branka raunig - umjetnost i religija prahistorijskih japoda

8/8/2019 Branka Raunig - Umjetnost i Religija Prahistorijskih Japoda

1/298

SADRAJ

Predgovor.....................................................................................................................5UMJETNOST I RELIGIJA PRAHISTORIJSKIH JAPODA .......... ........... ........... ...... 7

Uvod............................................................................................................................. 7JAPODI..........................................................................................................................11

BOGOVI OD GLINE ..................................................................................................25A. Na posudama.........................................................................................................25B. Predstave na piramidalnim tegovima.....................................................................34C. Terakote - Bogovi od gline.................................................................................... 38Ripa i ire susjedstvo.............................................................................................45

GOVOR BRONZE .......................................................................................................67A. Predstave predmeta ...............................................................................................67B. ivotinjske predstave.............................................................................................77C. Ljudske predstave................................................................................................116Muke figure ............................................................................................................117enske figure........................................................................................................... 124Figure neodreenog pola........................................................................................ 132Ljudske maske.........................................................................................................135Dijelovi ljudskog tijela...........................................................................................140

Kompozitne predstave............................................................................................. 142Razvoj japodskog stila ...........................................................................................146

JANTAR I STAKLO ................................................................................................. 175Jantar ........................................................................................................................175A. ivotinjske predstave ..........................................................................................175B. Ljudske predstave................................................................................................180Staklo .......................................................................................................................185A. ivotinjske predstave ..........................................................................................185B. Ljudske predstave................................................................................................187Import Baltika .........................................................................................................188

PRIE SA KAMENA................................................................................................191Ljudska figura ......................................................................................................... 192Sepulkralni objekti .................................................................................................. 196Dekorativni elementi..............................................................................................202A. Ornamenti............................................................................................................ 203


2/298

4

B. Predstave predmeta.............................................................................................. 204C. ivotinjske predstave..........................................................................................212D. Ljudske predstave................................................................................................218Sadraj i rekonstrukcija figuralnih scena ............................................................. 222Problemi datiranja................................................................................................... 230

DUHOVNOST JAPODA............................................................................................253RESUME ..................................................................................................................... 261Art and Religion of Prehistoric Yapodi...............................................................261Introduction.............................................................................................................. 261Yapodi...................................................................................................................... 261Territory................................................................................................................... 261History......................................................................................................................262Settlements, Way of Living and Agriculture............................................................263Necropolis and Way of Burying...............................................................................263Chronology and Periodization..................................................................................263Cults and Religion.................................................................................................... 264Social System........................................................................................................... 264Fine Art in Yapodis Creativity................................................................................264

Gods of Clay ............................................................................................................264Ripa and broader neighbourhood ........................................................................ 266Bronze speech .........................................................................................................267Amber and glass..................................................................................................... 269Stories in stone....................................................................................................... 269Sepulchral Objects ................................................................................................... 270Yapodis spirituality................................................................................................271

Bibliografija ................................................................................................................. 275Indeks pojmova...........................................................................................................295Biljeka o autoru ..........................................................................................................301


3/298

5

PREDGOVOR

Ova knjiga je nastala kao rezultat etrdesetogodinjeg istraivanja japodskekulture, prvenstveno na prostoru sjeverozapadne Bosne, odnosno na irem prostoruoko srednjeg toka rijeke Une, ali i sveukupnih ostataka japodske etnike zajednice nateritoriji koja je obuhvatala i dananju Liku i Gorski Kotar u republici Hrvatskoj, amoda i Belu Krajinu u Sloveniji. Sadraj knjige predstavlja neto skraeni i,najnovijim podacima, dopunjeni tekst doktorske disertacije predate marta1992.godine, na studiju arheologije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu,ali zbog rata u Bosni i Hercegovini (1992-1995), odbranjene tek 1997.g.

Dugogodinji rad na poloaju kustosa u Bihakom muzeju (sada Muzej Unsko-sanskog kantona) obuhvatio je brojna terenska istraivanja, ije sam rezultateobjavila kroz niz lanaka u strunim asopisima. Kako sam bila jedini arheolog naprostoru od cca 5.000 km obraivala sam sve vrste arheolokih nalaza poev odprahistorije, preko antike do kasnog srednjeg vijeka, ali je moj osnovni interes tokomitavog radnog vijeka bio usmjeren prvenstveno na materijalne ostatke kultureplemena Japoda, najstarijih, po imenu poznatih, stanovnika sjeverozapadne Bosne,koji su ovdje ivjeli tokom eljeznog doba, u posljednjem mileniju stare i u prvimvijekovima nae ere. U Bihakom polju su ve ranije bili otkriveni kameni spomenicisa monumentalnim likovnim ukrasima (i sama sam imala sreu da iskopam posljednji naeni primjerak japodske umjetnosti na kamenu), te je i mojeinteresovanje zaokupljala umjetnost koju su Japodi stvarali. Kako je umjetnostvijekovima bila vezana uz religije, odnosno u slubi religija, nastojala sam daotkrijem i u japodskoj umjetnosti tragove duhovne osnove, odnosno elementereligijskih vjerovanja. Ta istraivanja i razmatranja iznosim u ovoj knjizi na uvidprvenstveno arheolozima i historiarima, ali i kompletnoj javnosti.

Na ovom mjestu elim jo jedanput da se zahvalim onim osobama koje su mepodravale i pomagale od mojih prvih razmiljanja o ovoj temi, a kojih vie nemameu nama. To su na prvom mjestu moj suprug, akademik, prof. dr Borivoj ovi,koji je na izvjestan nain bio moj "privatni mentor" iiji su savjeti i kritike na pojedinedijelove teksta, bili od neprocjenjive koristi i znaajno doprinijeli kvalitetu djela.

Zatim mom bratu i majci, dr Vladimiru i Mili Raunig, koji su utjecali na mene da neposustanem onda kada sam se susretala sa raznim problemima, kao to je npr.


4/298

6

nedostatak literature. Isto tako dugujem zahvalnost i akademicima prof. drDragoslavu Srejoviu i prof. dr Milutinu Garaaninu, koji su sa mnogo dobre voljeiitali ovaj tekst i veoma povoljno ga ocijenili.

Od kolega arheologa posebnu i neizmjernu zahvalnost dugujem gospoi Rui

Drehsler-Bii, koja mi je nesebino dala na upotrebu crtee relevantnih figuralnihobjekata iz svoga neobjavljenog kataloga japodskih nalaza. Takoe se zahvaljujemkoleginicama Lidiji Bakari, Dubravki Balen-Letuni i dr Nives Majnari-Pandi za pruenu pomo prilikom pregleda japodskih nalaza sa prostora Hrvatske uArheolokom muzeju u Zagrebu.

II

Duna sam zahvalnost i kolegi Slobodanu Kudri koji je sa velikim trudom i panjom izradio crtee nekoliko stotina japodskih objekata, prema mojim

predlocima, ime je knjiga znatno dobila na kvaliteti. I najzad zahvaljujem segospoi mr Lidiji Fekei, ne samo za njeno izvanredno viekratno gostoprimstvo uSarajevu, ve i za raznovrsnu tehniku pomou fazi priprema za publikaciju knjige.

Takoe, zahvalnost dugujem i kolektivu nekadanjeg Regionalnog muzejaPounja, sada Muzeja Unsko-sanskog kantona u Bihau u kojem sam provela najveidio svoga radnog vijeka na istraivanju japodske materijalne i duhovne kulture.

Ova knjiga je objavljena zahvaljujui razumijevanju i pomoi od strane Fondacijeza izdavatvo Fondacije za nakladnitvo Sarajevo i njenom predsjedniku Odbora povjerenika Fondacije, gospodinu Ivanu Lovrenoviu, kao i lanova Odbora, teCentra za balkanoloka ispitivanja Akademije nauka i umjetnostni Bosne i Herce-govine, kao i direktora Centra gospodina prof. Devada Juzbaia, koji su ocijenili

vrijednost ponuenog rukopisa i znaajnom podrkom omoguili publikovanje.

Biha, 2004. godine Branka Raunig


5/298

7

UMJETNOST I RELIGIJA PRAHISTORIJSKIHJAPODA

UVOD

Prikazivanje ljudskih ili ivotinjskih figura bilo kojim nainom likovnogizraavanja postojalo je od najstarijih perioda ljudske historije, od peinskih crteapaleolitskog ovjeka, skulptura i figurina neolitika, kroz metalne periode prahistorije,preko antike i srednjeg vijeka sve do naih dana. U pojedinim periodima ili upojedinim drutvenim zajednicama elementi figuralike bivali su vie ili manje

potisnuti ornamentalnim, geometrijskim nainom izraavanja likovnosti. Likovnostavaralatvo u bilo kojem obliku sadravalo je u sebi izuzetnu mnogoznanost, te je,prilikom arheolokih istraivanja, svaki objekt koji sadi elemente figuralnogprivlaio posebnu panju, predstavljao svojevrstan izazov za to dubljim i potpunijimprodiranjem u unutranji sadraj, u simbolina znaenja i duhovni smisao figuralnogoblika.

Kao to u pojedinim epohama ili uim periodima pretee figuralno nadgeometrijskim i obrnuto, tako su i neke drutvene zajednice bile manje, a neke vie"osjetljive" prema figuralnom izraavanju. Japodi predstavljaju jednu od takvihprahistorijskih populacija na sjeverozapadnom Balkanu u ijem je kulturnom izrazusadrana snana figuralna komponenta. Ova tendencija japodske kulture najveim

brojem do sada poznatih primjeraka usmjerena je na primijenjenu umjetnost i sitnuplastiku, ali na ogranienom broju objekata dostie nivo monumentalne figuralneumjetnosti visokog dometa. Ogromnu veinu figuralnih objekata kreirali su samiJapodi, bez obzira na utjecaje sa irih alpskih, mediteranskih i podunavskih prostora.U isto vrijeme, veina prahistorijskih populacija u bliem i udaljenijem susjedstvu,svoju likovnost manifestira razvojem geometrijskog stila, dok malobrojni figuralniobjekti uglavnom predstavljaju uvozne objekte, a rijetko domae stvaralatvo.

Sa razvojem historiografije i arheologije u naoj zemlji, uz ostale prahistorijskekulture i skupine plemena, i Japodi su privukli intenzivniju panju istraivaa ve uposljednjim decenijama XIX vijeka. Interes historiografa bio je usmjeren na podatkekoje donose antiki izvori o borbama protiv Rimljana, kao i na podatke antikih

itinerera, na osnovu ega su razmatrani odnosi Japoda prema Rimu i odreivana japodska teritorija. Krajem istog vijeka, u vezi s osnivanjem muzeja u Sarajevu i


6/298

8

Zagrebu, i na teritoriji Japoda organizirana su velika iskopavanja znaajniharheolokih lokaliteta, ime je panja usmjerena na karakteristine ostatke njihovekulture. Meu nalazima su se pojavili i figuralno oblikovani objekti, od kojih su nekiodmah izazvali interesovanje najeminentnijih strunjaka toga vremena.1

Vrijeme izmeu dva svjetska rata nije pogodovalo arheolokim istraivanjima, alii u tom periodu pojavljivali su se pojedinani nalazi, uglavnom kamenih objekata izperioda rimske vlasti, a ponekad i objekti autohtone japodske kulture, meu kojimasu najznaajnije japodske kamene urne.2 U to vrijeme objavljeni su i nalazi iz Viniceu Sloveniji, za koje se smatralo da takoe pripadaju japodskoj kulturi, 3 a rasprave ilidijelove rasprava o pitanjima vezanim za Japode objavljuju i drugi autori.4

Poslije drugog svjetskog rata poinje serija sistematskih istraivanja japodskekulture. Pregledaju se poznati, otkrivaju novi arheoloki lokaliteti, organiziraju veaarheoloka iskopavanja, naroito na podruju Bihake kotline i Like. Kao reztultatovih istraivanja pojavila su se nova saznanja i novi materijal, meu kojima i itav nizfiguralno oblikovanih i ukraenih objekata (ulomci kamenih urni sa figuralnim

predstavama, figure na metalu, figurine od jantara, neke predstave na keramici) koji jezahtijevao i omoguavao kompleksnije interpretacije ne samo novih, ve i ranijihnalaza, pa ak doputao i sintetiziranje rezultata, to je dovelo do toga da se kulturom,umjetnou i historijom Japoda bavi itava plejada istraivaa.5 Kroz rasprave jeosvijetljena historija Japoda, ocrtani su obrisi japodske teritorije, razvoj i fizionomija

1 Brunmid, 1897, 163-164; isti, 1901, 63-72;uri, 1898, 617-656: isti, 1908, 149-179; Hoernes,1892, 7-11; isti, 1895, 516-518; Kohen, 1829, 35-85; Ljubi, 1881, 11-14; isti 1885, 1-11; isti,1895, 516-50; 1889, 192 .; Patsch, 1896, 113-139; isti, 1898, 335-364; isti, 1900, 111; Radimsk,1893, 237-308; 369-466; 575-636; isti, 1893a, 129-138; isti, 1894, 495-520; 1894a, 697-710;Tomaschek, 1880, 497-528; 545-567; Veith, 1914, 112.

