÿ áèð ãöââÿéÿìàëèê îëàí ñÿñèí ãàðøûñûíäà áàø ÿéìÿêäè. ßëà, ÿëà âÿ éåíÿ äÿÿëà!"

Áóíó èñÿ îíóí ôàíàòëàðûíäàí áèðè äåéèð......Ùÿéàòûí òàìàøà, èíñàíëàðûí àêòéîð îëäóüó èääèà åäèëÿí

áþéöê äöíéàìûçäà ñåâèëìÿê íèôðÿò ñàùèáè îëìàã ãÿäÿð àñàíäåéèë. Àíúàã ýþçÿë âÿ ìÿëàùÿòëè ñÿñ, éàðàøûãëû õàðèúè ýþðêÿì,öñòÿëèê èòàëèéàëû îëìàã âÿ îïåðà èôà åòìÿê óüóðóí âÿ ñåâýèíèíáöòöí ãàïûëàðûíû à÷ûð èíñàíûí öçöíÿ...

176


“ÌßÐÄÃÀÄÛÍËÀÐ” ÎÐÄÅÍÈ ÈËßÒßËÒÈÔ ÎËÓÍÀÍÒÖÐÊ ÄÅÏÓÒÀÒ ØßÔßÃ ÏÀÂÅÉ

Ïðîòåç àéàãëû ãàäûíëàðûí ñàéÿñèíäÿ Òöðêèéÿ ïàðëàìåíòèíäÿàðòûã ãàäûíëàð äà øàëâàð ýåéèíèðëÿð. Òöðêèéÿ ïàðëàìåíòèíäÿðåãëàìåíò äÿéèøèëìèøäèð. Óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ äåïóòàò

ãàäûíëàð ìÿúáóðè äîí ýåéèíìÿëÿðèíèí ÿëåéùèíÿ ìöáàðèçÿàïàðìûø âÿ áó èñòÿêëÿðèíÿ íàèë îëìóøëàð. Àðòûã øàëâàðëû âÿ éàõóäæàêåò ýåéèìëè ãàäûíëàð Òöðêèéÿ ïàðëàìåíòèíÿ ñÿðáÿñò áóðàõûëûðëàð.Áåëÿ áèð ãÿðàð Ïàðëàìåíò Êîìèòÿñè òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèøäèð.Áó íþâ ãÿðàðëàðûí ãÿáóë åäèëìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðè äÿäåïóòàò ãàäûí Øÿôÿã Ïàâåéèí áèð àéàüûíûí êÿñèëìÿñè èëÿ áàüëûäûð.

33 éàøëû Øÿôÿã Ïàâåé êå÷ìèøäÿ ÁÌÒ-íèí èíñàí ùöãóãëàðû ëÿáàüëû ìÿñóë âÿçèôÿäÿ èøëÿìèø âÿ Õàëã-Ðåñïóáëèêà Ïàðòèéàñûòÿðÿôèíäÿí Òöðêèéÿ ïàðëàìåíòèíÿ äåïóòàò ñå÷èëìèøäèð. Î, 473 êèøèäåïóòàòûí ÿùàòÿñèíäÿ 72 ãàäûí äåïóòàòäàí áèðèäèð.

Õàíûì Ïàâåé Òöðêèéÿäÿ éàõøû òàíûíûð âÿ áó ìÿñÿëÿäÿ îíóíàíàñûíûí - ìÿøùóð æóðíàëèñò âÿ ñèéàñè èúìàë÷û Àèøÿ Îíàëûíìöñòÿñíà ðîëó îëìóøäóð.

Øÿôÿã Ïàâåé ìöõòÿëèô ñèëàùëû êîíôëèêòëÿð çîíàëàðûíäà âÿ èíêèøàôåòìèø þëêÿëÿðäÿ ÷àëûøìûøäûð. Î, Ñöðèõäÿ âÿ Ëîíäîíäà òÿùñèëàëìûø, óçóí çàìàí ãà÷ãûíëàðëà èøëÿìèøäèð. Áèð íå÷ÿ äèëäÿ, îúöìëÿäÿí àëìàí, ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ äàíûøà áèëÿí áó ãàäûí÷îõëó ñàéäà êèòàá ìöÿëëèôèäèð. Ñÿéàùÿò åòìÿéè ÷îõ ñåâèð. Áèð ÷îõþëêÿëÿðäÿ îëìóø Øÿôÿã Ïàâåé 1996-úû èëèí ìàé àéûíäà ïëàòôîðìà

177


äèâàðû èëÿ ùÿðÿêÿòäÿ îëàí ãàòàðûí âàãîíó àðàñûíà äöøìöø, ñîëãîëóíó âÿ àéàüûíû èòèðìèøäèð. Ùàçûðäà î, ÿëèëëÿð âÿ ãàäûí ìÿñÿëÿñèèëÿ áàüëû èøëÿðäÿ þç âÿòÿíäàø ìþâãåéèíè áàøóúàëûüû èëÿ äàâàìåòäèðèð.

