bor nedir? ve nerede kullanılır? · türkiye coğrafyası x-robots-tag: otherbot: noindex,...

Türkiye CoğrafyasıX-Robots-Tag: otherbot: noindex, nofollow

Bor nedir? Ve Nerede Kullanılır?

Periyodik tabloda B simgesiyle gösterilen, atom numarası 5, atom ağırlığı 10,81, yoğunluğu2,84 gr/cm3, ergime noktası 2300 oC ve kaynama noktası 2550 oC olan, metalle ametal arasıyarı iletken özelliklere sahip bir elementtir. Genellikle doğada tek başına değil, başkaelementlerle bileşikler halinde bulunur. Tabiatta yaklaşık 230 çeşit bor minerali vardır. Oksijenlebağ yapmaya yatkın olması sebebiyle pek çok değişik Bor-oksijen bileşimi bulunmaktadır.Bor-oksijen bileşimlerinin genel adı borattır.

Bu yüzyılın en önemli madenleri arasında yer alan Bor rezervinin yarısından fazlası Türkiye’debulunuyor. Bor, nükleer sanayiden uzay araçlarına, gübre sanayiinden ilaç sanayine, kimyasanayinden otomobil sanayine kadar 400′ü aşkın alanda kullanılıyor.Dünyanın en stratejik madeni olarak kabul edilen Bor, nükleer sanayiden uzay araçlarına, gübresanayiinden ilaç sanayine, kimya sanayinden otomobil sanayine kadar 400′ü aşkın alandakullanılıyor.

Türkiye, dünyada Bor rezervlerinin %65′ine sahip bulunurken, dünya üretiminin %32’sinigerçekleştiriyor. Türkiye dışındaki ülkelerde Bor rezervlerinin ömrü son 50 yıllık iken ülkemiztüm dünyanın 450 -500 yıllık ihtiyacını karşılayabilecek Bor rezervlerine sahip konumdadır.Türkiye’de devlete ait olan Eti holding A.Ş. aracılığı ile Bor madenleri, Burhaniye’denSavaştepe’ye, Susurluk’tan Dursunbey’e, Bigadiç’ten Sultançay’ına, Bursa Kestelek’tenSındırga’ya, Kütahya Emet’den Eskişehir Kırka’ya kadar 1 milyon 700 bin hektarlık bir Bormaden rezervleri alanı kamulaştırılmış durumdadır. Bu alanlardaki rezervleri yaklaşık 2.5 milyartonluk kapasiteyle dünyanın en zengin ülkesi Türkiye’dir. Bu Bor’un ülkemiz için ekonomik değerolarak 1 trilyon dolardan daha fazla zenginliğe sahiptir. Türkiye Bor madenlerinin ihracatının%50’sini ham madde halinde, %50’sini işlenmiş olarak satmaktadır. Şekil 1′de Türkiye’deki Bormadeni rezerv bölgelerini harita olarak göstermektedir.

1 / 12


Bor ürünlerine ait teknolojiler genellikle teknolojiyi üreten ülkelerce gizlenmekte, bu konudakibilgilere kolaylıkla ulaşılamamaktadır. Bu sebeple diğer ülkelerden önemli teknoloji transferleriyapılamamıştır.

Ham madene sahip olan ülkelerden ziyade, bu madenle ilgili teknolojiye sahip olan gelişmişülkelerin piyasaları kontrol ettiğini göstermektedir. Türkiye de, 1978 yılında yapılandevletleştirmeden sonra bu konuda önemli yol katetmiş olsa da, kalkınmakta olan ülkestatüsünün getirdiği sorunlar ve teknolojik eksiklikleri sebebiyle Bor dünya piyasasındarezervleri ile orantılı bir hakimiyete sahip olamamaktadır. Gelişmiş ülkeler sanayilerinin pek çokalanında alternatifi olmayan, ikamesi zor bir hammaddede büyük oranda Türkiye’yebağımlıyken, Türkiye bu avantajını iyi değerlendirememekte,

Dünya piyasası yıllık 80-90 milyar dolar civarında olan Bor uç ürünlerinde Türkiye’nin pazar payı%1′i bile bulamamaktadır