2 Sergejevski, 1936, 211-226; isti, 1939, 7-14; isti, 1938, 95-113; 1943, 133-160.3 Loar, 1934, 5-91. Danas je pripadnost nekropole u Vinici kulturi Japoda stavljena

pod znak pitanja.4 Degrassi, 1930, 261-299; isti, 1931, 455; Dobija, 1929, 303 ; Mayer, 1936, 137-182; isti, 1940,

189-199; isti, 1941, 69-73; Otir,1929, 87-1133; Pick-Schmid, 1924, 277-308; Truhelka, 1941, 135.5 Alfldy, 1964, 55-104; isti, 1965, 233 ; Benac, 1984, 144-147;ovi, 1976, 133-167;remonik,

1956, 127-136; ista 1957, 127-1412; ista 1957a, 217-234; ista 1959, 103-111; Drechsler-Bii,1956, 36-51; ista, 1958, 35-60; ista, 1961, 67-114; ista, 1962, 195-312; ista 1964, 69-72; ista 1983,374-389; ista 1987, 391-441; Gabrovec, 1965, 21-63; isti, 1964, 215- 252; Jovanovi, 1984,70-78; Katii, 1964, 9-58; isti, 1965, 53-76; isti, 1972, 126-127; Kozlii, 1980, 124-126; isti,1982, 15-32; isti, 1983, 109-118; isti, 1990, 417 str.: Laviosa Zambotti, 1954, 304-309; Mari,1964, 177-213; isti, 1968, 5-79; isti, 1975, 39-44; Mirosavljevi, 1957, 5-20; isti, 1959, 47-53;Raunig, 1968, 81-98; ista, 1968a, 99-105; ista, 1972, 23-51; ista, 1981, 141-161; ista, 1982, 1-14;Rendi-Mioevi, 1953, 211-226; isti 1982, 1-10; isti, 1984, 65-80; Sergejevski, 1950, 45-93; isti

1965, 119-142; Srejovi, 1963, 49-85; Stipevvi, 1962, 294-297; isti, 1963, LX str.; isti 1981,5-204; Sui, 1960, 464-465; isti, 1975, 109-118; Vasi, 1965, 149-162; isti, 1967, 220-229; isti1967, 47-57.


7/298

9

materijalne kulrture, kao i pojedini segmenti duhovnosti. Od objekata likovnogkaraktera iz japodske zaostavitine posebnu panju su privlaili objekti od kamena -japodske urne - kojima je posveeno vie rasprava, dok su oni od drugih materijalaveinom obraivani u sklopu ukupnog prikaza nalaza sa pojedinih iskopvanja.

U ovom tekstu prikazane su i interpretirane sve vrste objekata sa karakteristikamafiguralnosti naene na japodskoj teritoriji, prvenstveno one koje se mogu pripisati japodskom stvaralatvu, ali isto tako i importovani objekti koje su Japodiupotrebljavali. Kako umjetnost nastaje u okvirima ukupnog kulturnog izraza nekezajednice kao integralni dio, prethodno e biti prikazana dosadanja saznanja oteritoriji i historiji Japoda (koliko se mogu rekonstruisati na osnovu antikih literarnih iarheolokih izvora), o hronologiji i periodizaciji arheoloke grae, o naseljima iprivredi, nekropolama i nainu sahranjivanja, drutvenom ureenju, kultovima ireligiji Japoda, pa i o njihovoj umjetnosti.


8/298

Japodski nakit iz groba u Kuduzoviima kod Ostroca na Uni

10


9/298

11

JAPODI

Meu prahistorijska plemena na sjeverozapadnom Balkanu spadaju i Japodi, ijisu pripadnici nastanjivali relativno veliki prostor. Utvreno je da su se Japodi kaoetnika grupa formirali na ovom tlu i da nisu znatnije mijenjali prvobitno podruje.Koliko je mogue zapaziti, razvoj japodske kulture iao je ravnomjerno, bez nekihizrazitijih preloma. ak ni tako znaajan historijski dogaaj kao to je rimskaokupacija japodske zemlje nije doveo do otrih promjena u materijalnoj kulturi.Objekti rimske provincijalne mode upotrebljavaju se ravnopravno s domaimoblicima, a dostignua rimske civilizacije, posebno u duhovnoj oblasti (latinski jezik i

pismo, kultovi, vjerovanja idr.) prihvataju u poetku samo gornji slojevi japodskogdrutva. Tokom vievjekovne rimske vlasti Japodi su svakako u znatnoj mjeriromanizovani, ali su ipak sauvali neke elemente sopstvene kulture koje su, u perioduSeobe naroda, predali starim Slovenima, sa ijim doseljenjem na nae prostore upotpunosti nestaje japodski identitet.

Teritorija. Pitanje prostora koji su Japodi nastanjivali rjeavano je preteno naosnovu podataka iz antikih izvora, ali i uz pomo do sada otkrivenih, po mnogoemu, specifinih materijalnih ostataka njihove kulture. Smatra se, da su Japodinaseljavali veliko podruje koje je obuhvatalo: iri prostor oko srednjeg toka Une kodBihaa u Bosni, dananju Liku i Gorski Kotar u Hrvatskoj i, moda, Belu Krajinu u

Sloveniji.6

Naravno, teko je sa sigurnou odreivati preciznije granice, s jednestrane zbog neravnomjerne i nedovoljne istraenosti, a sa druge stoga to se moraraunati i s jaim ili slabijim mijeanjem neposredno susjednih plemena u graninompojasu, kao i sa injenicom da plemenske granice nisu predstavljale stalnu i vrstofiksiranu liniju u smislu dananjih granica. Takoe, treba raunati sa proirivanjem ilismanjivanjem teritorija jedne plemenske zajednice na raun susjeda u razliitimperiodima njene historije. Smatra se, da je juna granica prema Liburnima iladolinom rijeke Zrmanje, zatim jugozapadno i zapadno masivom Velebita, mada jejo uvijek otvoreno pitanje da li su Japodi u nekom periodu svoje istorije drali dioobale Jadranskog mora u dananjem Podgorskom kanalu.7 Iako su o tome miljenjapodijeljena, pretee ono po kome su Japodi prije bili primorci nego pomorci, posebno

6 Ljubi, 1886, 38-50; Hoernes, 1888,243-245;ovi, 1976, 134; Drechsler-Bii, 1987, 392-394.7 Sui, 1967, 45-49; Kozlii, 1983, 1o9-117.


10/298

12

s obzirom na vjekovnu talasokratiju neposrednih susjeda Liburna.8ini se, da suizmeu Japoda i Liburna postojali manje vie prijateljski odnosi, s obzirom naarheoloki dokumentovanu dosta intenzivnu i dugotrajnu razmjenu dobara. Nasjeverozapadu, sjeveru i sjeveroistoku, prema Kolapijanima, Karnima i Histrima

japodska zemlja protezala se do planine Snenik i gornjih tokova Mrenice, Korane iGline. Sudei po antikim vijestima o zajednikim pohodima na rimske gradoveAkvileju i Tergeste, izgleda da su meu plemenski odnosi Histra, Karna i Japoda, barpovremeno, bili takvi da su omoguavali odreeni nivo saradnje. Granica premaistoku stavlja se na desnu obalu Une, obuhvatajui, vjerovatno i sjeverozapadneobronke planine Grme izmeu Bihaa i Bosanske Krupe. Istono susjedstvo Japoda(podru je Sanskog Mosta), vjerovatno je pripadalo plemenu Mezeja.9 Uporeiva-njem do sada poznatih arheolokih nalaza iz okoline Bihaa i iz porjeja Sane, uprkosnevelikoj udaljenosti (oko 60 km), izmeu tih podruja nije dokumentovana znaaj-nija razmjena, pa se moe opravdano pretpostaviti da meusobni odnosi nisu biliprijateljski. Ipak, nedovoljna istraenost prostora izmeu Une i Sane ne dozvoljava, za

sada, sigurniju definiciju odnosa izmeu Japoda i Mezeja. Prema novijim istraiva-njima, na prostor oko dananjeg Bosanskog Petrovca smijeta se, dodue tek urimsko doba, pleme Deria, a u dolini gornjeg Unca (dananji Drvar) plemeSardeata.10 Sasvim jugoistono (podruje Bosanskog Grahova), susjedi Japoda bili suDicioni. O ova tri plemena malo se zna, jer su pisani izvori oskudni a arheolokaistraenost sasvim nedovoljna.

U geomorfolokom i klimatskom pogledu japodska zemlja je preteno brdsko-planinska s obiljem uma i krakim poljima, sa dolinama rijeka koje teku premasjeveru ili poniru. Najvei vodeni tok je rijeka Una ija dolina predstavlja prirodniputni pravac izmeu panonske nizije na sjeveru i jadranske obale na jugu. Oblastpripada kontinentalno-planinskoj klimi s otrim zimama i povremenim prodorima

mediteranskih utjecaja. Vii dijelovi su pogodovali stoarstvu, a u rjenim dolinama ipojedinim krakim poljima bilo je uslova za zemljoradnju.

Historija. Razvoj japodske kulture odvijao se, priblino, tokom posljednjih hiljadugodina stare ere. Za starije periode malobrojni nalazi ne omoguuju ni okvirnu skicudogaanja. Nekoliko nalazita ranog bronzanog doba pokazuju odreene srodnosti,ali jo nisu dovoljni za potpuniju sliku toga vremena.11 Tek iz srednjeg i kasnogbronzanog doba, od polovine drugog milenija stare ere, iz vremena koje jeneposredno prethodilo formiranju japodskih plemena, istraeno je jedno znaajno

8ovi, 1976, 134; Drechsler-Bii, 1987, 393; Kozlii, 1983, 111.9 Bojanovski, 1988, 266-267; 304-306, iznosi miljenje da je i podruje Bosanske Krupe pripadalo

Mezejima.10 Isto, 250-265.11 Forenbacher, 1987, 72; Drechsler-Bii, 1970, 111-117; Raunig, 1987, 53-54.


11/298

13

nalazite peina Bezdanjaa kod Vrhovina u Lici.12 Mada se nalazi iz Bezdanjaene mogu proglasiti japodskim, vjerovatno je da su potomci toga stanovnitva krajemdrugog i poetkom prvog milenija stare ere uestvovali u etnogenezi Japoda. Istomvremenu u Lici pripadju i neki drugi lokaliteti.13 Na podruju Like kasno bronzano

doba (kraj II i poetak I milenija st.e.) predstavlja poetak formiranja japodskihplemena i japodske kulture u emu uestvuju dva glavna kulturna elementa: stariji,vjerovatno autohtoni, i mlai koji, po svemu sudei, potjee iz Panonije, sa prostorakulture polja s urnama. Osnivaju se prva naselja na prirodno zatienim uzvienjima -gradine koje e u slijedeim periodima predstavljati osnovni tip japodskog naselja.Tokom starijeg eljeznog doba na manje vie odreenom prostoru stvara se specifinikulturni facijes koji predstavlja kulturu Japoda. Vjerovatno je moralo biti manjihsukoba, manjih ratova na plemenskim granicama ili unutar japodskih plemena, inaesnano utvrivanje naselja ne bi bilo potrebno, o emu nema sigurnijih tragova.Strani, tanije modni objekti dospijevali su vjerovatno mirnim putem, trgovinom ilirazmjenom. Otvoreno je pitanje da li su trgovaki kontakti Japoda izlazili izvan

okvira neposrednog susjedstva i obuhvtali ire prostore prema Panoniji, odnosno dujadranske obale i da li su mogli dopirati do Grke? U vezi s navodom Hekateja (VI v.st.e.) sauvanom u djelu Stefana Bizantinca, o dvije Japigije, od kojih je jedna u Iliriji,a druga u Italiji, nije sasvim pouzdana identifikacija one prve sa zemljom Japoda.14Smatra se da pod izrazom Japuzcum numen s Iguvinskih tabla iz Umbrije u Italiji,takoe treba podrazumijevati Japode, to bi ukazivalo na neke blie dodire Japoda sapopulacijama na susjednom Apeninskom poluostrvu.15

Poetkom mlaeg eljeznog doba odigrao se jedini krupniji historijski dogaaj -prodor Kelta - za koji se zna iz antikih izvora. Keltska ekspanzija u Podunavljesredinom IV v. st.e., dovela je neto kasnije, do stabilizacije nekih keltskih skupina uneposrednom susjedstvu Japoda, odakle dolaze samo jai kulturni utjecaji, a moda i

predmeti keltske proizvodnje, naroito metalni objekti. Meutim osnovnog indikatoradirektnog prisustva Kelta, karakteristine sive keltske keramike raene na lonarskomvitlu, nema ni na japodskoj teritoriji u Lici, ni na podruju srednjeg toka Une. OdnosJapoda prema Keltima bitan je zbog pojave keltskih imena u japodskoj antroponimijiu rimsko doba, kao i zbog vijesti koje donose antiki pisci: Strabon (4.6.10) "Dalje suJapodi - sada dolazimo do onog pomijeanog naroda izmeu Ilira i Kelta...", i StefanBizantinac: "Japodi su Kelti u Iliriku", kojima je srazmjerno dugo u historiografiji biladefinirana japodska etnika pripadnost. Komentirajui Strabonov podatak, B. ovikae:" Mislim da je u pitanju, prvenstveno, tumaenje te vijesti. Prije svega, Strabon

12 Drechsler-Bii, 1980, 27-78.13 Drechsler-Bii, 1983, 243.14 Sui, 1955, 137, nap.8; isti, 1075, 110; Kozlii, 1990, 35;ovi, 1976, 139, nap.21.15 Mayer, 1941, 139; Sui, 1967, 45; isti, 1975, 109.


