bồ tát và tánh không (thích nữ giới hương)

Thch N Gii Hng

BO TAT VA TANH KHONG TRONG KINH TANG PALI VA AI THA

Tu sach Bao Anh Lac- 2005

BO TAT VA TANH KHONG

TRONG KINH TANG PALI VA AI THA

Co hai khai niem sau sac, tinh te va pho bien trong tat ca cac kinh ien ai-tha (Truyen thong Phat giao Phat trien) la Bo tat va Tanh khong. That ra, hai khai niem nay co nguon goc t kinh tang Pali (Truyen thong Phat giao Nguyen thuy). Noi cach khac, tac pham nay nham gii thieu quan iem song va phng phap tu tap thc tien e tue giac Tanh khong va minh chng vi cac oc gia nhng hoc thuyet trong Phat giao ai tha va Nguyen thuy thc chat la cung nguon goc, ban chat va muc ch. oc gia cung se cam nhan the nao ma thuat t Tanh khong nghe co ve nh phu nh, bi quan nhng chan y ngha cua Tanh khong lai la nang lc chnh khien v Bo tat tr nen tch cc va tan long trong viec xay dng mot the gii nhan tam tai ay.

LI GII THIEU

Trong kinh tang Pli, khai niem Bo-tat (Bodhisatta) la ch cho t

luc thai t S-at-a xuat gia en trc khi ngai chng ngo, hoac t khi

ngai (hay cac bo tat) nhap thai en trc khi ngai (hay cac bo tat) giac

ngo hoac bo tat la kiep trc cua cac c Phat. Vai the ky troi qua, khi

ai tha xuat hien, khai niem bo tat trong kinh ien Pli phat trien tr

thanh hoc thuyet Bo tat (Boddhisattva) vi ly tng chu ao ong vai

tro chnh trong phong trao ai tha.

Trong cac ton giao hu than nh Thien chua giao hay Hindu giao

th Thng e hay than Shiva c xem la ang toi thng, ang sang

tao toi cao co nang lc thng phat va chung sanh au kho can phai

c nang lc sieu nhien cu roi Trong Phat giao, bo tat c xem

nh bac ai nhan, cac ngai cung la con ngi bnh thng van b chi

phoi bi luat sinh diet, nhan qua tuy nhien, bo tat no lc chuyen hoa

nghiep xau, au kho cua chnh mnh va ch con ng giai thoat, li lac

cho chung sanh bang tat ca tam long t bi h xa vo lng, ch cac ngai

khong phai bat t hay thong lnh, lam chu nh menh cua nhan loai.

Mot trong nhng phng phap tu tap cua bo tat hay ong c chnh

khien bo tat hanh bo tat hanh (Boddhisattv-cry) khong met moi la

tue giac tanh khong. Ke tha khai niem khong (Sunnat) trong kinh

ien Pali, tanh khong (Snyat) trong ai tha c xem nh la mot

thc tng Bat-nha, la con ng dan en s toan tri o la duyen khi,

ii

trung ao, niet-ban va nh e. Vi y ngha o, tanh khong c xem

nh y niem can ban cua ai tha, la mot khai niem tch cc ma ngai

Long-tho a khang nh:

With Snyat, all is possible; without it, all is impossible.1

Ngha la Do Tnh khng m cc php c thnh lp, nu khng

c Tnh khng, th tt c php khng th hnh thnh.

Edward Conze cung a noi rang co hai ieu cong hien ln ma ai

tha a cong hien cho t tng nhan loai, o la viec sang tao ra ly

tng Bo tat va chi tiet hoa hoc thuyet Tanh khong.2

Trong tac pham Bo tat va Tanh khong trong kinh tang Pli va ai

tha dch t luan an Tien s Boddhisattva and Snyat in the Pli

Nikyas and Mahyna Stras: An Analysis cua ty-kheo-ni Gii

Hng, tac gia a no lc nghien cu va a ra nhieu dan chng t

nguyen ban kinh Pli cung nh Han tang e so sanh, chng minh moi

lien quan gia hai khai niem Bo tat va Tanh khong. Thiet tng ay la

mot tac pham nghien cu nghiem tuc se giup ch nhieu cho cac hoc gia

co tam huyet muon tm hieu sau ve ao Phat, ac biet ve lanh vc nay.

Xin tran trong gii thieu.

Ngay 28, thang 3, nam 2006

Hoa Thng Thch Man Giac

Vin ch cha Vit-nam ti Los Angeles, Hoa K

1 The Middle Treatise, T 1564 in Vol. 30, tr. By Kumarajiva in 409 A.D., XXIV: 14; Nagarjunas Twelve Gate Treatise, viii, Boston: D. Reidel Publishing Company, 1982. 2 Edward Conze, Thirty years of Buddhist Studies, London, 1967, tr. 54.

TH CA N (Ha Thng Thch Mn Gic)

Tanh Khong nho sach vao long

Tran gian con lai oa hong cho con

Thang ngay tu hoc moi mon

Ci len mot tieng vng ben ngan nam. (B tt v Tnh Khng)

Ngy 29 thng 03 nm 2006

LI GII THIU

Vo thng 10 nm 2005 ti Trung Tm Tu Hc Vin Gic

B o Trng, n , ti nhn c nhng quyn sch gi biu v tng ca S C Gii Hng, gm: Boddhisattva and Sunyata in the Early and Developed Buddhist Traditions phin bn n hnh ln th 2 ca nh xut bn Eastern Book Linkers, Delhi; tip theo l quyn B Tt v Tnh Khng trong kinh tng Pali v i Tha; quyn Ban Mai X n gm 3 tp; quyn Vn Nai, Chic Ni Pht Gio v quyn X Li ca c Pht sch dch t ting Anh.

Quyn B Tt v Tnh Khng ti chn c trc. c sut

my ngy mi xong ca hn 500 trang sch v khi gp sch li, ti c ni vi qu Thy, qu C ti B o Trng lc y rng: "y l mt lun n Tin S ng cho im ti u". Ti khng bit khi S C ra trng im my, khng thy cp ni tiu s; nhng theo ti, sau khi c sch xong, mi ngi chc c th cng cm nhn c nh ti vy. y l nhng l do:

Th nht a phn nhng lun n nghin cu nh th c tnh

cch kh khan; nhng y ch trong vng 2 nm m sch xut bn v ti bn 2 ln (2004 v 2005). Nh th phi l mt loi sch l, cha c ai vit v v th m nhiu nh nghin cu mua tham kho.

Th hai - Khi i vo ni dung mi thy c ting Anh ln

ting Vit, tc gi so snh Tnh Khng theo hai truyn thng Pali v i Tha rt cht ch, hp l; khin thu ht c th hiu ca ngi c.

Tnh Khng hay Khng Tnh (Sunyata) vn l tn gi khc

ca Chn Nh, m Chn Nh th la s chp ng v chp php; th m ngn ng vn cn dng c chuyn ti Chn Nh, qu l mt ngi bt ti tnh. Tuy ngn ng dng mt cch

ii

dung d c ting Anh ln ting Vit; nhng ni dung th vt thot c tam gii. y l mt lun n, mt tc phm hay.

Bt Bt Trung o ca Ngi Long Th (Nagajuna) nh bt

sanh bt dit; bt thng bt on; bt kh bt lai v bt nht bt d i chi li vi 8 s si m ca: Sinh dit, thng on, kh lai v nhn d. Vn khng mt v chng khc - ngha l trong ci ny c ci kia v trong ci kia hm cha ci ny. iu y nht nguyn lun, nh nguyn lun v Tam on Lun ca Ty Phng kh b m snh ni vi t tng ca Trung o y. Nu c, ch nm phn hnh nhi h hc m thi; ch khng th so snh phn hnh nhi thng hc v ci v sinh hay v hc c.

Pht Hc vn sng ngi ci tri ng qua my ngn nm

lch s, di s gic ng ca c Pht, ri n cc bc T S truyn tha t n nh M Minh, Long Th, V Trc, Th Thn ri n Trung Hoa nh Hu Vin, Lm T, Bch Tng v Vit Nam nh Vn Hnh, Khung Vit, Trn Thi Tng, Tu Trung Thng S v.v... u l nhng bc T S mt thi khi ngn n chnh php, ging cao t tng ca Tnh Khng nhp th; nhng khng b i bin o ci ha; m ngc li chuyn ha cuc i ny t kh au i n an lc, gii thot, gic ng, ging nh phm Thin N Hin Hoa trong kinh Duy Ma Ct. Khi hoa ri, hoa ch ng li ni vai ca Thanh Vn; cn B Tt th mc cho hoa ri; nhng tm ca B Tt th khng m nhim; nn hoa t ng phi ln i ni khc.

y tinh thn Bt nh, tinh thn Bt nh, tinh thn Tnh

khng ca hai truyn phi ln trong Pht Gio t ngn xa c S C Thch N Gii Hng gii thiu qua nhiu chng sch khc nhau. Khi qu v i vo su ni dung ca tng trang sch, s r bit iu . Nay S C nh cho ti bn, bn ting Vit ti Hoa K v mong ti vit li gii thiu v ti ty h. V l trong sut nhng nm m S C hc ti n cho n nm 2003 ra Tin S Trit Hc ti , ti v Cha Vin Gic ti Hannover c quc bo tr cho S C l mt trong hng

trm v hc v ng cng nh s ra trng. Do nhn duyn y m ti c c hi vit li gii thiu cho S C v tc gi v tc phm ny.

Gio Dc vn l vn nhn bn ca con ngi. Cy gio

dc phi trng trong hng 10 hay 20 nm mi c th gt hi c kt qu v l li u t ca rt nhiu ngi; nu mun Pht Gio v x hi ny pht trin mt cch ng b. Ti vn thng hay ni: "S hc n khng lm cho con ngi gii thot c; nhng nu mun m cnh ca gii thot kia khng th thiu s tu v s hc c". chnh l nguyn l v cu cnh. Nay ti tui gn 60 nhng vn cn ham hc hi. Do vy rt vui khi thy qu Thy, qu C tui trn di 40 va mi ra trng, mang kh nng, s hc hi, s tu luyn, trau gii gii c i vo i qua con mt t bi v tr tu trong tinh thn Tnh Khng ca o Pht, th mong rng mt mai y hng hoa gii thot s lan ta khp chn trn gian ny.

Ti c i li gii thiu v mong rng khi i su vo phn

ni dung, qu c gi s thu hiu nhiu hn v mong rng c c nhiu tm hn v tha cho i v cho o c sng ngi trn ci th ca ngy nay v mai hu.

Mong c nh vy.

Vit xong vo mt sng ma Xun nm 2006 ti th phng cha Vin Gic c Quc.

Thch Nh in

Phng Trng cha Vin Gic Hannover

iv

LI TRI AN Trong thi gian lu tru tai An-o e theo hoc khoa

Tien-s Phat-hoc (Ph.D.) tai trng ai-hoc Delhi, Co Hoa-thng Tnh-Vien, HT Tr-Quang, TT Nh-ien, TT Minh-Chn, Co TT Minh-Thanh khong ch ung ho con bang vat chat va ca tinh than e con tam co u hanh trang ma yen tam theo uoi toan khoa hoc cho en ngay thanh tu. That khong sao dien ta cho het long mang n cua con oi vi cac ngai.

Trong qua trnh nghien cu luan-an, toi cung muon bay to long biet n en Tien s I.N. Singh, v Giao s co van luan an vi phng phap hng dan khoa hoc a giup cho toi co tam nhn khach quan, t tin va tinh than t lc.

v

Toi cung muon bay to long biet n en cac v Giao-s cua Phan khoa Phat-hoc a trc tiep hoac gian tiep hng dan toi trong suot thi gian t khoa hoc Cao-Hoc Phat-hoc (M.A.) cho en nay.

Cung xin cam niem cong c tat ca quy thay co, thien-hu tri-thc va quy Phat-t a giup toi hoac bang cach nay hay cach khac e luan an c hoan thanh tot ep ma quy danh rat nhieu, ni ay khong the liet ke het.

