Seria: awangarda/rewizje

Rada naukowa seriiEdward Balcerzan, Maria Delaperrière, Jarosław Fazan, Agnieszka Karpowicz, Julian Kornhauser

Komitet redakcyjnyMichalina Kmiecik, Agata Kocot, Jakub Kornhauser, Hanna Marciniak, Kinga Siewior, Małgorzata Szumna

Recenzentdr hab. Celina Juda, prof. UJ

Projekt okładkiAnna Sadowska

Publikacja sfi nansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2013–2015

© Copyright by Jakub Kornhauser, Kinga Siewior & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2014 All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i roz-powszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3815-4

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

5

Spis

treśc

i

Spis treści

Jakub Kornhauser, Kinga Siewior, „Lokalne” awangardy: między parataksą a paralaksą – wprowadzenie ....... 9

CZECHY I SŁOWACJA (Wybór tekstów, przekład, opracowanie Hanna Marciniak)

Hanna Marciniak, Likwidacja sztuki – narodziny obrazu. Wprowadzenie do czeskiej i słowackiej

awangardy międzywojennej .......................................................................................................................................... 19

Karel Teige, Obrazy i prototypy, 1921.................................................................................................................................. 35Jindřich Štyrský, Obraz, 1923 ............................................................................................................................................... 43Jindřich Štyrský, Z wykładu na Uniwersytecie Masaryka w Brnie, 1924 ..................................................................... 49Karel Teige, Poetyzm, 1924 ................................................................................................................................................... 51Vítězslav Nezval, Papuga na motocyklu, czyli o rzemiośle poetyckim, 1924 .............................................................. 59Karel Teige, Konstruktywizm i likwidacja sztuki, 1925 .................................................................................................... 65Jindřich Štyrský, Toyen, Artyfi cjalizm, 1927 ..................................................................................................................... 79Karel Teige, Manifest poetyzmu, 1928 ................................................................................................................................ 83Jindřich Chalupecký, Sztuki piękne, 1934 ......................................................................................................................... 115Konstantin Biebl, Bohuslav Brouk, Imre Forbath, Jindřich Honzl, Jaroslav Ježek, Katy King,

Josef Kunstadt, Vincenc Makovský, Jindřich Štyrský, Toyen, Surrealizm w Republice

Czechosłowackiej – broszura, 1934 .............................................................................................................................. 119Jindřich Štyrský, Malarstwo surrealistyczne (kilka uwag), 1934 .................................................................................. 131Karel Teige, Dziesięć lat surrealizmu, 1934 ........................................................................................................................ 135Vladmír Reisel, Dlaczego nie rozumiecie poezji nowoczesnej?, 1937 ........................................................................... 153Mikuláš Bakoš, Klement Šimončič, Tak i nie, 1938 ....................................................................................................... 157Michal Považan, Poezja dla oczu, 1938 .............................................................................................................................. 159Jindřich Štyrský, Z wykładu na seminarium Jana Mukařovskiego w Pradze, 1938 ................................................... 163Michal Považan, Nadrealizm w poezji słowackiej, 1939 ................................................................................................. 165Jindřich Chalupecký, Świat, w którym żyjemy, 1940 ...................................................................................................... 173Jindřich Chalupecký, Sztuka jest sztuczna, 1940 ............................................................................................................. 181Vratislav Eff enberger, Podstawa surrealizmu: charakterystyka pytań, 1964 ............................................................ 189Vratislav Eff enberger, Od poematów obrazowych do modelu wewnętrznego, 1965 .............................................. 195

Nota edytorska ........................................................................................................................................................................ 213

Noty o autorach ....................................................................................................................................................................... 217

6

Spis

treśc

i

JUGOSŁAWIA (Wybór tekstów, przekład, opracowanie Agata Kocot, Kinga Siewior)

Agata Kocot, Kinga Siewior, Bałkańskie kratery, europejskie centrale. Światy jugosłowiańskiej

awangardy (1921–1934) ............................................................................................................................................... 223

Branko Ve Poljanski, Manifest, 1920.................................................................................................................................. 251Ljubomir Micić, Ivan Goll, Boško Tokin, Manifest zenityzmu, 1921 .......................................................................... 255Ljubomir Micić, Duch zenityzmu, 1921............................................................................................................................... 271Ljubomir Micić, Zenityzm jako bałkański totalizator nowego życia i nowej sztuki, 1923 ......................................... 279Ljubomir Micić, ZENITOZOFIA albo energetyka twórczego zenityzmu, 1924............................................................... 285Boško Tokin, Mój zenityzm, 1921 ......................................................................................................................................... 293Dragan Aleksić, Dadaizm (fragmenty), 1921 .................................................................................................................... 301Branko Ve Poljanski, Dada Antydada, 1922 ..................................................................................................................... 307Ljubomir Micić, Pozdrowienia dla DaDaJok! (fragmenty), 1922 ................................................................................... 311Rade Drainac, Program hipnizmu, 1922............................................................................................................................. 313Rade Drainac, Przez teleskop hipnizmu, 1923 ................................................................................................................... 317Rastko Petrović, Informacje ogólne i życie poety, 1924 .................................................................................................. 319Risto Ratković, Z literackiego Belgradu, 1925 ................................................................................................................... 327Risto Ratković, Duch nowej poezji i jej technika, 1929 .................................................................................................... 333Dušan Matić, Marko Ristić, Nawiasem mówiąc, 1930 ................................................................................................... 341Marko Ristić, Aleksandar Vučo, Oskar Davičo, Milan Dedinac, Vane Živadinović-Bor, Živanović-Noe,

