bouwen aan monumenten 6 2011

stadhuis RotteRdam

heRbestemming KERKEN

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

Nummer 6 I 2011Nummer 6 I 2011


thema SchildERwERKENthema SchildERwERKEN

MuSEuM aaN hEt VRijthofMuSEuM aaN hEt VRijthof

Kasteel Warmelo te diepenheim

In 1852 krijgt de liberale politicus Floris Adriaan baron van Hall

opdracht door middel van een politieke enquête de wenselijkheid

van zoutaccijnzen te onderzoeken. In datzelfde jaar wordt Donatus

opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumen-

ten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise.

Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

DONATUS VERZEKERT VERTROUWD SINDS 1852

Uw hout verdient behoud

Wanneer u geen preventieve maatregelen neemt, kunnen

zwammen, schimmels, (grote) houtworm, huisboktor of

spinthoutkever gewoon hun gang gaan. En als de gevolgen

daarvan zichtbaar worden, is het leed al geschied.

Bewezen expertise

Rentokil Pest Control neemt een vooraanstaande positie in

op het gebied van inspectie, preventie en bestrijding.

Onze experts zorgen voor de bescherming van uw pand

door houtaantastende organismen op te sporen en tegen

te gaan. Onze vakbekwame medewerkers geven u inzicht in

de gevaren die deze organismen met zich mee brengen en

adviseren over een effectieve oplossing.

Meer weten?

Wilt u meer weten over houtworm en andere houtaantasters,

vraag dan ons boekje ‘Wondere wereld van de houtparasiet’

aan via [email protected] of maak een afspraak voor een inspectie.

Tijdig houtproblemen opsporen én oplossen

Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) of kijk op www.rentokil.nl

De aanwezigheid van houtrot veroorzakende schimmels of van insecten die hout als voedselbron

of als verblijfplaats gebruiken, kunnen ernstige schade toebrengen aan de constructie van uw

pand. Vooral monumentale panden zoals musea, kerken en grachtenpanden, maar ook oudere en

nieuwe woningen en bedrijfspanden kunnen te kampen krijgen met deze problemen.

[WT]adv onderhoud_230x297.indd 1 27-05-2009 10:53:57

“Ik ben blij dat ik die klus geklaard heb.Het verschil is echt opmerkelijk.”

Bijzondere isolatietechniekTONZON heeft een unieke isolatietechniek ontwik-keld, waarbij lucht wordt gebruikt die overal gratis aanwezig is. Het opvouwbare isolatiemateriaal (Thermoskussen) ziet eruit als een fl exibele thermosfl es. De Thermos kussens blokkeren de permanente uitstraling van de vloer naar de koude grond onder ons huis. Hierdoor komt de vloer eindelijk op kamertemperatuur en koelt ’s nachts maar weinig af. De geniale Thermoskussens zijn zeer compact, wegen bijna niets maar zijn ijzer-

sterk en gemakkelijk aan te brengen. Ze worden gecombineerd met een stevige bodemfolie die beschermt tegen vocht en radongas. Dit geeft een droge kruipruimte en maakt een einde aan muffe lucht. Het effect is verbluffend en niet te vergelijken met andere isolaties, hoe dik deze ook zijn.

Extra kostenbesparendTONZON bespaart veel meer energie dan een gewone vloerisolatie. Omdat een vloer voorzien van TONZON Thermos kussens warmer is, hoeft u minder heet te stoken om comfortabel te wonen. Doordat de afkoeling via de vloer achterwege blijft, slaat de kachel pas aan bij een lagere buiten-temperatuur. Het ‘echte’ stookseizoen wordt dus veel korter en is vergelijk baar met een etagewoning. De gemiddelde besparing komt daardoor op 15 tot 20% van het huidige verbruik en kan bij royaal stookgedrag zelfs oplopen tot wel 35%.

Bewezen resultaatDat de TONZON techniek fantastisch werkt, is wetenschappelijk onderbouwd. De besparing bij vloeren met vloerverwarming is nog hoger en de verwarming kan eindelijk goed geregeld worden. Ook de unieke infrarood beelden laten dit duidelijk zien. Bij de bepaling van het energie-label tellen de Thermoskussens dan ook veel zwaarder mee dan de dikke piepschuimblokken die nu in de nieuwbouw worden toegepast. De methode is zonder hakken of breken toepasbaar bij elke soort vloer. Comfort voor u én voor het milieu. Wilt u meer weten over TONZON isolaties?Bezoek onze website www.tonzon.nl en bekijk de video’s op YouTube kanaal TONZONHR.

Veel begane grond vloeren in Nederland zijn koud. Vooral aan het eind van de winter. De ‘koude zone’ onderin de woning blijkt eenvoudig te verhelpen met een unieke Nederlandse uitvinding.

Voor Koud en klam Na Warm en droog

TONZON BV • Enschede • T: 053 - 433 23 91 • E: [email protected] • www.tonzon.nl • YouTube: TONZONHR

“Een goede besteding van ons spaargeld.Het geeft direct comfort en heeft onder de vloer een

veel hoger rendement dan op de bank.”

TONZON stopt koude vloeren Eindelijk een warme vloer en een fl inke kostenbesparing.

25-11-026_TonZon_Louwers_230x297.indd 1 01-12-11 14:53

Voorwoord

Hoe een monument te behouden voor het nageslacht? Pakweg vijftig jaar geleden werd er op die vraag vaak anders geantwoord dan tegenwoordig. Dat had, het lijkt vanzelfsprekend, te maken met de tijdgeest. Bevond een monument zich destijds nog in redelijke staat, dan werd allereerst gekeken naar de functionaliteit. En dan werd er niet geschroomd om er allerlei oneigenlijke veranderingen in en aan het bouwwerk door te voeren.

Tegenwoordig wordt er anders tegen het behoud van monumenten aangekeken. Functionaliteit is nog altijd een belangrijk aspect, maar als er aanpassingen worden gedaan, gebeurt dat met respect voor het gebouw en het oorspronkelijke ontwerp. Ingrepen geschieden veelal met het oog op de ideeën van de architect die het gebouw heeft ontworpen. Een goed voorbeeld daarvan is Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. Liesbeth van der Pol van Dok Architecten vertelt dat het monument eigenlijk niet geschikt was als museum. Niet vreemd, want toen het gebouw in de zeventiende eeuw werd ontworpen door Daniël Stalpaert was het bedoeld als opslag en pakhuis. Hoe het op een respectvolle wijze tot een eigentijds museum werd getransformeerd leest u verderop in deze Bouwen aan Monumenten.

Ook bij de werkzaamheden aan het monumentale stadhuis van Rotterdam wordt vanuit eigentijdse denkbeelden teruggegrepen naar het verleden. Bijvoorbeeld op de zolder van het gebouw. Ooit een plek voor opslag en installaties, maar daar is niets meer van terug te zien. Onder de indrukwekkende kap bevinden zich nu onder meer een restaurant en vergaderruimtes. Modern vormgegeven, maar passend bij de omgeving. Tevens zijn er op een doordachte manier enkele ingrepen in de kap doorgevoerd waardoor er daglicht binnenvalt. De tweede fase van deze werkzaamheden is nagenoeg afgerond.

