Ondokuzmays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal

BOGOMLZM VE BOSNA- HERSEK BOGOMLLER

Hazrlayan smajil Hodzi

Danman Do. Dr. Mahmut Aydn

Yksek Lisans Tezi

Samsun, 2007

Ondokuzmays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal

BOGOMLZM VE BOSNA- HERSEK BOGOMLLER

Hazrlayan smajil Hodzi

Danman Do. Dr. Mahmut Aydn

Yksek Lisans Tezi

Samsun, 2007

KABUL VE ONAY

smail HODZ tarafndan hazrlanan Bogomilizm ve Bosna-Hersek Bogomilleri balkl bu alma, 23 /02 /2007 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak jrimiz tarafndan Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan:

Prof.Dr. Mustafa Zeki TERZ _________________________

ye:

Do. Dr. Mahmut AYDIN (Danman) _________________________

ye:

Do. Dr. Erkan PEREMBE _________________________

Yukardaki imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm. __ /__ /__

BLDRM

Hazrladm tezin tamamen kendi almam olduunu ve her alntya, kullandm baka yazarlara ait her zgn fikre kaynak gsterdiimi bildiririm.

16 /03 /2007

smail HODZ

i

NSZ

Bulgaristan, Gneydou Avrupada, Balkan Yarmadasnn merkezinde, corafik konumu gerei dou ve batnn kesitii bir noktada yer alan bir lkedir. lke, batda Srbistan ve Makedonya Cumhuriyeti, douda Karadeniz, kuzeyde Romanya,

gneyde ise Yunanistan ve Trkiye ile evrilidir. Bu corafik konumundan dolay ok erken dnemlerden itibaren uluslararas ticaretin kprs olan Bulgaristan, ayn

zamanda eitli kltr ve inan hareketlerine de ev sahiplii yapm, ayrca bununla da kalmayp zaman ierisinde adeta deiik inanlarn ss olmutur. Ancak IX. yzyln ortalarnda Bulgaristann hkimiyetinin zayflamasyla doan siyasi boluk, dini, sosyal ve kltrel atmalar da beraberinde getirmitir. Batdan gelen Katolik

basklara kar Ortodoks Slavlarn direnii, zellikle dalk arazide yaayan ve eski pagan inanlarn devam ettiren insanlarn varl ve dini ve kltrel atmalar

iktidar boluu nedeniyle yaanan gelimelerden bir ka olarak zikredilebilir. Ayrca snr komusu olan Bizansta var olan Pavlosular, Messelianlar, Ermeni

Monofizitler, Yahudiler ve Mslmanlarn kendilerine taraftarlar bulmaya almas da Bulgaristanda iinden klmaz dini ve kltrel atmalara neden olmutur. Bu atmadan kurtulmak iin Bulgar hkmdar Boris, 864 ylnda Ortodoks Hristiyanl semitir.

Bulgaristanda Hristiyanln resmi din olmasyla birlikte sorunun zld dnlse de, tam tersine bu ksa vadeli bir zm olarak kalm, zellikle ar Peter (MS 927969) dneminde durum daha da ktlemitir. Hatta var olan inanlarn yan sra birtakm deiik inan ve gruplar da ortaya kmtr. Papaz Bogomil nderliinde kurulan ve daha sonra Bogomilizm olarak adlandrlacak hareket de bu

dnemde ortaya kan dinsel gruplardan biridir.

Bosna Hersek ise Avrupa ktasnn gneybat, Balkan yarmadasnn ise kuzeybatsnda yer alan, 51.129 kilometre yz lmne sahip bir lkedir. Byk lkelerin baz ehirlerinden ok daha az bir yz lmne sahip olan Bosna Hersek,

sahip olduu tarihsel, dinsel, etnik ve kltrel doku asndan ise, ou lkeden daha zengin bir mirasa sahiptir. Bu nedenle Bosnann, lke olarak kk ama tarihi

adan nemli lkelerden biri olduu sylenebilir. Bosna Hersek, ifade ettiimiz

ii

zellikleri nedeniyle birok milletin mcadelesine sahne olmasnn yan sra, ayn zamanda eski pagan inan ve gelenekler ile Hristiyanlk, Bogomilizm ve slam gibi dinlerin mcadelesine de sahne olmutur.

Bizim almamzn konusunu Bosna Bogomilleri tekil etmektedir. almamz balca ana blmden olumaktadr. Birinci blmde Bogomilizmin Bulgaristanta ortaya k, yayl ve Bulgaristan dnda yaylmasn inceledik.

kinci blmde Bogomilizm ile tanmadan nce Bosnann durumunu, Bogomilizmin Bosnaya yaylp zirve noktasna ulamasn ve tarih sahnesinden siliniini ele almaya altk. nc ve son blmde ise Bosna Bogomil Kilisesinin kurumsallamas, hiyerarik yaps ve inan esaslarn ortaya koymaya altk.

Tez konusunun ve snrlarnn belirlenmesinden tezin dil, muhteva ve teknik oluumuna kadar almamn btn aamalarnda bana rehberlik eden danman

hocam Do. Dr. Mahmut Aydna, almamn tmn okuyarak dil ve slup konusunda katklarda bulunan Ar. Gr. Sleyman Turana, arkadam Ahmet Ateyrek ve katkda bulunan dier herkese teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

iii

Z

[HODZ, smail]. [Bogomilizm ve Bosna-Hersek Bogomilleri], [Yksek Lisans], Samsun, [2007].

Bogomilizm ve Bosna Hersek Bogomilleri adl almamzda Avrupann

dousunda yer alan Bulgaristanta X. yzylda ortaya kan Bogomilizm inancn, bu inancn Bosna topraklarna geliini, burada yayln ve tarih sahnesinden siliniini,

son olarak da heretik olarak kabul edilmesini salayan inan esaslar ve pratiklerini ortaya koymaya altk. Bu erevede almamz blmden olumaktadr;

Birinci blmde Bogomil kelimesinin etimolojik yaps ve Bogomillere verilen farkl isimler zerinde durduktan sonra Bogomilizmin Bulgaristanda ortaya k,

yayl ve Bulgaristan dnda tamas hususlarn ele almaya altk. Bu gelimelerin daha iyi anlalmas iin Bulgaristann Hristiyanlk ncesi ve sonras

durumunu da ortaya koymann uygun olacan dndk. kinci blmde Bogomilizmin geliinden nce Bosnann durumunu ve Bonak halkn Hristiyanlkla tanmasn akla kavuturduktan sonra Bogomilizmin Bosnada ortaya kn, yaylmasn, zirve noktaya ulamasn, Osmanlnn blgeyi

fethediini ve son olarak da zayflama srecine giren bu heretik Hristiyan mezhebin tarih sahnesinden siliniini inceledik. nc ve son blmde ise Bosna Bogomil Kilisesinin kurumsallamas, hiyerarik yaps ve inan esaslarn ortaya koymaya

altk.

Netice olarak bu almamzda, Bulgaristann X. yzyldaki kendine has artlar

ierisinde ortaya kan Bogomilizmin Ortodoks ve Katoliklerin iddialarnn aksine XIX. yzyln ikinci yarsna kadar varln srdren kurumsal bir kiliseye, kendine has kurumlara ve farkl inanlara sahip bir hareket olduunu grdk.

Anahtar Szckler: Balkanlar, Bogomilizm, Hristiyanlk, Bosna-Hersek, Bulgaristan

iv

ABSTRACT

[HODZ, smail]. [Bogomilism and Bogomils of Bosnia-Herzegovina], [Masters Thesis], Samsun, [2007].

This thesis, called Bogomilism and Bogomils of Bosnia-Herzegovina, deals with the following issues, how Bogomilism came out as a religious sect in Bulgaria, its

arrival in Bosnia, its spread and development in Bosnia, its disappearing from the

world scene, its main beliefs and rituals. This study consists of three main chapters.

In the first section we have examined emergence of Bogomilism in Bulgaria and its spread to other parts of the Balkans and Europe. While doing this, first of all we have thought to explore the situation of Bulgaria before and after Christianity came to this

region.

In the second section first of all we examined the situation of Bosnia before the

arrival of Bogomilism. Secondary we have studied arrival of Bogomilism to Bosnia, its expansion and development as a separate church after giving some information about the arrival of Christianity to Bosnia. Thirdly, we have dealt with the conquest of Bosnia by the Ottoman Empire and as parallel to this the decline and disappearing

of Bogomilism from the world scene.

In the third and final section we have pursued institutionalization of Bosnian Bogomilism, its main beliefs and rituals.

In the end of the thesis we have concluded that Bogomilism emerged as a separate religious sect within the context of special circumstances of tenth century Bulgaria

and it kept its existence with its own church structure, belief system and rituals contrary to the claims of Orthodox and Catholic Churches.

Key Words: Balkans, Bogomilism, Christianity, Bosnia and Herzegovinia, Bulgaria

v

KISALTMALAR

a.g.e : Ad Geen Eser a.g.m : Ad Geen Makale ANUBH: Akademija Nauka i Umjetnosti Bosne i Hercegovine c. : Cilt ev : eviren ed. : Editr GZM : Glasnik Zemaljskog Muzeja haz. : Hazrlayan

SAM : slam Aratrmalar Merkezi

JAZU : Jugoslovenska Akademija Znanosti i Umjetnosti MEBY : Milli Eitim Bakanl Yaynlar

M : Milattan nce MS : Milattan Sonra Prv : Preveo/Prevela s. : Sayfa

ss. : Sayfalar S. : Say TDV : Trkiye Diyanet Vakf

vi

NDEKLER

NSZ.................................................................................................................... I Z..........................................................................................................................III ABSTRACT ........................................................................................................ IV KISALTMALAR ...................................................................................................V NDEKLER.................................................................................................... V GR ......................................................................................................................1

BLM I. BOGOMLZMN ORTAYA IKII VE YAYILII 1.1. Bogomilizm nanc ve Mensuplar..................................................................5 1.2. Bogomilizmin Bulgaristanda Ortaya k ................................................11

1.2.1. Hristiyanlk ncesi Bulgaristan ............................................................12 1.2.2. Hristiyanlk Sonras Bulgaristan ...........................................................16 1.2.3. Papaz Bogomil ve Bogomilizmin Ortaya k....................................24

1.3. Bogomilizmin Bulgaristan Dnda Yaylmas.............................................28 1.3.1. stanbulda Bogomilizm ........................................................................29 1.3.2. Karadada Bogomilizm........................................................................31 1.3.3. Srbistanda Bogomilizm .......................................................................33 1.3.4. Bosnada Bogomilizm ...........................................................................35 1.3.5. talyada Bogomilizm ............................................................................36 1.3.6. Fransada Bogomilizm...........................................................................38

BLM II. BOSNA BOGOMLLER VE BOGOML KLSES 2.1. Bogomilizm ncesi Bosna Hersek ...............................................................43

2.1.1. Bosna Hersekin Corafik ve Siyasi Yaps............................................43 2.1.2. Bosna Hersekin Hristiyanlkla Tanmas ............................................46

2.2. Bosna Bogomilleri ve Bogomil Kilisesi........................................................53 2.2.1. Bogomilizmin Bosnada Ortaya k .................................................53 2.2.2. Bogomilizmin Bosnada Yaylmas ......................................................60 2.2.3. Bogomilizmin Bosnada Zirve Noktaya Ulamas ................................66

vii

2.2.4. Bosnann Osmanl Devleti Tarafndan Fethedilmesi ve Bogomilizmin Tarih Sahnesinden Silinmesi ...........................................................................68

BLM III. KURUMSAL BOSNA KLSES VE KLSENN NAN YAPISI

3.1. Bosna Bogomil Kilisesinin Kurumsallamas ..............................................73 3.2. Bosna Bogomil Kilisesinin Mahiyeti Ve Hiyerarik Yaps .........................77 3.3. Bosna Bogomil Kilisesinin nan Yaps .....................................................80

SONU VE DEERLENDRME........................................................................91 BBLYOGRAFYA ..............................................................................................94 EKLER................................................................................................................102

Ek 1: Bosna Ban' Kulin'e Ait Bir Ahitname......................................................102 Ek 2: Bosna Hristiyanlarna Ait Bir Apokalips Metninin Giri Ksm...............103 Ek 3: Bogomillere Ait Baz Mezar Ta Resimleri.............................................104 Ek 4: Bogomil Hkmdarlar Dneminde Kullanlan Para rnekleri.................105 Ek 5: Orta ada Bosna Hersek Blgesini Gsteren Bir Harita........................106 Ek 6: XVII Yzyla Bir Ait Bosna Hersek Haritas............................................107

1

GR

nsanlk tarihi incelendiinde tarihin belli dnemlerinde ok eitli inanlarn ortaya kt, bu inanlarn bir ksmnn tarihsel srete ortadan yok olduu, evrensel olarak nitelendirdiimiz bir ksmnn ise gnmze kadar varln devam ettirdii

grlmektedir. Bu dinlerden biri olan ve bugn mensuplar dnya nfusunun yaklak % 30nu oluturan Hristiyanlk, dier byk dinler olan slam ve

Yahudilie nazaran daha ok blnme yaamtr ve bu nedenle ierisinde daha fazla mezhep barndrmaktadr. Elbette ister beeri isterse manevi olsun hkim grten farkl dnen deiik anlay, inan ve yaaylarn bulunmas insanln doas gereidir. Hatta bazen bu inan ve anlaylarn ortaya ktklar corafyada ana

inantan daha fazla kabul grmeleri bile sz konusudur. Mezhep ve inanlarn okluu olgusunun bizi ilgilendiren yn, tez konumuzu oluturan, ortaada ortaya

kp Avrupann dou ve batsnda pek ok lkede insan kitlelerini etkilemi heretik bir Hristiyan mezhep olan Bogomilizmin de bu tarz gruplardan biri olmasdr.