Đorđe Jovanović, Đorđe Kostić, Dušan Matić, Koča Popović, Petar Popović, Pozycja nadrealizmu, 1930/1931 ................................................................................................................................. 383

Đorđe Jovanović, Oddychanie albo o braku rewolucji, 1930 .......................................................................................... 389Marko Ristić, Przeciw literaturze nowoczesnej, 1932 ....................................................................................................... 395Đorđe Jovanović, Vane Bor, Nadrealizm dzisiaj. Wstęp do ogólnej analizy nadrealizmu, 1932 ............................ 401

Nota edytorska ........................................................................................................................................................................ 409

Noty o autorach ....................................................................................................................................................................... 413

RUMUNIA (Wybór tekstów, przekład, opracowanie Jakub Kornhauser)

Jakub Kornhauser, Od „zwietrzałej lewatywy” do „halucynacyjnych loków”. Awangardy rumuńskiej

przypływy i odpływy ........................................................................................................................................................ 427

Ion Vinea, Manifest aktywistyczny do młodzieży, 1924 .................................................................................................. 447Piktopoezja wynaleziona przez Victora Braunera i Ilariego Voronkę, 1924 ................................................................... 449Stephane Roll, Metaloid, 1924 ............................................................................................................................................. 451Ilarie Voronca, Awiogram (zamiast manifestu), 1924 ..................................................................................................... 453Ilarie Voronca, Gramatyka, 1925 ......................................................................................................................................... 455Ilarie Voronca, Głosy, 1925 ................................................................................................................................................... 459Ilarie Voronca, Architektura, 1925 ....................................................................................................................................... 463[Ion Călugăru], [Człowiek integralny], 1925...................................................................................................................... 465Barbu Florian, Surrealizm w kinie, 1925 ............................................................................................................................ 467Ilarie Voronca, Blizny (Nowa poezja), 1925 ....................................................................................................................... 471

Mihail Cosma, Od futuryzmu do integralizmu, 1925 ....................................................................................................... 475Ilarie Voronca, Surrealizm i integralizm, 1926 .................................................................................................................. 481Saşa Pană, Manifest, 1928..................................................................................................................................................... 485Geo Bogza, Urmuz prekursor, 1930 ..................................................................................................................................... 487Geo Bogza, Twórcza wściekłość, 1931 ................................................................................................................................. 491Geo Bogza, Rehabilitacja snu (fragmenty), 1931 ............................................................................................................. 497Paul Sterian, Poezja agresywna albo o wierszu-reportażu, 1931 ................................................................................. 503Geo Bogza, Paul Păun, Gherasim Luca, S. Perahim, Poezja, jaką chcemy tworzyć, 1933 ................................... 505Gherasim Luca, D. Trost, Dialektyka dialektyki. Odezwa do międzynarodowego ruchu

surrealistycznego, 1945 .................................................................................................................................................. 509Gherasim Luca, D. Trost, Prezentacja kolorowych grafi i, kubomanii i obiektów, 1945 ............................................ 521Gellu Naum, Głuchy brudnopis, 1945.................................................................................................................................. 525Gellu Naum, Sto dwadzieścia dwa trupy, 1946 ................................................................................................................. 537Gellu Naum, Zamek ślepców (fragmenty), 1946............................................................................................................... 551D. Trost, Identyczność identyczności, 1947 .......................................................................................................................... 553Gherasim Luca, Gellu Naum, Paul Păun, Virgil Teodorescu, Trost, Pochwała Malombry.

Szkic do miłości absolutnej, 1947 .................................................................................................................................. 561Gherasim Luca, Gellu Naum, Paul Păun, Virgil Teodorescu, Trost, Nocny piasek, 1947 .................................... 565

Nota edytorska ........................................................................................................................................................................ 569

Noty o autorach ....................................................................................................................................................................... 573

9

„Lok

alne

” awa

ngar

dy: m

iędzy

para

taks

ą a pa

rala

ksą…

Jakub KornhauserKinga Siewior

„Lokalne” awangardy: między parataksą a paralaksą – wprowadzenie

Niniejszy tom jest zwieńczeniem realizowanego na Wydziale Polonisty-ki Uniwersytetu Jagiellońskiego projektu badawczego NPRH Awangarda Środkowej i Wschodniej Europy – innowacja czy naśladownictwo? poświę-conego najbardziej wyrazistym przejawom historycznych ruchów awan-gardowych w tej części kontynentu. Poszukiwanie odpowiedzi na tak sformułowane pytanie koncentrowało się wokół dwóch podstawowych problemów, które zdeterminowały również kryteria wyboru prezentowa-nych w książce tekstów.

Pierwszym z nich jest zarysowująca się wprost relacja między awan-gardami „mniejszymi” i „nieparadygmatycznymi”1, chronologicznie zatem sekundarnymi (lub też geopoetycznie peryferyjnymi), a zachod-nioeuropejskimi oraz rosyjskimi pierwowzorami czy może prymarnymi inspiracjami stymulującymi ich rozwój. Tytułowe pytanie, choć na pozór niezbyt przenikliwe, w rzeczywistości kryje w sobie liczne wątpliwości. Dyskusyjna wydaje się już sama istota tej relacji, natychmiast pojawiają się bowiem kolejne pytania: w jaki sposób, jakimi kanałami i w jakich okolicznościach dochodzi do przyswojenia, a następnie dyseminacji głównych idei i propozycji estetycznych między poszczególnymi lokal-nymi wariantami ruchów awangardowych? Można sądzić, że proces ten odbywa się dwutorowo, lecz może lepiej byłoby powiedzieć: wielopłasz-czyznowo. Wskazują na to manifesty i eseje ilustrujące wybrane przez nas przykłady dorobku w zakresie teorii awangardowych od początku lat

1 S.  Briski, Visual Arts in the Avant-gardes between the Two Wars [w:] Impossible Histo-ries. Historical Avant-gardes, Neo-avant-gardes, and Post-avant-gardes in Yugoslavia. 1918–1991, ed. M. Šuvaković and D. Djurić, Cambridge 2003, s. 10, s. 123.

