Þórunn Blöndal KHÍ

Gagnvirk hugsun í gegnum samtöl

,,Hjá öllum vakir þráin að birta öðrum hug sinn”

Samskipti og tjáning í skólastarfi

Ráðstefna á Akureyri 19. apríl 2008

Skólaþróunarsvið kennaradeildar Háskólans á Akureyri

2

Dæmi – nokkur samvinnuferli (1):

,,Svona léttreykt”1. B: og var það (bar-) ja2. B: það var bæði útlent og (.) íslenskt=3. A: =nei það var allt innlent þetta var allt innlent4. B: já5. B: já6. A: eitthvað svona (.) pakkað (.) frosið 7. A: þetta var voða mikið kryddaðir kjúklingar8. A: tilbúnir inn í ofninn9. B: já10.A: bara stilla þá á ofninn eða örbylgjuna11.B: já12.A: og síðan gastu bara borðað það 13.A: þurftir ekkert að vera að krydda og hreinsa 14.A: og þá fannst mér og lambakjöt og15.B: já16.A: og ýmislegt svona17.B: mhm

18. A: en sko samt var margt þarna 19. A: sem að mér fannst mjög gott20. A: það var komin ný lifrarkæfa á markaðinn21. A: sem er svona léttreykt22. B: jájá (.) hérna lambalifur eða [svína]23. A: [nei ]24. A: örugglega [svínalifur]25. B: [(x ] já26. A: hún var léttreykt hún var soldið góð27. B: já28. A: og (.) svo voru svona kryddolíur 29. A: til dæmis þessi30. A: ég keypti [x) ]31. B: [já þú hefur aðeins] 32. B: getað [x)] eitthvað33. A: [já]34. A: svo gat maður keypt þessi hérna sko 35. B: já36. B: jájá37. A: sem þú borðar ofan á brauð

3

Bakhtin um samtöl

“...when hearing others’ speech, we guess its

genre from the very first words; we predict a

certain length ... and a certain compositional

structure; we foresee the end” (Bakhtin

1986:79).

4

Botnar

Þegar við tölum um botna er átt við segð sem er mynduð af tveimur (eða fleiri) þátttakendum í samtali. A byrjar en áður en hann hefur lokið sinni lotu skýtur B inn orði eða

setningarbroti og lýkur lotunni fyrir hann. Jafnvel þótt tveir eða fleiri komi að myndun samtalslotunnar verður

útkoman að vera heil og vel mynduð setning.

5

Dæmi - botn (2)

,,Í Myllunni“

1. B: gat hann ekki sótt þig sjálfur2. A: hann mátti ekkert vera að því3. A: (það var) svo mikið að gera hjá honum 4. B: jájá5. A: í hérna (.) hann vinnur hjá hérna 6. B: Myllunni 7. A: Myllunni 8. B: jájá

6

Dæmi – botn (3)

,,Sýkingu og salmonellu“

1. A: það er örugglega margt til í þessu 2. A: eins og með þetta með svínakjötið 3. A: þú sérð það bara inn í trúarbrögðum 4. A: af því að við vitum 5. C: já

6. A: að það þarf að sjóða þetta 7. A: og grilla þetta ansi vel8. C: jú9. A: til þess að fá ekki10.B: sýkingu11.A: sýkingu og salmonellu

7

Dæmi (4) - samhliða tal

,,Í partíinu”

1. D: það var einmitt verið að tala um 2. D: að þú veist 3. D: mörg samtöl hafi verið mjög vel skrifuð4. D: en það voru [(brill- x) mjög]5. C: [og hann ] 6. C: var bestur þarna gæinn7. C: þarna þessi ítalski 8. C: [eða hvað] hann var í 9. D: [já ég ]10. C: [í boðinu ]11. D: [í partíinu]12. C: sem að misskildi allt sem hann sagði

8

Dæmi – botn (5)