Verder uw aandacht voor het onderzoek dat Bjorn ten Broeke verrichte in het kader van de eerste fase van zijn opleiding Master in Business Administration. De komende jaren komen er tal van monumentale kerken leeg te staan en de vraag is wat daar mee moet gebeuren. Ten Broeke, werkzaam bij bouwbedrijf PlegtVos, deed onderzoek naar het herbestemmen van kerken en richtte zich daarbij vooral op het voorbereidende traject, op de gevoeligheden die bij direct betrokkenen kunnen spelen en hoe daar op een goede manier mee om te gaan.

Zo biedt deze laatste editie van 2011 nog diverse andere interessante artikelen. In de verwachting dat u ze weer met veel plezier zult lezen wensen de makers van Bouwen aan Monumenten u prettige feestdagen en een goed en succesvol 2012.

Jac Buchholz

“Ik ben blij dat ik die klus geklaard heb.Het verschil is echt opmerkelijk.”

Bijzondere isolatietechniekTONZON heeft een unieke isolatietechniek ontwik-keld, waarbij lucht wordt gebruikt die overal gratis aanwezig is. Het opvouwbare isolatiemateriaal (Thermoskussen) ziet eruit als een fl exibele thermosfl es. De Thermos kussens blokkeren de permanente uitstraling van de vloer naar de koude grond onder ons huis. Hierdoor komt de vloer eindelijk op kamertemperatuur en koelt ’s nachts maar weinig af. De geniale Thermoskussens zijn zeer compact, wegen bijna niets maar zijn ijzer-

sterk en gemakkelijk aan te brengen. Ze worden gecombineerd met een stevige bodemfolie die beschermt tegen vocht en radongas. Dit geeft een droge kruipruimte en maakt een einde aan muffe lucht. Het effect is verbluffend en niet te vergelijken met andere isolaties, hoe dik deze ook zijn.

Extra kostenbesparendTONZON bespaart veel meer energie dan een gewone vloerisolatie. Omdat een vloer voorzien van TONZON Thermos kussens warmer is, hoeft u minder heet te stoken om comfortabel te wonen. Doordat de afkoeling via de vloer achterwege blijft, slaat de kachel pas aan bij een lagere buiten-temperatuur. Het ‘echte’ stookseizoen wordt dus veel korter en is vergelijk baar met een etagewoning. De gemiddelde besparing komt daardoor op 15 tot 20% van het huidige verbruik en kan bij royaal stookgedrag zelfs oplopen tot wel 35%.

Bewezen resultaatDat de TONZON techniek fantastisch werkt, is wetenschappelijk onderbouwd. De besparing bij vloeren met vloerverwarming is nog hoger en de verwarming kan eindelijk goed geregeld worden. Ook de unieke infrarood beelden laten dit duidelijk zien. Bij de bepaling van het energie-label tellen de Thermoskussens dan ook veel zwaarder mee dan de dikke piepschuimblokken die nu in de nieuwbouw worden toegepast. De methode is zonder hakken of breken toepasbaar bij elke soort vloer. Comfort voor u én voor het milieu. Wilt u meer weten over TONZON isolaties?Bezoek onze website www.tonzon.nl en bekijk de video’s op YouTube kanaal TONZONHR.

Veel begane grond vloeren in Nederland zijn koud. Vooral aan het eind van de winter. De ‘koude zone’ onderin de woning blijkt eenvoudig te verhelpen met een unieke Nederlandse uitvinding.

Voor Koud en klam Na Warm en droog

TONZON BV • Enschede • T: 053 - 433 23 91 • E: [email protected] • www.tonzon.nl • YouTube: TONZONHR

“Een goede besteding van ons spaargeld.Het geeft direct comfort en heeft onder de vloer een

veel hoger rendement dan op de bank.”

TONZON stopt koude vloeren Eindelijk een warme vloer en een fl inke kostenbesparing.

25-11-026_TonZon_Louwers_230x297.indd 1 01-12-11 14:53

www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 3, nummer 6, 2011Sinds 2009Verschijnt 6 x per jaarISSN: 18794351

Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335E [email protected] W www.louwersuitgevers.nl

RedactieJac Buchholz, Martijn van den Bouwhuysen, Lilian Heijmans, JanKees Verschuure

RedactieadresSchatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E [email protected]

BladmanagementNiek OostendorpE [email protected]

FotografieRoos AldershoffHans KouwenhovenBastiaan van MusscherLisette van den PavoortRijksgebouwendienstChristel Derksen (cornbreadworks)

SecretariaatManuela Depenbrock

AdvertentiesOnline aanleveren:http://ftp2.louwersuitgevers.nlUsername: monumentenWachtwoord: gastPostbus 249, 6000 AE Weert, NederlandT +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335

Abonnementsprijs€ 54, per jaar excl. BTWING 41 71 65t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BVo.v.v. Bouwen aan MonumentenInformatie over abonnementen:T +31 (0)495 450095E [email protected] AdreswijzigingenSchriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert

Vormgeving / ArtdirectionLogo Reclame Ontwerpbureau BVT +31 (0)495 450065E [email protected]

OpzeggingenIndien twee maanden voor het verstrijken van de abonnements periode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

DoelgroepAbonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monumentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvul

digd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder

bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste

weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele

wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij

aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van

welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen

die gebaseerd zijn op deze informatie.


26 40

8

10

14

20

22

26

33

36

38

MONUMENTTAAL, Wim Eggenkamp, rijksadviseur voor het cultureel erfgoed

Tweede fase Rotterdams stadhuis bijna afgerond

Museum aan het Vrijthof, uniek gebouw aan aansprekend plein

Onderzoek herbestemming kerken

Eindhovense Steentjeskerk in ere hersteld

Van functioneel pakhuis tot eigentijds museum

Journaal

Restauratie Paushuize officieel afgerond

‘Een speciale monumentenverzekering is geen overbodige luxe’