12/298

14

je ivio krajem prvog stoljea stare ere i poetkom prvog stoljea nove ere i sasvim jemogue da on govori samo o stanju u njegovo doba, i to na onom dijelu japodsketeritorije koji su Rimljani najprije upoznali. A to je sjeverozapadno granino podrujeJapoda, izmeu Snenika, Krke i Kupe gdje je do etnike mjeavine Japoda i keltskih

Tauriska stvarno moglo doi."16

Poev od II v. st.e. antiki izvori sve ee donose pojedinane vijesti, preteno osukobima Japoda sa Rimljanima, da bi 35.g. st.e. dolo do Oktavijanovog ratnogpohoda na sjeverozapadni Balkan i junu Panoniju. Ovaj pohod opisali su antikipisci Plinije Stariji u djelu "Naturalis historia", kao i Apijan u djelu "O Ilirima".17Antiki pisci spominju po imenu pleme Poseni i pet japodskih naselja, od kojih su tri:Monetium, Arupium i Avendo locirani na gradinskim naseljima u Lici, dok lokacijeTerpona i Metuluma, koji karakteriu kao glavni japodski grad, jo nisu utvrene.Problemom ubikacije Metuluma bavili su se mnogi historiografi i arheolozi.18 PoslijeOktavijanovih osvajanja izgleda da se nain ivota Japoda nije znatnije izmijenio, panaselja na gradinama ive i dalje, pojedina ak do kasnog vremena rimske vlasti.19 U

Lici krajem I v. st.e. prestaje sahranjivanje na starim nekropolama, dok je u dolini Unesahranjivanje nastavljeno u kontinuitetu sve do poetka II v.n.e.20 Karakteristino je,da broj grobova koji se mogu opredijeliti u vrijeme oko 35. g. stare ere ne pokazujeznaajnije poveanje u odnosu na broj grobova iz prethodnih ili kasnijih perioda, toima za pretpostavku da Japodi u dolini Une nisu imali izrazitijih gubitaka ljudstva uvrijeme Oktavijanovih osvajanja. Pod rimskom vlau Japodi su zajedno s Liburnimau porezno-pravnom pogledu potpadali pod jurisdikciju konventa u Skadroni(Skradin). Smatra se, da su imali tzv. "italsko pravo", to jest da su unekoliko biliizjednaeni s Italicima, uslijed ega su uli u sastav X italske regije, kao da su Japodi iLiburni nastanjeni na tlu Italije, mada su njihova stanita bila zapravo u tadanjojrimskoj provinciji Ilirik.21 Pretpostavlja se da su i Japodi uestvovali u optem

ustanku ilirskih plemena protiv rimske vlasti - Bellum Batonianum, od 6-9. g. naeere, mada njihovo ime nije izriito spomenuto. Ukoliko bude sa punom sigurnoupotvreno da se antiki grad Raetinium, koji je 9. g. nae ere osvojio Germanik,nalazio na prostoru dananjeg sela Golubi kod Bihaa, kao to misle brojni autori, 22time bi bilo dokazano i uee Japoda na srednjem toku Une u ovom ustanku. U

16ovi, 1976, 139.17 Detaljan pregled vijesti o sukobima Japoda sa Rimljanima donio je jo Patsch, 1896, 124-129, a

za Oktavijanov rat : Patsch 1900, 28-30 i Veith, 1914, 17-50.18 Pajk, 1912, 147-148; Saria, 1937, 50-60; Schmid, 1924, 495-508; Vuli, 1934, 59-71; isti, 1935,

245-253; Hoernes, 1892, 7-11; Sergejevski, 1940, 20-22;ovi, 1976, 141.19ovi, 1962, 57; Drechsler-Bii, 1987, 421.20 Mari, 1968, 5-80, isti, 1971, 13-96.21 Sui, 1975, 110-111.22 Rendi-Mioevi, 1975, 99; Bojanovski, 1988, 312-317; Alfldy, 1965, 159.


13/298

15

vrijeme ustanka, prema nepotpunom natpisu iz Verone, 23 za Japodiju i Liburniju bio je postavljen posebni rimski prefekt kao neka vrsta (moda vojnog) poglavara. Opostojanju jo jednog prefekta, vjerovatno u neto kasnijem vremenu, zakljuuje sepo ostacima natpisa na ulomcima jednog kamenog rtvenika s izvora Privilica kod

Bihaa.24

Poslije uguenja ustanka, 10.g.n.e. Rimljani su provinciju Ilirik podijelili naprovincije Panoniju i Dalmaciju kojoj je pripadala gotovo itava japodska zemlja,gdje su u I v.nae ere bile rasporeene neke manje vojne jedinice: jedno odjeljenjeAla Claudia nova u Golubiu kod Bihaa oko 70.g. n.e., 25 a manja straara bila je uKostelu na izlazu Une iz Bihakog polja, vjerovatno na mjestu pogodnom za prelaz (iu nazivu naselja sauvano je sjeanje na rimski kastel).26 Kroz japodsku zemljuizgraeni su brojni, preteno vicinalni, putevi, neki ve u I v.n.e., kao to pokazujeulomak miljokaza s imenom cara Nerve iz iroke Kule u Lici.27 Smatra se, da jeperfekturalnu upravu u drugoj polovici I v.n.e. zamijenila neka vrsta samouprave uveim japodskim zajednicama (upe - civitates peregrinae), sa rimskim upravniminovnicima (praepositi) na elu. Praepositi su birani iz "gornjeg sloja" japodskog

drutva, jer su neki od njih bili i principes (prvaci), vjerovatno autohtoni poglavari, zakoje se misli da su mogli predstavljati neko vijee iz praeposite.28 Kako su natpisi japodskih prvaka naeni samo u svetilitu boanstva Binda-Neptuna na izvoruPrivilica kod Bihaa, jo uvijek je otvoreno pitanje, da li su praepositi bili upravniinovnici za itavu japodsku zemlju ili samo za iru regiju oko dananjeg Bihaa.Osim izriitosti u natpisima praepositus Iapodum, japodsko porijeklo potvruju idomaa imena: Proculus Parmanic (us), T.Loantius Rufus, Licinius Teuda, avjerovatno i T.Flavius ...ditanus. Domaa imena koja predstavljaju gotovo jedinejapodske jezike ostatke (uz mali broj toponima), javljaju se i na kamenim grobnim inadgrobnim spomenicima ili u posvetama boanstvima, ponekad u kombinaciji simenima rimskih careva (Iulii, Flavii), to govori o dodjeli civiteta (rimskog

graanskog prava) istaknutijim predstavnicima japodskog drutva tokom I v.n.e.

29

Opostepenoj romanizaciji govori prihvatanje latinskog pisma, rimske provincijalnemode u nakitu naenom u grobovima, rimske provincijalne keramike u naseljima idrugim elementima.30 Nain ivota i nain privreivanja (veinom slobodnog)

23 Patsch, 1896, 133-134.24 Patsch, 1898, 338-339.25 Patsch, 1896, 131; Bojanovski, 1988, 313-315.26 Raunig, 1980, 107.27 Patsch, 1900, 42, sl. 14.28 Alfldy, 1965, 177; Bojanovski, 1988, 3l3-3l4.29 Alfldy, 1965, 40-41; Rendi-Mioevi, 1975, 97-106.30 Mari, 1968, 32-38;ovi, 1962, 50-51. U novije vrijeme, na osnovu: ...prirodne i geopolitike

cjeline... otvoreno je pitanje da li podruje Bosanske Krupe (kome pripada gradina na KekiaGlavici) i Cazina (Gradinaungar) pripada Japodima ili njihovim susjedima Mezejima Bojanovski, 1988, 304-306, nap.3. Meutim, sada poznati arheoloki nalazi vie govore o


14/298

16

japodskog stanovnitva nije se bitnije promijenio: obraivana je zemlja, gajena stoka,sjeene ume. Meutim, mora se pretpostaviti da rimska vlast uvodi i odreenepromjene u ekonomiku zemlje stvaranjem veih zemljoposjeda i razvijanjemodreenih zanata da bi se zadovoljile potrebe vojske, trgovine i izvoza.

Tokom II vijeka na natpisima domaih stanovnika pojavljuju se carska imenaUlpia i Aelia (rijetko Aurelija) kao znak dodjele civiteta od strane careva iz ovihporodica, da bi poetkom III v. (212.g.) car Karakala dodijelio civitet svim slobodnimpodanicima carstva ("constitutio Antoniniana"), te se ee javljaju i Aurelii.31 Meudomaim imenima izdvojena je grupa od 28 linih i 7 rodovskih imena koja se javljaju na japodskoj teritoriji (najbrojnije je ime Andes). Za neka od ovih imenautvreno je da su keltskog porijekla.32 Smatra se da domaa imena utvrena u Lici iPounju pripadaju irem srednjodalmatskom imenskom podru ju, unutar kojeg semoe izdvojiti posebno japodsko potpodruje.33 Domaa, japodska imena pojedi-nano se pojavljuju jo tokom III v.n.e.,34 mada se za to vrijeme moe pretpostaviti da je proces romanizacije znatno uznapredovao. Izgleda da je ovaj prostor dobio na

znaaju tek u III i IV v., kada ovdje dolazi do intenzivnije graevinske djelatnosti iprivrednog razvoja.35 Nema podataka u kojoj su mjeri na situaciju u japodskoj zemljiutjecali historijski dogaaji V i VI vijeka, mada postoji neto malo nalaza iz periodavladavina Gota.36 Smatra se da je poetkom VII vijeka put dolinom Une bio jedan odpravaca avarsko-slovenskog prodora prema Saloni (Solinu kod Splita), a ve u prvojpolovini VII v. (641-642.g.) itava Dalmacija, pa i nekadanja japodska teritorija,nalazi se u rukama stalno nastanjenih Slovena, kada je nestalo i posljednjih ostatakanekadanjeg japodskog stanovnitva koje se stopilo s osvajaima, predavi im diosopstvene kulturne batine.37

pripadnosti ovih prostora japodskoj kulturi, a time i japodskoj etnikoj zajednici. Teke daljaarheoloka istraivanja donijeti sigurniji odgovor na probleme meuplemenskih granica.

31 Rendi-Mioevi, 1948, 44, 50.32 Rendi-Mioevi, 1975, 97-106; Alfldy, 1965, 40-41; Katii, 1965, 55-63.33 Katii, 1964, 21.34 Bojanovski, 1988, 311.35remonik, 1958, 121-123; ista, 1959, 137-147; Raunig, 1974, 203-214;36 Prema N.Mileti (1978, 102; 1983, 222), iz okoline Bihaa je 1 primjerak novca gotskog vladara

Teodohada, a prema D.Mrkobradu (1980, 41-43) naeni su 1 Teodohadov i 1 Atalarihov novac.Postoji i miljenje da je jedna od crkvi otkrivenih u Zaloju (Biha) pripadala Gotima (.Basler,1972, 140).