10

Jaku

b Kor

nhau

ser, K

inga

Siew

ior

20. XX wieku do drugiej połowy lat 40., z małymi „wypadami” w stronę awangardy lat 60.

Z jednej strony mamy do czynienia z próbą zbudowania oryginal-nych (przynajmniej na poziomie deklaracyjnym) systemów estetycznych w ramach nowych kierunków artystycznych, takich jak zenityzm czy hipnizm w Serbii i Chorwacji, integralizm w Rumunii czy artyfi cjalizm i poetyzm w Czechach. Wszystkie one, proklamowane mniej więcej w po-łowie lat 20., w radykalnym geście negacji czy też przekroczenia próbują się uniezależnić od dominującego dyskursu awangard zachodnich, „kolo-nizujących” ideologicznie nowe sfery wpływów. Oczywiście nie dzieje się to w estetycznej i ideologicznej próżni. Lokalne kierunki kształtują swoją tożsamość zawsze na podstawie dotychczasowych osiągnięć awangardy, przez selekcję niektórych pojęć i koncepcji lub (częściej) akumulację czy wręcz absorpcję wielu założeń pochodzących z nurtów o różnych, nie-rzadko sprzecznych bądź trudnych do porównania programach. Co stanie się widoczne na przykładzie kolejnych tekstów prezentowanych w niniej-szym tomie, lokalni twórcy powołują do życia nowe jakości estetyczne: syntetyzując elementy ekspresjonizmu, konstruktywizmu czy dadaizmu, nieraz wykluczające się na poziomie deklaracji, przekraczają ramy prostej relacji powtórzenia czy naśladownictwa. Należy pamiętać i o tym, że po-dejmowane działania artystyczne nieuchronnie wiążą się z uwarunkowa-niami lokalnego pola literackiego, tradycji (przede wszystkim lokalnych realizacji modernizmu) i szeroko rozumianej sfery pozaliterackiej (poli-tycznej czy społecznej, a w węższym rozumieniu tendencji narodowych czy nacjonalistycznych z jednej strony i antyfaszystowskich oraz komu-nistycznych z drugiej)2. Głoszone postulaty nowej sztuki nie tylko zatem odnosiły się do ogólnej krytyki modernistycznych praktyk artystycznych czy kondycji społeczeństwa burżuazyjnego, lecz także ściśle odpowiadały na wyzwania konkretnych realiów lokalnych: społeczności wkraczających w wiek XX, poszukujących nowych modeli tożsamości i borykających się ze wzmożonymi procesami modernizacyjnymi (albo wręcz te wyzwania prowokowały).

Z drugiej jednak strony wspólnym mianownikiem kolejnych etapów procesów awangardyzacji kultury w krajach interesującego nas regionu (choć podobne symptomy występują także w innych kontekstach geopoe-

2 Por. A.D.  Smith, Nationalism and Modernity [w:] Central European Avant-gardes: Ex-change and Transformations, 1910–1930, ed. T.O. Benson, Los Angeles 2002, s. 68–81.

11

„Lok

alne

” awa

ngar

dy: m

iędzy

para

taks

ą a pa

rala

ksą…

tycznych, z Ameryką Południową i Japonią na czele), jest porzucenie mi-raży autonomii w obrębie nowej estetyki i zajęcie określonego stanowiska wobec głównego nurtu awangardy zachodnioeuropejskiej. Mamy na myśli jednoznaczną konwersję na surrealizm, który zarówno staje się głównym motorem napędowym rozwoju rewolucyjnych technik artystycznych, jak i – przede wszystkim – pozwala określić wyraźną linię ideologiczną towa-rzyszącą kolejnym działaniom. Skuteczność haseł surrealistycznych, roz-pięta pomiędzy tymi dwoma biegunami, zyskuje sobie najwierniejszych sympatyków i wyznawców właśnie w Pradze (oraz, za jej pośrednictwem, w Bratysławie), Belgradzie i Bukareszcie, co nie umyka uwadze André Bretona, który od połowy lat 30. przy wielu okazjach podkreśla fakt bez-spornej decentralizacji ruchu i przesunięcia jego sił witalnych na wschód od Paryża. Miano kolejnych stolic surrealizmu, nadawane owym mia-stom przez autora Manifestu surrealizmu, określa tym samym ich położe-nie i rolę także na mapie środkowo- i wschodnioeuropejskich awangard. W odróżnieniu od Węgier, Bułgarii czy Słowenii, gdzie ruch awangardo-wy o ekspresjonistycznej oraz futurystyczno-konstruktywistycznej pro-weniencji nie doprowadził do włączenia się środowisk awangardowych w międzynarodowy ruch surrealistyczny, w Czechach i Słowacji oraz Ju-gosławii i Rumunii zainteresowanie surrealizmem poskutkowało powsta-niem mocnego zaplecza dla eksperymentalnej estetyki i zinstytucjonali-zowanych poszukiwań twórczych. Oczywiście, w konsekwencji zjawisko to doprowadziło do ustabilizowania pozycji awangardy (szczególnie w Ju-gosławii i Czechosłowacji) w powojennym pejzażu kulturowym i przesu-nęło punkt ciężkości rozwoju literatury oraz sztuk wizualnych w stronę nieco przyjaźniejszą eksperymentom twórczym.

