311n. zenbakia zemendia 2005

BIZKAIKO FORU ALDUNDIAKULTURA SAILALAGUNTZAILLE

bizkaitarrai-bizkaieraz*

www.euskerazaleak.biz

Ejipto’ko Faraon’en aldian, ugariak ziran garia gaidaben ipuiñak Oiñarriko egia auxe da: gari barik ezinleike ogirik edo opillik egin.

Ejiptoarrak garia ereiteko sasoian Osiris jainkoarenirudi bat sartzen eben lurpean, uzta barriagaz bera bebarriro jaoi daiten. Iñoz gizakiren bat edo idi gorriren bateskintzen eutsoen eta idi orren autsak aidean zabaltzenebezan, kolore gorri ori garialearentzat ona zalako.

Iris jainkoak be bariaren alde egiten eban.Grezia’tarrak Demeter esaten eutsoen eta onen irudia-

ri landara-buru bat ipinten eutsoen buruan ereinda.Orreik ipuin utsak dira. Ale bakoitxak bere sasoia

dauka eltzeko baiña gaur be gauza arrigarria da gizakiakezin egin dauan ale bat eskuetan eukitea!

K.a. sei-bat gizaldi bizi ziran erriak, garagarra, garia,oloa, kizkia ta artatxikia ezagutzen ebezan.

Mesopotamia’n garagarra ta garia nastau egiten ebe-zan garagardoa egiteko.

Erromatarrak aledun bi orreik ogia egiteko erabiltenebezan garia eta ogi ori oso gogoko izan da arrezkeroXVIII gizaldira arte eta Norwega’ko erri batzutan orain-diño be erabilten da.

Zikirioa edo zentenoa Turkestan’etik ekarria da etaonen urunagaz egiten diran opillak lili ubelaren usaiñadauke. Ogi au zan erdi-aroan alemanen janari gurena.

Kizkia, gari-antzekoa da izan be, Nepal eta Mantxu-rian sortua da eta andik XV Gizaldian ekarria. Errusia’nbarazkitzat dauke eta utsik naiz gariari lotuta ogia egitekoerabilten dabe.

Oloa edo abena zabal dabil gure artean eta basa-olotikaldatua da. Eslabia’n zukua ateraten eutsoen, anglosajoianlapikoan egozteko artzen eben eta guk oloagaz gaur be biz-kotxoak egiten doguz. Zamarako abereai emoten be ona da.

Artoa Ameriketatik ekarriak eban Ernaniar baten etaXVI gizaldian erein eban emen lenengoz. Gaur milla taberreun arto-mota ezagutzen dira. Kolon ameriketara joanbaiño lenago Aztekak eta mayak ereten ebe artoa eta txi-txa deritxan edaria be egiten eben garau onegaz. Euskal-dunak morokilla egiten doguz artoagaz eta asturitarrak«borona» Taloa ta artoa ugari izan dira gure artean.

Baiña begiratu dagiogun astiroago gure egunerokoogiari.

Udako oporraldia amaitzen danean, urrillean, zelaizabal-zabaletan idi buztarriak asten ziran lurra lantzen etaereitereako tajutzen.

Gero lur-gaiñean gari-azia zabaltzen da parrastaka.Azi bakoitxak ebagi bat dauko erdian eta urre kolorekoada, biaña aldi andi bat igaroten da ereiten dan taju orreta-ra azi barria agertu arte. Onelan:

Azitxua lurrean sartzen da, naikoa sakon gorantzajoten daualako, eta gero giroaren zain dago, izotzak lan-

darea il be egin leike. Negua igaroten danean, azal orlegimeeak estaltzen dau lurra, orreitarako landara bakoitxakogeta amar azi emon daikez. Uztailla eldu baiño lenagoelduko da, lur batzutan, beroetan, ariñago.

Ikuspegi ederra gari-arlo luze zabalak eldu ondorenerakusten dabena.

Lenago segeagaz ebagiten zan, baiña orain tramanku-lu aundiak dagoz garia zorroan sartu arte gertatzeko. Etagaltsua ona izaten da abereen janari lez, asketan ipinteko.

Gariari autsa kentzeko antxiña artzea erabilten zanaizetan, gero tramankuluak etorri ziran zeregin au betete-ko. Eta gari garbia gertu dago errotara eroateko eta urunbiurtzeko.

Uru onegaz lenago bakoitxak egien eben etxerako ogiaetxe-aurreko laban edo subeteko autspean, baiña orainogigilleak irabazi aundiak ateraten dabez ogia salduta.Ba-dira orregaitiño, baserrietan ogi gozoa egiten jarrai-tzen dabenak eta ogi onek aste osorako balio izaten dau.

Eun urun-kilok eun eta berrogeta bost kilo ogi emotendauz, urun-lorearena izaten da zuriena eta au erabilten dagozokiak egiteko.

Ori da gari-azi txikiaren edestia.Birmania’n ugoloa edo artatxikia (mijo) ereiten dabil

Sabi deritxon neska bat eta otoitz au egiten dau «Zatoz,artatxikiaren espiritua, zatoz sortalderik naiz sartaldetik,txorien paparretik, ibaiko berdearen naiz tximiñoarenmatrailletik, elefantearen zurretik. Zatoz naiz Asum’etiknaiz Birmania’tik, zatoz urriñeko bakar-errietatik artatxi-kiaren arnasa, zatoz aizetegi guztietatik, zatoz».

Neskatilla orrek ba-ekian berak espiritua eukala etaartatxikiak (mijoak) be alan uste eban.

Aurten ez dogu goserik izango, diño aateak, au zorio-na! Kontuan artu lur osoan irutatik bik mijoa jaten deba-la. Geuk be jaten genduan artoa etorri baiño lenago. Bimilla artatxiki-mota baiño geiago dagoz munduan.

Alde aurreratuetan baserrian lortzen dan artatxikiajaten da, baiña toki txiroetan mendietan sortzen dana dabejanari.

Kristo’ren aldi inguruan eroan eben landara auKorea’ra eta Asia’ra, baiña ordurako ezaguna zan Meso-potamia’n Alexander’en sasoian.

Antxiñatik entzuten da Aljerian gau izartsuetan kus-kus-zaratea, artatxikia eioten dabillen emakumearena daeta berak egiten dauan janaria da kuskusa.

Lau metro luze be euki leikez landara oneik. Kauka-so’tik Siberai’ra artatxikia ugari ikusikok dozu, eslabi-tarrak egositan jaten dabe eta esklabo baltzak Afri-ka’tik Ameriketa’ra eroan dabe. Mundua guztian dau-kagu.

OLAZAR’tar Martin’ek

LANDARAK

LANDARAK: GARAUDUNAK(ALEDUNAK)

ETXEBARRIA TAR BINGEN

Euzko seme jatorraizatez ta egitez,ondo, bikaindua,dizdizera ederrezargitu dozu gogozlurrean zerua.

BIDASOLO TAR LUISA

Bakioko loreaederrez jantzirik,zerua zan zuretzatbizitoki bikain au,egitez, ondurik.

ITZIAR ETXEBARRI...

emakume argiaMungiaren aurrez,erri aundi eder batzugaz dabil ikastenzoriontasunez,

JULEN ETXEBARRIA

Kimika sail aundianjakintsu zarana,gogo onez jarraituEuskadi argitutenKimika erara.

ANDER ETXEBARRIA

Lerrolari bikaiñaeuskaldun gizadian,bide zurrak argitu zurtasun gogoagazEuzko Aldundian

JOSU ETXEBARRIA

Gogo-iztilariajakintza bidetan, argitu jakiturizEuzko erri maiteaaurrerapidetan.

JON ETXEBARRIA

Ondasun zuzendarijakintsu artean,emon da zabal zazuegizko bide zurraaurrerapidean.

PAULIN

1

ZER

EUZKO SENDI AINTZAGARRIA

ALDIZKARI ONEKBIZKAI’KO FORU-ALDUNDIAREN

DIRU-LANGUNTZA JASO DAU

bizkaitarrai-bizkaieraz*

LUTELESTIA

2

MEXIKOEspaña lako lau da zabaleraz Mexiko eta uri eder asko

dauz. Kolon ara joan baiño lenago azteka eta maya areikjakintzak ederrak eta gogoangarriak ziran.

1821n. urtera arte España’ren menpean egon zan,baiña arrezkero aurrera-zale agertu da beti, bai edertianeta liburugintzan eta bai salerosketa eta langintzan.

800 egazkin zelai dabez, aundiak edo txikiak, eta garia,artoa eta arrorio ugari dabez euren esku eta zidar-meatze-tan munduko bigarren laterria dira.

Iru ameriken (ego,ipar eta erta) erdian dagoz .KUBA

Emen tabakoa ta kañabera-azukarea dira irabazbiderikaundienak. Fidel Kastro’k ondo daroa kultura-arloa, batezbe medikutza, baiña ugarte eder au oso atzeratuta dauka,bai politika’n eta bai ondasun-arloan. Oso txiro bizi dabertako jentea eta ara doazen turistak aberats.GUATEMALA

Maia’tarren jakintzaren sorlekua da eta kafea ta kotoiadauz irabazbiderik aundiena. Orrei laguntzeko bananak,kakaoa ta artoa.HONDURAS

Lur-gaiñeko aberastasuna bananak dira eta lurpeanzidarra eta urrea.KOSTA RIKA

Izen ori zeozergaitik artu eban lurralde eder onek:Loratsua da, abereak dauz ugari, kafea edo akeita,kakaoa,zura.Lurralde aberatsa da.SALVADOR

Sumendiz josita dago lurralde au eta kafea ugari eukiarren, lurralde txiroa da.NIKARAGUA

Ruben Dario olerkari aundiaren lurraldea, lurraldezabala ta jakintsua.PANAMA

Urbide edo kanal ospetsua dau irabazbide nagusi.Laterri Batuen esku egoan, eurak egin ebelako, baiñaTorrijos’en aldian sartu zan Panama’tarren eskuetara.Salerosketarako bide lez diru-iturri aundia, Egoamerika-ren barrenetik bira egin bearrean, igarobide zuzena talaburra dalakoLATERRI BATUAK

Iparramerika’ren erdian dagoz.Kalifornia epela dago Itxas-Barea’ren ondoan, frutak

ugari dauzala:madariak, sagarrak, laranjak eta maatsabatez be.