Bogomilizm, ortaya kt ve yaylma alan bulduu deiik yerlerde Katharizm, Albigenler, Poturlar, Babunlar gibi farkl isimlerle anlmlardr. Bu isimleri kendilerine muhalifleri tarafndan verilmitir. Katolik ve Ortodoks gibi baskn ve hkim inan gruplar arasnda yaam alan bulmaya alan bu inan, bahsi geen inanlar tarafndan bask ve zulmlere maruz braklm, tabiri caizse kknn kaznmas iin gereken ne varsa yaplmtr. Bu basklarn bir neticesi olsa gerektir ki Bogomilizm hakknda gnmze ulaan ok fazla kaynak yoktur. Bugn biz

Bogomilizmi Bogomillerin yazd eser ve kaynaklardan deil onlarn muhaliflerinin yazm olduu kaynaklardan aratrmak durumundayz. Elimizde

Bogomillere ait herhangi bir yazl belge bulunmamaktadr.

Ortaa Avrupasnda zellikle Balkanlarda kilise, devlet, edebiyat, din ve folklor alanlarnda yzyllarca etkisini gstermi bir mezhep olarak dikkate deer olsa da Bogomilizm, gnmz itibariyle yaayan bir inan olmamasndan dolay gzlerden

kam ve zerinde fazlaca aratrma yaplmamtr. Hlbuki bu tarz heretik

2

akmlarn nasl ortaya ktklar ve hangi sebeplerle ortadan yok olduklarnn aratrlp ortaya konulmas gnmze de k tutmas aan nemli olsa gerektir.

Bogomilizm ve Bogomillere ynelik doru ve geerli bilgilere ulaamamann bir nedeni de konuyla ilgili ciddi aratrmalarn yaplmam olmasdr. Bogomilizm

hakknda yaplan almalarn mazisi ok eskilere dayanmamaktadr. Yaplan almalarn ou ise, rksal ve siyasi sebepler ieren nyarglarla yaplmtr.

Hlihazrda Bosna Hersekte bulunan millet olan Bonak, Hrvat ve Srplarn tarih boyunca aralarnda yaadklar problemler de bu konuya olan yaklam etkilemitir. Bonaklar, nceki inanlarnn Bogomilizm olduunu savunurken Hrvat ve Srplar, Bogomilizm diye bir inancn olmadn, eskiden Bogomil inancna sahip

olduklarn iddia eden bu insanlarn aslnda Hrvat veya Srp olduunu iddia etmektedir. almamzda yeri geldike bu tarz iddialarn doruluk deerini ortaya koymaya altk.

Tarihi ve kltrel balarmzn bulunduu bu corafyayla ilgili Trkiyede yeterli derecede almann yaplmam olmas bizi bu aratrmaya iten nemli sebeplerden biridir. Konuyla ilgili Trkiyede yaplan en ciddi alma Kadir Albayrakn Bogomilizm ve Bosna Kilisesi isimli eseridir. Bu alma byk oranda Trke ve ngilizce tarih kitaplarndan ve ansiklopedi maddelerinden yararlanarak hazrlanmtr. Konuyla ilgili bu ve dier almalardan farkl olarak biz, konuyla ilgili birincil yani Slavca yazlan kaynaklardan hareket etmeye altk. Bu kaynaklarn en nemlilerinden saylan Franjo Rakinin Bogomili i Patareni eserini almamzda sklkla kullandk. Bunun yannda konuyla ilgili nemli saylan Salih Jalimamn, Historija Bosanskih Bogomila ve Dominik Mandiin, Bogomilska Crkva Bosnaskih Krstjana isimli eserinden de almamzda istifade etmeye altk. Bunlarn yan sra Bogomilizm ve Bosna Kilisesi hakknda ikincil kaynaklar olarak nitelendirilebilecek eitli kitap ve makaleler ile baz noktalarda nemli grdmz internet sitelerinden de yer yer yararlandk.

Blgenin dini ve siyasi tarihi ou zaman birbiriyle i ie ele alnmtr. Bu adan bakldnda almamz tarih ve dinler tarihi disiplinlerini ilgilendiren disiplinler

aras bir yap arz etmektedir. Bunun nedeni blge halknn siyasi karlarnn korunmas noktasnda kilisenin ou zaman siyasete mdahil olmas ve bazen de

3

siyasi bir ara olarak kullanlmasdr. almamz ierisinde de grlecei zere blgedeki neredeyse her nemli gelime kilise ve kilise mensuplarnn konumunun da deimesine neden olmaktadr. Bu nedenle almamzda dini gelimeleri siyasi gelimelerle birlikte ele almay uygun grdk.

almamzda objektif olma ilkesine sadk kalmak suretiyle yeri geldike kendi kanaatlerimizi ve aratrmalarmz sonucunda ulatmz sonular da ifade etmeye

altk. Slavca kaynaklara inmemiz ve tarihsel srete kullanlan yer, mekn ve kii isimlerine ska atfta bulunmamz nedeniyle kullandmz zel isimlerin ncelikle Trkesini vermeye kelimenin asln ise ilk getii yerde parantez ierisinde vererek daha sonra getii yerlerde ise sadece Trkesini vermeye altk. Yine okunuta ve

yazlta farkllklar olduunda da ayn yntemi takip etmeye altk.

4

BLM I. BOGOMLZMN ORTAYA IKII VE YAYILII

Giri

Bulgaristan, Gneydou Avrupada, Balkan Yarmadasnn merkezinde, corafik konumu gerei dou ve batnn kesitii bir noktada yer alan bir lkedir. lke, batda Srbistan ve Makedonya Cumhuriyeti, douda Karadeniz, kuzeyde Romanya,

gneyde ise Yunanistan ve Trkiye ile evrilidir. Gnmzdeki Bulgaristan topraklar ilkada Trakya ad ile biliniyordu. lkede yaad bilinen en eski topluluk, M.. 1. yzylda Romallarn egemenliindeki Hint-Avrupa kkenli bir kavim olan Traklardr. Blge daha sonra, Bulgarlarn geliine dek Bizans mparatorluunun bir paras olarak kalmtr. Bulgarlarn kkeni 679 ylnda Tuna rman geip Bizansllar yenen ve zamanla blgede yaayan yerli Slav boylaryla

karan Kuman Trklerine dayanr (Albayrak 2004: 93). Aristokrat tabakay oluturan ve egemenlii ellerinde tutan Trk Bulgarlar Slavlar ile birleip kurduklar

devlete Trk adn vermelerine ramen, bu kaynama onlarn zaman ierisinde Slavlaarak, dillerini ve kltrlerini kaybetmelerine neden olmutur (Kuyucuklu 1992: 395). IX. yzyln sonuna doru ise Ortodoksluu kabul edip din deitirerek asimile olmulardr. Ortaya kan Bulgar Kilisesi ise stanbula balanmtr

(Kuyucuklu 1992: 395).

Bu corafik konumundan dolay ok erken dnemlerden itibaren uluslararas ticaretin kprs olan Bulgaristan, ayn zamanda eitli kltr ve inan hareketlerine

de ev sahiplii yapm, ayrca bununla da kalmayp zaman ierisinde adeta deiik inanlarn ss olmutur. Ancak IX. yzyln ortalarnda Bulgaristann

hkimiyetinin zayflamasyla doan siyasi boluk, dini, sosyal ve kltrel atmalar da beraberinde getirmitir. Batdan gelen Katolik basklara kar Ortodoks Slavlarn direnii, zellikle dalk arazide yaayan ve eski pagan inanlarn devam ettiren insanlarn varl ve dini ve kltrel atmalar iktidar boluu nedeniyle yaanan gelimelerden bir ka olarak zikredilebilir. Ayrca snr komusu olan Bizansta var olan Pavlosular, Messelianlar, Ermeni Monofizitler, Yahudiler ve Mslmanlarn

kendilerine taraftarlar bulmaya almas da Bulgaristanda iinden klmaz dini ve

5

kltrel atmalara neden olmutur. Bu atmadan kurtulmak iin Bulgar hkmdar Boris, 864 ylnda Ortodoks Hristiyanl semitir (Raki 2003: 38).

Bulgaristanda Hristiyanln resmi din olmasyla birlikte sorunun zld dnlse de, tam tersine bu ksa vadeli bir zm olarak kalm, zellikle ar Peter (MS 927969) dneminde durum daha da ktlemitir. Hatta var olan inanlarn yansra birtakm deiik inan ve gruplar da ortaya kmtr. Papaz Bogomil

nderliinde kurulan ve daha sonra Bogomilizm olarak adlandrlacak hareket de bu dnemde ortaya kan dinsel gruplardan biridir.

Biz, bu blmnde Bogomil kelimesinin anlam, Bogomilizmin Bulgaristanda ortaya k Hristiyanlk ncesi ve sonras olan siyasi, iktisadi, sosyal, kltrel ve

dini yapsn ve ayrca Bogomilizmin Bulgaristan dnda yaylmas konularn drt ana balk altnda incelemeye alacaz.

1.1. Bogomilizm nanc ve Mensuplar

Heretik bir dinsel mezhep olarak kabul edilen Bogomilizm, Bulgar ar Peter (MS 927969) zamannda Bulgaristanda ortaya kmtr (Albayrak 2004: 89). Faranjo Rakiye gre Bogomiller, pesimist bak asna sahip Hristiyanlar olup, Messelianlar (Euchitler)1 ve dalist2 anlaya sahip Pavlosularn (Paulikanlar)3 tesirinde gelien ve ana gvde Hristiyanlktan ayrlan bir Hristiyan grubunu temsil etmektedir (Raki 2003: 29). Bu grubun mensuplar, Yunan kaynaklarnda

1 Messelianlar (Euchitler) MS 4. yyda Mezopotamyada ortaya kan bir Hristiyan mezhep.

Messelianlar, demin gnahyla (ilk gnah) ilikili olarak, her kiinin yapsnda ruhuyla btnlemi bir eytann bulunduu ve bunun vaftizle karlmadn savunurlard. Onlara gre bunu def etmenin tek yolu, arzu ve ihtiraslar yok etmek amacyla srekli dua ve ibadet etmektir (Gndz 1998: 258).

2 Dalizm, yilik ve ktln ya da k ve karanln birbirinden ayr ve birbirine eit derecede

olan iki ezeli ve ebedi gten kaynaklad grn savunan bir metafizik sistem. kicilik ya da iki tanrclk. Dalizm terimi, Thomas Hyde tarafndan 1700lerde kullanlmaya baland. Genellikle dalist sistemlerde dalizmin iki kutbunu oluturan tanrsal gler arsnda bitmek tkenmek bilmeyen bir ekime ve mcadelenin varl kabul edilir. Mecusilikte, Hinduizmde ve btn gnostik dinlerde dalizme rastlanr (Gndz 1998: 103).

3 Pavlosular (Paulikanlar, Pavlikanlar, kaynaklarda ayn mezhep iin farkl ekilde ifade

edilmektedir) Bizans imparatorluundaki bir Hristiyan mezhep. Bu mezhebin kurucusunun Mananalili Konstantin olduu sylenir. Konstantin, Kibossada bir cemaat teekkl ettirmi ve 684te heresi ile sulandndan dolay talanarak ldrlmtr. zellikle 9. yzylda iddetle takibat altnda alnan Paulikanlar birou Mslman olmu, bir ksm ise Bogomillerle birlemilerdir. Paulikanlar, dalist bir inan sistemine sahip olduklar ve sann bedenini reddettikleri sylenir. Ayrca onlar tpk Marcion gibi, Eski Ahiti tanmadklar, kaynak olarak ise Luka ncili ve Pavlusun Mektuplarna zel bir ilgi gsterdikleri belirtilir (Gndz 1998: 302).

6

fundagiagita (Yunancada Founda; anta, torba anlamna gelir), Slav kaynaklarnda ise babuni veya torbei olarak zikredilmitir. Bogomilizm adnn, mezhebin kurucusu papaz Bogomilden geldii (Albayrak 2004: 89) ifade edilmekle birlikte, bu ismin gerekten hareketin kurucucusunun adndan m yoksa kendilerini

Tanrnn sevdii veya Tanry seven olarak ifade eden inan sahiplerinin kendi kendilerini bu ekilde tanmlamasyla m ortaya kt bugne kadar netlik

kazanmamtr.

Bogomilizme ynelik bu ksa giriten sonra imdi de mezhebin mensuplar iin kullanlan eitli isimleri ortaya koymak istiyoruz.

1. Bogomil: Slavcada Bog=Tanr, o=nn ve mil=sevimli kelimelerinin karl olup bu balamda Bogomil kelimesi Tanrnn sevdii anlamna gelmekte ve Yunanca Theophilus teriminin karl olarak kullanlmaktadr. Kelimenin Slavca n eki olan Bog, byk ihtimalle dou ve ran etkisi altnda Slavcaya gemi bir kelimedir (Albayrak 2004: 90). Bogomil isminin bir Bulgar heretiinden tremi olup daha ok Bulgar ve Bizans yazarlarnca kullanld ve Bulgaristan ve Bizans dnda ok bilinmedii ifade edilmektedir (Albayrak 2004: 21,90). Alija Avdibaiin Trajanje Bosne adl eserinde ifade ettiine gre ise, Bogomil ad, Messelianlar iin kullanlan Ermenice kkenli bir kelime olup msln kknden tremitir ve ibadet eden anlamna gelmektedir. Messelianlar literatrde ou zaman Bogomillerle eanlamda kullanlmaktadr. Ayrca Kilise belgelerinde bu mezhep mensuplarn ifade etmek iin euchitler tabiri de kullanlmaktadr.

Yunanca olan bu kelime Bogomol anlamna gelmektedir. Zamanla Bogomol kelimesi harf deiimine urayarak Bogomil halini almtr. Bu noktadan hareketle

baz aratrmaclara gre Bogomil kelimesi, aslnda daha nce ifade ettiimiz zere Tanrnn sevdii deil de aslnda Tanrya ibadet eden anlamna gelmektedir (Alibai 1995: 55). XIX. yzyln sonlarna doru ve XX. yzylda Bosna heretiklerini ifade etmek iin Katolik, Mslman ve nadir da olsa Ortodoks

yazarlarca Bogomil ismi kullanlmtr.4

4 Burada btn yazarlar tek tek yazmak niyetinde deiliz, birka rnek vermekle yetineceiz.

Katolik yazarlar, Franjo Raki, Dominik Mandi; Mslman yazarlar, Mehmed Handi, Salih Jalimam; Ortodoks yazar, A.V. Solovjev.