37 B.Grafenauer, 1969, 47-49. Iz ovog perioda sa japodske zemlje potjeu za sada samo pojedinanii malobrojni nalazi: zlatna naunica iz Velike Kladue, pojasni jezici iz Vrepca i sa nepoznatognalazita u Lici, te neki ulomci keramike (vidi: Vinski, 1956, 63-95; Vinski-Gasparaini Ercegovi, 1958, 152; Mrkobrad, 1980, 89-94;remonik, 1950, 389-390). U vezi sa pravcima

avarsko-slovenskih kretanja prema jadranskoj obali navode se toponimi tipa Obar..., Obrov...,i drugi (vidi: Kovaevi, 1965, 70-71). Vidi i: Drechsler-Bii, 1968, 43-44 s navedenomliteraturom; Batovi Otri, 1969, 264-267.


15/298

17

Naselja, nain stanovanja i privreda. Istraivanje japodskih naselja jo je u

zaetku. Postoje podaci o pojedinanim stambenim objektima, stratigrafiji ipokretnom materijalu, dok nedostaje sagledavanje ukupnog ureenja, zanatskih i

drugih djelatnosti unutar naselja. Naselja na uzvienim, prirodno zatienimbreuljcima - gradine karakteriu snani kameno-zemljani zatitni bedemi graenitehnikom suhozida i majstorski prilagoeni konfiguraciji terena. Na likom prostoruregistrovano je oko 150 ovakvih naselja, a na irem prostoru srednjeg toka Une oko50, mada, s obzirom na graninu poziciju, za neke nije sigurno da pripadaju japodskojteritoriji.38 Unutar mikroregije gradine zauzimaju dominantne poloaje to jeomoguavalo nadgledanje ireg prostora, rasporeene su na obodima polja, ime jeobezbijeena kontrola plodnih povrina i ispae za stoku, a jedna ili vie gradina titenajlaki prilaz u polje, ili pravce du rjenih dolina.39 Na prostoru Like otkriveno je i35 peina koje su (neke povremeno), sluile za stanovanje, 40 a na rijeci Uni utvrenoje postojanje 5 sojenikih naselja, od kojih je istraeno ono u selu Ripa41 kod Bihaa

i sondirano novo-otkriveno sojeniko naselje na slapu Bukva kod Lohova (Biha).42

Kako je prostor unutar gradina bio ogranien zatitnim bedemima, mora sepretpostaviti da su objekti bili rasporeeni po odreenom redu: kruno uz bedeme,moda du jednog ili vie prolaza (kao na Radekinoj gradini u Mekinjaru u Lici43).Kod nekih gradina dio kua bio je rasporeen na veim ili manjim terasama napadinama uzvienja. Neto vie podataka o zaecima protourbanog ureenja japod-skih naselja postoji iz sojenikog naselja u Ripu na osnovu rasporeda brojnih koe-va-soha (otkriveno je preko 2.500), grupiranih u obliku pravougaonika, veliinepriblino 6 x 12 m izmeu kojih su bili uski prolazi za amce, vodeni putevi.44

Stambeni objekti otkriveni na gradinama, veinom jednodjelni, rjee dvodjelni,pravougaonog oblika imali su temelje od kamenog suhozida, dok je gornji dio,

vjerovatno, bio od drveta, moda od pritesanih oblica, cijepanih dasaka, ili pleteraoblijepljenog ilovaom. Krov je bio od snopova slame, a pod od nabijene ilovae sognjitem u jednom uglu. Na nekim gradinama u Lici, izgleda da su starije kue bilemanjih dimenzija (3x 3 m), dok je kasnije stambeni prostor neto vei (6x4 m).45Sojenike kue na rijeci Uni bile su u cjelini izgraene od drveta. Na hrastovim

38 Drechsler-Bii, 1987, 417; Podaci Muzeja Unsko-sanskog kantona u Bihau.39 Drechsler-Bii, 1987, 416-421; Radimsk, 1894, 38-49; isti, 1894a, 697-709; Podaci Muzeja

Unsko-sanskog kantona u Bihau.40 Drechsler-Bii, 1970, 93-110; ista 1970a, 111-117; ista, 1987, 378-379.41 Radimsk, 1895, 309-483;uri, 19o8, 149-179; Raunig, 1975a, 47-49; ista, 1976, 31-33.42 Sondirao autor 1975; Podaci u Muzeju Unsko-sanskog kantona u Bihau.43 Drechsler-Bii, 1975, 31.44 Radimsk, 1895, 309-483.45 Drechsler-Bii, 1975, 23-24; ista, 1987, 423-424.


16/298

18

sohama (pilonima) zabijenim u dno rijeke, bile su postavljene platforme od oblica icijepanih dasaka, na kojima je ponekad postojala izolacija od pijeska i podnica odzbijene ilovaste zemlje. Zidovi kua bili su od horizontalno sloenih tanjih oblica,uvrenih usijecanjem i uklapanjem, kao i vertikalnim drvenim stubovima. Zidovi

su bili oblijepljeni ilovaom, a krov je bio od snopova slame.46

Unutranja oprema jebila jednostavna: kamena (ili drvena) klupa, vertikalni tkalaki stan, krzna i koe, uzognjita i prenosne pei, pekve za peenje kruha i mesa, velike posude (pitosi) zauvanje zaliha hrane i za vodu, vee posude za preradu mlijeka, rvnjevi i rastirai zapreradu itarica.

Osnovu privrede predstavljali su stoarstvo i zemljoradnja. Japodi su najvie gajilikoze, ovce i svinje, neto manje goveda i konje, kao i perad. Razvijeno stoarstvo,osim mesa, davalo je mlijeko i mlijene proizvode, vunu i koe. Prema biljnimostacima gajeni su: penica, ra, jeam, zob, zatim mahunarke: lea, bob i graak isakupljano divlje voe: jabuke, kruke, trenje, drenjak i ljenjak. Repertoar prehranedopunjavao je lov (naroito srna i jelen, manje divlja svinja i medvjed) a na Uni

vjerovatno i ribolov.47

U stoarstvu i zemljoradnji Japodi su morali ostvarivati znatnevikove proizvoda, za koje su, trgovinom, odnosno razmjenom, nabavljali jantar,staklo i metale kao gotove proizvode, ali i kao sirovine, razvijajui postepeno preraduu sopstvenim radionicama, na to upuuju kako karakteristini oblici pojedinihobjekata, tako i nalazi kalupa za livenje. Za sada nema sigurnih podataka o postojanjuprahistorijskih rudokopa bakra ili eljeza na japodskoj teritoriji, mada u GorskomKotaru (Hrvatska) postoje povrinska leita halkopirita od kojeg razlaganjem nastajubakrene (malahit, azurit) i eljezne (limonit) rude i to u formacijama nazvanimeljezna kapa, ak sa tragovima starih (predindustrijskih) radova za koje nemapodataka iz kojeg su vremena, ali se ne moe iskljuiti ni eksploatacija od straneJapoda.48 Neuobiajeno velika primjesa eljeza u bronzanim predmetima iz depoa u

Osretku kod Bosanske Krupe, moda govori o nekom nalazitu bakrene rudepomijeane sa neto vie eljeza na istonoj periferiji japodske zemlje, ili kakopretpostavlja B. ovi: ...dosta je vjerovatno da stoji u nekoj vezi s proizvodnjomeljeza u ovoj oblasti u vrijeme kada je dolo do ukopavanja ostave.49 Brojni nalazigrumenja zgure (troske), kao ostataka sekundarne prerade metala, zatim kameni iglineni kalupi, kao i tipoloke, stilske i tehnoloke karakteristike metalnih nalaza,ukazuju na dosta dobro razvijenu autohtonu metalopreraivaku djelatnost. Oddrugih zanata treba spomenuti izradu kotanog alata, kao to su glaalice za obradukeramike, ila i noevi za obradu koe i krzna, motike od jelenjeg roga za

46 Radimsk, 1895, 309-483;uri, 1908, 149-179; Raunig, 1976, 31-33.47 Beck-Manageta, 1896, 43-48; Woldich, 1896, 3-43.48 Tuan, 1919, 127, 137.49 Knez, 1958, 255-26o;ovi, 1980, 72-73.


17/298

19

zemljoradnju, zatim znatne koliine obraenog jantara, pa ak i domae imitacijestranih figuralnih uzora u ovom materijalu. Brojno posue i drugi objekti od glinetakoe su izraivani i peeni unutar naselja.. Meutim, kako ni jedno japodsko naseljenije u dovoljnoj mjeri istraeno, nema podataka o objektima u kojima su se nalazile

radionice, odnosno o prostoru na kome su obavljani raznovrsni zanatsko-preraivakiposlovi.

Nekropole i nain sahranjivanja. Na japodskoj teritoriji otkrivene su pretenoravne nekropole sa veim brojem (i preko 500) grobova, na kojima sahranjivanje trajepo nekoliko vijekova (u Lici: Prozor, Vrebac, Kompolje i druge; na srednjem tokuUne: Pritoka, Ribi, Golubi, Ripa; u Beloj Krajini: Vinica),50 dok se sahranjivanjepod tumulima javlja samo u Lici (Vrebac, iroka Kula, alamuni, Konjsko Brdo).Manji tumuli imali su vijenac od kamena unutar kojeg su izvrene sahrane, dok suvei preteno od kamena.51 Karakteristina je biritualnost, s tim da u Lici preovlaujeinhumacija kao izraz snane autohtone komponente, dok u Bihakom polju

unekoliko pretee incineracija, to se dovodi u vezu s jaim i, moda, dugotrajnijimutjecajima kulture polja s urnama. Grobovi sa skeletima esto imaju opremu oddrveta ili kamena, a zemljane urne (naroito u dolini Une) sa pepelom pokojnikaponekad su poklopljene ili podloene zdjelama ili kamenim ploama.52 Od ukupno946 grobova (692 spaljena s urnom ili bez nje, 254 sa skeletom) otkrivenih na 4nekropole na srednjem toku Une, opremu od kamenih ploa imalo je 376 grobova ilineto manje od 40%. Osim elementima od kamena, grobovi incineriranih pokojnikaesto su opremljeni i keramikim posudama (zdjele) kao poklopcima ili podlocimaurni, s tim da su donje posude obino probuene na dnu, to ukazuje na obiajlibacije.53 Specifian tip groba, otkriven samo u Bihakom polju, predstavljaju urneod kamena kojima je ovdje posveeno posebno poglavlje. U starijim fazama

sahranjivanja u grobovima se nikada ne nalazi oruje. Tek u mlaim grobovima saspaljenim pokojnicima, obino pored urne ili na njoj ponekad je postavljen bojni no,a u jednom sluaju na prostoru nekropole naena su eljezna koplja i sjekire, alinedostaju podaci da li se radi o grobu i o kojoj vrsti groba.54 Na nekim nekropolama uLici utvreno je grupisanje pokojnika i sahranjivanje u dva tri sloja, bez obzira naslobodan okolni prostor, te se razmilja o porodinoj vezi pokojnika iz takvih grupagrobova.55

50 Drechsler-Bii, 1987, 394-398 i tamo navedena literatura51 Ista, 425.52 Drechsler-Bii, 1987, 427; Radimsk, 1893, grobovi: 38, 95, 118b, 127a, 385; Raunig, 1981,

143 i 147.53 Radimsk, 1893, passim;uri, 1898, 627-656; Raunig, 1980, 146 i 151.54 Mari, 1968, 32, T.IX, 6-13.55 Drechsler-Bii, 1987, 427.


18/298

20

Hronologija i periodizacija. Srazmjerno velike koliine objekata od metala,

stakla, jantara i keramikih posuda iz japodskih grobova, keramiki i kotani materijaliz naselja, uz nekoliko depoa i pojedinane nalaze, omoguili su stvaranje slike o

osnovnim fazama razvoja japodske materijalne kulture. Prema karakteristinim,uglavnom metalnim, objektima iz grobova hronoloku sistematizaciju za podrujeLike razradila je R. Drechsler-Bii u sedam faza poev od kasnog bronzanog dobado kraja stare ere.56 Za podruje srednjeg toka Une slinu sistematizaciju izradio je Z.Mari obuhvatajui vrijeme od VIII v. st.e. do poetka II v.n.e. u est faza, s tim da uperiod od 650-500.g. pr.n.e. nije mogao opredijeliti ni jedan grob, dok je fazu V(110.g.pr.n.e.-10/20.g.n.e.) podijelio u dvije podfaze Va i Vb.57 Na osnovu malobroj-nih grobova na Gradini u Ripu, B. Raunig je predloila dopunu Marieve hrono-loke podjele, u tom smislu da faza II obuhvati vrijeme od 650-360.g.pr.n.e. sa dvijepodfaze IIa (650-500.) i IIb (500-360.g.pr.n.e.).58 Poetkom II v.n.e., kako izgleda,prestaje sahranjivanje i na japodskim nekropolama na srednjem toku Une. Za kasnije

vijekove, sada nema dovoljno nalaza ni podataka, iz grobova i naselja, na osnovukojih bi bilo mogue dati kompletniju sliku razvoja rimske provincijalne kulture ujapodskoj zemlji. Jedino brojni objekti od kamena pruaju neke elemente za praenjedaljeg procesa romanizacije Japoda.

