Branko BEGOVIĆ

Prilog poznavanju starih putova i naselja u PodraviniAntička magistralna cesta Petovio - Mursa i antičke postaje na njemu u području đurđevačke Podravine

Prostorno kom uniciranje ljudi bilo je i u granicam a današnje Jugoslavije prisutno još u vrijeme daleke prethistorije, m eđutim , trase prom etnica kojima su lju­di iz tog, prvog društvenog uređenja kom unicirali u ve­likoj m jeri m oram o samo nagađati iz razumljivih razlo­ga - neočuvanosti.

Ali ceste koje su od početka imale veću važnost na­kon niza korigiranja, ustalile su se i zadržale u toku du­žeg vrem enskog razdoblja.

Tada se pojavljuju Rimljani koji njima pogodan dio zatečenih cestovnih kom unikacija dograđuju i izgrađu­ju sasvim nove, i to s posebnom pažnjom i vrlo korek­tno -ra d i svojih, isključivo vojničkih (osvajačkih) inte­resa -p a je stoga situacija s cestam a rimskog porijekla m nogo jasnija.

M eđutim , topografska nam je preciznost trasa svih tih cesta u velikoj mjeri do danas (prem a literaturi) ipak nepoznata, što je, pored razornog djelovanja vre­m ena, isključivo u nadležnosti čovjeka, koji ih je uništa­vao (npr. odvoženjem m aterijala od kojega su građene) i do danas slabo istraživao i istražio. Stoga je sastaviti m ozaik (topografski ekzaktnu sliku) svilT starih više i m anje važnih puteva u Jugoslaviji, pa i na manjim po­dručjim a, gotovo nemoguće učiniti.

Mnogo bi se lakše i jednostavnije to izvodilo kada bi se obrađivali fragm enti jedne takove cjeline (po politič- ko-teritorijalnim jedinicam a) što više sistem atski, p re­gledavanjem terena, pa bi nakon određenog vrem ena

niz takvih obrada moglo popuniti spom enuti mozaik i štošta razjasniti na znanstveno-historijska pitanja koja se često postavljaju, a vezana su za trase tih cesta: ubi- kacije starih naselja kojim a znamo ime, ponekad i pori­jeklo, ali ne i lokaciju itd.

Ovom prilikom ćem o se baviti jednim takvim frag­m entom poznate ceste koja je u doba Rimskog carstva povezivala najkraćim putem područje Emone (Ljublja­ne), preko Poetovia (Ptuja), Murse (Osijeka) s podru ­čjem Sirm ium a (Srijem ske Mitrovice) i Singidunum a (Beograda).

Ova je cesta bila od velike važnosti posebno stoga što je prolazila pored rim skog limesa na sjevernom dijelu rim ske pokrajine Panonije, te omogućavala po potrebi brzo prebacivanje i raspoređivanje vojnih snaga preko spom enutog područja i na to područje. Stoga je, što je logično, ova cesta, kao i gotovo sve druge, bila izgrađe­na što ravnije, da se duljina puta što više smanji i time dobije na vrem enu.

1. Trasa antičke ceste Poetovio - Mursa u đurđevač­koj Podravini

Spom enuta je cesta (magistrala) P tu j- Osijek (Poeto­vio - Mursa) dijelom prolazila kroz današnju Podravi­nu, a cijelom svojom duljinom gotovo paraleleno s rije­kom Dravom i rim skim limesom na ovom dijelu car­stva.1

Slika 1. Fragm ent Tabule Peutingeriane s naznačenim postajam a izm eđu Piretisa i Sirotisa

142

143

Prem a nekim a se trasa te ceste nalazila djelomično na trasi jedne starije ceste, koja je postojala i bila upo­trebljavana još u prethistorijskim vrem enim a (9, 10), pa se može reći da je u to vrijem e ovo bio samo običan ze­mljani put, ali već tada često upotrebljavan, potreban, neizbježan ponekad, kojega su Rimljani, negdje na raz­m eđu era, tako uredili da je sasvim odgovarao njiho­vim potrebam a.

Trasa te ceste, tok koje ćem o pratiti otprilike na po­dručju današnje općine Đurđevac, na ovom je dijelu da­našnje Podravine vidljiva za pogodnog vrem ena (po­sebno nakon proljetne obrade agrarnog zemljišta) čak na više od 90% njezine duljine kroz to područje. Ovdje treba napom enuti da u ovaj prikaz ne uključujem o određene korekcije te trase, budući da se one danas, ako ih je i bilo još u vrijem e Rimljana, ne mogu utvrditi, pa stoga donosim o sam o zatečene i vidljive ostatke ce­ste, koji se mogu pripisati toj magistrali i koji su mogli biti u upotrebi u toku 1000 i više godina, koliko je cesta potrajala. U ovom se kraju ona zadržala u upotrebi kao glavna kom unikacija sa spom enutim područjim a sve do srednjeg vijeka (najčešće pod imenom »Via magna«) a dalje navedeni ostaci sigurno su bili korišteni još i mnogo ranije (cestu su zatekli i zadržali Slaveni prili­kom svoje seobe) je r je cesta isuviše korektno napra­vljena da to ne bi bilo točno, a na što nas navode i broj­ne druge činjenice.

Ovdje ona pravi jednu čak izuzetno ravnu traku, koja se ipak na pojedinim m jestim a sačuvala u onom obliku kakav je imala najvjerojatnije još u doba Rimljana.

Prolazila je pravcem sjeverozapad (od Ptuja) - jugo­istok, a još se uvijek vidi da je bila izgrađena od oko 30 do 40 cm debelog sloja žutog šljunka (kakvog ima i u Bilogori) i to u širini od 3 do 5 metara.

Počev od Osijeka (jugoistoka - uzvodno desnom stra­nom rijeke Drave) ona u područje današnje općine Đurđevac ulazi kod sela Turnašice. Od Špišić Bukovice (gdje su njezini tragovi vrlo dobro vidljivi i koje je još prije 15-ak godina istražio i na kartu ubilježio fra. Bog­dan Cvetković, sve od Špišić Bukovice do Vukosavljevi- ce (16)) ona ide prem a sjeverozapadu.

Kod tog se mjesta ona uočava točno iznad samog po­četka obronaka Bilogore (kojih 100 m etara od kote 146) iznad predjela Zidine. Odatle ide sve bliže današ­njoj željezničkoj pruzi V irovitica-Koprivnica s kojom sve do sam e Vukosavljevice ide gotovo paralelno. Kod Vukosavljevice (nešto zapadnije od nje) skreće na k ra t­ko prem a sjeveru i nastavlja dalje prem a Turnašici pro­lazeći kroz najsjeverniji dio tog naselja.