To kryterium pozwoliło nam na wyodrębnienie głównej osi przemian w teoriach awangardy, którą podążali reprezentanci czeskiego (i słowac-kiego), jugosłowiańskiego (w szczególności serbskiego) oraz rumuńskie-go rewolucyjnego środowiska artystycznego. Drogę tę, wyrażoną rozwo-jem poetyki manifestów i esejów programowych, można podzielić na trzy etapy. Po pierwsze, ekspresyjny bunt przeciwko starym konwencjom este-tycznym i powołanie na ich miejsce radykalnie nowatorskich, przynaj-mniej na poziomie retoryki, prądów. Po drugie, okres rozliczeń, skiero-wanych przeciwko „renegatom”, którzy nie zaangażowali się dostatecznie w rewolucyjną działalność. Po trzecie wreszcie, przyjęcie surrealistycz-nego punktu widzenia, a nawet próby modyfi kacji niektórych jego zało-żeń. Skądinąd, tendencja do twórczej ingerencji w pisma André Bretona,

12

Jaku

b Kor

nhau

ser, K

inga

Siew

ior

Philippe’a Soupaulta i innych eksponentów ruchu czyni z prezentowanych w niniejszym tomie manifestów nadzwyczaj inspirujący poligon doświad-czalny: obok szeroko komentowanych i przeżywających niemal życie po życiu kwestii podświadomości, kompleksów i marzeń sennych (z Freuda) czy „negacji negacji” i innych kategorii dialektycznych (z Hegla i Marksa) w niektórych esejach Vratislava Eff enbergera, Marka Risticia czy Gellu Nauma znajdujemy próbki zapisu automatycznego bądź eksperymentów przypominających „wybornego trupa”.

W tym miejscu docieramy do drugiego problemu, postawionego przez nas w tytule projektu badawczego, mianowicie relacji między po-szczególnymi modelami awangardy już w samym łonie wyselekcjonowa-nych przez nas przypadków. Refl eksja na temat skomplikowanych związ-ków awangard „mocnych”, kulminujących w surrealizmie i zajmujących stałe miejsce w kulturze ze swoimi starszymi o dekadę lub dwie prototy-pami, ustępuje miejsca innemu, antysystemowemu punktowi widzenia. Perspektywa pierwotnego ośrodka i jego lokalnych wariantów nie może przysłaniać wizji awangardy jako samonapędzającego się mechanizmu opartego na wspólnych, uniwersalnych podstawach estetycznych i ideolo-gicznych. Idąc tym tropem, zwracamy uwagę na równoprawną możliwość rozpatrywania wewnętrznych relacji między propozycjami belgradzkich, bukareszteńskich oraz praskich i bratysławskich awangardzistów bez konieczności odwoływania się do mniej lub bardziej oczywistych kon-tekstów prymarnych. Taka decentralizująca perspektywa, której wpływy można odnaleźć we współczesnej refl eksji nad problematyką moderni-zmu i awangardy, by wspomnieć chociażby istotne dla nas stanowisko Su-san Stanford Friedman, ma swoje dość jasno zarysowane uzasadnienie3. Otóż oczywista paralelność chronologiczna – następujące etapy rozwo-ju „mniejszych” awangard kształtują się w podobnych latach – skutkuje wspólnotą losów i generacyjnych doświadczeń, przeżywanych w okre-ślonych warunkach społecznych i politycznych. W konsekwencji pytanie o imitację i innowację przeobraża się w dyskusję nad fenomenem analogii i synergii, w której biorą udział reprezentanci rozmaitych szkół, prądów i tendencji, powiązanych geopoetyczną koniecznością. Kto wie, czy wyj-ście z postkolonialnych paradygmatów centrów i peryferii w kierunku

3 S. Stanford Friedman, Cultural Parataxis and Transnational Landscapes of Reading: Toward a Locational Modernist Studies [w:] Modernism, ed. A. Eysteinsson, V. Liska, Amsterdam–Phila-delphia 2007, s. 35–52.

13

„Lok

alne

” awa

ngar

dy: m

iędzy

para

taks

ą a pa

rala

ksą…

autonomizacji lokalnych środowisk nie byłoby słuszniejsze nie tylko ze względów metodologicznych, ale przede wszystkim poznawczych.

Perspektywa podkreślająca specyfi kę geokulturową regionu i lokalne determinanty historyczne partykularyzuje myślenie środkowoeuropej-skich awangard i łączy się z koncepcją „kulturowej parataksy” rozwija-ną przez Friedman lub, jak ją nazywa Włodzimierz Bolecki, „strategią umiędzynarodowienia czytania modernizmu”. Takie ujęcie zwraca uwa-gę na różnorodność i odmienność wielu zjawisk w obrębie szeroko ro-zumianych paradygmatów modernistycznych i awangardowych. Wska-zuje także na pewną zależność między nimi, prowadzącą do wspólnych wniosków i ról w budowaniu większych, merytorycznie spójnych modeli estetycznych czy ideologicznych, wyrażających się w tworzeniu ponadna-rodowych kierunków, środowisk bądź grup awangardowych. Jest to już jednak nie tyle analiza podobieństw i różnic lub rekonstrukcja chrono-logii wpływów zachodnich centrów na niezachodnie peryferia, ile próba uchwycenia relacji i wieloaspektowości tożsamości, tradycji czy kulturo-wych lokacji, jakie warunkują dany ruch bądź zjawisko. Zarazem wyko-rzystując pojęcie parataksy w kontekście naszej publikacji, proponujemy rozszerzyć je o opozycyjną kategorię paralaksy, będącej jej konsekwencją, ale i swoistym zaprzeczeniem. W tym rozumieniu parataksa wiązałaby się z opracowaniem wspólnego programu, budowaniem teorii i tworzeniem manifestów, paralaksa kojarzyłaby się natomiast z rozwojem lokalnych, w swoich zamiarach po części emancypacyjnych, propozycji estetycz-nych, w tym przede wszystkim zmodyfi kowanych wariantów wcześniej-szych kierunków.