Türkiye Bor madenini tam rafine işlenmiş olarak değil, ham veya yarı rafine halde satmasındandolayı çok önemli döviz kazandırıcı fırsatları kaçırmaktadır. Çınkı (2001) bunun çeşitli örnekleriverilmektedir. ‘Örneğin, ortalama FOB Bandırma 200 dolar/ton dan sattığımız %42 B2O3tenörlü kolemanit cevherini (Türkiye bu cevherde dünyanın tek üreticisi ve ihracatçısıkonumundadır) alan bir ihracatçı firma söz konusu ürünü öğüttükten sonra 600-650$/ton fiyatlanihai kullanıcıya satmaktadır.

Türkiye, dünyanın en zengin Bor yataklarına sahip olduğu halde, yurt dışına ihraç ettiği tinkal veborakstan üretilen sodyum per boratın ithalatçısı konumundadır.

Eti Holding bu pazarın parasal olarak %20-23′üne, US Borax ise %65-70′ine sahiptir. Bor gibi21. Yüzyılın petrolü olarak adlandırılan bir madenin en büyük rezerv kaynağı olan Türkiye’nin,Bor ihracatından yılda yalnızca 102 milyon dolar, Bor ürünleri ihracatından ise 106 milyon dolarkazanıyor olması, önemli bir kapasitenin israf edildiğine işaret etmektedir.

2001 yılı Ocak ayında Türkiye’ye ani bir ziyarette bulunan ABD Hazine Bakan Yardımcısı JohnTaylor dünya Bor piyasasına hakim olan Dodge&Cox ve Rio Tinto Holding’in eski yönetim

2 / 12


kurulu üyesidir ve ilk ziyaretini dönemin özelleştirmeden sorumlu Devlet Bakanına yapmıştır.Rio Tinto’nun 1978 yılından (Bor madenleri devletleştirilmeden) önce Türk Borax adlı firmaaracılığıyla Türkiye’deki Bor madenlerinin %80′ini işlettiği, şu anda Türkiye’de faaliyet gösterenyabancı bankaların bazılarında hisselerinin bulunduğu göz önünde bulundurulmalıdır.

Bor cevherleri Avrupa ve ABD’nde işlenerek rafine ürünler çok daha pahalıya Türkiye’ye ithaledilmiştir.

Eti Holding, rafine ürün üretimi çalışmalarına 1978′den sonra başlamış olmasına ve rakibi USBorax’ın 140 yıldan fazla bir süredir pazarda teknik üstünlüğe ve geniş dağıtım ağlarına sahipolmasına rağmen, Avrupa pazarının %51′ini, dünya pazarının %36’sını almayı başarmıştır.

Avrupa ve Amerikalı büyük üreticilerin Türkiye’deki Bor yataklarına daha Osmanlı

3 / 12


İmparatorluğunun son dönemlerinde başlayan ilgileri Bor madenleri 1978 yılındakamulaştırıldıktan sonra da azalmadan sürmüştür.

Bor madeninin kullanım miktarındaki asıl önemli artış, Bor’un yakıt taşıyıcısı olarakkullanılmasıyla sağlanabilecektir. Bir çok pil, akümülatör vs. enerji üretim aygıtında yakıt olarakkullanılan hidrojenin elde edilmesi sağlanmaktadır.

1963 yılında Bor NATO’nun stratejik maddeleri listesinden çıkarıldıysa da, ABD’nin Boralanındaki bazı stratejik çalışmaları gizlilik içinde yürüttüğü bilinmektedir. ihracı yasaklanmıştır.

Bor madeninin önemi, ülkeleri bu konuda çıkarlarını düşünmeye ve planlı davranmaya sevketmektedir. Bor hakkında sürdürülen araştırmaların, Bor bileşiklerinin yüksek teknolojiliürünlerdeki yeni kullanım alanlarını keşfetmesi, bu madeni gelecekte, petrol gibi üzerindeuluslararası mücadelelerinin yaşandığı bir ürün konumuna getirebilecektir.