Od Turnašice cesta ide sve do najsjevernije točke sela Sedlarice (južno od predjela Veliko polje i Konači- ne između Otrovanca, Sedlarice i Velike Ćrešnjevice) -n a oko 50 m etara sjeverno od školskih zgrada u Sedla- rici - odakle se trasa nastavlja do južno od predjela Gložige (između Velike Ćrešnjevice i Otrovanca) - oko 200 m sjeverno od kote 140 - i nešto južnije od m osta u Velikoj Črešnjevici (na račvanjim a putova za Grabrov- nicu i Malu Črešnjevicu) siječe glavnu asfaltnu cestu, kao i potok, što prelazi kroz to selo. Od Velike Črešnje- vice nastavlja se ravnom trakom sve do oko 300 m etara sjeverno o d račvan ja putova za Malu i Veliku Črešnjevi­cu i Grabrovnicu, te Babičanku (kod tzv. Vaktarne) i ide dalje prem a Grabrovnici.

Kroz G rabrovnicu trasa ceste prolazi sredinom gro­blja, južno od sela, zatim ide iza najzapadnijih dijelova sela od kuda produžuje između predjela Podnatiže, Pe- ski, Krčevine i Kladje, pa ide jugozapadno pored Vese­log brijega, preko Vargićevog brijega sve do kroz sam cen ta r Prugovca, sjeverno od groblja.

Od Prugovca se nastavlja preko tzv. Brodišta (sjeve­rozapadno od kote 151 zapadno od Prugovca), Velike seče, Velikih delkov, Čambenice i ide sjeverno iznad sela B udrovca i Cepelovca (prolazi pored kote 146 sje­verno od Cepelovca - zapadno od tam ošnje asfaltirane ceste Đurđevac - Čepelovac koju i siječe).

Odatle ide do blizu kote 152,8 (predio Lešćan), 148 (sjevernije od Mičetinca), zatim do Careve glave (kota 158,5) i dalje kroz predjele Podgorice (sjeverno od Še- movca), Veliko podolje (južno od Virja) i konačno do sam og cen tra Novigrada Podravskog, prolazeći južno od kote 154, koja se nalazi južno od ceste V irje-

Slika 3. Trasa antičke ceste po kojoj je u tekstu mjerena udaljenost od Ptuja (Poetovia) do Osiieka (Murse)

144

Novigrad Podravski. Dio »vie« od Čepelovca do Novi­grada Podravskog spom inje se već 1201. i 1270. god. (26>Cijela spom enuta e tapa ceste uglavnom je vidljiva kao 10 do 15 a i više m etara široka traka nešto svjetlijeg zemljišta pomiješanog sa šljunkom . Im a mjesta gdje se ona vidi i kao dosta debeli sloj šljunka: kod Grabrovni- ce (pod vrtovima kuća br. 27-33 na jugozapadnom dije­lu tog se la -zap ad n o od glavne tam ošnje asfaltirane ce­ste) čak kao 30-ak cen tim etara debela traka šljunka ši­roka oko 3,5 m, jugoistočno od Prugovca (između puto­va koji od Veselog brijega, sjeverno od Kozarevca, idu prem a zapadu, prem a Prugovcu) kao 20-ak cm debela traka šljunka, istočno od najsjevernijih dijelova Sedlari- ce (na oko 800 m jugoistočno od školskih zgrada u tom selu) itd.

Trasa ceste prolazi uglavnom po nešto višem terenu od onog što se nalazi sjevernije od nje i uvijek zaobilazi prostore za koje se može reći da su inundaciono podru­čje rijeke Drave: uopće mu se ne približava već ide ne­kako po predbilogorskom prosto ru plicenskog porije­kla.

N adm orska visina zem ljišta kojim prolazi uglavnom se kreće između 125-og i 145-og m etra. Možemo reći da prolazi prilično paralelno i s trasom današnje podrav­ske m agistrale i to na udaljenosti koja varira od oko 2 pa do oko 5 kilom etara.

Na pojedinim m jestim a se njezina trasa uočava i na područjim a koja su do prije 10-ak godina vrlo m očvar­na, ali se čini da ona nisu bila takva i prije 500 i više go­dina.2 Na takvim je m jestim a cesta (a i srednjovje­kovni nalazi keram ike na pojedinim lokalitetim a koji se nalaze na nekoliko takvih m jesta pored nje) pokrive­na s nekoliko cen tim etara ritskog zemljišta (što nam govori o naknadnom postojanju vlažnog zemljišta) dok se pored njezine trase još i danas pronalaze ogromni panjevi i veliki ostaci korijenja hrastovog drveta.

M očvara je bilo m nogo sjevernije od ceste - otprilike od trase današnje m agistrale i dalje - i sasvim bi bilo nelogično da bi Rimljani, kojim a su trebale prohodne i brzoprolazeće ceste, izgradili trasu jedne tako važne kom unikacije posred močvara, m akar to bile i samo kraće etape.

Zaobilaznice tih do nedavno m očvarnih terena, ako ih je uopće i bilo, nisu poznate i ne uočavaju se.

Cini se da je u doba Rim ljana zemljište oko te ceste bilo, osim onoga koje je ondašnje stanovništvo obrađi­valo, isključivo šumovito.

Kao što pokazuju arheološki nalazi iz doba antike ve­liki je dio područja blizu ceste i na ovoj ruti bilo nasta­njeno i pogodno za to i u doba dom inacije Rimskog carstva u ovim krajevim a: nalazi a rh itek tu re u Novigra­du Podravskom, alata i k tom u jedan kapitel na G radiš­ću u Virju, keram ički nalazi u Čepelovcu, dvije rimske ploče s natpisom kod Đ urđevca kao i nešto keram ike iz samog Đurđevca, novac i m ogući ostaci antičke postaje i kaštela u Prugovcu, kasnoantički nalazi iz Suhe Kata- lene, nalazi a rh itek ture u Sirovoj Kataleni, kasnoanti­čki grob u Velikoj Črešnjevici, novac i keram ika u Pito­mači, novac zajedno s keram ičkim nalazim a i ciglom u Otrovancu, novac u Turnašici i Špišić Bukovici.3 U po­dručju ovih nalaza u pravcu Ptuj - Osijek nema nalaza tragova trase neke druge ceste slične spom enutoj.4

Hodajući spom enutom trasom antičke ceste p rona­šao sam u toku proljeća 1986. god. širom njezine dužine na njoj mnoštvo raznoraznih dijelova starih predm eta: rimske srednjovjekovne keram ike (posebno srednjo-

Slika 4. Presjek antičke ceste (ostaci nađeni u Grabrovnici)

vjekovne, pa i one koja se može prip isati ranom sred ­njem vijeku), starog stakla, nekoliko čavala (valjda s potkova) - uglavnom srednjovjekovnih - pa čak i dio obrađenog granita, koji je, vjerojatno, o statak nekog ka­menog oruđa.