7

2. Phundait: Yunan kaynaklarda bu mezhebin mensuplarn ifade etmek iin uval ve torba anlamna gelen Founda kknden treyen fundagiagita ismi kullanlr. Heretiklerin yanlarnda tadklar deriden yaplm bir kese veya torbadan dolay bu ad aldklar tahmin edilmektetir. Bu kavram sadece XII. yzyl Bizans yazarlarnca

kullanlmtr (anjek 1975: 67).

3. Kuduger: Bu kavramn kkeni ve anlam konusunda iki farkl gr mevcuttur. Birinci gr XV. yzyl Bizans yazarlarndan Thessalonicia Metropoliti Symeone aittir. O, mezhebin mensuplarn ifade etmek iin kullanlan Kuduger kelimesinin, Vodena yaknndaki Kutugertsi veya Kotugri kasabasna nispetle kullanldn ileri srmtr (Albayrak 2004: 21). Vlad Skariin ifade ettiine gre (Skari 1932: 357) ikinci gr, XV. yzyl Bizans tarihisi Laonik Halkokondila aittir. Halkokondila, Bosna Hersekteki Bogomilleri ha kartlar olduklar iin ha kart anlamna

gelen Kudugeri olarak adlandrmtr.

4. Babun/Babuna/Babuni: XIV. yzyla kadar Srbistan ve Bosnadaki dalist heretikleri ifade etmek iin kullanlan bir isimdi. Bogomilizm X. yzyldan XIV. yzyln sonuna kadar btn Balkan Yarmadas, talya, spanya, Fransa, Almanya, Avusturya, Bohemya, Macaristan, Anadolu zerinden Ermenistan ve dier lkelere kadar yayld. Makedonyada nce Vardar Irma, Ohri Gl ve Babusna Da arasnda uzanan topraklarda Bogomil belediyeler kuruldu. Bogomil Ky, Babuna Dann civarnda bulunduundan bu hareketin mensuplarna bulunduklar yere nispetle Babunallar da denmitir (Albayrak 2004: 21-22).

5. Pataren: Kelimenin Patareni, Patarinus, Paterini, Patrini, Patrini, Patarelli, Patari, Patalini ve daha baka birok kullanmlar vardr. Pataren kavramnn kkeni

konusunda farkl grer mevcuttur. Bu ismin, Valentinizm5 deki en byk aeon6

5 Valentinus, MS 2.yyda yaayan bir Hristiyan gnostik ve Valentinianlar ekoln kurucusu. Aslen

Msrl olduu sylenen Valentinus, bir mddet Romada kalm ancak oradaki Hristiyanlarla dt ayrlk nedeniyle Romadan ayrlmtr. Valentinusa gre tanrsal alem olan Pleroma, birok ilahi alemden (aeondan) oluur. te yandan maddi alem ise yce bir varlk olan Sophiaann d sonucundan oluur. Maddi alemin yaratcs olan demiurg, Sophiann karanlk alemdeki bir yansmasdr. Bu yaratc tanr, Eski Ahitin tanrsyla zdeletirilmitir. Valentinian ekolne mensup gnostikler, ihtiras ve gnah nedeniyle d olayn yaayan Sophiann, daha sonra yaptna piman olduuna ve k aleminden gelen ilahi eli tarafndan uyarldna inanrlar. Genelikle Gereklik ncili (The Gospel of Truth)nin yazarnn Valentinus olduu sylenir Gndz 1998: 381).

8

olan Pateradan tremi olabilecei ifade edilmektedir (Basler 1975: 481). Bir dier gre gre Pataren kavram, orta ada Avrupada yaylmakta olan dinsel bir mezhep iin kullanlm olup, yaygn dnceye gre adn Milann d mahalesi olan Patariadan, daha dorusu Patta kelimesinden almaktadr. Bu kelime, o

yresel dilde eskimi elbise anlamna gelmektedir (Mandi 1962: 253). Farnjo anjek, bu balamda vakayinameci Arnulfusun grlerine yer vermektedir. Arnulfusa gre Pataren kavram, Yunanca Pathos kknden tremi olup kaos, huzursuzluk ve devrim anlamlarna gelmektedir ve XI. yzyldan itibaren kullanlmaya balanmtr (anjek 1976: 300).

Aratrmac uro Basler ise, Pataren isminin kkeni hakknda ilk bilgi veren

kiinin A. Dondaine olduunu ifade etmektedir. Pataren kkeni aratrrken, Dondaineyi yol Pataraya7 gtrmtr. nk O, Patarann XI ve XII yyda dalistlerin merkezlerinden biri olarak kullanldn tespit etmitir (Basler 1974: 1204). Bu topraklarda VI. yzylda Montanistler8 yaamt. Dolaysyla Dondaineye gre Pataren ismi Anadoludaki Patera ehrinin adndan tremitir. Bu sonuca varan tek aratrmac Dondaine deildi. Ayn veya benzer sonulara A. Frugoni, Ernest Werner ve Milan Budimir de ulamtr (Basler 1974: 1205). I. Justinyanus (527567)un kanunname kodeksinin heretiklere ynelik birinci kitabn VIII. blmndeki XIX maddenin eki, Gazaros, Patarenos, Leonistas eklinde balamaktadr. Bu metnin devamnda ise, heretiklerin mallarna el konulmas ve dier kiilerin onlardan etkilenmemesi emredilmektedir. Bu kanun, her ne kadar

heretikler hakknda detayl bilgi vermiyorsa da, en azndan metinden Pataren isminin ge antikada bilinen ve heretikler iin kullanlan bir terim olduunu reniyoruz

(Basler 1974: 1205). Bir Hristiyan olan Justinyanusun bu kanunu heretiklere

6 Aeon (Aion, Eon), Yunanca a, devir, zaman anlamlarna gelir. Gnostisizmde ilahi lemleri

ifade etmek iin kullanlan bir terimdir. Yeni Ahitte dnyann geirdii devirleri ifade eder. Gnostik geleneklerde Ik lemini oluturan bu ilahi meknlarn 7, 9, 365 gibi eitli rakamlarla ifade edildii gibi, baz metinlerde bunun sonsuz sayda olduu da belirtilir. Ik leminin merkezinde yer alan yce tanry evreleyen btn bu varlklar (Aeonlar ve buralarda ikamet eden k varlklar) bir bakma yce tanrnn tezahrlerinden ibarettir Gndz 1998: 18).

7 Patara; Roma dneminde bir ehir olup, bugnk Antalya iline bal Ka ve Kalkan arasnda

bulunduu ifade edilir. Bununla birlikte bu yerin baka blgelerde olduuna dair rivayetler de mevcuttur.

8 Montanizm; Hristiyanlkta 2. yyda, Semavi Kuds yaknnda Frigyadaki Pepuza yaknlarnda bir

yere ineceini ilan eden Montanusun kurdu apokaliptik bir akmdr. Montanistler, Kutsal Ruhun abuka inmesini bekleyerek yaadlar ve ok sk bir yaant srdrdler. nl kilise babas Tertulliann bir Montanist olduu belirtilmektedir (Gndz 1998: 266).

9

ynelik kartmas onlarn antitrinitaryanist9 olduklarn gstermektedir. Aratrmalar Pataren isminin, ilk defa yazl olarak, 1179 ylnda toplanan III. Lateran Konsilinin10 XXVII. kanonunda11 kullanldn gstermektedir. Zikredilen metinde kavram daha ziyade yresel heretikler iin kullanlmtr. XI. yzyln balarnda

Milan Kilisesi iindeki ar reformcu bir topluluk iin kullanlan bu isim (Albayrak 2004: 22) zellikle XIII. yzyldan sonra olmak zere talyada ok sk kullanlm oradan da Dalmayaya gemitir. Bosna dalist heretikleri de ayn ekilde talyan ve Dalmayal yazarlarca Patarenler olarak adlandrlmtr. Dier taraftan Pataren veya Patareni tabirinin Maniheist nitelendirmesi gibi btn heretiklere ynelik bir isimlendirme olduu da ifade edilmektedir (anjek 1976: 22; Albayrak 2004: 22).

6. Kathar: Yunanca Katharos kelimesi saf, temiz anlamna gelmektedir.12 Bunun Cathari, Kathati, Catari veya Almanca Ketzer ya da hatal bir seslendirme sonucu

Yunanca Cazari veya Gazari kelimesinden tredii ifade edilmektedir (Albayrak 2004: 21-23). Bu adn byk ihtimalle Yunanca Carharaoiden geldiini ve heretiklerin bu ad ilk balarda sekin veya mkemmel kiiler iin kullandklarn, ancak daha sonra btn mezhebin mensuplarn kapsadn sylemek mmkndr. Kathar kavram, ilk olarak XII. yzyln ortalarnda Almanyada Ekcbert tarafndan kullanlmtr. Ayn zamanda talyada Moneta ve Sacconi da bu kavram kullanmtr. Fransada dalistler iin yaygn olarak Albigenler ad kullanld iin Katharlar ifadesi fazla yaygn deildi. Aratrmac Mosheim ise, Kathar kelimesinin Gney Rusyada yaayan Yahudi Hazar Trklerinden kaynaklandn ileri

srmtr (Albayrak 2004: 22). Bugn bu kavram, daha ok ortaadaki dalistler,

9 Antitrinitaryanizm (Antiteslisciler); Hristiyan geleneinde teslis fikrini reddeden ekolleri ifade

iin kullanlan bir terim. Antitrinitaryanist ekoller arasnda Ebonitler, Subordinationizmi savunanlar, Modalistler, Donatizm ve Arianizm taraftarlaryla modern dnemdeki Unitaryanizm taraftarlar saylabilir (Gndz 1998: 35).

10 Konsil; eitli dinsel geleneklerde (zellikle Hristiyanlk ve Budizmde) inan esaslar, ibadet ve

ynetim gibi konulardaki sorunlar grmek ve karara balamak gayesiyle st dzey din adamlarnn bir araya gelerek yapt toplant. Hristiyanlkta belirli blgelere snrl olan yerel konsiller var olduu gibi btn Hristiyan gruplarn veya byk ounluunun temsilcilerinin katld evrensel konsiller de vardr. Bu tr konsillere genel konsiller ya da kmenik konsiller ad verilir (Gndz 1998: 222).

11 Kanon; (1) Herhangi bir katedral ya da kilisede grev yapan laik grevlilere verilen rtbe.

Kanonlar iki gruba toplanr; Kalc kanonlar, bir katedralde maala alan ve grevlerini yapmakla sorumlu olanlar ierir. Kalc olmayan kanonlar ise maasz olarak bir grev stlenmi kiilerdir. (2) Hristiyan literatrnde kutsal kitap olarak deerlendirilen kitaplar listesini, Komnyon Ayininin (Mass) temel yapsn ve kilise disiplini ve yaantsyla ilgili kuralar ifade eder (Gndz 1998: 211212).

12 Kelime ile ilgili daha fazla bilgi iin Bkz. http://www.hercegbosna.org/ostalo/mitovi.html

10

Fransadaki Albigenler, talyadaki Patarenler, Bulgaristandaki Bogomiller ve Bosnadaki Krstjanlar ifade etmek iin bir teknik terim kullanlmaktadr (anjek 1976: 300).

7. Albigenler: ( Latincesi Albigenses, Franszcas Albigeois) XII. yzyln sonuna doru kullanlmaya balanan bu kavram, XIII. yzylda daha ziyade gney Fransadaki Katharlar veya Bogomilleri ifade etmek iin kullanlmtr (Albayrak 2004: 23). Gney Fransadaki Albi eyaletinin ayn ad tayan Albi ehrinde ok sayda Bogomilin olmas, Bogomillerin Albigenler olarak adlandrmasna neden olmutur. Nitekim Fransann Albi eyaleti ve Albi ehri Bogomillerin kalesidir. Albigenler iin kullanlan bir baka isim ise Bugri (Bougres, Bogres)dir ki bu kelimenin de Bulgar kkenli olduu dnlmektedir. Albigenler iin verilen ve fakir anlamna gelen bu ikinci ad halen kullanlmaktadr (Raki 2003: 35). Fransadaki Bogomillere nadir de olsa Publikani veya Pobulikani de denilmitir.

Franjo Raki Bogomili i Patareni (Bogomiller ve Patarenler) adl eserinde Bogomillerin kendilerini bu isimlerle deil de Hristiyanlar (cristiani ) veya iyi Hristiyanlar (bos crestias, boni cristiani ) olarak adlandrdklarn ve kendilerinin gerek Hristiyanlar olduklarn gururla iddia ettiklerini belirtmektedir. Yine Rakiye gre Bogomiller, kendilerini iyi insanlar olarak da (boni homines, bos hommes, le bos hommes) adlandrmlardr (Raki 2003: 35). Bogomiller, kendilerinin gerek Hristiyanlar, kendilerine ait kilisenin de gerek Hristiyan kilisesi olduunu iddia etmilerdir. Bogomillerin bu inanlar, Katolik ve Ortodoks

Kilisesi tarafndan adeta kendilerine ynelik bir sava ilan olarak kabul edilmitir.

Bogomilizmin varl ve hiyerarik yaps hakknda elimizde yeteri derecede bilgi

bulunmakla birlikte, hareketin kurucusu olan Papaz Bogomil hakknda pek fazla bilgiye sahip deiliz. Sadece nceleri Ortodoks bir papaz iken daha sonradan, dalist esasa dayal bir reti vaaz etmeye balad bilinmektedir (Imamovi 1998a: 89; Albayrak 2004: 89). Aada ayrntl olarak ele alacamz zere, baz kaynaklarda, Bogomilizmin kurucusu saylan papaz Bogomilin gerek isminin muhtemelen

Yeremya olduu da iddia edilmektedir (Albayrak 2004: 26; Raki 2003: 38).