,,Hálftíma eftir að ferjan fór“

1. B: já slyddu og [eitthvað ((hlær)) ]2. A: [slyddu og látum ] og hérna (.) keyrðu út af (.) 3. A: og slösuðu sig öll rispuð og tættust upp gallarnir 4. A: og ég veit ekki hvað og hvað 5. B: og svo voru þau bensínlaus (.)6. B: og það var ekki og þau voru bara með kort og það var engar 7. B: bensínstöðvar opnar sem að (.) skilurðu8. A: um hánótt9. D: ji=10. B: =og eitthvað alls konar vesen11. D: hvað12. B: og þau og sko og svo (e-)13. B: það besta var nú að þau komust 14. B: við illan leik til Seyðisfjarðar (.)15. A: hálftíma eftir að [ferjan fór ((hlær)) ]16. B: [ferjan fór en samt hafði ferjunni seinkað] 17. B: um tvo tíma

9

Dæmi (6)

Viðbætur

Viðbætur eru oft aukasetningar sem eru algjörlega háðar setningunni á undan; oft er líka um að ræða staka setningarliði sem geta ekki staðið einir en er krækt í undanfarandi setningu

13. B: það besta var nú að þau komust 14. B: við illan leik til Seyðisfjarðar (.)15. A: hálftíma eftir að [ferjan fór ((hlær)) ]16. B: [ferjan fór en samt hafði ferjunni seinkað]

10

Tvær gerðir af viðbótum

Sjálfsviðbætur Viðbætur frá öðrum

Viðbætur

11

Dæmi – viðbót frá öðrum (7)

,,Með Go?“

1. C: jájá svo fundum við [allar ] lestarferðir og og2. A: [(ge-)]3. C: strætóferðir og allan fjandann sko=4. A: =já5. C: ef maður nennti að leita að þessu á netinu6. C: tók smá tíma7. A: jú það gerir það ((hlær))8. C: og þetta með Go sko9. C:við fundum ódýrustu fargjöldin alla leið (.) 10.A: með þeim11.C: með Go já12. A: fóruð þið héðan með þeim13. C: já og flugum áfram til (Mí-) til Mílanó

12

Dæmi (8) – viðbót frá öðrum

,,Það ódýrasta sko“

1. C: já og og hvort þú verður yfir helgi2. C: og eitthvað svona þannig að það er 3. C: sko super saver það er saver (.)4. C: þegar (u-) two nighter og hvað var 5. C: það (.) það var það var eitthvað svona6. C: eitthvað fimm sko sortir af fargjöldum sko7. A: sem þið getið valið um8. C: já sem að þú reynir alltaf að fá náttúrulega9. C: það ódýrasta sko10. A: já

13

Dæmi (9) – sjálfsviðbót

,,Samkvæmt nýju aðalnámskránni“

1. D: það er alveg jafnt2. A: er alveg (söm-) alveg sama3. D: alveg sömu sama val í rauninni=4. A: =já5. D: (x)6. A: ókei (.)7. D: meira að segja á að vera meira val í níunda bekk8. D: heldur en tíunda bekk9. B: já er það10. D: það eru ellefu tímar 11. D: sem þau eiga að velja í níunda bekk12. D: en bara tíu tímar í tíunda bekk13. B: jájá14. D: samkvæmt nýju aðalnámskránni

14

Sagt um hlutverk (talaðs) máls í námi á síðustu öld

Guðmundur Finnbogason: Með málinu verðum vér allir hluttakandi í annarra hugsunarhætti . . . Takmarkið er að gera málið að hagfelldu hugsunartæki og hugsunarmiðli nemandans (1932:22).

Lev Vygotsky: Jafnmikilvægt að nota tungumálið í námi og augu og hendur. Sé börnunum ekki leyft að nota málið getur farið svo að þau verði ófær um að vinna verkefnið (1978:26).

Mikhail Bakhtin: Ekki einstaklingurinn heldur „við“ sem sköpum merkingu.

15

Börn hafa gott af því að tala við sjálf sig FORELDRAR hafa ekkert að

óttast ef börnin þeirra sitja og tala hástöfum við sjálf sig. Bandarísk rannsókn sem Berlingske Tidende greinir frá hefur þvert á móti sýnt fram á að ung börn leysa verkefni sín betur ef þau tala við sjálf sig á meðan.