Sve nam spom enuto potvrđuje au ten tičnost ove tra ­se, koja je na relaciji Ptuj — Osijek bila upotreb ljavana sigurno od antičkih vrem ena, dok je, da bi se stekao ta ­kav dojam i uvjerenje, dovoljno sam o p rošeta ti njezi­nom duljinom u rano proljeće kada se najbolje vidi.

Njezina trasa, koja se danas još uvijek relativno dosta dobro vidi, svake se godine uslijed ob rade zem ljišta m odernom m ehanizacijom, je r cesta prolazi uglavnom po agrarnim površinam a, sve više proširu je i pom alo postaje sam o vrlo široka traka zem ljišta sa sve m anje šljunka. Dosta je šljunka s ceste odzvonilo stanovništvo .nakon njezinog »zatvaranja« negdje u XVII. stoljeću i upotrebljavalo ga za privatne potrebe, je r je m nogo jed ­nostavnije (a što nije bilo zabranjeno) bilo stanovništvu koje je živjelo u njezinoj okolici, dovesti šljunak s nje nego odlaziti na Dravu ili u Bilogoru.

Danas je ono malo šljunka što je p reosta lo (ali svaka­ko dobro vidljivog) više ne odvozi ili se to događa vrlo rijetko.

Svakako je trasa te ceste u ovom dijelu, kao i m no­gim drugim dijelovima sjeverne H rvatske kojim a pro la­zi važan kulturno-historijski spom enik jedne m inule epohe, kog bi trebalo na neki način zaštititi i što bolje

.sačuvati za dolazeće generacije (vidi priložene karte).5

2. Prilog ubikaciji antičkih naselja pored trase an­tičke ceste u đurđevačkoj Podravini

Kao što je već od ranije poznato na ovoj se trasi an ­tičke ceste m oralo nalaziti nekoliko naselja (s m ansio ili m utatio postajam a) koja su postojala u doba dom i­nacije Rimskog carstva u ovim dijelovim a Hrvatske.

Postoji nekoliko izvora iz kojih saznajem o njihova imena, m eđutim , do danas ona još uvijek nisu ubicira- na na znanstveno prihvatljive lokacije, pa ćem o stoga, kako je danas poznata trasa ceste i važnijih joj spo red ­nih putova, ovdje dati prilog toj ubikaciji oslanjajući se uglavnom na danas poznate arheološke lokalitete i na­laze i uspoređivanje udaljenosti naznačenih u izvorim a prem a današnjem stanju udaljenosti izm eđu pojedinih lokaliteta i nalaza pored antičke ceste.

10 »Podravski zbornik« 145

Avionska Cestovna Avionska Cestovnaudaljenost udaljenost udaljenost udaljenost

OSIJEK OSIJEK PTUJ PTUJVIROVITICA 130 106 131 141VIRJE 140 144 94 103KOPRIVNICA 156 161 78 86

- Avionske i cestovne udaljenosti (trasom antičke ceste) od Osijeka i Ptuja do Virovitice, Virja i Koprivnice (u k ilom etrim a - približno)

Tab. Peut. Itin. Hier. Itin. Ant.M ursa - Sirotis - 97,6 93,2 100,5M ursa - Lentulis - ? 140,5 145^8M ursa - Piretis - ? 158,2 ? 'Poetovio - Sirotis - ? 150,8 149,4Poetovio - Lentulis - 105,1 103½ 103^6Poetovio - Piretis * - 88,8 85,8 ?

- Udaljenosti koje su naznačene u Tabuli Peutingeriani, itinerarim a H ierosolim skom i Antoninskom od Murse i Poetovia do Sirotisa (Serote), Lentulisa (Luntulisa) i Piretisa (Piretura) - u k ilom etrim a

Jedna od nevolja je u tom e što dalje spom enuti izvori ne donose sasvim jednake razm ake između pojedinih stan ica (naselja); ne postoje dva izvora s jednakim po­dacim a, pa tako nisu naznačene jednake udaljenosti ni izm eđu Poetovie (Ptuja) i M urse (Osijeka), »krajnjih« točaka na ovoj cesti.

P rem a itineraru H ierosolim skom (»itinerarium Hie- rosolym itanum - Burdigalense«, izrađenom 333. god za k ršćanske hodočasnike iz B urdigale u Jerusalem (7, 11, 21)) udaljenost od Poetovia do Murse iznosi 244 km. Avionska udaljenost između ta dva mjesta, odnosno Ptuja i (Donjeg grada) Osijeka je oko 234 km. Itinerar A ntoninski (III. st.n.e.) - pisan za vrem ena cara Karaka- le (11,2!) - koji spom inje sam o gradove i mansio, znači veće postaje, navodi da je udaljenost od Poetovia do M urse 249 km. Prem a Tabuli Peutingeriani (21) duljina je te ceste mnogo manja nego u ova dva izvora i iznosi svega SLVI r.m. (r.m= rim ska milja = 1,48 km) što je 230 km. V idim o da nedostaje kojih 15 kilometara.

Kao što vidimo, iz navedenih podataka ništa od ređe­no i precizno ne možem o saznati o položaju, odnosno sm ještaju postaja Sirotis, Lentulis i Piretis, koje bez sum nje treba tražiti na dijelu hrvatske od Koprivnice do Podravske Slatine.

Isto možem o reći i za m utationes postaje Cardono, Iovia i Cocconis, koje m oram o tražiti o tprilike na po­dručju đurđevačke Podravine. .

Jasno se vidi da je udaljenost p rem a (potpunim izvo­rim a) tin. Hier, i Ant. (srednja vrijednost udaljenosti) od Ptuja do Osijeka oko 247 km, što je, razumljivo, oko 13 kilom etara više od zračne linije između ta dva mje­sta.6

Prolazeći danas trasom te ceste od Osijeka, Viroviti­ca dolazi na oko 106, Virje 144, a Koprivnica na oko 161. kilom etru.

