birinci dünya savaşı’nın seyrini değiştiren goeben ve ... · birinci dünya savaşı’nın...

Ç A N A K K A L E A R A Ş T I R M A L A R I T Ü R K Y I L L I Ğ I

63

Yıl 15 Bahar 2017 Sayı 22 ss. 63-86

Birinci Dünya Savaşı’nın Seyrini Değiştiren Goeben ve Breslau Gerçeği

Salih KIŞ*

Özet

Birinci Dünya Savaşı’na dâhil olma sürecinde Osmanlı Devleti’ne en önemli katkıyı kendisine ait olmayan zırhlı gemiler yapmıştı. Bu zırhlılar, Alman Akdeniz Filo Komutanlığı’na bağlı Goeben Dretnotu ile Breslau Kruvazörü idi. Alman zırhlıları, İngiliz ve Fransız donanmalarının takibinde Cezayir-İtalya-Türkiye rotasında seyrederek Çanakkale Boğazı önlerine kadar gelmişti. Savaşın seyrine doğrudan etki edecek gelişmeler de bu gemilerin Osmanlı Devleti karasularına girişi ile başlamıştı. Türk-Alman ittifak antlaşmasının hemen sonrasında meydana gelen bu olay, uluslararası bir krize neden olmuştu. Osmanlı Devleti’ne ait olmayan savaş gemilerine boğazların kapalılığı ilkesi, 1878 tarihli Berlin Antlaşması ile uluslararası hukuk normlarına göre düzenlenmişti. Osmanlı Devleti tarafından Alman zırhlılarının Çanakkale Boğazı’ndan içeri alınması, ilgili antlaşmanın ihlali anlamına gelmekteydi. Uluslararası hukuk kurallarına göre, yabancı savaş gemileri ya 24 saat içinde tarafsız devletin karasularını terk edecek ya da mürettebatı gözaltına alınarak gemilerin silahları söküldükten sonra savaş süresince güvenilir bir limanda alıkonulacaktı. Avrupa Devletlerinin diplomatik baskısına maruz kalan Osmanlı devlet adamları, mevcut krizi farklı bir yolla çözüme kavuşturacaklardı. İngiltere’ye sipariş edilip paraları peşin ödenmesine rağmen Osmanlıya teslim edilmeyen Sultan Osman-ı Evvel ve Reşadiye zırhlılarının yerine Alman savaş gemilerinin 80 milyon Mark karşılığında satın alındığı aldatmacası dünya kamuoyuna duyurulacaktı. Gerçekte ise savaşın sonuna kadar bir satış söz konusu olmayacaktı. Ayrıca savaş süresince zırhlı gemilerin kontrolü ve icraatları ile ilgili inisiyatif Alman İmparatorluğu’nda bulunacaktı. Dolayısıyla bu satış aldatmacasının neticesinde Avrupalı Devletlerin itirazları son bulacak, devam eden Birinci Dünya Savaşı’nın seyri önemli ölçüde değişecekti.

Birinci Dünya Savaşı’nın Seyrini Değiştiren Goeben ve Breslau Gerçeği isimli bu çalışmada, dünya kamuoyunun sahte bir satış beyanıyla nasıl aldatıldığı arşiv belgeleri ve hatıratlarla desteklenen çalışmalar ışığında ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Goeben ve Breslau, Cemal Paşa, Almanya, Osmanlı Devleti, Donanma, Yavuz ve Midilli

* Araş.Gör.Dr.SalihKIŞ,SelçukÜniversitesiEdebiyatFakültesi,TarihBölümü[email protected].

64

Salih KIŞ

The Truth About the Goeben and Breslau Which Shifted the Course of World War I

Abstract

During the process of participating World War I, the most significant contribution was provided to the Ottoman Empire by the armored battleships which did not belong to it. Those armored battleships were the Dreadnought Goeben and the Cruiser Breslau which were registered to the Mediterranean Naval Commandership of Germany. The German armored battleships reached to the Strait of Dardanelles following the routes of Algeria-Italy-Turkey while being chased by the British and French fleets. The developments which directly influenced the course of the war all began with the entering of those ships into the territorial sea of Ottoman Empire. This event which occurred just after the Turkish-German alliance agreement caused an international crisis. The principle which forbids the entering of non-Ottoman foreign battleships into the straits had been prepared in accordance with the international legal norms through the Treaty of Berlin of 1878. The acceptance of those German armored ships into the inner sea after the Strait of Dardanelles meant the violation of the aforementioned treaty. According to the international law codes, the foreign battleships would either desert the territorial sea of the neutral state in 24 hours or their crew would be arrested, their guns would be demounted and would be kept in a safe port throughout the war. The Ottoman Empiresmen who were under the pressure of the European states sorted out the current crisis through a different way. It was announced to the world that the German battleships were bought from Germany with the cost of 80 million German Marks instead of the armored battleships of Sultan Osman I and Reşadiye which were ordered from the UK and whose cost was paid in advance. Actually, the purchase did not occur until World War. Moreover, the control of the battleships and the initiative related to the activities of the ships would be under the control of German government throughout the war. As a result of this deception of sale, thus, the European countries would not object to this and the course of the continuing World War I would completely change.

In this study “titled “The Truth About Goeben and Breslau Which Shifted the Course of World War I” , it will be revealed that the world opinion was misguided through the declaration of a fake purchase employing the archive documents and memories to support our theory.

Keywords: Goeben and Breslau, Cemal Pasha, Germany, Ottoman Empire, Navy, Yavuz and Midilli

65

Birinci Dünya Savaşı’nın Seyrini Değiştiren Goeben Ve Breslau Gerçeği

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NIN SEYRİNİ DEĞİŞTİREN GOEBEN VE BRESLAU GERÇEĞİ

Giriş

XIX. yüzyılın sonunda üç kıtada toprağı bulunanOsmanlıDevleti’nin, ülke-ninsavunulmasıhususunda,döneminşartlarınagöregüçlükaraordusununyanısıradonanmasınındaolmasıgerekiyordu.Karaordusununmodernizasyonuylaparalellikgöstermeyendonanmanınıslahı,SultanAbdülazizdöneminekadarönemlibirgeli-şimkaydedememişti.SultanAbdülaziz,güçlübirorduyanındaetkinbirdonanmanınvarlığınıdagerekligörüyordu1.Buamaçlamalidengelerisarsacakharcamalaryap-maktan çekinmedi. Saltanatının sonunda devlet, dünyanın en büyük dördüncü do-nanmasınasahipti.Buönemliistatistiğinağırbirbedelivardı.Gemilerintamamıdışborçlaalındığıgibigereklimodernizasyondazamanındagerçekleştirilemedi.Gemi-lerinalımıvebunlarınbakımımaliyetlereekolarakdışborçlarınödenmesindebüyüksıkıntılarmeydana getirdi.Dolayısıyla SultanAbdülaziz’in güçlü donanmahayali,devletinmaliiflasıilesonuçlandı.

SultanII.Abdülhamitdönemi,selefizamanındaoluşturulmuşdonanmanınmo-dernizasyonuvedevletinborçsorunlarıilebaşlamıştı.Donanmanıntamamızırhlıvemakineliolduğundanbakımveonarımlarıbüyükmeblağlartutmaktaydı.BusebepleOsmanlıDevleti’nindonanmapolitikasıyenidenşekillendirildi.Masraflıve tekno-lojisieskigemilergözdençıkarılarakhareketkabiliyetiyüksek,dahaazmaliyetlivemodern bir deniz gücü oluşturulmaya çalışıldı.Özellikle bu dönemde torpidobot2,torpidogeçer, gambot ve denizaltı türü gemilerin alımınaöncelik verildi.MeydanagetirilecekdonanmanınKızıldeniz,TrablusgarpveBasragibikritikyerlerdekollukgöreviyapabilecekseviyeyeulaşmasıamaçlanıyordu3.

1897YunanHarbi,Osmanlıdonanmastratejisinintamamendeğişmesinenedenolanönemlibirolaydı.Savaştansonraeskigemilerinmodernizeedilmesibırakılarak;modern,hızlı,küçükvedahaucuzgemilerinsatınalınmasıdevletpolitikasıhâlinegetirildi.BumaliyöndenbüyüksıkıntılaryaşayanOsmanlıDevletiiçindezorunlubirpolitikadeğişikliğiydi.Çünküyüksekfaizliborçlanmalarlayapılanmodernizas-

1 XIX.yüzyıldaetkingüçlerhemtehditlerekarşıkoymakhemdeçatışmayıönlemekvesindirmekama-cıylabüyükvegüçlüdonanmainşaetmekabiliyetineulaştılar.Denizgücüdengesiyüzyılınsonundaönemliölçüdedeğişti.Dünyadenizgücüsıralamasındaİngiltere,Fransa,RusyaveOsmanlıDevleti’neAlmanya,ABDveJaponya’nındahilolmasıbütündengelerialtüstetti.JeremyBlack,SavaşveDün-ya,AskeriGüçveDünyanınKaderi1450-2000,çev.YelizÖzkan,DostKitabevi,Ankara2009,s.335.

2 SultanII.Abdülhamit,1883’tenitibarentorpidobottürügemilerinOsmanlıdonanmasınakazandırıl-masınoktasındabüyükçaba sarf etti.Oyıllarda torpidobotyaklaşık20-30bin lirayamalolurken,birincisınıfbirzırhlıgemininmaliyeti800-900binlirayıbuluyordu.AliFuatÖrenç,“DenizKuvvet-leriveDenizHarpSanayii”,Osmanlı Askeri Tarihi, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918,ed.GültekinYıldız,TimaşYayınları,İstanbul2013,s.149.

3 AliFuatÖrenç,“DenizKuvvetleri”,s.148.

66

Salih KIŞ

yonsonucundagemilerdenistenilenverimalınamıyordu.Budurumhemparahemdezamankaybınanedenoluyordu.

A-İttihat ve Terakki Partisi Dönemi Osmanlı Donanma Politikası

II.Meşrutiyet’inilanıileİttihatveTerakkiPartisi,OsmanlıDevleti’ninbahriyeprogramınıyenidenelealdı.BöylelikleSultanAbdülhamiddönemindealınantorpi-dobotvegambottarzıgemilerinyanısırateknolojilerieskimişveyapılanyenileştir-melererağmenistenilenverimalınamayanzırhlılarındevrikapanıyordu.Donanmanınihtiyacıolangemilerinalınmasındanbaşkaİngilizıslahheyetininişbirliğinindevamı,yenidenizeğitimpolitikasıvemevcutyaşlıdenizsubaykadrolarınınemekliliğesevkedilmesidebudönemdegerçekleştirilenönemlifaaliyetlerdendi.