Co więcej, parataksa, jako pierwszy etap tego dwudzielnego zjawiska, odpowiadałaby ruchowi z peryferii do centrum (w rozumieniu dosłow-nym – casus Rumunów w dadaizmie, w rozumieniu bardziej subtelnym – chociażby międzynarodowy profi l „Zenitu” i praktyka bezpośrednie-go pozyskiwania przede wszystkim zachodnich twórców do współpra-cy), a więc wyzbywaniu się lokalności na rzecz uniwersalności, szukaniu ośrodków nowoczesnych konstelacji. Jak się okazuje, tego rodzaju dzia-łanie z czasem zostaje wyparte przez rozwijające się poza kontekstem za-chodnioeuropejskim ruchy awangardowe, co można opisać za pomocą kategorii paralaksy, rozumianej jako proces dekoncentryczny. Byłby to zatem drugi etap „modernizacyjny”, polegający na rozproszeniu, rozprze-strzenieniu idei awangardowych z powrotem w stronę ewentualnych pe-ryferii (surrealizm „przywieziony” z Francji do Rumunii i Serbii). Owa

217

Noty

o au

tora

ch

Noty o autorach

Mikuláš Bakoš (1914–1972) urodził się w Odessie. Był bibliotekarzem i pracownikiem naukowym Instytutu Literaturoznawstwa Słowackiej Akademii Nauk oraz Uni-wersytetu w Bratysławie. Prekursor i propagator strukturalizmu w słowackim li-teraturoznawstwie. Tłumacz języka rosyjskiego. Jako uczestnik dyskusji o poezji nadrealistycznej, redagował pierwsze tomiki i almanachy nadrealistów, starał się komentować to zjawisko z perspektywy literaturoznawczej (kwestia języka poe-tyckiego, wersologia). Autor monografi i Vývin slovenského verša (Ewolucja wier-sza słowackiego, 1939) oraz antologii Teória literatúry (1941). Redaktor antologii Avantgarda 38 (1969).

Jindřich Chalupecký (1910–1990) urodził się w Pradze. Studiował na Wydziale Filo-zofi cznym Uniwersytetu Karola w Pradze, pracował jako nauczyciel. W latach 1945–1948 był członkiem działu literackiego organizacji Umělecká beseda, był również aktywnym działaczem kilku czeskich i francuskich stowarzyszeń litera-ckich i artystycznych. Popularyzował sztukę czeską za granicą, organizując wy-stawy zbiorowe. Na początku lat 40. stał się teoretykiem i głównym rzecznikiem Skupiny 42. Od lat 60. zajmował się głównie krytyką i teorią sztuki i literatury, m.in. dziełem Jiřego Kolářa, Marcela Duchampa, Richarda Weinera, Ladislava Klímy i Jakuba Demla. Głównym tematem jego prac była kwestia granic sztuki oraz jej kryzysu (w tym kryzysu awangardy) drugiej wojny światowej i po jej za-kończeniu. Chalupecký miał zakaz publikowania w latach 50. i 70., w tym czasie zajmował się pisaniem „historii” współczesnych mu pisarzy i artystów. Prace te zaczęły się ukazywać dopiero w latach 90.

Vratislav Eff enberger (1923–1986) urodził się w Nymburku pod Pragą. Studiował che-mię, po maturze pracował w fi rmie Baalfi lm, produkującej fi lmy reklamowe, od roku 1946 w Czeskim Instytucie Filmowym. Po wojnie studiował historię sztuki i estetykę na Uniwersytecie Karola w Pradze. W 1947 roku wraz z Karlem Teige i Karlem Hynkiem reaktywował praską grupę surrealistyczną, organizując wy-stawę, która była jednak ostatnią legalną inicjatywą surrealistyczną aż do roku 1968. Po śmierci Teigego Eff enberger staje się przywódcą teoretycznym czeskiego surrealizmu, odchodząc od jego pierwotnych koncepcji teoretycznych, formułu-je własne: surrealistyczną fenomenologię wyobraźni, kategorię irracjonalności,

218

Noty

o au

tora

ch

czarnego humoru i obrazu wewnętrznego. Od lat 50. mógł wykonywać wyłącz-nie prace fi zyczne, w trakcie Praskiej Wiosny był przez rok zatrudniony w Insty-tucie Filozofi i Czeskiej Akademii Nauk, jednak po wkroczeniu wojsk sowieckich do Czechosłowacji i stłumieniu tendencji liberalnych, w okresie normalizacji zo-stał zwolniony. Podpisując w roku 1977 Kartę 77, stracił prawo do wykonywania zawodu tłumacza. Publikował od 1946 roku, głównie w czasopismach „Kvart”, „Orientace”, „Literární noviny”, „Analogon”. W roku 1969 udało się wydać jego rozprawę Realita a poesie (Rzeczywistość i poezja). Pozostałe teksty Eff enbergera ukazywały się w drugim obiegu. Jego dzieła zebrane (dwa tomy poezji, eseje po-lityczno-społeczne) zaczęły się ukazywać dopiero po roku 2000, większość z nich nie była wcześniej publikowana w formie książkowej.