Øÿôÿã Ïàâåé íÿèíêè ãàäûíëàðûí øàëâàð ýåéèíìÿñèíÿ ãàäàüàãîéóëìàñûíà ãàðøû, ùÿì äÿ Òöðêèéÿ úÿìèééÿòèíäÿ àç ãàëà ãàäûíÿëèëëèéèíèí ýèçëÿäèëìÿñè ìåéëèíÿ ãàðøû äà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðûð. Áóéàõûíëàðäà êå÷èðèëÿí ìÿòáóàò êîíôðàíñûíäà õàíûì Ïàâåéïàðëàìåíò íàòèãëÿðèíèí äàíûøûãëàðûíûí àéäûí øÿêèëäÿ åøèäèëìÿñè âÿëàë-êàð îëàíëàðûí äåéèëÿíëÿðè áàøà äöøìÿñè ö÷öí èúëàñàñóðäîòÿðúöìÿ÷è äÿâÿò åòìèø, ïàðëàìåíòèí åøèòìÿ ãàáèëèééÿòèíäÿíìÿùðóì îëìóø àäàìëàðûí äà ìàðàãëàðûíû òÿìñèë åòìÿëè îëäóüóíóáÿéàí åòìèøäèð.

Áó éàõûíëàðäà õàíûì Ïàâåé ÀÁØ-äà “Ìÿðä ãàäûíëàð" îðäåíèèëÿ ìöêàôàòëàíäûðûëìûøäûð. Îðäåíè îíà øÿõñÿí Ìèøåë Îáàìà èëÿÙèëëàðè Êëèíòîí òÿãäèì åòìèøëÿð. Òÿäáèðäÿ Àìåðèêà Ïðåçèäåíòèíèíùÿéàò éîëäàøû Ìèøåë Îáàìà áó ìÿðä ãàäûíûí øÿðÿôèíÿ àéðûúà íèòãñþéëÿìèøäèð. ÀÁØ äþâëÿò êàòèáè Ùèëëàðè Êëèíòîí äà îíà öðÿêà÷àíñþçëÿð äåìèøäèð. Øÿôÿã Ïàâåé Òöðêèéÿ ïàðëàìåíòèíäÿ éåýàíÿ ÿëèëãàäûí äåïóòàòäûð. Áèð àéàüû éîõäóð, ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã, î,óçóí èëëÿðäèð ôÿàë èø ýþðöð, ùÿì äÿ òÿêúÿ Òöðêèéÿäÿ éîõ. ÕàíûìÏàâåé áèð ÷îõ þëêÿëÿðÿ ñÿéàùÿò åäèð âÿ áó þëêÿëÿðäÿ áöòöíäöíéàäàêû ÿëèëëÿðèí ùÿéàòû èëÿ áàüëû ïðîãðàì âÿ àêñèéàëàðäà èøòèðàêåäèð.

Àìåðèêà Ïðåçèäåíòèíèí ùÿéàò éîëäàøû Ìèøåë Îáàìà ìöêàôàòûõàíûì Ïàâåéÿ òÿãäèì åäÿðêÿí îíóí ôÿàëèééÿòèíè áåëÿãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð: “Ñèçèí ùÿéàòûíûç ÷îõëàðû ö÷öí íöìóíÿîëìàëûäûð!"

…

178


ØÀÈÐ,ÁßÑÒßÊÀÐ,ÌÖÜßÍÍÈ,ÐÅÊÎÐÄ×Ó -ÌßÒÈÍ ØßÍÒÖÐÊ

Çàìàí: 2013Ìÿêàí: Èñòàíáóë

Èñòàíáóë. Èñòèíéå ëèñåéè. 10 éàøëû óøàã ìÿêòÿáèí ùÿéÿòèíäÿêèàâòîáóñóí ñöðöúö ãîëòóüóíà îòóðóð. ßëèíè àòûð ìàøûíûíà÷àðûíà... Ìèêðîàâòîáóñ òÿðïÿíìÿéÿ áàøëàéûð. Àâòîáóñóí

êàïèòàíû, ýþðìÿ ÿíýÿëëè ñàðûøûí óøàã ñÿñëÿíèð: “Äèããÿò, äèããÿò!“Âàðàí" òóðèçìèíèí ùþðìÿòëè ñÿðíèøèíëÿðè!" Àâòîáóñäàêû óøàãëàðòÿÿúúöáëö, ìöÿëëèìëÿð èñÿ ùèðñëèäèðëÿð. Áèçèì êàïèòàí èñÿ àëàúàüûúÿçàíû èíäèäÿí ãÿáóë åòìèø âÿ ùàëûíäàí ÷îõ ìÿìíóíäóð...