OsmanlıDevleti’nindenizgücündekihareketliliği1910yılındazirveyapmıştı.ÖzellikleEgeDenizi’ndeYunanistanilegirişilensilahlanmayarışı,Osmanlı’nınüs-tünlüğüYunanlarakaptırmamakadınaAlmanyailezırhlısatışsözleşmeleriyapma-sınanedenoldu.BudönemdealınanveisimleriBarbarosHayrettinveTurgutReisolarakdeğiştirilenikizırhlınınOsmanlıDevleti’nesatılmasıTürk-Almanilişkilerindeyenibirsayfanınaçılmasınısağladı.OsmanlıdevletadamlarınınözellikledöneminengüçlüikikruvazöründenbiriolansonrasındaadıGoebenolarakdeğiştirilenzırhlıyıçokistemelerinerağmenAlmanBahriyeNezareti,bugemininsatışınaonayvermedi.Alınanikigemininsatışındaiseönemlibirayrıntıdikkatçekmekteydi.OsmanlıDev-leti’ninBarbarosHayrettinveTurgutReiszırhlılarınısatınalmayamalidurumuye-terliolmadığıhâldetahttanindirilenSultanII.Abdülhamid’inşahsiservetikullanıldı.Almanzırhlılarınınsatışbedelininyarısı,SultanII.Abdülhamid’inAlmanDeutscheBank’tabulunandondurulmuşşahsimevduatındankarşılanmıştı4.

Almanlardan alınan zırhlılarla birlikte donanmasını küçükgemilerle amaha-reketkabiliyetiyüksekaraçlarladonatanOsmanlı,denizıslahheyetibaşkanıAmiralWilliams’tan,İngiltere’dendretnotalımınoktasındayardımistedi.İngilizler,Alman-larınTürklerleolanilişkilerinidegözönündebulundurarakzırhlıpazarınıelindebu-lundurmakadına,Ağustos1911tarihindeadıReşadiyeolacakbirgemi inşaatı içinOsmanlılarilebirsözleşmeimzaladı5.BununlabirlikteRusveYunandretnothamle-lerikarşısındaOsmanlıDevleti,İngiltere’deArmstrongWhitworthTersanesi’ndeya-pımıhemenhementamamlanmışolanvesahiplerinineldençıkarmakistedikleriBre-zilyadretnotuRiodeJaneiro’yu1913yılısonlarındasatınalarakgeminiadınıSultanOsman-ıEvvelolarakdeğiştirdi6.AlmanzırhlılarıGoebenveBreslau’nunOsmanlı

4 RyanK.Noppen,Osmanlı Deniz Harekâtı 1911-1918,çev.EmirYener,İşBankasıKültürYayınları,İstanbul2016,s.16.

5 AfifBüyüktuğrul, “OsmanlıDevleti’ninYapmayıTasarladığıSonDonanma”,Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,İstanbul1968,S.2,s.70-71.Reşadiyezırhlısı,dahasonraSultanOsman-ıEvvelilebirlikteI.DünyaSavaşı’ndaparasıOsmanlılartarafındanpeşinödenmesinerağmenelkonulanikigemidenbiridir.

6 AkdesNimetKurat,Türkiye ve Rusya: XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşı’na Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919),AnkaraÜniversitesiBasımevi,Ankara1970,s.112;RyanK.Noppen,Osmanlı

67


Devleti’ne satılması iledoğrudan ilgiliolanbu iki İngilizzırhlısının inşaat sonrasıhikâyesi,BirinciDünyaSavaşı’nındaenönemliolaylarındanbiridir.

İngilteretersanelerindeyapılanReşadiyeveSultanOsmanzırhlılarınınteslimtarihi1Ağustos1914olmasınarağmen,herikigemininkraliyetdonanmasındagö-rev yapmak üzere seferberlik emirleri gereği alıkonulduğu gemileri almaya gelenOsmanlıyetkililerinebildirildi.BritanyaBirinciDenizLorduWinstonChurchill,İs-tanbul’dakiAlmanaskerîmüşavirlerininsayısının1914yılıyazaylarındanitibarensürekli artmasından, dretnotlarınAlmanlarınkontrolünegeçmesifikrindenkaygıyadüşmüştü.Bundandolayı31Temmuz1914tarihindeArmstrongTersanesi’nebiremiryollayarakSultanOsmangemisininOsmanlıDevleti’netesliminikesinsuretteyasak-lamıştı7.İngilizler,savaşhâlindeikenkenditersanelerindeinşaedilmekteolangemi-lereambargokoymakhakkınasahipolmaklabirlikteOsmanlıgemilerinimüsadereettiklerindehenüzharphâlindedeğillerdi.Hattaorduvedonanmasınınseferberliğinibileilanetmemişlerdi8.Paralarıödenenbuikigemiyeelkonulması,Osmanlıkamuo-yundamuazzambirtepkiyarattı9.Osmanlıtebaasınınbüyükfedakârlıklarısonucundadonanmayakazandırılmasıhayal edilengemilerin resmençalınması10,Türk-AlmanittifakantlaşmasınatoplumsaldesteksağlamakiçinİttihatveTerakkiPartisi’ninüstdüzeyelemanlarıtarafındanustacakullanıldı11.

Deniz Harekâtı, s.28.OsmanlıDevleti, dretnot satın almak için özellikle deFransız bankalarındanolmaküzereağırbirborçlanmaiçinegirmişti.Devletinyıllıkgelirlerininbüyükbirkısmıbuborçlarakarşılıkipotekedilmişti.ÖzellikleSultanOsman-ıEvvelgemisininanidensatınalınmasınaborçlanmadahiyetmediği içinhükûmetvergileriyükseltmekvememurlarınmaaşlarınıazaltmakzorundakal-mıştı.Bütünbusıkıntılarınsebebi,RusveYunandretnothamlelerikarşısındaOsmanlıdonanmasınınrekabetedebilecekseviyedetutulmakistenmesiydi.

7 YusufHikmetBayur,Türk İnkılabı Tarihi,C.III,KısımI,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara1983,s.72.İngilizdonanmasınadahiledilenOsmanlıgemilerininisimlerideHMSAgincourtveHMSErinolarakdeğiştirildi.RaufOrbay,Cehennem Değirmeni,EmreYayınları,İstanbul1993,s.15.Dretnotlaraelkonulmasısürecihakkındaayrıntılıbilgiiçinbkz.SerhatGüvenç,I. Dünya Harbine Giden Yolda Osmanlıların Dretnot Düşleri,İşBankasıKültürYayınları,İstanbul2009,s.101-142.

8 CemalPaşa,Hatıralar,haz.AlpayKabacalı, İşBankasıKültürYayınları, İstanbul2006,s.142;AliİhsanSabis,Birinci Dünya Harbi,C.I,NehirYayınları,İstanbul1991,s.222.

9 BahriS.Noyan,“BirinciDünyaHarbi’neNasılGirdik?”,Hayat Tarih Mecmuası,S.7,İstanbul1997,s.48.10 MehmedSelahaddinBey,İttihad ve Terakki’nin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılışı Hakkında

Bildiklerim,İnkılabYayınları,İstanbul1989,s.88.“…Zatendahaönceİngiltere’yesiparişolarakveri-lenzırhlılarımızındevletimizeverilmemesideİttihatveTerakkiiçinyağlıbirpropagandaoldu.”

11 ReşadiyeveSultanOsmanzırhlılarınaelkonulduğudönemdeOsmanlıBahriyeNazırıveİttihatveTerakkiPartisi’ninenetkilişahsiyetlerindenbiriolanCemalPaşahatıralarında“…gemilerehaksızyereelkonulmasıhadisesi,ordumuzunumumiseferberliğini ilanetmesinihaklıgösterdiveumumiseferberliğimizilüzumsuzgörenitilafsefirlerinekolaycacevapvermekliğimizisağladı.Marmara’yagirenGoebenveBreslau’nunbugirişindeOsmanlıhükûmetinihaklıgösterdi…”gemilerinmüsadereedilmesiilesonradanOsmanlı’yasatıldığıaçıklananAlmanzırhlılarıarasındabirbağlantıkurmakta-dır.CemalPaşa,Hatıralar,s.142.

68

Salih KIŞ

B-Goeben ve Breslau Savaş Gemileri İstanbul’da

ReşadiyeveSultanOsmandretnotlarınaelkonulmasındanbirgünsonrayani2Ağustos1914 tarihindeOsmanlı ileAlmanyaarasındagizlibir ittifakantlaşmasıimzalandı.BuantlaşmadanbirhaftasonradaBirinciDünyaSavaşı’nınkaderinide-ğiştirenvesavaşınseyrindeönemlietkisiolanbirolaymeydanageldi.AlmanAkde-nizTümeni’niteşkiledenGoeben12muharebedretnotuileBreslau13hafifkruvazörü,İngilizdonanmasınınönündenkaçarakÇanakkaleBoğazıönlerinegeldi14.Bugemi-lerinOsmanlıkarasularınagelmesindeHarbiyeNazırıEnverPaşa’nınbüyükbiretkisivardı15.Gemiler,OsmanlıHarbiyeNazırıEnverPaşa’nınizniyleboğazdangeçerekOsmanlıkarasularınagirişyapmıştı16.EnverPaşa’nınplanıolarak,Almanya’yaaitikimodernvegüçlüsavaşgemisininOsmanlıbaşkentindekonuşlandırılmasınıngerçek-leştirilmesidurumundaKaradeniz’dehiçdretnotuvemodernkruvazörübulunmayanRusya’yakarşıdenizdebirüstünlüksağlanacaktı17.Akdeniz’deseyirhâlindeolange-miler,EnverPaşaileAlmanhükûmetyetkilileriarasındayapılangörüşmelerdensonrarotasınıÇanakkaleBoğazı’naçevirmişti.

İngiltereileAlmanya’nın3Ağustos1914tarihindekarşılıklısavaşilanları,Al-manAkdenizTümeni’ninevedönmeihtimalinitamamenortadankaldırmıştı.İngilizdonanmasıtarafındantakipedilmekteolanGoebenveBreslaugemilerinin10Ağustos1914tarihindeÇanakkale’yegeldikleriAlmandenizataşesiAlbayHumanntarafın-danBahriyeNazırıCemalPaşa’yabildirildi.AynıgünboğazmüstahkemmevkiindenEnverPaşa’yabirtelgrafgönderildi.Butelgrafta,boğazındışındabulunanGoebenveBreslauAlmansavaşgemilerininiçeriyegirmekiçinizinistedikleribildiriliyordu.Alman IslahatHeyeti’ndebulunanAlbayVonKressenstein,EnverPaşa’dangemi-lerinboğazdaniçerigirmelerineizinvermesiniricaetti18.EnverPaşa,sadrazamile

12 Tip:MuharebeKruvazörü,Yapımcı:Blohm&VossAG,Hamburg,Deplasman:22.979tnormal,25.400tyüklü,Boyutlar:Lpp186,5metre,B.29,5metre,D.8,7metre,Tekne:Çelik,MakineTahriki:Buhartürbinli,4şaftlı,Hız:28kts,Yakıt:3.100tkömür,Mürettebat(1914):1050kişi,(1915)1322Alman,24Türk.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.AhmetGüleryüz-BerndLangensiegen,Osmanlı Donanması,DenizlerKitabevi,İstanbul2007,s.98.