P rem a itin. Hier, udaljenost od M urse do Serote izno­si 93,2 km, do Lentolisa 140,5 km, a do P iretura 158 km. P rem a istom izvoru udaljenost od Poetovia do Piretura iznosi 85,8 km, do Lentolisa 103,5 km i do Serote 150,8 km. Pom oću spom enutih podataka (itin. Hier.) može­mo reći da bi Serotu trebali tražiti negdje istočno ili ju ­goistočno od Virovitice između 10-og i 13-og kilom etra, Lentolis između današnjeg Virja i trećeg kilom etra od

Itin. Hier. Tab. Peut. Itin. Ant.

M ursa civitas M ursa maior M ursa civitas93,2 km 97,6 km 100,5 km

mans. Serota Sirotis Serota14,8 km 14,8 km

mut. Cocconis Iovia17,7 km 11,8 45,8 km

mut. C ardono ?14,8 km

mans. Lentolis Lentulis Luntulis17,7 km 16,2 km

mut. P ire tu r Piretis 103,6 km85,8 km 88,8 km

civ. Petovione Petavione Patavione civ.

njega jugoistočno, a P ire tu r od Koprivnice i to negdje južnije, tj. do 3-4 km jugoistočnije.

Prem a Tabuli Peutingeriani i itineraru Antoninskom situacija je nešto drugačija.

U itin. Ant. Serota od M urse dolazi na 101, a Luntulis na 146. kilom etru, dok od Poetovie Serota na 150, a Luntulis na 104. kilom etru, pa je Serota oko 7 km (sred­nja vrijednost udaljenosti prem a Virovitici) jugoistočno od Virovitice i Luntulis kod samog današnjeg Virja ili upravo to naselje.

Prem a Tabuli, zbog greške do koje je došlo pri upisi­vanju .udaljenosti i naselja između Sirotisa i Lentulisa, znamo sam o udaljenosti od Murse do Sirotisa (97,5 km) i Poetovie do Lentulisa (105 km), te Piretisa (88,8 km). Prem a ovom e Sirotis bi se nalazio oko 10 km jugo­istočno od Virovitice, Lentulis na oko 2 km jugoistočno od Koprivnice.

Sasvim je jasno da niti jedan izvor ne donosi iste uda­ljenosti od Osijeka ili Ptuja (Murse ili Poetovie) do ne­kog drugog naselja na antičkoj cesti između ta dva gra­da, osim do nekoliko onih koja dolaze m eđu prvima, sve dok se m ale razlike ne počinju skupljati i tako po­većavati (odnosno sm anjivati) određene udaljenosti od M urse (odnosno Poetovia) do nekog naselja - udaljeno­sti i izm eđu spom enu ta dva grada nisu jednake u svim

146

Slika 5. Trasa antičke ceste (m agistralne) od N ovi­grada do Virja

izvorima stoga što nije odjednom m jerena udaljenost između njih, već mi sada zbrajam o sve udaljenosti koje su označene u tom razm aku.

Također možem o reći, da, najvjerojatnije, svaki od ovih izvora za ono vrijem e (prem a tom e i danas) na svoj način donosi točne udaljenosti, je r treba računati s tim da je u svakom od njih određena udaljenost m jere­na drugačije, npr. od sredine do početka postaje ili ka­štela, naselja, od sredine do sredine ili pak kraja itd, pa se u više odjsečaka stvarala razlika i od više kilom etara, budući, da je sigurno bilo m jesta koja su bila dulja ili su se nalazila kojih stotinjak m etara udaljena od magi­stralne ceste, a koju udaljenost nije (ili, pak, jest) svaki od ovih izvora u računao. Ipak te su udaljenosti i dosta slične iako se niti jedna udaljenost do i između za nas važnih naselja ne podudara s onom iz nekog drugog iz­vora.

(mut. Piretis ili Piretur)U kraju južnije od Koprivnice jedno od najpogodnijih mjesta za lociranje jedne rim ske postaje, odnosno sa­mog naselja je selo Draganovec. Tu su pronađeni i osta­ci antičke arh itek ture , što je navelo Željka Dema (20), da upravo ovdje sm jesti spom enutu postaju (koja u itin. Hier, dolazi na prvom m jestu od Lentolisa prem a Poetovii), kao što vidimo, ne bez osnove. U oba izvora gdje se spominje ta postaja udaljenost od Koprivnice je gotovo identična i može nas dovesti ako ne do samog sela, onda barem do bliže okolice Draganovca.

(m ans. Lentulis, L entolis ili Luntulis)Prem a izvorima u odnosu na današnja naselja ta se

m ansio ili m ansiones nalazila negdje kodvVirja.Najbliža pogodna lokacija za sm ještaj nekog naselja i

kastrum a iz vrem ena Rim ljana upravo je samo današ­nje Virje, koje je, kao na nekakvom poluotoku, sm ješte­no usred nizinskog, ali dosta vlažnog terena. Na lokaciji Gradišće u Virju p ronađeno je antičkih nalaza (kao i onih iz prethistorije) dok za neke i sam raspored ulica

u ovom dijelu tog naselja i danas podsjeća na nekakav kastrum (19). To je povod da se postaja spom enuta u ovom podnaslovu gotovo uvijek sm ješta u Virje. Inače, na mjestu današnjeg Virja u srednjem vijeku je stajalo trgovište s utvrdom pod im enom Prodavić (spominje se već u XIII st.).

(m ans. S irotis ili Serota)Kao što vidimo iz naprijed spom enutih izvora tu po­

staju nikako ne m ožem o smjestiti na m jesto današnjeg grada Virovitice p rem da je to naselje staro i više od 7 stoljeća, dok ovdje do danas nisu pronađeni nekakvi ostaci koji bi se mogli pripisati antici. Ovu bi postaju trebali tražiti negdje jugoistočno od Virovitice na u d a ­ljenosti od oko 10 kilom etara.

U itineraru H ierosolim skom se, kako smo već naveli, između mansio postaja Serote i Lentolisa spom inju dvi­je rputatio postaje: Cocconis i Cardono.

U Tabuli se, pak, u tom razm aku spom inje sam o po- sdtaja Iovia, m eđutim , ovdje je očito došlo do greške, što se jasno vidi, je r p rem a njoj udaljenost od Sirotisa do Luntulisa iznosi sam o XVIII r.m. (26,6 km) dok je ta udaljenost u itin. Hier, i Ant. XXXII i XXXI r.m. - znači nedostaje kojih 15-17 km ili oko XII r.m.

Grešku i nije teško opravdati, je r Tabula potječe iz XIII. st. (1265.) i nije izvorni rad već je crtana prem a »zemljovidu« izrađenom za cara A leksandra Severa, koji pak ima tem elje u radu Claudijeve supruge Agrip- pine (I. st.). Dobila je ima po habsburškom vijećniku koji ju je posjedovao u XVI. st. (K onrad Peutinger 5, 11). Vidimo da je vrem enski raspon izm eđu prvog rada i nje čak 12 stoljeća, pa i nije čudno što je došlo do g re­ške.