Erdialdea “rantxo” edo baserriz beterik dago eta tokiaberetsua da.

Iparraldean garia, artoa, eta azukaredun arbi nagusiedo erromalatxea dago.

Sarkaldean, Atlantik Itxasorantza meatzak dagozugari, Apalatxe mendiak ospetsuak dira ikatz-toki lez.

Danean ur-jauzi aundiak dagoz ugari eta indarra lor-tzen da lantegietarako.

Berrogeta amar laterri alkartu dira, orregaitik dauz 50izar euren ikurriñak.

Biztanleak geienak Europa’tik joanen ondorengoakdira eta geroago etorriak azal oridun batzuk eta Afrika’tikjopu ekarritako baltz ugariak.

Europa’tik ara joanak ez ziran nastatu bertako indita-rrakaz. Naste ori egin eben españatarrak egoaldean eta ezzan naste ona gertatu.. Emen inditarrak, zori txarrez, baz-tertuta geratu diran eta orain be bazter orreitatik, erreser-betatik, urten eziñik edo aurrera egin eziñik dagoz.

New York edo York Barri uri aundia dago Atlantikitxasoaren ertzean, munduko uririk eta kairik aundiena.

Etxe goreak edo “rascacielos” diralakoak egin dabezbiztanle asko batu diran tokietan guztiai etxeak izendatze-ko, baita idaz-gelak mundu guztirako egiteko. GogoratuTorre Bikoitxen jazokizun negargarria!

Eskualde au da munduan aurreratuena eta kotoia,arro-rioa eta arri.ikatza ateraten onena, orregaitik daukez mun-duko burdin-lantegirik eta trenbiderik onenak.

Konturatu beitez Laterri Batuetako biztanle ondo oi-tuak, munduko gosea eta atzerakuntza kentzeko lana eginbear dabela, baita kutsadura kentzeko agiria izenpetu be.Arazoa ez dabe konponduko guda eginda, txiroen lagunizanda baiño. Islandarrak sendo agiri dira!KANADA

Ia-ia Europa osoaren besteko lurraldea da Kanada.Laterri artean isillik agiri da, noizean bein anglofonoen

eta frankofonoen arteko gataska auteskundeetan agertzenez danean.

Iparraldean izotza dago urte osoan, Laterri Batueta-koak diran eskimalen ondoan,trineoen lurra dan Alaskaaldean. Alaska au 1958n. urtean alkartu zan Laterri batua-kaz 49n. laterri lez.

San Lorentzo ibaiak banatzen dau Kanada LaterriBatuetatik eta frankofono ta alglofonoen artean inditarbanaka batzuk be bizi dira.

Aberastasuna abereak dira eta igale-landarak, arroioata meatzak lagun.

Arri-mendien alboaetan europarrak garia artzen dabe.Etorkizun aundiko lurralde itxaropentsua da Kanada.

OLAZAR’tar Martin’ek

LUTELESTIA: ERTAIN ETA IPAR-AMERIKA

Gizaki-enda jator bat bizi zan antxiñatik Hoang Ho eta“Ibai Oria”ren arandian. “Ule-baltzak” esaten eutsen eurenburuai, baiña beste enda batzuk be bizi ziran ingurue-tan,Txina´ren barruan:Egoaldean, Yan-Tse-Kian edo IbaiUrdiñaren alde bietan, sortaldeko mendi-tontorretan etaitsas-inguruetan.

“Ule-baltzak”izan ziran biziera ibiltariari agur egin etatoki ziurretan lenengo geratu ziranak eta lurra lantzenlenengoak.

Baiña ez ziran aloso bizi.Neguan ibai aundia leitu, izoz-tu, egiten jaken eta aize otzak joten eben inguruan mende-bal-aldetik. Udabarrian uriolak izaten jakezan ondatzailleeta udan legorteak ziran nagusi. Urarentzak erretenak eginbear izaten ebezan arlo egarrituak asetzeko.

Baiña lurra bera emonkorra zan eta izardi askorenondoren lortzen eben uzta.

Lur landuak zabaltzeko zingirak agortu eta oianak sor-tzen ebezan.

Buztin errezko etxe apaletan bizi ziran eta salerosketa-rako bearrezkoak ziran joan-etorriak ibai-ontzietan egitenebezan, ibaian gora naiz beera.

Uri bakoitxak eukazan bere agintariak, bakea zaintzekoeta lan-eragiteko. Geroago, merkataritza indartu zanean,eta joan-etorriak be ugariagoak biurtu ziranean guztientzatagintari bakarrak eta lege bardiñak ipiñi ebezan.

Salerosketarako kobrezko txanponak eukezan eta azo-kak uriz uri txandaka ospetzen ziran egun jakiñetan. Ibaiakez ziran egokiak uriak alkarragaz lotzeko etalegorreko ibilbideak ugaritu ziran eta salgaiakeroateko abereen ordez gurpil gurdiz eroateaasmau eben.

Euren asmapena izan zan izar-mapak irar-tea eta banbu-azaletan idaztea. Idaztea tamarraztea gauza bat ziran txinatarrentzat etaitz bakoitxak eukan bere marrazkia. Orrelanidatzi ebezan euren gertakuntzak eta etorkizu-nerako edesti zaar bat itzi eben.

Trebeak ziran txinatarrak jantziak egiten,lenengo narruzkoak, gero artille edo lanaz-koak eta azkenean sedazkoak. Mazuzta zuga-tzarren orriz janaritzen zan euren seda-arra etaorrein ari zotillak arildu eta eundu zan emaku-me txinatarren betiko lana.

Lana arintzeko abestu egiten eben jainkoenekintzak azalduz.

Iade arri-pitxi ederra eta ontzien gaiñekoapaingarriak edo buztin-lana bera eder-lanbiurtu eben.

Asieran giza-legez bizi ziran bake santuansenitarte aundiak, ildakoak gogoratzen,espiri-tu etxe-laguntzailleai eta lurrari berari itzalta-suna agertzen, jakiñeko erak eta oikuneak

artuta. Batez be lurra eben maite., bere mendi, ibai eta urte-aldiak kontuan artuta. Ortziari eta eguzkiari begirune aun-dia eutsen eta erriko agintariak opariak eskintzen eutsezan.Esker ona agertzeko lurra ongarritu egiten eben.

Baiña txinatar guztiak ez ziran zintzoak eta euren agin-tari guztiak be ez argiak. Sortu ziran an be gudak eta zala-partak, baiña urko laguna, norberaren etxea eta aberriagiza-legez eta itzalez begiratzen ebezan. Orrelan iraun alizan eben ainbeste Gizalditan.

MARGO EDERDUN ENTZIKLOPEDIA´tikOLAZAR´tar Martin´ek moldatua

ERRIALDEAK

ERRIALDE GUZTIEN EDESTIA8.-TXINATARRAK

3

Agureak agintari antxina’ko Txina’n.

DATORREN URTERAKO EGUTEGIA

Iretargiaren antzera dabiltz lurraren biran eta ludiarenerakar-indar edo atrakziñoaren eta urrintzera jokerearenindarraz.

Iparramerikarrak izan dira lenengoak olako sateliteakbarriro eskuratzen:Diskober XIII izan zan lurraren biran750 000 km. eginda, 29 ordu bete ondoren lurrera ekarriebena.

Diskober XIV egin eben gero. Errusiarrak txakur emebi bialdu ebezan eta gero ekarri.

Sateliteak eguratsaren barriak emoten ebezan asieran,baiña gaur argazkiñak,irratiak eta telebista-tresnakdaroez eta 1962n. urtean asita telebistak mundu guztianbarriak alkarri emoteko eta telekomunikabideetan erabil-teko dira, eta telefono-bideak izateko be.

IZAR-ARTEKO GELTOKIAK

Au da urrengo urratsa: Alemanak asi ziran izarbelenartean egonleku edo geltokiak ipinteko usteetan: Sateliteaundiak dira oneik eta ordu bian emoten dautsoe biragure munduari.

Lenengo zeregiña jakintza-gaiak aztertzea da, erakar-indar barik gauza barriak ateraten diralako, gero andikizartegia aztertuko dabe eta bertatik beste geltoki baturriñago ipinteko bideak artuko dira eta emendik arajoan-etorriak be erreztu eta ugaritu egingo dira. Asi diradirudunak ara joan-etorriak eratzen.

Gizonak koetearen barruan dirala egin bearko dabelan, izartegiko soiñekoz edo “eskafandra”z jantzita,arna-sea artzeko bideak be billatzen dabez.

Eta, danaren gaiñean babeski mee eta gogor bat dau-kela, barruan daukez ofizinak,laboratorioak, begira-kabinak, jantokia,lo-gelak... eta dana ondo ta eroso. 30edo 50-bat lagun bizi al izango dira barruan, izartegianeta emendik 2 000 km.’ra.

Koeteak eroango dautsez janariak,500 kg. Eta ura,edariak, oksijenoa...Oneik dira izartegiko taxiak.

Taxi ori ara eltzen danean kanpoko atea idegiten daeta taxia sartu eta gero kanpoko atea itxi eta barrukoazabaldu.Eta ori abiada ikaragarria galdu barik. Taxi dankoete ori barriro lurrera datorrenean, ondakin guztiakekarri bear dauz. Ezin leiotik bota, etengabeko biraketangeratuko litzakezelako.

IZARBELETAKO GIZAKIA

1961n. urtean, urterrillaren 31n. egunean joan zanizartegira Han 65. Txinpanze ondo ezi bat barruan eroia-la eta onek ondo bete eban bere zeregiña. 13 minutubarru ibilladia eginda etorri zan eta ortik ikasi zan, Mer-kury eginbidean zelan bialdu ara gizakiak.