Vítězslav Nezval (1900–1958) urodził się w Biskokupkach na Morawach. W 1920 roku przeniósł się do Pragi, gdzie na Wydziale Filozofi cznym uczęszczał na wykła-dy Xavera Františka Šaldy, jednego z założycieli czeskiej krytyki literackiej. Na początku lat 20. zaprzyjaźnił się z Jiřím Wolkerem i Karlem Teige, z którymi współpracował w ramach stowarzyszenia Devětsil. Studiów nie skończył, po-święcając się w pełni twórczości literackiej, był również dramaturgiem praskiego Teatru Wyzwolonego (Osvobozené divadlo). W trakcie pierwszej wizyty w Pa-ryżu (1933) poznał André Bretona i innych surrealistów, co zainspirowało go do założenia czesko-słowackiej Grupy Surrealistycznej w Pradze. W 1938 roku doszło między nim a Teigem do sporu ideologicznego, wskutek którego Nezval opuścił grupę, opowiadając się jednoznacznie za ideologizacją i tendencyjnością sztuki. Jego twórczość poetycką można podzielić na kilka faz: poetystyczną (lata 20. i początek 30.), surrealistyczną (1933–1938), polityczno-agitacyjną (w trakcie wojny i w latach 50.).

Michal Považan (1913–1952) studiował w Bratysławie na wydziale lekarskim i fi lozo-fi cznym, jednak nie ukończył żadnego z tych kierunków. Jako niezrzeszony lite-rat zajmował się publicystyką, współpracował z wydawnictwami publikującymi literaturę awangardową, w 1943 roku założył własne wydawnictwo Zenit. Swoje artykuły publikował głównie w czasopismach, w momencie narodzin słowackiej grupy nadrealistycznej stał się jej głównym rzecznikiem, teoretykiem i kryty-kiem. Po puczu komunistycznym w 1948 roku dokonał rewizji swoich poglądów estetycznych w duchu realizmu socjalistycznego.

Vladimír Reisel (1919–2007) słowacki poeta i tłumacz języka francuskiego. W latach 1945–1952 pracował w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w Pradze, był rów-nież attaché na ambasadzie czechosłowackiej w Paryżu. W latach 1973–1987 peł-nił funkcje redaktora naczelnego czasopisma „Slovenské pohľady”. Swoje pierw-sze teksty publikował na łamach czasopism „Nové slovo”, Slovenské pohľady”. Pierwszy tom poetycki wydał w 1939 roku. Zajmował się również krytyką lite-

219

Noty

o au

tora

ch

racką i publicystyką. Tłumaczył literaturę francuską (m.in. Apollinaire, Eluard, Breton), a także rosyjską, hiszpańską i grecką.

Klement Šimončič (1912–2010) studiował na Wydziale Filozofi cznym w Bratysławie, w latach 1936–1939 przebywał jako stażysta i lektor na uniwersytetach w No-wym Jorku i Strasburgu. W roku 1938 wraz z Mikulášem Bakošem redagował nadrealistyczny almanach Áno a nie. Po zakończeniu II wojny światowej wrócił na stałe do USA, gdzie pracował jako profesor slawistyki na Columbia University w Nowym Jorku. Współpracował z radiem Wolna Europa i czasopismem emi-gracyjnym „Naše snahy”.

Jindřich Štyrský (1899–1942) urodził się w Čermnej u Kyšperka (dziś miejscowość Letohrad w Górach Orlickich). Miejsce urodzenia, dom rodzinny oraz śmierć przyrodniej siostry w dzieciństwie wielokrotnie powracają w onirycznych obra-zach jego cyklu prozatorskiego Emilie přichází ke mně ve snu (Emilia przycho-dzi do mnie we śnie). Na początku lat 20. Štyrský przeprowadził się do Pragi, gdzie rozpoczął studia na Akademii Sztuk Pięknych. Od 1923 roku stał się człon-kiem Devětsilu, zaś w latach 1932–1942 należał do Spolku výtvarných umělců Mánes (Stowarzyszenie Artystów Plastyków Mánes). W 1922 roku poznał Ma-rię Čermínovą (1902–1980), malarkę i grafi czkę, która kilka lat później przyjęła pseudonim Toyen. W 1925 roku Štyrský i Toyen przeprowadzili się do Paryża, gdzie zainicjowali nowy kierunek artystyczny, artyfi cjalizm, dla którego charak-terystyczna jest synteza malarstwa abstrakcyjnego (odejście od klasycznej per-spektywy malarskiej, kluczowe znaczenie płaszczyzny i dwuwymiarowych plam koloru) i surrealizmu (swobodne skojarzenia, oniryczność, fabularność). Po po-wrocie z Paryża w 1929 roku Štyrský został dyrektorem praskiego Teatru Wy-zwolonego (Osvobozené divadlo). W roku 1934 wraz z Toyen, Teigem, Broukiem i Nezvalem założył Grupę Surrealistyczną w Czechosłowacji. W latach 30. Štyr-ský zajmował się głównie fotografi ą, pisze również poetycką biografi ę Karla Hyn-ka Máchy i markiza de Sade’a oraz cykle prozatorskie i poetyckie. Od 1935 roku cierpiał na nieuleczalną chorobę serca.

