T.C.MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI

MEGEP(MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN

GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)

MAKİNE TEKNOLOJİSİ

BLOK KESİMİ

ANKARA, 2009

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ileonaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarakyaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarındaamaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretimmateryalleridir (Ders Notlarıdır).

Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeyerehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek vegeliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarındauygulanmaya başlanmıştır.

Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliğikazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılmasıönerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlikkazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.

Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.

Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığındasatılamaz.

i

AÇIKLAMALAR ...................................................................................................................iiiGİRİŞ .......................................................................................................................................1ÖĞRENME FAALİYETİ-1 .....................................................................................................31. TEL KESME MAKİNESİ İLE BLOK KESİM HAZIRLIĞI ..............................................3

1.1. Elmas Tel Kesme Makinesi Raylarını Yerleştirme....................................................... 41.1.1. Düşey Kesim..........................................................................................................41.1.2.Yatay kesim ............................................................................................................5

1.2. Makinenin Raylar Üzerine Yerleştirilmesi ...................................................................61.2.1. Ana Kasnağın Hizalanması.................................................................................... 71.2.2. Kasnak Eğiminin Hesaplanması ............................................................................71.2.3. Kasnak Ekseninin Durumunun Hesaplanması....................................................... 7

1.3. Elektrik Bağlantısı Yapma ............................................................................................ 81.4. Elmas Teli Makine Volanına Takma ............................................................................9

1.4.1. İstikamet Makaralarının Yerleştirilmesi ................................................................ 91.4.2. Ön İstikamet Makarası (Düşey kesim için) ........................................................... 91.4.3. Arka İstikamet Makarası (Düşey kesim için) ...................................................... 101.4.4. Alt Ön İstikamet Makarası (Düşey kesim için) ................................................... 111.4.5. İstikamet Makaralarının Kullanımında Dikkat Edilecek Hususla ....................... 111.4.6. Telin Ana ve Rehber Kasnaklara Yerleştirilmesi ................................................12

1.5. Soğutma Sisteminin Ayarlanması ...............................................................................121.6. Makine Kesim Hızı Ayarı ........................................................................................... 131.7. Tel Kesme Makinesi İle Kesim................................................................................... 13

1.7.1 Kesme İşleminin Başlangıcı ................................................................................. 131.7.2. Makinenin Manüel Olarak (el ile kumanda edilerek) Çalıştırılması ................... 141.7.3. Makinenin Otomatik Kullanımı...........................................................................141.7.4. Bağlantı Elemanının Periyodik Kontrolü ............................................................ 151.7.5. Teldeki Aşınmanın ve Kesme Hızının Kontrolü ................................................. 151.7.6. Kesim Yarığına Destek Borularının Yerleştirilmesi............................................161.7.7. Kesimden Çıkmak ............................................................................................... 161.7.8. Elmas Tel Kesme Makinesi İle Kesim Sırasında Dikkat Edilmesi Geren Hususlar.......................................................................................................................................171.7.9. Elmaslı Telin Kontrolü ve Tel Kopmaları ........................................................... 18

UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 20ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 22

ÖĞRENME FAALİYETİ-2 ...................................................................................................262. ZİNCİRLİ BLOK KESİM MAKİNELERİ........................................................................26

2.1. Çalışma Sistemi ..........................................................................................................272.2. Kısımları ..................................................................................................................... 272.3. Zincirli Kesici İle Kesim Hazırlığı Yapmak ............................................................... 28

2.3.1. Kesilecek Ana Kütle Çalışma Alanını Tesviye Etme..........................................282.3.2. Kesme Makinesi Raylarını Döşeme ....................................................................29

2.4. Zincirli Kesici İle Kesim Yapma ................................................................................292.4.1. Su Debisini Ayarlama.......................................................................................... 302.4.2Makine Kesim Hızını Ayarlama............................................................................302.4.3 Kesim Yapma .......................................................................................................30

İÇİNDEKİLER

ii

2.4.4. Kollu Zincirli Kesici İle Kesim Aşamaları .......................................................... 31UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 34ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 35

MODÜL DEĞERLENDİRME .............................................................................................. 38CEVAP ANAHTARLARI .....................................................................................................39KAYNAKÇA......................................................................................................................... 40

iii

AÇIKLAMALARKOD 521MMI292

ALAN Makina Teknolojileri

DAL/MESLEK Mermer İşlemeciliği

MODÜLÜN ADI Blok Kesimi

MODÜLÜN TANIMIMermer ocaklarından tel kesme makineleri ve kollu

zincirli blok kesicilerle ana kütleden blok kesebilme işleminiöğreten materyaldir.

SÜRE 40/32

ÖN KOŞUL10.Sınıf Makine Teknolojisi ortak alan modülleri,

mermer blok üretimi, ocak planlaması ve tel kesme delikleridelme modüllerini almış olmak.

YETERLİKElmas tel kesme ve zincirli kesici ile blok kesimi

yapmak

MODÜLÜN AMACI

Genel AmaçBu modül ile gerekli ortam sağlandığında her türlü

blok mermeri ana kütleden tel kesme ve zincirli kesimmakinesini kullanarak kesebileceksiniz.

Amaçlar1. Elmas tel kesme makinesini kullanarak ana kütleden blok

kesebileceksiniz.2. Zincirli kesme makinesini kullanarak ana kütleden blok

kesebileceksiniz.EĞİTİM ÖĞRETİMORTAMLARI VEDONANIMLARI

Mermer ocakları, sınıf ortamı, mermer çeşitleri, elmastel kesme makineleri, zincirli blok kesme makinelerikatalogları.

ÖLÇME VEDEĞERLENDİRME

Modül içinde yer alan her öğrenme faaliyetinden sonraverilen ölçme araçları ile kendinizi değerlendireceksiniz.

Öğretmen modül sonunda ölçme aracı (çoktan seçmelitest, doğru-yanlış vb.) kullanarak modül uygulamaları ilekazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek sizideğerlendirecektir.

AÇIKLAMALAR

iv

1

GİRİŞ

Sevgili Öğrenci,

Ülkemizde mevcut olan zengin mermer yataklarının en iyi şekilde değerlendirilmesiiçin gün geçtikçe artan çalışmalar sonucunda yeni teknolojiler kullanma imkânı söz konusuolmuştur. Mermer sektöründeki gelişmeler ve mermer pazarındaki hareketlenme ile berabermermer çıkarma teknolojisinde de önemli gelişmeler olmuştur.

Son 15 – 20 yıl içersinde mermer ocaklarında daha düzgün blok mermer üretimimkânı elmas tel kesme makineleri sayesinde olmuştur. Bu makine ve ekipmanların gelişimgöstermesi sonucunda mermer kaynaklarımız daha az hasar görmektedir. Mevcut klasiküretim yöntemleri kısa sürede yerlerini bu makine ve ekipmanlarla yapılan üretimyöntemlerine bırakmıştır.

Mermer blokları ana.kütleden elmas tel kesme makineleri ve zincirli blok kesmemakineleri ile kesilerek çıkarılır. Elmas telle kesme yönteminin temeli, delicilerle delinendeliklerden geçirilen ve üzerinde elmas boncuklar bulunan tel yardımıyla daha öncebelirlenen mermer bloğunun ana kütleden ayrılmasını sağlamaktır.

Mermer ocak işletmeciliğinde elmas telle ve zincirli kollu kesicilerle kesmeyönteminin uygulanması; ekonomikliği, pratik oluşu ve üretim hızının yüksek oluşundandolayı en elverişli yöntemlerden birisidir.

GİRİŞ

2

3

ÖĞRENME FAALİYETİ-1

Mermer blok üretimi için mermer ocaklarında gerekli İş güvenliği tedbirlerini alarakana kütleden elmas tel keme makineleri ile blok kesebilecektir.

Bulunduğunuz yerdeki mermer ocaklarını geziniz elmas tel kesme makineleriile blok kesimini inceleyiniz.