10

46 52

40

44

46

52

64

68

72

75

Restauratie Utrechtse werven: kennis gecombineerd

Opvouwbaar isolatiemateriaal ook geschikt voor monumenten

Monumentaal Artis: van tentoonstelling naar habitat

Thema Schilderwerken

Appartementen Willibrordusschool: oase van rust na hectisch verleden

De Koningsvrouwen van Landlust: een innovatief project in 1937 en in 2011

2012 Jaar van de Historische Buitenplaats

Wie doet wat?Appartementen Willibrordusschool, Utrecht

14 22

8 BOUWEN AAN MONUMENTEN

Mr. W. Eggenkamp


“Niets zo veranderlijk als een monument”, zo drukte mijn voor-ganger, prof. drs. Fons Asselbergs, zich tijdens zijn inauguratie-rede uit. Opmerkelijk, want monumenten plegen niet met iets dynamisch, maar juist met iets statisch te worden geassocieerd. Monumenten beschermen we, dus ze moeten ongeschonden blijven. Maar de werkelijkheid is anders.Wie veel met onroerende monumenten omgaat, weet dat een monument alleen maar kan overleven als het in gebruik blijft. En vaak is de oorspronkelijke functie niet meer mogelijk of levensvatbaar. Aanpassing en/of aantasting is in dat geval onontkoombaar. Maar dan dient men er wel voor te zorgen dat de essentie van het gebouw en het bijzondere daarvan overeind blijft en dat het nieuwe recht doet aan datgene, wat we met het betreffende gebouw wilden bewaren. Maar ook over wat monumentwaardig is, veranderen onze ge-dachten steeds. Tot halverwege de jaren zeventig van de vorige eeuw werden de neo-stijlen uit de negentiende eeuw bijna als verwerpelijk beschouwd. Die eeuw – zo was de gedachte – was blijkbaar niet in staat een eigen architectuur te ontwikkelen, waardoor men terugviel op reeds bestaande architectuurstij-len. Vijf jaar later werd bijna elke kerk uit de neo-periode op de rijkslijst van beschermde monumenten gezet. Maar tot 10 jaar daarna werd alles wat de 19e en 20e eeuw aan architectuur en aan industriële gebouwen had opgeleverd nog als beeldversto-rend aangemerkt. Zie bijvoorbeeld de waarderingskaart van de bebouwing behorende bij de nota Te Beschermen Stadsgezicht Leiden uit 1975. De beeldverstorende bebouwing werd in de decennia daarna bijna allemaal op de rijks- of gemeentelijke monumentenlijst geplaatst! En spoedig daarna werd de archi-tectuur uit het interbellum hogelijk gewaardeerd, tot op de dag van vandaag. Vandaar dat die architectuur tegenwoordig

volop wordt ingezet bij de bouw van nieuwe woningen (retro-architectuur).En inmiddels is de architectuur uit de wederopbouwperiode in de belangstelling gekomen. Drie jaar geleden is er een top-100 uit die periode voor plaatsing op de rijkslijst van beschermde monumenten verschenen en onlangs heeft het rijk 30 gebieden uit die periode aangewezen, die qua structuur en bebouwing de moeite van het behouden waard zijn, al krijgen zij – naar mijn mening ten onrechte - niet de status van een beschermd gezicht. Zelf heb ik de 40-aandachtswijken op hun cultuurhis-torische aspecten bekeken en kunnen constateren, dat in de wederopbouwperiode zeer bijzondere gebouwen zijn neerge-zet. Dat geldt met name voor de scholen en de kerken, waarvan het voortbestaan om een groot aantal redenen op dit moment zeer twijfelachtig is. Maar het begin van de waardering is er! En aan de rand van de wijk Klarendal in Arnhem zag ik de eerste nieuwbouwwoningen in wederopbouwstijl!Inmiddels dient zich al weer een nieuwe categorie aan: de stadsvernieuwingsperiode. Ook die architectuur heeft signifi-cante gebouwen opgeleverd, al is zij geruime tijd als kneuterig weggezet. Het Oude Westen van Rotterdam is bij mijn weten de eerste wijk, waar nu al zorgvuldig met deze architectuur wordt omgegaan, omdat zij een onmiskenbare schakel vormt in de ontwikkeling van die wijk. Kortom: ook monumenten zijn aan dynamiek onderworpen en evolueren verder. Maar krijgen we dan niet teveel monumen-ten, zo hoor ik vernieuwers al denken? Nee hoor: nog geen 1% van de bebouwing is rijksmonument, dus waar praten we over. Maar belangrijker is: met een monument heb je iets bijzonders in handen en daarmee kun je kwaliteit inbrengen bij welke (gebieds)ontwikkeling dan ook. ■

MonuMenten: altijd in beweging

MoNuMENttaal■ wiM eggenkaMp, rijksadviseur voor het cultureel erfgoed


Zoals bij zoveel monumentale gebouwen werd de schoonheid van het Rotterdams stadhuis in de tweede helft van de vorige eeuw niet echt op waarde geschat. Er was nauwelijks onderhoud en met enige regelmaat vond er een ingreep plaats die weinig recht deed aan het monumentale karakter van het pand. Na het opknappen van de buitenzijde wordt nu met een vernieuwing en restauratie in drie fasen het interieur van het gebouw opgeknapt en grotendeels in ere hersteld.

twEEdE faSE bijNa afgERoNd

RottERdaMS StadhuiS woRdt StEEdS MooiER

Tekst: Jac BuchholzFotografie: Roos Aldershoff

Stadhuis Rotterdam


Het is één van de weinige Rijks-monumenten in Rotterdam, het bijna honderd jaar oude stadhuis. Het werd tussen 1914

en 1920 gebouwd aan de Coolsingel, naar een ontwerp van architect Henri Evers. Die koos voor een gebouw in Beaux-Arts-stijl met Byzantijnse, Romaanse en Art deco invloeden, opgetrokken rond een groot binnenterrein met aan weerszijden twee doorgangen. Boven de centrale hal be-vindt zich een ruim zeventig meter hoge klokkentoren met daarop een gouden beeld van de vredesengel. Met die mix van diverse stijlen onderscheidde Evers zich van zijn tijdgenoten als Van der Vlugt, vertelt Léon Wielaard van de afdeling Stadsontwikking van de gemeente Rotter-dam. “Hij was bovendien niet alleen voor het ontwerp van het gebouw verantwoor-delijk, maar hield zich ook tot in het detail met het interieur bezig. Op die manier creëerde hij een gesamtkunstwerk.” Een opvallend aspect is de vooruitstrevende techniek in het gebouw, meldt Wielaard. “Zo is de ventilatie volledig geïntegreerd. Voor die tijd uniek.”

Wijzer van de torenklokZeker na de oorlog werd het gebouw niet met de passende égards behandeld. Er werd weinig onderhoud uitgevoerd en waar nodig werden aanpasingen doorgevoerd waarbij nauwelijks met het karakter van het gebouw rekening werd gehouden. “Het was beetje bij beetje een verrommeld geheel geworden”, merkt Wielaard op. “Toen op een dag de wijzer van de torenklok in de tuin viel, werd besloten in te grijpen.” Dat was in de jaren negentig. Eerst werd de buitenzijde (de zandstenen gevel) door middel van laserreiniging schoongemaakt. Vervol-gens verplaatste de aandacht zich naar het interieur. Daaraan wordt sinds 2006 gewerkt. Die werkzaamheden worden verspreid over drie fasen uitgevoerd. De eerste fase is afgerond, de tweede loopt en zal naar verwachting in het tweede kwartaal van 2012 klaar zijn.“Tijdens de eerste fase zijn onder andere de bovenver-diepingen en de zolder aangepakt. Vooral de zolder heeft een ingrijpende trans-formatie ondergaan. Van installatie- en opslagruimte is het een heel functionele plek in het gebouw geworden. Er is een

architectenbureau Putter Partners, dat de restauratieve kant voor zijn rekening nam. De waardestelling van het stadhuis is op-gesteld door Dirk Baalman (Het Oversticht). Het ontwerp gaat uit van een respectvolle maar tevens hedendaagse vormgeving van het nieuwe interieur in het bestaande monument. “We hebben eerst in overleg met Monumentenzorg het hele gebouw in kaart gebracht en daarbij steeds de vraag gesteld: wat is monumentaal en wat niet, wat is belangrijk om te behouden en wat niet. Dat was de basis voor het masterplan.” De lift was in dat plan de meest rigoureuze ingreep, vertelt ze. “De schacht loopt door het hele gebouw en op elke verdieping vraagt dat om aanpassingen. Die waren overigens het meest ingrijpend op de begane grond, bij de centrale hal. Daar zijn enkele getoogde doorbraken gemaakt en er is een nieuwe terrazzovloer aangelegd.” Merkx wijst verder op de bijzondere liftkooi waarin grafische bloempatronen zijn uitgesneden, gebaseerd op een patroon elders in het gebouw. Wie met de lift naar de zolder gaat, wordt bovendien meteen geconfronteerd met daglicht. “In de kap, aan de binnenzijde van het gebouw en dus niet zichtbaar van straat, is een groot spleetraam gemaakt. Eveneens een forse ingreep die overigens op waardering van Monumentenzorg kan rekenen.”