11

Yukarda farkl blgelerde ve lkelerde Bogomiller iin kullanlan baz isimlere deinmitik. Dier blmlere ve balklara gemeden nce yanl anlalmalarn olmamas iin Bogomil ismi hakknda nemli bir hususun altnn izilmesi gerekmektedir: fade edildii zere her ne kadar Bogomillere iaret etmek iin farkl

blgelerde farkl isimler kullanlm olsa da bazen ayn blgede ya bilgisizlikten ya da isimlerin karmas nedeniyle farkl tarihlerde ve farkl kiiler tarafndan da farkl

isimlerin kullanld grlmektedir. rnein; Bogomiller iin talyada Pataren ve Katar, Fransada Katar ve Albigen isimleri kullanlmtr. Bu almada bir kavram kargaasna meydan vermemek iin dier kavramlar kullanmay zorunlu klan haller dnda biz Bogomil kavramn tercih edeceiz.

1.2. Bogomilizmin Bulgaristanda Ortaya k Bogomilizm hareketi, sadece ortaya kt Bulgaristan snrlar iinde kalm olsayd muhtemelen bu kadar byk ilgi ekmeyecekti. Bilindii zere hareket geliirken

dier lkelerde de geni bir yaylma ve etki alan bulmu ve bu srete Bulgaristana zg olmaktan kp, btn Avrupaya yaylan bir ideoloji haline gelmitir (Albayrak 2004: 122).

Bogomilizmin ortaya kn hazrlayan hatta belki de ortaya kn zorunlu klan

artlar konusunda bilgi sahibi olabilmek iin Bulgaristann o dnemdeki yapsn masaya yatrmak gerekmektedir. Papaz Bogomilin Bogomilizm doktrinini yaymaya balad dnemde Bulgaristanda dini, siyasi, iktisadi, ekonomik, sosyo-kltrel,

ksaca her adan olduka karmak bir durum hkimdi. Corafi bakmndan ise Bulgaristan ok nemli bir yere sahipti. nk Bulgaristan, o dnemde doudan ve kuzeyden gelen kavimlerin, beraberinde getirdikleri dinlerin ve deiik heretik akmlarn kesitii bir blgedir. Bulgaristana gelen bu dinler veya heretik akmlar, oradan Balkanlara, batya ve kuzeye, bazen ise gneye ve douya doru yaylma gstermitir. Bulgaristan, o dnemde adeta bir datm ebekesi vazifesini gryordu. Bulgaristann, o dnemde, yeni dinlerin, mezheplerin ve Hristiyanlarca heretik saylan akmlarn ortaya kmasna ok uygun bir ortam haline gelmesi, hem

var olan heretik akmlarn yaylmas hem de yeni baka akmlarn ortaya kmas iin bir frsat olmutur. Elbette bu durum sadece heretik akmlar iin deil, ayn zamanda

12

Bulgaristanda veya komu lkelerindeki var olan dier dinler13 ve heretik akmlar iin de nemli bir frsatt. Nitekim bu frsattan yararlanarak o dnemde deiik blgelerde var olan Yahudiler, Saracni (Mslmanlar)14, Ermeniler, Mslman Trkler, Maniheistler, Pavlosular ve Messelianlar (Babi 1963: 38), Bulgar halk arasnda dorudan veya dolayl yollarla kendilerine taraftar bulmak suretiyle doktrinlerini yaymaya almlardr. Hristiyanlk, Bizansn tesiriyle Malamir Han

zamannda (MS 831836) Bulgarlar arasnda yaylmaya balam ve bu yaylma Persiyan Han (MS 836852) dneminde de devam etmitir. Nihayet Boris Hann (MS 859890) Hristiyanl kabul etmesiyle (Yce 1992: 390) Hristiyanlk, Bulgaristanda resmi din olmu ve Bulgar kilisesi ise stanbula balanmtr

(Kuyucuklu 1992: 395). Peki, Boris Hann Hristiyanl kabul etmesi, Bulgaristanda Hristiyanln resmi din olmas ve Bulgar Kilisesinin stanbula

balanmasyla, Bulgaristanda din ve dinsizlik sorunu zld m ve din, bir at altnda toplanabildi mi?

Bu ve buna benzer sorulara makul yantlar bulabilmek iin, aada izah etmeye alacamz, Hristiyanlk ncesi ve Hristiyanlk sonras Bulgaristann durumu hakknda az da olsa bir bilgi sahibi olmak gerekmektedir.

1.2.1. Hristiyanlk ncesi Bulgaristan Ortaya kt dnemde var olan mevcut inanlarn Bogomilizmin, ortaya knda ve ekillenmesinde herhangi bir katksnn olup olmadn daha iyi anlayabilmek

iin Hristiyanlk ncesi Bulgaristann durumu ve buradaki halklarn inanlaryla ilgili ksaca bilgi vermek istiyoruz.

Bilindii gibi eski Bulgarlar, mene itibariyle Trk rkna mensuptular. Gebe Trk boylarna mensup bu halk, II. yzylda Orta Asyadan Avrupaya balayan gle Bulgaristana kadar gelmiti (Kuyucuklu 1992: 394). Deiik Trk kavimlerinin yan sra Slavlar da VII. yzyln ilk yarsna kadar Bulgaristan ve Srbistanda

13 Bizans, VIII. yzyln banda dou komusu olan Mslman Araplar saldrlara balaynca,

snrlarda olan heretikleri, Pavlosular, Messelianlar ve Suriye Monofizitlerini Anadoludan Trakyaya nakletmitir (Babi 1963: 38).

14 Saracni, arapada arkiyyun kelimesinden tremi olup doulu anlamna gelmektedir. Hal

seferleri esnasnda Mslmanlar iin genel bir isim olarak kullanlmtr. Daha fazla bilgi iin bkz. Alibai 1995: 61; Klai: 1962: 1303.

13

yerlemilerdir (Malcolm 1995: 9). Slavlar eitli tanr ve tanralara tapan, pagan inancna sahip bir milletti. Bu dnemdeki tanr isimleri, Yugoslavyada baz yer isimleri eklinde bugne kadar varln srdrmtr. Boynuzlu srnn tanrs olan Veles ve yldrm tanrs Perun veya Pirinin, ehir isimleri olarak kullanlmas bu

duruma rnek olarak verilebilir (Malcolm 1995: 11). Trk kabileler, Bizansla bazen savamlar bazen ise iyi ilikiler kurmulardr. Slavlar ve Slav kabilelerle olan

ilikileri de benzer ekilde olmutur. Ancak Krum Han (MS 803814) Slav-Bulgar (Trk) Devletini gl klabilmek iin Slav nfus ile Bulgar nfusunu birletirmeye kalknca devletilik konusunda baarl olmu ancak Trklerin Slav dili ve kltr iinde erimesine neden olmutur.

Daha nce ifade ettiimiz zere bu dnemde Bulgaristana komu lkelerde Hristiyanlk ve heretik olarak saylan deiik dinler ve inanlar mevcuttu. IX.

yzyln banda Bulgaristann snr komusu olan Bizansta ortaya kan Pavlosular bu akmlardan biriydi. ar V. Konstantin Kopronim (MS 741-775) snrlarn korumak amacyla Asyadan Pavlosular getirerek Trakyaya ve Makedonyaya yerletirmitir (Geresdorfer 1975: 138). leriki yllarda Pavlosular Bizans ierisinde o kadar oalmt ki ar Nikophoros (MS 802-811) onlara 810 senesinde vatandalk hakk vermitir. ar Mihayl II (MS 811813) ve arie Theodora (MS 845) ise Pavlosulara kar deiik bask ve yaptrmlar uygulamlardr. Geri bu bask ve yaptrmlara ramen onlar yok etmeyi baaramayp tam tersine onlarn saysnn oalmasna katkda bulunmulardr. Kaynaklar, daha sonraki dnemde

stanbulda ve Trakyada da Pavlosularn saysnn oaldn, hatta Bizans ar Nikifor Phokasn MS 896 senesinde yaplan bir savata onlardan istifade ettiini ifade etmektedir (Raki 2003: 40).

ar Teofil (MS 829841) ise Asyadan getirdii Mslman Trkleri Selanik eyaleti snrlarndaki Vardar vadisine yerletirmitir. Bunlara Vardar Trkleri denmektedir (Handi 1999: 21). Franjo Rakiye gre Vardar Trkleri ilk bata Mslman idi. Ancak bu blgeye yerletikten bir mddet sonra dinlerini deitirmiler yahut Hristiyanlatrlmlardr. stelik bu halk, Bulgar halk zerinde kolayca etki yapabilecek gteydi (Raki 2003: 40). Muhammed Hadijahie gre Vardar Trklerinin Slav kkenli olma ihtimali de mevcuttur. Bizans hkmdarlarnn ok

14

sayda Slav Anadoluya yerletirdii, bu Slavlarn deiik mnasebetler sonucunda Araplarn safna getii ve eitli grevlerde bulunduklar bilinmektedir. Dolaysyla ar Teofil Mslman olmu Slavlar aa Vardar blgesine yerletirmi olabilir. Ayrca Trk ad Balkanlarda etnik anlamda kullanlmyordu. rnein XIX. yzyln banda Selanik blgesinde Ortodoks Trklerin bulunmas, onlarn IX. yzylda Vardar Trkleri olarak adlandrlan toplulukla balar olduu anlamna gelmez

(Hadijahi 1998: 14).

Bizansn slam ve Mslmanlarla ilk temas, ar Teofilin Asyadan Vardar vadisine yerletirdii Mslman Trkler sayesinde olmamtr. Mslmanlar MS 634ten itibaren Bizans topraklarnda fetihlere balam ve birok baarsz fetih denemesinde bulunmulard. Bununla birlikte Mesleme komutasnda austos 717- austos 718 tarihleri arasnda stanbul kuatlm, Galata ele geirilmi ve burada bir

Cami ina edilmitir. Ancak ksa zaman sren kuatma baarsz olunca ele geirilen Galatya tekrar Bizansn eline gemi ve yaplan cami Bizansllar tarafndan kiliseye evrilmitir. Bununla birlikte stanbulun 1453 ylnda fethinden sonra, ilk yapl amacna uygun olarak tekrar camiye evrilmitir. Araplarn

Balkanlar ile ilk temasnn bu dnemde gerekletii ifade edilir (Hadijahi 1998: 13).

Franjo Rakiye gre bunlarn yansra, gerek kilise gerekse devlet tarafndan tm yasaklamalara ramen ayn dnemde dalist kkenli Messelianlar (Euchitler) de doudan batya doru yaylmtr. Raki, Messelianlarn varlndan bahsetmekle

birlikte detayl bilgi vermemektedir (Raki 2003: 40). 745de Ermenistandan Trakya ve Makedonyaya g edip yerleen Messelianlar, kaynaklarda Suriye heretikleri

olarak zikredilmektedirler (Alibai 1995: 55). Baka bir kaynakta ise Messelianlarn lke snrlarnn korunmas iin ar V. Konstantin Kopronim

tarafndan MS 745te Asyadan getirilerek Trakyaya ve Makedonyaya yerletirildii ifade edilir (Geresdorfer 1975: 138). Hristiyanlk asndan heretik kabul edilen deiik inanlarn yan sra tam anlamyla heretik olmasa da kiliseye, zelikle dou kilisesine sorun tekil eden konoklasizm de zikredilmelidir.

konoklasizm sorunu, III. Lav (MS 717741) zamannda balamtr. O, 726 ylnda yaynlad emriyle tm lkeyi kapsayacak ekilde ikonalara kar sava amtr

15

(Gluac 1992: 36). Kilise, III. Lavn bu kararna kar kmasna ramen o, ikonalar yok etme kararndan vazgemedi. Patrii grevden ald onun yerine kararn destekleyen bir patrik grevlendirdi. Lavn lmnden sonra olu olan V. Konstantin, bu karar daha titiz bir biimde uygulad (Gluac 1992: 36-37). Kaynaklarda, V. Konstantinin snrlar korumak iin Asyadan 745te Messelianlar ve 757de Ermeni Pavlosular getirip Trakyaya ve Makedonyaya yerletirdiine (Geresdorfer 1975: 138) yer verildiine deinmitik. Onun, konoklasizmin ateli taraftar olarak bu dalistleri sadece snr gvenliini salamak iin deil ayn zamanda konoklasizmi uygulamalar iin de grevlendirdii ihtimali mevcuttur. Bu dneminde keiler, ikence ve srgn cezasna arptrlyor, Manastrlar ise askeri

klalara ve ahrlara evriliyordu. konoklasizm sorununa ok ksa bir sre ara verildiyse de bu sorun uzun zaman devam etti. Sonunda arie Theodora MS 842de ikonalar serbest brakt (Gluac 1992: 37). konoklasizm sorununun Hristiyanlkta slamn etkisiyle balayp balamad kesin olarak bilinmemektedir. Ancak konoklasizm sorununun zelikle Bizansn bakenti olan stanbulun, slam ve Mslmanlarla olan ilk ciddi karlamasndan, yani stanbulun Mslmanlar tarafndan ilk kuatld MS 717-718den sonra balamas dikkate deer bir noktadr.

Bulgaristann ierisinde ve komu lkelerde Hristiyanlk d baz inanlar ve hareketler olmasna ramen Boris Han zamannda (MS 864) Hristiyanlk, Bulgarlarn resmi dini olmutur. Daha nce ifade ettiimiz zere Hristiyan Bulgar

kilisesi, daha sonra stanbula balanmtr (Kuyucuklu 1992: 394). Kilise, stanbula balanmasna ramen Bulgar Devleti, snrlarn devaml geniletmek eiliminde

olmutur. Bulgar ordusu, Gelibolu yarmadasn ve Girite kadar olan blgeyi ele geirip stanbul surlarna dayanm, stanbulu almak iin giritii hazrlklar ise Simeon (MS 893927)un lm nedeniyle yarda kalmtr. Simeon dneminin nemli olay, Bulgar kilisesinin tahminen MS 907 ylnda bamszln ilan etmesidir (Raki 2003: 38).