Aste bi geroago Errusiarrak bialdu eben satelite aundi

bat eta andik Marte’ra koete bat. Iru illebetean eldu zanMarte’ra.

1961’ko jorraillaren 12n. egunean jantzi zan ibillaldiaundirako Yuri Gagarin. 9’ak eta 7’an urten eban etabanan-banan iru zatiak bidean itzi-ondoren eldu zan gureludia biribil ikusteko lekura eta an egoala emendik azter-tzen eben bere gorputzak zelan erantzuten eban. Geroetorri egin zan.

Urte beratan beste ipar-amerikar bik egin eben ori.1968n. urtean gabonetan Apolo VIII iparramerikarra

bialdu zan iru gizon barruan ebazala.

IZAR-ARTEAN IBILTEKO AMETSA

Amets ori bizi daukagu gizakiok, baiña bideak luzeaketa ibilgaillu ariñik ez. Argiaren beste, segundoko 300000 km. ibilli arren be, ori gitxi da argi-urteak eta millakurtetan ibilli bear dalako.

Baiña zer jazoten da Einstein’ek, errelatibitate bideakontuan dala, atera eban argiaren abiada ori baiño aun-diagoa lortu ezkero? Aldiak atzerantza egiten ei dau etaizarretatik datorrenak itxaso aundian iru puntu baltz, iruontzi ikusten ba-dauz, Kolon’en iru ontziak izan ei leite-kez. Gauza arrigarria eta pentsagarria ori!

Eta urrats bat. Iretargira eldu gara eta an ateratakoargazkiak telebistan ikusi al izan doguz. Ez ei ziran bene-takoak. Benetakoak txarto urten ei eben eta gero bestebatzuk egin eta orreik emon ei euskuezan. Dana dala,egia da, ara eldu giñala:”Gizonaren urrats txikia, gizadia-rentzat urrats aundia” ikusi gendun.

ZELAKO ALEGINAK EGIN ZIRAN

Txina’n polborea asmatu eben eta an egin ziran lenen-go koete edo txaplieguak, gero su-sirien leiaketak ikus-ten doguz, baiña ortxe dago danaren oiñarria.

Bigarren ludi-gudan alemana izan ziran V1 eta V2koeteak antolatu ebezanak Bretaña aundiaren aurka.

Gero koete zatidunak asmau ziran, bidean zati bigaldu eta ariñago egiteko.

Blockhaus’en egiten dira izartegira jaurtiteko koe-teak eta irugarren zatiaren barruan eltzen da satelitea:400 km.’ra izten dau lenengo zatia, 15 000 km’ra biga-rrena eta eguratsa izten dauanean azala galtzen dauandik aurrera alboko ikutuak berotzen ez daualako, etasatelite utsa geratzen da. Onek ordu bian emoten dautsobira gure munduari. Laster atomo edo kizi- indarragazjoango dira.

Aurrerapen aundiak daukaguz eta itxaropen aundia-goak.

OLAZAR’tar Martin’ek

IZARTEGIA

4

EGINDAKO SATELITEAK

5

TOPONIMIA AZALPENAK (BAKIO)

Urgurako atxa, Zabala, Zaitua, Zaitubeazkoa,Zubiaurregoikoa... Izen oneek deklinaukeran, artiku-lua galduko leukee, etxeko berbetan oikoa dan lez, adi-bidez:

Bengola-tikGoikola-raLorra-rantza

Aldeko-koAzeretxogoiti-raBeiti-rantzaGoiti-tikMinitu-raOndarr-ekoZaitu-tik

Errementeri-tikErrenteri-raTelleri-ko

– Gaur eguneko agozko euskeraz toponimoak, geie-nak, artikulu barik jokatuten diran ezkeroan, kontso-nantez amaituten diranai -e- lotura izkia geitutenjake berbetan gagozala, deklinabideko kasuak agozjokatutea errezago egiteko. Guk egindako bear one-tan ori ez dogu kontuan artu toponimoak idaztekoorduan, kasu bitan izan ezik, au da: -atxe, -gane,berba erroari lotuta agertuten diranetan; olan bada,Gaztelugatxe, Itxaspotorroatxe, Lukiatxe, Armo-kigane, Larragane...

– Izen toponimikoetan ñ, ll izkiak erabiltea eta h izkiaez erabiltea aukeratu dogu, toponimian onartu etaoikoa dan lez: Areaga, Osiñaga,Telleria, ....

– Kukutsa, Otsategi, Otsategitxu... leku-izen batzue-tan -ts izkiak erabiltea obatzat artu dogu -tx erabil-tea baino, agoz -tz agoskatuten dalako errian (kuku-tza, otzatei, otzateitxu), alan, gaur eguneko idazke-reagaz bat egitekotan.

– Itxaspotorroatxe, Itxastxoriatxe... leku-izenotan -tx izkiak erabiltea obatzat artu dogu -ts erabilteabaino, bizkaierazko tradizino idatzian eta toponi-mian itsaso berbea itxaso idaztea onartu eta oikoadalako. Ez, ostera, izen generikoetan (Areagakoitsas ibiltokia).

– Bakion j izkia geien-geienetan (dx) agoskatuten da,berbarako: jagon, jai, jaio, jaka, jakin, jan, jantzi,jaube, jaurti, jausi, jesarri, joan, jo, joko, josi, jus-turi... Berba gitxi batzuk ez dira, gaur egun, olanagoskatuten: jauna, Jaungoikoa, jente... Leenago ezzan izan alan, eta toponimian lotu da bertoko jato-rrizko agoskerea gaur egunera arte: Berjel (berdxe-le), Jata(mendi) (dxata-mendi), Jatabienerdia(dxatabidxenerdidxe), Jatatxikerra (dxatatxike-rra), Jauregi (dxauri), Jauregizar (dxaurisarre).

– Toponimo gitxi batzuk j izkiagaz idatzi arren, izkiori (x) agoskatu bear da, au da, h aspiratua agoska-tuten dan antzera: Birjilanda eta Birjinetxe leku-izenetan baino ez (eleizearen eraginez, seguruantzean).

– Erriko agoskereari eusteko Sanioanalde (sand-xoalde) eta Ioanlopetxena (dxolapitxiñe) leku-izen biotan, eurok idazterakoan, j izkia erabili bea-rrean, i erabiltea obatzat artu dogu. Alan da-etatoponimo oneen erro zaarrean: Iohannes pertsonaizen zaarra.

Berton aitagarri be deritxogu erreken izenak aukeratu-teko erabilitako jokabidea. Erreken izenak ezarterakoan,erreka bakotxaren sorburuko izena artu edo aukeratu dogugeienetan. Erreka izen asko batu dogun arren, geienakerrekon zatitxuenak baino ez dira eta ez dira, gure ustez,errekak eurak izentetako bestekoak. Alantxe bada, aukera-tutako bideari jarraituz: Oiagaerreka (1857), Uretakoerrekea (1855), Arkotxako errekea (1902) edo Luza-rragako errekea (1944), Osiñagako errekea (1826),Eitzagako errekea (1855), Zarragako errekea edoEstepona errekea (1629), Zumetzagaerreka (1910),Garrakolako errekea (1953), Amuntzagako errekea(1926), Seubaerreka (1910) eta Sardiñaerreka (1942)edo Sardiñaiturri (1942). Errekok erriko errekarik andie-nak dira izan. Erreka nagusia izentetako izen batzuk ager-tuten izan jakuz: Zarragako errekea, Estepona errekea,Kontxakoerreka (1921), Goikolako errekea (1944),Oiagortako errekea (1749), Erreka nagusia (1940),aukeran, bat baino, izen bi aukeratu doguz, alderdi batetik,Zarragako errekea izena idatzizko eta agozko tradizi-noan dagoalako eta, bestetik, Estepona errekea izena ida-tzizko leenengo erreferentzia dalako.

Mapa onetan agirikoak dira zeintzuk diran alboerria-kaz (Bermeo, Mungia, Jatabe eta Lemoiz) gure erriak

TOPONIMIA

dituan mugak eta munarriak. Munarriok, dan-danak,izena dauke eta ondoko zerrendan agertuko doguz,munarrien izenak eurak be erabateko edo besteko topo-

nimo biurtuta. Alan bada, mugaz muga eta beti Gaztelu-gatxetik ara asita, jakingarri eran, urrengo oneexekdoguz (1956):

TOPONIMIA

AZKEN OARRA: Bear au egiteko leku-izenen ganekoinformazinoa emon deuskuen gure erriko 172 andra etagizoneri biotz-biotzezko eskerrak emon gura deutseguz.

BIBLIOGAFIA ETA ITURRI DOKUMENTALAK

– BIENANDAZAS E FORTUNAS, Lope GarcíaSalazar, Bizkaiko Foru Aldundia, 1471-1479(1984ko argitalpena).

– HISTORIA DE BERMEO, Anjel Zabala Otzamiz,Bermeoko Udala, 1928 (2000ko argitalpena).

– DICCIONARIO VASCO-CASTELLANO, Plazi-do Mujika, Mensajero, 1964 (1981eko argitalpena).

– BAKIOKO ITXAS-ERTZEKO TOPONIMIA,Juan Maria Markaida, Anuario de Eusko-Folklore,Eusko Ikaskuntza, 1982.

– NOMBRES DE FAMILIA Y OICONIMOS ENLAS FOGUERACIONES DE BIZKAIA DE LOSSIGLOS XVII Y XVIII, Alfonso Irigoyen / Elisa-beth Olasolo, Bizkaiko Batzar Nagusiak, 1984.

– FOGUERACIONES DE BIZKAIA DEL SIGLOXVIII, Jaime Kerexeta, Labayru Ikastegia, 1992.

– LABAYRU HIZTEGIA, Alkarlanean, LabayruIkastegia, 2003.