Cuoi cung, toi cung chan thanh mang n cac tac gia cua nhng quyen kinh sach hay ma toi a oc, trch dan va tham khao trong tac pham nghien cu cua mnh.

ay la tac pham Luan-an Tien-s tai trng ai hoc Delhi, trong luc dch ra Viet van, toi co sa cha, them bt chut t nham lam sang to y ngha. Mac du toi co co gang rat nhieu nhng kien thc va kha nang dch thuat con yeu kem, tap sach van khong sao tranh khoi nhng thieu sot va han che nhat nh. Knh mong nhan c nhng li gop y chan tnh e nhng lan tai ban sau tap sach c hoan hao va co y ngha hn.

vi

Mua thu tai ky-tuc-xa WUS, 2005

Knh but, Ty-kheo-ni Gii Hng

([email protected])

vii

BANG VIET TAT

A AGUTTARA NIKYA (Kinh Tang Chi)

BB BODHISATTVABHMI (Bo tat a)

BDBSL

THE BODHISATTVA DOCTRINE IN BUDDHIST SANSKRIT LITERATURE ( Bo tat trong Kinh ien tieng Phan)

BGS THE BOOK OF THE GRADUAL SAYINGS (Kinh Tang Chi)

BIHP BUDDHIST IMAGES OF HUMAN PERFECT (Hnh tng Con ngi Sieu viet cua c Phat)

BKS THE BOOK OF THE KINDRED SAYINGS (Kinh Tng ng)

Bs BUDDHIST SCRIPTURE (Kinh ien Phat giao)

CPB THE CENTRAL PHILOSOPHY OF BUDDHISM (Tinh hoa Triet ly Phat giao)

D DGHA NIKYA (Kinh Trng bo)

DB THE DIALOGUE OF THE BUDDHA (Trng bo)

DCBT A DICTIONARY OF CHINESE BUDDHIST TERMS (T ien Phat hoc Trung-Anh)

DPPN DICTIONARY OF PLI PROPER NAMES (T ien Pali)

Dha DHAMMAPADA (Kinh Phap cu)

EB ENCYCLOPAEDIA OF BUDDHISM (Bach khoa Phat hoc)

EE THE EMPTINESS OF EMPTINESS (Tanh Khong cua Tanh khong)

viii

EL THE ETERNAL LEGACY (Gia tai bat diet)

GBWL A GUIDE TO THE BODHISATTVAS WAY OF LIFE (Bo tat Hanh)

GD THE GROUP OF THE DISCOURSES (Kinh Tap cua Tieu bo)

I THE ITIVUTTAKA (Kinh Phat thuyet Nh vay)

J JTAKA (Kinh Bon sanh)

LS THE LOTUS SUTRA (Dieu Phap Lien Hoa kinh)

LSPW THE LARGE STRA ON PERFECT WISDOM (Kinh ai Bat-nha)

Mt MAJJHIMA NIKYA (Kinh Trung bo)

Mhvu MAHVASTU (Kinh ai-s)

MK MDHYAMIKA KRIKS OF NGRJUNA (Trung quan luan cua Long tho)

MLS THE MIDDLE LENGTH SAYINGS (Kinh Trung bo)

PED PLI-ENGLISH DICTIONARY (T ien Pali-Anh van)

PP THE PATH OF PURIFICATION (VISUDDHIMAGGA) (Luan Thanh-tnh ao)

S SAYUTTA NIKAYA (Kinh Tng ng)

SBFB STORIES OF THE BUDDHAS FORMER BIRTHS (Kinh Bon sanh)

Sn SUTTA NIPATA (Kinh tap)

SSPW SELECTED SAYINGS FROM THE PERFECTION OF WISDOM (Phap thoai trong Kinh ai Bat-nha)

IKSAMUCCAYA (Luan ai tha tap Bo tat hoc)

Vi VISUDDHIMAGGA (Luan Thanh tnh ao)

BIEU O

Trang

1. Tien trnh Phat trien nen Van minh Phng tay

19

2. Tien trnh thien chng (Jhnas) 1183. Ba Tr 132

4. Mi hai Nhan duyen (Prattya-samutpda)

275

5. Moi lien quan gia Duyen quan, Khong quan, Gia quan va Trung quan

288

6. Bon loai Bien luan Phu nh (Chatuskoti vinirmukta)

314

7. Chan e 3208. Nh e qua ba Trnh o khac nhau 3229. Tuc e (Savti-satya) va Chan e (Pramrtha-satya)

323

10. Vai tro Tanh khong (nyat) trong mi Ba-la-mat (Pramits)

427

11. Moi lien quan Gii-nh-tue vi sau Ba-la-mat

430

12. Moi Lien quan gia Cong c, Tr tue, T lng vi Gii-nh-tue

431

13. Moi lien quan gia mi Ba-la-mat va mi a (Bhmis)

448

x

MUC LUC

Trang

Li Gii Thieu cua T.T. Thch Nh ien

Li Tri an Bang Viet tat Bieu o

I. GII THIEU Ly do chon e tai

1. Khung hoang Chien tranh 2. Khung hoang ve Gia tang Dan so 3. Khung hoang Sinh thai 4. Khung hoang nen ao c Con ngi 5. Toc o tien trien nhanh en The gii hien ai 6. Van e Trao oi T duy

Hng e ngh 1. Trach nhiem The gii 2. Xu hng cac Ton giao 3. Xu hng cu the cua Phat giao

a. Quan iem Khong Giao ieu b. Quan iem Tr tue c. Quan iem Long tin d. Quan iem ve Con ngi e. Quan iem Tanh khong Bien phap Giai quyet

II. KHAI NIEM BO TAT nh ngha t Bodhisatta (Bodhisattva)

i

ivviiix

11367

12161620202126272931333639

4248

xi

nh ngha cac thuat t: 1. Ch thien 2. A-la-han 3. Thanh-van 4. Bch-chi Phat 5. c-phat

Khai niem Bo-tat trong Kinh tang Pali 1. T thi gian thai t S-at-a Xuat gia en

trc khi ngai Giac ngo 2. T thi gian thai t S-at-a Nhap thai en

trc khi ngai Giac ngo 3. T cac c Phat Nhap thai en trc khi cac

ngai c Giac ngo 4. Tien than cua cac c Phat

III. PHNG PHAP TU TAP CUA BO TAT TRONG KINH TANG PALI

1. Thc tnh Ban chat cuoc i 2. Tm cau Chan ly 3. Trung ao 4. Thien nh 5. Tr tue

IV. NGUON GOC VA S PHAT TRIEN HOC THUYET BO TAT AI THA Khi nguyen dan en hoc thuyet Bo tat

1. Cac Khuynh hng Phat trien trong Phat giao a. ai tha b. Khai niem mi ve c Phat c. Tn (Bhakti)

2. Anh hng cac Truyen thong khac a. ao Ba-la-mon: Bhagavata va Saiva b. ao th Than la c. ao th Rong

57576366676973

73

77

8196

103103106112115127

136137137137153158161161165166

xii

d. Nghe thuat Hy-lap e. Ton giao va Van hoa Ba-t f. S Truyen ao gia cac Bo lac mi S Thang hoa Hoc thuyet Bo tat V tr va Y ngha cua Mahasattva

V. KHAI NIEM KHONG TRONG KINH TANG PALI

1. Khong nh Khong vat the 2. Khong nh Mot thc tai 3. Khong nh Vo nga 4. Khong nh Ly Duyen khi hoac Trung ao 5. Khong nh Niet ban

VI. KHAI NIEM TANH KHONG TRONG KINH IEN AI THA Tong quan ve Kinh ien ai tha Kinh Bat nha Ba-la-mat a. Kinh Kim Cang Bat nha Ba-la-mat b. Bat nha Tam kinh Khai niem Tanh khong trong kinh ien ai tha

1. nh ngha Tanh khong 2. Cac so sanh cua Tanh khong 3. Nhng Y ngha cua Tanh khong

a. Tanh khong la Ban chat thc cua Thc tai thc nghiem

b. Tanh khong la Ly Duyen khi c. Tanh khong la Trung ao d. Tanh khong la Niet-ban e. Tanh khong vt ra ngoai Phu nh va

Khong the mo ta c f. Tanh khong la nhng Phng tien cua Chan

e va Tuc e Moi Lien quan gia hai Khai niem Khong va Tanh

168169169170179

184185191196217226

239239240243246249258259262

262269276286

308

318

xiii

khong

VII. BO TAT HANH Khi Tn tam Phat Bo e tam Tu Ba-la-mat

1. Mi Ba-la-mat trong Kinh ien Pali 2. Mi Ba-la-mat trong Kinh tang Sanskrit

Vai tro Tanh khong trong Bo tat hanh Gii-nh-tue Pham hanh cua Bo tat Moi Lien quan gia Ba-la-mat va a

VIII. C PHAT QUA KHAI NIEM PHAT THAN Khai niem Phat than trong Kinh tang Pali Quan iem ve c Phat Thi ky phan chia Bo phai Khai niem Phat than trong ai tha

1. ng than 2. Hoa than 3. Phap than

S Lien quan gia ng than, Hoa than va Phap than

IX. KET LUAN Tanh ong nhat trong Kinh ien Pali va ai tha S ng dung cua Khai niem Bo tat

1. Hoc thuyet Bo tat trong s cai thien Ca nhan va Xa hoi

2. Hoc thuyet Bo tat trong s nghiep Hoang phap S ng dung cua Khai niem Tanh khong

1. Tanh khong va Quan iem ve Con ngi cung nh xa hoi

2. Tanh khong va Khoa hoc

320

343344347364367372374424430441

448448

453472477482487

492

494494498

498499500

500501

xiv

3. Tanh khong trong moi Lien quan vi cac Ton giao khac Danh hieu Bo tat trong tieng Phan va Trung Hoa Sach Tham khao

504507510

- -

1

GII THIEU

Ly do chon e tai

Con ngi a quen rang mnh co mot trai tim. Neu mnh

oi x the gii an can th the gii se ap lai nh vay.

Ngay nay, s nh ngha ve nen phat trien va tang trng can phai c xem xet lai. Gia thiet cho rang xa hoi cang van minh hn th con ngi cang tr nen n oc, lo lang, cang thang, s hai va bat an hn. Khoa hoc a co nhng kha nang e tao ra ca ve chat lng lan so lng nhng cung con co vo so ngi i ngu vi da day trong rong, vo so ngi a chet ma khong co thuoc men, vo so tre con a phai sm dan than i lam va ngng bt bc chan en cong nha trng. The gii con ngi cang nghe thong bao nhieu hn ve hau qua cua s thoai hoa giam pham chat moi trng, o nhiem Nhng trong khi o, c che au t phong thu ve nhng cuoc th

Bo tat va Tanh khong 2

nghiem hat nhan ngay cang tang nhanh, so lng xe co c gii c san xuat va s dung cang tang nhanh th dien tch cua rng ram nhiet i cang b xam lan pha hoai tram trong. Tom lai, co the noi ngan gon rang the gii hien nay tran ay nhng khung hoang.

Trong ky nguyen cua ve tinh-truyen thong va ky thuat tien trien, con ngi a gat hai nhng tien bo ln trong lanh vc khoa hoc e co the giai quyet nhieu van e vat chat nhng cung e lai nhieu van e khong giai quyet c nh s au kho, ngheo nan, bnh tat, bat ong quan iem, long thu ghet, long ghen t, nghi ng va chien tranh. Trevor Ling trong cuon Buddha, Marx va God (c Phat, Marx va Chua tri)3 a noi rang ngi phng Tay a tao nhieu cua cai vat chat giau co, nhng ho cung a giet hang trieu ngi trong nhng cuoc bung no tuan hoan cua nhng cuoc bao ong ma ho thng e cao vi nhng menh danh cua chien tranh va ay cung la lan au tien trong lch s loai ngi, con ngi a phai giap mat vi s ham doa tieu diet chung toc con ngi va tat ca nhng i song tren hanh tinh nay bang nhng chien tranh hat nhan, bom nguyen t va nhng ai loai khac.

Va hom nay chung ta cung a tha nhan rang xa hoi chung ta nh mot tong the, mot khoi chm ngap ay nhng khung hoang. Chung ta co the oc va

3 Trevor Ling, Buddha, Marx and God, London, 1979, trang 5-6.

Gii thieu 3

nghe thay nhng bieu hien vo so cua no moi ngay tren bao ch va ai radio. Chung ta ang giap mat vi s lam phat va nan that nghiep cao, chung ta b khung hoang ve nang lc, ve van e y te, o nhiem, ve lan song khi day cua nhng bao ong, toi ac va vo so nhng tai hoa moi trng khac. Chung ta ang song trong mot the gii co moi lien he toan cau trong o tat ca nhng hien tng moi trng, xa hoi, tam ly va sinh vat hoc eu phu thuoc lan nhau. Va ngay nay chung ta tm thay mnh trong tnh trang khung hoang anh hng sau sac en toan the gii. Chnh la s khung hoang a chieu va sau sac ma nhng kha canh nay co lien quan en moi mat trong i song cua chung ta nh sc khoe, sinh ke, chat lng cua moi trng, kinh te, ky thuat va chnh tr... Noi cach khac, trong ky nguyen nay con ngi chnh ang giap mat vi nhng van e nh chien tranh, tang dan so, o nhiem moi trng, suy thoai ao c, anh hng t s trao oi t tng ong va Tay, s chuyen oi nhanh en the gii hien ai

1. Khung hoang Chien tranh Fritjof Capra, tac gia noi tieng cua cuon The

Tao of Physic (ao Vat ly) va The Turning Point (Bc Ngoac)4 a e cap ve cuoc khung hoang chien tranh rang con ngi a d tr hang ngan nhng vu kh hat nhan u e pha huy toan bo the

4 Fritjof Capra, The Turning Point, London, 1982, trang 1.


gii vai lan va cuoc chay ua lc lng vu trang ang tiep tuc vi mot toc o khung khiep.

Vao thang 11, 1978 trong khi Hoa ky va Lien bang So Viet ang hoan thanh cuoc thng lng th hai cua ho ve Hiep c Gii han Chien lc Vu kh, Pentagon a tung ra mot chng trnh san xuat vu kh hat nhan ay tham vong nhat trong hai thap nien. Hai nam sau o, chng trnh nay a phat trien len en cc iem trong s bung no quan oi ln nhat trong lch s: Ngan sach 1,000 ty o la cho s phong thu. Chi ph cho chng trnh hat nhan nay that s a gay ay sng sot.

Trong khi o, moi nam hn 15 trieu ngi hau het la tre con a chet oi v thieu an, 500 trieu ngi khac a suy dinh dng tram trong. Gan 40% dan so the gii a khong co nhng c s y te chuyen nghiep. 35% nhan loai thieu nc sach uong, th hn mot na nhng nha khoa hoc va ky s tren the gii a dan mnh vao ky thuat sang tao vu kh.