Yukarda Hristiyanlk ncesi Bulgaristanda mevcut olan deiik inanlardan ana

hatlaryla bahsettik. Ancak bu inanlarn Hristiyanlk sonras dnemdeki durumlar,

16

Hristiyanlarla mnasebetleri ve ortadan yok olmalar hakknda da bilgi vermek btnlk olmas asndan yararl olacaktr.

1.2.2. Hristiyanlk Sonras Bulgaristan

Bulgar devletinin snrlarn devaml geniletmek eiliminde olmas, devletin bymesini salamakla birlikte, ekonomi, iktisadi, sosyal, kltrel ve zelikle inan

alannda bir takm sorunlar da beraberinde getirmitir. nk daha nce deindiimiz zere o dnemde fethedilen her yeni blge veya lke, yeni din veya

yeni bir inan ile tanmak ve karlamak, anlamna gelmekteydi. Bu da her alanda olduu gibi dinsel alanda da adeta sorunlarn oalmas anlamna geliyordu. Nitekim Bulgaristan devletinin resmi dini Hristiyanlk olmasna ramen kaynaklar halk arasnda var olan eski pagan inanc ve dier inanlarn daha uzun sre devam ettiini

gstermektedir (Raki 2003: 39). Devletin bandaki hkmdarn resmi din olarak Hristiyanl semesi, btn halkn Hristiyan olduu anlamna gelmez. Kaynaklara

baklacak olursa iktidarn gerekletirdii bu din deitirmenin halka ramen yapld grlecektir. nk bunun hemen akabinde halkn memnuniyetsizliinin bir ifadesi olarak, silah gcyle bastrlan srekli devam eden ayaklanmalar ve var olan inanlarn glenmesine ek olarak yeni inanlarn da ortaya kmas bu

durumun bir gstergesidir. Halkn eski inan, kltr, rf ve adetlerini terk etmesi, kolay gerekleebilecek bir ey deildir.

Zamanla halk, Hristiyanl kabul edecek duruma gelmeye baladnda, Bulgaristan

dnda varln srdren dier bir takm inanlar da Bulgaristana akn etmitir. Onlar arasnda monofizit15 Ermeniler de vard. Bu dnemde Selanikte ok sayda

Ermeni yayordu (Raki 2003: 39). Ancak onlarn hangi dine mensup olduklar bilinmemektedir. Ermenilerin yansra Selanikte eskiden beri yaayan Yahudiler de bulunmaktayd. te ticaret vb amalarla blgeye gelen dier inan mensuplar

15 Monofizitizm: Hristiyan teolojisinde sadaki insani tabiatn ilahi tabiat ierisinde yok olduunu

ve dolaysyla onda yalnzca bir tek ilahi tabiatn bulunduunu savunan Kristolojik doktrin. skenderiye ekolne mensup olan Cyrill tarafndan savunulan monofizit akide, 431 Efes Konsilinde kabul edilmi ve buna kar Diyofizitizmi (sada hem insan emde ilahi tabiat var olmas) savunan stanbul patrii Nestoryus azledilmitir. Daha sonra 449da Efeste toplanan bir dier konsilde bu gr tekrar edilmitir. Ancak 451 Kadky Konsilinde monofizit akide reddedilerek sada blnmez, birleemez, ayrlmaz ve deimez iki tabiatn bulunduu kabul edilmitir. Bunun zerine Monofizitizm taraftarlar olan Sryaniler, Kptiler ve Ermeniler ana cemaatten ayrlmlardr (Gndz 1998: 266).

17

zellikle Boris Han (852889) zamannda kendi dinlerini yaymaya balamlard (Raki 2003: 39-40). Bu dnemde ayn ey Mslmanlar iin de geerlidir. Onlar da kitap datmak suretiyle slam yaymaya almlardr. Bilindii gibi bu dnemde Mslmanlar, Akdeniz sahilinde fetihlerde bulunuyorlard. Kaynaklar, Boris Han

henz Hristiyanl kabul etmeden nce (864) slamn Bulgaristanda yayldn gstermektedir. Bu husus, Papa I. Nikolann (858867) Responsa Nikolai I Papae ad consulta Bulgarorum adl mektubunun C II blmnde zikredilmektedir: Elinizdeki Saracenilerden aldnz iddia ettiiniz Tanr tanmaz kitaplar ne yapmanz gerektiini soruyorsunuz? Elbette onlar muhafaza etmemek lazm, nk (Korintlilere mektupta) yazld zere Kt konumalar salkl ahlak bozar. Bundan dolay bu zararl ve tanr tanmaz kitaplar atee atn.16

Bu mektup bize baz somut bilgiler vermekle birlikte aklmzda bir takm soru

iaretlerinin domasna da neden olmaktadr. Mektup, Mslmanlar tarafndan datlan ve slami doktrini tantan kitaplarn Hristiyanlk lkede resmi din olmadan nce, yaklak olarak IX asrn ilk yarsndan itibaren Bulgaristana girdiini gstermektedir. Yani bir dier ifadeyle o dnemde Bulgar halk slamdan haberdardr ve blge halk arasnda slamla ilgili pek ok kitap bulunmaktadr. Nitekim yukardaki alntda slamla ilgili bir kitaptan deil de kitaplardan bahsedilmesi bunu gstermektedir. Burada sorgulanmas gereken nokta udur: Eer bu kitaplar Arapa yazlmsa bu durumun bir tehlike arz etmemesi gerekir. nk gney Slavlarn arasnda Arapa bir kitab anlayacak kimse neredeyse yok gibidir.

Dolaysyla bu kitaplar Arapa yazlm olsayd, Hristiyanla daha yeni gemekte olan Bulgar halk iin hi bir tehlike arz etmeyecek ve nitekim atee atlmaya lzum

kalmayacakt. Bu varsaymdan hareketle varlan sonu, bu kitaplarn halkn anlayaca bir dilde yazlm olduudur. Bu kitaplarn Vardar Trkleri vastasyla m yoksa Mslman tccarlar vastasyla m Bulgaristana ulat kesin olarak

bilinmemekle birlikte ikinci ihtimalin daha kuvvetli olduu sylenebilir. nk dier dinleri olduu gibi slam da birok blgeye nce tccarlar gtrmlerdir. Nitekim kaynaklar, Bulgaristana en yakn ticaret merkezi olan stanbulun o dnemde

slamdan haberdar olduunu ifade etmektedir.

16 fadenin asl iin bkz Alibai 1995: 60.

18

Aleksandar Milanovie gre Bizansllar arasnda Kurann tmnden haberi olan ilk kimse, nl Bizans teolog Fotiyenin etrafnda toplanan bir grubun ierisinde yer alan Nikita isimli bir zattr.17 Elbette Bizansllarn slamla ilgili ilk bilgileri bundan ibaret deildir. Daha nce Bizansn 634ten itibaren Mslmanlarla ve slamla kar karya gelmeye baladndan bahsetmitik. Daha sonraki dnemde rnein MS 856 ylnda Bizans ar III. Mihayln (842867) temsilcisi olarak Halife Mtevekkile gnderilen Krill18in de slam hakknda bilgi sahibi olduu bilinmektedir (Alibai 1995: 60). Nitekim sz konusu olayda Georgiy isimli temsilci esir deiimi iiyle megul olurken Krill ise, slam limleriyle teslis konusunda bilimsel tartmalarda bulunmu ve teslisin uknumlarndan biri olan sa

konusundaki grlerini desteklemek iin Kuranda sadan sz eden ilgili olan ayetlerden yararlanmtr (Hadijahi 2004: 12). Avdija Alibaiin verdii bilgiye gre bu tartma, ar Konstantinin biyografisinde ve Taberinin Kitabud-din ved-devle adl eserinde yer almaktadr (Alibai 1995: 60).

Bulgaristanda Hristiyanlktan nce slamn mevcut olmasnn Bogomilizmin ortaya kmasn hazrlayan nedenler arasnda olup olmad hakknda kaynak yetersizlii nedeniyle kesin olarak bir ey sylemek gtr. Ancak, her ne kadar bu konu aratrmaclar tarafndan yeteri kadar aratrlmam ve kaynak noktasnda da sknt yaanmsa da, yine de konuyla ilgili u hususu hatrlatmakta yarar vardr: Bogomilizmin ortaya kmas ve ekillenmesi ile Gney Slavlarn Hristiyanlatrlmas hususlarndan bahsederken blgede yaayan Mslmanlarn

varln da daima gz nnde bulundurmamz gerekmektedir. Nitekim Papann mektubu bunu gstermektedir.

17 http://eumenes.tripod.com/Radovi/Islam.html

18 Krill ve Metodis kardeler, Selanik blgesinde domu, bym ve Ortodoks evrede

yetimilerdir. Bundan dolay Slavlarn havarileri saylmaktadrlar. Krill (827869) miladi 9. yzyln ikinci yarsnda Bizans mparatorluunda yaam olan en mehur ilahiyatlarndadr. Kardei Metodis ile birlikte Slavca harfleri ilk bulan kiilerdir. Bu harfleri dua, misyon ve dinsel ayinlerde kullanmlar, fakat Almanlar bundan honut olmamlardr. nk onlara gre branice, Yunanca ve Latince dndaki kutsal olamayan dilleri liturjide kullanmak caiz deildir. Bununla ilgili olarak Papa I. Nikola ve onu takip edenlere ikyetlere bulunuldu. Bundan dolay Slav dili ayinlerde ve kilise ierisinde zaman zaman yasaklanm Krill ve Metodis ise Papa tarafndan sorgulanmtr. Bu iki karde Slav dilinden dolay ciddi tartmalara neden olmular ve hatta bazen heretisizmle sulanmlardr. Krillin lmnden sonra Latin kilisesi tarafndan Banunya ve Seramyaya Papaz olarak atanan Metodis, kardeinin retilerini devam ettirmitir. Kendisinden sonra onun rencileri Balkan Yarmadasnda insanlar Hristiyanlna davet etmilerdir (Gluac 1992: 60).

19

Bulgaristann snr komusu olan Bizansta dalist anlaya sahip Pavlosuluun ok yaygn olan bir inan olduundan bahsetmitik. Pavlosular muhtemelen Hristiyanlktan nce Bulgaristana szmlard. Bizans, Hristiyanl setikten sonra Pavlosular blgede kendi inanlarn yaymak iin harekete gemilerdi. Nitekim

Sicilyal Peterin, 868 ylnda ar I. Basilin (867886) temsilcisi olarak Tefricada bulunduu ve Pavlosularla sk sk bir araya geldii belirtilir (Raki 2003: 40). Bunun sonucunda Peter, History of the Paulicians isimli kitabn kaleme alarak Bulgaristan piskoposuna ithaf etmitir. O, Tefrica ziyaretine ilikin u arpc ifadeyi kullanmaktadr: Bu aalk zndklarn kendilerinden bazlarn Bulgaristana gndererek insanlar Ortodoksluktan dndrp kendi sefil heretik inanlarna

kazandrmaya niyetlendiklerini duydum (Albayrak 2004: 94).

Anlalan o ki Pavlosular uzun bir sredir Bulgar snrna yakn yerlerde yaamakta

olup faaliyetlerinden phe duyulmaktadr. Peterin verdii bilgiler Tefricadaki Pavlosu liderlerin Trakya Pavlosularyla dzenli bir balantlarnn olduunu gstermektedir (Albayrak 2004: 94-95). Messelianlar da tpk Pavlosular gibi Bizans tarafndan Anadoludan getirilerek Trakyaya yerletirilmi, oradan da Bulgaristana ve Makedonyaya gemilerdi. Onlarn retisi Pavlosularn temel retileriyle rtmekle birlikte kurtulua ulamak iin asketik bir yaant ve srekli ibadet yapmak gerektii noktasnda Pavlosulardan ayrlyorlard (Babi 1963: 43). Bu yaam tarz, onlarn retilerinin keiler arasnda yaylmasn kolaylatryordu.

Boris Han (852859), Hristiyanl kendi devlet dini olarak tesis etmek istediinde, bunu gerekletirmek iin, tereddt iinde kald iin, lkesine hem Ortodoks hem de Katolik misyonerleri davet etmi ve bir mddet sonra 864te Ortodoks Hristiyanl tercih etmitir (Gluac 1992: 52). Bununla birlikte tereddt bir mddet daha devam etmitir. Bu teredddn bir neticesi olarak Boris Han, iki sene sonra 866da Roma Katolik Kilisesiyle yakn ilikiler ierisinde olmusa da bu iliki, 870e kadar devam etmi ve Katolik kilisesiyle balar bu tarihte yeniden

kopartlmtr. Bu dnem, ayn zamanda Dou ile Bat kilisesi arasnda dogmatik ve hiyerari konusunda ayrln balad dnemdi (Babi 1963: 40).