– BAUA: Bakioko Udal Agiritegia

– BEUA: Bermeoko Udal Agiritegia

– BFAA: Bizkaiko Foru Aldundiko Agiritegia

– GJE: Gernikako Jaubetza Erregistroa

Iniaki MARTIARTUBAKIO

6

Bakio eta Bermeo artean: Bakio eta Mungia artean:

M-3T Sanioanalde M-3T Zarragako errekea M-2 Sanioanalde M-2 Goikolea M-3 Urizarreta M-3 Goikolea M-4 Areagakolanda M-4 Goikolea M-5 Areagakolanda M-5 Lukiatxe M-6 Urgitxi M-6 Tallu M-7 Goienburu M-7 Tallu M-8 Txikoarriaga M-8 Ugartebarri M-9 Txikoarriaga M-9 Ugartebarri M-10 Txaralekoiturri M-10 Zarratxo M-11 Miruotabarri M-11 Aretximieta M-12 Katiluiturri M-12 Garrakola M-13 Andramarieta M-13 Garrakola M-14 Dikobaso M-14 Jata

Bakio eta Jatabe artean: Bakio eta Lemoiz artean:

M-3T Jatabienerdia M-3T BarberuarenkurtzeM-2 Jatatxikerra M-8 Usategi

M-7 UsategiM-6 Usategi M-5 Usategi M-4 UsategiM-3 UrrezilloM-2 UradarionaM-1 Uradariona

Gizakiak asmakizun aundi bat egin ebanabereak etxeratu ebazanean eta zorionez aba-reak beti izaten dira etxeko lagun onak. Euren-tzat gaurko idazki apal au.

Begiratu bei-taldea muño orlegiaren gai-ñean, adar luzeak, tente, lasai eta baketsu.Euren urre-orizko estalkia agur egitendagoan eguzkiak larrosa-kolore biurtzendau.

An urriñean dagoz uro-antzeko abereak,ez dira onak esnetarako, errape-legorrakdira, eta ez dira onak lanerako be, buzta-rriari gorrotoa dautsoe. Baiña onuragarriditu baserritarrak urtean txal bat dakarrela-ko.

Apur bat beerago,astotxua doa bidezidorretik draka-draka. Jasan aundikoaberea, bete-betean zamatuta, artaldearenatzetik bideak egiten udaldiko barrutiugarien billa.Latza da astoaren bizitza!Baiña adiskide da alboan doan txaku-rragaz edo artzain-mutillagaz edougazabagaz.

Arratsaldea da eta erritik datoraste osorako artzaiñaren janaria-kaz eta euritarako aterki urdinaundiagaz.

Zlaldiak, astoak eta man-doak, laguntzaille onakdoguz. Idi bikotenbuztartuak lan askoegin dabe gureedestian laiariaerabilten naizg u r d i k a d a ketxera ekar-ten. Afrikaneta beste tokib a t z u t a nbeste itxurabatek abe-reak dabezlagun, kon-k o r - i d i a k ,esaterako

B a s a - m o r t u k oontzia esaten dautsegu ganbe-lu konkor bikoai naiz konkorbateko dromedarioai. Oneik

barik gizonak ezin igaro al izan-go leukez karabanetan igaro-ten dauzan basamortuak.Iraupenez eta jateko naiz eda-teko eraz arrigarria da abereau. Egunbatztan bizi leitekeurik edan bari eta bedar barikillebete osoa. Begi aundiaketa gozoak daukaz, baiña

motza ta traketsa da.,baiñalaguntza aundia emoten daus-ku. Eta beragandik dator Afri-

ka’ko ibiltarien aberastasunosoa.

Munduan diran piztiguztiakaz parekatu ezkero,

etxe-abereak gitxi dira, baiñajateko, jantziteko eta ibiltekobear dogu beste daukaguz

Aspaldiko 7000 urte oneitanlagun dogu gure etxeetan txaku-rra. Berba egiten ez daki baiña iabeste guztia bai. Bere b arruaausika eta alaurika agertzen daus-ku.

Nondik dator txakurra? Otsoaedo txakala edo basa-uxakurra eidai jatorri.

300’dik gora dira ezagutzendoguzan txakur-motak

Antxiña erregeakaz ibilten ziraneizan, oreiñak etabasjurdeak eizatze-ko, gaur txakurraazeri-eizarako daona, eper-txakurrakbe ba-dagoz, gal-goak eizarako onak,eta orduko 59 km.ko abiadea artuleike.

Otso-txakurra dal a g u n t z a i l l e r i konena eta argiena,

zaindaria,, mezularia,itsuen gidaria,.Bere

lengusua dan otsoarenantza dauka.

PIZTIAK

GURE LAGUNAK

7

Txakurra, gure laguna.

Txakur guztietan aundiena San Bernardo-txakurra eida. Onek edur-arteetan, alpe mendietan galduak askotanonik atera dauz.

Kanitxe-txakurra be txalogarria da eta iru gauza egi-teko ona,aatea arrapatu, gudariai lagundu, eta eizarakobe erabilten da.

Ospetsuak ziran erbi-txakurrak eta gero guztien ago-tan dagoz txakur-mota ñañoak:Pekindarra,Tenerifetarra,luluak, tximeleta-txakurrak,fox, txau-txau...

Katua? Zapi bizitza dituana? Ejipto’n sasi.jainko lezgurtzen eben, Erdi-aroan, ostera erre egiten eben.Batzuk maite dabe, beste batzuk gorroto. Eskatzeanegoten da zalea eta sutondoa dau maite. Batzutan makalagertzen da baiña urrengoa peloteagaz jokan ikusikodozu. Baiña bere begia beti egongo da kaiolan dagoankanariari begira. Bere erpak zorotzak dira ule.artean,eta ondoen janda egon arren be, saguen eiza ez dauizten. Errez biurtzen da basati izatera.

Abere laguntzailleen artean bikaiñetariak zaldia da.Asia’tik etorria ei da.

Urteak zear, gizonak zaldi mota bereiziak euki dauz,batzutan lanerako , lasterketarako, gurdiak eroeteko,...guztiak ederrak baiña edertasun ezbardiñagaz.

Zaldiaren begietan errez irakurriko dozu sena, arro-keria edo leialtasuna.

Zaliaren belarriak bed ba-dakie berba egiten: belarriaurreratuak dana ondo doala esan nai dau,, belarriakzuzen gora doazenean “egon zur” esan gura dau etabelarri tximurtu egiten diranean bildurra adieraztendabe.

Baiña goazen gugandik urren dagozen abereai begi-ratzera.

Txarria daukagu gure etxeetan, itxuraz zikiña baiñaizaten garbi gorbia, b ere bizia emon eta egunerako

naiz illebeterako naiz urtebeterako janariak emotendauskuzana: Egunerak barruzkiak, illebeterako buzkan-tzak edo solomoa edo saieskia, urte osorako lukainkak,urdaia, pernilla. Baserrietan gazunaskak beteten dauzeta bear dan janari eskiñi egunero.

Gure inguruan ardiak gitxiago dira Australia’n etaAfrika barrenean edo Arjentina’n baiño, baiña Euro-pa’n ardi gitxi dagoalako, ara sartzen garan neurrianugarituklo dira ardian gure artean. Baiña lana edo arti-llerik onena geurea da, merinoarena. Eta emendik zab-valdu da mundura ardi-mota au.

Auntzak be urri ikusten doguz gure inguruan, eta txi-rotasunaren ezaugarri izaten diar. Beiak,ardiak eta auin-tzak gaztai onak egiteko aukera damoskue.

Ez dogu amaituko beiai goratzarrea egin bagerik.Beiak iru onura ekarri dauz gure baserritra:Eznea,txalaeta lana. Orregaitik bei motak aukeratu egin bear izxandoguz.

Geurea zan bei pirine edo Auñamendi endakoa,basabeia be esaten dautsaguna, edo abelgorria be bai.Onek ez dau balio urtean txal bat eskintzekio baiño, ezdau eznerik emoten, ez lanik egiten, baiña basoan bizda, ardura gitxi bear dau.

Suiza’tik ekarri gendun bei gorrizkea , lanerako ona,urtean txal bat dakarrena, baiña ezne gitxi ta lodia dau-kana.

Olandarra da irugarren endea, onen narruko mar-goak zuria ta baltza dira eta esnea emoten da ona,urtean txal bat dakar eta lanerako ez dau balio. Onenondorengoak dira obeto gertatuta datozen frisoiak.Ikusten da arlo onetan Europaren menpean gagozala

OLAZAR’tar Martin’ek moldatua

PIZTIAK

8

IPUIN SARIKETA(BILBAO’KO UDALAREN BABESPEAN)

EUSKARAZALEAK ALKARTEA’K, urte guztietan lez aurten be, ipuin sariketea iragarten dau, oiñarri-arauak oneik dirala:– Ipuiñak euskeraz eta erriak erabilten dauan euskalkia erabilliaz idatziak izan bearko dabe eta idazkerea,

EUSKERAZAINTZA’k argitaratua eta ZER aldizkarian erabilten dana.– Ipuinak asmaturikoak edo errian batuak izango dira, ez idatzita dagozanak edo itzulpenak.– Luzeera iru orrialdetik laur orrialdera, idazkiñez idatzita eta bitarte bi dirala. Saria irabazten dabenak ZER’en argitaratuko

dira. Saririk irabazten ez dabenak be bai ipuiñaren barrenean idazleak baimena emoten dauanean.– Azillaren azkenerako EUSKERAZALEAK ALKARTEA’ren etxean (Bilbao’ko Colon de Larreategi, 14, 2ª eskoia) egon

bear dabe. Abenduaren azkenerako emongo da maikoen erabagia eta Zer’en agertuko da, Urterrillean, baita DEIAEgunkarian be albait lasterren.

– Sariak bost izango dira:1.ª 300,50 euro 4,ª 120,20 euro2.ª 240, 40 euro 5.ª 60,10 euro3.ª 180,30 euro– Ipuiñak zein ordeagaz bialdu eta karta-azal txiki baten barruan izen-ordea ta izena.– Epea abenduaren azkenera arte luzatzen da.

EUSKERAZALEAK

Balkoi bat dirudizuMAXA zoragarriaeukaldun errian,berez zara bikaiñaoiñetik ta burura edertasunian.

Giza jakituriakgoi-goratu zaitumendien artian,ederretan ederrenBarandiaran jaunakgoratuz itzian.