1. TEL KESME MAKİNESİ İLE BLOKKESİM HAZIRLIĞI

Delikleri açılmış ve kesime hazır hâle gelmiş bir kütleye elmas tel kesme makinesiniyerleştirirken birkaç önemli noktaya dikkat etmek gereklidir. Elmas tel kesme makinesiniana kütle önüne yerleştirmede dikkat edilecek hususlar:

Elmas tel kesme makinesi ile kesim esnasında en kritik nokta başlangıçkalkışlarıdır. Bu esnada kesilmesi gereken bir veya birden fazla noktabulunabilir. Bu köşeler elmas teli yıpratırlar. Bu nedenle kritik durumlardayardımcı makaralar kullanılarak köşe sayısı azaltılmalıdır. Özellikle yataykesimlerde elmas tel kesme makinesi deliğin tam karşısına kurularak bir köşekesiminden kurtulmak mümkündür.

Mermer kesme işleminde elmas teli döndüren çelik halat ile volanın üzerindebulunan lastik arasındaki sürtünme kuvvetidir. Volan üzerinde bulunan lastiğiyıpratmamak ve elmas telin rahat dönüşünü sağlamak için volanın çevresininbüyük bir bölümünü kullanmak gerekir. Bunu sağlamak için ya makineyikesilecek bloğun uzağına koymak ya da yardımcı yönlendirici makaralarkullanmak gereklidir. Aksi hâlde telin volana girişi ve çıkışı arasındaki açıbüyüyecektir. Bu da patinaja ve lastik yıpranmasına neden olacaktır.

Elmas tel kesme makinesi pozisyonlandırılıp elmas tel halka hâlinde mermerkütlesine geçirilip, volana geçirilmeden önce giriş ve çıkış deliklerinde bulunaniki elemanla karşılıklı olarak elle ileri-geri yapılarak telin delikte sıkışmaması,dönmesi ve keskin köşelerin kırılması sağlanmalıdır. Bu işlem aynı zamandatelin kolay dönmesini de sağlayacaktır. Eğer elmas tel rahat dönmüyorsa elmastel kesme makinesine bağlanmadan önce muhakkak nedeni araştırılıp aksaklıkgiderilmelidir. Aksi hâlde elmas telin kopma tehlikesi söz konusu olabilir.

ÖĞRENME FAALİYETİ–1

AMAÇ

ARAŞTIRMA

4

1.1. Elmas Tel Kesme Makinesi Raylarını Yerleştirme

Kesimi tamamlayacak yeterli ray olup olmadığı kontrol edilir. Bu mesafe kesilen uzunyüzeyden % 10 daha fazla olmalıdır (Şekil 1.1). Ray uzunluğu hesabındac=b x 1.1 formülü kullanılır.

Burada; b: Kesimin uzun tarafı, c: Kesimin tamamlanması için gereken ray boyunuifade eder.

Şekil 1.1: Ray uzunluğunun hesaplanması

(b: Kesimin uzun tarafı, c:Kesimin tamamlanması için gereken ray boyu)

Eğer raylar yeterli olmazsa sisteme ilave yapılabilir ve raylar kesime uygun olarak 90derece yerleştirilebilir. 7 m yüksekliğe sahip kaya yüzeylerinin kesimi için rayların önyüzeyden 3 m uzağa daha yüksek kesimler için ise 4 m uzağa yerleştirilmesi uygundur.

1.1.1. Düşey Kesim

Makine kesim pozisyonuna bağlı olarak kasnak solda ya da sağda olacak şekildeyerleştirilebilir. Her iki durumda da kasnak raylardan minimum 15 cm uzaklıkta olmalıdır(Şekil 1.2 )

5

Şekil 1.2: Yatay delik referans raylarının yerleştirilmesi (Düşey kesim)

1.1.2.Yatay kesim

Yatay kesimler için kasnak 90 derece döndürülür ve raylara uygun olarak merkezlenir.Rayların merkezi kasnak yarı çapma eşit uzunlukta ön deliğe uygun olarakdenkleştirilmelidir (Şekil 1.3).

Şekil 1.3: Tel giriş deliği referans raylarının yerleştirilmesi (Yatay kesim)

Raylar yerleştirilmeden önce çalışma alanı her türlü zararlı malzemeden arındırılmalıve mümkün olduğunca düzgün bir yüzey oluşturmaya çalışılarak hazırlanmalıdır. Yüzey ileraylar arasına 4 cm genişlikte kalaslar konarak raylar sabitlenmelidir.

Raylar imalatçı firmalar tarafından genellikle 6 m uzunluğunda ve tek parça olarakimal edilirler. Bazı sayalama makinelerinde ise rayların ön ucu yerden yükseltilerek bir eğimverilmiş ve makinenin geriye doğru kendi ağırlığı ile hareket etmesi sağlanmıştır. Ray

6

üzerinde makinenin yürümesini sağlayabilmek amacı ile ray uzunluğu boyunca bir dişliyerleştirilmiştir. Makinenin alt kısmında küçük bir elektrik motoru ile dönen diğer bir dişli,ray üzerine yerleştirilmiş olan dişli ile uyum içinde çalışarak makinenin ileri geri hareketinisağlar. Rayların tüm uzunluk boyunca kalaslar üzerine yerleştirilmesi önemlidir. Buyapılmadığı takdirde makine geriye hareketi sırasında sallanarak eğri kesim yapabilir veyakesme hızı tatmin edici olmayabilir. Eğer ocakta kalas sağlanamıyorsa rayların altı taşlarlabeslenerek sağlamlaştırılır ve su terazisi yardımı ile yatay pozisyona getirilmesi sağlanır.

Başlangıçta yalnızca 3'er m'lik üç adet ray parçası (toplam 9 m uzunluk) uygundur.Makine geriye hareket ederken ray parçaları birbiri ardına basitçe ve çabuk eklenebilmelidir.Rayların tüm uzunluk boyunca kalaslar üzerinde sağlam bir şekilde yerleştirilmesi çokönemlidir. Bu zaruri ön çalışma yapılmadığı takdirde makine geriye hareketi sırasındasallanabilir ve sonuçta kesim tahrip olabilir ya da telin kesim sürati tatmin edici olmayabilir.Raylar, üst iki istikamet makarasına göre referans çubuğu yardımıyla hizalanmalıdır.

1.2. Makinenin Raylar Üzerine Yerleştirilmesi

Makine imalatçı firma tarafından verilmiş kaldırma talimatı izlenerek raylar üzerineyerleştirilir. Kontrol paneli ve elektrik bağlantısı yapılır. Parçaların birbirine uygunluğu vekomuta özelliklerinin doğru çalışıp çalışmadığı kontrol edilir(Resim1.1).

Resim 1.1: Tel kesme makinesi rayların döşenmesi

Makine yerleştirildikten hemen sonra tüm uzunluk boyunca makine hareket ettirerekparmaklıklar test edilir. Makine düzgün olarak özellikle sallanmadan, sendelemeden vesilkelemeden ilerlemelidir.

Uyarı: Çalışma alanına yetkili olmayan hiç bir personelin geçmesine izin verilmemesitavsiye olunur.

7

1.2.1. Ana Kasnağın Hizalanması

Hizalama çok dikkatli yapılmalıdır. Düzgün bir hizalama yapılmazsa tel kesimsırasında kasnaktan kurtulabilir.

1.2.2. Kasnak Eğiminin Hesaplanması

1.2.2.1. Düşey kesim

Kasnak ekseninin eğimi kesilen yüzeyin eğimine ve istikamet makaralarınındurumuna göre ayarlanmalıdır (Şekil 1.4).

Şekil 1.4: Kasnak ekseninin açısal olarak ayarlanması

1.2.2.2. Yatay kesim:

Kasnağı düşey eksenle orantılı olarak 90 derece döndürüp aynı ayar yapılmalıdır.

1.2.3. Kasnak Ekseninin Durumunun Hesaplanması

1.2.3.1. Düşey kesim

Kasnak eksenini ve istikamet makaraları aynı hizada ayarlanır (Şekil 1.5).

8

Şekil 1.5: Kasnak ekseninin yatay yönde ayarlanması

1.2.3.2. Yatay kesim

Kasnak eksenini ve istikamet makaralarını yatay pozisyonda ayarlayınız.

1.3. Elektrik Bağlantısı Yapma

Makine raylara yerleştirildikten sonra kontrol paneli ile bağlanır. Ardından elektrikbağlantıları yapılarak kontrollü olarak sisteme elektrik verilir. Ocakta çalışmak için gereklielektrik enerjisi eğer şebekeden sağlanamıyorsa makine kapasitesine göre 125-250 KWarasında güç sağlayacak şekilde jeneratör konulmalıdır.