13 Tip:MuhafazalıKruvazör,Yapımcı:AGVulcan,Steltin,Deplasman:4.570tnormal,5.587tyüklü,Boyutlar:Lpp136,0metre,B.13,5metre,D.5,1metre,Tekne:Çelik,MakineTahriki:Buhartürbinli,4şaftlı,Hız:25kts,Yakıt:1.200tkömür,106tmazot,Mürettebat(1914):350kişi,(1915)426Alman,6Türk.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.AhmetGüleryüz-BerndLangensiegen,Osmanlı Donanması,s.116.

14 AmiralLorey,Türk Sularında Deniz Hareketleri, çev.H.SamiTekirdağlı,GenelkurmayBasımevi,İstanbul1936,s.6.

15 Vahdet Keleşyılmaz, “BelgelerleTürkiye’nin Birinci Dünya Savaşı’naGiriş Süreci”,Erdem, C.X,S.31,Ankara1998,s.140.

16 RyanK.Noppen,Osmanlı Deniz Harekâtı,s.30-31.17 StandfordJ.Shaw,Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun Savaşa Girişi,çev.Beyza

SümerAydaş,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara2014,s.573-584.18 NecmettinAlkan,“AlmanKaynaklarınaGöreOsmanlıDevleti’ninBirinciDünyaSavaşı’naGirmesi”,

Uluslararası 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak,20-21Kasım2014İstanbul,s.166-167.

69


görüşmeyapmadan tek başına böyle önemli bir kararın altına imza atamayacağınıbildirdi.Almansubayise,buişteyapılacakkısabirgecikmenintelafiedilemeyeceksonuçlardoğuracağıhususundaEnverPaşa’nındikkatiniçekti.Hattaİngilizfilosu-nunbugemilerinpeşindevepekyakınındaolduğunundaaltınıçizdi.EnverPaşa,bukonuşmaüzerinegemilerinboğazdaniçerigirmesineveonlarıtakipedecekgemilereateşaçılmasınatekbaşınakararverdi19.DolayısıylaÇanakkaleBoğazı’nagirenAl-mansavaşgemilerindennesadrazamınnedenazırlarınhaberivardı.EnverPaşa’nınresenvermişolduğubukarar,dahasonrakendisi tarafındanSadrazamSaidHalimPaşa,CemalPaşa,TalatveHalilBeylerebildirildi.

EnverPaşa’nın izni ileberaberAlmansavaşgemileri,boğazdan içerigirerekistihkâmlarınkorumasıaltındakıyıyayanaştılar.İstanbul’dabulunanAlmanmisyo-nundanalınanbilgiyegöre,Goebengemisininkömürübulunmadığındanbedelison-radanödenmekkoşuluylayakıtikmaliiçinizinverilmesitalepedilmekteydi.BahriyeNazırı tarafındanSadrazamSaidHalimPaşa,EnverPaşaveTalatBey’inbukonuhakkındakigörüşlerisorularak20,olumlucevapalınmasındansonragemininDerincedeposundankömürtedariketmesineizinverildi.Ayrıcagemiyekömüryüklenmesi-neyardımetmekamacıylabirbahriyeişçibirliğiDerince’yesevkedildi.Goeben’ekömüraktarımıtakribenbeş-altısaatsürdü.BuişlemtamamlandıktansonraherikiAlmangemisiMarmaraDenizi’nehareketetti21.

GoebenveBreslausavaşgemilerininÇanakkaleBoğazı’ndaniçerialınmaların-dansonraİstanbul’dakiİngilizveFransızelçisi,SadrazamSaidHalimPaşa’yıziya-retegelmişlerdi.Elçiler,AlmansavaşgemilerininOsmanlıkarasularındaolmalarınınveİstanbul’danhareketederekÇanakkale’yeulaşanMesajerivapurunuaramalarının

19 AlmangemilerininboğazdaniçerialınmasısırasındaAkdenizBoğazıKumandanlığıgörevindeEminPaşagörevyapıyordu.Gemilerinboğazagirmekiçinizinistediklerisıradausulolarakbunundoğruolmayacağınıifadeettiğindendolayı11Ağustos1914tarihindegörevindenalındıveemekliyesevkedildi.AkdenizBoğazıKumandanlığıgörevineiseCevatPaşaatandı.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.CemalAkbay,Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Osmanlı İmparatorluğunun Siyasi ve Askeri Hazırlıkları ve Harbe Girişi,C.I,GenelkurmayBasımevi,Ankara1970,s.62-63;ŞevketSüreyyaAydemir,Make-donya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa,C.II,RemziKitabevi,İstanbul1971,s.526.

20 “11Ağustos1914tarihindetelefonlaSadrazam’ınYeniköy’dekiyalısınadavetedildim.BüyüksalonugeçincemisafirlerinikabulettiğigüzelodasınınkapısındaEnverPaşaveTalatBeyayaktaduruyorlar-dı.Benigörünceherikisidegülerek:Biroğlumuzdünyayageldi,dediler.Meraklayüzlerinebaktım:Neoluyordedim.Talat:İçeriyegir,anlarsındedi.Onlardabenitakipettiler.İngilizfilosutarafındanko-valananBreslauveGoebenAlmanzırhlılarıÇanakkale’yeilticaetmişler…”.HalilMenteşe,Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları,HürriyetVakfıYayınları,İstanbul1986,s.189.Kur-tuluşSavaşı’nınenönemliaskerisimalarındanbiriolanKazımKarabekiriseAlmansavaşgemilerininOsmanlıkarasularınagelişi,satınalınmasıvesavaşsırasındakullanılmasınıdoğrubirhamleolarakgörmektedir.Onagöre,BirinciDünyaSavaşı’ndaİngilizveFransızlarınÇanakkale’yehücumlarısı-rasındabirkaçRuskolordusununİstanbulkıyılarınaçıkarmayapmasınaengelolanYavuzzırhlısıydı.KazımKarabekir,Birinci Cihan Harbine Neden Girdik?C.I,EmreYayınları,İstanbul1995,s.83.

21 CemalPaşa,Hatıralar,s.143-144.

70

Salih KIŞ

OsmanlıDevletitarafındanilanedilentarafsızlığaaykırıolduğunubildirerekdurumuprotestoettiler22.

OsmanlıDevleti,GoebenveBreslau’nunMarmaraDenizi’negirişindenhemensonraBoğazlarıgemitrafiğinekapattı.BaştaİngilizveFransızelçileriolmaküzereİs-tanbul’dabulunanyabancımisyonşefleri,Osmanlı’nınhemboğazlarınıkapatmasınıhemdetarafsızlığınıilanetmesinerağmenyabancıdevleteaitsavaşgemilerinihima-yeetmesini,uluslararasıhukukkurallarınaaykırıbirdavranışolduğundanhareketle,yoğunbirşekildeeleştirmişlerdi.Elçiler,OsmanlıDevleti’ninAlmanyaileimzalamışolduğuittifakantlaşmasındanhabersizolduklarındangelengemilerinveordudabu-lunanAlmansubaylarınvarlığınınTürklerimutlakabirsavaşasürükleyeceğiniiddiaediyorlardı.AvrupalıDevletleregöre,Osmanlı’nınhemsavaştanuzakdurmasıhemde tarafsızlığınıkoruması içinGoebenveBreslaugemipersoneliyleAlmanIslahatHeyeti’ninAlmanya’yagerigönderilmesitekçareolarakgörülüyordu23.Hukukku-rallarıçerçevesinde24saatiçindegemilerleilgilibirişlemgerçekleşmediğitakdirdeOsmanlı’nınbuhareketini“CasusBelli”sayarakİtilafDevletlerininsavaşilanetmehakkıbulunuyordu24.OsmanlıDevleti,gerçektentarafsızolsaydı,gemilerihemsilah-lardanhemdepersoneldenarındırarakgüvenlibirlimandagözaltındatutmasıvegemimürettebatınıdasınırdışıetmesigerekirdi.FakatOsmanlıDevletivakitkazanmakiçintarafsızolduğunuilanetmişvebusüreiçindedeordusununseferberliğinitamam-lamakadınavakitkazanmayaçalışmıştı.

İngiltereHariciyeNazırıKontEdwardGreytarafındanİstanbulİngiltereSefiriSörLewisMalet’e18Ağustos1914tarihindeOsmanlıDevleti’nintarafsızlığınıko-rumasıveAlmansavaşgemilerindekimürettebatın sınırdışı edilmesihususlarındabir telgrafgönderildi.Bu telgrafta,Osmanlı’nınayrıcaboğazları ticaretgemilerineaçmasıhâlinde,savaşsonundaTürkiye’nintoprakbütünlüğününkorunacağınadairİngiltere’ningarantivereceğidebildirildi.YineİngiltereHariciyeNazırıtarafındanİstanbul’dakiİngilizbüyükelçiyegönderilen23Ağustos1914tarihliikincitelgrafta,yukarıdakişartlarınsağlanmasıhâlindetoprakbütünlüğügarantisineekolarak,kapi-tülasyonlarınkaldırılacağısözüdeverilmişti25.Kapitülasyonlarınkaldırılmasısözü,sadeceİngiltere’yideğil,bütünİtilafDevletleri’nibağlayacaktı.GoebenveBreslausavaşgemilerininOsmanlı’ya sığınmaları,AvrupaDevletleri’nediplomatikanlam-dabüyükbirsorunçıkarmıştı.ÖzellikleİtilafDevletleri,gemilereelkonulmasıvemürettebatınınAlmanya’ya iade edilmesi karşılığında, Osmanlı Devleti’ne yerinegetirilmesi zor vaatlerde bulunmuşlardı. İtilaf devletleri tarafından verilen sözlerinyerinegetirilmesininimkânsızolduğunubilenOsmanlıdevletadamlarıdabuvaatlereolumlubiryaklaşımsergilememişlerdi.

22 CemalPaşa,Hatıralar,s.145.23 AliFuatTürkgeldi,Görüp İşittiklerim,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara1984,s.115.24 CemalPaşa,Hatıralar,s.144-145.25 MehmedSelahaddinBey,Osmanlı Devleti’nin Yıkılışı, s.89-90.