Prema itin. Hier, od Lentolisa (od oko Virja ili samog Virja) na oko X r.m. (14,8 km) trasom antičke ceste do ­lazimo do bliže okolice današnje sela Prugovca. Pozna­to je da je u Prugovcu bio pronađen rim ski novac (i to

Slika 6. Trasa antičke ceste (m agistralne) od N ovi­grada do M ičetinca

147

'0. % •. y "

v, ~ '"‘h**’

T> /4 \ 12r r / mM3 A> bu,

ISrf # p .iS®

; /M r Jk

m mifei®

■ l i ! " " J

'-■[ <■ 'i'./:1 f - r X ' 'U-■'f ^

H/lK/f \ • / %/ -vrT 1.

Slika 7. Trasa antičke ceste (m agistralne) južno od Đurđevca

u sam om centru mjesta), dok je i sam njegov položaj vrlo povoljan za postojanje neke osm atračnice ili m a­njeg kastrum a. Pored toga, od Prugovca bi se, od magi­stralne ceste, trebala odvajati dva sporedna puta (pre­ma jugozapadu i sjeveroistoku).

U srednjem vijeku Prugovac je postojao pod istim im enom koje i danas nosi, a spom inje se također već u XIII. stoljeću.

Na X r.m. od Lentolisa prem a Mursi dolazi, prem a itin. Hier., Cordono.

Na XII r.m. (17,7 km) od (oko Prugovca) Cardone, od­nosno na XXII r.m. (32,5 km) od Virja (Lentolisa), an ­tičkom cestom dolazimo otprilike do same Špišić Bu­kovice. U okolici Špišić Bukovice također je pronađen rimski novac. U kratkom prikazu o tom m jestu (16) fra Cvetković m utatio postaje Cocconis smješta južno od Špišić Bukovice na uzvišenje zvano Zidine i to ne sas­vim bez razloga.

Naime, istočno od tog predjela postojalo je račvanje na kojem se odvajao sporedni put magistrali prem a jugu sve do Daruvarskih Toplica (Aquae Balissae; 16), dok na jendom nadgrobnom spom eniku rismkog ko­njaničkog časnika Ulpija Kokecija stoji i slijedeće (24): ». .. ex Pannonia Superiore natus ad Aquas Balisas, pago lovišta, vico C occenetibus...«, što znači, da se Cocconis nalazila u susjedstvu s Ioviom i to kod Daru­varskih Toplica, što ne znači ništa drugo nego: na magi­strali kod račvanja za D aruvarske Toplice.

Prem a studiji A ntuna M ayera iz 1935. god. (6) porije­klo ovog toponim a trebali bi tražiti u položaju naselja i to negdje na nekakvoj »kuki«, okuci, nekakvom zavoju ili m ožda račvi. Upravo je takav položaj predjela Zidine, dok i sam taj narodni naziv govori o nekadašnjem po­stojanju nekakvih zidina, ruševina i asocira nas isključi­vo na postojanje nekakvog utvrđenaj u prošlosti.

Spom enuta Iovia se spominje, kako vidimo, i u Tabu­li, ali kako je u njoj došlo do greške ne možemo točno reći koja se udaljenost odnosi na Ioviu od Sirotisa ili od Lentulisa. Svakako je Iovia m orala biti negdje na magi­strali i to u m eridijanu s Daruvarskim Toplicama - što je nedaleko današnje Špišić Bukovice.

Iz naznačene udaljenosti u Tabuli od Sirotisa do Io- vie, te u itin. Hier, od Serote do Cocconisa, vidimo da bi Iovia i Cocconis trebala biti dva ista naselja, odnos­no jedno naselje, m eđutim , podatak s nadgrobne ploče govori sasvim drugačije: dva različita ali susjedna nase­lja.

Također se može naslutiti d a j e postaja Cocconis7 bila bliže Iovii nego Seroti (udaljenost prem a itin. Hier, od Cocconisa do Serote = X r.m.), što znači da j e bila na manjoj udaljenosti od X r.m, je r bi u suprotnom vjero­jatno bilo naznačeno da se nalazi kod Serote ili S iroti­sa, a ne Iovie, koja je za razliku od Serote bila mnogo m anja (mansio) postaja.

Stoga bi možda udaljenost od Iovie do Sirotisa u Ta­buli bila udaljenost od Sirotisa ili Serote do Cocconisa prem a itin. Hier. (X r.m.), najkom pletnijem izvoru (?), a udaljenost koja je naznačena od Iovie do Lentulisa (11,8 km) zapravo udaljenost od Iovie do njoj susjednog naselja prem a Poetovii (Cardono).

Na oko 6 km (oko IV r.m.) sjeverozapadno od Špišić Bukovice i to upravo od spom enutog mjesta (Zidina) dolazimo antičkom cestom gotovo do samog O trovan­ca odnosno Sedlarice, čak i nešto dalje, oko 500 m sje- verozadno od školskih zgrada u Sedlarici. U ovom pro­storu najbliži antički lokalitet (ali i s nalazima iz m la­đeg željeznog doba - latena) najjužniji je dio samog Otrovanca, gdje je 1972. god. pronađena i ona velika ostava rim skog novca III st. Lokalitet je od trase antič­ke ceste udaljen oko kilom etar prem a sjeveru, pa bi ga s njom trebao vezati nekakav sporedni put koji se naj­vjerojatnije negdje od Sedlarice odvajao od m agistrale prem a sjeveru.8 Na oko 6 km od predjela Zidine kod Špišić Bukovice (ako kod Sedlarice skrenem o prem a sjeveru — O trovancu) doći ćemo upravo do spom enute lokacije.

Odavde istim odvojkom prema_ Sedlarici (magisrali -an tičkoj cesti) pa zatim m agistralom dalje p rem a Vir­ju na oko VIII r.m. (udaljenost od Iovie do Lentulisa u Tabuli = 11,8 km) dolazim o pak gotovo do samog Pru­govca, ali nikako do m oguće lokacije Lentulisa, Virja.