Bor ve Bor ürünlerinin dünya piyasalarındaki talebi fiyatın yanı sıra girdi olarak kullanıldığıendüstrilerdeki teknolojik gelişmelere, üretici ve kullanıcı tercihleri ile ikame imkanına bağlıolmaktadır.

Özellikle fiber cam, deterjan gibi sanayilerde Bor ve borlu yakıtlar, 1950′li yılların başında ABDSavunma Programında geleceğin yakıtı olarak adlandırılmış ve nükleer silahlanma dışında 2.önemli stratejik malzeme olarak nitelendirilmiştir.

1958-1961 yılları arasında ABD ve NATO tarafından Bor, stratejik bir maden olarak ilan edilmiş,pazarlaması kontrol altına alınmış ve COCOM olarak nitelendirilen tedbirler kapsamındaVarşova Paktı ülkelerine satışı yasaklanmıştır.

DÜNYA Bor ve Bor ÜRÜNLERİ TÜKETİMİ

Dünya Bor üretim ve tüketimi 1970 yılından bu yana iki katından fazla artmıştır. 2001 yılı

4 / 12


itibariyle Bor tüketimi B2O3 bazında 1,5 milyon tondur. Batı ve Doğu Avrupa %46 toplam paylarıile tüketimde ilk sırada yer almaktadır. Kuzey Amerika, Asya ve Latin Amerika onu izlemekte vesırasıyla %25, %11 ve %10 paya sahip bulunmaktadır.

Türkiye’de ise Bor tüketimi çok düşük seviyede olup, dünya tüketiminin %1-2’si civarındadır.2000 yılı itibariyle Türkiye’de Bor’un %27’si demir-çelik, %12’si cam ve cam elyafı, %38′iseramik ve firit, %12’si deterjan, %5′i kimya ve %6’sı diğer sektörlerde tüketilmiştir.

Bor madeninin kullanıldığı sanayiler bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir. BatıAvrupa ülkeleri Bor’u en çok deterjan sanayinde kullanırken ABD en çok fiber camüretiminde ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri cam sanayinde kullanılmaktadır.

Tablo 1

Türkiye’nin Bor madenlerinin rezerv ömrü 412 yıl iken, dünyanın ikinci büyük rezerv ülkesiABD’nin Bor rezervleri 76 yıllık ömre sahiptir. Dünya rezervleri ve bu rezervlerin tüketim artışhızları göz önünde bulundurulduğunda 50-80 yıl sonra ülkemiz Bor yataklarının dünyadaki tekBor kaynağı olma ihtimali yüksektir.

Tablo 2

5 / 12


Türkiye Bor kaynaklarında dünyada birinci durumdadır. Dünya toplam rezervinin 63%’üTürkiye’de bulunmaktadır.

Bor rezervlerinin tükenmesi tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu sebeple ABD, kalan Bormadenlerinin bir kısmını ’stratejik rezerv’ ilan ederek çıkarılmasını durdurmuştur. Türkiye’dekiBor madenlerinin kalitesi ABD’dekinden yüksektir. Dünya Bor rezervlerinin kalan kısmı Rusya,Çin, Şili, Bolivya, Peru, Arjantin, Sırbistan’da bulunmaktadır.

Dünyada işletilen toplam 496 milyon tonluk rezervin 375 milyon tonu Türkiye’dedirPiyade tüfeği, tabanca, top, tank üretiminde, zırhlı personel taşıyıcıların zırhlarını güçlendiriciseramik plaklarda da Bor kullanılmaktadır. Borla güçlendirilmiş cam malzemelerin iletkenolmayan ve düşük dielektrik özelliği onları radara karşı görünmez kıldığı için askeri teçhizatyapımında önemlidir. ABD ordusu tarafından kullanılan gizli teknoloji ürünü Stealth Fighter(hayalet uçaklar) ve donanımlarının imalinde de Bor ve rafine Bor ürünlerinin kullanıldığı.

Bor karbid ve fiber camın bir bileşimi 30 kalibre kurşunu durduracak şekilde geliştirilmiş olup,AH-10 Kobra helikopterlerinin koltuklarında kullanılmaktadır.