Alderdi danetatikgoragarria zaragiza begietan,Bizkai aldera adibalkoia dirudizuikusgarrietan.

Ardi zuri zuriakzoraturik dabiltzazzure magalean,usain gozozko bedartxit aintzagarriakgozartuz agoan.

Irrintziak entzunda,zaldiak, pozez, dabiltz,mendian saltari,gora ta gora MAXA,dirautzo eguzkiakMAXA guztiari.

Gozoz beterik dagozmendiaren egalakeztiak ondurik,erle aintzagarriakgoizian goiztar dabiltzegoak zabalik

PAULIN

9

ELERTIA

IDAZLE ZARRAK

Gure irakurleen jakintzarako eta irakurgai onuraga-rriak izan dagiezan, gure elerti edo literaturaren edestia,labur-labur, gaurtik aurrera zengaki batzutan idaztea otujaku. Geienetan Aita Santi Onaindiaren liburuetatik artukdoguz jakingarriak. Bati ipiñiko dogu idatz-zatitxu batirakurleak aztertu dagien.

Gaurko lan onetan idazle zarrai begiratuko dautsegu.Eta idazle zarrak diñogunean, 1545n. urtean lenengoliburu irarria agertu baiño lenago idatziak esan guradogu.

Gure idazle zarrak aberastasun aundia dira elertiarenedestian.

139 olako olerki dakaz Aita Santi’k Milla Olerki Ederbare liburu gogoangarrian.

Sei arloetan moltzotuta datoz olerki guzti oneik: 1.–Gerta-olerki zarrak. 2.– Maite leloak. 3.– Irri ta negar. 4.–Ardo-kantak. 5,– Jainkotiak. 6.– Pastoralak. Or sartzendira baita, bertsolarien lanak eta eskaleen kantak be.

Gogoratu daiguzan batzuk.Lelo’ren kanta, Bizkaitar batek 1529n. urtean idatzia.

Beotibar’ko gudua, giputzen eta naparren arteko ara-zoa(1321); Milia Lastur’en kantua, benetan irakurgarria.Perutxo’rena, Menendez Pelaio’k 3n. Zelestina liburuanaurkitua (1536) Alos Torrea...

Baiña idazle zar onein artean aberastasunik aundienaPastoralak dira. Oneik ez dira besterik Ipar-Euskalerrianerdi-arotik datozen antzerkiak baiño Asko dagoz etaantzerki-arlo orretan Europa’ko abertastasunik aundienadira. Dama de Elche’ren tankerakoak dirala esango dogu,baiña arlo zabal baten.

Ona emen Beotibar’ko zelaiak Len illunak gaur alaiak!

Beotibar’ko arkaitzetanFrantzesak gure oiñetanArro asko sartu ziran, umil asko irten ziran,Oñaz agintari aundia,Zuretzat gure bizia.

Nora zuaz, Oñaz jauna,Frantsez jendearengana?Edur maluta ugaria,Ugariago etsaia.

Larrean emaztetxuak,Begian negar-malkuak,Atoz len bai len etxera,Bestela oso galdu zera.

Aurrera mutil maiteak,Etxera dollorkumeak;Il emen edo garaitu.Oñaz jaunak esaten du.

Zein gelditzen da atzianOñaz ikusita aurrian?Zu zera nere nagusi,Zurekin il edo bizi.

Jun dira emendik betiko,Ez dira iñoiz etorriko,Beti euskaldun mendiakEz besterentzat gaziak

OLAZAR’tar Martin’ek

MAXA IKUSPEGIA

Izkuntzaren buruz, esaera au entzun neban lengo egunbaten: “Izkuntza, mezuaren burdi (vehículo de comunica-ción) bat baiño ez dala besterik”.

Esaera ori gatz-gabekoa izanez gaiñ, bereztasunarenegizko sinismenetik, ardurabako ollo-busti edo bildurtiengogamen baragarria da. Noren bildurra?

Mundu onetan Izkuntza eta Euskerea batez be, Euskal-izatasunaren tresneri aundienetariko bat dalako.

Daukagun Gorputza da bestea, eta bien artean egin “al”dabe Mundu onetan gure ibilbidea.

Gai onetan biak!! Gaia’k daukan bereiztasunezkoLegean eginda dagoz, mundu onetan beste aukerarik ezdagoelako.

Daukagun gorputza bizi garan bereiztasunezko ingu-ruan, ibilbideko aukeran indartzen da. Nai gorputzarenegokitasunean, nai trabetasunean.

Izkuntzaren aalmena, daukagun Arima gorputz onetanmozorrotuta baiño geiago izatez gaiñ, Arima-arteko ibilbi-de onetan ulermenean adierazteko, bera da tresneri baka-rra.

Bere almenetik adierazten doguz gure Arima’ren uler-menean sendimenduzko biozkadak; Gai-bidetik lan-erarenjakintzako egokitasuna; JAINKOA’ren aurrean bir-lotu(religar) edo alkartu, eta gure Arima’ren artean maitasuna-ren adierazpenean besarkatu ta inguratzen gaituna.

Azken baten, bera da Nor-beragandik asi-ta, sendi,leiñu ta aberritu egiñez gaiñ, berezko Batzngotasun orrerita bere bereiztasunezko Nortasunari izena ezartzen dautso-na: “EUSKALDUNAK” eta abar.

Orrek esan-nai dauana: JAINKOA’K bialduta gai-bizionetan jaio gaitezan eta gure egin bearrak nortasunezkoordezkaritzaren ardurapean bete daiguzan, “LORTUGENDUN NORTASUNAREN IZAERA BERA!!”EUSKARA ezerezetik sortu gendulako, dala.

Euskaldunai, gure ardurazko ordeak Euskeraren sabe-lean egosita ainbeste milla urtetako iker-senean, daukagu-zan Nortasuna ta Izkuntza zendu jakuzan, ordeztu-ezinez-koak diranak, NORTASUNAREN ibilbidean izaeraren ezaagertzen dalako euren ezereztasunean.

NORTASUNA’k ZELAN GALTZEN DAUAZANMAILLAZ-MAILLA BIZITZAREN NORA-BIDEAK:

Mundu onen gizarteetan (oiñarrizko erpeetan izadikolege bardiñak euki arren) antolamenduzko era ezberdiñe-tan ezartzeko, Munduak daukan gai-bizi legearen dagone-ran kokatzeko beartzen gaitulako da. Antolamendua, bereinguruaren izatasunean egokitu izan bear gendulako.

Izkuntz ezberdiñetan be, bardin: Gizarteetan aalmenbardiñak eukinda, berezkuntzak emoten dauan ondoreadalako.

Izotza urtzen asi zanean, Afrika’tik Europa onetara eto-rrita, Kromañon senditasuna izan zan, lur-aundi au izkuntzeta ekanduzko oitura bardiñean oiñarritu ebana.

Eta janari bidean zabaldu ziranetik goian esan dodanlez, banakuntzaren ondorioz izkuntz ezberdiñetan oiñarri-tu ziran.

Orregaitik, Europa’ko lur zabal onetan kormañonen

ainbeste oiñarrizko itz bardiñak (zetan ezanik ez, Afrika,etorri ziran lekutik be).

Europa onetako Nortasunaren askatasunean or! lortuzan babeserako egon dan batzangotasun aundiena ekan-duzko oituraren antolamentduan.

Beti egon dira, dana jan gurean eta aundikerizko norbe-rekeriak emoten dauan erreztasunagaitik (errezagoa dalakojatea edo apurtzea eraikitea baiño) euki eben ekanduzkooiturak apurtu edo gaiñetik egin bearra.

Eta norberkeri ori aundiagotu egingo zan, nortasunarenaskatasunezko lotasagizuna babesteko, lurraldeko muga-barruetan antolatu ez ba ziran.

Erriko antolamendu barri orreitan, Norberkeri orreik,nortasunaren askatasunezko lotsagizuna babesteko, lurral-deko muga-barruetan antolatu ez ba ziran.

Erriko antolamendu barri orreitan, Norberkeri orreik, ezeen ardura aundirik euki, erritarrak eguneroko oituanbatzar-demokratikoaren aginduko lege-bidetik zuzentzanebezalako.

Gaur egunean, Europa batzangotzeko ez zan egongoiñungo eragozpenik, nortasunaren askatasunezko lotasagi-zunean (demokrazia) etorri ba-giñen, eta ziur egon, gaurbatzangotuta egongo giñela.

Baiña guzti au, Erromatarren norberkerien bidetik apur-tu egin zan. Eta Zezar’en asmotik geien, bere indarrezkogogamenean, euren lege-menpeak danok batzangotzekoelburua eukalako.

Asmo ori, Zezar baiño ariñagokoa izan zan, Latiña erai-ki zanetik, baiña onek sendotu eban, bere maltzurkerizko“VINI VIDI VINCI”gaz.

Zezar’ek ondo baiño obeto jakin eban erriak menpera-tzeko (euki eben izkuntza menperatu) zer egin bear zan,baiña zer lortu eben erdi-purdiko izkuntzbarri geiago sortubaiño?

Erriak or asi ziran Nortasunaren ziurtza edo nora-bideak galtzen, euren izaeraren ulermenerako euki ebengarrantzi aundiko izkuntza, era-bideko azturan erreztasunaundikoa izan zana ongaizkatuta geratu zalako.

Godoa’k ezereztuta, erritarrak babes geiagoaren ega-rrian, askatasunezko antolamenduetan asi ziran eta Jaunedo erregetzaren irudiak ezarri ebezan.

Erromatarren berakadan, batzango-menperaratzailleasmakizun orreik ezereztuta geratu daitezan bildurragaz,IV’n gizaldian Konstantino’k, erriareteetan zabalkuntzaundia artzen egon zan Kristautasun egarritasunagaz alkar-tu gura eben, euki eben asmakuntzak sinesmenduta iraundagian, eta Kristau-Eleizan norkerietan ibili ziranarekinkatokikoatasunaren aukera artuta, ziñeskintzazko arauakezartzen asi ziran.