71


Osmanlı devlet adamları,Avrupalı elçilerin protesto ve şikâyetlerini dikkatealarak, tarafsızlığı devam ettirmek adına Sadrazam SaidHalim Paşa’nın yalısındabirtoplantıicraetmişlerdi.Yapılangörüşmesonunda,GoebenveBreslau’nungeçiciolarakgörünüştesilahlarındanarındırılmasınınAlmanhükûmetindenricaedilmesi-ne karar verildi.Talat veHalilBeyler,Tarabya’da bulunanAlmanbüyükelçiliğineEncümen-iVükela’nınbukararınıtebliğetmeküzeregitmişlerdi.ElçiWangenheim,gidenheyeteOsmanlı’nınburicasınınaslakabuledilemeyeceğinibildirdi.HattaAl-manelçisiWangenheim:“Osmanlıhükûmetinintarafsızlıkşeklialtındaşimdilikhar-begirişiningeribırakılmasınıevvelcekabuletmişlersedeAlmanharpgemilerininbuzorunlusığınmasıüzerinevaziyetintamamendeğiştiğikanaatindebulunduğunuşayetbuhadiseİtilafDevletleriyleOsmanlıhükûmetiarasındamünasebetlerinkesilmesinehattaharpilanınayolaçarsabunuolayıntabizararveziyanıolarakdeğerlendiripka-buletmekmecburiyetindebulunmalarını”daayrıcaifadeetmişti26.

SadrazamSaidHalimPaşa yalısındaAlman savaş gemilerinin geleceği hak-kındagörüşmeleraralıksız sürmekteydi.Bir sonrakigörüşmesadrazamınyalısındakendisiileAlmanelçisiWangenheimarasındagerçekleşti,Almanelçisi,sadrazamınteklifineçoksinirlenmişvezırhlılarınsilahlarınıasla teslimetmeyeceğinikesinbirdilleifadeetmişti.BugemilerinOsmanlılarınisteğiüzerinegeldiklerini,İtilafDev-letlerindenkorktukları içindahaönceverilentaahhütlerinyerinegetirilmediğinidesöylemişti27.HattaAlmanelçi,biradımdahailerigiderek,RuslarlaanlaşarakTürki-ye’yiaralarındataksimedeceklerikonusundatehditetmişti28.Busoncümle,Almansiyasetininhedeflerineulaşabilmeadınaherşeyigözealabileceğinegüzelbirörnek-tir.MuhtemelenAlmanelçi,sinirlerinehâkimolamayarakOsmanlıdevletadamlarınıkorkutmakiçinböylebircümlesarfetmiştir.

SadrazamdansonraEnverPaşa,TalatveHalilBeyler,AlmanelçisiWangenhe-imilebirgörüşmegerçekleştirdiler.Fakatherdefasındaelçi,teklifedilenlerikababirüsluplavetavizsizbirşekildereddetti.Osmanlıdevletadamlarınınkendiaralarındayapmışolduklarıgörüşmede,Meclis-iMebusanReisiHalilBey,Almansavaşgemi-leriGoebenveBreslau’nunsatınalınmasıteklifiniönesürdü29.Böylecetarafsızlığını

26 CemalPaşa,Hatıralar,s.145.27 TalatPaşa,Talat Paşa’nın Anıları,Yay. haz.AlpayKabacalı, İşBankasıKültür yayınları, İstanbul

2003,s.34-35.28 ŞevketSüreyyaAydemir,Enver Paşa,C.II,s.528-529.29 Sadrazam“Sefiremeramanlatmakkabilolmuyor,İmparatorungemilerininsilahlarıalınamazdiyor,baş-

kasözdinlemiyor,bentekrarbumeseleiçingörüşemem.Birbaşkasıgitsin,görüşsün”dedi.Hepimizibirdüşüncealdı.Busıradahukukçuluğumimdadayetişti.Hatırımagelenbirçareyiarkadaşlaraarzettim.“Zannedersembumüşküldenkurtulmakiçinbirçarevardır.GemileriAlmanlarbizesatsınlar”dedim.Ay-rıntılıbilgiiçinbkz.HalilMenteşe,Halil Menteşe’nin Anıları,s.189-190.Nihayetiçimizdenbirisişöylebirtedbirteklifetti.“Almanlarbuikigemiyidahaevvelbizesatmışolamazlarmı?Çanakkale’yegelişlerigemileribizeteslimmaksadınadayatılamazmı?”dedi.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.CemalPaşa,Hatıralar,s.145;ŞevketSüreyyaAydemir,Enver Paşa,C.II,s.528-529.İttihatveTerakkiPartisi’ninliderlerindenbiriolanTalatBeyiseAlmangemilerininsatınalınmasınınbirgösteriştenziyadetamamengerçekoldu-ğunuifadeetmekteydi.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.TalatPaşa,Talat Paşa’nın Anıları,s.34-35.

72

Salih KIŞ

ilanetmişolanOsmanlıDevleti’neyapılanbaskılarbertarafedilmişolacaktı.FakatseferberlikilanedenvemaliyesiçokkötübirdurumdabulunanOsmanlı’nınbuge-milerisatınalacakbirgücüyoktu.AyrıcaböylebirteklifiAlmanlarınkabuledipet-meyecekleridebirmuammaidi.İştebütünbuolumsuzluklarıniçindeTürkler,önemlibir çıkışyolubulmuşlardı.Tek sorun,parabir tarafabırakılır ise,Almanların iknaedilmesiydi.

SadrazamSaidHalimPaşa’nındirektifiyleteklifiönesürenHalilBey,Almanel-çisiWangenheimilegörüştü.Gemilerinsatınalınmateklifielçiyebildirildi.Fakatelçi,imparatorununizninialmadanbuteklifebircevapveremeyeceğinibildirdi.HalilBeyoandadevreyegirerek,böyleönemlizamanlardaişbaşındaolanşahıslarınsorumlulukal-malarıgerektiğiniifadeederek,elçiyiBerlin’iiknaetmeyecesaretlendirdi30.Dahasonradaelçi ilesadrazamveTalatBey,birsaateyakınbirgörüşmedahagerçekleştirdiler.AlmanelçisiWangenheim’danogece,Berlinilebirilişkikuraraksabahakadaronaycevabıgetireceğisözüalındı.Osmanlıdevletadamları,sabahdörtsularındagemilerinOsmanlı’yasatılmışolduğunuilanetmeyeyetkiliolduklarınadairAlmanya’nınonayı-nıaldılar.AncakbusatışişleminingeçerlilikkazanmasıiçinAlmanAkdenizTümeniKomutanıAmiralSouchon’unOsmanlıaskerihizmetinekabuledilmesiningerekliliğiifade edildi31. Sadrazamvemaiyetindekiler, büyükbir krizi,Karadeniz’deRusya’yakarşıüstünlüksağlayarakatlatmanınverdiğizafersarhoşluğuiçindeAlmanteklifininsonuçlarını düşünmeden hemen kabul ettiler.Osmanlı ileAlmanya arasında yapılandanışıklıantlaşmaileAlmanpersonelingörevlerinisürdürmekveAmiralSouchon’unTürk donanmasının kumandasını üstlenmek şartıyla gemilerin görünüşteTürkiye’yeaitolduğukabuledilecekti.DolayısıylakamuoyunaGoebenveBreslau’nun80milyonMarkbedelleOsmanlıDevleti’nesatıldığıbildirildi32.

AlmansavaşgemilerininOsmanlıDevleti’nesatışıgerçekdeğil,sadecegörü-nürde idi.Almanİmparatoru II.Wilhelm,donanmasınaait savaşgemilerininkesinsatışınaAlmanmeclisiReichtag’ınonayınıaldıktansonraizinverebilirdi.Gemilerinkesinsatışınındamevcutdünyasavaşındansonrayabırakılarak,Reichtag’danalına-cakkararakadargeribırakılmasınınzorunluolduğubildirildi.Bundansonrakisüreçtegemilerleilgiliişlemleri,TürkveAlmanBahriyeNezaretleriortaklaşayürüteceklerdi.BahriyeNazırıCemalPaşa,12Ağustos1914tarihinde,GoebenveBreslauisimliAl-mansavaşgemilerinin,OsmanlıhükûmetitarafındanAlmanya’dansatınalındığınavebugemilerinbirgünönceÇanakkale’yegelmişolduklarınadairgazetelereresmibirbildiriverdi33.AyrıcaBahriyeNazırı,SultanOsman-ıEvvelveReşadiyezırhlılarının

30 HalilMenteşe,Halil Menteşe’nin Anıları,s.189-190.31 FevziKurtoğlu,Birinci Dünya Savaşı ve Çanakkale’de Türk Donanması,GezegenBasım, İstanbul

2015,s.34.32 BOA,DH. EUM. EMN,No.1/12,14Ağustos1914;İkdam,“OsmanlılarMüjde”,11Ağustos1914,

No.6276,s.1.33 Tasvir-i Efkâr,“GobenveBreslav’ıSatınAldık”,11Ağustos1914,No.1165,s.3.

73


İngilteretarafındanmüsaderesinekarşılıkikiAlmangemisininsatınalınmışolduğuhakkındabasınmensuplarındanetkilimakaleleryazmalarınıdaricaetmişti34.

SadrazamSaidHalimPaşa,gizliittifakarağmenOsmanlı’yısavaşındışındatu-tabileceğiniumuyordu.BuamaçlaOsmanlıvedünyakamuoyunaAlmangemilerininİngiltere’ninelkoyduğudretnotlarınyerine“satınalındıkları”yönündeuydurmabirbeyanatverdi.GerçekteiseherikigemidesavaşınsonunakadarAlmandonanma-sınınemrindekalacaklar,yaniAlmanyapımıOsmanlıgemilerideğil,Osmanlısula-rındakonuşluAlmangemileriolacaktı.OsmanlıDevleti,16Ağustos1914tarihinderesmidevirteslimtöreniileGoeben’e“YavuzSultanSelim”,Breslau’yada“Midilli”isimleriniverdi35.TörendeAlmanİmparatoruadınakonuşmayapanelçiWangenheimcümlelerinişuifadeilesonlandırdı:“Goebensizindir.BizimkalptendostluğumuzunbirişaretiolarakBreslaudaberaber”.BugemilerindireklerindekiAlmansavaşsan-cağı indirilerekyerinekırmızızeminüzerinehilalveyıldızlıTürkbayrağıçekildi.AyrıcaAmiralSouchonileemrindekiAlmanmürettebatınınOsmanlıdonanmasındagörevebaşladıklarıdaduyuruldu.GemimürettebatınınAlmanüniformalarıkalmaklabirliktebaşlarınabirerkırmızıfesgeçirildi.Ayrıcagemilerinmürettebatı,Osmanlı’dabulunanAlmanacemiveyedekaskerlerletakviyeedildi36.

Gemilerin isimleriTürkçeoldu amakumandası birTürk subayınaverilmedi.HattaArifBey komutasındakiOsmanlı donanması 23Eylül 1914 tarihindeYavuzzırhlısınınkomutanıAmiralSouchonkumandasınabırakıldı37.Gemilerinkabulüyleoluşankriz,bunlarınkâğıtüzerindesatınalınmalarıveisimlerinindeğiştirilmeleriy-leaşılmak istendiysedeAlmansubaykadrolarıvemürettebatınınaynenmuhafazaedilmekteolmasımüttefiklerindikkatindenkaçmadı.İngiliz,FransızveRuselçiler,durumuprotestoetmeklebirlikte38olupbitenleriizlemekleyetinmedilervegemimü-

34 CemalPaşa,Hatıralar,s.145.Tercüman-ı Hakikat,“GoebenveBreslau”,12Ağustos1914,No.11974,s.1;İkdam,“AlmanlarınBayramı”,23Ağustos1914,No.6288,s.1;Tasvir-i Efkâr,“YavuzveMidilliİstanbul’da”,17Ağustos1914,No.1171,s.1.