BNCT (Boron Neutron Capture Therapy) kanser tedavisinde kullanılmaktadır. Özellikle beyinkanserinin tedavisinde hasta hücrelerin seçilerek imha edilmesine yaraması ve sağlıklıhücrelere zararının minimum düzeyde olması nedeniyle tercih sebebi olabilmektedir’.

6 / 12


Japon bilim adamlarınca, 2001 yılı Şubat ayında, magnezyum diboridin geleceğin süper iletkeniolabileceği keşfedilmiştir. Süper iletkenlik, sıcaklığın belli bir noktanın altına düşürülmesiyle(kritik sıcaklığın altına) her türlü elektriksel direncin kaybolması durumudur.

Nükleer reaktörlerde radyoaktif malzemenin fisyonu sonucunda ısı, alfa ve beta parçacıkları,gama ışınları ve nötronlar açığa çıkar. Nötronlara kalkan olarak kullanılan en önemlimalzemeler,

Bor bileşikleri, özellikle de boraks binlerce yıldan beri kullanılmaktadır. Babillerin Bor’u kıymetlieşyaların ergitilmesinde, Mısırlıların mumyalamada, Eski Yunanlıların ve Romalıların temizlikte,Mısırlıların, Mezopotamya uygarlılarının ve Arapların bazı hastalıkların tedavisinde Bor’danyararlandığı bilinmektedir.

Hafifliği, gerilmeye olan direnci ve kimyasal etkilere dayanıklılığı sebebiyle; plastiklerde, sanayielyafı üretiminde, lastik ve kağıt endüstrisinde, tarımda, nükleer enerji santrallerinde, roketyakıtlarında da kullanılmaktadır.

Camın ısıyla genleşmesini önemli ölçüde indirgediği, camı asite ve çizilmeye karşı koruduğu,titreşim, yüksek ısı ve ısı şoklarına karşı dayanıklılığı sağladığı için ısıya dayanıklı cam gereçlerive elektronik ve uzay araştırmalarında kullanılacak üstün nitelikli camların üretiminde de önemliyeri vardır.

-Otomobil yakıtı olarak son günlerde kullanılmaya başlanmıştır.

-Metal Fırtına kitabı Bor üzerine yazılmıştır.

Ve BOR ile ilgili farklı bir kaç bilgi daha:

7 / 12


BOR madeni ilk bakışta beyaz bir kayayı andırıyor. Çok sert ve ısıya dayanıklı. Doğada serbestbir element olarak değil, tuz şeklinde bulunuyor. Ülkemizde bulunan ‘bor’un kalitesi dediğerlerine oranla daha yüksek. Toprağın 40 metre altında bulunan bor’un işlenmesi de, diğerelementlerle az karıştığı için kolay. Bor, periyodik sistemin üçüncü grubunun başında yer alanbir elementtir. Bu gurubun diğer üyeleri metal olmasına karşın Bor ametal sayılmaktadır.

Ancak, diğer elementlere olan yüksek kimyasal ilgisi nedeniyle doğada serbest haldebulunmayan bor’un meydana getirdiği minerallerin, çok eski tarihlerden beri tanındığı vekullanıldığı bilinmektedir. En yaygın bor bileşikleri; borik asit ve bor’un sodyum, kalsiyum vemagnezyum ile meydana getirdiği bileşiklerdir.

En yaygın bilinen türevi olan “tinkal” olarak da adlandırılırdı, 16. yüzyılda ergitme işlemlerindekullanılırdı. Yaygın uygulama alanı bulunan borik asit ilk kez 1702’de Homberg tarafındanhazırlanmıştır. Ayrıca 1808’de Davy borik asit elektrolizinden amorf bor elde etmiş ve 1856’daWöhler ve Sainte-Claire Deville tarafından kristalin modifikasyonu tarif edilmiştir.