Erromatar eta Godo’ak ezereztuta geratu ba ziran be,Eleiza katolikotasunaren antolamendutik, Erromatarrenlegeak eta latiñagaz jarraitu eben aurrerantza, Europa’koJaun Errege barri orreik sare orretan sartuta.

Nafarroa’ko errege-jaurkintzatan orregaitik ez zan ezereuskeraz idatzi, nai-ta Euskara’ri “LINGUANABARRORUN”en izena ipini (katoliko menperatzai-

EUSKEREA

10

IZKUNTZAREN ZENTZUA

lleen lan-aurrerakoientzat ez ebalako garrantzi aundirikeuki), eleizaren guzurrezko ziñeskintzaren bidetik latiñaeta erromatar legeak ta erromantzeak, berezkotasunarenizkuntzak alboratuta edo ezereztuta geratu daitezan, ezarrigura ibili ziralako. Eta orregaitik gure berezkotasuneandatozan Foru-Batzarraren legeak be, ezberdiñak diraBilla’tan erregeak eta Jaunak ezarri ebazanarekin.

Emen, Euskal Nortasunaren Askatasunerako eginkizunonekaz, aurrerako bidean, apur-bat biaño geiago galdugendun

Erdi-mende guztiko alegiñ orreitan, ikaragarrizko asto-keri galantak egin ebezan kruzadak eta fede-zaindi edoinkizizioak dirala-ta, erritarren nortasunezko izkuntz tasinismenak geiago naspilduta. Gaiñera, gure Jauntzarenbarruan, norberkeri orreik onartuta, ibili ziran leiakaz, erri-tarrak naazte ortatik urtetako ez eban aukera aundirik euki.

Beste oinkada aundi batzuk be emon dira menperatzai-lletasunezko alegiñ orreitan: Frantzia’ko iraultzagaz,Napoleon, Hitler, Estaliñ, Franko eta gaur azkeneko Ame-rikarren lendakariakaz erritarrak arduragabearen xautzai-lletasunezko bizi batera bideratu naian.

Zer lortu dabe... Norberkerizko lasterketan ibili diranakberezko erritarren aurka?: Gai onetan “Nortasunezko ardu-ran bizitzeko bear dan garbitasun guztia, zikintzea”, etabizitzeko bearrezkoa dan Gaia bera be.

Zer lortu dogu berezko erritarrak menperatzailletasuna-ren aurka?: “Norberekerian eraikitako tresneria ezereztu-tea: Latiña eta katolikotasunaren asmakuntza”.

Ze tresneri-txar geratzen jaku... bizitza bakera bidera-tzeko?: “Erromataren gandik datorren leenengo menpera-tzailletasunezko-batzangotasunaren asmakuntza. Eta eurenberakadan Frantzia’ko iraultzaren ondorioz, berezko erriakerregeakaz Alkargotuta, Aberri-arteko lurraldeetan berebakezko-epaiketak antolatu dagiazan, lurralde orreik late-rrizko aberri barrietan biurtzeko asmakuntzan dabizenmenperatzailleak indarragaz beartuta, daukaguzan laterriz-ko jaurkintzak geratzen dira”.

Berezko Erri ta erritarrak, zelako aukerak daukaguznorberkerizko Laterri onein indarrak ezereztuteko?:“DANAK”.

a) Gaur, Mundu onek daukazan Legeen aurrean, nor-berkerien lasterkak neurriaren kanpokoak dirala, argi ikus-ten diralako.

b) Mundu onetan, Danoen ordezko ardurak esku-gitxi-tan artzen diranean, ez diralako danoren lanak egiteko,norberekeriaren sasi-aberastasunean bizitzeko baizik.

d) Neurritik kanpo dabillen gauza eta alegiñ guztiaguzurra edo okerra dalako.

EUSKALERRIAN:Euskalerrian, Mundu ta Europa guztien antzeko arazo

bardiñak daukaguz: “Berezko Erri ta gizarteen eskubidea-ri, ezezkoaren ondoriotik agertzen diranak”.

Menperatzailleak len ez ziran txantxetan ibili eurenjabetasuna lortzeko, eta gaur bardiñ.

NORTASUNEAN adibidez: “Euskalerriaren eta besteberezko errien Nortasunak makurtzeko, Europa’ko norber-kerizko merkatari eta agintari guztiak alkartuta, gauza bar-diñaren atzean dabiltz, eta guri dagokionakaz Frantzia taEspañaren azpikerizko joko-arazoetan gura nai-ez sartuta,gure jauntza euren erregearen pertsunagaz lotuta egon

zalako eta eleiz-katolikoen laguntzagaz sartu ginduzan ain-bat guzurrezko babes-borrokaren bidetik erdi lelotuta urtengendula”.

IZKUNTZAN: “Euskalerriko ikastoletan ainbestemaisu atzerritar ipinita eta apaiz batzuen laguntza aundia-rekin erritarren sinismenagaz baliotuta, Euskerea ezereztudaiten (hable usted cristiano).

SENDIETAN: “Gure etxeetan Nundik bideratuta asiziran sartzen, gugaz ez dauken ezer ikusirik, sasi-arrazoiz-ko ziri orriek? Ikastoletako gazteen arten asi-ta ametsetanibiltzeko lo-bedarrak. Ikasleen eskubideak goratu, jakin-tzara eltzeko egin bear daben lanak oreka galdu dagian”eta abar? Emen: “Txarto gogoratu zaitez eta asmatukodozu” 1970’ean asita esaten gendun.

GIZARTEAN: Ziriak “Nundik bideratzen dira... gureburuetan ain naspillatuta agertu gaitezan, arduragabekoxautzailletasun sare onik on-artzeko?”

JAURKINTZAN: “Gure edo berezko jaurkintzarenarduradunak izan ba ziran, ez gintzazan ain errez gal-bideorreitan jausiko, danok alkartuta benetako gudu-leku lezaurre egin-genukelako”. Orregaitik, gaurko egunean ainerreza da ikustea, beartuta daukaguzan laterrizko jaurkintzoneik ez dirala gureak, berezko erritarren ardurak babestubarik norberketian dabizenan ondasunak babesten dabeze-lako. gure guda aurreko Euskal-Ordezkariak orduan beargi ikusten ebelako eta Europa’ko Kristau-DemokraziarenAlkartetik esan: “Indarragaz ezarritako Laterri orreik,luzerakuntzan ez ebela balio, menperatzailleak ziralako”.

Espaiña’ko Laterriaren agintari batzuk esaten eben:“Lenago gorri laterria apurtu baiño”. Noren jainko bidetikibili ziran orreik? Eta emendik aurrera: “Txarto gogoratuzaitez eta labur geratzen zara” esaten gendun.

ZER EGIN?:Gaur egun, emen ez dauana balio leerkalluekaz jolasten

ibiltzea da, eurak leerkaillu eta guzurrekaz maisuak izanezgaiñ, Europa’ko Laterri ta Amerikar menperatzailleakaitzaki orrekaz alkartuta, gaur “defensa preventiva contratodo terrorismo” sortzen dan lez, arrazoia euren alderabialdu gendugenulako.

IZKUNTZA gereganatu egin bear dogulako Euskalerria-ren NORTASUNA osasuntzea eta indartzea gura ba-dogu.Bizitzaren egokitasuna zaindu. Lelotuta geratu diran euskal-dunak bizkortu konturatu eta seneratu daitezan, okerrezkoarrazoiarekin amateuta daukien garra biztuta, eta abar.

Orreik diralako gaur eguneko leerkai zitalenak norber-kerizko menperatzaille jolasketetan dabizenen aurka.

Eta Euskal izkuntza tresneri bakar-bat dala esaten dabe-nai, bai-ta edozelako Euskal-izkuntzaren atzetik dabezenaiesan!: “EUSKAL-MAITASUNA IZKUNTZARENTRENBIDE EDERRENEAN BIOZTKADA INDAR-TSUENAGAZ ALAI ETA ZIURTASUN GUZTIAGAZGURE ARTEAN ETA MUNDUAN IBILI DAITEN,BEARREZKOAK DIRALA JATORRIZKO ARGI-EDERTA GARBITASUNAK”. “NORTASUNA ALAI IBILIONDOREN IZKUNTZA BERA DANON POZTA-SUENENTZAT, MAITETASUNEZKO OLERKI EDE-RRENA IZANGO ZALAKO”.

ATUTXA’tar PAULZORNOTZA’n 2005’ean UZTAILLA’REN 13’AN

11

EUSKEREA

Buru-argi zaleen bidean gorengo maillako jakin-zalebat dogu Leibniz eta onek bere kidego guztien oztopoaaurkitzen dau, ezin dauala alkartu adimenan dagozen etabertan jaioak diran burubideen eta begien aurrean dauka-guzen gauzen arteko alkartasuna eta korapillo au askatze-ko asmatu eban Leibniz’ek “aurretiaz ezarritako armo-nia”.

Ez dauke olako arazorik Platon alde bateri itzi etaAristoteles’en kenketa edo abstakaziño-bidea aukera-tzen dabenak, baiña onein artean be aurkituko doguzbeste aldera joan eta zentzunen bide utsa onartzen dabe-nak eta oneik be ez dabe aurkituko adimenera altzekobiderik. Orregaitik da nitzat biderik egokienaAkino’tarrak Aristoteles’gandik artuta irakatsi ebanbidea: Zentzunen eta keneketaren bidez aurreko gauze-tatik adimenerakoa.

✵✵✵✵

Leibniz Leipzig’en jaio zan eta umetatik izan zanazkarra, bere aitaren liburutegian egozan liburuak iraku-rrita. Paris’en ezagutu eban Deskartes eta Spinoza’renbidea eta gero London’era.

Newton’egaz batera antzean asmau eban infinitesimalzenbaketa eta aljebra erabilteko tramankulutxu bat beasmau eban.

Hannonver’en il zan eta ez zan iñor joan bere illetara,idazkaria ebana baiño.