35 İskenderTunaboylu, “Tarihin SonDretnotu:Yavuz (Goeben)”,Turkish Studies,C.X, S.1,Ankara2015,s.777;YavuzÖzgüldür,“OsmanlıDevleti’ninBirinciDünyaSavaşı’naGirişiGoebenveBres-lauOlayı”,Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi,S.4,Ankara2004,s.111-117;EsatAslan,“GobenveBreslau’ınAlınmasınınPerdeArkası,ABD’ninYunanistan’aVerdiğiİkiSavaşGemisi”,Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi,S.16,Ankara2010,s.67-88.GoebenveBreslau’nunisimlerininYavuzSultanSelimveMidilliolarakdeğiştirilmelerinerağmenAlmanbelgelerindebugemiler,Almancaisimleriileanılmayadevametmişlerdir.NecmettinAlkan,“OsmanlıDevleti’ninBirinciDünyaSavaşı’naGir-mesi”,s.169.BuçalışmadadasavaşınsonunakadarOsmanlıDevleti’neaitolmadıklarındanhareketlegemilerinisimleriGoebenveBreslauolarakzikredilmiştir.

36 Th.Kraus-KarlDönitz,Goeben ve Breslau’nun Deniz Seferleri,çev.MustafaHaydarCümbüş,OrientYayınları,Ankara2013,s.74-75.

37 EdwardJ.Erickson,Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu,çev.TanjuAkad,KitapYayınevi, İstanbul 2003, s.57-58; ErolMütercimler,Destanlaşan Gemiler: Hamidiye, Yavuz, Nusret, Alemdar,KastaşYayınları,İstanbul1987,s.117;RyanK.Noppen,Osmanlı Deniz Ha-rekâtı,s.30-31;FevziKurtoğlu,Türk Donanması,s.9,34.

38 BOA,HR.SYS,No.2095/3,21Ekim1914,lef7.

74

Salih KIŞ

rettebatınıntamamendeğiştirilmesiniistediler39.GemipersonelinindeğiştirilmesineOsmanlıDevletiolumluyanıtverdifakatbudeğişimaslagerçekleştirilmedi.

GoebenveBreslau’nunsatışişlemindensonra1914yılıAğustosayıortaların-daEnverPaşaaskeribirmeclistopladı.Bumecliste,Almanelçisi,AmiralSouchon,LimanvonSandersPaşa,Almankaravedenizataşeleri,EnverPaşa’nınkurmaybaş-kanıveyetkili subaylarvardı.Toplantınınkonusu,Odesa ileAkkermanarasındakiRustopraklarınaTürkbirliklerininçıkarmayapmasıidi.TarafsızlığınıbozmamışolanOsmanlıDevleti’ninmüttefiklerineyardımetmekamacıylaböylebiraskerigirişimdebulunmasıbilesavaşınçokyakınolduğununkanıtıydı.BuaskerîharekâtsayesindeAvusturyakuvvetlerininRusyakarşısındakisolkanadınınyükünühafifletmekamaç-lanmıştı.AyrıcaRusKaradenizfilosupekgüçlüolmadığındanhızlıvecesurbirhare-ketleböylebirgirişiminteknikolarakbaşarıyaulaşmasımümküngörünüyordu40.Ka-rayaçıkacakTürkbirliklerininbaşarılarınınsürekliliğiadınaRusfilosunundevredençıkartılmasıgerekiyordu.BununiçindeGoebenveBreslau’nunRusfilosunuortadankaldırabilecekkapasitedeolupolmadığıkonusugündemegetirildi.AmiralSouchon,Goeben veBreslau önderliğindekiOsmanlı donanmasının bu görevi başarı ile ye-rinegetireceğihususundaümitliolduğunubelirtti41.Görüldüğüüzere,AlmansavaşgemilerininKaradeniz’eçıkarakRusfilosuilemücadeleedeceği ilkandanitibarenAlmanya’nıngündemindeydi.

OsmanlıDevleti’nin hiç vakit kaybetmeden savaşa girmesiAlman yetkilileritarafından isteniyordu. Türk-Alman ittifak antlaşmasının imzalanmasından hemensonra,Almanaskerimakamları,“OsmanlımümkünolduğukadarkısazamandaRus-ya’yasavaşilanetmelidir.”görüşündebirleşmişlerdi.AlmanİmparatoruII.Wilhelm,9Ağustos1914tarihindeViyana’yagönderdiğibiryazıda,“Gemilerimizsavaşahazırolsunolmasın, derhâl İstanbul’a gitmelidir. İstanbulBoğazı’ndanKaradeniz’e çık-malı,oradaRusdonanmasınıbulupimhaetmelidir.AlmansavaşgemileriilebirlikteOdesaişgaledilmeli,GüneyRusya’dabirpanikyaratılmalıveardındanburayaTürkaskeribirlikleriçıkarılmalıdır.”şeklindegörüşbildiriyordu.AyrıcaAlmanya,16Eylül1914tarihindeİstanbul’dakiAlmanaskeriataşesinegönderdiği telgrafta,Rusya ilebiranlaşmazlıkçıkmasınısağlamakiçinTürkiye’yibuişezorlamakgerekeceğinivebununiçindedonanmanınbir“gösterigezisi”ninuygunolacağınıifadeediyordu42.

AmiralSouchonkumandasındakiOsmanlıdonanması,Ağustosortasındaniti-barenMarmaraDenizi’nde topve torpido talimleri yaptı43. Fakat amiral ısrarlı bir

39 ŞevketSüreyyaAydemir,Enver Paşa,C.II,s.530-532.40 CarlMülhman,İmparatorluğun Sonu 1914: Osmanlı Savaşa Neden ve Nasıl Girdi?,çev.KadirKon,

TimaşYayınları,İstanbul2009,s.181-183.41 LimanVonSanders,Türkiye’de Beş Yıl,çev.M.ŞevkiYazman,BurçakYayınevi,İstanbul1968,s.41.42 ŞevketSüreyyaAydemir,Enver Paşa,C.III,s.67-69;NecmettinAlkan,“OsmanlıDevleti’ninBirinci

DünyaSavaşı’naGirmesi”,s.166.43 OzanTuna,“AmiralSouchon’unDonanmaKomutanıOlmasıveRusLimanlarınınBombalanması(29

Ekim1914)”,OTAM,S.36,Ankara2014,s.206.

75


biçimdedonanmanınKaradeniz’eçıkarılmasını istiyordu.Amiralegöre,filonun ta-limveterbiyesiiçintopluvehepbiraradaKaradeniz’eçıkarakkeşifveatıştatbika-tı yapmasının gerekli olduğunu ifade ediyordu.Osmanlı hükûmetinin barış yanlısıüyeleriise,donanmanınKaradeniz’eçıkmasıhâlindeortayaçıkacaksorunlarıgözealamadıklarıiçinamiralinisteklerinigeriçeviriyorlardı44.Osmanlıdonanması15Ey-lül1914tarihindeHeybeliadaönündeOsmanlısultanınınhuzurundabirresmigeçitdüzenledi45.ResmigeçittensonraAmiralSouchon,filonunKaradeniz’eçıkarılmasıiçintekrarizinistedi46.BugirişimlersonundaBaşkumandanlıkVekâletitarafından5Ekim1914tarihindedonanmanınKaradeniz’eçıkmasınaizinverildi47.Buizninve-rilmesindeBahriyeNazırıCemalPaşa’nındabüyüketkisiolmuştu.Yapılangörüşme-lerde,AmiralSouchon’aKaradeniz’eçıkmamasıyönündeemirverilmesinerağmenbuemreartıkitaatetmeyecekpozisyonayükseltildiğinidilegetirmişti.Hangisiyasitedbirleremüracaatedilirseedilsin,donanmanınKaradeniz’eçıkmasınaengelolun-maktanvazgeçilmesigerektiğiniifadeetmişti48.

EnverPaşa,22Ekim1914tarihindeOsmanlıdonanmakomutanıAmiralSou-chon’akendiimzasıilebiremirverdi.Buemirde,“Donanmay-ıhümayunKarade-niz’dehakimiyet-ibahriyeyikazanacaktır.BununiçinRusfilosunuarayarakneredebulurisenizilan-ıharpetmedenonahücumediniz”şeklindekesindirektifimevcut-tu49.AyrıcaBahriyeNazırıCemalPaşa24Ekim1914tarihindeKaradeniz’eaçılacakolanOsmanlıdonanmasınabazıemirlervermişti.Buemirlerşunlardı:“Donanmay-ıHümayunbirincikumandanlığınatayinbuyurulanAmiralSoşoncenaplarıtarafındandonanmay-ıhümayunberay-ıtalimKaradeniz’debulunduğusıradaitaeyleyeceğihergünoemreharfiyenitaatedilecekvebubabdakatiyentereddütedilmeyecektir.”50

Osmanlı savaş gemileri, 28 Ekim 1914 tarihindeYavuz zırhlısında bulunanAmiralSouchon’dankapalızarflariçindeemiraldıktansonraAlmanirtibatsubayla-rınınkumandasındahareketegeçmişlerdi.YavuzzırhlısınınberaberindeSamsunveBasrasavaşgemileriolduğuhâldeAmasracivarındaakşamakadarvakitgeçirildik-tensonrakaranlıklaberaberSivastopol’eyönelmişlerdi.Yavuzzırhlısı29Ekim1914tarihindeşafakvaktiyleberaberdört-beşbinmetremesafedensiperlere topateşine

44 ŞevketSüreyyaAydemir,Enver Paşa,C.II,s.548-549.45 DMA,GB,No.4363/57,17Eylül1914.46 FevziKurtoğlu,Türk Donanması,s.34-35.47 CemalPaşa,Hatıralar,s.156.48 CemalPaşa,Hatıralar,s.159.49 AliKaşıyuğun,Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nin İttifak Arayışları ve I. Dünya Savaşı’na

Girişi (1911-1914),KahramanmaraşSütçüİmamÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,BasılmamışDoktoraTezi,Kahramanmaraş2014,s.288;CemalAkbay,Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,s.95.

50 GenelkurmayBaşkanlığı ilgili kitapta, BahriyeNazırı Cemal Paşa’nın emrini aynen yayınlamıştır.Nezaret-iUmur-uBahriye1.Daire şube1571olarak ifadeedilenyazı “bütüngemikumandanları-na”başlığıilegönderilmiştir.AliKaşıyuğundoktoratezinde,buemrintarihini27Ekim1914olarakvermektedir.CemalAkbay,Türk Harbi, s.93;AliKaşıyuğun,Osmanlı Devleti’nin İttifak Arayışları,s.288;NecmettinAlkan,“OsmanlıDevleti’ninBirinciDünyaSavaşı’naGirmesi”,s.173.