- Àðàäàí 37 èë êå÷èá. Èëëÿð þíúÿ ìÿêòÿá àâòîáóñóíó ñöðÿí îêîð óøàã èíäè 47 éàøûíäàäûð. Âÿ îíó, äåìÿê îëàð êè, áöòöí äöíéàòàíûéûð. Ìöüÿííè, øàèð, áÿñòÿêàð, àïàðûúû, àêòéîð. Ñàç âÿ óääàìöêÿììÿë èôà åäèð. Òöðêèéÿ âÿ òöðê äöíéàñûíäà òàíûíàí ìöüÿííèÌÿòèí Øÿíòöðê.

Ì.Øÿíòöðê ö÷ éàøûíäà îëàíäà éîë ãÿçàñûíäà ýþðìÿãàáèëèééÿòèíè èòèðèð. Èñòèíéå êîðëàð ìÿêòÿáèíÿ ýåäèð. Îðàäà éàõøûíÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäÿðÿê áèðäÿí-áèðÿ èêè ñèíèô éóõàðûéà êå÷èð.Áþéöê÷åøìÿ ëèñåéèíäÿ òàì ñàüëàì óøàãëàðëà áèðýÿ òÿùñèë àëûð âÿîðàäàí äà Èñòàíáóë Òåõíèê Óíèâåðñèòåòè, Òöðê Ìóñèãèñè ÄþâëÿòÊîíñåðâàòîðèéàñûíà äàõèë îëóð. 1988-úè èëäÿ êîíñåðâàòîðèéàíûáèòèðÿí Ìÿòèí “Àëòóí Ëàëÿ" ìöêàôàòûíû ãàçàíûð. Ìöüÿííè ñÿíÿòäöíéàñûíà “ßëèìäÿêè ôîòîàïàðàò" àäëû èëê àëáîìóéëà áàøëàéûá.

Ìÿøùóð ñÿíÿò÷è àèëÿñè ùàããûíäà áóíëàðû äåéèð:

179


- Àèëÿäÿ éåääè óøàãäûã. Ö÷ ãûç, äþðä îüëàí. Ìÿí ñîíóíúóäàíèêèíúè óøàüàì. Ùÿúÿð, Ýöëòÿí, Ñóçàí, Ìóñòàôà, Ìèäùÿò, Ìÿòèí,éÿíè ìÿí âÿ Áàéðàì. Àèëÿìèçèí ìàääè âÿçèééÿòè ïèñäè. Êàñûáäûã,ëàêèí ìåùðèáàíäûã. Íÿ òàïûðäûãñà, îíó éåääè éåðÿ áþëöá éåéèðäèê.Àòàì àéàããàáû èøèéëÿ ìÿøüóëäó. Øÿðèêëÿðè âàðäû. Áèð ýöí áóøÿðèêëÿðè àòàìà ôûðûëäàã ýÿëäèëÿð. Êÿäÿðèíäÿí àòàìûí ýþçëÿðèòóòóëäó. Äåéÿñÿí, áèçèì àèëÿíèí ãÿäÿðèíÿ êîð îëìàã éàçûëûáìûø.Ýöëòÿí áàúûì éîë êå÷ÿíäÿ ùÿðáè ìàøûí âóðìóøäó. Ãÿçàäà áåéíèñèëêÿëÿíäè âÿ êîð îëäó. Äðàìàòèê àèëÿ ùåêàéÿìèç âàð. Ìÿíäÿíáþéöê ãàðäàøûì Ìèäùÿòèí áàøûíà éåëëÿíúÿê äÿéäè âÿ ýþçëÿðèýþðìÿäè. Áó éàõûíëàðäà áþéöê áàúûì Ñóçàíäà ýþç òÿçéèãèéàðàíäû âÿ ýþðìÿ ãàáèëèééÿòèíè èòèðäè. Àèëÿìäÿ àëòû àäàìäà ýþðìÿïðîáëåìè âàð. Áó, ýåíåòèêäè. Êîð äîüóëìóðóã, àììà ùÿð ùàíñûáèð ãÿçà âÿ õÿñòÿëèêäÿ èëê ýþçëÿðèìèç çÿäÿ àëûð. Ñîíäà ñàäÿúÿáóíó äåìÿê ãàëûð: Àëëàù áåëÿ òÿãäèð åäèá! Íÿòèúÿäÿ ùå÷ êèìãÿäÿðèíè éàçà âÿ éà äÿéèøäèðÿ áèëìèð.

Ùàìûíûí ÿçèééÿòèíè àíàñû Àëìàç õàíûìûí ÷ÿêäèéèíè äåéèð.Îõóìà, éàçìà áèëìÿéÿí ãàäûí îíó âàõòûíäà ýþçäÿí ÿëèëëÿð ö÷öíìÿêòÿáÿ éàçäûðàúàã ãÿäÿð àüûëëû îëóá. Ìÿòèí äåéèð êè, ÷îõ âàõòúàùèë äåäèéèìèç èíñàíëàð ùÿéàòäà ÷îõ àüûëëû ÷ûõûðëàð. Îíóí àíàñûêèìè.