Bor mineralleri, sanayide sayısız denilebilecek kadar çok çeşitli işlerde kullanılmaktadır. Borminerallerinden elde edilen boraks ve asit borik; özellikle nükleer alanda, jet ve roket yakıtı,sabun, deterjan, lehim, fotoğrafçılık, tekstil boyaları, cam elyafı ve kağıt sanayindekullanılmaktadır. Bor mineralleri, dünyanın sayılı bir kaç ülkesinde bulunur. Bunlar içindeyedekleriyle en zengin ülke, Türkiye’dir. Ancak üretimin ve ihracatın sınırlı olması nedeniyle bumaden, yurt ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır.Başlıca bor yatakları; Kütahya, Eskişehir ve Balıkesir’dedir. Bor minerallerini işletmek içinBandırma ve Kırkama tesisler kurulmuştur.

Bor mineralleri ve bileşikleri çeşitli endüstri dallarında çok farklı malzeme ve ürünlerinüretiminde kullanılmaktadır.

Bor ve ürünlerinin kullanım alanlarını aşağıdaki gruplarda toplamak mümkündür:

Cam Sanayi: Borosilikat Camları, İzolazyon Cam Elyafı, Tekstil Cam Elyafı, Optik Lifler, CamSeramikleri, Şişe ve Diğer Düz Camlar

8 / 12


Seramik Sanayi: Emaye, Sır, Sırça, Porselen Boyaları

Nükleer Sanayi: Reaktör Kontrol Çubukları, Nükleer Kazalarda Güvenlik Amaçlı ve Nükleer AtıkDepolayıcı olarak, Uzay ve Havacılık Sanayi: Sürtünmeye-Aşınmaya ve Isıya DayanıklıMalzemeler, Roket Yakıtı katkı malzemeleri

Askeri & Zırhlı Araçlar: Zırh Plakalar, kompozit malzemeler.

Elektronik-Elektrik ve Bilgisayar Sanayinde: Bilgisayarların Mikro chiplerinde, CD-Sürücülerinde,Bilgisayar Ağlarında; Isıya-Aşınmaya Dayanıklı Fiber Optik Kablolar, Yarı İletkenler, VakumTüpler, Dialetrik Malzemeler, Elektrik Kondansatörleri, Gecikmeli Sigortalar.

İletişim Araçlarında: Cep Telefonları, Modemler, Televizyonlar .

İnşaat-Çimento Sektöründe: Mukavemet Artırıcı ve İzolasyon Amaçlı olarakMetalurji: Paslanmaz ve Alaşımlı Çelik, Sürtünmeye-Aşınmaya Karşı Dayanıklı Malzemeler,Metalurjik Flaks, Refrakterler, Briket Malzemeleri, Lehimleme, Döküm Malzemelerinde KatkıMaddesi olarak, Kesiciler, Aşındırıcılar

Enerji Sektörü: Hidrojen taşıyıcı, Güneş Enerjisinin Depolanması, Güneş Pillerinde Koruyucuolarak,

Otomobil Sanayi: Hava Yastıklarında, Hidroliklerde, Plastik Aksamda, Yağlarda ve MetalAksamlarda, Isı ve Ses Yalıtımı Sağlamak Amacıyla, Antifrizler

Tekstil Sektörü: Isıya Dayanıklı Kumaşlar, Yanmayı Geciktirici ve Önleyici SelülozikMalzemeler, İzolasyon Malzemeleri, Tekstil Boyaları Deri Renklendiricileri, Suni İpek ParlatmaMalzemeleri,

9 / 12


İlaç ve Kozmetik Sanayi: Dezenfekte Ediciler, Antiseptikler, Diş Macunları,

Tıp: Osteoporoz Tedavilerinde, Alerjik Hastalıklarda, Psikiyatride, Kemik Gelişiminde ve Artiritte,Menopoz Tedavisinde, Beyin Kanserlerinin Tedavisinde

Kimya Sanayi: Bazı Kimyasalların İndirgenmesi, Elektrolitik İşlemler, Flotasyon İlaçları, BanyoÇözeltileri, Katalistler, Atık Temizleme Amaçlı olarak, Petrol Boyaları, Yanmayan ve ErimeyenBoyalar, Tekstil Boyaları

Temizleme ve Beyazlatma Sanayi: Toz Deterjanlar, Toz Beyazlatıcılar, Parlatıcılar