S ham doa cua chien tranh hat nhan la moi nguy hiem nhat ma nhan loai ngay nay ang giap mat 360 lo vu kh hat nhan ang hoat ong toan cau va hn hang tram nhng ke hoach tng t a tr thanh moi e doa chnh cho hanh tinh chung ta.5

Thc te, ngay nay the gii chia con ngi thanh nhieu y thc he khac nhau theo khoi quyen lc cua

5 Nh tren, trang 2-3.

Gii thieu 5

chnh ho, ho a cong hien hau het nhng tam tr va nang lc vao cuoc chien tan khoc, tieu cc va vo ch. The gii khong the nao co hoa bnh cho en khi nao con ngi va quoc gia t bo long tham muon ch ky, t bo tnh ngao man chung toc va tay sach nhng tham vong ch ky ve quyen s hu va sc manh cua chnh ban than ho. S chia che y thc he a dan en mau thuan. Y thc he di nhng hnh thc a dang nh chnh tr, ton giao, kinh te, xa hoi va giao duc. Y thc he la mot s ne tranh khoi thc te. No lam con ngi thanh hung ac va gi anh ta trong tnh trang no le cua s cuong tn va bao ong.

V the, ho tin rang cach duy nhat e au tranh lai quyen lc la ng dung nhieu quyen lc na a dan en nhng cuoc chay ua lc lng vu trang gia cac cng quoc. Va cuoc canh tranh e nang cao vu kh chien tranh a mang nhan loai en chnh b vc tham nhanh chong cua s t huy diet hoan toan. Neu chung ta khong lam g ca oi vi van e nay, th chien tranh sap ti se cham dt the gii, con ngi va moi vat tren hanh tinh nay b tieu huy va the gii se khong co ke chien thang ma cung khong co nhng nan nhan duy co nhng thay chet.

Chung ta can y thc moi thiet hai ln lao ay, neu chung ta giai quyet nhng van e cua chung ta va mang hanh phuc cung nh hoa bnh en bang cach chap nhan phng phap co van hoa nay va bang cach hy sinh long t hao kieu hanh nguy hiem


cua chung ta. Khi Lien hiep quoc c hnh thanh sau nhng

cn rung mnh cua chien tranh the gii th hai, lanh tu cua nhng quoc gia a hop lai e ky hiep c vi li noi khai mac la:

T chnh tam con ngi ma chien tranh bat au, th cung chnh t tam con ngi ma thanh luy cua hoa bnh c xay ap.6

2. Khung hoang ve gia tang Dan so That khong the tng tng rang ch trong mot

thi gian ngan ma dan so cua the gii a tang khung khiep. Khong the so sanh vi bat c thi ky nao cua lch s co ai. Nhng nen van minh rong ln hien hu va a bien mat Trung a, Trung ong, Chau phi va Chau my co ai. Khong co nhng ieu tra dan so cua nhng nen van minh nay tham ch la mc rat t. Dan so cung nh moi th khac trong vu tru b chi phoi bi chu trnh cua vong sanh va diet. Trong vai ngan nam va roi, khong co bang chng e chng minh rang vai ni tren trai at a co nhieu ngi hn bay gi. So lng con ngi hien hu trong nhieu he thong the gii khac nhau that s la vo tan.

Mot trong nhng nguyen nhan chnh cua s khung hoang nay la duc vong manh me cua con ngi nh Hoa thng K.Ri. Dhammananda trong

6 Xem Hoa thng K. Sri Dhammananda, What Buddhists Believe,

CBBEF, Taipei, 1999, trang 285.

Gii thieu 7

tac pham What the Buddhist believe (Phat t chanh tn) a ch ra nguyen nhan chnh cua viec tang nhanh ty le sanh san la dam duc hoac khat ai va Hoa thng a ra mot giai phap cho van e nay la:

Dan so se tang nhanh hn, tr khi neu con ngi biet che ng long khat ai cua chnh mnh.7

Nh the, s anh hng hoac trach nhiem cua tang dan so hau nh c quy cho la s hng thu duc lac thai qua, hoac khong biet cac kien thc khac hoac nhng mon giai tr tieu khien lanh manh co san khac. S anh hng hoac trach nhiem cua tang dan so la khong phai nh phan cho bat c mot ton giao rieng biet nao hoac bat c mot nang lc ben ngoai nao nh quan chung tin rang con ngi c Chua tri hoac Thng e tao ra. Neu tin rang Chua tri sanh ra tat ca, the th tai sao lai co nhieu au kho nh ngheo nan, buon rau, chien tranh, oi thieu, bnh tat, tai hoa giang cho nhng chung sanh do ngai tao? Tat ca nhng bien co khong may nay a pha huy mang song con ngi la khong lien quan en y cua Chua tri hoac y thch bat thng cua mot so ma quy, thay v vay tai sao Chua tri khong ieu khien dan so cho giam xuong?8

3. Khung hoang sinh thai Mot nguyen nhan khac a lam cho nhieu ngi

7 Cung trang sach a dan. 8 Nh tren.


lo lang la nhng tai hoa ma con ngi tren khap the gii phai chu trong khoang thi gian gan ay. ieu nay a chng minh rang bay gi ban than thien nhien a e s gian d t ve cua mnh chong lai con ngi vi nhng hnh thc nh bao lut, han han, ong at, nui la ay la ket qua cua s huy diet vi nhieu hnh thc a dang cua he thc vat va he ong vat a lam cho moi trng b o nhiem va tng lai ban than qua at nay khong an toan.

Nh chung ta biet, khung hoang nen sinh thai hien tai la khung hoang moi trng bao gom: khong kh, nc, at do nhng th nghiem chat nguyen t, th nghiem nhng vu kh hoa hoc, nhng ga oc t nhng x nghiep cong trnh va do bi s tang nhanh cua dan so vv...

Giam oc cua Bo O-nhiem nen sinh thai trong ban bao cao Hoi phuc lai chat lng cua nen sinh thai chung ta (Restoring the Quality of our Environment) tai Uy ban T van Nen sinh thai a to chc vao thang 11, 1965 a nh ngha thuat t o nhiem nh sau:

O nhiem nen sinh thai la mot s thay oi bat li cho moi trng xung quanh chung ta, toan the hoac phan ln - san pham cua con ngi qua nhng hieu ng thay oi trc tiep hay gian tiep trong nhng mau nang lng, nhng tang phong xa, c che vat ly hay hoa hoc va nhng to chc a dang khac. Nhng s thay oi nay co the anh hng trc tiep en con ngi hoac ngang qua viec cung cap nc, hp chat sinh vat hoc va nong nghiep cua con

Gii thieu 9

ngi, nhng s hu hoac oi the vat ly cua con ngi hoac nhng c hoi giai tr va thng thc thien nhien cua con ngi.9

e cap van e Nang lng nguyen t, nha vat ly hoc noi tieng Fritjof Carpa noi rang:

Nang lc phong xa tiet ra t nhng lo phan ng hat nhan th cung giong nh nhng lo san xuat bui phong xa bom nguyen t. Hang nghn tan nhng chat oc thai ra trong nen sinh thai do nhng cuoc bung no hat nhan va lo phan ng hat nhan tran ra. Khi chung c tch luy trong khong kh chung ta th, thc pham chung ta an va nc chung ta uong a tao thanh bnh ung th va nhng bnh di truyen hoc tiep tuc tang nhanh. Hau het chat oc nhat cua chat oc phong xa, chat hoa hoc Pluton la co the phan hach, co ngha la no c dung e tao bom nguyen t. V vay, cong suat hat nhan va vu kh hat nhan a co lien he chat che, a xuat hien vi nhieu hnh thc khac nhau nhng eu cung anh hng en mang song con ngi. Vi s tiep tuc phat trien cua chung, rat co kha nang s tieu diet toan cau moi ngay tr thanh ln hn.10

oi vi van e o nhiem nc va thc pham, Fritjof Capra a them vao nh sau:

Ca nc chung ta uong va thc pham chung ta dung a b o ue bi mot so lng chat oc. Hoa ky, s gia tang thc pham tong hp, thuoc tr sau, chat deo va nhng chat hoa hoc khac a anh dau ty le hien nay moi nam co ti hang ngan hp chat hoa hoc mi. Nh la hau qua, chat oc hoa hoc a tr thanh mot phan tang nhanh

9 Edward J. Kormondy, Concept of Ecology, New Delhi, 1991, trang

246. 10 Fritjof Capra, The Turning Point, London, 1982, trang 3.


cua i song phong phu cua chung ta. Hn na, s e doa en sc khoe chung ta qua s o nhiem khong kh, nc va thc pham la thay ro rang nhat, hieu ng trc tiep cua cong nghe con ngi tren nen sinh thai t nhien. t thay nhng hau qua hieu ng vo cung nguy hiem nay, con ngi ch nhan ra mi ay va van cha c hieu hoan toan.11

Them vao o, viec s dung xang dau thai qua mi ay a en viec buon ban lau, cac tau ch dau vi nhng s co va cham thng xuyen, khien cho mot so ln xang dau b o tran ra bien. Nhng dau b o nay khong ch lam o nhiem nhng b va bai bien Chau au ma con pha hoai nhng sinh vat di bien va v vay a tao nen moi nguy sinh thai hoc ma nhng ieu nay con ngi van cha hieu hoan toan. Viec tao ien t than th nguy hiem hn va o nhiem hn ien c lam ra t dau. Nhng mo dau di at tao ra nhieu s nguy hai cho nhng th mo va s khai mo bang may tao ra hau qua moi trng tram trong, t o nhng mo thng b huy bo, mot khi than a het han, vi hau qua la so lng at ai e lai a b tan hoang. S nguy hai tram trong hn tat ca do viec ot than la anh hng en moi trng va sc khoe con ngi. Nhng ke hoach ot than a a tai ra mot so lng khoi, tro, kh va nhng hp chat hu c, nhieu loai trong chung c biet la chat oc hoac chat gay ung th. S nguy 11 Paul R Ehrlich and Anna H. Ehrlich, Population Resources Environmental,

San Francisco, 1972, trang 147.

Gii thieu 11

hiem cua kh la chat ioxyt lu huynh co the lam suy yeu phoi tram trong. Mot chat thai o nhiem khac t viec ot than la chat Oxit Nito, no cung la thanh to chnh lam o nhiem khong kh t khoi o to. Ke hoach ot than co the loai ra nhieu chat Oxit Nito nh la vai tram ngan xe hi tai ra Nguyen nhan chnh thng la quy cho s hieu biet qua thien can ve he sinh thai, ket hp vi long tham vong tot o cua con ngi.

Los Angeles, 60 thanh vien cua trng ai hoc Y khoa California12 a e cap nh sau: S o nhiem khong kh a tr thanh moi nguy cho sc khoe oi vi hau het cong ong nay suot trong nhieu nam. S o nhiem khong kh lien tuc khong ch anh hng con ngi ma con pha v nhng he thong sinh thai. No a gay thng ton va giet nhieu cay coi va nhng s thay oi trong i song thc vat nay co the tao ra s thay oi manh me ve ty so ong vat ma song tuy thuoc vao nhng thc vat nay.

Va ho a tuyen bo rang khong tnh en s e doa cua nhng tham hoa hat nhan, nen sinh thai toan cau va s thang hoa i song hn na tren hanh tinh cua chung ta a b nguy hiem nghiem trong va co the ket thuc tot ep trong mot quy mo ln cua tai hoa sinh thai giang xuong. Dan so tang nhanh va ky thuat cong nghiep gop phan trong nhieu cach lam

12 Cung trang sach a dan.


suy thoai tram trong nen sinh thai t nhien ma trong o chung ta hoan toan tuy thuoc vao. Hau qua mang en la sc khoe cua chung ta va nhng ngi khac ang b nguy hiem nghiem trong.

ieu ro rang va chac chan la cong nghe cua chung ta ang quay ray d doi va co the tham ch tieu diet nhng he sinh thai ma chung ta ang ton tai trong o. Chung ta co the hnh dung s nguy hiem biet bao cho van e o nhiem moi trng hien tai tren hanh tinh nay! Khong co s an toan cung khong co s cong bang c tm thay khap ni. S khong bao am va khong an toan a tr thanh mot tai ng cung khap. Khat vong chinh phuc thien nhien a khong thanh cong trong viec em s sung tuc hoac hoa bnh en cho moi ngi. S o nhiem nay han la mot hau qua hien nhien cua mot nen van minh khoa hoc hien ai vi van toc khung khiep, khong the kiem soat c cua nen phat trien cong nghiep va kinh te. Trong vong quay ngc lai, nen van minh la ket qua cua nh cao t duy, cach ngh va hng thu niem vui. Nh vay, nhng nguyen nhan chnh gay ra khung hoang moi trng nh a c canh bao chnh la tham vong va vo minh cua con ngi.

4. Khung hoang nen ao c Con ngi Mot trong nhng cuoc tranh luan kha soi noi

phng tay hien nay, ac biet nc Hoa ky la lien quan en van e suy thoai nen ao c.

Gii thieu 13

That s rang nhng nc phat trien a chuyen bien nhanh e thoa man tham vong cua ho, e mang s giau co thnh vng ngang qua s tien bo cua tat ca thanh at ky thuat-khoa hoc-vi tnh-khong gian, ho c goi la nhng xa hoi lanh manh, nhng vi s nghien cu ung an, chung ta se thay rang chnh nhng xa hoi nay a b bnh hoan, vi ty le cao cua nhng van e t t, giet ngi, du con, bai bac, can sa, te nghien ru, cocain va nhng hnh thc truy lac trac tang khac vv S anh hng a tang nhanh cung vi viec tang so lng cua ru, t t va nhng tien bo cua khoa hoc va ky thuat a pha huy c s vng chac cua i song co tnh cach ao c cua chnh no S giao duc ao c xa hoi cong nghiep th khong c coi trong. Hau het moi ngi ch co coi trong lam the nao at c nhieu tien. Ho anh gia con ngi qua bao nhieu tien ma ngi ay co c, bat ke nghe nghiep va phng tien g. Trong nhng at nc xa hoi ni ma tnh chuyen che, chu ngha giao ieu, chu ngha ca nhan va t tng be phai thnh hanh, th phuc li phan ln cua quan chung b chuyen che va toc ngi thieu so b loai ra, tat ca nhng nguon kinh te eu nam trong tay nhng ngi co quyen lc. Cac khuynh hng xa hoi tren a e cao gia tr vat chat, a chuyen con ngi thanh nhng cai may cho s san xuat va tien thu lao ma khong mang en ly tng hoac ao c.