Kultovi i religija. Tragovi duhovnog ivota Japoda odraavaju se: u kultu mrtvih,kultovima boanstava, kroz simbolini sadraj nekih objekata materijalne kulture, utragovima obreda i vjerovanja veinom izraenih kroz figuralno izraene ili ukraeneobjekte kojima je posveena ova knjiga. U kultu mrtvih koji je ve djeliminoprikazan kroz nain sahranjivanja, zastupljena su dva manje vie istovremena obreda:sahranivanje i spaljivanje, pa se smatra da bi se moglo raditi o dvije komponente:

autohtonoj (sahranjivanje) i o utjecaju ili prilivu stanovnitva s prostora kulture polja surnama (spaljivanje). Nedostatak oruja u grobovima odraava norme i postupke kojisu vaili u sepulkralnom kultu, kao i obred libacije o kome e jo biti govora u vezi safiguralnim prikazima tog obreda.

Dosadanji podaci o religijskim kultovima veinom potjeu iz perioda rimskeokupacije japodske zemlje, ali se za neke (Silvan, Diana, Liber, Libera), s dovoljnorazloga smatra da reflektuju stariju tradiciju i da se pod imenima rimskih bogova krijuboanstva iz autohtonog japodskog panteona. Najizrazitiji primjer identifikacijestarijeg japodskog boanstva Binda s rimskim Neptunom otkriven je u poznatomsvetilitu sub divo na izvoru Privilica kod Bihaa. Posvete Bindu pisane su latinskim

56 Drechsler-Bii, 1983, 382-386; ista, 1987, 399-416.57 Mari, 1968, passim.58 Raunig, 1981, 153.


19/298


20/298

22

zahtijevala je odreeni nivo koordinacije meu naseljima. Vjerovatno su iz tihrazloga, s nekom vrstom zajednike uprave, i nastala japodska plemena: Moentini,Avendeati, Arupini, Terponi, Metulini i Poseni koja pominju antiki pisci, dok imenaostalih japodskih plemena nisu sauvana.

Uslijed kultne zabrane stavljanja oruja u grobove, naroito u starijim periodima,kod Japoda nedostaje najvaniji oslonac za praenje procesa nastajanja ratnikog slojai rodovske aristokracije koji je relativno dobro poznat kod drugih plemena (Glasinac,Donja Dolina). Tragovi tog procesa pojavljuju se na figuralnim predstavama, te e otome biti rijei u slijedeim poglavljima. Ipak, jedan ratniki grob sa ljemom otkri-ven je u zatitnom bedemu gradine ungar u Osretku kod Cazina, 66 a jedan ljemmlaeg tipa potjee, kao sluajni nalaz, iz okoline Bosanske Krupe.67 Postojanje nekevrste plemenske aristokratije poetkom rimske okupacije, dokumentuju natpisijapodskih prepozita i princepsa s izvora Privilice kod Bihaa.

Likovnost u stvaralatvu Japoda. Razvoj japodske kulture koji je trajao preko

1000 godina, sadravao je figuralno oblikovanje kako u primijenjenom, tako i umonumentalnom obliku. Likovno oblikovani ili ukraeni predmeti ovdje su raspore-eni prema materijalu (peena glina, bronza i rijetko srebro, jantar i staklo, kamen) itehnikama (urezivanje, apliciranje, modelovanje, livenje, iskucavanje), kao i premavrsti figura koje su prikazane: predstave predmeta, ivotinjske i ljudske figure. Broj-nost likovnih objekata znatno varira: od desetak objekata od stakla (vjerovatno impor-tovanih), do vie stotina predmeta od metala. Objekti od gline i kamena karakteristinisu za dolinu Une, dok ih na drugim japodskim prostorima za sada nema.

Figuralne predstave, uz neke vie manje isto geometrijske simbole, predstavljajugotovo jedini izvor za poznavanje sloenog svijeta religijskih ideja i vjerovanjaJapoda. Ne treba ispustiti iz vida ni injenicu da ove predstave prikazuju samo dio

objekata te vrste, uslijed toga to se, svakako, likovno izraavanje javljalo i naorganskim materijalima (drvo, tekstil) koji nisu sauvani. Tumaenje simbolinoreligioznog znaenja koje su razliiti likovi imali ili mogli imati u duhovnomshvatanju Japoda, oslanja se na nain upotrebe pojedinog objekta ili grupe objekata(ukoliko podaci postoje), na pojave slinih figura u drugom materijalu ili tehnici, naanalogijama kod susjednih istovremenih populacija. Paljivom analizom, uzkomparacije s italskim, grkim ili opteindoevropskim znaenjima pojedinih likova,uz praenje eventualnog kontinuiteta iz starijih ili nastavka u mlaim periodima,mogue je, s vie ili manje vjerovatnoe, pretpostaviti odreeno kultno-religijskoznaenje pojedinih figuralnih predstava. Treba naglasiti, da ne moe biti pune

66 Fiala, 1894, 683-686.67 Truhelka, 1894, 491-494.


21/298

23

sigurnosti u tome da su pojedini likovi za pripadnike japodske zajednice imali onoznaenje koje im danas pripisujemo.

Neka otvorena pitanja japodske kulture. Dok su granice japodske teritorije

prema Liburnima i Histrima prblino definirane, iako je jo otvoreno pitanje japodskeobale, granice i odnose prema ostalim susjedima tek treba utvrditi istraivanjembrojnih lokaliteta na tim prostorima. Takoe treba razrijeiti pitanje da li je bilomjeavine Japoda sa Keltima u graninim prostorima. Nejasno je, da li je na prostoruoko Une formirano neko od japodskih plemena iz bronzanodobnog supstrata ili jedolo do prodora japodskih (ili protojapodskih) skupina? Nije rijeeno ni pitanjeubikacije Metuluma, Terpona i lokacija Posena. Za rimski period moe se spomenutii pitanje da li se vlast praeposita i princepsa sa rtvenika na izvoru Privilica kodBihaa odnosila na itavu japodsku plemensku zajednicu ili su te funkcije imale samoregionalni karakter. Slina pitanja se mogu redati u nedogled. Ovdje su ponuenaneka rjeenja iz oblasti duhovnog ivota Japoda.


22/298SP

ISAK

LOKALITETA:

1

.rnomelj

2

.Vinica

3

.Tromarija

4

.SrpskoPolje

5

.DrenikGajinaPeina

6

.Kompolje

7

.Prozor

8

.BezdanjaakodVrhovina

9

.LikoLee

10.Velikagradinaungar

uSemaniima

11.GradinaungaruOsretku

12.OstroacKuduzovii

13.KostelkodBihaa

14.Privilica

15.Ribi

16.JezerineuPritoci

17.Zaloje

18.Kekiaglavica

19.Golubi

20.Ripa

21.BukvakodLohova

22.Golubnjaa

23.Peani

24.

irokaKula

25.Mekinjar

26.Smiljan

27.Vrebac

28.LikiRibnik

29.Medak

30.Lovinac

31.Cerovac

24


23/298

25

BOGOVI OD GLINE

Figuralne predstave na objektima od peene gline pojavljuju se: A. na posudama,B. na piramidalnim tegovima, C. kao posebno modelovane terakote predstavebogova.

A. Na posudama su figuralne predstave urezane, izraene od apliciranih traka ilimodelovane kao sastavni dio posude.

Urezane su: Glava jelena iz Ripasa razgranatim rogovljem (T.I,1), naopakoizvedena plitkim, slabo vidljivim linijama uz obod ulomka lonca.1 Jednostavnimlinijama prikazan je snaan, irok vrat, fino oblikovana glava i razgranato rogovlje.Jedna luna linija koja ide od gubice preko vrata, moda predstavlja uzdu.Ostaci dvijeurezane linije vidljive ispred glave jelena ukazuju na mogunost da je bila urezana jojedna slina predstava, a moda i itav friz identinih ili razliitih figura du iviceoboda.Prisustvo jelena, kao lovne ivotinje u svakodnevnom ivotu Japoda potvrujuosteoloki ostaci iz kulturnih slojeva istraivanih naselja.2 Meu japodskimfiguralnim predstavama postoji jo samo jedna figura jelena na petougaonojbronzanoj ploici iz Vinice (T.XXII,13), s poetka mlaeg eljeznog doba.3 Nakeramikim objektima izvan japodske teritorije, poznat je niz figura jelena (Picugi,

VII-VI v.st.e.;4 na urnama nekropole u dvoritu SAZU u Ljubljani, VII-VI v.st.e.5; napoklopcu posude u nekropoli u Novom Mestu, VI v.st.e.6; na keramici Basarabikompleksa, VII v.st.e.7;iz tumula 28 u denburgu8 ), zatim na metalu (na ukrasnomdugmetu od bronze iz Krehinog Gradca, VIII v. st.e.9; na knemidama iz Ilijaka na

1 Raunig, 1975, 47-49. Sada seuva u Muzeju Unsko-sanskog kantona u Bihau,prahistorijska zbirka inv.br. 3290, sonda II, dub. 2, 35 m.

2 Woldich, 1896, 22-23.3 Treasures of Carnbiola, 1934, 88, Pl.XIII,56.4 Umetnost, 1962, 111, T.48; Gabrovec, 1984, 42, sl. 2/2.5 Pu. 1971, 86; Slabe, 1980, 77-82.6 Knez, 1971, 72, sl. 51, 52; Dular, J., 1982, 44-45 i 78-79; Stipevi, 1981, 22.7 Medovi, 1978, 48-52; Tasi, 1991, 241, T.II.8 Eibner, 1980, Taf.I, 4.9ovi, 1971, 306-307, T.V,2.


24/298


25/298

27

Predstava amca iz Golubia (T.I,2) urezana je na visokom vratu bikonineposude - urne iz groba 2 sa nekropole na Crkvini.17 Prikazan je boni izgled amcakoji po uzdignutm krajevima lii na kanu. Lijevi kraj je neto nii i ui (krma?), desnineto iri i vii (pramac?). Trup je ukraen izduenim, rafiranim, viseim trouglo-

vima, kakvi ukraavaju i najvei obim posude. Nedostaje dio zida posude na kome senalazio priblino srednji dio crtea. Dva slina amca, prikazana su na pojasnojploici iz Prozora u Lici (T.XXIX,4) o kojoj u govoriti u poglavlju o metalu. Izneposrednog susjedstva, iz sojenikog naselja u Ripu, potjee mali model amca odizdubljenog drveta, ravnih krajeva proirenih za sjedenje18, kakvi su i poznatimonoksili iz sojenikog naselja u Donjoj Dolini kod Bosanske Gradike na Savi.19Ostali prikazi iz ireg susjedstva Japoda predstavljaju vee brodove, 20 te ne pruajuelemente za poreenje. Prikaz amca iz Golubia predstavlja izolovanu pojavu,prvenstveno stoga to se nalazi na keramikoj posudi grobnoj urni, pa se nameerazmiljanje o vjerovanjima u prevoz preko mitske podzemne rijeke u zagrobni svijet.Naravno, otvoreno je pitanje u kojoj mjeri se takva vjerovanja mogu pripisati

Japodima. Grob 2 s Crkvine u Golubiu pripada vremenu od 500-360-g-pr.n.e.21

Aplicirane trake prikazuju: ljudske ruke (T.I,5-7; II,1-11) na grobnim urnama odgline, odnosno na ulomcima urni i veinom potjeu s nekropola Jezerine u Pritoci22 iCrkvina u Golubiu.23 Ulomci na T.II,7-8 naeni su na Gradini ungar u Osretkukod Cazina,24 a ulomak na T.II,10 na Gradini u Ripu.25 Ove predstave aplicirane suili na ramenu ili na najveem obimu posude, a sastoje se od krae, horizontalneplastine trake koja, u jednom sluaju (T.I,6) na oba kraja ima aaste nastavke, a najednom drugom odlomku traka zavrava ispupenjem (T.I,7). Od horizontalne trakeprema dolje idu 3, 4 ili 5 nalijepljenih traka manje vie povijenih na desno i na lijevo.Kod nekih primjeraka sve trake su povijene na istu stranu (T.II,2,9,10). Povijene trake

veinom zavravaju ovalnim proirenjem (T.I,5-7,II,3,4). Na prvi pogled ove pred-stave djeluju kao ornamentalni motiv uz neprobuenu drku (palmeta i slino), aliprimjerci s prikazanom akom, ili prstima (T.I,6,7; II,2-5) nesumnjivo su predstaveruku. Kod primjerka na T.II,9, izgleda da je prvobitni smisao izgubljen, pa su trake

17Raunig, 1968, T.I,1. Uslijed neuslovnog prostora u ranijem Muzeju AVNOJ-ai Pounja u Bihau, donji dio posude je potpuno propao, ali je dio sa prikazomamca sauvan.