Ocakta çalışan elektrikli makineleri doğrudan jeneratöre bağlamak sakıncalı olabilir.Ayrıca jeneratörün üzerinde tek bir elektrik çıkışı vardır. Bu nedenle makine sayısına vegüçlerine göre hazırlanmış elektrik dağıtım panosuna ihtiyaç vardır.

Resim 1.2: Elektrik dağıtım panosu

9

1.4. Elmas Teli Makine Volanına Takma

1.4.1. İstikamet Makaralarının Yerleştirilmesi

Kesme telinden uzun ömür alabilmek için istikamet makaralarının düzgün olarakyerleştirilmesi gerekir. İstikamet makaraları kesim profiline yön gösterir ve kesme telinindolaşmasına, elmas telde keskin köşeler oluşmasına engel olur. Şekil 1.6 'da istikametmakaralarının nasıl yerleştirileceği gösterilmektedir.

Şekil 1.6: İstikamet makara ve ekipmanları ilk yerleştirme düşey kesim

Düşey kesim için genellikle üç pozisyon vardır: On istikamet makarası Arka istikamet makarası Alt istikamet makarası Yatay kesim için;

1.4.2. Ön İstikamet Makarası (Düşey kesim için)

Bu makaranın görevi kesme işleminin sonuna doğru telde ilmek oluşmasını önlemektir(Şekil 1.7).

Şekil 1.7: Geleneksel sistem (İlmek Oluşumu)

10

Ön istikamet makarası teli tutar ve baştan sona kadar aynı şekilde yönlendirir (Şekil1.8).

Şekil 1.8: Ön istikamet makarası ile doğru kesim

Ön istikamet makarası taşın ön üst ucundan 40 cm yukarıda ve 50 cm ileride olacakşekilde yerleştirilir. Bu istikamet makarasının sarkma pozisyonundan dolayı sabitlemesisteminin titreşimlere dayanıklı olması oldukça önemlidir (Şekil 1.9).

Şekil 1.9: Ön istikamet makarası sabitlemesi

1.4.3. Arka İstikamet Makarası (Düşey kesim için)

Bu makaranın görevi kesme işleminin başlangıcında kesme telinin düşey delikten sertköşe yapmadan çıkmasını ve mümkün olduğunca az strese maruz kalmasını sağlamaktır.Bunun için istikamet makarası bloğun üst yüzeyine ve düşey deliğin 1 m önüne ön istikametmakarası ile aynı doğrultuda olacak şekilde yerleştirilir (Şekil 1.10).

Şekil 1.10: Üst arka istikamet makarası (ilk yerleştirme)

Başlangıçta kesme teli üst düzlemle 30 derecelik bir açı yapar. Kesim ilerledikçe buaçı artar.

11

1.4.4. Alt Ön İstikamet Makarası (Düşey kesim için)

Bu istikamet makarasının amacı özellikle kesme işleminin son safhalarında kesmetelinin yatay deliğe girişini kolaylaştırmaktır. Başlangıçta telin gerginliği azdır. Kendiağırlığı ve sürtünmeden dolayı yükselmez. Dolayısıyla başlangıçta bu makara boştadır.

Kesme işleminin ileri aşamalarında makine volanı ile telin taşa girdiği noktaarasındaki mesafe arttıkça kesme telinin yere çarpmasına engel olmak için araya ilave biristikamet makarası koymak gerekebilir (Şekil 1.11).

Şekil 1.11: Teli ortadan desteklemek için ilave edilen alt ara istikamet makarası

Son aşamada taş içerisinden geçen tel miktarı azaldığında, aşağıdan yukarı istikametmakarasına doğru ilmik oluşmaya başlar (Şekil 12). İlk kesme noktası üst bitiş noktasınadoğru yükselmektedir.

Şekil 1.12: Ön alt istikamet makarası

Son kesme aşamasında alt ve üst istikamet makaraları kesme telinin geniş bir açı ileayrılmasını sağlar (Şekil 1.8).

1.4.5. İstikamet Makaralarının Kullanımında Dikkat Edilecek Hususla

İstikamet makarası ekseni üzerinde rahatça dönmelidir. Lastik kaplaması iyi durumda olmalıdır. İstikamet makarasının kesme telinin geçtiği ana ekseni, kesme düzlemi ile aynı

doğrultuda olmalıdır. Makara tabanı taşa sabitlendikten sonra volandan gelebilecek titreşimlerden

etkilenmeyecek şekilde sağlam olmalıdır.

12

1.4.6. Telin Ana ve Rehber Kasnaklara Yerleştirilmesi

Tel kasnak üzerindeki kasnak lastikleri üzerine yerleştirilir. Köşeler düzelipyuvarlanıncaya kadar tel el yardımıyla döndürülür.

1.5. Soğutma Sisteminin Ayarlanması

Soğutma sisteminin kesime düzgün su akışı sağlayıp sağlamadığını, ani basınçdüşmelerinin olup olmadığını kontrol edilmelidir. Bazı ocak ekipmanları, özel bir donanımvasıtasıyla su kesilmelerinde makineyi de durdurabilmektedir. Eğer tel yeterli su ile çalışmazise ısısı kolayca 70 derecenin üzerine çıkar ki bu derecede tel üzerindeki plastik muhafazalarzarar görür. Bu durumda tel üzerindeki plastiklerin yeniden elden geçirilmesi ve tamiredilmesi gerekir. Buna karşın kesim devam ettirilirse boncuklar tel üzerinde serbestçehareket etmeye başlar ve yavaşça teli gevşetir. Boncuklar kesim yarığına düzgün bir şekildegiremez ve kaya içinde sıkışır.

Aşırı sulama da bir takım problemler doğurur; Aşırı miktarda su da kesimi önler.Boncuğun kaya yüzeyine temasını azaltarak kesimi engeller. Doğru miktarda su kullanımıkesim işleminin dikkatlice gözlenmesi sonucunda saptanır.

İlk kesim anında su hortumunu yatay deliğe basınçlı su girecek şekilde yerleştirilir.Böylelikle tel suyu delik boyunca çekecek ve alt köşeye ulaştırılacaktır. İkinci su hortumudik delik üzerine yerleştirilir ki su içeriye rahatlıkla girebilsin (Şekil 1.13). Kesim ilerledikçesu besleme hortumlarının yerleri de değiştirilmelidir(Şekil 1.14).

Şekil 1.13: Soğutma sisteminin düzenlenmesi

13

Şekil 1.14: Su besleme hortumları konumu

Su tüketimi 30-35 lt/dk civarındadır. Operatör elmaslı tel etrafında duman görmediğisürece kullanılan su miktarı yeterlidir. Telin sulanmasını kolaylaştırmak için suhortumlarının ucuna ucu kesim boşluklarına sığabilecek şekilde yassıltılmış bakır ya daçinko borular takılması yararlıdır.

Su deposu mermer ocaklarında yüksek bir tepeye yerleştirilir. Suyun basıncındanfaydalanılarak istenilen noktaya su iletilebilir. Mermer kesme işlemi devam ederken su gelişikontrol edilmelidir.

1.6. Makine Kesim Hızı Ayarı

Kesme süresince telin dönüş hızı tel kesme makinesinin motor gücüne bağlıdır. 18KW motor ile çalışan makinelerde hız 20 m/sn iken 40 KW ta bu hız, 30 m/sn’ ye çıkar.Telin kesme hızı ve ömrü ise mermerin yapısı ile ilgilidir. Mermerin sıkışma dayanımı ileters orantılı olarak kullanılan boncuk tipine göre 6 ile 16 m²/sn olarak değişir.

1.7. Tel Kesme Makinesi İle Kesim

1.7.1 Kesme İşleminin Başlangıcı

Elmaslı tel mermer kütlesine ve tel kesme makinesine koşulup iki ucu bağlandıktansonra kıvrımları düzelecek şekilde bir miktar gerilir. Mermer kütlesi üzerinde elmaslı telinhattı boyunca külünkler yardımı ile yiv (tel yolu) açılır ve elmaslı tel elle çekilerek bu yolaalıştırılır. Su hortumları yerleştirilir. Elmaslı telin açılan tel yoluna alışması ve telin özellikledeliklerin birleştiği noktalardaki keskin dönüşleri düzeltmek amacıyla 5-10 dakika elmas telefazla yük bindirmeden tel kesme makinesi çalıştırılır. Bu işlem tamamlanınca elmas tele yükverilerek mermer kütlesi kesilmeye başlanır.