Noi mot cach khac, nhng at nc ma cho la


dan chu, hoa bnh va thnh vng nhat ang tr nen b kho s vi nhng bnh tat nguy hiem. Nha tam ly hoc My noi tieng Erich Fromn, trong tac pham The Sane Society (Xa hoi lanh manh) a cho rang bc tranh n gian cua mot xa hoi ien cuong lien quan phan ln en nc Hoa ky hn nhng nc Chau au.13

e khang nh ieu nay, Erich Fromn them rang: Con ngi a thong lnh thien nhien va san xuat

ngay cang nhieu nhng cua cai vat chat a tr thanh mot muc ch toi cao trong i song. Trong tien trnh nay, con ngi a chuyen mnh thanh vat, i song a tr thanh phu thuoc vi vat chat, la a b co thong tr. Nguon goc cua van hoa phng Tay, ke ca Hy-lap va Do- thai, a coi trong muc ch cua i song, s hoan thien con ngi, con ngi hien ai qua s hoan thien cua vat chat va kien thc the nao e san xuat vat chat.14

Va Erich Fromn a i en ket luan rang tuy nc Hoa ky la cng quoc, thnh vng va tien bo nhat nhng lai cho thay mc o ln nhat ve nan tinh than suy sup va mat thang bang.15

ng ve mat tam ly hoc, khi oi mat vi nhng mat kho khan ngay cang tang nhanh, con ngi cam thay hoi hop, lo lang, hoai nghi hn va v muon lang quen thc te o, bang cach ho a lao vao tho hng khoai lac i song va chon vui mnh trong te nghien 13 Trevor Ling, Buddha, Marx and God, London: 1979, trang 5. 14 Erich Fromm, Psychoanalysis and Zen Buddhism, trang 79. 15 Trover Ling, nh tren, trang 6.

Gii thieu 15

ru, thuoc phien, giet ngi va t van That la hp ly, khi Erich Fromn a gi y rang mac du co s tang nhanh trong san xuat, tien nghi, ky thuat, khoa hoc phng Tay, nhng that ra hanh phuc cua phng Tay ch da tren vong tng cua ay vat chat va tien bac, t t con ngi cam thay mat ban than ho va cam thay song khong muc ch, trong long, n oc en noi ho a than len rang the ky XX la the ky con ngi a chet.16

Ro rang cuoc khung hoang chien tranh, tang nhanh dan so va o nhiem moi trng tao ra s nguy hiem cho con ngi tren hanh tinh va lam suy thoai ao c dan en khung hoang xa hoi trong nhieu cach. Nhng cuoc khung bo tan cong, nhng chien tranh, tham nhung, toi ac vi tre con, phu n va ngi gia a xay ra trong the gii nay that s la mot ni au kho, khong co hanh phuc e song va con ngi tr thanh xa la, trung lap vi moi ieu xay ra tren the gii nay. Thai o trung lap, lanh am, tan bao a lot mot con ng cho mot kieu i song nhan tam, khong bnh ang va bao ong ngay ca co nhieu tien bo khoa hoc nhng van khong quan ly c nh J. Krishnamurti trong tac pham noi tieng Education and Signification of Life (Giao duc va Y ngha cua cuoc song) a viet rang:

16 Minh Chi-Ha Thuc Minh, ai Cng Triet Hoc ong Phng,

Trng ai hoc Tong Hp, TPHCM, 1993, trang 32-3.


Nhng tien bo ky thuat a giai quyet tc th vai loai van e nao o cua con ngi mot trnh o nao o, nhng no cung lam cho van e tr nen phc tap va sau hn. e song mot mc o nao o ma khong quan tam en tong the i song la t tao them s au kho va huy diet. Nhu cau ln nhat va van e e nen nhat cua tng ca nhan la hoi nhap vao tong the i song e co the giup cho v ay ng au vi nhng phc tap ang gia tang khong ngng.

Tat nhien, kien thc cong nghe se khong co phng hng e giai quyet van e ben trong chung ta, nhng sc ep, xung ot tam ly va chnh v chung ta thu nhan kien thc cong nghiep ma khong co s hieu thau tien trnh tong the cua i song nen cong nghe a tr thanh mot phng tien e t tieu diet chung ta. Con ngi biet lam the nao e chia che bom nguyen t nhng neu khong co tnh thng hien hu trong trai tim th ngi ay se tr thanh mot quai vat.17

5. Toc o Tien trien en The gii hien ai The gii bay gi chuyen nhanh vi mot toc o

khong the tng tng c trong thi hien ai. Chung ta thay mot s chuyen oi nhanh trong hoat ong va to chc cua con ngi en noi nhng van e a tr thanh van e quoc te. Nhng co mot s kien khong the choi bo la nhng thanh at trong khoa hoc va ky thuat a pha huy nep song ao c vng chac va a chuyen con ngi troi dat ti mot the gii xa la va kho khan. The gii ang thay oi

17 J. Krishnamurti, Education and the Signification of Life, 1994, trang

19.

Gii thieu 17

nhanh en khong ng. That ra, nhng thuan li trong khoa hoc a mang

s giai phong en cho loai ngi va a lam giau them nen van hoa cua chung ta chang han no a lam cho chan tri kien thc rong ra nhng no cung lam cho cuoc song chung ta tr nen phc tap va kho khan nhieu lanh vc nao o.

6. Van e Trao oi T duy S thanh at cua cai goi la Van minh ky thuat

khoa hoc cua the ky XXI a lam cho cac xa hoi tren the gii gan vi nhau hn trc o va co the ap ng nhng nhu cau va oi hoi cua nhau hn. ac biet vi s thanh at cao cua ky thuat - khoa hoc - vi tnh - khong gian, phng Tay va ong, phng Nam va Bac a co the trao oi lan nhau ve t duy, y kien, cung nh cac mat cua i song nh ton giao, chnh tr, kinh te, xa hoi, tam ly va van hoa Ho co the gap nhau va trao oi lan nhau trong mot pham vi rat ln va sau sac ma trc o cha tng co va chnh v ly do o ma nha vat ly hoc Fritjof Capra thng goi la He bien hoa- mot s chuyen oi sau sac trong t duy, khai niem va gia tr a hnh thanh mot cai nhn ac biet ve thc te va ong a cho mot s ghi chu ngan ve lch s cua s trao oi nh sau:

He bien hoa bay gi ang chuyen oi a thong tr nen van hoa cua chung ta vai hang tram nam, suot trong thi ky o no a hnh thanh xa hoi phng Tay hien ai


va a co anh hng ang ke en nhng phan con lai cua the gii. Mo hnh he bien hoa nay bao gom mot so nhng y tng, gia tr a ket hp vi nhng dong khac nhau cua nen van hoa phng tay, bao gom s Cach mang khoa hoc, s Khai sang va Cach mang cong nghiep. Chung bao gom long tin trong phng phap khoa hoc nh la mot s tiep can ung an duy nhat oi vi kien thc, long tin ve vu tru quan nh la mot he thong c kh bao gom nhng khoi hp nhat vat chat c ban, s ton tai va long tin qua s phat trien ky thuat va kinh te e at c vat chat vo tan.18

Nha xa hoi hoc Pitirim Sorokin19 a chu giai mo hnh he bien hoa hien ai nh la mot phan cua tien trnh nhat quan, mot giao ong lien tuc cua nhng he thong gia tr co the thay trong xa hoi phng Tay. Sorokin a bat au thao luan ve viec anh gia lai cac gia tr ma khong g ngoai quy ao thuyet ong lc cua van hoa va xa hoi. Bang I

Thi

18 Nh tren,19 Pitirim A

1937-41. Fossil-fuel ageintheconofculturaevolution

Van Minh Van Minh Hy-lap Trc TL TL Thi ai Nhien lieuAi-cap

3000 2000 1000 1000 2000 ai nhien lieu (hnh thanh t xac ong vat b phan huy

trang 17. . Sorokin, Social and Cultural Dynamics, 4 tap, New York,

Gii thieu 19

t thi xa xa) trong boi canh cua s tien hoa nen van hoa

Tuy nhien, ngay nay trong qua trnh bien oi tm hieu lan nhau gia nhng nen van hoa ang tiep tuc vai ni, th s hp nhat cua the gii a lam cho nhieu xa hoi con ngi va y thc he a dang cang noi bat hn, gay ra s cang thang va oi khang cha he thay trong tat ca lanh vc cua i song. Thi ai toan cau sap en ang tao ra moi bat ong, tao ra s truy tm cai goi la ong nhat hn va hoa hp hn. S khac biet, oi lap va mau thuan gia cac y thc he, nhng he thong gia tr va cach suy ngh a dang a tr nen cang nhieu hn tren khap the gii. Moi nen van minh hay van hoa c ket cau vi nhieu gia tr a dang, mot so gia tr can ban va mot so thng thay oi. Nhng gia tr va y tng nay co the khac nhau tham ch trong cung mot nen van hoa bat c giai oan nao theo s thay oi bat thng cua v tr a ly hoac s thay oi thi gian theo he t tng noi bat cua thi ai.

Xa hoi con ngi mot khi a duy tr nhng mau tri thc va van hoa cua chnh ho ma bay gi a ket hp vi nhau trong mot dong ln manh xo ay cua lch s the gii, tao thanh nhng lan song vo ham h va manh doi ngc lai nhau. S ong bo hoa toan cau bang nhng cong nghe van chuyen va thong tin oi hoi tat ca moi ngi ong vai tro quan trong trong dien an chung cua lch s the gii va hy vong rang ho y thc c vai tuong cua ho tren nghe thuat san khau nay. Tuy nhien, ch sau khi nhng phan chia va oi lap c khac phuc


th chan tri tinh than mi cua nhan loai c m ra: mot cuoc song chan that hoa hp vi nhau.

Chung ta biet ro rang lch s the gii se khong n gian c thanh lap neu khong co nhng lc lng lao ong cua s tien bo ky thuat khoa hoc va lc lng hoat ong cua tinh than ben trong tham tam con ngi.

Lam the nao e chung ta tm thay mot nen tang tinh than chung trong the gii a nguyen ma khong lam ton hai nhng ac trng oc ao cua moi truyen thong van hoa va tinh than? ay cung la mot trong nhng van e khan cap ma nhan loai ngay nay oi mat.

Hng e ngh

1. Trach nhiem The gii S khung hoang cua con ngi qua sau sac va gay

kinh s en noi a anh hng tat ca nhng lanh vc xa hoi trong nhng moi lien quan t ca the trong gia nh en cong ong cua ca the o, khong ni nao tren trai at nay thoat khoi s nguy hiem cua nhng van e khong the rut lui ang e doa chnh s hien hu tren trai at nh vay. ieu nay bao gom nhieu khai niem mi cua nhng moi quan he va rang buoc trong xa hoi a tac ong en quan iem giao duc toan cau va ch ieu nay mi co the lam giam i tnh chat han hep cua chu ngha dan toc va chu ngha ba quyen cua cng quoc bat nguon t nhng vong lan quan cua moi thu han, nan phan biet chung toc va nhng thanh kien bop chet ban chat thien trong chung ta, trong tat ca ton giao

Gii thieu 21

va trong van hoa (gop phan hnh thanh nhng di san phong phu cho moi thi ai). Neu chung ta hy vong mang hoa bnh en cho chnh mnh va ngi khac, th chung ta nen khep mnh vao ky luat trong mot cach nao o e mang lai hanh phuc va hoa bnh chan that.

e hieu nhng khung hoang van hoa a dang, chung ta can phai chap nhan mot tam nhn rong ln va thay chnh mnh trong ng canh cua s tien hoa van minh con ngi. Chung ta phai chuyen quan iem cua chung ta ti mot hng tot ep hn.

2. Khuynh hng Ton giao Nh chung ta thay mac du ky thuat va khoa hoc a

co tien bo nhieu nhng khong the chuyen oi cam hoa tam tr con ngi. Khoa hoc co the giai quyet nhng van e tc thi, co the nuoi dng nhieu ngi, e ma co nhieu ngi hn e nuoi dng; Khoa hoc co the keo dai mang song con ngi nhng ngc lai khoa hoc cung co nhieu phng phap hieu qua hn e pha huy mang song con ngi. Theo Robert F. Spencer trong tac pham The Relation of Buddhism to Modern Science(Moi quan he Phat giao vi Khoa hoc hien ai) noi rang:

Quan iem ngay nay cho rang khoa hoc khong g khac hn la mot phng phap va tm cach ao sau e ap ng nhng van e va cau hoi ve trang thai tuyet oi cua van menh con ngi. ay la quan niem lam lac, v no hnh thanh mot khoa hoc giao ieu ma ni o khong co mat cua tac


ong ton giao.20

V vay, muc ch cua khoa hoc la vat chat e thoa man tham vong cua con ngi hn la tinh than e cai thien ao c con ngi. e giai quyet nhng s khong thang bang hien nhien nay gia khoa hoc, cong nghe, ao c va tinh than, th khong co cach nao khac la tr lai nen tang cua triet hoc i song ma A.J. Toynbee a dien ta nh sau:

Toi tin rang hnh thc cua mot nen van minh la s bieu hien ton giao cua no va o la mot nen van minh c quyet nh tren nen tang ton giao.21

Ngha la ton giao ng dung cho nhng nhu cau tinh than cua con ngi va la c s cua nen van hoa nc o nh H.G. Wells a trnh bay rang:

Ton giao la phan trung tam cua nen giao duc a xac nh t cach ao c cua chung ta. 22

Kant, nha triet hoc c noi tieng phat bieu rang: Ton giao la nhng nguyen ly ao c nh la luat le

khong c vi pham. 23

Va thong iep cua c Phat ve i song ao c ton giao nh sau:

Khong lam cac ieu ac, 20 Ed. Buddhadasa P. Kirthisinghe, Buddhism and Science, Delhi, 1996,

trang 18. 21 A. Toynbee - Daisaku-Ikeda, Man Himself Must Choose, Tokyo,

1976, trang 288-0. 22 Hoa thng Dr. K. Sri Dhammananda, Buddhism as a Religion,

Malaysia, 2000, trang 7. 23 Hoa thng Dr. K. Sri Dhammananda, Buddhism as a Religion,

Malaysia, 2000, trang 7.