Tarım Sektörü: Gübreler, Böcek-Bitki Öldürücüler,

Kağıt Sanayi: Beyazlatıcı Olarak

Koruyucu: Ahşap Malzemeler ve Ağaçlarda Koruyucu olarak, Boya ve Vernik Kurutucularında

Mıknatıslar,

Fotoğrafçılık,

Kompozit Malzemeler,

Spor Malzemeleri,

10 / 12


Manyetik Cihazlar,

Mumyalama…

Bor’ un Tarihçesi

Tarihte ilk olarak 4000 yıl önce Babiller Uzak Doğu' dan boraks ithal etmiş ve bunu altınişletmeciliğinde de kullanmışlardır. Mısırlıların da boru, mumyalamada, tıpta ve metalurjiuygulamalarında kullandıkları bilinmektedir. İlk boraks kaynağı Tibet Göllerinden elde edilmiştir. Boraks koyunlara bağlanan torbalarda Himalayalar’ dan Hindistan’ a getirilmiştir. EskiYunanlılar ve Romalılar boratları temizlik maddesi olarak kullanmıştır. İlaç olarak ilk kez Arapdoktorlar tarafından M.S. 875 yılında kullanılmıştır. Borik Asit 1700’ lü yılların başındaborakstan yapılmış, 1800’ lü yılların başında ise elementer bor elde edilmiştir .

Elementel bor 1808 yılında Fransız Kimyacı Gay-Lussac ile Baron Louis Thenard vebağımsız olarak İngiliz kimyacı Sir Humpry Davy tarafından bulunmuştur. Modern bor endüstrisi ise 13. yy’ da Marco Polo tarafından Tibet’ ten Avrupa’yagetirilmesiyle başlamıştır. 1771 yılında, İtalya’nın Tuscani bölgesindeki sıcak su kaynaklarındaSassolit bulunduğu anlaşılmış 1852’ de Şili’ de endüstriyel anlamda ilk boraks madenciliğibaşlamıştır. Nevada, Calıfornia, Caliko Moutain ve Kramer yöresindeki yatakların bulunarakişletilmeye alınmasıyla ABD dünya bor gereksinimini karşılayan birinci ülke haline gelmiştir. Türkiye’ de ilk işletmenin 1861 yılında çıkartılan Maadin Nizannamesi uyarınca 1865 yılında birFransız şirketine işletme imtiyazı verilmesiyle başladığı bilinmektedir. 1950 yılında Bigadiç ve 1952 yılında Mustafa Kemal Paşa yöresindeki kolemanityatakları bulunmuştur. 1956 yılında Kütahya Emet Kolemanit, 1961 yılında Eskişehir KırkaBoraks yataklarının bulunması ve işletilmeye başlatılmasıyla Türkiye, dünya bor üretimi içinde% 3 olan payını 1962’de % 15, 1977’ de % 39 düzeyine yükseltmiştir [1].

Türkiye Bor Madenciliği

Türkiye’de bilinen başlıca borat yatakları Batı Anadolu’da yer almakta ve bu yataklar dünyarezervinin % 60-70’ ine sahip bulunmaktadır. Türkiye rezervlerinin % 37’si Bigadiç, % 34’ ü Emet, % 28 ‘i Kırka ve %1’ i Kestelek bölgesinde bulunmaktadır.

11 / 12


Bigadiç işletmesinde başlıca bor mineralleri kolemanit ve üleksittir. Boratlar 1-8 mkalınlıkta tabakalar halinde killer arasında yer alırlar . Kapalı ve açık ocaklardan üretilentüvenan cevherler 600 000 ton / yıl tüvenan cevher yıkama kapasiteli konsantratörlerdezenginleştirilerek, 25-125 mm, 3-25 mm kolemanit konsantreleri ile 3 - 125 mm ve 0.2 - 3 mmüleksit konsantreleri elde edilir. Bor mineral ve bileşiklerinin ülkemiz içinde kullanılması çok kısıtlıdır. Kırka (Eskişehir) veBandırma (Balıkesir) ‘de yer alan tesislerde bor cevherleri rafine ürüne dönüştürülmektedir [1].

12 / 12

bor nedir? ve nerede kullanılır? · türkiye coğrafyası x-robots-tag: otherbot: noindex,...

Documents