18uri, 1908, 160, sl. 2.19Truhelka, 1906, 220, sl. 54.20Benac-ovi, 1957, 36-38, T.XVI, 2-3; Stipevi, 1973, 413-417; Kozlii, 1981, 163-188.21Mari, 1968, 14-15, nap.143.22Radimsk, 1893, 269, 398, 588, T.XXXV, 6; XXXIX, 2; XLIX, 1-3; L, 3.23Raunig, 1968, 89, 96, T.IV,1; VI, 44-45.24 Radimsk, 1894, 505, T.VII, 90-91.25 Raunig, 1975b, 49-51; sada u Muzeju Unsko-sanskog kantona u Bihau,

praistorijska zbirka inv.br. 2882, sonda IV, dub. 2, 65 m.


26/298

28

formirane u vidu tankih, iljasto zavrenih rebara. Za odlomke na T.II,6-8, nijesigurno da prikazuju motiv ljudskih ruku, jer su gore zaobljeno formirani, a krajevinisu proireni, pa treba uzeti u obzir i mogunost da neke od ovih aplikacija prikazujui neto drugo. Primjerci na T.II,7-8 imaju dobre paralele u aplikacijama simbolinog

ili dekorativnog karaktera na keramici kasnog bronzanog doba centralne Bosne (Podkod Bugojna, Reljina gradina),26 a za neke primjerke iz nekropole Jezerine (T.I,5;II,1) moglo bi se pomiljati da imitiraju aplikacije u obliku palmete, kakve se nabronzanom posuu pojavljuju od perioda grke arhaike nadalje.27 Slini prikazipojavljuju se na keramikim posudama iz Slovenije28 i metalnim objektima iz daljegsusjedstva Japoda (npr. na ulomku bronzane narukvice iz Graanice kod Visokog sakraja VI ili iz V v. st.e., vie puta izveden motiv ruke, vrlo slian onome na ulomku naT.II,5)29, naroito s istonoalpskog prostora koji vremenski pripadaju kraju starijegeljeznog doba.30 Meutim, metalni privjesci ne mogu posluiti kao direktneanalogije ruku na grobnim posudama, ne samo zbog razliitog materijala, ve i zbogdrugaijeg oblikovanja i drugaije namjene, ali svakako, predstavljaju odraz slinih,

prastarih vjerovanja u snanu zatitnu mo ruke.31

Za predstave ruku na posudamaupotrjebljenim kao grobne urne, smatra se da imaju izrazito apotropejski karakter usmislu zatite pepela pokojnika smjetenog u urnu.32 Na primjercima iz Jezerina uPritoci i sa Crkvine u Golubiu karakteristino je multipliciranje predstava ruku (3-5)povezanih u cjelinu tako da i kompletan motiv podsjea na stilizovanu aku rairenihprstiju, vjerovatno radi potenciranja zatitnog djelovanja.

Vremenski su odreene samo dvije posude - urne, obje iz nekropole na Jezerina-ma: iz groba 200 (T.II,9) u fazu IV (250-110.g.pr.n.e.) i iz groba 362 (T.I,5) u fazu Va(110-35.g.pr.n.e.) po Z.Mariu.33 S obzirom na to da se analogije iz Slovenije javljajuznatno ranije, logino je, da primjerci kod kojih je motiv ruke prepoznatljiviji (T.I,6;II,5), moraju biti stariji od sredine III v.st.e., pa bi ih u najmanju ruku trebalo

opredijeliti u V, ili najkasnije na poetak IV v.st.e. Ako je ispravno Marievo datiranjegroba 362, to bi znailo da je ovaj motiv bio veoma dugo u upotrebi na podrujusrednjeg toka Une. U svakom sluaju, broj ulomaka posuda na kojima se s manjomili veom sigurnou prepoznaje prikaz ruke pokazuje, da je taj motiv u ovom dijelu

26ovi, 1983, 435-436, sl. 32/9; Govedarica, 1982, 149, T.XVI, 8.27 ovi, 1983b, 152-153, Tav.XXXVI-XXXVII; Popovi, 1975, sl. 5-7;

Mano-Zisi Popovi, 1969, T.III,g-h.28 Teran Trampu, 1973, T.3/6; Dular, J., 1982, 30-31, T.7/52.29 ovi, 1984, 27-48.30 Stipevi, 1981, 133, nap.4.31Hiljadama godina ljudskoj ruci pripisivana je posebna mo (vidi npr. Srejovi, Lepenski Vir,

Beograd 1969, sl. 90), a slina vjerovanja postoje i danas, kao to pokazuje lijeenje pokretima

ruku od strane bioenergetiara.32Stipevi, 1981, 84-85 i 133-135.33 Mari, 1968, 24, 29, Tab.IV, 134; VII, 256.


27/298

29

japodske teritorije bio veoma omiljen, odnosno da su vjerovanja u zatitnu moljudske ruke bila duboko ukorijenjena.

Predstava ivotinje(T.l,3) iz nekropole Jezerine u Pritoci34 oblikovana je vrlo

ematizirano u profilu na desno, od traka apliciranih na ulomku blago zaobljenogtrbuha posude, bez ikakvih detalja koji bi pomogli pri odreivanju vrste ivotinje.Jedino poloaj repa karakteristian za neke vrste pasa,35 ukazuje na to da bi se mogloraditi o prikazu psa. Slino kao na ovoj figuri, oblikovani su glava i rep kod nekihjapodskih ivotinjskih figurina od bronze (T.XVII,6-10), kod kojih se po ukupnomizgledu i drugim detaljima s vie sigurnosti moe tvrditi da prikazuju psa. Ukoliko jeispravna pretpostavka da ivotinjska predstava iz Jezerina prikazuje psa, pojava takvefigure na posudi - grobnoj urni, ne iznenauje, s obzirom na to da pas u vjerovanjimamnogih indoevropskih naroda predstavlja izrazito htonsku ivotinju.36 Meutim,kako je ova figura, s jedne strane, u tolikoj mjeri ematizirana, da je odreivanjeivotinjske vrste sasvim hipotetino, a s druge strane, predstavlja potpuno usamljenu

pojavu na keramikim objektima, njeno znaenje i simboliki sadraj ostaju otvoreni.Preciznije datiranje odlomka s ovom ivotinjskom figurom onemogueno je time toulomak potjee od posude - urne iz nekog davno unitenog groba bez bliihpodataka, tako i time to nedostaju bitni elementi za odreivanje tipa posude. Stoga jeovaj lik mogue samo okvirno, dosta iroko datirati u Ha C -Ha D period, odnosno uvrijeme kada se pojavljuju brojne predstave ivotinja izvedene razliitim tehnikama iod razliitih materijala.

Predstava zmije(T.I,4) sa Gradine u Ripu,37 na ulomku posude, izraena uobliku horizontalne aplicirane trake sa trougaono-krstolikom glavom i talasastimtijelom (rep nedostaje), jedini je prikaz na keramici, dok su predstave zmija brojnije

na japodskim metalnim i kamenim objektima (ovdje T.XXIX,2-3; XVI,14-17;XLIII,1). Slini prikazi bez trougaone glave poznati iz Istre38 i Slovenije,39 znatno sustariji od ripakog primjerka, pa se mora naglasiti da ideja o tehniki jednostavnomprikazu zmije pomou talasaste aplicirane trake nije zahtijevala strani uzor. Ipak, ne

34 Radimsk, 1893, 589, T.XLVIII,1. Prilikom prvog objavljivanja autor kae za ovu predstavu:Na tabli XLVIII., prikazuje slika 1. trbunu hrbinu loncu sline are, naaranu krstolikimornamentom od rebaraca na obluk, ..., da bi u njemakom izdanju istog teksta (1895, 192) samsebe ispravio: Figur 601 zeigt den Bauchscherben einer Topffrmigen Urne mit einer ausRelieflinien primitiv nachgebildeten Thierfigur... (odnosno ivotinjsku figuru).

35Pojedine vrste lovakih pasa, kao i mnogi ulini psi.36Stipevi, 1981, 65-66.37 Raunig, 1975b, 50-51. Sada u Muzeju Unsko-sanskog kantona u Bihau, praistorijska zbirka

inv.br. 2634, sonda IV, dub. 2, 20 m.38Kuar, 1979, 93, 115, T.III,8.39Dular, J., 1982, 32, T.7/60.


28/298

30

treba izgubiti iz vida, da je ovove drugi sluaj da se sline figuralne predstave nakeramici pojavljuju na srednjoj Uni, u Dolenjskim Toplicama i dalje premasjeverozapadu. Moglo bi se razmiljati o upotrebi posude s ovakvim znakom umagijskim obredima u svrhu lijeenja, postizanja plodnosti i slino, s obzirom na

povezanost zmije s vjerovanjima ove vrste.40

Ulomak bi se, prema dubini na kojoj jenaen unutar stratigrafije kulturnog sloja na Gradini u Ripu, mogao opredijelitipriblino u vrijeme oko sredine III v. st.e.41

Modelovane figuralne predstavena japodskoj keramici, oblikovane kao sastavnidio posude, obuhvataju 4 ivotinjske glave: 2 na istoj posudici, jednu na drci posude ijednu na uem kraju koljenaste keramike cijevi (sopalja) i ulomak ivotinjske glavena importovanom objektu.

Dvije ivotinjske glave (T.III,1a-d), na oba kraja izdueno-ovalne posiduce,vjerovatno svjetiljke, iz zatitnog bedema Velike gradine ungar u zaseoku Semanii

kod Cazina.42

Povrina obje glave potpuno je ravna (lijeva neto oteena) i prelazi urogove (?), iji su (sada odlomljeni) vrhovi moda bili spojeni u uicu, slino uicamaza vjeanje na posudici-lampici istog oblika s lokaliteta Rep-Veraje kod Metkovia(na kojoj nema zoomorfnih glava).43 Obje glave na posudici-svjetiljci veoma suematski modelovane bez dodatnih detalja, ime je oteano prepoznavanje iodreivanje vrste ivotinje. Ukoliko je ispravna pretpostavka o rogovima (razdvoje-nim ili spojenim u uicu), sa znatnim oprezom bi se moglo pretpostaviti da suprikazane glave goveda. Dvije ili vie glava goveda, manje-vie prepoznatljivih,oblikovanih u punoj plastici, obino apliciranih na vratu ili ramenu posude, pojavljujese na brojnim lokalitetima, uglavnom na prostoru sjeverno od srednjeg toka Une.44Glave goveda (?) na posudici razlikuju se od primjeraka iz drugih krajeva ne samo po

visokoj ematizaciji, ve i time to su modelovane kao integralni dio posude. Madaovaj element ukazuje na daleku vezu s posudama u obliku ivotinje iz kasnog bron-zanog doba,45 posudicu-svjetiljku ne moemo uvrstiti u taj tip, jer ona ne donosikompletnu figuru ivotinje, ve dvije glave to je kakrakteristino za posude saivotinjskim glavama iz starijeg eljeznog doba.46 Specifinim elementima, poka-

40Stipevi, 1981, 47-59.41S obzirom na malu povrinu zahvaenu sondom IV na Gradini u Ripu,

predloena datacija je podlona korekciji.42 Raunig, 1983, 74-77, T.III,1a-c.43 Juri, 1980, 124, sl. 16/4. Uporedi i svjetiljke s gradine Pod kod Bugojna (ovi, 1987, 502,

sl. 27/17, T.LIII,2) koje su u upotrebi priblino od 600-350.g.st., e.44Dular, A.,1978, 85, T.1/1-2; 2/7-9; Dobiat, 1980, 126, Taf.44/1; 45; 90/3; 97/4, 7, 13, 15; 110/1-3.45Kossack, 1954, 50-52, T.5/1-2, 6-7.46Dular, A., 1978, 85.