Gii thieu 23

Gang lam cac viec lanh, Gi tam y trong sach. o li ch Phat day.

(Sabba ppassa akaraam, kusalassa upasampad, sacittapariyodapana, eta buddhna ssana).24

Noi rong hn, chung ta nen hieu rang ton giao neu that s la ton giao can phai lay toan con ngi lam trung tam ch khong phai lay mot lanh vc nao o cua i song con ngi. Con ngi tot ngha la mot ngi phai theo ton giao cua mnh, biet rang se khong co hanh phuc va hoa bnh nao tren trai at, khi ni o con co s ngheo nan, oi khat, bat bnh ang va an ap, nan phan biet chung toc, s bat lc, s khong cong minh, noi s hai, s khong tin cay va nghi ng lan nhau. Long t trong khong gay chien tranh vi ke khac la can thiet oi vi hanh phuc nh thc pham va neu o khong con co s t trong th ho khong the at c s tien trien ay u nhan cach cua ho.

Tuy nhien, mot s kien khong the phu nhan rang khong phai tat ca ton giao eu hu dung va tot cho moi ngi. Nhng lch s la mot bang chng khi mot ton giao nao o thanh cong trong viec ap ng nhu cau tn ngng, tu tap co the that s dan con ngi en than va tam an lac, th ton giao o ton tai va song lau dai. Ton giao a nguyen cung la mot hien tng ton giao va van hoa noi bat trong thi ai chung ta va mot trong nhng van e quan trong c cac nha ton giao va nha t 24 Dhammapala, cau 183, trang 97-8.


tng cua moi truyen thong e cap en. Ton giao a nguyen la mot van e thong thng thach thc vi moi ton giao trong ky nguyen cua chung ta nhng mc o nghiem trong va s thach thc cua no th khong phai la ong nhat tat yeu vi tat ca ton giao.

Tuy nhien, ng ve phng dien khac biet gia Thien chua giao va Phat giao, mac du trong vai the ky trc kia, Thien chua giao a ng au vi van e ton giao a nguyen, va trong vai the ky gan ay, hng c s oc quyen ton giao Chau au va Chau my. Ch mi ay, vi s sup o quan iem Chau au trung tam the gii va s phat trien nhanh cua quan he tng tac quoc te trong nhieu lanh vc cua cuoc song con ngi, nhng tn o C oc en va lan na thay thc te manh me cua ton giao a nguyen. Ho mi nhan ra s ton tai tn ngng va gia tr cua nhng he thong ton giao-khong phai Thien chua giao, khong ch cac nc ngoai ma con Chau au va Chau my. The la oi vi nhng tn o C oc, ton giao a nguyen bay gi a xuat hien nh la mot thach o tram trong oi vi thuyet mot than cua Thien chua giao.

Mac khac, Phat giao ngang qua lch s lau dai a ton tai va trai rong khap Chau a trong mot boi canh a ton giao: An o, Phat giao a cung ton tai vi Ba-la-mon giao, ao Loa the va nhieu hnh thc khac cua ao Hindu; Trung hoa, Phat giao ket hp vi Khong giao va Lao giao; Nhat ban, Phat giao hoa nhap vi Shinto va Khong giao... V vay, oi vi hau het cac

Gii thieu 25

Phat t, a ton giaoa khong lam chan ong nh cac con chien Thien chua giao.25

Trong s noi ket e giai quyet nhng van e khong thang bang trong ton giao, khoa hoc, kinh te tren, Albert Einstein - nha khoa hoc noi tieng vi Thuyet Tng oi cua the ky XX a co li khuyen rat khon ngoan rang chung ta nen ket hp ton giao va khoa hoc nh sau:

Khoa hoc ch c sang tao t nhng ngi hoan toan hng en chan ly va hieu biet. Song ieu nay xuat phat t pham tru ton giao va t niem tin ve nhng quy luat gia tr phu hp vi cuoc song thc tai, ngha la co the ly giai e suy luan. Toi khong the hieu mot nha khoa hoc chan chnh lai khong co long tin sau sac o. Trang thai nay co the dien ta qua hnh anh: khoa hoc khong co ton giao th que quat, ton giao khong co khoa hoc th mu loa. 26

Trong khi Trevor Ling, giao s day mon Ton-giao-hoc trng ai-hoc Manchester t hoi rang: Sau cuoc cham tran nay, ton giao nao co the thch hp nhat? Theo ong ta, that la rat hu dung e tra li cau hoi nay vi s tham khao ve Phat giao. Mot, bi v Phat giao la mot mau ton giao c nhieu ngi cong nhan la tng hp vi xu hng the tuc hien ai hn la cac ton giao khac va mat khac, cuoc gap g vi chu ngha the tuc, s bien cai t tng cua no oi vi Phat giao nh la s th thach va ieu nay oi vi cac tn o 25 Masao Abe, Buddhism and Interfaith Dialogue, ed. by Steven Heine, Hong Kong, 1995, trang 17-8. 26 Albert Einstein, Ideas and Opinions, London, 1973, trang 46.


ton giao khac ke ca phat t co ve co y ngha ang ke.27 Cung cung y nay, Tien s Radhakrishman a nhan manh rang:

Phat giao thu hut c t tng hien ai, bi le Phat giao la khoa hoc thc nghiem va khong da tren bat c giao ieu nao.28

3. Khuynh hng Cu the cua Phat giao Thiet ngh, ieu ma chung ta can e khac phuc

nhng khung hoang a dang la khong ch bang nang lc ma con la s thay oi sau sac ve gia tr, thai o va cach song tng ng vi hoan canh hien tai, Phat giao ( ) ac biet ai-tha ( ) hoac Bo-tat tha ( ) vi hoc thuyet Tanh-khong ( ) va T bi ( ) dng nh la thch hp vi ieu nay. Nhn vao lch s, chung ta co the thay co hai khai niem rat sau sac, te nh va anh hng rat nhieu en cac kinh ien ai-tha ( ), o la khai niem Bo-tat ( ) va Tanh-khong ( ) nh kinh Kim-cang bat-nha ba-la-mat ( ) day rang: Cha bao gi ri bo tat ca chung sanh va thay nh that cac phap la khong.29

Vao khoang the ky I, II trc tay lch (sau khi c Phat nhap niet ban 3, 4 the ky), ai-tha a bat 27 Xem chi tiet trong Buddha, Marx and God, nh tren, trang 8-9. 28 Wang Chi Buu, A Scientists Report on Study of Buddhist Scripture,

CBBEF, Taipei, R.O.C. 29 Edward Conze, Buddhism: Its Essence and Development, Delhi,

1994, trang 130.

Gii thieu 27

au phat trien va hoc thuyet Bo-tat (Bodhisattva) c ke tha t khai niem Bo-tat (Bodhisatta) trong kinh ien Pli tr thanh ly tng chu ao ong vai tro chnh trong phong trao ai-tha nay. Hoc thuyet Bo-tat c t t chuyen en pha ong-bac nh Chau a, ai han, ac biet la Trung hoa, Nhat ban va Viet nam Va quan iem cua ly tng Bo-tat ( ), mot hnh thc cua ai-tha Phat giao c chao on va anh hng rong en moi tang lp cua i song qua cac mat ton giao, chnh tr, kinh te, xa hoi, tam ly va van hoa t thi co ai en thi hien ai nh Edward Conze a noi rang co hai ieu cong hien ln ma ai-tha a cong hien cho t tng nhan loai la viec sang tao ra ly tng Bo-tat va chi tiet hoa hoc thuyet Tanh-khong.30

Tuy nhien, co nhieu ieu ma chung ta can phai khang nh e hieu sau hn ve muc ch cua Phat giao cung nh y ngha va s thch ng cua khai niem Bo-tat va Tanh-khong nay nh sau:

a. Quan iem khong Giao ieu Nh chung ta biet, Thien chua giao la mot ton giao

cu roi trong khi ao Phat la con ng tue giac. Noi mot cach khac, s giai thoat cua Thien chua giao la cu giup khoi toi loi ngang qua v Cu tinh, da tren nhng giao ieu nao o ma tn o phai tin tng neu ho c m c len thien ang sau khi chet. Trong tn 30 Edward Conze, Thirty Years of Buddhist Studies, London, 1967, tr. 54.


ieu cua Apostle a liet ke nhng long tin nh vay va trong Crossing the Threshold of Hope, John Paul II a a ra nhieu tn ieu va tuyen bo rang chung la toi hau ma nhng con chien Thien chua giao ch phai tuan theo hoac t choi.

Va cung trong nhng ton giao phng Tay, ngi ta tin rang Chua tri co nhng thuoc tnh cua cong ly, hoac s cong bang nh quan toan, hoac tnh yeu hoac long nhan t, tha th. Chua tri la suoi nguon cong ly, nh vay moi ieu Chua tri lam eu c tin cay la ung an. Li phan quyet hoac giao ieu cua Chua tri la hoan toan ung tuyet oi, nhan quyen ch c nh ngha di s phan x cua Chua tri.

Khai niem cong ly hoac s cong bang la mot thanh gm hai li. Mot mat, no giup moi th phai ung theo th t, nhng mat khac no phan biet ro rang gia chnh va bat chnh, ha hen cho ngi chan chnh mot hanh phuc vnh vien, nhng se ket an ngi bat chnh b s trng phat vnh cu. Hn na, Chua tri trong nhng ton giao Xe-mt khong ch la mot Chua tri tuyet oi trong y ngha ban the hoc ma con la mot v Chua tri ch thc va song ong, ngi a day con ngi qua sach Phuc am cua Chua va yeu cau con chien phai ap lai.

Theo hoc thuyet cua mot so ton giao, ngang qua long tin tuyet oi vao ang Sang tao hoac Chua tri, s truyen thong gia nhng tn o va Chua tri hoac ang sang tao c thanh lap va nhng con chien se c

Gii thieu 29

ngai ban an cho may man hay hanh phuc trong hien tai cung nh tng lai.

c Phat khong ung ho quan iem cho rang nhng nghi le va nghi thc cua ton giao la phng tien duy nhat cho con ngi giai thoat.

Theo c Phat, s phat trien gii-nh-tue la nhng yeu to quan trong trong i song pham hanh a en giai thoat toi hau.

Ngai a ch ra rang ngi co ao phai song mot i song vo hai, khong the che trach, knh trong, ng an, cao thng va thanh tnh. Hanh ong cau nguyen dang cung le vat hoac tuan theo tn ieu ban than no khong lam cho con ngi thanh co ao hoac at c s hoan thien giai thoat.

c Phat khuyen chung ta tranh xa nhng hanh ong toi loi. Nh the se mang lai an lac cho cac chung sanh ch khong phai bi v s Chua tri hay s b pham vao nhng gii ieu cua Chua.

c Phat ch la bac ao s, ngi a ch cho con ngi co long tin vao tr tue cua chnh mnh. Ngi a khuyen chung ta khong nen tr thanh no le cho nhng oi tng ben ngoai, trai lai phai phat trien nhng nang lc an tang ben trong chung ta vi long t tin.

b. Quan iem Tr tueieu ma chung ta goi la tr tue, o la s hieu va

suy ngh ung e thay cac phap nh that. Trong kinh Phap-cu, c Phat a nhan thc ve hau qua cua ngi


khong co tr tue nh sau: em dai oi vi ke mat ngu, ng xa oi vi l khach

moi met. Cung the, vong luan hoi vo tan oi vi ngi ngu khong hieu chanh phap toi thng. (Dgh jgarato ratti, dgha santassa yojana,

dgho blna sasro, saddhamma avijnatam).31

ay la tieng than van thong thiet cua ngi tm cau hanh phuc, chan ly toi hau vnh vien. Chnh s khat ngng nay la mot cam hng song ong cho s xuat hien cac nguyen ly triet hoc, ao c, tam ly cung nh nhng t tng ton giao tren the gii.