- Àíàìû àëòû èë ÿââÿë èòèðñÿì äÿ, åëÿ áèëèðÿì ùÿëÿ äÿ éàøàéûð.Äàèì éàíûìäàäû. Îíóí âÿôàò åòäèéè èë åâëÿíäèì. Àëëàù ìÿíÿ åëÿýþçÿë ññåíàðè éàçûá êè... Áèð ìÿëÿéè ìÿíäÿí àëäû, éåðèíÿ áàøãàìÿëÿê ýþíäÿðäè. Àëìàç ìÿëÿê ýåòäè, Ôóëéà ìÿëÿê ýÿëäè.

Ôóëéàéëà òåëåôîíäà òàíûø îëäóã. Áàúûñûéëà òåëåôîíëàäàíûøûðäûì. Áèð ýöí âåð áèð àç áàúûíëà äàíûøûì äåäèì. Âåðäè.Áàøëàäûã äàíûøìàüà. Òåëåôîí ñèìëÿðèíÿ àäÿòÿí ãóøëàð ãîíàð,áèçäÿ ÿêñèíÿ, ñåâýè ãîíäó. Òåëåôîí äàíûøûüûìû áèòèðÿí êèìèéàíûìäàêû äîñòóìà äåäèì êè, “ìÿí åâëÿíÿúÿéèì ãàäûíû òàïäûì".Âÿ åâëÿíäèê. Ìÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð ìèíëÿðëÿ ãàäûíëà äàíûøìûøàì.Ãÿäÿðèì Ôóëéàíû ìÿíÿ ýÿòèðäè. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ îíóíëà ýþðöøäöê.Îíó áèð äÿôÿ öðÿéèìÿ àëäûì âÿ áóðàõìàäûì.

Ìÿòèí âÿ Ôóëéà úöòëöéö áèð þâëàä èñòÿéèðëÿð. Îíëàð ö÷öí þâëàäûíôÿðãè éîõäó - èñòÿð ãûç îëñóí, èñòÿð îüëàí. Éåòÿð êè, âÿòÿíÿ, ìèëëÿòÿõåéèðëè þâëàä îëñóí.

- Ãûçûì îëàðñà, àäûíû ìÿí ãîéàúàüàì - Ôóëéà Íàç. Îüëàí

180


îëàðñà, Ôóëéà ãîéàúàã. Áÿçÿí äöøöíöðÿì êè, áèðäÿí þâëàäûì äàìÿíèì êèìè êîð îëàð. Ùå÷ áèð âàëèäåéí èñòÿìÿç êè, þâëàäû ÿëèëîëñóí. Éîëäàøûìëà áóíóí áöòöí òÿðÿôëÿðèíè äàíûøìûøûã. Àëëàùòÿãäèðè íåúÿäèðñÿ, åëÿ îëàúàã. Áèç ãÿäÿðè äÿéèøÿ áèëìÿðèê. ßëèë äÿîëñà, ñàüëàì äà îëñà, î áèçèì þâëàäûìûç îëàúàã.

Ìÿòèí ðåêîðäóíäàí äà äàíûøûð. Òà óøàãëûãäàí áó ñåâýè âàðìÿíäÿ. Éàõøû øîôåðÿì. Åâÿ ýÿëÿí ãîíàãëàðû ìàøûíëà ìÿí éîëàñàëàðäûì. Ðåêîðä ãûðàí çàìàí ñààòäà 315 êèëîìåòð ýåäÿðÿêãàëèá îëäóì. Íÿ ãÿäÿð êè ñàüàì, áó ãÿëÿáÿíè êèìñÿéÿâåðìÿéÿúÿéÿì.

Èíýèëèñ Ìèêå Ìÿòèíèí ðåêîðäóíó òÿçÿëÿìÿê ö÷öí ÷àëûøûð.- Áó ðåêîðäó ìÿí îíëàðäàí àëìûøàì. Îíëàð äà ÷àëûøäûëàð êè,

ìÿíäÿí ðåêîðäó àëàëàð. Ãÿçà åòäèëÿð, ëàêèí àëà áèëìÿäèëÿð. Ìÿíîíëàðà î âàõò äà äåìèøÿì. Ùàâàéû þçëÿðèíè éîðìàñûíëàð. Áó äÿôÿðåêîðäó òÿçÿëÿñÿëÿð áåëÿ, ìÿí éåíÿ îíëàðûí ÿëèíäÿí àëàúàüàì.×öíêè ìÿíèì “Á" ïëàíûì âàð. Áó ðåêîðä ìÿí éàøàäûãúà áèçäÿãàëàúàã. Þç ðåêîðäóìó àíúàã þçöì ãûðàúàüàì. “Áóýàòòè"ìëÿãûçûë éöðöø åäÿúÿéÿì!