76

Salih KIŞ

başladı.GüneşindoğmasıilebirlikteküçükbirRusfilosununSivastopol’eyaklaştığıgörülünceateşkesilip,bugemilerüzerinehareketegeçildi.FakatRussavaşgemilerihızlıolduklarındanhemenSivastopol’ekaçtılar.BusıradaYavuzzırhlısı, teslimolçağrısınasavaşbandırasıçekerekcevapverenPrutisimliRusmayıngemisinibatırdı.Sivastopol’eyönelenOsmanlıfilosu30Ekim1914tarihindeharekâtıbitirerekİstan-bul’ageridöndü51.

YavuzliderliğindekiOsmanlıfilosundanayrıhareketedenMidilliönderliğinde-kifiloiseNovorossiysk’eyönelmişti52.Güneşindoğuşuilebirliktekıyılarikisaattopateşinetutuldu.FiloateşikestiğindeNovorossiysk’ingazdepolarınınyandığıgörül-dü.Öğlesaatlerindeiseharekâtasonverilerekfiloİstanbul’adöndü53.

KaradenizbaskınıüzerineAmiralSouchon’danBahriyeNezareti’negönderilen29Ekim1914tarihlitelsizraporunun54arkasınaCemalPaşakendielyazısıileşun-larıyazmıştı:“Karadenizolayıiçinyarınbasındaresmibirtebliğyayınlanmasıuy-gunolur.HerhâldeRuslarıenevveltaarruzetmişgöstermekpekâlâolur.Yarınbüyükdevletlere,Ruslarınbuhareketiniprotestoetmeküzerebirresmiyazıdahigönderil-melidir.Yarınyinegörüşürüz.GeriçevrilmeküzereBaşkumandanPaşahazretlerinetakdim.”55İttihatveTerakkiPartisiliderlerince,KaradenizolayınınteksorumlusununRusyaolduğuileilgilibirsenaryoyazılmıştı.BahriyeNezareti’ndenBâbıâli’yetak-dimedilenAmiralSouchon’unraporunda,“RuslarboğazlarıtorpillekapamaküzeregemilergöndermişlerveOsmanlıdonanmasıdabuteşebbüsübertarafetmekiçinateşaçmıştır.”denilmekteydi56.

TürkGenelKarargâhı,30Ekim1914tarihindeRussahillerininbombardımanıileilgiliresmibirtebliğyayınladı.Butebliğdeşuifadelermevcuttu:“Rusdonanması,27ve28Ekimtarihlerindeyaptığımanevralarlavedevamlıolarakbütünhareketlerinitakip suretiyleTürkdonanmasını tacizetmiştir,düşmancabir tavır takınmıştır.Birmayıngemisi,üçtorpidobotvebirkömürgemisibudüşmancaamacauygunolarakboğazadoğruilerlerkenGoebenmayıngemisinibatırmış,kömürgemisiniesiralmışvebirtorpidobotuağırsuretletahripedereküçsubayile72eriesiralmış,Sivastopollimanınıbaşarıylabombardımanetmiştir.Mayıngemisinde700mayınile200insan

51 BOA,HR.SYS,No.2090/3,tarihsiz,lef6;FevziKurtoğlu,Türk Donanması,s.35;LimanVonSanders,Türkiye’de Beş Yıl,s.47.

52 MithatAtabay,“OsmanlıİmparatorluğuHizmetindeBreslau(Midilli)Kruvazörü”,Çanakkale Araştır-maları Türk Yıllığı,S.18,Çanakkale2015,s.120.

53 BOA,HR.SYS,No.2090/3,tarihsiz,lef6;ŞevketSüreyyaAydemir,Enver Paşa,C.II,s.554;FevziKur-toğlu,Türk Donanması,s.36.KaradenizbaskınınRusyatarafındandahaöncedenbilindiğihakkındaayrıntılıbilgiiçinbkz.TuncayÖğün-AlifnaSibgatulina,“TürklerinveRuslarınGözüyle100’üncüYı-lınaGirerkenKaradenizBaskınıveOsmanlıDevleti’ninI.DünyaSavaşı’naGirişi”,History Studies,C.V,S.6,Ankara2013,s.90-111.

54 MithatSertoğlu,“BirinciCihanSavaşınaGirişimizinGerçekSebepleri”,Belgelerle Türk Tarihi Der-gisi,S.15,Ankara1968,s.10-12.

55 ŞevketSüreyyaAydemir,Enver Paşa,C.II,s.556-557.56 HalilMenteşe,Halil Menteşe’nin Anıları,s.206.

77


bulunuyordu.Torpidobotlarımızcakurtarılanüçsubayve72er30Ekim’deİstanbul’agetirileceklerdir.Esirlerinsorguyaçekilmesiileanlaşılmıştırki,Ruslarboğazınağzı-namayındökerekTürkdonanmasınıtahripetmekistemişlerdir.”57

OsmanlıDevleti,Karadenizolayındansonra İstanbul’daki İtilafdevletleri el-çileriileyoğunbirgörüşmetrafiğiicraetmekteydi.ÖzellikleSadrazamSaidHalimPaşa,elçileriiknaetmekiçinmeseleyiyerindeincelemekvearaştırmaküzereuzman-lardanoluşankomisyonteklifindedahibulunmuştu58.Sadrazam,birtaraftanAvrupaDevletlerinin yabancımisyon şeflerine açıklamalar yaparken, diğer taraftandaAl-manya’nınbizisavaşasürüklemekiçinböylebiroyunoynadığınıyakınlarınasöyle-mektendegeridurmuyordu59.

Karadenizolayınarağmen,OsmanlıDevletitarafsızlığınıkorumayönündebireğilimgösteriyordu.Bunun içindehemnazırlarlahemdeelçilerlegörüşmelerde-vamediyordu.Osmanlıhükûmetüyeleri tarafından1Kasım1914 tarihinde sadra-zamınkonağındaönemlibir toplantıgerçekleştirildi.Hükûmetüyeleri, tarafsızlığınkorunmasıyönündegayretgösterilmesini istiyorlardı60. İtilafDevletleri elçileri ise,durumunaynışekildedevamıiçinAlmanıslahatheyetininvegemilerinsınırdışıedil-mesinişartkoşuyorlardı.BuşartınyerinegetirilebilmesiOsmanlıDevleti’ninelindedeğildi.ÇünküAlmanyamüttefikiidivearalarındadabirittifakantlaşmasıicraedil-mişti.HükûmetüyelerininbazılarıAlmanya’nınısrarıdurumundahemensavaşagi-rilmesitaraftarıydı.Toplantınınseyribugörüşmelerdoğrultusundagiderken,sadraza-mınkararıvehükûmetüyelerininonayıileOsmanlı’nınsavaşdurumunageçilmesinekararverildi61.Osmanlıhükûmeti1Kasım1914tarihindeRusya’yasavaşilanıkararıalmasınarağmen,builanSultanMehmetReşattarafından11Kasım1914tarihindeonaylandıktansonraresmiyetkazandı62.

C-Goeben ve Breslau’nun Satış İşlemi

OsmanlıDevleti’ninBirinciDünyaSavaşı’nafiilenkatılımıilebirlikteGoebenveBreslau’nunaktifgörevidebaşlamıştı.Bütündünyayabugemilerinsatınalındı-ğı ilan edilmesine rağmen, savaşın seyri içindeOsmanlıDevleti, gemileringerçekanlamdasahibiolmakiçinbirgirişimdebulundu.Birbaşkaifadeyle,Ağustos1914tarihindebütündünyagerçekolmayanbirsatışişlemiylealdatılmıştı.HattaOsmanlıkurumlarıarasındakiyazışmalardan,9Eylül1914tarihindeGoebenveBreslauisimliAlmansavaşgemilerininsatınalınmasıileilgiliBahriyeNezareti’ninbirgirişiminin

57 CemalAkbay,Türk Harbi, s.86;LimanVonSanders,Türkiye’de Beş Yıl,s.47-48.58 ZiyaŞakir,1914-1918 Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik?,AhmetSaitMatbaası,İstanbul1944,s.76-77;

LimanVonSanders,Türkiye’de Beş Yıl,s.50-51.59 AliFuatTürkgeldi,Görüp İşittiklerim,s.116-117;MustafaAksakal,Harb-i Umumi Eşiğinde Osmanlı

Devleti Son Savaşına Nasıl Girdi,İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,İstanbul2010,s.20.60 MithatŞükrüBleda,İmparatorluğun Çöküşü,RemziKitabevi,İstanbul1973,s.78-79.61 TalatPaşa,Talat Paşa’nın Anıları,s.36-37.62 TuncayÖğün-AlifnaSibgatulina,“100’üncüYılınaGirerkenKaradenizBaskını”,s.106.

78

Salih KIŞ

olmadığıvegemilerleilgiliyetkininsadaretteveMeclis-iVükela’dabulunduğuan-laşılmaktaydı63.BugemilerinhakikisahibiOsmanlıdeğil,Almanyaidi.Gemilerin,Almanyaileyapılanittifakantlaşmasıçerçevesinde,İngilizdonanmasınıntakibindenkurtarılmasıiçinsatınalındığıyalanıortayaatıldı.Buyalanıngerçeğedönüştürülme-si noktasındaOsmanlı devlet adamları harekete geçmişlerdi.Bunun sebebi, olaraksavaşındevamettiğidönemdeYunanveRusgemilerininsayılarındabirazalmanınolmamasıydı.AksineilerleyensüreçteinşaatıdevamedenyenigemilerinkatılımıylaRusveYunandonanmalarınındahadagüçlenecekleriöngörülmüştü.GoebenveBres-lau’nunsatınalınmamasıhâlinde,savaşındevamındavesonrasında,EgeDeniziveKaradeniz’dedonanmaüstünlüğününRusveYunanlılarageçmesininönündebiren-gelkalmayacaktı64.Osmanlıhükûmeti,budenizlerdekiüstünlüğünüsürdürmekadınakendisineaitolmayanikiAlmansavaşgemisininuygunfiyatasatınalınmasıiçin26Ağustos1916tarihindeAlmanyailegörüşmelerebaşlamayakararverdi65.

OsmanlıHariciyeNezareti’nindirektifiveBerlinbüyükelçiliğiningirişimiileGoebenveBreslau’nunsatışınoktasındaAlmanhükûmetinemüracaatedildi.Osmanlıadınailkgörüşmeyi26ve28Mart1917tarihlerindeBaşkumandanVekiliEnverPaşayaptı.Daha sonra konuhakkında ilgili devletlerinBahriyeNezaretleri, dolayısıyladanazırlarınınyetkilikılınmasıkararlaştırıldı.AdıgeçengemilerinsatışişlemleriileilgiligörüşmeleriyapmaküzereOsmanlıBahriyeNezaretiadınanazırCemalPaşaileAlmanyaBahriyeNezaretiadınanazırAmiralvonCapelle66görevlendirildi67.Gö-rüşmelerinbaşında,OsmanlıDevleti,gemilerleilgiliteklifiniAlmanya’yasunmuştu.GörüşmelerinilerlemesiilebirlikteGoebenveBreslau’unyanısıra,Osmanlıdonan-masınıngüçlendirilmesiadına,Almanya’dan12’şerdenizaltıvetorpidobotalınmasıdagündemegeldi.