Horizontale daglicHtgootDe zolder is een goed voorbeeld van de wijze waarop Merkx + Girod het heden-daagse met de historie hebben gecom-bineerd. De zestien meter hoge kap met de oorspronkelijke gordingen en spanten is een ware blikvanger. Eronder bevindt zich een eigentijds restaurant met bij de omgeving passend meubilair. ▼

restaurant gerealiseerd en diverse verga-der- en overlegruimten.” Ook de kantoren op de tweede en derde verdieping zijn gerestaureerd, maakt Wielaard duidelijk. Allerlei oneigenlijke toevoegingen uit de afgelopen decennia zoals verlaagde plafonds, wandjes en spaanplaat voor de lambrisering zijn verwijderd en er zijn grotere, transparante werkruimtes gerea-liseerd. De kamers van de afdelingschefs zijn getransformeerd tot overlegruimten.

grafiscHe bloempatronenTijdens de nu lopende tweede fase, zegt Léon Wielaard, wordt er gewerkt op de begane grond en de eerste verdieping. Onder meer het tegelwerk in de koepel boven de centrale hal is hersteld en ook Zaal 7, waar zowel overleg als ontvangsten plaatsvinden is flink aangepakt. “Momen-teel wordt er gewerkt aan de wethou-derskamers. Dat gebeurt op een manier waarbij oude en nieuwe elementen op een passende manier worden gecombineerd.” Meest ingrijpende onderdeel van het gehele project, aldus Wielaard, is echter het aanbrengen van een lift in het gebouw geweest. “Die loopt van het souterrain tot de zolder, langs een aantal, zeg maar, gevoelige plekken, zoals de trouwkamer, de burgerzaal en de wethouderskamers. Daar is bij de werkzaamheden zo veel mogelijk rekening mee gehouden.” Met die lift is het project feitelijk ook begonnen, vertelt Evelyne Merkx van het Amster-damse architectenbureau Merkx + Girod. Dit bureau verzorgde, in samenspraak met Harry Abels van IAA Architecten, het masterplan voor de aanpassingen in het Rotterdams stadhuis. Daarna heeft Merkx + Girod het interieurontwerp gemaakt. Dit gebeurde in nauwe samenwerking met

Lift nieuw

Voor méér dan alleen een productRestauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout.

adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met uitvoering: Ontzorgen is ons motto!




adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met uitvoering: Ontzorgen is ons motto!Voor méér dan alleen een productRestauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout.








• Trillingsarm heien en trillingsvrij persen Ø114 t/m Ø406 mm.

• Inpandig aanbrengen van stalen damwand.

• Heimachines met een doorrijdbreedte vanaf 63 cm.

• Minimale werkhoogte 1,35 meter.

• Funderingsherstel inclusief sloop en betonwerkzaamheden.

• Opvijzelen en rechtzetten van woning en gebouwen.

• Paaladvies en paal controleberekeningen.

Daam Schijfweg 22-24, 1507 BD Zaandam, Tel.: 075 - 616 39 04, Fax: 075 - 635 67 62 [email protected] / www.decoogh.com

FUNDERINGSSPECIALIST

Naamloos-1 1 9-2-10 13:18










Naamloos-1 1 9-2-10 13:18










Naamloos-1 1 9-2-10 13:18

JAN IJSKENS

“DE COOGH”FUNDERINGSTECHNIEKEN

F U N D E R I N G S S P E C I A L I S TDaam Schijfweg 22-24, 1507 BD Zaandam, telefoon 075 - 616 39 04, fax 075 - 635 67 62

[email protected] / www.decoogh.com

• Trillingsarm helen en trillingsvrij persen Ø114 t/m Ø406 mm.


• Helmachines met een doorrijdbreedte vanaf 63 cm.














Naamloos-1 1 9-2-10 13:18










Naamloos-1 1 9-2-10 13:18

www.ridderleidekkers.com [email protected] Tel. +31 (0)888 111 888

making buildings beauTifulrijksmuseum amsTerdam

Ridder restaureert op dit moment de daken van het Rijksmuseum. Een prachtig project waarin alle disciplines gelijktijdig tezamen komen zoals daken van leisteen, zink en koper, loden bekledingen en restauratie van ornamenten. kijk voor meer informatie op onze nieuwe website over leidekken:

Leidekkers-BaM197x130-070910.indd 1 07-09-10 17:40


“ER woRdt iN hEt StadhuiS gEwooN dooRgEwERKt”De werkzaamheden tijdens de tweede fase worden uitgevoerd door Koninklijke Woudenberg. Projectleider Wibo van der Jagt vertelt dat er behalve de bouwkundige werkzaamheden onder meer aanpassingen zijn uitgevoerd aan de werktuigbouwkun-dige en elektrotechnische installaties. Ook werden en worden er koelplafonds geplaatst. Bouwkundig is het niet een heel moeilijk project, vindt Van der Jagt, de uitdaging ligt meer in de logistiek en afstemming. “Er wordt in het stadhuis gewoon doorgewerkt. Daar moeten we rekening mee houden, onder meer waar het de geluidsoverlast betreft. Dat betekent ’s morgens vroeg beginnen en dan voor een bepaald tijdstip stoppen. ’s Avonds doorwerken is vaak geen optie omdat er dan vergaderd wordt. Dat betekent regelmatig overleggen en soms de volgorde van de werkzaam-heden aanpassen.”Van der Jagt vertelt verder dat Koninklijke Woudenberg de werk-zaamheden zo’n twee jaar geleden begon met het verwijderen van elementen die met name in de jaren zeventig in het gebouw waren geplaatst. “Dat is geen kwestie van gewoon slopen, maar opletten dat elementen die wel belangrijk zijn behouden blijven.”Het herstellen van beschadigingen behoorde eveneens tot de werkzaamheden. Als voorbeeld noemt Van der Jagt de lambri-sering. “Die is hersteld op basis van informatie uit archiefmate-riaal.” Momenteel wordt er nog gewerkt aan de ruimten van de Griffie en Bureau Gemeentesecretaris en dan is fase 2 afgerond. “Ik denk dat de medewerkers blij zijn dat de rust weerkeert. We hebben zo veel mogelijk rekening met ze gehouden, maar onze aanwezigheid is natuurlijk niet onopgemerkt gebleven.”

VEElzijdighEid tRoEfVoor het stadhuis Rotterdam zijn diverse rvs dagkanten en stalen gebogen puien geleverd en gemonteerd. Ook hekwerken op het dakterras, gegoten bronzen ventilatie-roosters, omkastingen en plinten zijn door Van der Vegt geleverd en gemonteerd. Het bedrijf heeft in de afgelopen jaren al aan diverse (stadhuis) restauraties meegewerkt en ook de bronzen entreedeuren gerestaureerd.

Van der Vegt is multidisciplinair in de restauratie en levert een groot scala aan producten en diensten op dit gebied en, is gewend aan het werken in teamverband voor monu-menteneigenaren in Nederland.