Ñîíäà Ìÿòèí Øÿíòöðê èíñàíëàðà äàèì ýöëöá-äàíûøìàüû,Øÿíòöðê êèìè øÿí îëìàüû àðçó åäèð.

- Îðàäà þëöìëÿ ðÿãñ åòäèì. Éàíûìäàêû ïèëîòóí ùåñàáëàìàëàðûäàùà äÿãèã, Àëëàùäàí ßçðàéûë äà èíñàôëû ÷ûõäû. Àììà áó, ìÿíèìö÷öí òÿùëöêÿëè äåéèëäè. Êÿíàðäàí áàõàíäà òÿùëöêÿëèéìèø êèìèýþðöíÿ áèëÿð. Ëàêèí èíñàíûí áèð àìàëû îëóíúà èñòÿäèéèíè áàúàðàð.Ìÿí áó ðåêîðäó òÿê ýþçäÿí ÿëèëëÿð ö÷öí éîõ, áöòöí ÿëèëëÿð íàìèíÿãûðäûì. Îíëàðà äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, èíñàí èñòÿðñÿ, ÿëäÿ åäÿ áèëÿð.Äþðä äèâàð àðàñûíäà îëàí ÿëèëëÿðÿ äåéèðÿì êè, ìÿíÿ áàõñûíëàð.Ìÿí áóíëàðû îíëàð ö÷öí åäèðÿì. Áó éîëëà îíëàðà ÷àòäûðìàãèñòÿéèðÿì êè, ÷þëÿ ÷ûõûí, þçöíöçÿ ôöðñÿò âåðèí, åòìÿê èñòÿäèéèíèçèåäèí. Ìÿíèì åòäèéèì “ùûç" ðåêîðäó äåéèëäè, “ùûðñ" ðåêîðäóéäó.

181


“ÖËÝÖÚÖÇßÐÈÍÄß ÃÀ×ÀÍ” ÎÑÊÀÐ

Îñêàð Ïèñòîðèóñ éöíýöë àòëåòèêà èëÿ ìÿøüóëäóð. Áèð ÷îõèíñàíà ñöáóò åòäè êè, ìöìêöíñöç ýþðöíÿí, ÿñëèíäÿ,ìöìêöíäöð.

Ãÿùðÿìàíûìûç Úÿíóáè Àôðèêàäà äîüóëóá. Òàì àäû ÎñêàðËåîíàðä Êàðë Ïèñòîðèóñ îëàí áó ýÿíú 1986-úû èëèí 22 íîéàáðòàðèõèíäÿ äöíéàéà ýþç à÷ûá, àéàãëàðûíäàêû äåôåêòëÿðÿ ýþðÿ ùÿëÿ11 àéëûüûíäà îëàðêÿí îíó àìïóòàñèéà åäèáëÿð.

Ýÿëèí ðàçûëàøàã êè, 1 éàøëû óøàüûí àéàãñûç îëìàñû àðòûã áþéöêçÿðáÿäèð. Éöêñÿê íàèëèééÿòëÿðÿ éåòèøÿí èäìàí÷ûéà âàëèäåéíëÿðèáþéöê äÿñòÿê îëóáëàð, áåëÿ êè, îíëàð áàëàúà Îñêàðà áèð íå÷ÿïðîòåç ñèôàðèø åäÿðÿê îíóí ãà÷ìàñû, öçìÿñè âÿ ùÿòòà âåëîñèïåäñöðìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàäûáëàð.

2005-úè èëäÿ 3 ìèí äîëëàð úèâàðûíäà ÿðñÿéÿ ýÿëÿí ïðîòåçëÿð,äåìÿê îëàð êè, îíó éåíèäÿí ùÿéàòà ãàéòàðûð. Ñå÷èëìÿê åøãè èëÿòöüéàí åäÿí ýÿíú ìöõòÿëèô èäìàí éàðûøëàðûíäà èøòèðàê åäèáùåéðÿòàìèç íÿòèúÿëÿð ÿëäÿ åäèð.