Slika 8. Trasa antičke ceste (m agistralne) zapadno od Prugovca

148

Kada zbrojim o sve spom enute udaljenosti od Serote ili Sirotisa do Lentulisa, uzimajući u obzir spom enutu pretpostavku dobivam o ovakvu situciju: X r.m. (Serota — Cocconis = itin. Hier) + IV r.m. (Cocconis — Iovia = udaljenost Cocconis - Cardono u itin. Hier, m inus u d a­ljenost Iovia - susjedna postaja prem a Lentulisu, tj. Lentulis u Tubuli) + VIII r.m. (Iovia - C ardone = prem a Tabuli udaljenost od Iovie do susjednog naselja prem a Lentulisu, tj. do Lentulisa, kako stoji u izvoru, ali mi to uzimamo kao grešku) + X r.m. (Cardone - Lentolis = itin. Hier.) = XXX r.m. (47,3 km) kao i u itin. H ier, a slič­no stoji i u itin. Ant. (XXXI r.m.)

(mut. Cardone - C ar/ro/dunum )U obliku C ar(ro)dunum postaju kod rijeke D rave-

Cardone iz itin. Hier, - još polovicom 'II st.p.n.e. spom i­nje poznati grčki geograf i astronom Klaudije Ptolom ej

Slika 9. Trasa antičke ceste (m agistralne) od Pru- govca do G rabrovnice

Slika 11. Trasa antičke ceste (m agistralne) od Grabrovnice do V ukosavljevice

Grabrpvrlica

jPtrovžnec'^s-

V . Č reS n jevnVilikobr

«Ä7

Jam e•J4I8

(Koturiite>

z m M / -

W : ."V ¥ :

•y ^ u l \q s a v l j e \ ; i c a V

’ --KvlatovM

149

(6). Prem a spom enutoj toponom astici Antuna Mayera (6) toponim bi bio keltskog ili galskog porijekla i potje­cao od galske im enice »carre«, što znači kola i »du- num«, što znači u tvrda = u tvrda od kola. U djelu Gaja Julija Cezara »Galski rat« stoji da su takvu utvrdu (od kola - kolesa) na svojoj seobi u jednoj bici s Rimljani­m a napravili Helvećani (2).

Kelti u naše krajeve prod iru već od IV. st.p.n.e. na­kon čega su živjeli zajedno (u simbiozi) sa starosjedioci­m a Panonim a i to pripadnicim a plem ena Jasa, ali u doba Rimljana pod njihovom političkom vlašću.

Porijeklo toponim a ne bih mogli staviti u neku vezu s latinskim zbog raspona vrem ena od prvog spom injanja tog toponim a i početka izravnog utjecaja latinštine na ovdašnju kuluturu, koji iznosi više od stoljeća, i p re­m da bi se njegovo porijeklo, da ne postoji ta prepreka, moglo sasvim prihvatljivo izvesti (onaj oblik iz itin. Hie- r.) iz latinske im enice »cardo« (inis) = međašnica, raz- dvoj, račva i si. (odgovaralo bi lokaciji Prugovca uzima­jući u obzir spom enute odvojke s antičke ceste blizu tog mjesta). Možda je toponim Cardono latinizirani oblik toponim a Car(ro)dunum , koji se pojavio nakon širenja Rimskog carstva i to tako da se možda položaj C ar(ro)dunum a izrečen na latinskom slučajno poklo­pio s izvornim (prvim) toponim om te postaje i naselja koji je drugog značenja.

(mut. Iovia - Ioviae)Prem a A ntunu M ayeru toponim naselja bi značio da

je to naselje u odnosu na susjedna novijeg datum a (= m lađa naseobina), što se može usporediti sa Sunista = starija naseobina. Toponim nas upućuje na ilirsko po- rijklo, m eđutim , do danas u ovim krajevim a nije usta­novljeno obitavanje Ilira ili nekog ilirskog plem ena, tj. nisu pronađeni m aterijalni ostaci koji bi potvrdili pri­sustvo ilirske ku ltu re slične ili iste onoj s Balkana.

Porijeklo toponim a možemo tražiti, a to bi bilo i vje­rojatnije, i kod Kelta, odnosno u keltskom jeziku, je r su i oni imali svoga boga (neba) Jova (lova; 2) po kojem su možda prozvali svoje novo naseljeno mjesto možda u IV. ili III. st.p.n.e.

Prem a Antunu M ayeru Iovia bi mogla biti središte župe (6).

Najvjerojatnije su sva ova naselja stradala u prvoj po­lovici V. st., prilikom provale Atile i njegove vojske u već posljednjim danim a nekada m oćnog i velikog Rim­skog carstva. Sve do dolaska Slavena i njihovog stacio- n iranja i u ovim krajevim a, što se zbilo vjerojatno ne­gdje u VIII. ili IX. st, ovdje nije postojalo nikakvo nase­lje - barem nam tako govore arheološki nalazi; odnos­no zasad nisu p ronađeni m aterijalni ostaci koji bi nam potvrdili postojanje nekakvog naselja u razdoblju izme­đu V. i IX. st.

B IL J E Š K E :

1. O r im sk o m lim e su v id i izm e đ u o s ta lo g J. K le m en c , L im es u D o ­njoj P a n o n iji, B eo g ra d 1961, 11-12; M. B u lat, D io R im sk e c e ste P o e to v io - M ursa u P o d r a v in i, P o d r a v sk i zb o rn ik 1983, 263-269...

2. P o s e b n o je tak av p r o s to r k o d tzv. V a k ta rn e , ju g o is to č n o od G ra­b r o v n ic e .

3. B . B e g o v ić , P o v ije sn i s p o m e n ic i Đ u rđ ev ca (ru k o p is); B. C vetko- v ić - D . K a h r ić , T ragom p r o š lo s t i Š p iš ić B u k o v ic e , V ir o v itica 1971, 12-13.