Bilinen o ki, IX. asrn sonuna doru Pavlosular Trakyada bir hayli oalm ve belli bir g oluturur hale gelmilerdir. Daha nce ar Nikifor Phokasn 896

20

ylnda talyada yaplan bir savata onlardan istifade ettiini ifade etmitik (Raki 2003: 40). Gn getike onlarn says daha da artmtr. X. yzyln bana gelindiinde Trakyann zellikle Plovdiv ehrinde Pavlosu gruba ait byk bir nfus olumutur. Pavlosularn says Bulgar ar Simeon zamannda da (893927) artmaya devam etmitir. ar Simeon, Bulgar devletinin snrlarn daha da geniletmi ve Bulgaristann Hristiyanlatrmasndan sonra Bizansa bal olan

kilisesinin bamszln, Bizans tanmasa da, 907 ylnda ilan etmitir. Yine Simeon dneminde Trakya ele geirilmi ve 914 senesinde stanbul kuatlarak Bizans haraca balanmtr (Gluac 1992: 59). Bu sava sayesinde Trakyada youn olarak yaayan Pavlosular Bulgaristan ilerine girmeye balamlardr. Simeon zamannda

Bulgaristan, en parlak dnemini yaamasna ramen srekli savalardan dolay halk yorgun dm ve fakirlemitir. Nitekim Simeondan sonra gelen, Bizansn damad

olan ar Peter (927- 968) zamannda Bulgaristan, zayflama dnemine girmitir. Bizans ile Bulgaristan arasndaki snr, 927 ylnda Bizansn lehine belirlenmi buna karlk Bizans da Bulgar kilisesinin bamszln tanmtr (Raki 2003: 41).

fade ettiimiz zere ar Peter zamannda birinci Hristiyan Bulgar devletinin sonu yaklamaya balamt. Peterin ynetimi dneminde topraa bal kyllerin durumu ok daha arlam ve kyller feodal ynetim karsnda giderek gelien bir tepki oluturmaya balamlard. Sonunda bu tepki, bir din adam olan Papaz Bogomil liderliinde yeni bir hareketin ortaya kmasna yol amtr. Bogomilizm olarak tarihte yer alan hareket, ar Peter dneminde ortaya km bir hareket olup iktidara ynelik tepkiler nedeniyle bata kyller arasnda olmak zere ok hzl bir ekilde yaylma imkn bulmutur (Mandi 1962: 150). ar Peter, bu durum karsnda stanbul Patrii Theophylacta iki mektup gndermi ve ortaya kan bu yeni heretik hareketten kurtulmak iin ne yaplmas gerektii hususunda ondan tavsiye ve yardm istemitir (Solovjev 1953: 2). Bogomiller bu dnemde Papaz Cosmasn da tanklk ettii ok ar zulmlere maruz kalmlardr. Yakalanarak

zincirlenmiler ve hcrelere atlmlardr. Theophylact, yeni ortaya kan bu hareketi Maniheizmin Pavlosulukla karm olan bir heretik akm olarak tarif etmitir.

Bu heretik akm, daha sonra Bulgaristan ve Avrupann eitli blgelerine yaylma imkn bulacak ve ona Bogomilizm ad verilecektir (Solovjev 1953: 2).

21

Bogomiller sadece ncile dayanp resmi Hristiyan kilisesinin grlerini reddetmilerdir. Din konusunda bunalan ve Feodal dzenden ikyeti olan geni kyl kesim ile kendilerini ezilmi hisseden teki kiiler, Bogomilliin ilke ve inanlarna byk bir samimiyetle sarlm ve gnlk feodal hayattan ve dini

bunalmdan kap huzuru adeta Bogomilizmde bulmulardr. Yani Bogomilizm, sadece inan alannda deil ayn zamanda sosyal alanda da zmler sunmutur.

Ancak kilise ve iktidar, bu duruma iddetle kar kmtr (Kuyucuklu 1992: 395). Bulgaristan halknn ou putperest idi yani somut Tanr inancna sahipti. Tanrlarnn putlarn ellemeye, koklamaya ve gerekirse bir yerden baka bir yere tamaya almlard. Oysa yeni din Hristiyanln soyut Tanr inancnn yansra bu

dinin temel ve karmak dogmas olan teslis de iin iine girince putperest olan Bulgar halk iin yeni din aklla idrak edilebilecek bir ey olarak kabul edilememitir.

Teslis doktrini, Hristiyanlk tarihindeki nemli tartmalarn nedenlerinden biri (Gndz 2006: 64) olup Hristiyanlar iin de aklla kavranlabilecek bir ey deildir; ancak imanla idrak edilebilecei dnlmektedir (Gndz 1998: 367). Hristiyanln Bulgaristanda resmi din olmasyla halk asndan ortaya kan iki teolojik problem gze arpmaktadr. Birincisi, putperest Bulgar halknn somut Tanr inancndan, soyut Tanr inancna gemesi; ikincisi, Hristiyanln temel doktrini olan teslis inancnn, yani Baba, Oul ve Kutsal Ruh lemesinin, Hristiyan teologlar tarafndan farkl ekilde yorumlanmas ve kar klmas (Gndz 2006: 80; Aydn 2002a) ve buna bal olarak da zerinde ittifak edilebilir bir husus olmamasdr. te bu iki sebep, Bulgar halknn ok tanrl inanlarn tamamen terk etmelerini engellemitir (Gndz 1998: 367). Byle bir durum karsnda Bulgar halknn, eski inanlarna sarlmalarna ve yeni bir inan tesis etmelerine armamak gerekir. Yeni dinin Bulgaristanda yaratt teolojik kargaann yan sra bitmek bilmeyen savalar ve bu savalarn sonucunda doan yoksulluk ve srekli g, Bulgar halk iinden klamaz bir bunalma srklemitir. Ayrca 927-928 yl k aynn ok iddetli gemesi ve ktln yaanmas ve bir ka yl st ste hasadn iyi olmamas, feodal snfa halkn topraklarn ok dk fiyatlarla ya da az miktarda

22

gda maddesi karlnda satn alma olanan vermiti.19 Bu ekonomik koullar, Bogomilizmin ortaya k ve yaylmasna hi kukusuz katk salamtr.

Halkn bylesine kargaa dolu bir ortamda yaad bir dnemde Papaz Bogomil, kolayca yeni bir din tesis edebilirdi. Bogomilizm, ortaya kt andan itibaren iki

kilise olarak kurulmutur: 1. Bulgaristanda 2. Makedonya eyaletinde Dragovica kynde. Bu iki kilise dnda en yakn dnemde Plovdiv ve stanbulda Bogomil

kiliseleri kurulmutur (Raki 2003: 44).

ar Peter zamannda balayan Bulgaristann zayflama dneminde devlet, ciddi tehlikelerle kar karya kalmtr. Bizans imparatorluu genilemeye alyor,

imparator II. Basil, kuzey komusunu igal etmeyi arzuluyordu. Bulgarlarn bu

saldrlara kar kendilerini hazrlamalar gerekiyordu. Ancak devletin ok fazla zayflamas nedeniyle Bulgarlar yeteri ekilde hazrlanma imkn bulamamlardr.

Durum byle olunca ar Peterin lmnden sene sonra 971de Bulgaristan, Bizansn bir eyaleti haline gelmi Bulgar kilisesi de tekrar stanbula balanmtr. Bylelikle birinci Bulgar devleti yok olmutur. Bylece ksa bir sre nce Bulgaristanda ortaya kan Bogomilizm hareketi, bu igal ile birlikte btn Bizansta, zelikle de bakent stanbulda, yaylma frsat elde etmitir (Mandi 1962: 150). Nitekim daha sonra grlecei zere Bogomiller, bu frsat iyi deerlendirmilerdir.

Bizans igali altndaki Bulgaristanda hayat artlar halk iin her adan daha da zorlamtr. Bu durumda Bogomillerin yeni bir tavr taknmalar gerekiyordu.

Sylemleri o zamana kadar iteki despot ve zalimlere karyken, artk hedeflerinde d dmanlar yer almaktayd. Bylece eskiden beri Bulgar toplumunun ba belas

olan dinsel ve sosyal farkllklar terk edilerek ve her trl fark ve hiyerari bir tarafa braklarak Boyarlar ve btn heretikler igalci d dmana kar birlemitir (Angelov 1987: 29). Be sene sonra 976da Samuil nderliinde balayan ayaklanmaya Bogomiller de katlm, ayaklanma baarl olmu ve Bulgaristan ikinci

kez bamszl kazanmtr. kinci kez bamszln kazanan Bulgar devletinin

19 http://www.hermetics.org/Bogomiller.html

23

snrlar daha da genilemitir. ar Samuil dneminde20 Bulgar devleti, Karadeniz, Ege denizi ve Adriyatik denizi arasnda kalan blgeyi hkimiyeti altna almtr. Daha detayl olarak ifade edilecek olursa, bugnk Bulgaristan ve Makedonyann yan sra Karada (Duklja), Srbistan (Raksa), Hersek (Hum) ve Bosna (Gluac 1992: 63) ar Samuilin Bulgar devletinin snrlar ierisinde yer almaktayd. Slav kaynaklar bu konuda detayl bilgi vermemekte, sadece bu blgelerin 976986 yllar arasnda ar Samuil tarafndan igal edildii yazmaktadr (orovi 1940: 80). Devletin ynetimi daha sonra drt kardee, David, Moisey, Aron ve Samuile, gemi, devletin bakenti ise bata Sredets olmak zere srasyla Prespa, daha sonra da Ohri (Ohrid) olmutur.

Samuilin olu ayn zamanda onun varisi olan Gavrilo (Radomir-Roman) ve einin uzun bir sre Bogomilizmin taraftar olduklar ifade edilir (Raki 2003: 46). Durum yle gsteriyor ki ar Samuil dnemi devam etmi olsayd olunun Bogomillerle olan yaknl nedeniyle Bogomilizm, Bulgaristanda belki de resmi din olabilirdi. Bu yaknlk nedeniyle Bizansn Bulgaristan ikinci kez igal ettii zaman Bogomiller de igale kar mcadele etmilerdir. Ancak Bizans ordusu nce ar Samuili ldrm (1014) daha sonra nce onun olu Radomiri (1014-15) ve sonra da Vladisalav 1018 ylnda yenmek suretiyle Bulgaristan ele geirmitir. Bylece Bulgaristan ikinci kez bamszln kaybetmitir. mparator Basil, halk memnun etmek iin Bulgar kilisesini kaldrmam, bapiskoposu da deitirmemitir (Gluac 1992: 65). Bulgar kilisesinin durumu belki deimedi ama kilise ierisinde Bizans ruhu hkim konuma geldi (Raki 2003: 47; Albayrak 2004: 106). Bizansn Bulgaristan ikinci kez igali, Bizansn zellikle de bakent stanbulun kaplarn

Bogomillere tekrar am oldu.

Bulgaristanda yaanan btn bu olumsuzluklara ramen Bogomilizm, hzla yaylmaya devam etmi ve Bulgaristan snrlar dna tamtr. Nitekim bu dnemde Karadada bile Bogomillerin olduu, XI. ve XII. yzyla gelindiinde ise

Bogomilliin kasabalara varncaya kadar yayld belirtilir (Mandi 1962: 147). Bizansl yazar Anna Commena, XI. yzyln sonunda Bogomillerin Filibe

20 ar Samuilin arlk dneminin tarihi konusunda kaynaklarda farkllklar mevcuttur. Albayrak

2004: 106da ar Samuilin krallk dnemini 9971014 yllar aras olarak zikretmektedir. Gluac 1992: 64te ise ilgili dnem iin 976- 1014 tarihleri verilmektedir.

24

ehrindeki nfuslarndan ve Bizansn bakenti stanbuldaki destekilerinden bahsetmek suretiyle Bogomillerin o dnem ki durumuna k tutmutur (Albayrak 2004: 107). Yabanc igallere kar mcadeleleri, XI ve XII. yzyllar boyunca Bogomillerin Bulgar devletine kar tutumlarn deitirmeye balamtr. nceleri devlete ynelik tutumlar dmanca iken artk yneticilerin politikalarn ver hale gelmilerdi. XI. yzyln ortalarndan kalma apokrif bir alma olan Tale of Isaiah21da yurtseverlik duygular aa vurularak Kral Peter ve Simeon ile ilgili vg dolu ifadeler kullanlmtr (Albayrak 2004: 108).

1.2.3. Papaz Bogomil ve Bogomilizmin Ortaya k Franjo Rakiye gre papaz Bogomil, kendi inancn ar Peterin hkmdarlnn ilk yarsnda yani 927950 yllar arasnda Bulgaristanda yaymaya balamtr (Raki 2003: 38). Bogomilizmin kurucusu olan papaz Bogomil hakknda ok fazla bilgiye sahip deiliz. Baz kaynaklarda gerek adnn Yeremya olduu ve o dnemde

Bulgaristan snrlar ierisinde bulunan Makedonyann Bogomil kynde doduu ifade edilmektedir (Albayrak 2004: 89). Baz Slav kaynaklarn papaz Bogomile atfettii apokrif bir metni, dier kaynaklarn papaz Yeremyaya atfetmesi nedeniyle onun isminin Yeremya olduu ifade edilir (Raki 2003: 37-38). Gneydou Avrupadaki Bogomillerle ilgili olarak ortaya atlan fikirlerin, Yeremya adl bir Bogomil papaza ait olduu kabul edilir. Hlbuki bu fikirlerin hi birisi ona ait deildir. Mesela ona atfedilen The Wood of the Cross adl kitap, aslnda Gnostik bir alma olan Gospel of Nicodemustan tretilmitir.22 Yine uzun zamandan beri Yunanllarca bilinen bir baka apokrif metin de Bogomiller tarafndan dalistik

unsurlar eklenerek yeni bir ekle sokulmutur. The Wood of the Crossun Slavca versiyonu u ekilde balamaktadr; Tanr dnyay yarattnda sadece kendisi ve Satanael vard. Aslnda bu tarz kozmogonik motifler ok yaygnd ancak fark, metnin Gney Avrupa ve Slav versiyonlarnda eytann rolne daha fazla vurgu yaplmasyd (Albayrak 2004: 25).

Dini liderlerin iki isim tamas, yani kendi gerek isimleri yannda, ayrca Havari

Pavlusun rencilerinden birinin isminin alnmas o dnemdeki dalistlerde sk

21 Metin hakknda bilgi iin bkz. http://www.geocities.com/bogomil1bg/Isaiah.html

22 Metnin ierii iin bkz. http://www.earlychristianwritings.com/text/gospelnicodemus.html

25

rastlanan bir olguydu. rnein Pavlosuluun kurucusu Konstantin Sylvan adn benimsemi, Pavlosuluun ileri gelenlerinden Sylvanus, Titus adn; Genesius, Timoteus adn; Yosip, Epafrom adn; Sergey ise Tihoki adn (Gluac 1992: 36; Raki 2003: 38) almtr. stanbuldaki Bogomillerin dini lideri olan Vasiliye ise Peter adn tayordu. Dolaysyla papaz Yeremyann yeni dini vaaz etmeye baladnda Pavlusun rencisi olan Theophila Bogomil adn alm olabilecei

dnlmektedir. Dalist liderleri ve ileri gelenlerinin Pavlusun rencilerinin isimlerini almas yaygn bir durum olduuna gre papaz Yeremyann da Bogomil adn alm olmas imkn dhilinde olan bir husustur.