Îñêàð Ëåîíàðä Êàðë: “Ìÿí ùàìû êèìèéÿì. Èíñàíëàðäàí ùå÷ íÿèëÿ ôÿðãëÿíìèðÿì. Ìÿíèì äÿ áó äöíéàäà éàøàéûá, èñòÿäèéèì êèìèùÿéàò òÿðçè ñöðìÿéÿ ùàããûì âàð". Ðèìàäà òÿøêèë îëóíàí éöðöøçàìàíû ãÿùðÿìàíûìûç 400 ìåòðëèê äèñòàíñèéàíû íÿ àç, íÿ ÷îõ -äöç 46 ñàíèéÿéÿ ãÿò åòäè. Áóíóíëà äà î, éåíèëèéÿ èìçà àòäû. Ãåéäåäÿê êè, Îñêàð ÕÕÛ ÿñðèí ÿí ìþùòÿøÿì èäìàí÷ûëàðû ñûðàñûíà

182


äàõèëäèð. Àðà-ñûðà ìöñàùèáÿëÿð âåðÿí èäìàí÷û þçöíÿ ìÿí“òåðìèíàòîðàì" äåéèð. Æóðíàëèñòëÿð èñÿ îíà “Öëýöú öçÿðèíäÿãà÷àí" ëÿãÿáè ãîéóáëàð".

“Èíñàíëàð äöøöíöð êè, ÿýÿð ñÿí ôèçèêè úÿùÿòäÿí òàì ñàüëàìäåéèëñÿíñÿ, äåìÿëè, áóíóíëà èø áèòäè, ñàíêè òÿêàí éîõäóð.Éàøàìàã ö÷öí áåëÿ öìèä éîõäóð. Àììà ÷îõ íàùàã. Ùÿéàòáóíóíëà áèòìèð. Èíñàíëàð ùÿéàòà íèêáèí áàõìàëûäûðëàð, ìÿíèìêèìè".

Áó ýöí Îñêàð ÿëèëëÿð àðàñûíäà ÿí éàõøû íÿòèúÿéÿ ñàùèá îëìóøèíñàíäûð. Åë àðàñûíäà îíà “êèáîðã" äà äåéèðëÿð. Òåç-òåç ðåêëàì÷àðõëàðûíäà ýþðöíÿí ïàðàëèìïèéà÷û åêðàí ãàðøûñûíäà ÿéëÿøÿíèíñàíëàðû þçöíÿ ýöâÿíìÿéÿ ÷àüûðûð.

×èíäÿ òÿøêèë îëóíàí ïàðàëèìïèéà îéóíëàðûíäà ÷åìïèîí àäûíûãàçàíìûø èäìàí÷û ìöòÿìàäè îëàðàã ìÿøãëÿð åäèð âÿ ÿëäÿ åòäèéèíàèëèééÿòëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíìÿäèéèíè âóðüóëàéûð.

Áèç îíà áó ÷ÿòèí éîëäà éàëíûç óüóðëàð âÿ éåíÿ äÿ óüóðëàðàðçóëàéûðûã.

183


Ì Ö Í Ä ß Ð È Ú À Ò

Þí ñþç. Ùÿéàò åøãè éàõóä äàùèëÿðèí ùÿéàòûíäà ïàðàäîêñëàð.... 4

Èíñàí - þëöì ö÷öí äîüóëàí íÿôÿñ,Ùÿìèøÿ ùÿéàò÷óí ÷àðïûøàð àíúàã…

Î, ðóùäàí äöøìÿäè, áàúàðäû!....................................................9

Éûõûëìàäû, àéàãäàäû.................................................................14

Ùÿéàò ýþçÿëäèð.........................................................................17

Çèíéÿò Âÿëèéåâà: Èðàäÿ òÿúÿññöìö...........................................20

4 ìèí ìåòðäÿí éåðÿ òóëëàíàí ÿëèë èäìàí÷ûìûç..........................26

Àçÿðáàéúàí áàéðàüûíû çèðâÿéÿ äàøûéàíëàð...............................29

Áèð æóðíàëèñòèí ìîíîëîãó..........................................................34

“Àçÿðáàéúàíûí Ñòèâ Óàíäåðè" - Ìóðàä Ñàäûõ.......................... 37

Ìÿí íåúÿ éåíèäÿí äîüóëäóì... Âÿ éà

áèð ýÿíúèí ìàíèôåñòè................................................................ 40

Ùÿéàòäàí áåçìÿê îëìàç........................................................ 45

Ùÿéàòäà ãàéàòÿê äàéàíàíëàðûíÁèð éàíû ùÿìèøÿ ó÷óðóì îëäó...…

Äöíéàíû ëÿðçÿéÿ ñàëàí Òîïàë - Òàíðû ãóëó ßìèð Òåéìóð.........48

Òåéìóðóí “êîð àáäàë" äåäèéè ôàòåù Áÿéàçèä............................54

Ùàðìîíèéàíûí àòàñû................................................................. 61

Ìóñèãè äöíéàñûíûí åøèòìÿéÿí Èìïåðàòîðó...............................64

Íàïîëåîíó Ìîñêâàéà ýèðìÿéÿ ïåøìàí åäÿí òöðê..................71

Àâðîïàíû ëÿðçÿéÿ ñàëàí òÿê ãîëëó àäìèðàë................................77

184

Ãûñà, ðîìàíòèê, òÿëàòöìëö ùÿéàò - Áàéðîí..................................82

Ôþâãÿëèíñàí ôÿëñÿôÿñè éàðàäàí äàùè..........................................88

Ðóñ ÿäÿáèééàòûíûí õèëàñêàðû...................................................... 94