4. B. V ik ić i M. G o ren c (P r ilo g is tr a ž iv a n ju a n tik n ih n a se lja i p u to ­va u s je v e r o z a p a d n o j H rv a tsk o j, Z agreb 1969, 23) p retp o sta v lja ju d v ije tra se a n tič k e m a g is tra le u o v o m d ije lu P o d ra v in e i to na te ­m elju b roja e v id e n tir a n ih a r h e o lo š k ih n a la z iš ta . O ni p red m ije- vaju jo š jed n u tra su I to n eg d je s je v e r n ije .o d s p o m e n u te (p o v la ž­n ije m ter e n u ), gdje im a m o p r o n a đ e n e i za b ilje že n e o v e lo k a lite ­te (o d d a n a šn je P o d r a v sk e m a g is tr a le d o r ijek e D rave): P o d ra v ­s k e S e s v e te - R a k o v k a (n e o lit - e n e o lit ?), P o d ra v sk e S e sv e te - Za- b e r e k (k a sn o b r o n č a n o d o b a ) , D r a g a n c i (k a sn o b r o n č a n o d o b a ), P ito m a č a - Š o d r a n a ( is to ) , P r e lo ž n ič k i b erek ( is to ) , S tarograd a- č k i M a ro f ( is to ) , Đ u rđ ev a c (m la đ e že lje zn o d o b a ), F e r d in a n d o ­v a c ( is to ), K a lin o v a c ( is to ) , K lo š ta r P o d r a v sk i ( is to ) , K lo šta r P o ­d r a v sk i (ra n i sr ed n ji v ijek ), M e d v e d ič k a ( is to ) , S ta r i G rad ac ( is to ) , n e r a ču n a ju ć i m n o š tv o d r u g ih sred n jo v je k o v n ih n a laza o d X IV d o X V II st.T ra sa n e k a k v e s ta re š lju n č a n e c e s te , k o ja id e p a r a le ln o sa s p o ­m e n u to m v id i s e u p o d r u č ju s p o m e n u tih n a la z iš ta s a m o na je d ­n o m m jestu i to u d a ljin i o d o k o 2 d o 3 km izm eđ u K lo štra P o­d r a v sk o g i K la d a ra , gd je id e p a r e le ln o s d a n a šn jo m p o d ra v sk o m m a g is tra lo m na o k o 5 d o 10 m eta ra o d n je (d a lje je tu trasu zb o g n a se lje n ih p r o sto r a , n e m o g u ć e p ra t it i) pa m o ž e m o p r e tp o sta ­v lja ti d a j e na o v o m d ije lu P o d r a v sk a m a g is tra la izg ra đ en a na ili p o r e d tra se n e k a k v o g s ta r ije g p u ta . M o žd a se ov a j put v eza o na o n a j k o g b iljež i lo k a ln a tra d ic ija i k o ji je d o la z io n eg d je od Ko- r ije (o d v a ja o s e o d a n t ič k e c e s te ) i p r o la z io p o r e d S ta ro g G raca, te s e v e z a o na n e k i put k o ji je d o la z io iz D ra v sk e u lic e u P ito m a ­č i i iša o va ljd a sv e d o r ijek e D ra v e is to č n o o d P ito m a č e , a od tu d a n a zap ad p rem a K lo štru P o d r a v sk o m , o d a k le b i s e p o o v n o m o g a o sp a ja ti s m a g is tra lo m i to n e g d je k od P ru g o v ca . Izm eđ u K lo š tr a P o d r a v sk o g i P ru g o v ca tra g o v i n ek a k v e s ta re c e s te d a­n a s n isu u o č ljiv i, n e b iljež i ih n i tr a d ic ija . S to g a je m o g u ć e , da se tra sa n a stv lja la o d K lo štra jo š d a lje p rem a za p a d u , p rem a Đ u r­đ e v c u , a m o žd a i V irju , g d je ta k o đ e r p o s to je m o g u ć n o s ti da se p o n o v n o sp a ja la s v id lj iv im o s ta c im a a n tič k e m a g is tra ln e c e ste . D a je n e k a k a v a c e sta m o ra la d o la z it i d o P ito m a č e i D rave k od to g a m jesta , s v je d o č e n am n a la z i b r o n č a n o d o b n e k e r a m ik e (k ao i jed n a k a m en a s je k ir a ), z a tim r im s k i n o v a c (o n a p o zn a ta ve lik a o s tv a n o v c a iz III. st.) , n a đ e n i u D r a v sk o j u lic i u P ito m a č i, d ok je p ri »d eran ju « , p rem a p r iča n ju s ta n o v n iš tv a , č e s to D rava znala

» o tk o p a ti« na d e s n o j o b a li n ek a k v e »crne č a m c e « na d u b in i i p r e k o d va m etr a . M eđ u tim , s ta n o v n iš tv o ih je re d o v ito u p o tr e ­b lja v a lo za o g r jev . M ožd a se u p ravo o v d je n a la z io n e k i p r ije la z p r e k o r ije k e u d o b a R im lja n a (na n jih o v o j g r a n ic i) ili m o žd a n e ­k a k v o p r is ta n iš te .

5. Z n a ča jn o je s p o m e n u ti sp o r e d n u c e stu k oja se n eg d je o d Č epe- lo v c a sp u š ta la p r e m a S ir o v o j K a te len i, gdje se izm eđ u S u h e i S i­r o v e K a ta le n e , ra č v a la i to ta k o da je jed a n krak iša o d a lje na ju g , d o i s to č n e s tr a n e Š a n d ro v c a (od k u d a se sp u š ta o jo š ju žn ije , sv e d o ju g o z a p a d n o o d S e v e r in a gdje se sp ja o s tzv. »via C o lo m a - n i« ), a d ru g i na s je v e r o is to k , n a jv ero ja tn ije d o o k o l ic e P ru g o v ca , g d je s e p o n o v n o sp a ja o s g la v n o m m a g is tra ln o m c e sto m .

6. T ra su a n t ič k e c e s t e Ptuj - O sijek m je r io sa m , p o č e v o d Ptuja, o v o m tra so m : p r e k o M a rtija n ca ( is to č n o o d V a ra žd in a ), L udbre- ga, K u n o v e c B r e g a , ju ž n o u z K o p r iv n ic u , s je v e r n o o d G lo g o v c a , V ir o v it ic e , pa iz m e đ u S u h o p o lja i P č e lić a , p r e k o G orn jeg M ila- n o v c a k o d P o d r a v sk e S la tin e , za tim sje v e r n o o d Č a č in a c a , iz m e ­đu K o šk e i B iz o v c a , d o s je v e r n o od Č ep in a , pa d o O sijek a . T rasa je m n o g o ra v n ija ( š to se d o b r o v id i i iz e ta p e s p o m e n u te u o v o m č la n k u ) n e g o š to se in a č e sm a tr a , a š to sa m p r o v jer io jo š i od N o v ig r a d a P o d r a v sk o g p r e k o P la v š in ca , V la is la v a , d o ju ž n o od K o p r iv n ic e (p o o b r o n c im a B ilo g o r e ju ž n o o d tih m jesta ) pa na je d n o m m a n je m u d ije lu s je v e r n o o d C v etk o v ca u k o p r iv n ič k o j P o d r a v in i.

7. I s to m je s to p o d im e n o m C u c c o n is s p o m in je it in e r a r R a v e n sk i, k o ji in a č e n e d o n o s i u d a lje n o st i . N o m in a tiv to p o n im a to g m je ­sta je C u c c o n a e ili C o c c o n a e .