Beide torenkamers zijn op een sobere maar doordachte manier ingericht als vergaderruimtes en in de ‘benen’ van de zolder zijn enkele ‘huisjes’ geplaatst die eveneens als overleg- of presentatieruimte dienst kunnen doen. Een ander opmerke-lijk detail is de horizontale daglichtgoot die over de lengte van de kap is aange-bracht. Die kap is geïsoleerd en voorzien van akoestische beplating; de oorspron-kelijke structuur is geheel bewaard gebleven. Evelyne Merkx legt vervolgens uit dat op de tweede en derde verdieping de kleine, veelal individuele kantoren plaats hebben gemaakt voor wat grotere, transparante kantoorruimtes. Omdat het te kostbaar was om in de stalen ramen dubbel glas te plaatsen, zijn ze voorzien van isolerende strips. De bekabeling in de ruimten is niet in de wanden maar in de vloer verwerkt. De oorspronkelijke stalen ramen zijn gehandhaafd, evenals de originele gietijzeren radiatoren eronder. Het kantoormeubilair is, gezien het enkele glas van de ramen en de positionering van de radiatoren, vrij van de wanden geplaatst, op de meest aangename plek in de ruimte. De bijzondere lambrisering is hersteld. “Omdat de gangen zeer ruim en breed zijn, hebben we die ruimte gebruikt om op diverse plekken zitjes te plaatsen waarin de medewerkers bijvoorbeeld even een-op-een kunnen overleggen.”

rozettenmotiefOp de begane grond tenslotte werd, naast de aanpassingen ten behoeve van de lift, eveneens Zaal 7 en het gebied eromheen

aangepakt. “De oorspronkelijke terrazzo-vloer is hersteld. Dat heeft goed uitgepakt; het ziet eruit of het altijd zo is geweest. Van Zaal 7 zijn de puien vernieuwd. Deze zijn voorzien van 180 graden draaiende deuren die tussen de uitstekende penan-ten kunnen worden geplaatst. De gang wordt zo bij de zaal betrokken. Met de deuren dicht en gordijnen ervoor is de zaal een uitstekende plek voor besloten vergaderingen.” Verder werden de trouw-zalen opnieuw ingericht. In de togen van de ramen is een raster geplaatst met een motief gebaseerd op de rozetten in de open haard. Dit raster, vrij van de toog gehouden, filtert het zonlicht mooi. In de centrale hal is de nieuwe balie van de bo-des zodanig geplaatst dat een doorgang van twee kanten gegarandeerd is. De laatste werkzaamheden van deze fase zijn die aan de kantoren van burgemeester en wethouders en de ondersteunende diensten. Naar verwachting zijn die in februari klaar.Wanneer er met de derde fase wordt begonnen is nog niet helemaal duidelijk, geeft Léon Wielaard tot slot aan. “In die fase worden onder meer de raadszaal en de kamers van de politieke partijen aan-gepakt. Die politieke partijen zitten hier te krap en verhuizen te zijner tijd naar het achterhuis. De werkzaamheden tijdens de laatste fase zijn gelinkt aan de herontwik-keling van het nieuwe stadskantoor. In 2013 krijgen we daar meer duidelijkheid over en kunnen we inschatten wanneer er met de derde fase kan worden begon-nen.” ■

Zaal 7

Torenkamer


MuSEuM aaN hEt VRijthof, EEN uNiEK gEbouw aaN EEN aaNSpREKENd plEiN

“MEER RuiMtE, VERbEtERdE RoutiNg”Het Vrijthof in Maastricht is een van de meest bekende en bruisende pleinen van ons land. Het plein ligt aan de voet van de imposante Sint Servaasbasiliek en Sint Janskerk. Maar het loont om verder te kijken dan deze twee historische kerken. Zo ligt aan de zuidkant van het Vrijthof het oudste niet-kerkelijke gebouw van Maastricht: het Spaans Gouvernement. Het complex stond in de middeleeuwen bekend als ‘porta prima’. Het pand bood in de 16e eeuw onder meer onderdak aan keizer Karel V. De ‘porta prima’ is allang niet meer één geheel, is door de eeuwen heen meermaals verbouwd en heeft verschillende functies gekend. Sinds 1973 is in het monument Museum aan het Vrijthof gevestigd. Met de huidige grootscheepse verbouwing worden twee gebouwen, het Spaans Gouvernement en het achterhuis aan de Papenstraat, weer verenigd waardoor de museale ruimte ruim drie keer groter wordt. ▼

hiStoRiSch coNStRuctiE houtwERK hERStEld Door een deskundig voorafgaand onderzoek, uitgevoerd door Marcel van Hal van Van Lierop B.V. (Echt) gespe-cialiseerd in houtconservering en-herstel en het verdrijven van vocht, is alle in het zicht/bereikbaar zijnde houtwerk geïnspecteerd. Hierbij zijn op enkele plaatsen de grote houtwormkever en gewone houtwormke-ver geconstateerd, zelfs zo ernstig dat het houtwerk constructief niet meer voldoet. Vervolgens is door Van Lierop B.V. een plan opgesteld om alleen het aangetaste houtwerk te behandelen tegen de grote houtwormkever en de gewone houtworm-kever. Tevens zullen constructief verzwakte onderdelen met epoxymortel en glasfiber staven worden hersteld. Met deze uitge-voerde werkzaamheden kan Van Lierop B.V. historisch houtwerk nog generaties lang behouden.

Tekst: Jac BuchholzFotografie: © SATIJNplus Architecten

Uitzicht vanaf loopbrug over cour na verbouwing

Aangetaste balk 2de verdieping

Vroeg. Vijf letters. Een woord. Voor ons staat het voor optimaal. Voor slim,

voor denken, voor vooruitzien. Met kennis van zowel het heden als het verleden.

Want Schakel & Schrale is van alle tijden.

Die aanpak passen we toe bij de restauratie en renovatie van paleizen, kerken,

woonhuizen, musea en monumenten. We weten als geen ander hoe er vroeger

werd gebouwd. Die kennis gebruiken we vandaag bij onze restauratie- en

renovatieprojecten. Met een groot hart voor uw pand, met noodzakelijke kennis

van details, bouwstijlen en oog voor hedendaagse gebruikerseisen, comfort en

duurzaamheid. Schakel & Schrale is een Erkend Restauratie Bouwbedrijf en wordt

steeds vaker vroeg in het traject betrokken. Hoe vroeger onze betrokkenheid,

des te eerder uw historische pand weer de meerwaarde terug krijgt die het verdient.

Voor meer informatie bel met één van onze vestigingsdirecteuren: Pim Schipper,

vestiging Amsterdam, (020) 574 52 74 of Joep Grooten, vestiging Den Haag,

(070) 359 89 90 of Robert Houben, vestiging Roermond, (0475) 39 92 22.

Hoe vroeger, hoe beter. www.schakel-schrale.nl

Waarom we ook bij het Blaauwlakenblok zo vroeg op de kaart stonden?Omdat de toekomst minstens net zo mooi moet zijn als de historie.

Waarom we ook bij het Museum aan het Vrijthof zo vroeg op de kaart stonden?Omdat de toekomst minstens net zo mooi moet zijn als de historie.