Makine telde az bir gerilim olacak şekilde yavaşça geriye çekilir. Teldeki bu geritahrik kasnağının serbestçe dönmesini engeller. Rehber kasnaklar, telin ana kasnağa 5yüzeyini artıracak şekilde yerleştirilir. En az 2 toplam devir olacak şekilde teli döndürülür.Böylelikle köşelerde tel hafif yuvarlanmış ve yük tüm tel boyunca eşit dağıtılmış olacaktır.Bu durumda kayma gerilmesi düşmüş ve kasnak motorun düşük hızında çalışacak konumagelmiş olur.

14

Uyarı: Tele fazla gerilme verilmemesine dikkat edilmelidir. Teldeki ani gerilmehemen ya da daha sonra kopmalara neden olur.

Telin üzerine görülebilir bir işaret koyulması ile telin dönüşü gözlenebilir (Şekil 1.15).Tel, elle sürülür. Alt kasnaktan başlayarak telin her 3 metre ilerleyişte bir kez dönmesigereklidir (2-4 metrede bir dönüş kabul edilebilir).

Şekil 1.15: Telin dönmesinin kontrol edilmesi

Uyarı: Telin ekseni etrafında aynı oranda dönmesi boncukların optimum kullanılmasıve boncuklarda ovalleşmenin olmaması için gereklidir.

1.7.2. Makinenin Manüel Olarak (el ile kumanda edilerek) Çalıştırılması

Makine manüel pozisyonda ve en düşük hızda ayarlanır. Makineye yol verildiğindetele elle yardım edilerek kasnağın dönüşü kolaylaştırılır. Tel normal olarak dönmeyebaşladıktan sonra, hızı normal çalışma hızına gelinceye kadar yavaşça artırılır.

1.7.3. Makinenin Otomatik Kullanımı

Makine otomatik çalışma konumuna getirilir ve aşağıdaki parametreler test edilir. Kasnak dönme hızı Kasnak makine emişi

15

Bu noktada makine kasnak emişini sabit tutmak üzere geriye doğru hareket eder.Birkaç dakikalık makinenin geri gidiş hızının kontrol edilmesini takiben makine normalazami - asgari limitlerin içinde kalır. Eğer tel çok keskin ise hız çok yüksek olabilir. Budurumda teldeki aşınma düzensiz ve hızlıdır. Dolayısıyla çok keskin tel kullanırken öncedentest edilmiş emme hızını düşürmek gerekir. Eğer tel yeterli derecede hızlı kesmiyorsa makinegeri gidiş hızı çok yavaş demektir. Bu durumda teli kontrol edilir ve telin iyi kesip kesmediğisaptanmaya çalışılır.

Periyodik olarak aşağıdakileri kontrol edilmelidir: Tel hızı yeterli mi değil mi? Telde kayma ya da titreşim var mı? Tel kendi ekseni üzerinde dönüyor mu? eğer gerekiyorsa kesimi durdurun.

1.7.4. Bağlantı Elemanının Periyodik Kontrolü

Her 2 saatte bağlantı elemanlarının durumunu kontrol edilmelidir. Her 12-24 saattebağlantı elemanının değiştirilmesi gerektiği unutulmamalıdır. Eğer mümkünse telkısaltmaktan kaçınılmalıdır. Her bağlantı elemanı yenilenmesinde en azından bir kere elledönüş yaptırılır ve telin kesik içinde rahatça dönmesini sağlanır. Kesime daha öncebahsedilen hususlara dikkat ederek yeniden başlanmalıdır.

1.7.5. Teldeki Aşınmanın ve Kesme Hızının Kontrolü

Her 2 saatte tel durdurulur ve elle çalıştırarak aşınması kontrol edilir. Aşağıdakiverileri not edilir:

Telin doğrusal hızı, Kesimin başladığından itibaren geçen zaman, Tel uzunluğu, Kasnak pozisyonları ve çaplan, Ana kasnak pozisyonu, Telin kaya içine giriş açısı,

Kesim profilini gösterir bir çizelge hazırlanır:

Kesilen alan hesaplanır (M2

).

Ortalama kesme hızını hesaplanır (M2

/saat).

Boncukların ortalama aşınma durumları not edilir:

Elmas izdüşümleri (mm) Ortalama boncuk çapları, Boncukların eksantrikliği (Dış merkezliliği).

Uyarı: Durma sırasında tel ısısı ölçülür. Eğer tel sıcaksa su jetlerinin pozisyonları vesu akışı kontrol edilir. Gerekli ise su miktarı artırılır.

16

1.7.6. Kesim Yarığına Destek Borularının Yerleştirilmesi

Normal olarak dik ve yatay kısımlarda kayaç içsel gerilim yüzünden kapanma özelliğigösterir. Blok, ağırlığı nedeniyle kesim yarığını kapatma eğiliminde olacaktır. Bu nedenlekesim sırasında telin sıkışmaması için destek boruları yerleştirilir (Şekil 1.16).

Şekil 1.16: Yatay kesme ve destek boruları yerleştirme

1.7.7. Kesimden Çıkmak

1.7.7.1. Telin Değiştirilmesi

Kesim ucu blok dik yüzeyine 2 mm mesafede (kesim bitiminden hemen önce) dahaönce kullanılmış daha küçük çaplı tel ile değiştirilir.

1.7.7.2. Son Kesim Safhasına Başlama

Makine manüel konuma getirilir ve ilerleme hızı en aza indirilir. Böylelikle teldekigerilim kalkmış olacaktır. Son safhada kesim görünüşü alt ve üst kasnaklar arasında düz birçizgi hâline gelir. Tel çıkışa yaklaşırken gerilim kademeli olarak azaltılır. Sonunda 0'agetirilir. Bu durumda tel kesikten yavaşça çıkacak ve kasnak üzerinde kalacaktır.

17

1.7.7.3. Kullanılmış Tel ve Ekipmanların Muhafazası

Kullanılmış tel ve ekipmanlar dikkatlice temizlenir. Tel rulo hâline getirilir vebağlanır. Kuru ve korunaklı bir yere asılarak muhafaza edilir. Telin muhafaza edildiği yerinaşırı ısılara maruz kalmaması gereklidir (asgari -5 derece azami +5 derece) eğer gerekli isetel üzerindeki plastikleri yenilenir.

Uyarı: Elmas tel çok değerli bir malzemedir kullanırken aşağıda belirtilen hususlaradikkat edilmelidir.

Çiğnenmemelidir. Bükülmemelidir.

Eğer tel bükülmüş ise kullanılmamalıdır. Ruloyu açarken sakin ve yumuşakdavranılmalıdır. Tel tüm uzunluğu boyunca uzatılır ve sonra yeniden rulo hâlinegetirilmelidir.

1.7.8. Elmas Tel Kesme Makinesi İle Kesim Sırasında Dikkat Edilmesi GerenHususlar

Elmaslı boncukların kesim yönleri hep aynı olmalıdır. Kesme işlemi süresince tel kesme makinesi rayların sonuna geldikçe tel boyu 5-

10 m kısaltılır ve makine tekrar öne alınır. Ancak hiçbir durumda mermeriniçindeki tel boyu dışarıdaki tel boyundan uzun olmamalıdır.

Kesme işlemi elmas boncukların mermeri aşındırarak elmas telin mermeriniçinde ilerlemesi ile gerçekleşir. Tel kesme makinesinin geriye gitme (öteleme)hızı ile elmaslı telin mermer içinde ilerleme hızı aynı olmalıdır. Öteleme hızıdüşük olduğunda kesme verimi düşerken fazla olduğunda telde aşırı gerilme vekopma ile sonuçlanabilecek kuvvetli salınımlara (tınlaşım) yol açar. Budurumda makinenin öteleme hareketini durdurmak ve salınım hareketi bitinceöteleme hızını yeniden tel salınımsız bir şekilde dönebilecek biçimde ayarlamakgereklidir.

Yatay kesimlerde telin giriş ve çıkış delikleri önüne yardımcı makaralarkonulması telin ağırlığından dolayı oluşabilecek teldeki dalgalanmaları en azaindirir (Şekil 1.16).