8. D a n a s s e lo O tr o v a n e c sa s e lo m S e d la r ic o m v eže d o s ta ravna a s ­fa lt ir a n a c e s ta k o ja s e v iše u p o treb lja v a tek n a k o n a sfa lt ira n ja . P rem a k a z iv a n ju s ta n o v n iš tv a O rto v a n ca , to je jo š p r ije 40-ak g o ­d in a b io v r lo b la tn ja v i put, b e z d a n a šn je g p o v išen ja . P a ra le ln o s to m c e s o m n a o k o 200 d o 300 m etara is to č n ije p r o la z i jed a n p o ljs k i p u t k o ji, k a o i o v a a sfa lt ir a n a c e sta , v e ž e S e d la r ic u s O tr o v a n c e m . O d O tr o v a n c a id e o d p red je la gdje s e n a la z i s p o m e ­n u ti lo k a lite t p r e m a ju gu i to n e š to p o v iš e n o m teren u sve d o rač- va n ja »4 p uta« (p u t k o j i d o la z i o d O tro v a n ca , Č rlen e K lise ju žn o o d P ito m a č e , o d A ršan ja n a o b r o n c im a B i lo g o r e izm e đ u S ed la - r ic e i T u r n a š ic e i jed a n m a n ji p o ljsk i p u t k oji d o la z i u T u rn aši- c e ), d o k k r o z nju p r o la z i i n a ša sp o m e n u ta a n t ič k a c e sta . S tnov- n iš tv o o k o ln ih s e la p a m ti d a ovaj p o ljsk i put p o s to j i o d »u v i­jek « , te d a s e t im p u to m jo š n e k a d d a v n o iš lo u » g o rice« u B i lo ­g o r u (iz P ito m a č e , O tr o v a n c a , K la d a ra ). Taj p ut n ije n ik a d a b io š lju n č a n , m e đ u tim , im a m je sta gdje se p o r e d n jega m o že u o č iti trak a z e m ljiš ta (p a r a le ln o s n jim ) r a z lič ito g o d o s ta lo g i s n e što m a lo š lju n k a . M o žd a je u p ra v o to put k o ji je p r ije 1500 i v iše g o ­d in a v e z a o lo k a li te t u O tr o v a n c u s a n t ič k o m m a g is tr a lo m , a k oji je s tje c a je m o k o ln o s t i sv e d o d a n a s sa č u v a la tra d ic ija ?

ISO

O SN O V N I IZVORI I L IT E R A T U R A

1. I. K u k u ljev ić , P a n o n ija r im s k a , R a d JAZU b r. 23, Z agreb 1873, 92 i d a lje .

2. Gaj Ju lije C ezar, G a lsk i rat (p r ije v o d F. P ažu r), V a ra žd in , 27 (knj. I, g l. X X V I) 1 1984 (k n j. V I, g. X V II).

3. V. K la ić , A tlas za p o v ije s tn ic u h rv a tsk u , Z agreb 1888.4. K. M iller , W eltk arte d e s C a s to r iu s , g e n a n n t D ie P e u tin g er sc h e

T a fe l, R a v en sb u rg 1888.5. I. R ab ar, P o v ie st c a r stv a r im s k o g a , knj. II, Z agreb 1889, 319.6. A. M ayer, Ia si, V je sn ik h rv . a rh . d r u štv a X V I, Z agreb 1935, 75 -79 .7. A. G raf, Ü b er s ich t d e r A tn ik en G eo g r a p h ie v o n P a n n o n ie n , B u ­

d a p e s t , 1936, 6 3 -6 4 .8. F. D e b e n h a m , D is c o v e r y a n d E x p lo r a t io n , L o n d o n 1960, II. p og l.

(fra g m en a t T a b u le P e u tin g e r ia n e ).9. J. K le m en c , L im es u D o n jo j P a n o n ij i, Z b o rn ik s im p o z ija »L im es

u J u g o s la v iji« , B e o g r a d 1961, 11 -12 .10. F. S iš ić , P reg led p o v ije s t i h r v a tsk o g a n a r o d a , Z agreb 1962,

51-52 .11. L. P a re tl, S tari sv ije t , sv . III, Z agreb 1967, 12512. E n c ik lo p e d ija J u g o s la v ije , knj. VI, 495 (» P e u tin g e r o v a T ab la«).13. M. I lija n ić , P r ilo g h is to r ij i V a r a ž d in a , V a ra žd in b 1967, 5 -6 (d io

» P rilog istra ž iv a n ju k u ltu r n e p o v ije s t i V a ra žd in a « ).14. B. V lk lć - M. G o re n c , P r ilo g istr a ž iv a n ju a n tik n ih n a se lja i p u to ­

va u s je v e r o z a p a d n o j H rv a tsk o j, Z agreb 1969, 3 -2 3 .

15. Isti, Ludbreg - Iovia, Kaj 1970, br. 3-4, 23-26.16. B. C vetković - D. K ahrić, Tragom p rošlosti Š p iš ić B ukovice, V i­

rovitica 1971, 27.17. B. V lklć - M. G orenc, Aqae Iasae - V araždinske T op lice u antič­

ko doba, Kaj 1973, br. 4-5, 93-110.18. L. Brozović, Građa za p ovijest K oprivnice, K oprivnica 1978,

160-161.19. Z. Lovrenćević, R im ske ceste i naselja u b ilogorsko-podravskoj

regiji I, A rheološki pregled 21, Beograd 1980, 233-248; II, 22 B eo­grad 1981, 195-208.

20. Z. D em o, D raganovec, K oprivnica - antička postaja P iretis (Pi- retur ?), Arh. pregled 23, Beograd 1982, str. 71-75 (tab. X X X V - XXXVI).

21. E. Toth: Arch. Ert. 109, 1, 1982, str. 67.22. M. Bulat: D io rim ske ceste Poetovio - Mursa u Podravini, Po­

dravski zbornik 1983, str. 263-269 (prem a rukopisu ing. R. Fra- njetića).

23. Z. M arković: A rheološka istraživanja u k oprivn ičk oj Podravini (katalog izložbe), Muzej grada K oprivnice 1984 - 85, karta 2.

24. B. Begović: Tri stoljeća P itom ače, P itom ača 1985, str. 16-20.25. B. Gerić: Povijesni razvoj bjelovarskog kraja od prethistorije do

srednjeg vijeka, u knjizi S. B lažekovića »Bjelovar« - m on ografi­ja, Bjelovar 1985, str. 316.

26. B. Begović: Povijesni sp om en ici Đ urđevca, knj. I, 1986. (rukopi- s), str. 27-42 + 47-58.

151