Gagnasafn Mbl. | þri. 8.4.2008 | Daglegt líf

16

SAMNÁM: Samtöl í námi SAMNÁM – lítið rannsóknarverkefni; verkefni frá Neil Mercer og félögum

með leyfi hans. Markmiðið með SAMNÁM var að undirbúa starfandi kennara til þess að

• segja börnum til í samskiptum við aðra í hóp svo vinna þeirra verði markvissari

• efla hæfileika barnanna til þess að færa rök fyrir máli sínu bæði í hóp og ein og sjálf

• efla vitund nemenda fyrir sjálfum sér og öðrum með því að gefaþeim tækifæri til að deila hugmyndum og skiptast á skoðunum um þær á réttlátan og uppbyggilegan hátt

• efla samskiptahæfni til þess að hún nýtist þeim í námi – styðji við þeirraeigið nám og gagnist öðrum um leið

• gera töluðu máli – samskiptum – hærra undir höfði en verið hefur

17

Kennsluhættir sem mælt var með í SAMNÁM

• Gerið markmiðin fyrir hverja hópvinnukennslustund alveg skýr.

• Minnið börnin reglulega á að nota Samskiptareglurnar (reglur sem nemendur koma sér saman um í samvinnu við kennara og hengja upp á vegg) þegar þær hafa verið samþykktar.

• Sýnið nemendum dæmi um málfar sem er við hæfi að nota í svona hóp og dæmi um það sem ekki á við. Ræðið við þau um hvernig maður getur hvatt aðra og aukið þeim sjálfstraust. Talið líka um 'hvers vegna' og ' hvernig' spurningar.

• Notið spurningar – ekki bara til að athuga hvað þau kunna heldur til þess að leiða þau gegnum þau rök sem liggja að baki svarinu.

• Brýnið fyrir börnunum að virða tungumálið og röksemdafærsluna og velta fyrir sér hvort Samskiptareglurnar hafi á einhvern hátt breytt vinnulagi þeirra. Hvaða gagn gera þær?

Farið yfir markmiðin í lok hverrar hópvinnukennslustundar.

18

Dæmi (10)

Hópvinna í 5. bekk fyrir tilsögn1. A: allt það sem var=2. B: =allt sem var þrjú 3. A: → nei4. B: jú5. A: allt það sem var fjögur það er þrjú6. C: → nei7. B: og síðan allt það sem var númer þrjú=8. A: =allt það sem var númer þrjú er fjögur=9. C: =nei það er10.B: allt sem var númer þrjú er tvö11.A: → nei12.C: → jú13.A: nei það er allt sem var númer fjögur það er þrjú14.C: → nei15.A: jú (.) og allt það sem var númer þrjú er fjögur16.C: það er nei17.A: nei allt það sem var númer þrjú er tvö18.C: já ég var að meina það 19.B: hey það er allt strákar það er allt það sem er(Samtal: H01-1)

19

Dæmi (11)

Sami hópur eftir tilsögn

1. D: og skólinn er hinumegin við götuna

2. C: já (.) og bílastæðahúsið er þarna bara (.)

3. B: hinumegin við þarna þetta hérna

4. D: já uuu mmm ókei hvert eigum við þá að hafa (.) verksmiðjuna

5. D: við getum hérna einhvers staðar

6. D:→ verksmiðjan má ekki vera nærri [íbúðarhúsum]

7. C: → [íbúðarhúsum]

8. D: → eða skóla vegna hávaðamengunar (.)

9. D: hún ætti að vera nálægt bílastæðahúsinu

10.D: svo fólkið sem vinnur þar geti lagt bílnum sínum þar

(Samtal: H01-3)

20

Hvernig er hægt að meta frammistöðu í samskiptum? Hvað á að meta?

Hjá ungum börnum mætti meta þessa þætti:

• Á barnið frumkvæði að umræðuefni og getur það spunnið það áfram?• Hlustar barnið vel á aðra?• Á barnið gott með að gera sig skiljanlegt?• Getur barnið lýst eigin reynslu?• Getur barnið gefið fyrirmæli?• Getur barnið vel fylgt fyrirmælum?• Getur barnið breytt um málsnið þegar það talar við ólíka áheryendur?• Getur barnið spurt spurninga?• Getur barnið fært rök að því sem það segir?• Spyr barnið aðra um þeirra skoðun?• Svarar barnið ögrandi spurningum?• Getur barnið tekið á sig hluta ábyrgðar við ákvarðanatöku?• Getur barnið 'hugsað upphátt‘ og deilt hugsunum sínum með öðrum?• Getur barnið íhugað og spunnið út frá svari sem er því ekki að skapi?