Neu y ngha cua tr tue nay la vang theo y Chua tri ngha la long tin, la tn ieu can ban cua cac ton giao khac th c Phat day rang long tin nh vay khong hng dan Phat t tieu diet cac phien nao, hoai nghi, khat ai, phien nao va au kho, cung khong dan con ngi i en hanh phuc chan that. Long tin ma ch da vao tr tue, tu tap, t kinh nghiem va no lc cua chnh ban than th v ay mi co the t t bo au kho e duy tr the gii hanh phuc, thnh vng va hoa bnh cho v ay va moi ngi tren hanh tinh nay. o la ly do K.N. Jayatillaka trong tac pham noi tieng Early Buddhist Theory of Knowledge (Tri thc luan trong Phat giao Nguyen thuy) a viet rang:

oi vi ngi co tr, c Phat day rang khong nen chap nhan li tuyen bo cua bat c ai da tren quyen lc ma khong xem xet no trc. V ay hay nen quan sat no bang chnh tr

31 Dha, cau 60, trang 33-4.

Gii thieu 31

tue va kinh nghiem cua chnh mnh vi muc ch quan chieu moi quan he cua chung oi vi chan ly, roi mi chap nhan. Va nhat nh ch tra li bang kinh nghiem cua chnh mnh.32

Trong kinh Trung bo co mot cau rat hay e bien chng cho van e tr tue nh sau: Chanh phap cua ta khong phai la en e tin ma en e thay va tu tap. Ro rang rang thong iep nay rat n gian, ay y ngha va thc tien, a chng minh c Phat anh gia cao khai niem biet va thay hn la thuan long tin va ay la mot trong nhng iem khac nhau gia Phat giao va cac ton giao khac. c Phat day them rang:

Ai ay u tr va hanh se la bac toi cao gia tri va ngi. (Vijjcaraa-sampanno so seho devamnuse).33

c. Long Tin Trong Phat giao, khong co nghi thc trang trong cua

le ra toi mac du co hi giong vi hnh thc quy y cua Phat giao. That ra, le quy y cung ch la phng tien e nhng Phat t chap nhan c Phat nh mot bac thay ch ng, chanh phap nh chan ly nh that hay con ng i en i song giai thoat an lac va tang chung la nhng v i theo con ng pham hanh o.

Niem tin (Saddh, ) cua Phat t ong ngha vi niem tin co tr tue dan dat tin tng ba ngoi bau

32 K.N. Jayatillaka, Early Buddhist Theory of Knowledge, 1963, trang

391. 33 Trch trong The Nature of Buddhist Ethics, Damien Koewn, London,

1992, p. vii.


(Tam bao) la ni xng ang nng ta. Ni ay khong co long tin mu quang, cung khong co phai tin hoac b oa ay. That ra, co nhng trng hp khi e t cua nhng ao s nay t bo thay cua ho va hng long trung thanh cua ho muon en quy y vi c Phat. c Phat a can ngan va khuyen ho nen suy ngh ky hn na. Khi ho c khang khang theo y ho th c Phat khuyen ho nen tiep tuc gieo trong cong c va tn tam vao cac bac thay cua ho.

oan van bat hu trong kinh Klma a day bai hoc ang ghi nh nh sau:

Nay Klma, ong co the nghi ng, co the lng lc. Hay e van e nghi ng khi len. Nay Klmas hay t hoi mnh: Ch co tin v nghe theo li ngi ta noi, hoac do on ai, hoac do kinh tang truyen tung. Ch co tin v o la s bat chc, hp ly hoac s suy dien can ct. Ch co tin v o la s phu hp vi chu trng, hoac xuat phat ni co quyen uy hoac v bac sa mon la thay cua mnh. Nhng Klmas, khi chnh ong t biet: nhng ieu nay la khong ch li, ang khien trach, b ngi tr phe bnh; nhng ieu nay khi thc hanh se gop phan sinh ra s mat mat va au buon th that s nen t bo chung, Klmas.34

(Ala hi vo Klm kakhitu ala vicikicchitu. Kakhniye va pana vo hne vicikicch uppann. Etha tumhe Klm m anussavena m paramparya m itikirya m piakasampadnena m takkahetu ma nayahetu m kraparivitakkena m dihinijjhnakkhantiy, m bhavyarpatya m samao no gar ti, yad tumhe Klm

34 BGS, tap I, Chng Ba phap, Pham 5, Muc 66. Salha, so 7, trang 171-

2.

Gii thieu 33

attan va jneyythaime dhamm akusal ime dhamm svajj ime dhamm vigarahit ime dhamm samatt samdinn ahitya dukkhya savattant tiatha tumhe Klm pajaheyytha).35

Mot bang chng khong the tranh cai c la con ngi co quyen t do la chon. ieu nay a trnh bay kha dt khoat, ay khong co s chap nhan do da tren nen tang cua truyen thong, hoac quyen lc cua bac ao s, hoac bi v quan niem nay c so ong hay nhng ngi noi tieng chap nhan. Moi van e eu phai c can nhac, thc nghiem va anh gia lieu la no that hay sai trong anh sang cua chnh s tin chac cua mnh. Neu ieu o la sai th chung ta khong nen choi bo thang thng ma e xem xet lai. Chang nhng nghi ng khong coi la mot cai toi tram trong ma con c khuyen khch mot cach tch cc.

o la quan iem ve long tin cua Phat giao.

d. Quan iem ve Con ngi That ra, the gii ngay nay roi ram vi nhng s

hieu sai ve y thc he, chung toc, ton giao, chnh tr va xa hoi. e giai quyet nhng van e phc tap nay, con ngi () ong vai tro trung tam va chu yeu. Con ngi han phai biet mnh va chnh mnh la kien truc s xay dng van menh cua mnh ch khong ai khac nh kinh Phap cu minh hoa nh sau:

35 A, tap I, trang 189.


Chnh mnh la cho nng cho mnh, ch lam sao nng ngi khac c? T mnh tu tap ay u se at en cho nng ta cao quy.

(Att hi attano ntho, ko hi ntho paro siy? attanva sudantena ntham labhati dullabha.)36

Cung giong y tren, mot bai ke khac trnh bay nh sau:

Bi chnh ta lam ieu ac, bi chnh ta lam o nhiem. Bi chnh ta ma ieu lanh c lam, bi chnh ta ma thanh tnh. Thanh tnh hay o nhiem eu do mnh, ch khong ai co the lam cho ngi khac thanh tnh c.

(Attanva kata papa attan sakilissati; attan akata papa attanva visujjhati;

Suddh asuddh paccatta; no aa visodhaye). 37

V vay, con ngi co kha nang tao ra moi ieu tot ep neu v ay biet the nao e phat trien va ieu khien tam ung an. Nhieu ngi van c kh kh chap lay quan niem sai lam, ac biet la ao Ba-la-mon va Thien chua giao a tuyen bo rang moi vat tren the gii nay lieu la ton tai hay khong ton tai, tot hoac xau, may man hoac khong may man tat ca eu t nang lc cua ang sang tao toi cao. ang sang tao duy nhat nay co nang lc thng phat, hoac con ngi tren hanh tinh nay la nhng chung sanh

36 Dha, cau 160, trang 83-4. 35 Dha, cau 165, trang 87-8. 38 au tien Phat giao c phan chia thanh hai la Phat giao Nguyen-thuy va ai Chung bo. Trai qua nhieu the ky sau nay, khi y thc he a xay ra th Phat giao lai c chia thanh hai la ai-tha (Mahyna) va Tieu-tha (Hinayna).

Gii thieu 35

au kho can phai c nang lc sieu nhien cu roi. Va dng nh rang theo cac ton giao hu than

nh Thien chua giao va Hindu giao, Bo-tat trong Phat giao c xem giong nh Chua tri la ngi co the cu va giai thoat au kho cua chung sanh tren hanh tinh nay. ay la s hieu sai lam trong phap thoai cua c Phat se a en s suy giam Phat giao neu khong co s ieu chnh kp thi. Giai phap chnh yeu nhan manh rang chung ta phai ieu chnh quan iem va long tin rang v tr con ngi trong Phat giao la toi thng bi v con ngi co ba pham chat: tr nh, cach oi x tot va tnh kien nhan. Tr nh cua con ngi manh hn cac loai khac. Biet kem che nhuc duc tham am, thc hien hanh ong ao c v li ch cua ngi khac, thng hy sinh li ch ban than mnh la ieu ac biet trong cach c x cua con ngi. Con ngi co kha nang chu ng nhieu au kho va khac phuc hau het bat c kho khan nao ton tai trong the gian nay. Y ch va kien nhan la pham chat toi cao khac ma con ngi s hu. Noi mot cach khac, con ngi la chu nhan ong cua chnh mnh va khong co chung sanh hoac nang lc nao cao hn co the phan xet van menh cua v ay.

Bi v nhng tanh cach nay, c Phat day, khuyen khch va khuyen chnh moi con ngi phai phat trien ban than mnh e a en s giai thoat cua chnh mnh. Con ngi co nang lc giai thoat mnh khoi nhng rang buoc qua s no lc va tr tue


cua chnh mnh. T nen tang ay, chung ta nh rang Phat giao

khong phai la mot ton giao trong y ngha nh moi ngi hieu, v Phat giao khong phai la he thong cua long tin va th phng. Trong Phat giao, khong co nhng ieu nh long tn trong giao ieu, long tin vao ang cu roi, ang sang tao ra vu tru, thc the cua mot linh hon bat t hoac thien s - ngi thc hien theo menh lenh cua Chua. Trong Phat giao, co nhieu Bo-tat ( ) c xem nh la ch thien ( ) hoac thanh than, nhng bo tat la nhng chung sanh giong nh chung ta b chi phoi bi luat sanh va diet, nhan va qua. Bo tat khong phai bat t, cung khong phai thong lnh va lam chu nh menh cua nhan loai. c Phat a khong yeu cau chung ta chap nhan long tin vao bat c ang toi cao nao hoac bat c ieu g ma khong trai qua s thc nghiem cua chnh mnh.

e. Quan iem Tanh-khong Giao s Masao trong tac pham Buddhism and

Interfaith Dialogue (oi thoai ve ao Phat va Long tin) a kch liet phan oi nhng suy luan khong hoan chnh cua a so cac nha phe bnh phng Tay khi ban luan ve ton giao trong mot cach tng phan gia than hoc t nhien va ao c (C.P.Tile), gia ton giao huyen b va tien tri (F.Heiler) va gia ton giao phiem than va mot than (W.F. Albright A. Lang). a ra nhng s tng phan nh vay, nhng nha phe

Gii thieu 37

bnh phng Tay noi chung a ban luan ve nhng ac iem ln cua ao Do thai-Thien chua giao-Hindu giao va ngc lai, tat ca ton giao khac co nguon goc xuat phat phng ong.

Bang phng phap nay, cac hoc gia phng Tay a tm thay s khuay khoa trong viec hnh thanh mot cuoc anh gia tng oi e c lng nhng pham chat cua mot ton giao, ma t quan tam en lieu s tiep can nay a lam xao tron ho khi tm hieu nhng ton giao trong tinh than xac that cua nhng nha sang lap e xng va s phong thanh c truyen at qua phng tien truyen khau. S ket tap kinh ien thi iem sau khi c phat nhap diet, trc het trong hnh thc kinh tang, roi luat tang. Khoang thi gian gia cuoc kiet tap lan th nhat va s thanh lap kinh ien, gia kinh tang ton tai hien nay va nh khi c bien tap thi ban au la hoan toan khong ro rang. Kinh va luat tang la nhng nguon tai lieu chnh cua viec nghien cu hien ai ve Phat giao Nguyen thuy.

That ra, ve ban chat Phat giao khong chu trng ang tuyet oi la sieu viet hn con ngi. Thay v vay, c Phat day ly 12 Nhan duyen hoac goi la Duyen khi ( , ). Ly Duyen khi nhan manh tat ca cac phap trong va ngoai vu tru nay la tuy thuoc lan nhau, cung ong sanh va ong diet vi tat ca cac phap khac (chang nhng ve mat hien tng ma ca ve ban the). Khong co g ton tai oc lap hoac co the noi la t ton tai. Cho nen, cac phap


la tng oi, lien quan, khong thc the va thay oi. Ngay ca c Phat cung khong t ton tai ma phai hoan toan co moi lien he qua lai vi con ngi va thien nhien. ay la tai sao ma c Phat Cu-am ( ), nha sang lap ra Phat giao a khong chap nhan Kinh Ve-a cua Ba-la-mon giao, v tin rang co mot thc the duy nhat trong vu tru. Tng t nh vay, Phat giao khong chap nhan khai niem thuyet mot than cua ang tuyet oi nh la mot thc the toi hau, thay v o chu trng Tanh-khong va Chan nh ( ) nh la mot thc the.

Tanh-khong ( ) la mot thc te toi hau hay la mot phng phap tu tap cu the cua Phat giao. Ngha en la khong hoac trong rong va co the bieu th cho Tanh-khong tuyet oi. Bi v Tanh-khong la hoan toan khong co oi the, khong co khai niem va khong the at c do ly luan hoac y ch. No cung ch ra s vang mat cua nga va phap. No vt ra ngoai nh bien ma cung bao gom chung.

Tue giac Tanh-khong la khong chap vao chung sanh va c Phat, luan hoi ( ) va niet ban ( )... Nh the, khong co c Phat cung khong co niet ban va cung khong co s giac ngo cua Tanh-khong, ban the cac phap o la tue giac Tanh-khong toi hau.

Tue giac Tanh-khong cua cac phap khong co chu the la khong ngoai ly Duyen khi ( ,

Gii thieu 39

). Ch khi nao hieu c cac phap the gian khong co thc the co nh (mac du no co tanh cach tam thi, bien oi) va cac phap nay tng quan lan nhau th mi giac ngo c ly nhan duyen. Chung ta a lau i thc the hoa cac phap cung nh t nga nh thc the chung ta va cac phap la thng con vnh vien va khong thay oi, thc the hoa t nga (dan en chap nga) va thc the hoa ton giao cua t nga (a en chu ngha ton giao). Thc the hoa nay va nhng tam chap thu la nguon goc tao ra au kho cho chung ta. Phat giao nhan manh s tnh thc Tanh-khong ( ), s khong ban the cua moi phap bao gom nga va ngay ca ban than c phat e co the giai thoat kho au. Do o, c Phat chu trng vo nga ( ) va tnh thc cac phap (), hn la long tin vao c Phat ( ).