İlerleyen zaman içinde Goeben ve Breslau’nun satışı hakkında Türk-Almangörüşmelerinde önemli gelişmeler kaydedildi. ÖzellikleAlman İmparatoru KaiserII.Wilhelm,ikigemininOsmanlıDevleti’nesatılmasınaonayverdi.Ancakbusatışişleminingerçekleşebilmesiiçinhemsiyasihemdemaliyöndenbazışartlarınyeri-negetirilmesinoktasındagörüşbildirdi.HerikiAlmangemisinin1917yılınakadar,haviolduklarıayrıcalıklarınaynendevametmesitalepedildi.Gemilersavaşöncesin-deolduğugibisırasındadaAlmankomutanyönetimindevemürettebatıhizmetindekalmayadevamedecekler ve savaşın sonunakadar daAlmanBahriyeNezareti’nebağlı kalmayı sürdüreceklerdi. Taraflar arasındaki yazışmalarda, gemilerdeAlman

63 DMA,BN, No.2/19,12Eylül1914,lef17.64 Yunanistan,BirinciDünyaSavaşı’ndanöncedenizlerdekisilahlanmayarışındabüyükgelişimkaydet-

mişti.Budurum,OsmanlıDevleti’ndebüyükbirkaygıiletakipedilmişti.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.BOA,BEO,No.4137/310221,22Ocak1913,lef1-2.

65 BOA,MV,No.203/17,26Ağustos1916.66 AmiralEduardvonCapelle,15Mart1916tarihindeAmiralAlfredvonTirpitz’inyerineAlmanBah-

riyeNazırı olup, bu görevi 7Ekim 1918 tarihine kadar yürütmüştür. https://en.wikipedia.org/wiki/Eduard_von_Capelle/20.02.2017.

67 DMA,BN, No.2/19,29Ocak1917,lef1.

79


mürettebatınınbulunmalarıvezırhlılarınAlmanBahriyeNezareti’nebağlıfaaliyet-lerinisürdürmelerikonusununOsmanlıhükûmetitarafındanbirsorunteşkiletmediğigörülmüştü68.GoebenveBreslausavaşgemileriancaksavaşınsonundaOsmanlıdo-nanmaenvanterinedâhilolacaklardı.AyrıcagemilerinOsmanlı’yadevrihususundaAlmanya’nınkesinkararı,savaşsonundaimzalanacakbarışantlaşmasındansonrayabırakılacaktı.Gemilerin fiyatı vemeblağın ödeme şekli satış sözleşmesinden öncebelirlenecekti.Siyasivemalişartlarlailgilibudüzenlemeler,görüşmeleresonradandâhiledilen12denizaltıve12torpidobotiçindeaynengeçerliolacaktı69.Gemilerinsatışgörüşmelerinde,OsmanlıDevleti’ninBirinciDünyaSavaşı’nagirmesindebü-yüktesiriolanbusavaşmakinelerininetkisibirkezdahaortayaçıkmıştı.Görüşmenindetaylarıincelendiğinde,gemilerinkontrolününOsmanlıDevleti’ndeolmadığıvesa-vaşınsonunakadardaolmayacağıaçıkbirşekildeifadeedilmekteydi.Gemikomu-tanlarınınvemürettebatlarınındeğiştirilmemesininnedenidesatışgörüşmelerindeor-tayakonulmuştu.Ayrıcagemilerinyönetimivefaaliyetlerihususundabütünsorumlu-luğundoğrudanAlmanBahriyeNezareti’neaitolacağıifadeedilmişti.Bucümledenhareketle,RuslimanlarınınbombalanmasıvehemensonrasındaOsmanlıDevleti’ninbudurumda,BirinciDünyaSavaşı’nadâhilolmasınınteksorumlusuAlmanİmpara-torluğuolmaktadır.EğergemilerinsavaştanönceolduğugibisavaşsırasındadabütünfaaliyetlerindenAlmanBahriyeNezaretisorumluise,Osmanlı’nınsavaşagirmesinisağlayanKaradenizbaskınındakisorumluluğutamamenortadankalkmaktadır.Goe-benveBreslausavaşgemilerinin1917yılındagerçekleştirilensatışgörüşmelerindenortayaçıkansonuç;OsmanlıDevleti’ninbiranöncesavaşagirmesi için,Almanyatarafındantümayrıntılarıhesaplanarakresmenoyunagetirildiğigerçeğidir.DöneminOsmanlıdevletadamlarıdabuoyuna,dolaylıveyadoğrudandâhilolmuşlardır.

AlmanBahriyeNazırıAmiral vonCapelle 26Nisan1917 tarihindeOsmanlıBahriyeNazırıCemalPaşa’yagöndermişolduğuyazıda,GoebenveBreslauzırhlıla-rınınyanısıra12’şerdenizaltıvetorpidobotunsatışınaonayverildiğinibildirmişti70.BuonayiçinAlmanBahriyeNezareti,OrduBaşkumandanlığı,HariciyeNezaretiveMaliyeNezareti’ningörüşlerialınmıştı.Gemilerinsatışı,bugörüşlerdoğrultusundaAlmanMeclisi’nin(Reichtag)onayınasunulmuşveensonundadaAlmanİmparatoruII.Wilhelmbukararıonayarakizinvermişti71.Almanya’nıngemilerinsatışınaonayvermesinibüyükbirmemnuniyetlekarşılayanEnverPaşa,teşekkürlerinibildirenbiryazıyıAlmanmakamlarınagöndermişti72.

Gemilerinsatışonayıalındıktansonraödemelerininnasılyapılacağıtaraflarara-sındamüzakereedildi.SavaşındevamettiğibirortamdaveOsmanlımaliyesininiçin-

68 DMA,BN, No.2/19,12Ağustos1917.69 DMA,BN, No.2/19,29Ocak1917,lef6,8.70 DMA,BN, No.2/19,2Mayıs1917,lef12;DMA,BN, No.2/19,29Mayıs1917,lef13.71 DMA,BN, No.2/19,29Ağustos1917,lef5.72 DMA,BN, No.2/19,12Mayıs1917,lef19.EnverPaşa,gemilerinyanısırabunlarıidareedebilecek

12’şerTürkmühendisveçarkçınındaAlmanya’daeğitimgörmesinitalepetmişti.

80

Salih KIŞ

debulunduğudurumgözönünealınarakçözümyollarıarandı.OsmanlıDevleti’nintekseferdeveyasonradanbuparayıödemesiningüçlüğüdegözönünealınarakfarklıbirmetottakipedildi.BundandolayıAlmanyagemilerleilgilibirsözleşmeyapmayıteklifetti.Busözleşmeylegemilerinisimleri,numaralarıveücretlerikayıtaltınaalı-nacaktı.SavaşsırasındaaktifgörevdeolanGoebenveBreslauvediğerlerininbatırıl-masıveyatahripedilmesihâlindezarar,muadilvedahamoderngemiveyagemilerinverilmesiyletelafiedilecekti73.

TürkveAlmanBahriyeNezaretleriarasında11Eylül1917tarihindeBerlin’deçok gizli ibaresiyle bir gemi satış sözleşmesi imzalandı.Almanca üç sayfa ve altımaddeolarakdüzenlenenbusözleşmeyeOsmanlıadınaBahriyeNazırıAhmedCe-malPaşa,AlmanyaadınaiseBahriyeNazırıAmiralvonCapelleimzaattılar.Alman-ya,sözleşmeninbirincimaddesindeGoebenveBreslau’nunOsmanlıDevleti’nesa-tıldığınıbeyanetmişti.ÖdemeşekilleritaraflarınMaliyeNezaretleritarafındansonra-dandüzenlenmekşartıylaGoebeniçin30.000.000MarkveBreslauiçinise6.600.000Markolarakbelirlenmişti.DiğerdenizaltıvetorpidobotlarlaberaberOsmanlıDevleti,Almanya’yatoplamda95.400.000Marködemeyapacaktı.Buücretleregemilerinbü-tündemirbaşları ilebirlikte iki atımlıkmühimmattadâhildi.GemilerinkesindevirveteslimlerindensonraOsmanlıDevleti’ninmalıolacağıdasözleşmeyeeklenmişti.Budevir-teslimiseİstanbul’daolacakvebarışantlaşmasındansonragerçekleşecekti.Devir-teslimtöreniileilgiliayrıntılardantaraflarınBahriyeNezaretlerisorumluola-caklardı74.

Bahriye Nazırı Cemal Paşa, Goeben ve Breslau savaş gemilerinin OsmanlıDevleti’nesatılmasıileilgilisözleşmeyi20Eylül1917tarihindeSadaretmakamınınonayına sunmuştu75. Sadaretin onayı ile birlikteOsmanlıDevleti’niBirinciDünyaSavaşı’nasokanGoebenveBreslausavaşgemilerininhakikianlamdasatınalınmasıgerçekleşmişti.

Sonuç

OsmanlıDevleti,XIX yüzyılın ikinci yarısında SultanAbdülaziz’in çabasıy-lamodern ve güçlü bir donanma vücuda getirmişti. Büyük borçlanma neticesindedünyanın engüçlüdonanmalarındanbirine sahipolanOsmanlı, bununbedelini deiflasedereködemekzorundakalmıştı.SultanII.Abdülhamiddönemindeisedonan-mapolitikasıgözdengeçirilerekihtiyacagöreyenigemialımıvemevcutlarıntamirveonarımıgerçekleştirilmişti.II.Meşrutiyet’inilanıilebirlikteOsmanlıDevleti’nindenizgücüneyatırımlarıartmayabaşlamıştı.Budönemdekullanılmışgemialımlarınailaveteninşaedilmeküzereyenigemisiparişlerideverilmişti. İngiliz tersanelerinesiparişedilenReşadiye’yeekolarakyapımıbitmeküzereolanSultanOsman-ıEvvel

73 DMA,BN, No.2/19,29Ağustos1917,lef9.74 DMA,BN, No.2/19,11Eylül1917.Ayrıntılıbilgiiçinbkz.EkI.75 DMA,BN, No.2/19,20Eylül1917.

81


savaşgemileriOsmanlı’nınkaderinebüyükölçüdeetkileyeceklerdi.Bugemilereİn-gilteretarafındanelkonulmasındankısabirsüresonraÇanakkaleBoğazı’ndanGoe-benDretnotuileBreslauKruvazörüdedevletinsonunugetirecekti.