29/298

31

zano je poznavanje osnovne ideje o oblikovanju ivotinjskih protoma na keramikomobjektu, dok su izbor tipa posude i tehniko oblikovanje, kako izgleda, produkt japod-ske invencije. Inae, glave goveda javljaju se na japodskim objektima od metala, kaoto je fibula iz Jezerina u Pritoci (T.XVII,1), fibula iz Vinice (T.XVII,5)), ili dvije

perle u kombinaciji jantara i bronze (XXXII,9) koje, moda, prikazuju glave goveda,a na zadnjoj strani kamene urne iz Ribia urezana su dva bika (T.XXXVIII,1). Zakeramike posude u obliku ivotinje, kao i za posude sa zoomorfnim aplikacijamanesumnjivo je da stoje u vezi sa vjerovanjima i kultovima i da sadre odreena sim-bolina znaenja. U optem smislu, govedo predstavlja simbol plodnosti, bilo u vezi sVelikom majkom, bilo u vezi s mjesecom, a spominje se i u vezi sa pticama kaosolarnim simbolom. Za zoomorfne glave na posudici svjetiljci, s jedne strane, nesi-gurnost interpetacije kao glava goveda, a s druge, uslovi nalaza bez ikakvog relevant-nog podatka za odreivanje naina upotrebe objekta, ne pruaju osnovu za razmi-ljanje o bliem odreivanju kultno-simbolinog znaenja figuralnih predstava.Posudica-svjetiljka moe se datirati samo okvirno u Ha C - Ha D period, moda sa

naglaskom na ovom posljednjem.

ivotinjska glava na drci posude (T.III,2) iz pretpostavljenog sloja naselja naGradini u Ripu, 47 odlomljenog gornjeg dijela i oteene povrine osim samog krajanjuke, modelovana je u obliku nepravilnog, trougaonog-srcolikog ispupenja na gor-njem dijelu drke koja se uzdie iznad oboda manje olje. Izgleda da je gornji dioglave bio formiran u dva konina ispupenja (ui?). U formalno-stilskom pogledu, poplonom oblikovanju najslinije su gore opisane glave na posudici-svjetiljci i jednaglava na ulomku zida posude sa gradine Klinac kod Petrinje datirana u Ha Dperiod.48 Razlika se javlja u srcolikom obliku ripake glave s uskom, neto izdue-nom njukom i pretpostavljenim, konino formiranim uima, zbog ega se ova glava

ni hipotetiki ne bi mogla uvrstiti meu predstave goveda. Meutim uslijed otee-nosti s jedne, i izrazite ematizacije s druge strane, nemogue je odrediti ivotinjskivrstu. Zoomorfne, plastino oblikovane glave, obino u paru, postavljene kao vie ilimanje istaknuti nastavci na najviem dijelu drke pojavljuju se na brojnim lokaliteti-ma. Karakteristine zdjele i olje na kojima se pojavljuju ivotinjske glave na drka-ma, J. Dular datira u V i IV v. st.e. i smatra da su proizvod lonara sa prostora Do-lenjske, a za primjerke izvan matinog podruja, da predstavljaju import iz Dolenjske(npr.primjerci iz Sanskog Mosta).49 0vo miljenje podrava i N.Majnari-Pandi zaneke primjerke sa gradine Klinac kod Petrinje.50 Meutim, za dio primjeraka spome-47 Raunig, 1975b, 49-51;uva se u Muzeju Unsko-sanskog kantona, prahistorijska zbirka,

inv.br.2539, sonda IV, dub.2 m.48 Majnari-Pandi, 1986, 34-35, sl. 12/2.49Dular, J., 1982, 143-144 i tamo navedena literatura.50 Majnari-Pandi, 1986, 34-35, sl. 12/5; 13/1.


30/298

32

nuti autori se slau da potjeu iz domae proizvodnje. Drka olje iz Ripa spadasvakako u domau proizvodnju, a datirana je oko ili neto poslije 200.g.pr.n.e., to jedosta kasno u odnosu na tako ukraene objekte sa drugih lokaliteta. Kako u japodskojkulturi mnogi oblici ostaju u upotrebi veoma dugo, a keramiki proizvodi mijenjaju

se veoma sporo i postepeno, ni pojava starijeg, znatno izmijenjenog elementa ukasnijem vremenu na bi morala biti neto izuzetno. ivotinjske glave na drci olje izRipa i posudici iz Semania predstavljaju jedine primjerke ove vrste zoomorfneplastike na keramici u japodskom podru ju i reprezentuju periferni izraz ovakveplastike, daleko brojnije zastupljene naroito na jugoistonoalpskom podru ju. I usluaju ovih predstava, radi se samo o preuzimanju osnovne ideje, a ne o direktnomprenoenju tuih uzora.

Koljenasta keramika cijev - sopalj(T.III,3a-b) iz Ripa,51 ljevkastog oblika, pre-lomljena je u gornjoj treini. Uski kraj povijen je u blagom luku, tako da otvor stojipod uglom od 90 stepeni u odnosu na trup. Du poleine suenog dijela cijevi ide

snano, uspravno rebro kojem nedostaje sredinji dio. Na gornjem kraju, s obje stranerebra, nalaze se uzduni, luni nastavci (ui?), od kojih je jedan skoro potpuno sau-van, a od drugog nedostaje vei dio.Takoe, nedostaje ivini dio uskog otvora, te sezavretak moe samo priblino rekonstruirati na osnovu slinih primjeraka iz drugihkrajeva. Osim sopalja iz Ripa, iz ireg susjedstva poznati su jo primjerci iz SanskogMosta52 i sa gradine Pod kod Bugojna.53 Na primjerku iz Sanskog Mosta savijenikraj predstavlja glavu ivotinje, gornji otvor odgovara gubici, dodane su okrugle,krupne oi i manje, konino formirane ui, dok jedna aplicirana traka s udubljenjima,koja ide du poleine i zavrava na elu izmedu oiju, vrlo vjerovatno, prikazuje us-pravnu grivu, a druga slina traka postavljena je ispod vrata.itava predstava najviepodsjea na glavu i vrat konja, te je prihvaeno miljenje da i ostale ovakve cijevi

zavravaju u obliku konjske glave.

54

Na sopalju iz Ripa uzduno, vertikalno rebrozaista asocira na kratko potianu, uspravnu grivu konja, ali izdueno-luni nastavci sobje strane ni po emu ne podsjeaju na konjske ui, a nisu prikazane ni oi kao naprimjerku iz Sanskog Mosta. Na osnovu spomenutih razlika, sopalj iz Ripa nebismo mogli identifikovati kao stilizovanu konjsku glavu s onom sigurnou, kao tose ini za primjerak iz Sanskog Mosta. Moda se ovdje radi o stilizovanoj predstavinekog fantastinog bia iz japodske mitologije koje je imalo neke osobine konja.

Smatra se, da su ovakve koljenaste cijevi sluile kao sopalji (duvaljke) na konommijehu i da spadaju meu rekvizite talioniara, kovaa i uopte metalurga. Osim

51uri, 1908, 173, T.VI,9.52Fiala, 1896, 253-254, sl. 103.53ovi, 1987, 520, sl. 28/23.54ovi, 1974, 139.


31/298

33

nalazom ovog sopalja, metalopreraivaka djelatnost u Ripu dokumentovana je ikalupima za livenje (koplja, sjekire, nakit), kao i nalazom objekta koji predstavljaostatak nakon preiavanja bronze, te se Ripa ubraja meu znaajnije centreproizvodnje metalnih objekata.55 Da su uz poslove dobijanja i topljenja rude, kao i

metalurgiju uopte, od prvih poetaka bila vezana brojna vjerovanja i kultne radnjenije potrebno posebno dokazivati.56 U tom smislu govori i injenica da je sopalj izSanskog Mosta (zajedno s posudom za taljenje i jednim kalupom) bio zakopan(sahranjen?) u posebnoj jami na posveenom prostoru nekropole, a nejasno je da li seradilo o prilozima nekog od susjednih grobova57 ili je u pitanju posebno, kultno sah-ranjivanje metalurkog pribora inspirirano povezanou te djelatnosti s podzem-ljem.Time je naglaen kultni element ovih objekata koji se i u drugim krajevimasrazmjerno rijetko pojavljuju meu arheolokim nalazima.58 U kultnom pogledu,zavreci sopalja u obliku vie ili manje stilizovane glave konja, ukljuujui i ripakiprimjerak (s obzirom na to da uzduno rebro najvjerovatnije predstavlja grivu konja),moda upuuju na to, da bi se ovako stilizovani sopalji, s odgovarajuim oprezom,

mogli povezati uz neka podzemna boanstva. Moglo bi se pomiljati na neko autoh-tono boanstvo srodno grkom Posejdonu u njegovoj starijoj verziji boga podzemnihvoda, izvora, "zemljotrescu" homerske poezije koji se ponekad javlja u obliku konja,odnosno kao onaj koji je stvorio konja.59 Za japodsko podru je boanstvo slinihfunkcija je nesumnjivo poznati bog Bindus, ije se svetilite nalazilo na izvoru potokaPrivilica, udaljenog oko 5 km od Ripa (o vezi Binda s grkim Posejdonom bie vierijei u poglavlju o metalu i o predstavama na kamenu).

Za primjerak sopalja iz Ripa nedostaju bilo kakvi podaci o poziciji i dubini nalazaunutar sloja sojenikog naselja, ime je onemogueno blie hronoloko opredjelji-vanje objekta na osnovu stratigrafije. Primjerak sopalja sa Poda kod Bugojna potjeeiz slojeva iji ostali nalazi pripadaju fazi V srednjobosanske grupe, odnosno vremenu

od 450-350.g.pr.n.e.

60

Priblino u to vrijeme naselje u Ripu je stradalo u poaru, pabi to bio terminus ante quem, mada bi ripaki sopalj mogao biti i znatno stariji, jer su,vjerovatno ovakvi utilitarni predmeti dugo vremena izraivani u vrlo slinom,tradicionalnom obliku.

Ulomak glave goveda (T.III,4) iz groba 36l na nekropoli Jezerine u Pritoci,61izraen je od dobro preiene, ukasto peene zemlje s ostacima prevlake od crnog

55ovi, 1974, 131, 133-134, 139.56Stanojevi, 1980, 30-32, sl. 1-3, T.6/1-2.57ovi, 1987, 175.58 Miske, 1908, 20-21, Taf.XXI.59Srejovi Cermanovi, 1987, 356.60ovi, 1987, 504, sl. 28/23.61 Radimsk, 1893, 397-398 (grob 361), T.L,13.


32/298

34

firnisa, te, moda, predstavlja dio kasno-helenistikog ritona za pie.62 Jezerinski grob361 u kome je naen ovaj ulomak datiran je u fazu Va (110-35.g.pr.n.e.).63 Posuda odkoje je preostao ovaj fragment mogla je dospjeti na prostor srednjeg toka Une putemtrgovine, moda sa podruja Liburnije ili Dalmacije, mada ne treba iskljuiti ni druge,

kopnene trgovake pravce. Otvoreno je pitanje da li je ova posuda stavljena u grobzbog svoje figuralne predstave, odnosno zbog simbolino-kultnog znaenja govedakoje je ova ivotinja imala u japodskim vjerovanjima, ili je nabavljena prvenstvenokao znak vieg socijalno-ekonomskog statusa vlasnika. Meu figuralnim objektimaod peene gline iz japodske zaostavtine, ovaj ulomak je jedini objekt direktnogimporta.

B.Predstave na piramidalnim tegovima

Piramidalni (rjee konini), gore probueni, vei ili manji tegovi su optepoznati

objekti, esti u naseljima, a tek ponekad kao prilozi u grobovima,64

ali kada se ugrobu nalazi vei broj tegova, moglo bi se raditi o garnituri jednog tkalakog stana.65Na japodskoj teritoriji naeni su na brojnim lokalitetima, ali samo u sojenikomnaselju u Ripu, uz oko 200 neukraenih, neki od manjih tegova nose razliitepredstave. Prema nainu izvoenja i sadraju, predstave na piramidalnim tegovimamogu se podijeliti na: urezane predstave nakita i kose, urezane predstave dijelovaodjee i, moda, predstave odjee izvedene otiscima vrpce.