Kesme işleminin bitimine doğru (son m² kesilirken) kesme yüzeyi daraldığındantelin dönüş açısı da küçülür. Telin özgül basıncı ve boncuklara binen yük artarve tel kendi etrafındaki dönüşünü gerçekleştiremez. Bu durum kesme işlemininbaşlangıcındaki durumun benzeridir. Aynı şekilde tel gerginliği düşüktutulmalıdır. Hatta son 0,5 m² kesilmeden bırakılıp mermer kütlesininkesilmeyen kısmı kamalar yardımı ile koparılmalıdır.

Kesme işlemi yarım bırakılmamalıdır. Yarım bırakılması gerektiği zamanlardatelin mermer içinde sıkışmaması için önlemler alınmalıdır.

Düşey kesimlerde tel kesme makinesi durdurulmadan önce birkaç dakika telgerdirilmeden çalıştırılıp elmas telin mermer içindeki yuvasının genişletilmesisağlanır ve bol su verilir. Kesilen yüzeyler arasına metal ya da taş parçasısıkıştırmak ta yararlıdır (Şekil 1.17).

18

Şekil 1.17: Düşey kesim

Yatay kesimlerde yine aynı şekilde kesme işlemi durdurulmadan tel kesmemakinesi birkaç dakika tel gerdirilmeden çalıştırılıp telin mermer içindekesilecek kütlenin içinde yuva yapması sağlanır ve bol su verilir. Buşekilde bir süre sonra kesme işlemine devam edilebilir.

1.7.9. Elmaslı Telin Kontrolü ve Tel Kopmaları

Her kesim işleminden önce kullanılacak telin durumu kontrol edilir. Bu kontrolelmaslı telin bükülerek telciklerinde kopma olup olmadığına bakılarak yapılır. Çelik telinaşındığı görülürse tel bozularak elmas boncuklar ve kullanılabilen diğer yay ve pullar yenibir tele dizilerek tekrar kullanılabilir. Normal koşullar altında elmas boncukların ömrü çeliktelin ömründen 5 defa daha uzundur. Yani aynı elmas boncuklar 5 defa kullanılabilir.

Kesim süresince tel kopmaları, eğer çelik telde aşınma yoksa bağlantı elemanlarınınboşanmasından ileri gelir.

19

Makinenin çalıştırılması sırasında tele fazla gerilme verimemesine dikkar edilmelidir.Teldeki fazla gerilme hemen ya da daha sonra kopmalara neden olur. Telin üzerinegörülebilir bir işaret koyulması ile telin dönüşü gözlenebilir. Her tel kopmasında iki sıkmacıkarasındaki elmas boncuklar telden çıkar ve genellikle kaybolur. Elmaslı tel üreticileri ikisıkmacık arasına 4-5 elmas boncuk takılmasını tavsiye ederler. Bir metre elmaslı telinmaliyetinin % 90’ını elmas boncuklar oluşturur.

Tel koptuğunda, kopan telin uçları özel bir çelik tel kesme makası ile kesilerek tamiredilebilir. Kesim ilerledikçe yine aynı makasla, telin 5-10 m’lik kısmı kesilerek telin boyukısaltılabilir.

Tel kopmalarında ocakta çalışanların emniyeti açısından dikkat edilmesi gerekenönemli noktalar vardır. Kopan telden çıkan elmas boncuklar, ocak içinde tabancadan çıkankurşunlar gibi hareket ederler. Bu nedenle:

Düşey kesimlerde elmas tel hizasında hiç kimse bulunmamalıdır. Operatörkumanda panosunu tel hizasında olmayacak şekilde yerleştirmelidir (Resim1.3).

Yatay kesimlerde elmaslı telin yüksekliğinde hiçbir kimse bulunmamalı veoperatör kumanda panosunu elmaslı tel seviyesinden daha yüksekte birtümseğim üzerine yerleştirmelidir.

Resim 1.3: Elmas tel kesme makinesi ile düşey kesim

20

UYGULAMA FAALİYETİMermer ocağında ana kütleden yatay ve düşey kesimle blok kesimini elmas tel kesme

makinesi ile gerçekleştiriniz.

İşlem Basamakları Öneriler

Elmas tel kesme makinesi raylarınıyerleştiriniz.

Kesimi tamamlayacak yeterli ray olupolmadığını kontrol ediniz.

Bu mesafe kesilen uzun yüzeyden % 10daha fazla olmasına dikkat ediniz.

Ray boyu hesabı yapınız. Rayları yerleştirilmeden önce çalışma

alanını her türlü zararlı malzemedenarındırınız.

Mümkün olduğunca düzgün bir yüzeyoluşturunuz.

Yüzey ile raylar arasına 4 cm genişliktekalaslar koyarak rayları sabitleyiniz.

Makineyi raylara yerleştiriniz.

Makineyi imalatçı firma tarafındanverilmiş kaldırma talimatı izlenerekraylar üzerine yerleştiriniz.

Kontrol paneli ve elektrik bağlantısıyapınız.

Parçaların birbirine uygunluğunu vekomuta özelliklerinin doğru çalışıpçalışmadığını kontrol ediniz.

Makine yerleştirildikten hemen sonratüm uzunluk boyunca makineyi hareketettirerek parmaklıkları test ediniz.

Makinenin düzgün olarak özelliklesallanmadan, sendelemeden vesilkelemeden ilerlemesini kontrol ediniz.

Elmas teli makine volanına takınız.

İstikamet makaralarını yerleştiriniz. Teli kasnak üzerindeki kasnak lastikleri

üzerine yerleştiriniz. Köşeler düzelip yuvarlanıncaya kadar el

yardımıyla teli döndürünüz.

Soğutma sistemini ayarlayınız

İlk kesim anında su hortumunu yataydeliğe basınçlı su girecek şekildeyerleştiriniz.

İkinci su hortumu dik delik üzerineyerleştiriniz.

Kesim ilerledikçe su beslemehortumlarının yerlerini değiştiriniz.

UYGULAMA FAALİYETİ

21

Makine kesim hızı ayarı yapınız.

Makine manüel pozisyonda ve en düşükhızda ayarlayınız.

Makineye yol verildiğinde tele elleyardım ederek kasnağın dönüşünükolaylaştırınız.

Tel normal olarak dönmeye başladıktansonra, hızı normal çalışma hızınagelinceye kadar yavaşça artırınız.

18 KW motor ile çalışan makinelerdehızı 20 m/sn, 40 KW ta hızı, 30 m/sn’ yeayarlayınız.

Makineyi otomatik konuma alınız.

Makineyi otomatik çalışma konumunagetiriniz.

Kasnak dönme hızı ve kasnak makineemişi parametrelerini test ediniz.

22

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

Aşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Elmas tel kesme makinesi ile kesim esnasında en kritik nokta aşağıdakilerdenhangisidir?A) Tel kopmalarıB) Köşe kesimleriC) Kasnak montajıD) Başlangıç kalkışları

2. Ana kütleden 5 m uzunluğunda blok kesmek için gerekli ray boyu aşağıdakilerdenhangisidir?A) 4.4 mB) 5.5 mC) 6 mD) 6.5 m

3. Ana kütlede 7 m yüksekliğe sahip kaya yüzeylerinin kesimi için rayların ön yüzeydenkaç metre uzağa yerleştirilmesi uygundur?A) 3 mB) 5 mC) 6 mD) 7 m

4. Ocakta çalışmak için gerekli elektrik enerjisi eğer şebekeden sağlanamıyorsa makinekapasitesine göre kaç KW arasında güç sağlayacak şekilde jeneratör konulmalıdır?A) 50 – 100 KWB) 100 – 500 KWC) 125 – 250 KWD) 500 – 1000 KW

5. “Kesim profiline yön gösterir, kesme telinin dolaşmasına, elmas telde keskin köşeleroluşmasına engel olur.” Aşağıdaki ekipmanlardan hangisi bu görevleri yerine getirir?A) İstikamet makaralarıB) KompresörC) KasnakD) Tel kesme makinesi

6. Bu makaranın görevi / kesme işleminin başlangıcında kesme telinin düşey deliktensert köşe yapmadan çıkmasını ve mümkün olduğunca az strese maruz kalmasınısağlamaktır?A) Alt istikamet markasıB) Ön istikamet makarasıC) Ara istikamet makarasıD) Arka istikamet makarası

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

23

7. Blok kesiminde tel kesme makinesi su tüketimi ne kadar olmalıdır?A) 10 – 15 lt/dkB) 30 – 35 lt/dkC) 40 – 50 lt/dkD) 50 – 60 lt/dk

8. Aşağıdakilerden hangisi tel kesme makinesi ile kesime başlarken makinenin 5-10dakika elmas tele fazla yük bindirmeden çalıştırılmasının amaçlarından değildir?A) Elmaslı telin açılan tel yoluna alışması.B) Deliklerin birleştiği noktalardaki keskin dönüşleri düzeltmek.C) Makineyi ısıtmak.D) Tel gerginliğini ayarlamak.