21

Kennari um SAMNÁM

,,Mér fannst verkefnið takast vel og nemendur lærðu mjög mikið á þessu. Í

fyrsta verkefninu töluðu allir í kór og reyndu að yfirgnæfa þann næsta og

hlustuðu ekki vel á það sem hinir höfðu fram að færa en í síðasta verkefninu var

algengt að einhver segði: Hvað finnst þér? og svo var hlustað á svarið. Ég held að

til að varanlegur árangur náist þurfi að þjálfa þetta í lengri tíma“.

22

Heimildir sem tengjast umræðuefninu – beint eða óbeintBakhtin, Michail M. 1981. The Dialogic Imagination. University of Texas Press, Austin.Bakhtin, Michail M. 1986. Speech Genres & Other Late Essays. Ritstj. Caryl Emerson og Michael

Holquist. University of Texas, Austin.Barnes, Douglas og Frankie Todd. 1995. Communication and Learning Revisited.

Making meaning through talk. Boynton/Cook Publishers, Pourtsmouth.Green-Vänttinen, Maria. 2001. Lyssnaren i fokus. En samtalsanalytisk studie i uppbackninger.

Svenska litteratursällskapet in Finland, Helsinki. Guðmundur Finnbogason. 1932. Hugsun. Skírnir. Tímarit Hins íslenska bókmenntafélags. Bls. 1–23.Guðmundur Finnbogason. 1994. Lýðmenntun. Hugleiðingar og tillögur. Heimildarrit í

íslenskri uppeldis- og skólasögu. 1. bindi. Ritstj. Loftur Guttormsson. Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands, Reykjavík.

Helga Hilmisdóttir. 2007. A sequential analysis of nú and núna in Icelandic conversation. Nordica, Helsinki. [Doktorsritgerð.]

Mercer, Neil. 1995. The Guided Construction of Knowledge. Talk amongst teachers and learners. Multilingual Matters, Clevedon.

Mercer, Neil. 2000. Words and Minds. How we use language to think together. Routledge, London.Mercer, Neil og Karen Littleton. 2007. Dialogue and the Development of Children’s Thinking. A

sociocultural approach. Routledge, London.

23

Heimildir – frh.Norrby, Catrin. Samtalsanalys. Så gör vi när vi pratar med varandra. Studentlitteratur, Lund.Rogoff, Barbara. 1990. Apprenticeship in Thinking. Cognitive Development in Social

Context. Oxford University Press, New York.Sacks, Harvey. 1995. Lectures on Conversation.Volumes I & II. Ritst. G. Jefferson og E. A.

Schegloff. Blackwell, Oxford.Steensig, Jakob. 2001. Sprog i virkeligheden. Bidrag til en interaktionel lingvistik. Aarhus

universitetsforlag, Århus.Vygotsky, Lev. 1978. Mind in Society. The Development of Higher Psychological Processes.

Harvard University Press, London. Vygotsky, Lev. 1986. Thought and Language. MIT Press, London.Wide, Camilla.2002. Perfect in dialogue. Form and functional potential of the vera búinn að +

inf. construction in comtemporary Icelandic. PIC Monographs 3, Department of Scandinavian Languages and Literature, University of Helsinki, Helsinki.[Doktorsritgerð.]

Þórunn Blöndal. 2004 „Það er ekkert gaman að vinna einn“. Rannsóknarverkefnið SAMNÁM: Í átt að niðurstöðu. Hrafnaþing I. Ritstj. Anna Þ. Ingólfsdóttir, Kristján J. Jónsson og Veturliði Óskarsson. Bls. 120–132.

Þórunn Blöndal. 2005a. Lifandi mál. Inngangur að orðræðu- og samtalsgreiningu. Rannsóknarstofnun Kennaraháskóla Íslands, Reykjavík.

Þórunn Blöndal.2005b. Endurgjöf í íslenskum samtölum. Íslenskt mál og almenn málfræði. Bls. 123–145.

Þórunn Blöndal. 2008. Turn-final eða (‘or’) in spoken Icelandic. Språk och interaction. Nordica Helsingiensis. Bls. 151–168.