Ona emen bere pentsabideak: Guztientzat bakarra danzientzi-bidea asmatu eban, ars combinatoria deritxoberak. Eta filosofi bidean gauza guztien alkartasuna edoarmonia datuka beti begien aurrean, jaungoikoak ezarri-tako armonia. Deskartes’ek kendu eban elburuaren bideaezarten dau. Eta azkenez, eta laugarren gauza lez, berebizitzan, burubidez eta egitez garrantzi aundiko gauza batda eleiza guztien batasuna billatzea.

Wolf’en ustez Leibniz da Entziklopedia’ren aurrelarieta Kant aundiari bideak gertatzen dautsazana. EtaHegel’ek be kontuan artuko da Leibniz’en pentsabidea,sarritan zeatz aztertzeko. Filosofo onen bidetik sortukoda geroago Blondel jakitunaren pentsabidea.

Leibniz’ek lojika matematika kontuan dauala, zientziguztiak alkartzeko lana egin ondoren, enpirismuari edozentzunen bide bakarra aurkezten asten diranai azterketagogorra egiten dautse, eta or aurkitzen dau Aristoteles bekritikatzeko. Arimea ez dala “tabula rasa”, artzurizko olaeta markak eginda daukazan ola dala adimena diño. Egiaburuan dagozan idea bertan jaioak diranak bide diralalortzen da. Buruan dagozan idea orreik “a priori” ezagu-tuak dira, eta aurreko gauzen ezagupena “a posteriori”daukagu, zentzunak ideak izartzeko bide dirala.

Leibniz’en burubideetan argi dagon beste gauza bat,bere baiezkortasuna da: Jaungoikoak egin leiken mundu-rik onena egin eban.

Baiña goazen beste mundu arrigarri bat aztertzera“monaden mundua”. Monada ori gauza xumea, zabalta-sun bakoa, zatitu-eziña eta materi-bakoa da, eta zertasunguztietan batasunik argiena daukana. Monadak ez daukeleiorik, ezin daitekez aldatu inguruan diran gauzakaitik.Ez dauke asikerarik eta ez azkenik, Jainkoak egin ebazaneta berak bakarrik kendu leikie izatea. Monadak indarrakdira et artu naiz gura izan leikee. Batzuk euren buruenbarria dakie, konszienteak dira, eta olakoak diranai ari-mea esan leikie.

Monadak alkarrai eragiterik ez dauke, Malebran-txe’ren abagune edo okasinalsmoa be ez da onartzekoa,orduan gauzen armonia eta buru-argiaren barrukoa alkar-tzeko, “aurretiaz ezarritako armonia” “armonia preesta-blecida” ezarri eban Leibniz’ek: Erloju bi dagoz bakoitxabere bidetik, baiña beti doaz batera bien erloju-egilleaJaungoikoa dalako. Baiña zelan ulertu bide orretatik gureaskatasuna?

Jainkoa ba-dagoala baieztatzeko beti artu diranbidean onartzen dauz: Kontinjentzia-ens a se, kausalita-tea edo bere ustez “armonia prestablecida”ren bearizana, egiaren betikotasuna, eta izatearen bidea eta“argumento ontolojiko”, baiña Kant’ek esango dauanlez, or ez da besterik agiri Jainkoa izateko aurka ezer ezdagoala baiño. Argudio norrek ez dau baieztatzen Jain-koa ba-dagoala.

Mundugintzan Jainkoak aurrean daukaz izan leiteke-zan gauza guztiak eta beartuta dago gauzarik onenak egi-teko. Nondik dator orduan txarra mundura? Izakia betimugatua izatetik eta giza-askatasunaren ondoren danpekatutik.

Goazen gizarteko bizitzara edo politikara, bere esane-tan errepublika edo gogoen urira.

Munduan diran gogo guztiak ezagutu leikee mundua,eurak alkar eta Jaunkoa, badauke ba moralerako edojokabiderako izakera bat. Jainkoa da guzti onein buru etaerrepublika onen agintari bakarra, monarka absoluto. Etaerrepublika ori da “graziaren erreiñua”.

Emen izten dogu Leibniz, Wolf bide dala, entziklope-diaren aurrean eta buru-argi edo errazionalisten gorengomaillan. Eta entziklopedia igaroten danean, Kant’ekaztertuko dau bide ori.

Au amaitzeko, ez dagigun aizte zelako Jainko-zaleta-suna agertzen daben buru-argi dira filosofo oneik. Geroolako gitxi aurkituko doguz.

OLAZAR’tar Martin

FILOSOFIA

12

LEIBNIZ (1646-1716)

Dantza-taldeko lenbiziko lendakaria Amantzi Meabeizan. Meabe ainbat ardurako bearrak egin zituan dantzakzirala-ta, Kurtzeko eleizan parroko D. Juan Agirre zalaeta Erletxetako abade D. Jesus Maria Markaida, Zugu-tzu’ko abade D. Ignazio Aldekoa, Bengoetxe’ko abade D.Bitoriano Madarieta baita abade geiago be Andra Maritaldearekin laguntzaille izanak, Amantxi jaunak lenengourteetako denpora areitan lan asko egin eban.

Sabino Larrea: Amantxi jaunaren antzera, espatadan-tzari-talde bat sortzeko, sekretario edo idazkari KatolikuEkintzan izendatu eben.

Egiarte’ren ezagunak izan arren, Amantxi eta Sabino,Gaztedi dantza-taldeko Josu Meabe eta Joseba Arrietajaunon artean artu-emonak sortu ziran. Galdakao’ra dan-tzak irakasten Gaztedi Dantza-Taldetik baten bat etortekoeskatu eta Karmelo Dantza-Talde’ko jaun orreik, JuanOrozko “Txinbera” jaunari esan, eta arek baietzagaz eran-tzun, eta Galdakao’n Andra Mari Dantza-Taldeko lenen-go dantza maisu izanik, ba azkenengoa, Jose Luis Etxeba-rria “Txelu” izan zan.

Gazteditik Galdakao’ra “Txinbera” eta San MigelBasauri’ko dantza-talde bat sortuteko Josetxu Beaskoe-txea izan zan.

Sabino Larrea’k, bai dantza, euskera, pelota eta bestemailla batzutan be Galdakao’n lan asko egin eban. Dan-tza-Taldeak Galdakao’tik kanpora urteteko izen bat bearebala eta taldeari ipinteko izen-pare bat edo aitatu eusta-zan eta nire amari esan 1959n. urtean eta amak eleizakosakristian gengozan lez, Andra Mari izena emon eta orre-lan asi eta jarraitu, baiña 1960n. urtean Andra Mari Dan-tza-Taldea izen ori danerako erabilli genduan.

Sabino Larrea’k, argazkian, Berriz erriko pelotariAlbizuri anai bakoitzarekin Galdakao’n Kurtzeko Fron-toian, 1959n’eko Santa Kurtzetako jai orreitan bi anaioktxapeldun, txapel eta koparekin agertzen jakuz.

Sabino Larrea 2002n. urteko apirillaren 16’an il zanGaldakao’n.

JUAN OROZKO “TXINBERA”

Argazki onetan Txinbera aurresku-dantza egiten,Dima erriko Artaun auzunean agertzen da, Beti lez irri-

13

DANTZAK

ANDRA MARI DANTZA-TALDEA(GALDAKAO’N)

IZARDIA

14

barrea agoan dauala. Galdakao’ra dantza-maisu lez Kar-melo’ko Gaztedi dantza-taldetik etorri zan.

Txinbera’ren denporan esaten zan Pedro IgnazioArtetxe, “Kepa” pelotari ona izatetik, dantzak zirala-taalperrik galdu zala. Eta Pedro Mari Azkueta’gaitik dan-tzak zirala-ta futbolista on bat alperrik galdu zala.

Artetxe’k Bermeo’n futbolean be jokatuten eban etaAzkueta’k Klub Deportibo Galdakao futbl talde orretan.

Txinbera 2.000n. apirillaren 16’an il zan. Beti umo-retsu egoan gizon orrek auxe kantetan eban sarri: “AitaJainkoak nonbrau ba’nindu, zeruetako giltzari, azken-orduan jakingo nuen, atea nori idegi: Lenengo aitari,gero amari, gero anai-arrebai eta azken orduan isil-isi-llik nire maite politari”.

Sabino Larrea: Sabino’ri, dantzari buruz etorritakoidatz eta eskutiz guztiak artu eta Egiarte txistulariakgauza bakoitxa bere lekuan jarten ebazan; baita itzulpe-nari buruz frantzerazko idazkiak Ana Rosa Ugerte’kegin eta Inglesezkoak Mari Jose Garabietak egiten ebe-zan.

Beste dantza-maisu batzuk: Txinberagaz, Gazte-di’tik, Martin Azurmendi, Pedro izeneko beste bat eta

norbait geiago be pausu edo dantza puntualen bat ira-kasteko etorri ziran. Eta Dindirri dantza-taldetikJulian eta Jabi Arrieta, Pedro Mari Arbulu, JabiDomingez Azpiolea eta beronegaz Boluetako dantza-taldetik Adolfo Jimenez Garaigordobil eta andrazkoakbe bai dantzan irakasten etorri ziran Galdakao’ko dan-tza-taldera eta euron artean Aureli Arroyo Aldekoa etaEdurne Isusi. Edurne lenengotan Batz Alai Iralaba-rri’ko frailleetan egoan taldean dantzan egiten ebaneta gero Dindirri taldera joan zan, eta andik Galda-kao’ra etorri.

Jose Luis Etxebarria “Txelu” 1960n. urte-inguruanGaztedi’tik etorri zan eta datza-maisu au Galdakao’ntaldeko azken-irakasle izanik, urte batzutan jarraitueban.

Iparraldera urteteko, bai Azparren, Donibane Loi-tzun, Ezpelet, Kanbo eta abar, erri orreitara joateko,taldeko gaztetxuen bisauak, egun berean joan-etorriaegiteko Irun erriko konbentuan egozan. Bizkai-aldekoMendata erritarra da Aita Mateo Argintxona pasieota-rrak mugaren alde bietara joan-etorria egiteko lortzeneuskuzan.