9. Kesim sonuna yaklaşınca makine ayarı nasıl olmalıdır.A) Su kapatılır, Tel gerginliği boşa alınır.B) Kesme hızı ve ilerleme miktarı artırılır.C) Makine durdurulur.D) Makine manüel konuma getirilir ve ilerleme hızı en aza indirilir.

10. Kullanılmış tel ve ekipmanların muhafazasında yapılacak işlem sırası aşağıdakilerdenhangisidir?I-tel rulo hâline getirilir II-dikkatlice temizlenir III- bağlanır IV- kuru ve korunaklı bir

yere asılarak muhafaza edilir.A) I – II –III – IVB) II – I – III - IVC) III – II – I – IVD) I – III – II - IV

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru kelimeleri yazınız.

11. Kesme telinden uzun ömür alabilmek için ……………………………………..düzgünolarak yerleştirilmesi gerekir.

12. Teldeki ani gerilme hemen ya da daha sonra ……………………………….neden olur.

13. Her …………..saatte bağlantı elemanlarının durumunu kontrol edilmelidir.

14. Yatay kesimlerde blok, ağırlığı nedeniyle kesim yarığını kapatma eğilimine karşıkesim sırasında telin sıkışmaması için………………………………………..yerleştirilir.

15. Kesme işlemi elmas boncukların mermeri ………………………..elmas telinmermerin içinde ilerlemesi ile gerçekleşir.

Aşağıdaki cümlelerde verilen bilgiler doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

16. ( ) Yüzey ile raylar arasına 4 cm genişlikte kalaslar konarak raylar sabitlenir.

17. ( ) Düşey kesimde ön istikamet makarasının görevi kesme işleminin sonuna doğrutelde ilmek oluşmasını önlemektir.

24

18. ( ) Su deposu elmas tel kesme makinesi ile aynı seviyeye yerleştirilir.

19. ( ) Kesim süresince tel kopmaları, eğer çelik telde aşınma yoksa, bağlantıelemanlarının boşanmasından ileri gelir.

20. ( ) İş güvenliği açısından yatay kesimlerde elmaslı telin yüksekliğinde hiçbir kimsebulunmamalı ve operatör kumanda panosunu elmaslı tel seviyesinden dahayüksekte, bir tümseğim üzerine yerleştirmelidir.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevapverirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.Cevaplarınız tümü doğru ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.

Ölçme değerlendirme sorularından yapamadığınız kısımları ilgili konulara bakıptekrar inceleyip öğrenmeye çalışınız. Öğretmeninizden bilgi alınız.

25

PERFORMANS TESTİ

ModülünAdıKonu

Amaç

Blok KesimiTel Kesme Makineleri İle BlokKesimi

ModülEğitiminiAlanın:

Adı ve SoyadıAÇIKLAMA: Bu faaliyeti gerçekleştirirken aşağıdaki kontrol listesini bir

arkadaşınızın doldurmasını isteyiniz. Sadece ilgili alanı doldurunuz.Aşağıda listelenen davranışların her birinin arkadaşınız tarafından yapılıp

yapılmadığını gözlemleyiniz. Eğer yapıldıysa “Evet” kutucuğunun hizasına X işaretikoyunuz. Yapılmadıysa hayır kutucuğunun hizasına X işareti koyunuz.

DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır

1. Elmas tel kesme makinesi raylarını yerleştirdiniz mi?

2. Makineyi raylara yerleştirdiniz mi?

3. Elektrik bağlantısı yaptınız mı?

4. Elmas teli makine volanına taktınız mı?

5. Soğutma sistemini ayarladınız mı?

6. Makine kesim hızı ayarı yaptınız mı?

7. Makineyi otomatik konuma aldınız mı?

DÜŞÜNCELER:………………………………………………………………………………........................………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

DEĞERLENDİRME

Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız“Evet” ise bir sonraki öğrenme faaliyetine geçiniz.

26

ÖĞRENME FAALİYETİ-2

Mermer ocaklarında ana kütleden zincirli kesici makinelerle blok kesiminigerçekleştirebilecektir.

Zincirli blok kesme makinelerinin çalışma sistemini ve blok kesim tekniğiniçeşitli kaynaklardan araştırınız.

2. ZİNCİRLİ BLOK KESİM MAKİNELERİZincirli kesicilerle üretim yöntemi genellikle masif, çatlaksız ve jeolojik şartlar

bakımından olumluluk arz eden mermer ocaklarında uygulanan bir yöntemdir. Zincirli kollukesiciler çalışma sırasında yatay ve düşey paralelliği sağlayan tek makine özelliğinesahiptirler. Kesim esnasında kesim yönünde hiç sapma yapmazlar. Zincirli kollu kesicimakineler ocaklarda kesime geçmeden önce yerleştirilmeleri biraz fazla zamanalabilmektedir.

Mermer sektöründeki gelişmeler ve piyasadakimermer talebi her geçen gün artış göstermektedir. Bunakarşın mermer ocaklarında modern makine veekipmanlar kullanılmakla birlikte mermer yataklarınındurumunda herhangi bir değişiklik olmamaktadır.Mermer ocaklarından blok mermer elde etmeninherhangi bir yöntemi yoktur. Çünkü mermerocaklarındaki tabakalaşma, jeolojik yapılar, tabakameyilleri her ocakta ayrı ayrıdır. Mermer ocakçılığındaprensip; büyük ve mükemmel boyutlarda blok eldeetmektir.

Zincirli taş kesme makineleri ile hem söz konusumermer blokları elde etmek hem de ocak şartlarınıniyileştirilmesi söz konusu olmaktadır. Zincirli blokkesiciler açık ve kapalı (yer altı) mermer ocakişletmelerinde başarılı bir şekildeuygulanmaktadır(Resim 2.1).

Resim 2.1: Kollu kesici ile yer altı ocağında blok kesimi

ÖĞRENME FAALİYETİ–2

AMAÇ

ARAŞTIRMA

27

2.1. Çalışma Sistemi

Zincirli kesicilerle taş kesme işlemi zincirli kolun taşa değmesi ve zincirin hareketi ilebaşlar. Kesme sırasında oluşan parçacıklar, su ve zincir dişli vasıtası ile dışarı atılmaktadır.Kesme işlemi yapan kol bir makine üzerinde olup bu makine bir ray üzerinde bulunmakta vemakine ilerledikçe hareket etmektedir (Resim 2.2).

Resim 2.2: Kollu kesici çalışma sistemi

2.2. Kısımları

Zincirli Kol: Zincirli blok kesim makinasının esası, bir çelik plaka kol üzerindedönen ve sert kesici uçları olan bir zincirdir. Bu kol çeşitli yönlerde 180°’ye kadar hareketedebilir (Resim 2.3).

Resim 2.3: Zincirli blok kesme makinesinin kısımları

28

Ray: Ray aralığı 75 cm, boyu 3-4 m. dir. Teorik kesme hızı makine tipi ve gücünebağlı olarak düşey kesimde 3-4 cm/dak., yatay kesimde 4-6 cm/dak arasındadır. Maksimumkesme derinliği 2-2,5 m arasındadır.

Kesici uçlar: Kesme işlemini yapan kısmıdır. Bu uçlar öyle yapılmıştır ki bir tarafınınkırılması durumunda diğer tarafı değiştirilerek kesime devam edilebilir. Uçlar tungsten karbitesaslıdır (Resim 2.4).

Resim 2.4: Keci uçlar

Yağlama sistemi: Kesici uçların ve zincir tertibatının ömrünü uzatmak amacıylayağlama sistemi vardır. Yağ sistemi kesici koldan zincire doğru gelerek sisteminyağlanmasını sağlar.