Dalistlerin Pavlusun rgencilerinin isimlerini almalarnn muhtemel sebeplerinden

birisi dini retilerinde Pavlusun mektuplarna nemli bir yer vermeleri olsa gerektir. Dolaysyla dalistler, hayatlarnda o ahslar rnek almak arzusunda

olduklar iin onlarn isimlerini ikinci isim olarak kullanmlardr. Ayn zamanda bu gelenein bir nevi psikolojik yn de mevcuttur. nk dalistler, tarihe mal olmu, tannm kiilerin isimlerini alarak o kiinin yolunda yrd imajn vermeye almlardr. Aslnda bu, dalistlere zg bir uygulama deildir. Liderlerin gerek isimlerinin yannda, dini lider koltuuna ykseldikleri zaman tarihteki nemli ahsiyetlere ait isimleri almasnn Hristiyanla veya Hristiyanlk ierisinde kan akmlara zgn bir olgu olduu sylenebilir. Nitekim papalarn papa olduktan sonra gerek isimlerini brakp Hristiyan azizlerinin veya nderlerinin adn aldklar ve bu yeni isimlerini kullandklar bilinen bir husustur.

Ancak konumuz olan Papaz Bogomil ve Yeremya iin durumun byle olamayabilecei de iddia edilmitir. M. Sokolov, kaynaklarn ciddi bir tenkidini

yaptktan sonra Bogomil ve Yeremyann ayr kiiler olduunu savunmutur (Albayrak 2004: 26). Tarihi baz vesikalar bu durumu destekler mahiyettedir. rnein Rus metropolit Zosima, ndexinde (14901494) Yeremya, Bogomilin olu ve havarisi/ rencisi ifadesini kullanm; 14. yzyla ait Pogodinin

Nomocanon23da ve 1608 ylna ait bir kilise nizamnamesinde Yeremya bir Bulgar papaz olarak zikredilmi; 17. yzylda yaam Rus Solovki de Papaz Yeremyadan,

23 Metin hakknda bilgi iin bkz. http://www.newadvent.org/cathen/13265a.htm

26

Bogomilin havarisi olarak bahsetmitir (Albayrak 2004: 27). Batal ncilinde24 ise Bosna Bogomillerinin ilk dini liderinin Eremis (Yeremya) ve Eremisin de Makedonya kkenli olduu ifade edilmekle (Hadijahi 2004: 239) birlikte detayl bilgi verilmemektedir. Moskova Sinod Ktphanesideki 16. yzyla ait bir dkmanda Bulgaristandaki heretiklere ait kitaplarn mellifleri Papaz Yeremya, Papaz Bogomil ve Sidor ifadesi gemektedir ki bu ifade, Yeremya ile Bogomilin ayr kiiler olduu konusunda her hangi bir phe brakmamaktadr (Albayrak 2004: 26). Ayrca X. yzyla ait Kosmas Vaaz (Beseda na Jeres)25 ve Sinodik cara Borila26 adl almalarda da papaz Bogomilin, Bogomilizmin kurucusu olduu aka vurgulanmaktadr (Mandi 1962: 342; Jalimam 1997: 88).

Papaz Bogomil, Hristiyanln ilk dnem heretik akmlarn senteziyle ve Gnostik unsurlardan da etkilenerek Bogomilizmi kurmutur. Bu sentez ierisinde dalist

anlaya sahip Pavlosuluk, Messalianizm, Maniheizm ve Marciona ait dnceler de bulunmaktayd. Ancak bu doktrinlerin Bogomilizm zerindeki etkileri net bir ekilde ortaya konulamamtr. Bu durum Bogomilizm ile dier dalist hareketler arasnda kayda deer farkllklarn bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Kabul edilen nokta ise Bogomilizmin doal bir evrim srecinde deil, zel artlar iinde, zel bir corafyada ortaya km orjinal ve bamsz bir inan sistemi olduudur (Albayrak 2004: 92).

Bogomiller, Ortodoks ruhban snfna kar kp, lks hayat, zel mlkiyet edinmeyi ve iki imeyi reddederler. Dnyay ktln sembol olan eytann

yarattna inanrlar, Tevrat kabul etmezler, Hz. Meryemin kutsalln reddederler, kilise ayinlerini protesto edip ikonalara ve haa da sayg gstermezler.

Ortodoks ve Katolik kiliselerini ise eytann mabetleri olarak isimlendirirler (mamovi 1998: 89).

24 Batal ncili: Bosna Bogomillerine ait olan bu el yazma eserin bir ksm Rusyadaki St. Peterburg

Ktphanesinde bulunmaktadr. Batal ncili, Kral Dabia (13911395) Kralie Yelene (13951398) ve Kral Ostoya (13981404) zamannda Batalo tarafndan Stanko Komirjanine 1393te yazdrldktan sonra gm ve altnla kaplanarak Starac Radine hediye edilmitir. Starac Radin, bu dnemde muhtemelen Bogomillere ait kiliselerin birinin banda bulunuyordu. Batal ncili, Bosna Bogomilleri Kilisesi hakknda bilgi vermektedir (Jalimam 1997: 88; Mandi, 1962: 110114).

25 Metin hakknda bilgi iin bkz. http://www.almissa.com/bogumili.htm

26 Metin hakknda bilgi iin bkz.

www.komunikacija.org.yu/komunikacija/casopisi/junir/VII/d11/document

27

Bulgaristan Devletinin ar Simeon dneminde her alanda en parlak dnemini yaadn ifade etmitik. Bu, zelikle din/teoloji ve edebiyat alanlarnda olmutur. Slav alfabesini icad eden Krill ve Metodis kardeler, piskoposlar Klement ve Konstantin ile papaz Grigoriy, dnemin nemli simalarndan bir kadr. Baz

kaynaklarda bu dnem, tercme dnemi diye de isimlendirilmektedir. nk her alanda zellikle de teoloji alannda ihtiyac gidermek iin yeni eserler yazmann yannda Yunancadan da youn olarak tercme faaliyetinde bulunuluyordu (Raki 2003: 39).

Papaz Bogomil, Bulgar toplumunun en eitimli snflar arasnda yer alan kilise evresinde yetimitir. Sz konusu heretik akmn yani Bogomilizmin esaslarna

baklrsa papaz Bogomilin ok iyi bilgi ve tecrbeye sahip olduu grlecektir. Eski ve Yeni Ahiti ok iyi bilmekteydi. Bulgaristann ba heretik hareketinin

kurucusunun elinde ok zengin bir heretik ve kanonik literatrn yan sra, muhtemelen dier dinlere ait literatr de bulunmaktayd (Hadijahi 2004: 11-12; Alibai 1995:60). Bununla birlikte, Bogomillerin ortaya k, onlarn elindeki bu zengin heretik ve kanonik literatrden deil de X. yzyln ortalarndaki Bulgaristann sosyal yapsnn bu gibi fikirlerin ortaya kmas ve yaylmas iin mkemmel bir corafya olmasndan kaynaklanmaktayd. lkenin iinde bulunduu zel artlar da kiliseye kar yeni akmlarn ortaya kmasna imkn salamtr (Albayrak 2004: 92-93).

Papaz Bogomil ve Bogomilizm hakknda fazla bilgi sahibi olamamamz,

Bogomilizm hakknda bilgi veren belgelerin ok ak olmay ve bizzat papaz Bogomil ve rencilerinden herhangi bir eserin bize ulamamasyla ilikilidir.

Kanaatimizce bu eserlerin gnmze ulamamasnn en byk sebebi, ortaa boyunca Bogomillere yaplan amansz zlm ve basklardr. Nitekim bu basklar sonucunda Bogomiller, yurtlarndan srgn edilmi, mallarna ve mlklerine el konulmu, nderlerinin dilleri kesilmi (Raki 2003: 56-57), ateli taraftarlar ise kitaplarla birlikte diri diri atee atlmlardr (Babi 1963: 65-66). Bu basklarn doal sonucu olarak Bogomiller, Bosna, Hersek ve Dalmayaya g etmilerdir

(Albayrak 2004: 125). Dolaysyla papaz Bogomil ve Bogomilizm ile ilgili elimizde

28

birinci derecede kaynan bulunmay ve mevcut tm bilgilerin onlarn kartlar tarafndan yazlan kaynaklarda zikredilmesi normal bir neticedir.

Bogomilizmin kurucusu olan papaz Bogomil ve Bogomilizme ynelik giri

mahiyetindeki aklamalardan sonra, Bogomilizmin Bulgaristan dna yaylmas

konusunda bilgi vermek istiyoruz.

1.3. Bogomilizmin Bulgaristan Dnda Yaylmas

Bogomilizmin Bulgaristan dnda yaylmas, iki dnemde gereklemitir;

Birincisi, Bogomilizmin bamsz Bulgar devleti dnemlerinde yaylmasdr. kincisi ise, Bizans hkmdarl dnemindedir. Gerek Bizans gerekse bamsz Bulgar devleti dnemleri, Bogomilizmin Bulgaristan dna yaylmasna yardmc olmutur. ki dnem arasnda fark, Bizans dneminde Bogomilizm, hem douya hem

de batya; ikinci Bulgar devleti dneminde ise sadece batya doru yaylabiliyordu.

Bogomilizm Bulgaristanda ortaya ktnda dier inan ve akmlarda olduu gibi

nce burada taraftar toplamaya ancak blgesel bir inan olarak kalmamak iin de dier blgelere ve lkelee yaylmaya almtr. kndan ksa bir zaman sonra Bogomilizme deiik adlar altnda stanbul, Yunanistan, talya, Fransa, Rusya, Srbistan ve Bosnada rastlyoruz. zellikle Fransann Toulouse ve Lombardy adl eyalet ehirleri dalistlerin kalesi olarak bilinmektedir. Tarih kaynaklar, dualistlerin XI. yzyln banda Marne nehrini geerek 1012de Meinza, 1018de Aquitaineye, 1025te Arrasa, 1028de Monforteye, 1143te Klne, 1144-1145te Liegeye, 1147de Dordogneye ve 1162de ngiltereye getiklerini ifade etmektedir (Geresdorfer 1975: 136; Jalimam 1999: 179). Bylece XII. yzyln ikinci yarsnda Bogomilizm, deiik adlar altnda Garonneden Adriyatik denizine, Arnadan Rheinne kadar yaylm oldu (Jalimam 1979: 179). Bu dnemde Bat Avrupada heretiklerin ok yaygn olduunu, XII. yzyln ortalarnda Echbertin heretiklere kar yazm olduu 12 makale de (adversus Chataros) desteklemektedir (Raki 2003: 33). Echbert, heretiklerin Tanrnn kilisesini tehdit edecek kadar oaldklarn ifade etmitir (Jalimam 1979: 180). Tarihi kaynaklardan anlaldna gre dalistlerin retisi, Bat Avrupaya X. yzyl sonunda veya XI. yzyln banda ulamtr. Yani Bogomilizmin ortaya k tarihi gz nne alndnda,

29

Bogomilizmin Bat Avrupaya kurucusu zamannda deil de onun rencileri zamannda ulat sonucu ortaya kar.27

Bogomilizmin dier blgelere yaylmas birok yne doru olmutur; Birinci ve ayn zamanda en ksa yaylma, stanbula ve oradan Anadoluya doru olmutur.

kinci yaylma, Yunanistana oradan talyaya, talyadan Fransaya ve ayrca talya zerinden Dalmayaya, oradan Hersek ve Hersekten de Bosnaya28 doru olmutur.

Dominik Mandie gre de Bogomilizm, Dalmayadan Bosnaya gemitir. talyaya ulamas ise deniz yoluyla deil kara yoluyla yani Karada, Hersek ve Hrvatistan zerinden olmutur. talyadan da Batya ulamtr. Mandie gre Bogomilizm, talyaya deniz yoluyla yaylm olsayd o zaman ilk nce Sicilyaya

yaylm olmas gerekirdi ki vakada byle olmamtr (Mandi 1962: 147). Bu teze gre Bogomilizm, olduka erken dnemde Bosna Hersek topraklarna ulamtr.

nc yaylma ise, Srbistan ve Karada zerinden Bosna ynne olmutur

Bogomilizmin Bulgaristan dnda yaylnn ilk nce stanbulda gerekletiini eitli vesilelerle dile getirmitik. Bundan dolay ncelikle stanbuldaki Bogomiller hakknda bilgi vermek istiyoruz.

1.3.1. stanbulda Bogomilizm

Bogomiller, Katarlar ve Patarenler inanlarnn beii olarak gneydou Avrupay yani Bulgaristan kabul etmilerdir. Byle olduuna gre ve onlarn izlerine XI. asrn balarnda Fransada ve talyada rastladmza gre bu akm, douda X.

yzylda ortaya km olmaldr. Yunan kaynaklarn ortaya koyduu verilere gre XI. asrn ortalarna doru stanbulda Bogomillere rastlanmtr. Nitekim geimini

hekimlikten salayan Vasiliye (gerek ad Peter), 1111 ylnda yaplan bir engizisyon mahkemesi durumasnda 40 yl stanbuldaki Bogomillerin liderliini yaptn ayrca ondan nce de 15 sene liderlik yaptn ifade etmitir. Vasiliyenin lider

27 Bogomilizm, XI. yzyln banda Bat Avrupaya ulat dnemde, Batda heretisizm, yabanc

olan bir ey deildi. Nitekim VIII. yzylda, spanyada Hristiyan heretik bir akm olan Adoptianizm ortaya kmtr. Adoptianizme gre Mesih, sadece Tanrnn evlatla kabul edilmi oludur (Gndz 1998: 17).

28 Bogomilizmin Bosnaya Dubrovnikten geldii ynnde bir anlay da mevcuttur. (Jalimam

1999: 9).