Ðóùäàí äöøìÿéÿí èõòèðà÷û......................................................100

ßëè ñåùðêàð åïèëåïòèê................................................................103

Äþçöì, èðàäÿ, ãÿòèééÿò - úÿìè 37 èë éàøàéàí Ðåìáî..............110

Èôëèú ãàäûíûí Íîáåë àëìàãëûüû - Ñåëìà Ëàýåðëþô.........................117

Öðÿéèíè ìÿøÿë êèìè éàíäûðàí àëìàí........................................121

Êîðëóüó ùå÷ÿ ñàéàí ãàäûí - Ùåëåí Êåëëåð................................125

Äöíéàíû êðåñëîäàí èäàðÿ åäÿí ïðåçèäåíò................................127

Ñàüëûüûíäà úèñìè, ùàãã äöíéàñûíäà

ðóùó èíñàíëàðà éàðäûì÷û îëàí Àüà...........................................132

Ãàðìîíó Àçÿðáàéúàíà ñåâäèðÿí Êîð ßùÿä............................137

Äöíéàíû áÿñèðÿò ýþçö Ûëÿ ýþðÿí Àøûã Âåéñÿë...........................141

Ïîëàä íåúÿ áÿðêèäè..................................................................145

“Éàøàñûí éàøàì" àìàëëû Ôðèäà Êàëî........................................149

Áÿøÿðèééÿòè ùåéðÿòÿ ñàëàí Âàíãà............................................155

18 éàøûíäà ÿëèë îëàí êèíîóëäóç - Àíàòîëè Ïàïàíîâ..................161

Äöíéà ðîêóíóí êîð êðàëû..........................................................165

ßëèë àðàáàñûíäà êîñìîñó òÿäãèã åäÿí Ùîêèíã........................171

12 éàøûíäàí äöíéà èøûüûíà ùÿñðÿò ãàëìûø ìÿøùóð èòàëèéàëû......174

“Ìÿðä ãàäûíëàð" îðäåíè èëÿ òÿëòèô îëóíàí

òöðê äåïóòàò Øÿôÿã Ïàâåé........................................................177

Øàèð, áÿñòÿêàð, ìöüÿííè, ðåêîðä÷ó - Ìÿòèí Øÿíòöðê.................179

“Öëýöú öçÿðèíäÿ ãà÷àí” Îñêàð................................................182

185

186

ËÀÉÈÙß ÐßÙÁßÐÈ ÇÀÓÐ ÌÈÐÒÀÜÛ ÎÜËÓÑÅÉÈÄÇÀÄß ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÌßËÓÌÀÒ

Àäû Çàóð

Ñîéàäû Ñåéèäçàäÿ

Àòàñûíûí àäû Ìèðòàüû

Äîüóëäóüó òàðèõ 16.08.1981

Äîüóëäóüó éåð Àçÿðáàéúàí. Áàêû

Úèíñè Êèøè

Ìèëëèééÿòè Àçÿðáàéúàíëû

Àèëÿ âÿçèééÿòè Ñóáàé

Åâ öíâàíû Øÿðèôçàäÿ êö÷., åâ 156, ìÿí.29

Òåëåôîí Åâ: (012) 4325057, ìîá.: (050)3571112

å-ìàèë: ç.ñåéèäçàäå@ìàèë.ðó

1988-1998 Ñÿáàèë ð-íó 219 ñàéëû îðòà ìÿêòÿá

1991-1993

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿäðèñ ÅñòåòèêÒÿðáèéÿ öçðÿ Ìåòîäèê Ìÿðêÿçèíèí Åêñïåðèìåíòàë Èíúÿñÿíÿò ìÿêòÿáè Äèïëîì

1991Åñòåòèê Ìÿðêÿçèí òÿñâèðè âÿ äåêîðàòèâ-òÿòáèãèñÿíÿò èøëÿðèíäÿí èáàðÿò áåéíÿëõàëã ñÿðýèíèí ãàëèáèÄèïëîì

1995-1997ßëèëëÿðèí Û, ÛÛ âÿ ÛÛÛ öìóìðåñïóáëèêà ñÿðýè =ìöñàáèãÿëÿðèíèí ãàëèáèÄèïëîì

ÒßÙÑÈË

187

ÔßÀËÈÉÉßÒÈ

1998-2003Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Èíúÿñÿíÿò Óíèâåðñèòåòè òåàòðøöíàñëûã ôàêöëòÿñèÄèïëîì

2000

“Çèéà-1" Åëì-Èñòåùñàëàò Ìöÿññèñÿñè “Äèë Áèçíåñè Ìÿðêÿçè", “Êîììåðñèéàíûí ÿñàñëàðû âÿ ìàðêåòèíã êóðñóØÿùàäÿòíàìÿ