Su Sistemi: Kesim esnasında kesici uçların ısınmasını önlemek için sisteme subeslenir. Beslenen su hem kesici uçların soğumasını hem de kesim esnasında oluşan atıkmalzemenin uzaklaşmasını sağlamaktır. Kesim işleminde kullanılan su ya sürekli verilmeliya da devri daim suyu olarak kullanılmalıdır. Zincirli kollu kesicilere verilecek su miktarı 8-10 lt/dk arasında değişiklik göstermektedir.

2.3. Zincirli Kesici İle Kesim Hazırlığı Yapmak

Zincirli kollu mermer kesme makineleri ile üretim yönteminde mermer ocaklarındaüretim basamaklar oluşturmak sureti ile yapılır. Mermer talebine göre veya önceden yapılmışolan planlamaya göre tespit edilmiş olan blokların kesilebilmesi için zincirli blok kesicileruygun olan basamaklar üzerine yerleştirilir.

2.3.1. Kesilecek Ana Kütle Çalışma Alanını Tesviye Etme

Üretilecek bloğun uzunluğuna göre zincirli kesicinin yeri tespit edilir. Zincirli kollukesici makinelerle çelışmaya başlamadan önce makine yeri temizlenerek terazisindetesviyesi yapılır.

Yatay kesimlerde kollu kesicinin sıkışmasını önlemek için kesilen yerin tabanınaahşap takozlar yerleştirilmelidir.

29

2.3.2. Kesme Makinesi Raylarını Döşeme

Ana makine, ray kule vinç yardımıyla kesim için uygun olan ana kütle üzerine yavaşçave büyük bir dikkatle nakledilir. Kesici ve altındaki ray, basamak yüzeyine terazi ve rayayakları yardımıyla paralel duruma getirilir.

Düşey zincirli kesicide ray ile tespit edilen kesilecek yer arasında 17.5 cm mesafeolmalıdır (Şekil 2.1)

Şekil 2.1: Düşey zincirli kesicinin mermer kesimi öncesi pozisyonu

Yatay zincirli kesici, kesilecek mermer önünden 110 cm uzaklığa kurulur. Bu şekildeyapılmasının nedeni kesici kol üzerinde bulunan kızağın kesme sırasında mermeretakılmasını önlemek yani mermerin önünden teğet geçmesini sağlamak içindir (Şekil 2.2).

Şekil 2.2: Yatay zincirli kesicinin mermer kesimi öncesi pozisyonu

Kesici ve altındaki rayı sabit duruma getirmek için ray üzerinde bulunan deliklerin (4adet) hizasından basamak yüzeyinde 10 cm derinliğinde delikler delinir. Açılan bu deliklereT kızakları çakılarak kesici ve ray sabitlenir.

2.4. Zincirli Kesici İle Kesim Yapma

Kesici ve altındaki raylar sabit konuma getirildikten sonra, kesici kol üzerinde bulunansoketler tek tek kontrol edilerek aşınmış olanlar değiştirilir, gevşemiş olanlar ise sıkılır.

30

2.4.1. Su Debisini Ayarlama

Yapılan hazırlık ve kontrol işlemlerinden sonra zincirli kesicile ile blok kesme işlemiyapılır. Ancak kesime başlamadan önce kesiciye mutlaka su verilmelidir. Burada suyungörevi öncelikle soketlerin ısınmasını önlemek, sonra da kesim sırasında kesme aralığındaoluşan kırıntıların dışarıya çıkmasını sağlamaktır. Blok kesicilerin su ihtiyacı saatte yarımtondur.

2.4.2Makine Kesim Hızını Ayarlama

Kesime ilk başlarken kesici kol üzerindeki zincirin mermere ilk giriş hızının çok iyiayrlanması gerekir. Mermere düşük bir hızla girilir ve sonra bu hız artırılır. Mermer ilk girişhızı 0.75 m/sa olmalıdır. Bu hız bıçak kafasının mermere tam olarak girmesi ile 1.4 m/sa eçıkarılır.

Kesicinin teorik hızı 3.5 m/sa, çektiği akım 69 amperdir. Ayar valfi yükseldikçe bıçakyüke girer ve çektiği akım artar. Ancak pratikte birçok nedenlerden dolayı bu kesicilerdeulaşılan hız 2.9 m/sa’tır. Bu hızda çektiği akım ise 60 amperdir.

2.4.3 Kesim Yapma

Zincirli blok kesiciler sahip oldukları hidrolik piston yardımıyla ray üzerinde kesimyönünde hareket ederek kesim işini yaparlar. Şayet kesilecek bloğun uzunluğu 3 m’den fazlaise blok uzunluğu kadar raylar birbirine eklenerek kesime devam edilir.

Yatay kesim yapılırken, tabanı kesilen mermerin ağırlığı nedeni ile uturma yaparakkesici kolu sıkıştırmaması için mermer bloğun tabanında kamalama işlemi yapılır. Yineyatay kesimde kesicide bir zorlanma hissedilirse kesim durdurulur. Kesici kol kesimyönünün tersine çevrilerek boşa alınır. Kesimi yapılmış yer düşük kesim hızında kesildiktensonra normal kesim hızına tekrar ulaşılır.

Kullanılan yatay ve düşey kesiciler teknik özellikleri bakımından birbirinden farklıdeğildir. Kesme yönleri ve kesme uzunlukları birbirinden farklıdır. Yatay kesicinin kesmekolu uzunluğu 1.70 m, düşey kesicinin ise 2.00 m’dir. Kesme kolu uzunlukları nedeni ilekesilen mermer blokların yüksekliği 2 m, derinliği 1.70 m ve uzunluğu ise değişkendir.

Mermer blok kesimi bittikten sonra kesici kol, düşey kesicilerde kesim yönününtersine yatay kesicilerde ise kesim yönünde bloktan çıkarılır. Çıkarılan kesici kol su ile iyiceyıkandıktan sonra zincir üzerindeki soketler tek tek kontrol edilir. Aşınmış olanlardeğiştirilir. Soketlerin aşındığı, zincirli kesicinin çalışma basıncının yükselmesiyle ve zincirlikesicinin çektiği akım şiddetinin yükselmesiyle anlaşılır.

Kesimiş olan blok mermer, tabanına çakılan akisler yardımıyla yerinden oynatılıp birmiktar yukarıya kaldırılır. Böylece blok altından çelik halatların geçmesi sağlanır. Çelikhalatlar kesilmiş olan blok mermerin serbest iki yüzeyinin bulunduğu bölgeden geçirilerekvincin ucundaki kancaya bağlanır. Sonra vinç yardımıyla stok alnına taşınır.

31

2.4.4. Kollu Zincirli Kesici İle Kesim Aşamaları

Şekil 2.3: Zincirli kesicilerle kesim aşamaları (I.Aşama)

Şekil 2.4: Zincirli kesicilerle kesim aşamalar ı(II.Aşama)

32

Şekil 2.5: Zincirli kesicilerle kesim aşamaları (III.Aşama)

Şekil 2.6: Zincirli kesicilerle kesim aşamaları (IV.Aşama)

33

Şekil 2.7: Zincirli kesicilerle kesim aşamaları (V.Aşama)

34

UYGULAMA FAALİYETİ

Mermer ocağında ana kütleden yatay ve düşey kesimle blok kesimini zincirli kesici ilegerçekleştiriniz.

İşlem Basamakları Öneriler

Kesilecek ana kütle çalışmaalanını tesviye etme

Üretilecek bloğun uzunluğuna göre zincirlikesicinin yerini tespit ediniz.

Makine yerini temizlenerek terazisinde tesviyesiniyapınız.

Kesme makinesi raylarınıdöşeme

Ana makine, ray kule vinç yardımıyla kesim içinuygun olan ana kütle üzerine yavaşça ve büyük birdikkatle naklediniz.

Kesici ve altındaki rayları, basamak yüzeyine terazive ray ayakları yardımıyla paralel duruma getiriniz.

Kesici ve altındaki rayı sabit duruma getirmek içinray üzerinde bulunan deliklerin (4adet) hizasındanbasamak yüzeyinde 10 cm derinliğinde deliklerdeliniz.

Açılan bu deliklere T kızakları çakarak kesici verayı sabitleyiniz.

Su debisini ayarlama Su vanasını açınız. Su miktarını 8-10 lt/dk olacak şekilde ayarlayınız.

Makine kesim hızını ayarlama Mermer ilk giriş hızını 0.75 m/sa ayarlayınız. Hızı bıçak kafasının mermere tam olarak girmesi

ile 1.4 m/sa’ e çıkarınız.