Karel Teige (1900–1951) urodził się w Pradze. Już od wczesnych lat szkolnych in-tensywnie zajmował się twórczością literacką i plastyczną, a także tłumaczył. Na Uniwersytecie Karola studiował estetykę i historię sztuki. Od 1920 roku an-gażował się w życie polityczne Czechosłowacji, wstąpił do niedawno założonej partii komunistycznej KSČ. W 1920 roku był współzałożycielem stowarzyszenia artystycznego Devětsil, organu sztuki rewolucyjnej. Należał również do ruchu Levá fronta (1926–1936) oraz Svazu socialistických architektů (Związek Archi-tektów Socjalistycznych, 1929–1936). Organizował liczne wystawy i wykłady, sam tworzył fotomontaże (których jednak za życia nie publikował) i zajmował się grafi ką, typografi ą oraz projektowaniem książek. Lata 1929–1930 spędził jako gościnny wykładowca socjologii architektury w Dessau. Od roku 1934 angażo-

wał się w działalność Grupy Surrealistycznej, stając się jej głównym rzecznikiem i teoretykiem. W trakcie procesów moskiewskich wdał się w spór z Vítězslavem Nezvalem, który opowiedział się za stalinizmem, i na znak protestu opuścił gru-pę. Po roku 1945 krytykował komunistyczną politykę kulturową, czego skutkiem było jego odsunięcie na margines życia kulturalnego po roku 1948. Teige zmarł w Pradze w roku 1951 na zawał serca. Uznaje się go za najważniejszego teoretyka pierwszej fazy awangardy czeskiej.

573

Noty

o au

tora

ch

Noty o autorach

Geo Bogza (właśc. George Bogza; 1908–1993) – rumuński poeta, eseista i dziennikarz, jeden z najważniejszych przedstawicieli awangardy rumuńskiej przełomu lat 20. i 30. XX wieku. Urodził się w Blejoi koło Ploieşti, kształcił się w Gałaczu i Konstancy. Dał się poznać jako wydawca awangardowego periodyku „Urmuz” (1928) i twórca awangardowej poezji i prozy poetyckiej, których najciekawszym przykładem jest tom Poemul invectivă (Wiersz inwektywa) z 1933 roku. Naj-ważniejszą rolę odgrywał Bogza jako teoretyk awangardy i eseista. Na łamach „unu” publikował na początku lat 30. głośne manifesty oraz teksty programowe, w których wprowadzał elementy myśli surrealistycznej. W drugiej połowie lat 30. poświęcił się pracy reportera i dziennikarza o orientacji lewicowej (był m.in. sprawozdawcą wojennym w Hiszpanii, później członkiem Rumuńskiej Partii Komunistycznej). Po wojnie kontynuował tę działalność, wydając równocześnie powieści w duchu socrealizmu. Zmarł w Bukareszcie.

Victor Brauner (1903–1966) – rumuński malarz, rzeźbiarz, poeta i teoretyk awan-gardy pochodzenia żydowskiego, związany z Paryżem. Jeden z najważniejszych malarzy surrealistycznych od lat 30. XX wieku. Urodził się w Piatra Neamţ, stu-diował w Braile i Bukareszcie, podróżował do Paryża. Wraz z Ilariem Voronką współtworzył program pierwszego rumuńskiego czasopisma awangardowego – „75 HP”, na którego łamach powołali oni koncepcję „piktopoezji”. Pod koniec lat 20. współredagował „unu”. W 1930 roku osiedlił się w Paryżu (choć powrócił w latach 1935–1938 do Bukaresztu), gdzie współpracował m.in. z Constantinem Brâncuşim, Yves’em Tanguy czy Albertem Giacomettim. Zainspirowany, podob-nie jak jego przyjaciele Gherasim Luca i Gellu Naum, ezoteryzmem i alchemią, tworzył obrazy i obiekty o charakterze „magicznym”, jak cykl „likantropiczny” z lat 40. oraz Mitologie i Święta matek (lata 50. i 60.). Jest także autorem tomów wierszy i esejów na temat sztuki i fi lozofi i. Ilustrował tomy wierszy kolegów sur-realistów, w tym Gellu Nauma. Zmarł w Paryżu.

Ion Călugăru (właśc. Ştrul Leib Croitoru; 1902–1956) – rumuński prozaik, dramaturg, tłu-macz i publicysta pochodzenia żydowskiego. Urodził się w Dorohoi. Był współ-pracownikiem awangardowych czasopism lat 20., w tym „Contimpranul”, „In-tegral” czy „unu”, gdzie publikował eseje i manifesty, również teksty dotyczące kinematografi i, ale pisywał także do prawicowej gazety „Cuvântul” prowadzonej

574

Noty

o au

tora

ch

przez Nae Ionescu. W latach 30. zwrócił się ku ideologii komunistycznej i porzu-cił związki z awangardą. Po wojnie stał się czołową postacią kultury ofi cjalnej. Był tłumaczem z rosyjskiego, m.in. Fiodora Dostojewskiego. Zmarł w Bukareszcie.

Mihail Cosma (Claude Sernet, właśc. Ernest Spirt; 1902–1968) – rumuński poeta, tłumacz i teoretyk awangardy pochodzenia żydowskiego. Urodził się w Târgu Ocna, na początku lat 20. był członkiem koła „Sburătorul” skupionego wokół Eugena Lovi-nescu, tworzył wówczas w duchu symbolizmu. Był jedną ze znaczących postaci ro-dzącej się w połowie lat 20. awangardy rumuńskiej, współpracownikiem głównych periodyków tego okresu – „75 HP”, „Punct”, „Integral”. Szczególnie istotne są jego wypowiedzi o charakterze teoretycznym, kształtujące założenia integralizmu, jak choćby prezentowany w antologii esej De la futurism la integralism (Od futuryzmu do integralizmu). Od 1928 roku przebywał we Francji, gdzie tworzył w języku fran-cuskim jako Claude Sernet. Był tłumaczem pierwszych francuskich wydań Trista-na Tzary i Beniamina Fundoianu (B. Fondane’a). Zmarł w Paryżu.