30

olarak grev yapt yaklak 50 seneyi 1111 ylndan dtmz zaman Vasiliyenin Bogomiller arasna 1050 yllarnda katld sonucuna ulaabiliriz.

Vasiliye, Bogomilizmin kurucusu deil, sadece onlarn stanbuldaki dini lideriydi. Bu husus, Bogomilizmin daha nce ortaya kt gstermektedir (Raki 2003: 37). stanbuldaki Bogomilizmin kurucusunun Vasiliye olmadn, Euthymius Zigabenus Panoplia Dogmatika29 adl eserinde dorulamaktadr. Euthymius, 1034 ile 1050 yllar arasnda birok kez heretiklerle karlatn, John Tzurillas adl bir heretiin mahkemesinde ahitlik yaptndan ve bu ahsn Bizansn bakentinde Bogomilizmin doktrinlerini yayan ilk kii olduundan sz etmektedir (Albayrak 2004: 119).

stanbuldaki Bogomiller konusunda aratrmac Raki de bir takm bilgiler vermektedir. Ona gre, Bizans ar Aleksiye Komnen, 1086da Kumanlara kar snr gvenlii salamak iin Plovdive gitmitir. Burada Bogomillerle ve Pavlosularla karlar. Ancak Kumanlarn stanbula saldrsn haber alnca hemen geri dnmek zorunda kald. Karlat heretiklerin bir ksm kendi istekleriyle bir ksm da zorla Hristiyanla geirilir. Bunlarn bir ksmn yanna alarak stanbula gtrr (Raki 2003: 48). Aleksiye dneminde Bogomilizm, btn Bizansta hzl bir ekilde yaylyordu. arn istei dorultusunda Euthymius Zigabenus Bogomillerin retilerine kar yazm olduu Panoplia Dogmatika adl eserde onlarn manastrlara kadar yayldn ifade eder. Bogomilizmin manastrlara girdiine dair haber alan Patrik Lav, 1140te bir konsil toplamtr. Konsilde manastrlarda ok

okunan Konstantin Chrysomalosun almalarnda Bogomil doktrine ait hususlarn olduu tespit edilmitir. Konsilin sonucunda bu kitaplar yaklm, Chrysomalos ise

iki kei ile birlikte manastrdan atlmtr. Ana Komnena, 1130 ylnda babas Aleksiye Komnene atfettii Alexiadis isimli almasnda, Bizans mparatorluundan bahsederken, Byk Bogomil bulutu her yeri kaplad ifadesiyle Bogomillerin, babasnn zamannda her tarafa yayldklarn belirtmitir.

Ayrca Komnena, Bogomillerin Messelianlardan ve Pavlosular olarak da adlandrlan Maniheylerden trediklerini vurgulamaktadr (anjek 1975: 67).

29 Bu eserin XII. yzyln banda yazldn dnlmektedir (Mandi 1962: 153).

31

Manuel I. Komnenn (1143-1180) saraynda Latin teolojisinde uzman olan Hugo Etherianus Adversus Patherenos adl almasnda Helespontdaki30 Patarenler/Bogomillerden bahsedip stanbuldaki Bogomillerin yneticilere saldrdklarndan, Eki Ahiti kabul etmediklerinden, yemin etmeyi ve evlenmeyi

yasakladklarndan, komnyon ayinini terk ettiklerinden, ha ve ikonalardan nefret ettiklerinden sz etmitir (Jalimam 1996: 122; anjek 1975: 67). Ayrca Hugo, ar bu heretiklere kar tedbir almaya davet etmitir. Bizans kaynaklar, Bulgaristan kkenli bu dalist heretikleri Bogomiller, Euchitler, Maniheyler, Fundagiatlar ve Messelianlar eklinde deiik adlar altnda zikretmilerdir (anjek 1975: 67).

1.3.2. Karadada Bogomilizm

Karada, 971de dier snr lkelerle birlikte Bizans egemenlii altna girmi ve bu durum 19 yl byle devam etmitir. Bu husus, Bogomilizmin Bulgaristann dna yaylmasna katk salayan unsurlardan biridir. 971de Bizansa kar Bulgaristanda balatlan ayaklanma Bulgaristan asndan baarl olmu, Karada Bizans hkmdarlndan kurtulmu ama Bulgaristan hkimiyeti altna girmekten kurtulamamtr.

Samuil (976-1014) hkmdarl ile Bizansn Bulgaristan ikinci igaline (1018) kadarki dnemde, tm olumsuzluklara ramen Bogomilizmin yaylmaya ve oalmaya devam ettiinden sz etmitik. Hatta yle ki bu dnemde Bogomilizm, hkmdarn sarayna bile girmeyi baarmtr. Bogomilliin Bulgarlarn gneybat

snr komusu olan Karadaa sradn ifade ettik. Karada prensliinin, gneydousunda yer alan Bulgar Devletiyle snr olmas hasebiyle her iki Slav

30 Helespont (anakkale boaz). Eski Yunan mitolojisinde hznl ak hikyesinden adn almtr.

Bu mitolojiye gre anakkale boaznda, Nara burnundaki Abydos antik site kenti kral Athamas' n olu Phryxus ile kz Helle vey anneleri tarafndan evlerinden uzaklatrlnca, gerek anneleri Bulut Tanras Nephele tarafndan gnderilen, uabilen altn postlu bir ko zerine bindirilirler. Prens ve Prenses gkyznde koun zerinde uarken, Prenses Helle suya der ve o gnden sonra boaz, Helespont adn alr. Asya kysndaki Abydos ve Avrupa kysndaki Sestus, efsaneye gre, mitolojinin en hznl akna sahne olmutur. Ak Abydos'lu yakkl Leandros ile Afrodit'in rahibelerinden Hero arasnda geer. Leandros, Abydos'lu yakkl bir gentir. Her gece Hero'yu grmek iin, Abydos'tan Sestus'a yzerek geer. Leandros'un gece yolunu bulabilmesi iin Hero Akba mevkiindeki Antik gen Sestus' tan bir meale yakarak ana yol gsterir. Tanra Afrodit, rahibe Hero ile Leandros arasndaki ak kskanr ve bir gece frtna olarak boaza gelir. te o gece kt bir frtna balar ve Leandros asla Sestus'a ve ana ulaamaz. Hero, onun boulduunu dnerek, byk bir ac ile kendisini denize atarak intihar eder.

www.canakkalegundem.com/BrowsePage.Asp?PageName=Content.asp&Option=Article&CID=598

32

kkenli devlet arasnda iyi ilikilerin kurulaca dnlyordu. Oysa Samuil dneminde Bulgar Devletinin snrlarn srekli geniletme eiliminde olmasndan dolay, Bulgaristan ile Karada arasndaki ilikiler hi de dostane olmamtr. Nitekim Samuil, 990 yllarnda Karada igal edip Bulgaristana balamtr (Mandi 1962: 147). Ancak ar Samuil, Karada Prensi Vladimire kzn vermek suretiyle ilikileri dzeltmitir. Bylelikle Karada yolu Bogomillere alm oldu.

Bu prensliin Tuna nehri vadisi ile Adriyatik denizi arasnda yer almas yeni dinin yaylmasna corafi adan olduka byk katk salamtr. Bununla birlikte ilerin tam olarak yolunda gittii de sylenemez. Bogomilizm, Vladimirin direnci ile karlamtr. Franjo Raki, bu konuda bilgi verirken Vladimir hakknda ivot svetog Vladimira adl biyografiyi yazan ahsn bilgilerine yer vermektedir (anjek 1975: 66).

Bu biyografiye gre Vladimir, brakn Bogomillie ilgi gstermeyi, onlarn kendi topraklarnda barnmasna bile izin vermemi, Bogomilleri ve Messelianlar ortadan kaldrmaya almtr. Bogomilizmin karsnda Hristiyanl savunmasndan dolay kayn biraderi Radomir Romanla anlamazla den Vladimir, 22 Mays 1015te lmtr (Raki 2003: 47). Vaso Gluaca gre Vladimirin lm sebebi, Bogomilizm karsnda Hristiyanln tarafn tutmas deildi. O, taht kavgasndan dolay sinsice ldrlmtr (Gluac 1992: 6467; orovi 1940: 80). Gluac, bununla birlikte, Karadadaki Bogomillerin varln tamamen inkr etmektedir. Oysa balangta Bizans kaynaklarnn, Bogomilizmin btn lkeye yaylmasyla ile

ilgili verdii bilgilerden bahsetmitik. Dolaysyla Karada da bunun dnda tutulamaz. Nitekim XI. yzyln banda Euthymius Zigabenus, Panoplia Dogmatika adl eserinde Drim, Moraa ve Karadada yaayan Bogomillerin varlndan bahsetmektedir (Geresdorfer 1975: 140). Ayrca Karada hkmdar Vladimir hakknda bilgi veren biyografisine baktmz da, onun Bogomillere kar kt tarih olarak 1016nn verildiini grmekteyiz (anjek 1975: 66). Yani Bulgar devletinin k dneminde Bogomillere kar kmtr. Nitekim iki sene sonra 1018de hem Karada hem de Bulgaristan tekrar Bizans hkmdarl altna girmiti.

Karadan tekrar Bizansn hkmdarlnn altnda girmesi Bogomilizm, iin bir engel deildi. Bu ekilde o, daha geni blgelere yaylma frsat bulmutur.

33

Grnen o ki ortaya kndan yarm asr gemeden Bogomilizm, Bulgaristan dna yaylmaya balamtr. Kesin olmamakla birlikte eer Papaz Bogomil zamannda deilse bile onun havarileri zamannda Bogomilizm, Karadaa da ulam ve burada yaylma imkn bulmutur.

Hem Karadan hem de Bogomilizmin beii olan Bulgaristann snr komusu olmas ve onlarla birlikte Bizans hkmdarl altnda bulunmasndan dolay,

Bogomilizmin Srbistandaki durumunu incelemek de yerinde olacaktr.

1.3.3. Srbistanda Bogomilizm

Hristiyanlk Sonras Bulgaristan adl blmde Bizans ar van Cismikin 971de Bulgaristanla birlikte Srbistan da igal edip Bizansa baladndan sz etmitik. Bylece ksa bir zaman nce Bulgaristanda ortaya kan Bogomilizm, bu igal ile

birlikte btn Bizans lkesinde yaylma frsat bulmutur (Mandi 1962: 150). Bogomilizmin Bulgaristan dndaki blgelere yaylma frsat elde ettii dnem be

sene srd ve 976da Samuil nderliinde balayan ayaklanmann baarl olmas sonucunda (Raki 2003: 45) Bulgaristan, bamszln kazand. Bylece Bogomillerin elde ettii dier blgelere yaylma frsat da son bulmu gzkmektedir. Ancak Samuil, Bulgaristann bamszlyla yetinmeyerek

devletinin snrlarn srekli geniletmeye almtr. Bunun neticesidir ki 990 yllarnda Makedonyann yansra Karada, Srbistan ve Bosnay Vlai dana kadar igal edip Bulgaristana geri dnmtr. Bylece Bogomillere kuzey ve gney

yolu alm oldu (Mandi 1962: 153).

Bu dneme dair bilgi veren kaynaklar, Bogomilizmin Srbistana yaylp

yaylmadna dair net bilgi vermese de Bulgaristan ve Makedonyadan sonra, Bogomilizmin Srbistana doru yaylm olmas muhtemeldir. nk Bizans kaynaklar, Bogomilizmin btn lkede yayldna dair bilgiler vermektedir (anjek 1975: 65). Srbistan da Bizans hkmdarl altnda bulunduundan dolay Bogomilizmin burada da yayldnn dnlmesi mantkldr. Karada hkmdar Vladimir hakknda yazlan ivot svetog Vladimira adl biyografide, onun heretikleri

34

yok ettii ve gerek dini yani Hristiyanl tesis ettii bilgisi verilmektedir.31 Bu kaynak, Bogomilizmin btn Bizans topraklarna yayldn ifade eden Bizans kaynaklarn dorulamakta, ayn zamanda Bogomilizmin Karadan yan sra Srbistanda da yayld ihtimalini gstermektedir. nk kaynaklarda bu tarihlerde bu blgelerde yaam olan Bogomilizm dnda heretik baka bir akma dair hibir bilgiye rastlanmamtr.

Bogomilizmin Srbistana yaylmas XII. yzyln ikinci yarsndan itibaren daha youn olmutur. 1168-1196 yllar arasnda Srp hkmdarlnn banda bulunan Stefan Nemanya, 1185-95 yllarnda II. Angelle yapt savatan nce lkesinde Bogomilizmin yayld haberini almtr (Geresdorfer 1975: 143). stelik Bogomiller, Srbistanda o kadar rgtlenmilerdi ki balarnda bir dini liderin bulunduu ve ehrin nde gelenlerinin katld ayr bir belediye kurduklar bile ifade

edilir (Raki 2003: 55-56). Bu durum karsnda Stefan Nemanya, piskopos Eutimiy ve dier kilise ileri gelenlerini de ararak kendisinin bakanlk ettii, heretikleri lanetleyip deiik cezalara arptracak, bir konsil toplamtr (Raki 2003: 56). Bu nokta, bizi Bogomilliin Bulgaristanda olduu gibi Srbistanda da otoriteye kar bir tavr taknd ve ncelikli olarak de sekler ve dinsel otoriteyi eletirdii sonucuna gtrr (Albayrak 2004: 124). Konsilden kan karar, dini liderin dilinin kesilmesi, heretiklerin nde gelenlerinin kitaplarla birlikte atee atlmas, Hristiyanlara datlmak zere mallarna el konulmas ve taraftarlarnn srgn edilmesi eklinde olmutur (Jalimam 1997: 23; Raki 2003: 57). Bu karardan sonra Bogomiller, doal olarak kendilerine en yakn blge olan Bosnaya, Herseke ve Dalmayaya kamlardr.

Bogomiller, bu sert yaptrma ramen yaylmaya devam etmitir. Bunun sonucunda 1221de ia32 konsili toplanm ve dne