Een gezonde kijk op onroerend goed

Vestigingen in: Alphen aan den Rijn | Liempde | EchtHeerhugowaard | Assen | Mechelen (B)

Houtinsectenbestrijding | Zwamsanering Houtrestauratie met epoxytechniek | Isochips®-kruipruimteisolatie

Vochtwering | Kruipruimterenovatie | Constructiedroging Heteluchtmethode | Zuurstofarmeluchtmethode | Microgolvenmethode

Onderzoek met de videoscope | Inspectieabonnementen

www.vanlierop.nl

Van Lierop

Van Lierop

Van Lierop

Van Lierop

Van Lierop

Van Lierop Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

ISO 9001gecertifi ceerd

Stichting Restauratie Atelier Limburg

De SRAL kan u van dienst zijn met:

Conservering, restauratie, project coördinatie en advies op het gebied van:

schilderijen op paneel en doek•polychrome sculptuur•schilderingen in historisch behang•moderne en hedendaagse kunst•papier,boeken,grafiek•

Opleiding, bijscholing en adviespartner in de • Opleiding Conservering & Restauratie van de Universiteit van Amsterdamcursussen preventieve conservering•stages voor buitenlandse studenten•

Materiaaltechnisch onderzoek van kunstvoorwerpenmicroscopie en analyse van verfmonsters•röntgenonderzoek•infraroodreflectografie•historisch kleuronderzoek van monumentale schilderingen•

Publiekspresentaties van restauratieprojecten

Venue Céramique 224 - 6221 KX MaastrichtT. 043-3218444 - E. [email protected]


glaShaNdEl buyS Bij dit project wordt door Glashandel Buys de complete interieurbeglazing geleverd en gemonteerd waaronder de glazen liftschacht, glazen vloeren, balustrades, glazen bin-nenwanden en deuren alsmede de vitrinebeglazing.Het werk is vrij complex door ondermeer de toepassing van draaideuren met een extreme afmeting van ca. 1800 mm breed en 4000 mm hoog! en de bevestiging van de glazen binnenwanden aan de staalconstructie door toepassing van diverse op maat gemaakte rvs delen.Een andere uitdaging voor Glashandel Buys is de korte tijd die er ligt tussen het bepalen van de juiste maatvoering, die in nauw overleg met de hoofdaannemer tot stand is gekomen, en de uiteindelijke montage van het geheel.

“gEbouwEN zijN Nu alS hEt waRE oNdERdEEl VaN dE ExpoSitiE”Twee gebouwen bij elkaar brengen die historisch gezien ooit binding hadden en die inmiddels, gescheiden door een cour en bebouwing, op een flinke afstand van elkaar liggen, dat was de opgave waar SATIJNplus Architecten uit Born voor stond bij Museum aan het Vrijthof. De historie van beide panden zorgde echter tevens voor de nodige inspiratie, vertelt architect Rob Brouwers. “De structuur en historische ontwikkeling van het Spaans Gouvernement en het voormalige Kanunnikenhuis aan de Papenstraat zijn uitgangspunt voor het museale concept geworden, ze zijn als het ware onderdeel van de expositie. De bezoeker komt aan het Vrijthof, het heden, binnen en loopt dan terug in de tijd door het museum.”Om dat te kunnen realiseren werd in het ontwerp de poort aan de voorzijde teruggebracht, een situatie zoals die eeuwen geleden ook bestond. Omdat er echter geen enkel spoor meer van aanwezig was, leidde deze ingreep in eerste instantie tot een discussie, geeft Brouwers aan. Uiteindelijk gingen alle betrokken partijen akkoord.“Belangrijk is verder de overkapping boven de cour. De binnenplaats is nu de centrale ruimte die voor allerlei doeleinden kan worden gebruikt. De overkapping bestaat uit opblaasbare luchtkussens, gemaakt van een zeer transparante kunststof (Texlon Foil van Vector Foiltec), zodat het daglicht optimaal kan binnenvallen. Wel is er een zonwerende folie op aangebracht. Met een eigen construc-tie is het geheel reversibel, zodat het indien nodig in de toekomst zonder problemen weer verwijderd kan worden.”Op de cour is verder een opmerkelijk bouwwerk gereali-seerd. Noodzakelijk, aldus Brouwers, om een achttiende-eeuwse stijlkamer in onder te brengen. “Die paste niet in een van de gebouwen en was dus een blokkerend element in de ruimtelijke ontwikkeling. De oplossing vonden we in dit bouwwerk ‘op poten’ dat nu – voorzien van een lift – tevens als trait d’union tussen voor- en achterbouw functioneert. Het binneninterieur is achttiende-eeuws, aan de buitenzijde sluit de uitstraling aan bij die van de cour. Zo is er voor elke uitdaging een oplossing gevonden en is er een achtvormige routing ontstaan die de bezoeker op een logische en prettige manier langs de collecties leidt.”

Meer ruimte en een verbe-terde routing”, zo omschrijft Monique Dickhaut, directeur en conservator van Museum

aan het Vrijthof, bondig het resultaat van de momenteel in uitvoering zijnde werkzaam-heden. “We krijgen nu de ruimte om het verhaal over de vijf eeuwen geschiedenis van het Maastrichtse ambachtswerk en cre-atief ondernemerschap goed te vertellen. We moesten tot nu toe het museum bij een tijdelijke tentoonstelling ontruimen. Nu is er ruimte voor wisseltentoonstellingen. Daar-naast komt er een logische route die – vanaf de twintigste eeuw – stapsgewijs terug in de tijd gaat. Met daarbij op diverse plaatsen een link tussen het tentoongestelde en de historie van het gebouw.”

porta primaMuseum aan het Vrijthof was tot voor kort uitsluitend gehuisvest in het voormalige Spaans Gouvernement. Het complex stond in de middeleeuwen bekend als ‘porta prima’, zijnde het eerste claustrale huis aan de claustrale singel behorende bij het kapittel van Sint Servaas. De ‘porta prima’ bestond uit het Spaans Gouvernement, samen met bebouwing aan de Jacobstraat en de Papenstraat. Het geheel deed vanaf de zestiende eeuw dienst als onderkomen voor de hertogen van Brabant/koningen van Spanje tijdens hun bezoeken aan Maastricht. Dat Museum aan het Vrijthof uiteindelijk onderdak vond in het Spaans Gouvernement is dan ook niet toevallig. Het gebouw heeft een bouwen gebruiks-

geschiedenis die nauw is verbonden met de stad Maastricht, zoals het museum op haar beurt die geschiedenis middels haar collectie toont. Het Spaans Gouvernement kende in eerste instantie een achterhuis aan de Papenstraat. Dat werd in de achttiende eeuw verbouwd tot woonhuis door Mathi-eus Soiron in opdracht van Herman Joseph Neys. Dat woonhuis gaat nu onderdeel van het museum uitmaken. De tussenliggende cour is inmiddels overkapt. Het binnenhof heeft zijn ruimtelijkheid teruggekregen doordat alle in de loop der jaren gereali-seerde aanvullende bebouwing is gesloopt.