Vi y ngha o, tac gia muon trnh bay Phat giao hien tai ngang qua tac pham vi ta e: Bo-tat va Tanh-khong trong Kinh tang Pli va ai-tha.

3. Bien phap Giai quyet Trong phan nay, chung ta can phai khang nh

mot iem then chot la khai niem Bo-tat c coi nh la mot con ngi vi nghiep cua chnh mnh coi i nay nh nhng ngi khac, nhng v Bo-tat bang chnh s no lc cua mnh (khong phu thuoc vao nhng yeu to ben ngoai) tu tap theo phng phap cu the va thc te Tanh khong do c Phat kham


pha va hng dan, a vt qua nhng xung ot ben trong tam (nghiep xau, va au kho, ) va nhng khung hoang ben ngoai (chien tranh, dan so tang, o nhiem moi trng, tai hoa, suy thoai ao c) e co the thay oi trang thai mat thang bang va e tat ca cung song vi nhau trong mot the gii bnh an, thnh vng va hanh phuc.

e hieu van e nay, chung ta khong nen xem Bo-tat nh mot ch thien ( ), thanh than hoac mot thc the vnh vien e co s hien hu thc cho muc ch th phng, ma Bo-tat ch la mot tnh chat tng trng cua Phat phap ( ) do cac v to sang suot tao ra sau khi c Phat nhap niet ban, e thoa man nhu cau ton giao cua cac Phat t va e duy tr Phat giao tng ng vi hoan canh thuyet a than hoac a ton giao xuat hien trong mot hay nhieu xa hoi ma mot giai oan lch s nao o tai An o va cac nc Chau a.

Va khai niem Tanh-khong la phng phap tu tap truyen thong cua Bo-tat trong ao Phat e giac ngo thc the cua i song va vu tru, ca the va moi trng, tinh than va vat chat... ma tat ca cung cong sanh va cong diet bi ly Duyen khi. ieu nay a phu nh s hien dien cua mot ang sang tao va giup cho chung ta mot cai nhn khach quan va khoa hoc hn ve the gii hien hu lien quan ti ly nhan duyen. Noi mot cach khac, ni ay khong co mot cai g t sang tao va t ton tai, ma phap nay phai tuy

Gii thieu 41

thuoc vi nhng phap khac. Tat ca nga, nhan, phap, yeu to trong the gii nay c nh oat bi ly duyen khi, di hnh thc cua s sanh, thanh, hoai va diet. Con ngi la mot vu tru nho. Con ngi c ton tai khong ch bi v ay ma bi s hoat hoa cua luat bien oi vo thng.

Vi anh sang cua Tanh-khong, Bo-tat la mot con ngi, co the vt qua moi chap thu cua nhng ta kien, ta t duy, nhng he thong chnh tr, phong tuc, cach song, ton giao, tn ngng, chung toc, gii tnh va moi trng, va vi tue giac Tanh-khong, chung ta co the tra li cho nhng khai niem sai lam ve Phat giao, thng e, nga, con ngi, nghiep, the gii vi nhng cau hoi chang han nh: Toi la ai?, Con ngi t au en va se i ve au?, Tai sao con ngi lai sanh, gia, bnh, chet?, Con ngi se i au sau khi chet?, The gii nay la tam b hay thng hang?, Ai tao ra the gii ?vv va t o, con ngi trong nhieu at nc hay nhieu ton giao co the lien ket vi nhau trong moi quan he than thiet, co the ngoi lai canh nhau, thong cam va yeu thng lan nhau e cung xay mot the gii tot ep hn.

2

KHAI NIEM BO TAT

Khi nao, tai sao va the nao khai niem Bo-tat ( ) bat nguon tai An o va ton tai trong chuoi lch s lau dai cua Phat giao. ay la nhng van e ang c quan tam trong gii Phat giao tren khap the gii. Khai niem Bo-tat eu co xuat hien trong kinh tang Nguyen-thuy38 ( ) lan ai-tha ( ) nen de dang a en s khang nh rang ly tng Bo-tat sau nay gan lien vi ly tng Bo-tat trong Phat giao Nguyen-thuy ( ). Khai niem Bo-tat dng nh khong co xa la vi truyen thong Nguyen-thuy, mac du t the ky th V tay lch ngc lai thi iem cua Nikaya, pham vi phat trien dan dan thu hep lai.

Cau tra li chnh xac cho van e lieu kinh ien thi ky au (Tieu-tha)39 co vay mn y tng o t ai-tha hay khong la tuy thuoc vao viec nghien cu cac nguon tai lieu Phat giao co ien. Mac du co 39 T Tieu-tha thng dung trong trng hp phan chia bo phai.

44 Bo-tat va Tanh-khong

nhieu trng phai khac nhau nhng eu can c vao li day can ban cua c Phat va khong vt ra khoi truyen thong chung.40

S phat trien ly tng Bo-tat ( ) that s la bieu trng ac thu cua trng phai ai-tha (truyen thong Phat giao Phat trien). Dng nh cac nha Nguyen-thuy tha ke ly tng bo tat nay t truyen thong trung tung co xa nhat hn la vay mn no t trng phai khac. Cung nh vay, ong E.J. Thomas41 co y kien rang khong co trng phai Phat giao nao cho la co ngi au tien khi xng ly tng Bo-tat, cung khong co bat ky nguon thong tin chnh xac nao co the xac nhan cac trng phai khac vay mn khai niem Bo-tat.

Khai niem Bo-tat trong ai-tha la mot he luan sau sac trong gii nghien cu Phat giao. Phat t thuoc Phat giao Nguyen-thuy tin rang duy nhat co c Phat Co-am ma nhng kiep trc cua ngai la mot Bo-tat. Nh kinh Bon sanh day Bo-tat c tnh t kiep khi au khi ngai la mot ba-la-mon Tnh Hue (Sumedha) cho en kiep cuoi cung cua ngai tren cung tri au suat (trc khi ngai giang xuong tran). La mot v Bo-tat, ngai a song mot i nh mot ngi bnh thng luon lam ieu tot va tranh ieu xau. Trong nhieu kiep, ngai a hy sinh ke ca 40 Ty kheo Telwatte Rahula, A Critical Study of the Mahvastu, trang 49-62. 41 E.J. Thoma, Buddhism, London, trang 256.

Khai niem Bo-tat 45

than mang e thc hanh tron ven sau hanh ba-la-mat (theo ai-tha) hoac mi ba-la-mat ( )(theo Nguyen-thuy / Tieu-tha).

Theo kinh Thuyet Xuat-the-bo cua ai-chung bo (Mahsnghika Lokottaravdis) day rang trong kiep cuoi cung Bo-tat la Thai t S-at-a, ngai a khong co thu thai trong bung me va that s khong sanh ra nh nhng chung sanh bnh thng. Tuy ngai th hien nh mot con ngi bnh thng, van song i song co gia nh nhng lai no lc truy tm con ng thoat kho.42

Phat giao ai-tha tin rang ho a phat trien phong phu khai niem Bo-tat cua Phat giao Nguyen-thuy. Ho a chng minh rang trong the gii con ngi co nhng Bo-tat phat bo e tam, tu tap cac hanh nguyen ba-la-mat nh vay va se tr thanh Phat. S phat bo e tam oi hoi bo tat phai hy sinh ban than trong nhieu i va khi nao chung sanh giai thoat het th mi en ngai giai thoat. Bi v neu ch giai thoat cho rieng mnh trc ngi khac th y ngha cua bo e tam se khong c phat trien ay u.

Theo cac nha ai-tha, Bo-tat nhieu vo so nh so cat song Hang khong the em het c. That ra, ve ban the moi chung sanh la mot v Bo-tat, bi moi con ngi eu co tiem nang, chung t, ban chat e

42 Indian Buddhism, Meerut, trang 351.


tr thanh Bo-tat trong i song nay va nhieu i ke tiep. Co nhieu tng mao cu the va c hanh rieng biet c gan cho mot so cac Bo-tat. Trong kinh ien ai-tha ban s nhan manh ve pham hanh cua Bo-tat hn la hnh tng. Trong khi cac kinh ien ai-tha ve sau th ngc lai. Trong kinh Phap hoa, kinh ai-tha Trang nghiem Bao vng (Kraavyha) va nhieu kinh khac a mo ta nhieu ve c hanh va nang lc cua cac v Bo-tat lap nguyen tiep o chung sanh; con mot chung sanh nao cha giai thoat th cac ngai cha thanh Phat. Hoac noi mot cach khac, ve mat sieu hnh, tam cua cac ngai a vt khoi vong oi ai hai ben gia cong c va khong cong c; nen s thc hien tu tap t bi ch la phng tien e cu kho chung sanh.

Theo dong thi gian, cac v Bo-tat c gan cho nhieu hnh tng va nhieu bieu tng ap ng muc ch tn ngng th phng vi nhng nghi thc ton giao chi tiet va nhieu khai niem huyen thoai e theu det cac hnh tng Bo-tat nhieu than giong nh cac than va n than cua ba-la-mon giao. V vay, dng nh rang hoc thuyet Bo-tat a c du nhap va lam manh yeu to cua Bhakti (tn tam, ) trong Phat giao.43

Vi khai niem Bo-tat nay, cac nha ai-tha a them chi tiet hanh nghiep cua Bo-tat, trong o nhan

43 Nh tren, trang 351.

Khai niem Bo-tat 47

manh khong ch thc hien ay u cac ba-la-mat ma con tu tap nhieu phng phap thien nh hng en giac ngo phap-khong () hoac chan nh ( ). Va ieu nay ro rang a tr thanh phng phap tu tap cua cac Bo-tat.

Kho ma xac nh giai oan nao khai niem Bo-tat c xuat hien. Muon ro ieu nay chung ta phai xac nh thi gian hnh thanh kinh Bon sanh (trong Pali va Sanskrit) va Kinh Th du (Avadna, tieng Phan pha tron) trong o tng thuat nhng kiep trc cua c Phat nh la v Bo-tat. ay co the noi them rang khai niem Bo-tat co the xuat hien vao khoang thi gian sau khi kinh Bon sanh ra i. Roi theo dong thi gian tien trien, cac nha ai-tha a chuyen khai niem Bo-tat nay thanh mot tha rieng biet c biet la Bo-tat tha ( ). That ra, Bo-tat la mot thuat t a c giai thch, dien dch va nh ngha rong rai. T o, t nguyen cua t Bo-tat a gay ra nhieu tranh luan va s ng dung cua khai niem nay cung tr nen rat a dang. ieu nay co the c xem nh mot hien tng noi bat cua bc ngoat lch s trong o y ngha va gia tr cua t Bo-tat a trai qua nhieu thay oi ang ke trong tien trnh phat trien giao ly va tien hoa lch s.

The nen trc het, chung ta can tm hieu y ngha chuyen mon thuat t cua Bo-tat.


nh ngha t Bo-Tat Nh chung ta biet khai niem Bo-tat la mot trong

nhng khai niem quan trong nhat trong ca hai truyen thong Phat giao Nguyen-thuy va ai-tha. Theo t nguyen hoc, t Bo-tat (Boddhisatta) xuat phat t t goc budh ngha la tnh thc. Danh t bodhi (giac) co ba ngha: (i) tri (ii) giac va (iii) tr tue cua c Phat.44

Trong Tang chi bo kinh t bodhi co ngha la tri, giac, bat ng hanh phap (Aparihny Dhamm) va niet ban (Nibbna).45

Thng-toa-bo cho rang khi bodhi (giac) ket hp vi satta, th bodhi ngha la tr tue cua bac thanh tnh a vt qua tat ca phien nao.46

Theo t nguyen hoc, Buddhi la ket hp vi t Bodhi nh thng thay trong nhng he thong triet ly Ba-la-mon giao. Trong triet ly So Luan Du gia phai (Skhya-yoga), buddhi mang y ngha tam ly hoc, la ket qua au tien cua s tien trien t tanh (Prakti).47

V vay, t bodhi la a en niet ban va niet ban la s an lac toi hau.

44 PED, tap I, trang 14. 45 A, tap IV, trang 23. 46 Bs, trang 20. 47 The Skhya Stra I.71, vide S. Chatterjee and D.M. Datta, An Introduction to Indian Philosophy, Calcutta, 1954, trang 272.

Khai niem Bo-tat 49

Theo Bach-khoa Toan-th Phat-hoc,48 t nguyen hoc cua t nay c chia lam hai phan bodhi va sattva: bodhi la t goc cua budh ngha la thc tnh hoac giac va sattva rut t sant la phan t hien tai cua goc as co ngha la mot hu tnh hoac ngha en la mot chung sanh. Nh vay, bodhisattva ngha la hu tnh giac, mot ngi i tm cau giac ngo hay mot v Phat se thanh. Va t Pli bodhisatta c rut t bodhi va satta (Sanskrit: Sakta xuat phat t saj) la mot hu tnh tm cau giac ngo.

Theo Bach-khoa Toan-th cua Ton-giao va ao-c hoc,49 Bodhisattva thng c dch la chung sanh co tr tue hoan hao (sattva: ban chat, nhat the, nh svabhva la thc the). Co the rang ay la ngha chnh cua t nay, tuy nhien, ve mat lch s, that ra Bo-tat la mot chung sanh ang tren ng at giac ngo, ngha la mot v Phat tng lai nh Monier Williams a noi trong t ien Sanksrit-English.