2005-2009Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè ùöãóã ôàêöëòÿñèÄèïëîì

2006

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßäëèééÿ Íàçèðëèéè éàíûíäà Ùöãóã ÒÿäðèñÌÿðêÿçèíäÿ èõòèñàñàðòûðìà êóðñóØÿùàäÿòíàìÿ

1999 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßëèëëÿðèí “Çàóð" Õåéðèééÿ ÚÿìèééÿòèÑÿäð

2000 Ãåéðè-Ùþêóìÿò Òÿøêèëàòëàðû Ôîðóìóíóí öçâö

2004Òÿøÿááöñ ãðóïó òÿðÿôèíäÿí Áàêû øÿùÿðè Éàñàìàëðàéîí áÿëÿäèééÿñè öçâëöéöíÿ íàìèçÿäëèéèíè èðÿëèñöðìöø, 4.456 ñÿñ òîïëàìûøäûð

2006 Ýÿíú Ùöãóãøöíàñëàð Áèðëèéèíèí öçâö

2007 ßëèë Òÿøêèëàòëàðû Èòòèôàãûíûí Èäàðÿ Ùåéÿòèíèí öçâö

2008Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäà ÃÙÒ-ëÿðÿ Äþâëÿò Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí öçâëöéöíÿ íàìèçÿä

2008Ãåéðè-Ùþêóìÿò Òÿøêèëàòëàðû Ôîðóìó Èäàðÿ Ùåéÿòèíèíöçâëöéöíÿ íàìèçÿä

2008“Âàëèäåéí ùèìàéÿñèíäÿí ìÿùðóì îëàí óøàã âÿýÿíúëÿðÿ éàðäûì" Èúòèìàè Áèðëèéèíèí ñÿäðè

188

10 làéèùÿ ìöÿëëèôè âÿ ðÿùáÿðè

2008

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè éàíûíäàÃÙÒ-ëÿðÿ Äþâëÿò Äÿñòÿéè Øóðàñûíûí ìàëèééÿäÿñòÿéèëÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßëèëÒÿøêèëàòëàðû Èòòèôàãûíûí (ßÒÈ) “Èíêèøàôà äÿñòÿê -áàúàðûãëàðûí ÿëäÿ îëóíìàñû" ëàéèùÿñè öçðÿòÿøêèëàòûí èíêèøàô âÿ ëàéèùÿëÿðèí ôîðìàëàøäûðûëìàñûòÿëèì êóðñëàðûíäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èøòèðàê åòìèøäèð

2010Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýÿíúëÿð Òÿøêèëàòû ÌèëëèØóðàñûíûí öçâö

2010ßëèë Òÿøêèëàòëàðû Èòòèôàãûíûí ßëèëëèéè îëàí øÿõñëÿðèíùöãóãëàðû ùàããûíäà Êîíâåíñèéàíûí ìîíèòîðèíããðóïóíóí ÿëàãÿëÿíäèðèúèñè

2011-2012Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ÿäëèééÿ íàçèðèéàíûíäà Èúòèìàè Êîìèòÿíèí öçâö

2011-2012Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ßìÿê âÿ ßùàëèíèíÑîñèàë Ìöäàôèÿñè Íàçèðëèéè éàíûíäà ÈúòèìàèØóðàíûí Ñîñèàë Õèäìÿò èø÷è ãðóïóíóí öçâö

2011-2012ÀÁØ-ûí Ùöãóãøöíàñëàð Àññîñèàñèéàñûíûí ÿëèëëÿðèíñîñèàë ìöäàôèÿñè, ÿëèëëÿðèí ìÿøüóëëóüó âÿ äèýÿðìþâçóëàðäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ èøòèðàê åòìèøäèð

2012

Ðÿùáÿðëèê åòäèéè “Âàëèäåéí ùèìàéÿñèíäÿí ìÿùðóì îëàíóøàã âÿ ýÿíúëÿðÿ éàðäûì" Èúòèìàè Áèðëèéèíèí 2011-úè èëÿðçèíäÿ ýþñòÿðäèéè óüóðëó ôÿàëèééÿòÿ ýþðÿ Ýÿíúëÿð âÿÈäìàí Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí äèïëîìëà òÿëòèô îëóíìóøäóð

2012Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Ôÿëñÿôÿ, Ñîñèîëîýèéà, Ùöãóã Èíñòèòóòóíóí äèññåðòàíòû

2012Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ýÿíúëÿð Òÿøêèëàòû ÌèëëèØóðàñûíûí Ìÿðêÿçè Òÿôòèø Êîìèññèéàñûíûíöçâöäöð

2012 ÃÙÒ ßìÿêäàøëûã Àëéàíñûíûí öçâöäöð

bir umid ishiginda

Documents