Tarafsızlığını ilan etmişOsmanlı Devleti’nin savaş hâlinde olan bir devletinzırhlılarınaboğazları açması veonları himaye etmesi uluslararası diplomatikkrizeneden olmuştu.Artan baskıları bertaraf etmek için dünya kamuoyu aldatılarak adıgeçensavaşgemilerininAlmanya’dansatınalındığıyalanıortayaatılmıştı.Buyalan,Osmanlı-Almanyagizliittifakantlaşmasıçerçevesindesöylenmişti.ÇünkümüttefikdevleteaitsavaşgemilerininOsmanlıkarasularınındışınaçıkarılmasımevcutantlaş-mayıgeçersizkılacaktı.AntlaşmayıfedaetmekistemeyenOsmanlıDevleti,gemilerikabuledereksavaşagirişsürecinihızlandırdı.

GoebenveBreslau,görünüşteOsmanlıbayrağıçekilenveisimleriTürkçeola-rak değiştirilen ama yapılan sözleşmeye göre bütün personelinin ve faaliyetlerininsorumluluğuAlmanİmparatorluğu’naaitsavaşgemileriydi.OsmanlıDevleti,buge-miler kendisine ait olmamakla beraber, yaptığı açıklama sebebiyle, 29Ekim1914tarihindeKaradeniz’deRuslimanlarınınbombalanmasınınsorumluluğunukabullen-mekzorundakalmıştı.SavaşagirmemekadınayoğunbirçabasarfetmesinerağmenAlmanya’nınplanınayenikdüşmüştü.

Gemilereaitsatışsözleşmesindeveöncesindeyapılangörüşmelerdeüzerindedurulanenönemlinokta,bugemilerinBirinciDünyaSavaşı’ndanönceolduğugibisonuna kadar daAlman İmparatorluğu hizmetinde olacağının vurgulanmasıydı. 11Eylül1917tarihindeGoebenveBreslau’nunsatışsözleşmesininimzalanmışolması,konubağlamındaönemlibirtarihîgerçekliközelliğiarzetmektedir.DolayısıylaOs-manlıDevleti,BirinciDünyaSavaşıöncesinde,sırasındavesonrasındakendisineait-mişgibigörünenamagerçektehiçbirzamansahipolmadığıGoebenveBreslauisimlisavaşgemilerininfaaliyetleriyleyıkılışsürecinisonlandıracakbüyüksavaşiçerisinesürüklenmiştir.

BugemilerdenBreslau(Midilli)20Ocak1918tarihindeİmrozHarekâtıolarakadlandırılan görevdemayına çarpması sonucubatmış,Goeben (Yavuz) ise, bu ha-rekâttayaraalarakI.DünyaSavaşısonunakadaraktifgörevdençekilmiştir.30Ekim1918 tarihinde imzalananMondrosAteşkesAntlaşması ileOsmanlıDevleti için I.DünyaSavaşıfiilensonaermiştir.Mütarekenin6.maddesiilesahilgüvenlikvezabıtahizmetleriiçinkullanılacakküçükgemilerdışındakibütünharpgemilerininmüttefik-lereteslimivegösterileceklimanlardakontrolaltındatutulmasıgerektiğindenYavuzSultanSelimzırhlısındakiAlmanmevcudiyetiresmensonaermiştir.

82

Salih KIŞ

Kaynakça

I-Arşiv Belgeleri

A-Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)BâbıâliEvrakOdası(BEO)DahiliyeNezaretiEmniyetiUmumiyeMüdüriyetiEmniyetŞubesi(DH.EUM.EMN)HariciyeNezaretiSiyasiKısım(HR.SYS)Meclis-iVükela(MV)

B-Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Deniz Müzesi Arşivi (DMA)BahriyeNezareti(BN)GemilerBölümü(GB)

II-GazetelerİkdamTasvir-iEfkârTercüman-ıHakikat

III-Tetkik EserlerAKBAY, Cemal, Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Osmanlı İmparatorluğunun Siyasi ve Askeri

Hazırlıkları ve Harbe Girişi,C.I,GenelkurmayBasımevi,Ankara1970.AKSAKAL,Mustafa,Harb-i Umumi Eşiğinde Osmanlı Devleti Son Savaşına Nasıl Girdi,İstanbulBilgi

ÜniversitesiYayınları,İstanbul2010.ALKAN,Necmettin,“AlmanKaynaklarınaGöreOsmanlıDevleti’ninBirinciDünyaSavaşı’naGirmesi”,

Uluslararası 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak, 20-21Kasım2014İstanbul,s.157-178.

AmiralLorey,Türk Sularında Deniz Hareketleri,çev.H.SamiTekirdağlı,GenelkurmayBasımevi,İstanbul1936.ASLAN,Esat,“GobenveBreslau’ınAlınmasınınPerdeArkası,ABD’ninYunanistan’aVerdiğiİkiSavaş

Gemisi”,Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi,S.16,Ankara2010,s.67-88.ATABAY, Mithat, “Osmanlı İmparatorluğu Hizmetinde Breslau (Midilli) Kruvazörü”, Çanakkale

Araştırmaları Türk Yıllığı,S.18,Çanakkale2015,s.117-129.AYDEMİR,ŞevketSüreyya,Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa,C.II-III,RemziKitabevi,İstanbul1971.BLACK,Jeremy,SavaşveDünya,AskeriGüçveDünyanınKaderi1450-2000,çev.YelizÖzkan,Dost

Kitabevi,Ankara2009.BAYUR,YusufHikmet,Türk İnkılabı Tarihi,C.III,KısımI,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara1983.BLEDA,MithatŞükrü,İmparatorluğun Çöküşü,RemziKitabevi,İstanbul1973.BÜYÜKTUĞRUL, Afif, “Osmanlı Devleti’nin Yapmayı Tasarladığı Son Donanma”, Belgelerle Türk

Tarihi Dergisi,İstanbul1968,S.2,s.67-72.CemalPaşa,Hatıralar,haz.AlpayKabacalı,İşBankasıKültüryayınları,İstanbul2006.ERICKSON,EdwardJ.,Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu,çev.Tanju

Akad,KitapYayınevi,İstanbul2003.GÜLERYÜZ,Ahmet-BerndLangensiegen,Osmanlı Donanması,DenizlerKitabevi,İstanbul2007.GÜVENÇ, Serhat, I. Dünya Harbine Giden Yolda Osmanlıların Dretnot Düşleri, İş Bankası Kültür

Yayınları,İstanbul2009.

83


KARABEKİR,Kazım,Birinci Cihan Harbine Neden Girdik?C.I,EmreYayınları,İstanbul1995.KAŞIYUĞUN,Ali,Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Devleti’nin İttifak Arayışları ve I. Dünya Savaşı’na

Girişi (1911-1914), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,BasılmamışDoktoraTezi,Kahramanmaraş2014.

KELEŞYILMAZ,Vahdet, “BelgelerleTürkiye’ninBirinciDünyaSavaşı’naGirişSüreci”,Erdem,C.X,S.31,Ankara1998,s.139-153.

KRAUS,Th.-KarlDönitz,Goeben ve Breslau’nun Deniz Seferleri,çev.MustafaHaydarCümbüş,OrientYayınları,Ankara2013

KURAT,AkdesNimet,Türkiye ve Rusya: XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşı’na Kadar Türk-Rus İlişkileri (1798-1919),AnkaraÜniversitesiBasımevi,Ankara1970.

KURTOĞLU,Fevzi,Birinci Dünya Savaşı ve Çanakkale’de Türk Donanması,GezegenBasım,İstanbul2015.Mehmed Selahaddin Bey, İttihad ve Terakki’nin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılışı Hakkında

Bildiklerim,İnkılabYayınları,İstanbul1989.MENTEŞE,Halil,Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları,HürriyetVakfıYayınları,

İstanbul1986.MÜLHMAN,Carl,İmparatorluğun Sonu 1914: Osmanlı Savaşa Neden ve Nasıl Girdi?,çev.KadirKon,

TimaşYayınları,İstanbul2009.MÜTERCİMLER, Erol, Destanlaşan Gemiler: Hamidiye, Yavuz, Nusret, Alemdar, Kastaş Yayınları,

İstanbul1987.NOPPEN,RyanK.,Osmanlı Deniz Harekâtı 1911-1918, çev.EmirYener, İşBankasıKültürYayınları,

İstanbul2016.NOYAN,BahriS.,“BirinciDünyaHarbi’neNasılGirdik?”,Hayat Tarih Mecmuası,S.7,İstanbul1997,s.47-55.ORBAY,Rauf,Cehennem Değirmeni,EmreYayınları,İstanbul1993.ÖĞÜN,Tuncay-AlifnaSibgatulina,“TürklerinveRuslarınGözüyle100’üncüYılınaGirerkenKaradenizBaskını

veOsmanlıDevleti’ninI.DünyaSavaşı’naGirişi”,History Studies,C.V,S.6,Ankara2013,s.90-111.ÖRENÇ,AliFuat,“DenizKuvvetleriveDenizHarpSanayii”,Osmanlı Askeri Tarihi, Kara, Deniz ve Hava

Kuvvetleri 1792-1918,ed.GültekinYıldız,TimaşYayınları,İstanbul2013,s.121-161.ÖZGÜLDÜR,Yavuz, “OsmanlıDevleti’ninBirinciDünyaSavaşı’naGirişiGoebenveBreslauOlayı”,

Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi,S.4,Ankara2004,s.111-117.SABİS,Aliİhsan,Birinci Dünya Harbi,C.I,NehirYayınları,İstanbul1991.SANDERS,LimanVon,Türkiye’de Beş Yıl,çev.M.ŞevkiYazman,BurçakYayınevi,İstanbul1968.SERTOĞLU, Mithat, “Birinci Cihan Savaşına Girişimizin Gerçek Sebepleri”, Belgelerle Türk Tarihi

Dergisi,S.15,Ankara1968,s.10-12.SHAW,Standford J.,Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun Savaşa Girişi, çev.Beyza

SümerAydaş,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara2014.TalatPaşa,Talat Paşa’nın Anıları,Yay.haz.AlpayKabacalı,İşBankasıKültüryayınları,İstanbul2003.TUNA,Ozan,“AmiralSouchon’unDonanmaKomutanıOlmasıveRusLimanlarınınBombalanması(29

Ekim1914)”,OTAM,S.36,Ankara2014,s.201-227.TUNABOYLU, İskender,“TarihinSonDretnotu:Yavuz (Goeben)”,Turkish Studies,C.X,S.1,Ankara

2015,s.771-802.TÜRKGELDİ,AliFuat,Görüp İşittiklerim,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara1984.ZiyaŞakir,1914-1918 Cihan Harbini Nasıl İdare Ettik?,AhmetSaitMatbaası,İstanbul1944.

IV-Webhttps://en.wikipedia.org/wiki/Eduard_von_Capelle/20.02.2017

84

Salih KIŞ

EKLER

85


86

Salih KIŞ

birinci dünya savaşı’nın seyrini değiştiren goeben ve ... · birinci dünya savaşı’nın...

Documents