Prikazi nakita i kose (T.IV,1a-b,2) urezani su na dva tega.66 Na prvom etirikoncentrine, lune, dublje linije asociraju na etiri torkvesa (vrsta ogrlice) povezanaistom ili posebnim vrpcama (T.IV,1a). Slian prikaz dva torkvesa nalazi se i na

piramidalnoj terakoti iz Ripa (T.VI,l). Nakit od vie torkvesa razliite veliineuklopljenih u jedinstvenu cjelinu na grudima, pojavljuje se vie puta u japodskimgrobovima 67(vjerovatno enskim), a rjee u drugim krajevima.68 Mada za nekegrobove nedostaju podaci o grobnim cjelinama, kao i osteoloka analiza, izgleda dase opravdano moe pretpostaviti da kombinacija od vie torkvesa predstavlja enskinakit. 69 Pojava stilizovane predstave enskog nakita na tegovima, ma koliko rijetka i

62ovi, 1966, 56.63 Mari, 1968, 28-32, nap.244.64Kromer, 1959, 34, 71, T.IX/12-13; XXXIX/7-8.65Dobiat, 1980, 108.66uri, 1908, 155-156,67Ljubi, 1889, T.XVII, 38; Drechsler-Bii, 1961, T.XXI, 1-2; Raunig, 1982, T.I,2.68 Marovi, 1962, 11-13;ovi, 1971, T.III,1-2.69Drechsler-Bii, 1961, 101; Raunig, 1982, 3, nap.4.


33/298

35

neuobiajena,70 sasvim je logina na takvom "enskom" objektu kao to je diotkalakog pribora. I urezana predstava na poleini istog tega potvruje predloenotumaenje figuralne predstave s prednje strane. Ovdje je (T.IV,1b) na gornjoj polovinistranice urezana jedna dua, ravna vertikalna linija koja se na donjem kraju razdvaja u

etiri kratke, neto izvijene linije. Ova predstava se moe objasniti prvenstveno kaoematizovani prikaz kose, zapravo pletenice sa slobodnim pramenovima na kraju (aeventualno i kao predstava nakita, moda lania ili trake koji vise sa glave). Zastilizovanu predstavu kose - tri pletenice mogu se smatrati i dublje urezane, verti-kalne linije na gornjem dijelu drugog tega (T.IV,2), od kojih je samo lijeva na donjemkraju razdvojena u dva pramena. Na vrlo slian nain prikazana je kosa na nekimbronzanodobnim statuetama.71 Slino, znatno stilizovano, prikazane su pletenice (ilinakit koji visi sa glave), na poleini kamene stele iz Golubia (T.XXXIV,2).Predstave s obje strane prvog tega, mada reducirane na samo dva karakteristinaelementa, sugeriraju antropomorfnu (ensku) figuru. Na drugom tegu, redukcijadovedena do ekstrema, do ematiziranog prikaza jednog jedinog detalja (kosa,

pletenice) ljudskog tijela, vjerovatno je jo uvijek bila dovoljno prepoznatljiva irazumljiva, kako osobi koja je predstavu izradila, tako i ostalim saplemenicima.

Predstave odjee (T.IV,3-7) na pet tegova72 veoma su ematizovane i urezanedosta nepaljivo i neuredno. Na jednom tegu izvedene su dubljim i irim urezanimlinijama (T.IV,3), a na ostalim vrlo tankim linijama. Na tri primjerka (T.IV,3-5)izveden je na donjem dijelu prednje strane vrlo slian motiv koji se sastoji od jednehorizontalne i etiri, odnosno est vertkalnih linija, to asocira na nabranu suknju sapojasom, koja je na tegu na T.IV,3 dopunjena i oznakom gornjeg dijela odjee(obrnuti V motiv), a na tegu na T.IV,4a-b prikazana na isti nain i na poleini. Napreostala dva tega (T.IV,6-7) prikazana je duga, nabrana haljina. Za prepoznavanje

ovih predstava kao prikaza enske odjee, veoma je instruktivan probuenipiramidalni teg sa gradine Turska Kosa u selu Velika Vranovina kod Topuskog(T.XII,3a-b), na kome je enska odjea prikazana mnogo bogatije. L.ukovi kae:"Usamljeni primjerak je crte enskog lika urezan na malom trapezastom utegu i to sjedne stranean fas, a sa druge s lea. Osoba je odjevena u uobiajenu ilirsku enskunonju sa dugom haljinom preko koje ide druga haljina i najzad ogrta. Naznaen je imetalni nakit: kapa od bronane dugmadi kakvu sreemo na Japodskom teritoriju uLici, pektoral na prsima, dugmad i fibule (kope)."73 Pojava kompletnijih crteaenske odjee na piramidalnom tegu iz neposrednog susjedstva, potvruje miljenje

70Poznate su mi jo samo urezane predstave dvojne omega igle sa tegova naenih u Antigonei naDrimu u Albaniji, koje donosi Dh. Budina, 1975, 185, Pl.II, 17.

71Letica, 1973, 24, T.VI,1b.72 Radimsk, 1897, 6=, T.XXX, 210;uri, 1908, 155, T.IV,8.73ukovi, 1983, 9.


34/298

36

da ematizovane i pojednostavljene predstave na ripakim tegovima prikazujudijelove enske odjee.Jo vie pojednostavljen prikaz donjeg dijela odjee nalazi se ina jednom tegu iz Podzemelja.74 Sa prostora na srednjem toku Une potjeu realistinicrtei na kamenim urnama (T.XXXVII,l) koji prikazuju japodske ene obuene u

duu suknju sa tri nabora i pojasom, s jednostavnim gornjim dijelom, moda s jednimnaborom oko vrata. To bi, priblino, bila ista odjea ena, iji je jedan dio - nabranasuknja s pojasom - prikazan na tegovima. Gotovo na identian nain, kao nategovima, prikazana je nabrana suknja sa irokim, ukraenim pojasom na statueti izMaribora, gdje je gornji dio odjee oznaen ukrtenim linijama u obliku znaka x, topotvruje miljenje, da je na tegu sa T.IV,3, obrnuti V motiv oznaka gornjeg dijelaodjee.75 Samo donji dio enskog tijela, odnosno nabrana suknja i noge, prikazani sutanko urezanim i udubljenim linijama na urni iz groba 86 iz nekropole u dvorituSAZU u Ljubljani.76 Spomenuti prikazi nabrane suknje u dovoljnoj mjeri potvrujupredloenu interpretaciju predstava na ripakim tegovima.

Na miljenje da su na dva tega (T.IV,6,7) prikazani nabori duge haljine, navodi

prikaz sline odjee na piramidalnoj terakoti (T.VI,1), takoe iz Ripa, zatimtzv.trapezoidni bronzani privjesci za koje se, uglavnom, smatra da prikazuju enskufiguru u haljini (T.XXV). I sam trapezoidni izgled stranice tega, uz dodatak naboraoznaenih ureznim vertikalnim linijama, izaziva upravo takve asocijacije. Za slinuodjeu na reljefima iz rimskog doba smatra se, da se radi o odjei jednostavnog kroja,zvanoj dalmatika.

Simbolini znaci i predstave izvedene otiscima vrpce(T.V,1-7). Na nekim pira-midalnim tegovima urezani su simbolini znaci (krst, svastika i dr.) kojima se ovdjeneu detaljnije baviti (T.V,1-3), dok su na etiri tega predstave izvedene otiscimavrpce.77 Kada je u pitanju ova tehnika prepoznavanje i odreivanje prikazanih

predstava je sasvim nesigurno. Za bonu stranicu tega na T.V,6, u krunim otiscimavrpce oko otvora, sa znatnim oprezom, mogla bi se pretpostaviti glava, ili ako je topoleina figure, neki tip japodske kape, kao na tegu sa Turske kose kod Topuskog(T.XII,3b), dok horizontalni nizovi otisaka vrpce moda prikazuju ogrta. Za ostala tritega uz pretpostavku da se radi o veoma stiliziranoj odjei, ostaje i mogunost dapredstave imaju nejasan simbolini, ili samo ukrasni karakter. Slinim nejasnimpredstavama izvedenim zarezima i krunim udubljenjima ukraeni su i neki tegovi sagradine Kiringrad u Hrvatskoj, ali za jedan od njih s ukrasom u obliku trouglaocijenjeno je da: "...podsjea na trokute kakvima se obino prikazuje ljudski lik...",78

74Dular, J., 1978, T.27/13.75Gabrovec, 1983, 90, sl. 6/20.76Pu. 1971, 86, T.5/1-1a; Slabe, 1980, 81.77 Radimsk, 1897, 60, T.XXX, 208;uri, 1908, T.IV,15-16.78 Balen-Letuni, 1987, 9, T.10/11.


35/298


36/298

38

Ostroca,84 iz neposrednog susjedstva naselja u Ripu. Tegovi s urezanim prikazimaodjee, kako izgleda, mogli bi pripadati kasnijem vremenu. S jedne strane, direktnaveza predstava na ovim tegovima s odjeom prikazanom na statueti iz Maribora kojapripada Ha B periodu85 govori o veoj starosti, dok, s druge strane, predstave suknji i

nogu na urni groba 86 iz nekropole u dvoritu SAZU u Ljubljani, datiranog u VII-VIv.st.e.86 upuuje na to da se sline predstave na tegovima ne bi mogle datirati mnogoprije VII v.pr.n.e., pa se ova grupa tegova prije moe opredijeliti na prelaz Ha B u HaC, ili ak u puni Ha C period (odnosno u VII v.st.e.), s tim da bi najstariji primjerakmogao biti onaj sa T.IV,3, zbog urezivanja irim i dubljim linijama, slinim onimakojima su oznaene predstave nakita na tegu sa T.IV,la-b, kao i zbog predstavegornjeg dijela odjee bliske prikazu na statueti iz Maribora.

Tee je hronoloko opredjeljivanje tegova s otiscima vrpce. Na srednjem tokuUne ukraavanje posuda ovom tehnikom javlja se na dvije nekropole87 i, u veembroju, na nekim istraivanim naseljima.88 U samom Ripu, prilikom revizionogiskopavanja 1975.g. konstatovani su kroz itav kulturni sloj sojenikog naselja do

dub.od 6,30 m.89

Jedan od piramidalnih tegova s otiscima vrpce (T.V,6) naen jeprilikom revizionog iskopavanja unutar relativno zatvorenog prostora sojenikezgrade spaljene poarom, na dubini od oko 2,5 m. Kao to je ve reeno, smatra se daje naselje u Ripu naputeno poslije poara u V ili poetkom IV v.pr.n.e., te bi ovajteg, mogao pripadati priblino tome vremenu, dok bi ostale s otiscima vrpce trebalodatirati neto ire u Ha D period.

C.Terakote - Bogovi od gline

Terakote su naene veinom u sojenikom naselju Ripa, (gdje podaci o uslovima

nalaza nisu potpuni), a dvije itave i jedan ulomak na gradini Kekia Glavica kodBosanske Krupe.90 Prvih sedam terakota iz Ripa (T.VI,3; VIII,1-3; IX,1; X,2) otkrioje V.Radimsk izijih se dosta nejasnih podataka, ipak moe zakljuiti, da su terakoteleale zajedno u kulturnom sloju koji se nalazio sjeverno od skele br.3, ispod slojapaljevine tridesetak centimetara nieg od skele. Jo sedam primjeraka (T.VI,1;VII,1,2; X,1,3; XI,1,2), naenih u nastavku iskopavanja u Ripu, objavio je V.uri

84 Raunig, 1982, 8.85Gabrovec, 1983, 90.86Slabe, 1980, 82.87 Raunig, 1968, T.IV,4; Mari, 1968, 20; Raunig, 1981, 150, T.II,4; III,16.88 Raunig, 1983, 75, T.III,2; Radimsk, 1894, 495-520;ovi, 1962, 50, T.III,1-3.89 Raunig, 1975a, 47-48; u sondi uslijed priliva podzemne vode nije bilo mogue dospjeti do

zdravice.90ovi, 1962, 52.


37/298


38/298

40

nedostaju precizniji podaci o poloaju unutar kulturnih slojeva naselja), piramidalnimoblikom, veliinom (vis. 8 cm, osnova 3,5x3 cm), i urezanim ukrasima veoma jeslina ukraenim piramidalnim tegovima s istog lokaliteta o kojima je naprijed bilorijei. Od tegova se razlikuje time to nije probuena, naglaenim ramenima i

sauvanim ostatkom vrata na gornjoj povrini koji sugerira postojanje (sadaodlomljene), glave, ime je ovaj objekt deklariran kao antropomorfna terakota. UzRipa i Kekia Glavicu, terakote slinih karakteristika poznate su na nizu lokaliteta:Velika gradina u Varvari kod Prozora, zatim Maribor,97 Brinjeva Gora,98 Ptuj,99Ormo100 u Sloveniji, Vatin101

branka raunig - umjetnost i religija prahistorijskih japoda

Documents