boekWaardeMonique Dickhaut vertelt dat het Spaans Gouvernement en de achterliggende woning lange tijd bezit waren van de ge-meente. Het koppelen van beide was echter lastig, omdat het gebouw aan de Papen-straat werd verhuurd als woning. Toen die vrij kwam, kwam het plan voor uitbreiding in een stroomversnelling. “In 2006 kwamen we in gesprek met Stichting Elisabeth Strouven. Deze stichting komt voort uit de armen- en ouderenzorg; tegenwoordig steunt ze organisaties en verenigingen in Maastricht en omgeving en houdt ze zich bezig met het behoud van monumentale gebouwen in de stad. De stichting gaf aan 2 miljoen euro in Museum aan het Vrijthof te willen investeren, mits ze het pand in eigendom kon krijgen.” De gemeente wilde aan die constructie wel meewerken, vertelt Dickhaut, en ze droeg het gebouw tegen de boekwaarde – 9.000 euro – over aan de ▼

“

Bovenaanzicht panden na verbouwing


“goEd VooRbEREid bEgoNNEN”Eigenlijk had hoofdaannemer Schakel & Schrale na de aanbe-steding in december 2010 in januari van dit jaar meteen met de werkzaamheden aan Museum aan het Vrijthof moeten begin-nen. “We hebben echter de tijd genomen om ons goed voor te bereiden”, maakt projectmanager Robert Houben duidelijk. “Je hebt namelijk te maken met monumentale gebouwen die met behoud van het authentieke karakter heringedeeld moeten worden.”Het werk begon voor Schakel & Schrale met het strippen van het Spaans Gouvernement en het woonhuis aan de Papenstraat. Ook van de cour werd alle bebouwing verwijderd. Daarna kon met de herindeling en restauratie worden begonnen. Vooral de overkapping boven de cour vroeg daarbij veel aandacht. “Het aanbrengen van die overkapping luisterde heel nauw, we hebben dan ook veel tijd in de engineering ervan gestoken. De overkapping mocht niet op de monumenten rusten en heeft dus een eigen draagconstructie. Dat alles moet precies aanslui-ten op de bestaande bebouwing. Een andere forse ingreep was het terugbrengen van de rijtuigpoort aan de voorzijde.”Het werk verloopt voorspoedig, mede dankzij de gedegen voorbereiding, zegt Houben. “De ontdekking van enkele kelders heeft niet tot vertraging geleid. Eind van het jaar verwachten we met onze werkzaamheden klaar te zijn. Dan kan er met de afwerking en inrichting worden begonnen.”

EEN VEElVuldig toEgE-paStE NatuuRStEENMergelsteen is in Maastricht en omstreken al eeuwen een veel toegepaste natuursteen, getuige de vele gebouwen, kerken, kloosters en woonhuizen waarin deze steen terug te vinden is. De groeves, die in volksmond mergelgrotten worden genoemd, zijn na het stoppen van de mergelwinning een bekende trek-pleister voor de toerist geworden. De uitstraling van het Spaans gouvernement wordt voor een groot deel bepaald door de mergelsteen. Deze steen wordt dan ook gebruikt om de noodzakelijke aanpassingen aan de muren van zowel de voorgevel als de wanden van de nieuwe binnenruimte uit te voeren. Om in het Spaans Gouvernement het verschil te accentueren tussen de nieuw geplaatste mergelsteen in de ramen en de historische gevel worden de mergelblokken twee centimeter dieper geplaatst. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door Mergelbouw-steen P. Kleijnen v.o.f. Dit bedrijf is gespecialiseerd in het winnen, verwerken, bewer-ken en restaureren van en met deze steen. Het bedrijf is sinds 1983 gevestigd aan de Bergstraat 31 te Sibbe en ligt dan ook bijna direct aan de ingang van de Sibbergroeve, de enige groeve waar nog mergelsteen gewonnen wordt. De grote mergelblokken worden hier op maat gezaagd en indien nodig bewerkt tot ornamenten. Hierna worden deze steen door ervaren medewerkers van Mergelbouwsteen geplaatst en afgewerkt.

stichting in plaats van tegen de taxatiewaar-de, die naar schatting rond het miljoen ligt. Dat bood de stichting de ruimte om niet 1 maar 2 miljoen euro in de verbouwing en restauratie van de monumenten te steken. De gemeente droeg op deze manier 1 mil-joen euro bij en de provincie matchte deze bijdrage eveneens met 1 miljoen euro. “Het totale kostenplaatje was geraamd op een kleine 6 miljoen euro. Dat betekende dat wij zelf voor het restant, uiteindelijk zo’n 1,65 miljoen euro moesten zorgen.”

rode mergelEen fors bedrag voor een normaal gesproken niet-gesubsidieerd museum, erkent Monique Dickhaut, dat inmiddels nagenoeg binnen is. “Tefaf ondersteunt ons, evenals diverse fondsen, stichtingen, bedrijven en particulieren. Verder hebben publieksacties het nodige opgeleverd.” Met het oog op de door de provincie verstrekte subsidie moest het project voor 1 januari 2011 zijn aanbesteed. Behalve het ondertekenen van het contract met Stich-ting Elisabeth Strouven stond 2010 in het teken van de aanbesteding, het plannen en het aanvragen van de diverse vergun-ningen. Inmiddels is het werk in volle gang. Belangrijkste ingrepen zijn volgens Monique Dickhaut het overdekken van de cour en het veranderen van de voorgevel. “Alle storende bebouwing tussen Spaans Gouvernement en het achttiende-eeuwse woonhuis is verwijderd. De cour gaat nu dienen als centrale ruimte. Mensen kunnen er vrijblijvend binnenlopen, een kaartje ko-pen en dan het museum bezoeken. Er komt een museumcafé en -winkel. Tevens kan het binnenplein voor allerlei activiteiten en uitvoeringen worden gebruikt – belangrijk voor ons als niet-gesubsidieerd museum. Daar is bij het overkappen rekening mee gehouden. De kap bestaat uit een uniek

luchtkussensysteem en is gemaakt van hoogwaardig materiaal dat zorgt voor een goede akoestiek en dat het zonlicht filtert. Met de overkapping stoppen we tevens het verval van de uit mergel met het bijzon-dere rode pigment bestaande achtergevel van het Spaans Gouvernement.”

opgetilde bebouWingOm mensen uit te nodigen binnen te lopen, wordt tevens de gevel aan de Vrijthofzijde aangepast. De kleine voordeur verdwijnt en de ooit dichtgemaakte grote koetspoort wordt in ere hersteld. Bezoe-kers lopen in de toekomst door een grote entree rechtstreeks naar het binnenplein. Op dat binnenplein komt bovendien een opgetilde bebouwing te staan, “een doos op poten”, verduidelijkt Monique Dickhaut. “Zo blijft de ruimtelijkheid intact. In die bebouwing wordt een achttiende-eeuwse stijlkamer ingericht met een historische betimmering.” In beide monumentale gebouwen komen diverse stijlkamers uit verschillende historische periodes. De rou-ting is zodanig dat de bezoeker terug in de tijd wandelt, zowel wat de vaste tentoon-stelling als de bebouwing betreft. Verder, geeft Dickhaut aan, is het museum na de verbouwing ook qua veiligheid en installa-ties helemaal afgestemd op de tegenwoor-dige eisen. De afronding van de uitbreiding en herinrichting staat gepland voor 14 maart 2012, aan de vooravond van Tefaf. Dan vindt een pre-opening plaats, waarbij in samenwerking met Tefaf een bijzondere tentoonstelling rondom 25 jaar Tefaf wordt gepresenteerd. Enkele maanden later, in juni, is de officiële opening. Dan zal de langverwachte expositie ‘Maastrichts Zilver, duurzame glans’ plaatsvinden. “Tussen die twee data hebben we dan nog de tijd om de laatste puntjes op de ‘i’ te zetten”, besluit Monique Dickhaut. ■

Vooraanzicht na verbouwing


Tekst: Jac BuchholzFotografie: Ten Broeke

oNdERzoEK hERbEStEMMiNg KERKEN

“hERbEStEMMiNgSpRocES VRaagt RuSt EN tijd”De komende vijf à tien jaar komen er naar schatting 1.200 kerken leeg te staan, zo blijkt uit een onderzoek van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Dat komt neer op zo’n twee kerken per week. Veelal gaat het daarbij om monumentale gebouwen. Welke nieuwe bestemming moeten die gebouwen krijgen en vooral: hoe werk je daarnaar toe? Die vraag stond centraal in het onderzoek dat Bjorn ten Broeke verrichte in het kader van de eerste fase van zijn opleiding Master in Business Administration aan de TSM Business School in Enschede.