Zincirli kesici ile kesim yapma

Zincirli blok kesicilerle sahip oldukları hidrolikpiston yardımıyla ray üzerinde kesim yönündehareket ederek kesim işini yapınız.

Şayet kesilecek bloğun uzunluğu 3 m. den fazlaise, blok uzunluğu kadar rayları birbirine ekleyerekkesime devam ediniz

Yatay kesim yaparken, tabanı kesilen mermerinağırlığı nedeni ile oturma yaparak kesici kolusıkıştırmaması için mermer bloğun tabanındakamalama işlemi yapınız.

Yatay kesimde kesicide bir zorlanma hissedersenizkesimi durdurunuz.

Kesici kolu kesim yönünün tersine çevirerek boşaalınız.

Kesimi yapılmış yer düşük kesim hızındakesildikten sonra normal kesim hızına tekrarayarlayınız.

UYGULAMA FAALİYETİ

35

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEAşağıdaki soruları dikkatlice okuyunuz ve doğru seçeneği işaretleyiniz.

1. Zincirli kesicilerle üretim yöntemi aşağıdaki hangi ocak tiplerinde fazla tercih edilmez ?A) MasifB) ÇatlaksızC) Ova tipiD) Faylı

2. Zincirli kollu kesicilerde kullanılan rayların aralığı ne kadardır?A) 75 cmB) 100 cmC) 120 cmD) 150 cm

3. Zincirli kollu kesicilerde teorik kesme hızı makine tipi ve gücüne bağlı olarak düşeyve yatay kesimde ne kadardır?A) Düşey 1-2 cm/dak, yatay 2-3 cm/dakB) Düşey 2-3 cm/dak, yatay 4-5 cm/dakC) Düşey 3-4 cm/dak., yatay 4-6 cm/dakD) Düşey 6-7 cm/dak, yatay 8-10 cm/dak

4. Kesici uçlar ve zincir tertibatında kullanılan yağlama sistemi aşağıdakilerden hangigörevi yerine getirir?A) Blokla makine arasındaki sürtünmeyi önlemek.B) Kesici uç ve zincir ömrünü uzatmak.C) Raylardaki sürtünmeyi azaltmak .D) Mermer kütlesi ile rayları sabitlemek.

5. Kesim esnasında kesici uçların ısınmasını önlemek için sisteme su beslenir. Beslenensuyun görevleri arasında aşağıdakilerden hangisi yoktur?m hem de kesim esnasındaoluşan sağlamaktır?A) Makinene motorunu soğutmak.B) Kesme kuvvetini azaltmak.C) Kesici uçların soğumasını sağlamakD) Atık malzeyi uzaklaştırmak.

6. Zincirli kollu kesicilerle yatay kesimlerde kollu kesicinin sıkışmasını önlemek içinkesilen yerin tabanına aşağıdaki maddelerden hangisi yerleştirilmelidir?A) Mermer parçasıB) Çelik kamalarC) Çelik telD) Ahşap takozlar

7. Düşey zincirli kesicide ray ile tespit edilen kesilecek yer arasında mesafe olmalıdır?A) 12 cmB) 36 cmC) 17.5 cmD) 24 cm

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

36

8. Yatay zincirli kesici, kesilecek mermer önünden uzaklığa kurulur.A) 50 cmB) 110 cmC) 60 cmD) 80 cm

Aşağıdaki cümlelerde verilen bilgiler doğru ise “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

9. ( ) Zincirli kollu kesiciler çalışma sırasında yatay ve düşey paralelliği sağlayan tekmakine özelliğine sahiptirler.

10. ( ) Zincirli blok kesim makinasının esası, bir çelik plaka kol üzerinde dönen ve sertkesici uçları olan bir elmas teldir.

11. ( ) Kesici ve altındaki ray, basamak yüzeyine terazi ve ray ayakları yardımıyla paralelduruma getirilir.

12. ( ) Mermer blok kesimi bittikten sonra kesici kol, düşey kesicilerde kesim yönününtersine, yatay kesicilerde ise kesim yönünde bloktan çıkarılır.

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere doğru kelimeleri yazınız.

13. Zincirli kesicilerle taş kesme işlemi ……………………………………taşa değmesive zincirin hareketi ile başlar.

14. Zincirli kesme makinesi ile kesme sırasında oluşan parçacıklar, …………… ve………………………….......vasıtası ile dışarı atılmaktadır.

15. Zincirli kollu kesici makinelerle çalışmaya başlamadan önce makine yeri………………….............terazisinde ………………………………… yapılır.

DEĞERLENDİRME

Cevaplarınızı cevap anahtarıyla karşılaştırınız. Yanlış cevap verdiğiniz ya da cevapverirken tereddüt ettiğiniz sorularla ilgili konuları faaliyete geri dönerek tekrarlayınız.Cevaplarınız tümü doğru ise değerlendirme testine geçiniz.

37

PERFORMANS TESTİ

ModülünAdıKonu

Amaç

Ocak PlanlamasıOcak Ağız Yeri Tespiti

ModülEğitiminiAlanın:

Adı ve SoyadıAÇIKLAMA: Bu faaliyeti gerçekleştirirken aşağıdaki kontrol listesini bir

arkadaşınızın doldurmasını isteyiniz. Sadece ilgili alanı doldurunuz.

Aşağıdaki cümleleri doğru ve yanlış olarak karşılarındaki kutucuklara (X) işaretikoyarak değerlendiriniz.

DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ Evet Hayır

1. Kesilecek ana kütle çalışma alanını tesviye ettiniz mi?

2. Kesme makinesi raylarını döşediniz mi?

3. Su debisini ayarladınız mı?

4. Makine kesim hızını ayarladınız mı?

5.Yatay kesimde zincirli kolun sıkışmaması için ağaç takozyerleştirdiniz mi?

6. Zincirli kesici ile kesim işlemini gerçekleştirdiniz mi?

7.Mermer blok kesimi bittikten sonra kesici kol, düşeykesicilerde kesim yönünün tersine, yatay kesicilerde ise kesimyönünde bloktan çıkardınız mı?

DÜŞÜNCELER:………………………………………………………………………………........................………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

DEĞERLENDİRME

Değerlendirme sonunda “Hayır” şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz.Kendinizi yeterli görmüyorsanız Uygulayamadığınız davranıştan diğer davranışa geçmekmakine güvenliği açısından sakıncalı olacağından öğrenme faaliyetini tekrar ediniz.

38

MODÜL DEĞERLENDİRMEDeğerli öğrencimiz, Blok Kesimi modülünü bitirmiş durumdasınız. Eğer bu modülü

başarı ile tamamladıysanız burada elde ettiğiniz yeterlilikleri bundan sonraki modüllerde desık sık kullanacağınızı unutmayınız. Bu konuların daha birçok kez karşınıza çıkacağınınfarkında olarak burada kazandırılan yeterliliklerinizi geliştirmek ve güncel gelişmeleri takipetmek alanınızda yetişmiş bir eleman olmanızı sağlayacaktır.

MODÜL DEĞERLENDİRME

39

CEVAP ANAHTARLARIÖĞRENME FAALİYETİ 1’İN CEVAP ANAHTARI

1. D2. B3. A4. C5. A

6. D7. B8. C9. D

10. B

11.İstikamet

makaraları12. Kopmalara13. 214. destek boruları15. aşındırarak16. D17. D18. Y19. D20. D

ÖĞRENME FAALİYETİ 2’NİN CEVAP ANAHTARI

1. D2. A3. C4. B5. A

6. A7. C8. B9. D

10. Y11. D12. D13. Zincirli kolun14. Su ve zincir dişli

15.Temizlenerek,tesviyesi

CEVAP ANAHTARLARI

40

KAYNAKÇA

Alimoğlu Mermer Ocakları, İscehisar, Afyonkarahisar, 2007.

ONARGAN T., KÖSE H., “Mermer”, Dokuz Eylül Üniversitesi MühendislikFakültesi Yayınları Nu: 220, İzmir, 1997.

Set Makine, Blok Çıkarma ve İşleme Yöntemleri, Ankara, 2007.

YEŞİLKAYA L., “Mermer Madenciliği”, Afyonkarahisar KocatepeÜniversitesi Yayınları, Afyonkarahisar, 1996.

KAYNAKÇA