T satta (Sanskrit la sattva: tnh), rut t sat+tva thng co ba ngha (i) hu tnh, chung sanh va ngi co ly tr (ii) linh hon va (iii) ban chat.50

Har Dayal trong tac pham noi tieng The Bodhisattva Doctrine in Buddhist Sanksrit Literature (Hoc thuyet Bo-tat trong Van hoc Phat

48 EB, tap III, trang 224. 49 Encyclopaedia of Religion and Ethics, nh tren, tap II, trang 739. 50 PED, tap I, trang 132.


giao tieng Phan)51 a ong y rang bodhi ngha la giac va a ban rong ngha sattva theo t nguyen hoc52 a a ra nhieu cach khac nhau cua nhieu t 51 BDBSL, trang 4-9. 52

1. Sattva ngha la Wesen, Charakter, Ban the, ban chat, tnh chan that (Skt. Dicy. Pbg. & Skt. Dicy. M.W). T Pli, satta cung co ngha la thc chat (substance) (Pali Dicy.s.v). Phan ln nhng nha t ien hoc thng dch t nay theo ngha nay. Monier Williams dch nh sau: Ngi tnh thc hoac tr tue (trang 688b). C. Eliot: Hu tnh giac (Eliot, ii, 7). H. Hackmann: Ngi ang tr nen tnh thc (Buddhism, trang 52). Cung co the them rang t Hindi hien ai sat la rut t Sanskrit sattva, ngha la thc chat, nguon goc. 2. Sattva (masculine) co ngha la Bat c chung sanh hay hu tnh nao (Skt. Dicy. M.W). T Pali, satta la Mot chung sanh, sinh vat co tnh thc, con ngi (Pali Dicy. s.v). Hau het cac hoc gia hien ai chap nhan s giai thch nay. H. Kern: Mot chung sanh hoac hu tnh co tnh thc (Manual, trang 65, dong 11). T. W. Khys Davids va W. Stede: Mot chung sanh giac ngo, ngha la chung sanh hng en at Chanh ang Chanh giac (Pali Dicy. s.v). L. D. Barnett: Hu tnh giac (Path, trang 20). M. Anesaki: Mot chung sanh ang tm cau giac ngo (Ere., v, 450). E. J. Thomas: Chung sanh giac (Buddha, trang 2, ghi chu I). D.T. Suzuki: Chung sanh co tr (Outlines, trang 277). Csoma de Kors: Tinh than manh me va thanh tnh (Csoma, trang 6). Tac gia cua Tam-muoi-vng kinh (Samshi-raja-sutra) a dch sattva nh chung sanh co tnh thc, nhng cho rang t bodhisattva ngha la Bac tr duyen va ung ho tat ca chung sanh (bodhettisattvan. Sam. Ra., fol. 25a, 4). P. Ghosa dng nh dch sattva nh chung sanh, bodhihsa casau maha-krp-Sfayena sattv-alambanat sattvaf cett bodhisattva. ngha la mot chung sanh co ca giac va tnh thc. 3. Sattva co le la tinh than, tam, tri giac, thc (Skt. Dicy. M.W. and Pbg). T Pali, satta cung co ngha la tinh than (Pali Dicy. s.v). Theo L. de la Vallee Poussin, nhng nha t ien hoc An o cung giai thch sattva nh ong ngha vi tam (citta) hoac vyavasaya (quyet nh, kien tam). P. Ghosa trch dan t mot nha bnh luan co

Khai niem Bo-tat 51

ai a dch sattva la abhipraya (d nh, muc ch): bodhau sattvam abhiprayo yes am te bodhisattvah (Prajnaparamita Qata., trang 2, ghi chu 2). V vay, t nay co ngha la tam, t tng, d nh hoac c nguyen cua mot ngi hng en giac ngo. P. Oltramare choi bo y ngha nay cho rang khong chnh xac, nhng L. de la Vallee Poussin dng nh chap nhan ieu nay, trong khi cung thi ong cung chap nhan y ngha goc cua t nay co the rut t y ngha thc chat, ban chat. 4. Sattva co le cung co ngha la con phoi thai (Skt. Dicy. M.W) va H.S. Gour dch rang: Ngi ma tr tue con tiem an va cha phat trien (Buddhism, trang XI). 5. Sattva co le cung giong y tren nh trong Kinh Du-gia (Yoga-stras), ni ma no ngc vi Purusa (than nga) va co ngha la tam, tr. ay la do E. Senart dch v ong tin rang Yoga a anh hng sau sac Phat giao. That s, sattva thng xuat hien trong kinh Du-gia va G. Jha a dch nh sau goc hoac tam suy ngh: (Yoga Sutras, II, 41, trang 109, Sattva-fuddhl-saumanasy-aikagry-endrlya-jay-atma-darfana-yogyatvani ca). E. Senart a ch ra rang: Sattva la khac biet vi purusa (than nga) trong Yoga-Sutras (III, 55, Sattva-purusayoh fuddhi-samye kaivalyam, trang 174). H. Kern co y kien bodhi co le lien quan en buddhi cua he thong Yoga (Du-gia), ac biet nh t buddhisattva c tm thay trong kinh ien Yoga. Vay, bodhisattva han phai la mot s hien than cua tr tue tiem an. 6. Sattva co le la mot hnh thc sai tieng Phan cua t Pli satta, co the tng ng vi sakta trong Sanksrit. V vay, t Pli bodhisatta la rut t Sanskrit bodhi-sakta: Ngi hng en hoac gan bo vi giac ngo. Sakta (t t goc sanj) ngha la Trung thanh vi, yeu men, hoac nam gi, gia nhap hoac lien lac vi, d nh, no lc hoac tan tuy (Skt. Dicy. M.W). Theo t ien Pli, t Pali satta tng ng vi nhieu t Sanskrit nh: sattva, sapta, sakta va sapta. Nh t Pali sutta cung lien quan en t Skt. sukta. ieu nay co the hp ly rang t Skt. bodhi-sakta la co the tng ng vi t Pali bodhisatta. Theo y kien cua cac nha t tng Phat giao a chap nhan dch la sattva ma khong coi trong van e chung ta a co mot t tieng Phan sai, chang han nh smrty-upasthana (cho t Pli sati-patthana), samyak-prahana (cho t Pli sammappadhana)... Bodhisattva cung co le thuoc ve loai tieng Phan sai nay. P. Oltramare a t choi dch y nay


ien va hoc gia e chon ra y ngha gan nhat cua t sattva trong hp t bodhivattva.

Sau khi khao sat nhng quan iem co can c chnh xac cua nhieu nha hoc gia, Har Dayal cho rang: Cach tot nhat la luon luon tham khao t Pli khong coi trong nhieu s dch thuat cua nhng nha triet hoc hoac nhng nha t ien hoc sau nay. Va ong i en ket luan rang sattva ngha la bat c chung sanh hoac hu tnh nao (nh t ien Sanskrit

v ong t sanj khong bieu lo c s gan bo vi nhng ly tng tinh than va ao c va nhng nha tac gia sau nay khong nen pham loi lam nh vay trong khi dch t Pali ra Sanskrit. 7. Sattva co le co ngha la Sc manh, nang lc, tinh tan, nang lc va can am (Skt. Dicy. M.W., trang 1052). T bodhisattva do o co ngha la ngi co ay nang lc e hng en giac ngo. Sattva trong y ngha nay thng c thay trong Ksemendras Avadana-kalpa-lata: sattv-abdhih (II, trang 713, ke 42); sattv-ojjvalam bhagavataf caritam nifamya (II, trang 85, ke 74); kumarah sattva-sagarah (II, trang 723, ke 21); sattva-nidhir (II, trang 945, ke 21); bodhisattvah sattva-vibhusitah (II, trang 113, ke 8). T nay giong nh y ngha trong B.C. (IX, 30bodhisattvah parlpurna-sattvah). E. B. Cowell dch: S hoan thien cua v ay la tuyet oi; nhng ngha nay khong giai thch chnh xac y cua sattva. Nhng nha t ien hoc Tay tang a dch bodhisattva nh la byan-chub sems-dpah. Trong t phc nay, byan-chub ngha la bodhi, sems la tam hoac trai Timva dpah co y ngha la ngi anh hung manh me (= Skt. sura, vira). (Tib. Dicy. Jaschke, 374b va 325b; Tib. Dicy. Das, 883b, 787b va 276b). S dch thuat nay dng nh a ket hp hai ngha cua saliva., ngha la tam va can am (nh so 3 va 7 tren). Nhng khong lam t nguyen hoc cua t ghep bodhisattva tr nen ro va sang sua hn. Co the luan ra rang nhng nha dch thuat Tay tang ket hp vi y tng cua tam va can am vi sattva. Theo E. J. Eitel, tieng Hoa dch bodhisattva la hu tnh giac ngo (trang 34a).

Khai niem Bo-tat 53

cua M.W) ein lebendes Wesen (Skt. Dicy. Pbg). T Pli satta co le la mot chung sanh, con ngi, sinh vat co tnh thc (Pli. Dicy. S.v). Hau het cac hoc gia hien ai chap nhan s dch nay.53 Har Dayal a chu giai ung t satta trong ng canh nay ma khong bieu th ch la mot con ngi bnh thng. Har Dayal cung chng to them rang ro rang lien quan en t Vedic, satvan ngha la kelegar mot thanh vien, anh hung, ngi can am va manh me.54

Trong Thanh-tnh ao-luan (Visuddhimagga) (IX 53) cho rang Satta: Chung sanh (Satta): nhng ngi nam gi (Satta), chap thu (Visatta) do khat ai ket tu vi the chat tao ra, do o ho la chung hu tnh (Satta).

c Phat a day ieu nay nh sau: Nay Rdha, bat c tham ai nao oi vi sac, bat c

tham duc nao oi vi sac, bat c h lac nao oi vi sac, bat c khat ai nao oi vi sac, nam gi (Satta), chap chat (Visatta) no, o la mot chung sanh (Satta).55

T Sat xuat hien trong triet ly Veda co ngha la: (i) the gii xuat hien hoac (ii) ban chat that hien hu cua Nga (tman).56 Trong Triet So-luan Du gia 53 Cung trang sach a dan. 54 Nh tren. 55 Bhikkhu Damoli (Tr), The Path of Purification (Visuddhi-magga),

Sri Lanka, Buddhist Publication Society, 1975, IX, 53, trang 310. 56 Xem chi tiet S.N. Dasgupta, A History of Indian Philosophy, Tap I , Cambridge, 1963, trang 445-52.


(Skhya Yoga), t Sattva bieu th yeu to t tanh (Prakti) co ban chat cua s an lac, khinh an va sang suot.57

T Bodhisattva (Bodhi+sattva) noi chung la mot chung sanh giac ngo, chung sanh hng en at s giac ngo hoan toan hoac Phat qua.58 Trong li chu thch cua Trng-bo-kinh59 a nh ngha t nay nh sau: Bodhisatto ti paitasatto bujjhanasatto; bodhi-sakhtesu v catsu maggesu satto laggamnaso ti bodhisatto. Ngha en cua t Bo-tat la (i) ngi co tr, hoac (ii) ngi quyet nh hoac nam gi bon con ng a en giac ngo.60

Theo Thng-toa-bo nh ngha Bodhisattva la mot ngi chac chan se tr thanh Phat. V ay la bac sang suot c ngi co tr bao ve va ung ho.61 Trong luan Bat-nha Ba-la-mat (Praj-pramit stra) cua ngai Long tho (Ngrjuna) cung giai thch giong vay.62

Trong Bo-e Hanh kinh luan (Bodhicaryvatra Pajik) va crya Prajkaramati63day rang: Tatra (bodhau) Sattva abhipryosyeti 57 S. Radhakrishnan, Indian Philosophy, Tap II, London, 1966, trang 475-85. 58 PED, tap I, trang 114. 59 Trng bo kinh, Tap II, trang 427. 60 DPPN, tap II, trang 322 va tiep theo. 61 Bs, trang 30. 62 Nh tren, trang 20. 63 Thay em lai tr tue cho e t.

Khai niem Bo-tat 55

bodhisattva.64 Tng t trong Nhat-bach-thien-tung Bat-nha Ba-la-mat (atashasrik Prajpramit)65 cung noi rang: bodhau sattvam abhipryo ye te bodhisattv66 tc Bo-tat la mot v ma tam, y nguyen, t tng hoac c m hng en giac ngo.

Trong Bat-thien-tung Bat-nha Ba-la-mat (Aashasrik Prajpramit) viet rang: Khong co ngha nao that cho t Bo-tat, bi v Bo-tat tu tap khong chap thu oi vi tat ca cac phap. V Bo-tat la bac a thc tnh khong tham am, a hieu tat ca cac phap va giac ngo la muc ch cua Bo-tat.67

T.R.V. Murti quan sat Bodhisattva cho rang khong ngoai ngha ngi lng thien, ao c va la coi nguon tat ca ieu lanh cho the gian.68 Charls Elliot noi rang Bo-tat la bac tr tue.69 H. Kern ong y Bodhisattva la mot chung sanh giac ngo.70

Tom lai, t nguyen hoc Bo-tat ( ) ngha la mot chung sanh giac ngo ( ) mot v Phat se thanh hoac mot ngi khat ngng at giac ngo.

64 BDBSL, trang 6. 65 Trang 2, ghi chu so 2. 66 Cung trang sach a dan. 67 Xem Edward Conze (dch), Asthasrika Prana-paramita (kinh Thap-bat-thien-tung Bat-nha B

bồ tát và tánh không (thích nữ giới hương)

Spiritual