Het is geen zomaar gekozen onderwerp voor zijn onder-zoek. Bjorn ten Broeke houdt zich in het dagelijks leven

bezig met transformatie- en herbestem-mingsstudies. Voorheen voor Nibag, nu voor bouwbedrijf Plegt-Vos. In de afgelopen jaren was hij betrokken bij ruim twintig onderzoeken, niet alleen met betrekking tot kerken, maar onder meer ook monumentale fabrieksgebouwen en ziekenhuizen. Daarbij bleek dat de projectgerichte aanpak die standaard ge-volgd wordt, telkens weer voor stagnatie zorgde waardoor geplande deadlines niet gehaald werden. “Bij een project wordt een bepaalde tijdlijn uitgezet”, legt Ten Broeke uit. “Die is echter opgezet zonder dat er veel rekening wordt gehouden met de gevoeligheden die er rondom een herbestemming kunnen ontstaan. Je krijgt

te maken met mensen met verschillende achtergronden – eigenaars, omwonenden, mensen die op een andere manier een band met een gebouw hebben zoals een kerkgenootschap. Bij die partijen speelt de emotie vaak een belangrijke rol. Ga je daar niet goed mee om, dan zorgt dat voor weerstand en vervolgens stagnatie.”

sociaal ankerpuntHet is een praktijksituatie die Ten Broeke al meer dan eens heeft meegemaakt. “Een ontwikkelaar of aannemer heeft het vaak te druk om veel tijd te besteden aan de gevoelens die rondom een herbestem-ming spelen. Dat is vanuit economisch oogpunt niet vreemd. Maar bij belang-hebbenden ontstaat het idee dat ze niet bij het proces worden betrokken, dat ze geen enkele inbreng hebben. Dat moet dus beter worden aangepakt.” Hoe zorg je ervoor dat de omgeving zich wel bij zo’n herbestemmingsproces betrokken voelt, was dus de vraag die Ten Broeke als uitgangspunt voor zijn onderzoek nam. Hij richtte zich daarbij op kerkgebouwen omdat, zo zegt hij, die het meest complex zijn. “De algemene opinie luidt dat een kerk niet veel mogelijkheden biedt. Daar ben ik het niet mee eens. Die zijn er zeker, en daarvoor hoef je echt geen drastische ingrepen door te voeren. Daarnaast is de kerk onderdeel van de maatschappij, het is een sociaal ankerpunt, voor gelovigen en niet-gelovigen. Krijg je het bij een kerkgebouw voor elkaar een herbestem-ming goed te laten verlopen, dan lukt het bij andere monumenten ook.”

verHalenkeukenBegin het proces op een heel open, abstracte wijze, zonder het meteen over een specifieke functie te hebben, zo luidt één van de conclusies in het onderzoek.

Voor de kerk in Annerveenschekanaa zijn meer-dere varianten mogelijk, van culturele invulling tot een combinatie van cultuur en wonen


“Ontwikkelaars en aannemers zullen het niet graag horen, maar een herbestem-mingsproces vraagt rust en tijd”, glimlacht Bjorn ten Broeke. “De tijd die en het geld dat het in het begin kost, verdien je op de lange termijn echter terug.” In het begin, zegt Ten Broeke, is het vooral een kwestie van luisteren. “Laat mensen met voorstel-len komen, ook al is duidelijk dat ze niet realiseerbaar zijn. Verzorg een busreis naar andere, soortgelijke projecten met een verschillende uitkomst, houd een presen-tatie, rondleidingen. De meeste suggesties zullen betrekking hebben op een culturele functie of een woonfunctie. Dat is niet altijd logisch. De cultuursector heeft het momenteel moeilijk, moet het met minder subsidies doen. Dan is het niet handig van een kerk een concertzaal of expositieruimte te maken als je weet dat die zichzelf niet kan bedruipen. Een dokterspraktijk, VVV of de combinatie zorg en wonen ligt wellicht meer voor de hand.” Dat hoeft aan het begin van het proces echter niet besproken te worden, bena-drukt Ten Broeke. Hij noemt ‘de verhalen-keuken’ als een goede start: bijeenkomsten met belanghebbenden en omwonenden waarbij over van alles en nog wat met betrekking tot het monument kan worden gesproken.

psycHologieHet is een eerste stap in een proces waarbij emotioneel betrokken partijen geleidelijk

naar een juiste aanpak voor herbestem-ming worden geleid, zonder dat ze het idee krijgen voor het blok te worden gesteld. Tevens krijgen ze de tijd die trans-formatie een plek te geven. Ten Broeke erkent dat het een sociale, ‘softe’ aanpak is die niet past bij de bouwen vastgoedwe-reld. “Met een vervolgonderzoek richt ik me dan ook op de vraag of er in die wereld wel de juiste mensen actief zijn voor die benadering. In de vastgoedbranche is men gewend projectgericht te werken, op iedere minuut te letten. Dat zullen de mensen die een herbestemmingsproces begeleiden los moeten laten. Niet het za-kelijke maar het gevoel moet leidend zijn. Psychologie speelt een belangrijke rol.” Volgens Ten Broeke zijn er in het verleden al meerdere onderzoeken gedaan naar de problematiek rondom herbestemmingen, maar die zijn in de vergetelheid geraakt. “Ik heb er een aantal ingezien. Ze zijn zeker bruikbaar, al missen ze allemaal voldoende aandacht voor het aspect emotie.” Dat aspect is in Ten Broekens onderzoek dus wel meegenomen. Hij zoekt momenteel naar een of twee projecten om zijn bevin-dingen in de praktijk te brengen. “Ik denk dat het voor iedereen belangrijk is dat een herbestemmingstraject soepel en zonder stagnering verloopt. Door nu in de praktijk te onderzoeken welke competenties men-sen die zo’n traject begeleiden moeten hebben, kunnen we een belangrijke stap vooruit etten.” ■

Foto: bovenstaand enkele impressies van de transformatie en herbestemming van de Lichtfabriek, Het Waterleidinggebouw en Transformatiegebouw in Gouda. Het betreft een transformatie en herbestem-ming van industriële functie naar restaurant, kantoren, seat to meet en horeca. Dit alles in combinatie met het achtergelegen, herbouwde hotel. Het totaal staat bekend onder de naam Het Bolwerk Gouda.

bouwen aan monumenten 6 2011

Documents