Euskalerriko edo Baskonia edo Euzkadi lurraldetikEuropa’ko beste lurralde Batzutara joateko, baita aurre-ko urteetan baiño diru-laguntza geiago jentearen aldetikbaita enpresa eta abarren aldetik lortu eta 1965n. urteanEuskalerriko Lurraldetik beste leku eta erri batzutara jiraedo urtenaldia egin genduan.

Bidaietarako-eta ainbat urtean Karmelo Barruetatxistulari izanekoak eta bere lankide zan Tomas Santrak-rutz jaunak Bengoetxe’n bodegillan eukien arautegitikbeti ogeiren bat garrafoi ardauz beterik opatzen euskue-zan, bai biderako eta bai taldeari bidaian emoteko. Etadanak emon be doan.

Bai Frantze’n, Bretaña Aundian eta beste toki batzu-tan be, bai gabaz eta bai egunez, gure aradauari botatik,umeak titiari lez tiretuten jakon eta makiña bat guardimozkortuten ziran.

Jira guztietan eroaten gendun ardautarako zaatoa edobotea, Plazakoetxeko Begoña barrekoak urtero itziteneuskun Euskalerritik kanpora joaten gitzazenean.

Bai dantza-taldea sortu zanetik eta geroago be, Bego-ña’ren alabea ta neska mutil asko dantzak ikasten asiziran, baiña dantzatu argazkikoak baiño ez eben egin.

ANDRA MARI DANTZA-TALDEARENSORRERA

1957n. urtean, ekaiñaren 21 edo 22’an, abade izangozan baiño urtebete lenago, Iñaki Ibarra jaunak 1954-55inguruan Gasteiz’en ikasita dantza pausu batzuk Galda-kao’n parrokiko sakristian, ille bi ta erdi inguruan, muti-lleri irakasten asi zan.

Oraindiño Egiarte soldaduzkan egoan eta ni Bengoe-txe’ko neska taldeagaz txistulari lez nenbillan lez, Iba-rra’k, parrokiko Sakristira txistua joten joateko deitu

ninduan etaorrelan joan nintzan eta geroago be jarraituneban, naiz Katoliku Ekintzakoakaz ez izan. Egiarteuztaillaren 22’ra arte ez zan doldauskatik etorri etxera.Ordun lizentziatu eben.

Gero, 1957n.’ean bertan, parrokiko sakristian eta Gal-dakao’ko seme zan Dr. D. Remegio Gandasegi Goi-Gotzaiñaren kuadruaren aurren, Sabino Larrea, AmantxiMeabe, Jose Luis Egiarte eta geiago be, batu ziran arra-tsaldean egun baten. Ez dakit Iñaki Ibarra egon zan. Baiñabatzarra dantza “grupo” bat egiteko asmoan egin zan, etaakordu ori Katoliku Ekintzako Batzar Nagusiari emoteko,jantzarena ontzat artzen zan ala ez, orrelan jakiteko.

Izen pare bat-edo be “grupo” areri ipinteko asmautaeuki ebezan, baiña gustukoak izan ez-edo, niri Sabino’kesan eustan neuk be “grupo” arentzat izen bat emonneikela eta auxe izan zan esan neutsona: Nire amariesango dautsat ia zer jiñostaken eta nik gogoa nireamari azaldu orduan auxe erantzun eustan: “Ezabizieeleizan, ba eleizakoa dan Andra Mari dao ondo. OrtikSabino’ri esan neutson eta Amantxi’ren baietzagaz etaakordu orregaz eta besteanakaz, alan sortu zan gaurkoYantza-Taldea eta izena be. Bai. Eta ori iñork be ezinleike ukatu, egia da-ta.

Goi Gotzaiñaren laukiaren aurrean artu zan akorduaKatoliku Ekintza’ko batzar nagusira eroan zan baiñabatzar nagusi aretan, batzuk lagun baiño aurkako legiago

izan zarren, beste alde batetik ba-egoan abade ta abadeizango ziranen eragiña be, euron lenengo mezarako be“Grupo de Danzas” edo dantza-talde bat izan eitean. Ondolegokela eta izango zala ospakizun arietarako esanaz; etaikusirik Ibarra zala dantza-pausuak irakasten asi zanlenengoa “Grupo de danzas” izango zanaren izena ta dan-tza taldea bat egitea ontzat artu zan; eta yantza-talde arenlendakari Amantxi jauna eta Sekretario Sabino Jauna izen-datu ebezan, eta ontzat artze ori akta baten idatzi be eginzan.

Ibarra jaunaren lenengo meza-emotea Galdakao’koparrokian 1958n. urtean uztaillaren 20n. egunean izanzan eta mutillak Txinbera’gaz ikasten ibilli ziranak prestez egozan lez, dantzaldia neskak egin eben, baiña arkue-edo mutillakin be egin zala uste dot.

Ramon Salutregi fraille jaunaren lenengo mezea emo-tea, Galdakao’ko parrokian 1959n. urteko uztaillaren12n. egunean izan zan et neska-mutillak dantzatzekoEgiarte’k txistua jo eban, Borbolla mutikotxiua atabalarizala.

Galdakano’tik kanpora dantza-taldearen izena AndraMari erabiltea, uste dot 1959n. urteko augustuaren 9n.egunean Gernika’ko plazan izan zala eta Bermeo’kojaietan 1959’ko iraillaren 9’an be bai.

JOSE MARIANO BARRENETXEA’K

15

DANTZAK

Giza seme jatorraLaukinizko gaiñeansortu zan errira,maitasunak lagunduzegunsenti ederrezurbilduz argira.

Argien argi zarazeruak lagundurikeuzko lur ederrean,zerua eta lurramaitagarriak ziranLaukiniz gaiñean

Argia artu zendundoai zoragarriatxinparta artian,egiz, zaindu zenduanertizko doai oribizitza guztian.

Berezko doai argiz,gozaro, eldu ziñan euzko parnasora,ta zuk, beti, erantzungogorik onenagazeuskal itz erara.

goienengo maillara eldu ziñan olerkizeuzko lur guztian,euskaldun jakintsuaksaritu zinduezanitz eder argian.

Olerkari argia, erriak maite zaitu gizon ta olerki,itza goratu dozueuskaldun izateaagertuz maiteki.

LAUAXETA OLERKARIDIRDAITSUARI

(URKIAGA BASARAZ’TAR ESTEBAN)

✵✵✵✵✵

ARNASEA ARTU EZINIK

TOPONIMIA

16

Konturatu zara, irakurle ori, aspaldion Deustun egoten dan aire kutsadura mailea sano igon dana? Urte bi,apur gorabeera, izango da egunean-egunean, geienetan ilundian, upealango gas-sunda gorria asmetan asigenduana etxekook.

Asikeratan oi dan lango gauzatzat artu bagenduan be, asteak, ileak joan eta etorri eta gas-sundea geroago etabiziagoa, denporan luzeagoa, iraunkorragoa eta, neure eritxi apalean, kaltegarriagoa izaten izan da.

Kaltegarriagoa dinotsut, eta ez daukat uste txikerrik orretan txintik be oker ez nabilenik, geure, danonosasunean txarrera sano eragingo daualako, luzetara edo laburretara.

Or egunero-egunero, baten be uts egin barik, birikietan eta odolean, gaur bai eta biar be, ekinean jabilkulako,karramarroaren beartxua geuri egiten.

Noz arte egon bear dogu olan, ba?

Inork pentsau lei: ederto, itxi eizak etxeko leioak eta kitu, gizona!

Eta egin alantxe egiten dogu. Zarameak or dirau, baina, egun baten be lotu barik.

Loikeria naia. Ze, gitxi-asko be, lantzean beinean ia danok urteten dogu etxerik zer edo a egiten, kakatza oribarruetagino sartuten jakula.

Ezin dogu-eta, noz edo noz burua kanpora atara barik bizi, geienok beintzat.

Nork sortu eta kanporatuten dau ori gasori?

Emoten dau kimika edo petrokimika arloan dabilen enpresaren batek egiten dauala gasa isurtzea.

Zorrotzaurre baino asagorik ara etorten jaku, aurki.

Deustun asmetan dogula aitatu badot be, berton ezeze, Basurto, Indautxu eta Abandoibarran be asmauleiteke, geurean bestean beste sendo edo bizi.

Seguru, beste alderdi batzuetan be arazo berbera sufriduten dabena. Ez da makala loikeria ori iruntsi beardauan biztanle kopurua.

Norbera kokotagino egon eta ardura andiko gauzea dala eritxita, Deustuko zein gasak eragiten dituan bestealderdietako auzo alkarteai dei gorria egin gura deutset lerrootarik, batu daitezan eta orren aurka eginleitekezanak egin daiezan.

Mesedez eta arren!

Iniaki PRIETO

BIZKAITARRAI BIZKAIERAZ

EUSKAL ASTEAEUSKERAZALEAK ALKARTEA’k, Bilbao’ko Udalaren laguntzaz, urtero lez, Euskal Astea eratzendau:NON: Colon de Larreategi 14, 2ªNOZ: Zemendiaren 21’etik 25’era.ORDUA: Arratsaldeko 8’retan.GAIAK ETA IZLARIAK:21. astelena: Paul Atutxa’k, Euskaldunen lurra (I)22. artitzena: Martin Olazar’ek, Euskal literaturaren laburpena.23. eguastena: Asier Legarreta’k: Bertso-papelak24. egunea: Josemaria Murua’k: Kardaberaz Bazkuna.25. barikua: Paul Atutxa’k: Euskaldunen lurra (II).

17

IKASTEN

EUSKALDUN BARRIENTZAT

ESKERREKO IRUDIAKAZ, ESKUMAKO BAT EGIN BEAR DOZU, ZEIN?

ZAZPI EZBARDINTASUNAK

ISSN: 1132 - 1350Lege gordailua: BI-1452-85

FLASH COMPOSITION, S.L. - BILBAO

euskerazaleak

Colon de Larreategi, 14 - 2.º dcha.48001 BILBAO

200 pezeta (1,20 euro)