Gheorghe Dinu (lub Georgi/Gherorghi Dinev, pseud. Stephane Roll, St. Roll; 1903–1974) – ru-muński poeta, publicysta i teoretyk awangardy pochodzenia bułgarskiego. Jedna z czołowych postaci rumuńskiej awangardy lat 20. Urodził się we Florinie w Ma-cedonii. Wraz z Ilariem Voronką kształtował linię kolejnych periodyków awan-gardowych – „75 HP”, „Punct”, „Integral”. Współpracował z „unu”. Był autorem wielu znaczących tomów wierszy, początkowo o nachyleniu konstruktywistycz-nym, następnie sytuujących się coraz bardziej po stronie dadaizmu czy wręcz surrealizmu, jak choćby Poeme în aer liber (Wiersze na świeżym powietrzu, 1929) i Moartea vie a Eleonorei (Żywa śmierć Eleonory, 1930). Jego twórczość charakteryzowały duch groteski i bogata wyobraźnia, przejawiająca się w wybu-jałych obrazach poetyckich. W latach 30. Dinu/Roll zaczął się dystansować od środowiska awangardowego i poświęcił się publicystyce lewicowej. Po wojnie był prominentnym działaczem Rumuńskiej Partii Komunistycznej. Zmarł w Buka-reszcie.

Barbu Florian (1896–?) – rumuński eseista i krytyk literacki, fi lmowy i teatralny. Urodził się w mieście Bârlad. W periodykach awangardowych lat 20. był, obok Beniamina Fundoianu, głównym recenzentem teatralnym i fi lmowym. Współ-pracował z „Integral” i „unu”.

Gherasim Luca (właśc. Salman Locker; 1913–1994) – rumuński oraz francuski poeta, pro-zaik, eseista, grafi k, rzeźbiarz i teoretyk surrealizmu pochodzenia żydowskie-go. Czołowy, obok Gellu Nauma, przedstawiciel kierunku w Rumunii. Urodził się i studiował w Bukareszcie. Na początku lat 30. związał się ze środowiskiem awangardowym skupionym wokół czasopisma „Alge”. Podróżował do Francji, gdzie, wraz Gellu Naumem, zbliżył się do grupy paryskich surrealistów. Po po-wrocie do Rumunii, założył z Gellu Naumem Rumuńską Grupę Surrealistyczną

575

Noty

o au

tora

ch

(1940–1947), do której należeli również Paul Păun, Virgil Teodeorescu i D. Trost. Swoje eseje, wiersze i prozę poetycką tworzył w języku francuskim i rumuńskim. Był autorem oryginalnych koncepcji surrealistycznych, w tym teorii Obiektu Obiektywnie Ofi arowanego („O.O.O.”), którą rozwinął w tekście Le vampire passif (Bierny wampir, 1945), bytu nieedypalnego oraz kubomanii. Wydał kilka tomów wierszy i prozy poetyckiej – Quantitativement aimée (Kochana ilościowo, 1944), Un lup văzut printr-o lupă (Wilk widziany przez lupę, 1945) czy Inventatorul iu-birii (Wynalazca miłości, 1945). Wraz z D. Trostem publikował głośne manifesty surrealizmu, w tym Dialectique de la dialectique (Dialektyka dialektyki, 1945), był współautorem pozostałych istotnych tekstów programowych ruchu, zamieszczo-nych w niniejszej antologii. Po 1947 roku osiedlił się w Paryżu, gdzie kontynuo-wał swoją twórczość w języku francuskim. Tworzył także liczne instalacje, obiekty i prace grafi czne. Jego koncepcje stały się inspiracją dla fi lozofów ponowoczes-nych, w tym Félixa Guattariego i Gilles’a Deleuze’a. Popełnił samobójstwo, rzuca-jąc się do Sekwany, podobnie jak jego przyjaciel Paul Celan.

Gellu Naum (1915–2001) – rumuński poeta, prozaik, dramatopisarz, tłumacz i au-tor książek dla dzieci, uważany za jednego z najważniejszych surrealistów eu-ropejskich, a także za odnowiciela języka poetyckiego w powojennej literatu-rze rumuńskiej. Urodził się i studiował w Bukareszcie, a następnie w Paryżu, gdzie wraz z Gherasimem Luką zbliżył się do środowiska surrealistycznego. W latach 30. współpracował z awangardowymi i antyfaszystowskimi czasopis-mami. W latach 1940–1947, wraz z Luką, Virgilem Teodorescu, Paulem Păunem i D. Trostem współtworzył Rumuńską Grupę Surrealistyczną. Autor kilkunastu wybitnych tomów poezji surrealistycznej, m.in. Drumeţul incendiar (Wędrow-ny podżegacz, 1936), Libertatea de a dormi pe frunte (Wolność spania na czole, 1937), Vasco da Gama (1940), Culoarul somnului (Korytarz snu, 1944), powieści z elementami eseju programowego – Medium (1945), Castelul orbilor (Zamek ślepców, 1946) – oraz współautor, obok Paula Păuna i Virgila Teodorescu, ma-nifestu Critica mizeriei (Krytyka nędzy, 1945). Był również współtwórcą wielu innych najważniejszych tekstów teoretycznych surrealizmu, zamieszczonych w niniejszym tomie, a także autorem wielu oryginalnych, inspirowanych okul-tyzmem i alchemią, koncepcji, w tym „obiektu efi altycznego” i „precyzyjnej de-formacji”. Po 1947 roku został w kraju i poświęcił się pracy tłumacza oraz autora książek dla dzieci. Przełożył dzieła m.in. Diderota, Dumasa, Verne’a, Stendhala, Hugo, Nervala, Gautiera, Kafk i, Becketta, Gracqa, Chara, Préverta i Carpentiera. Po 1968 roku wrócił do twórczości surrealistycznej, której pozostał wierny do ostatniego tomu (czasem jest nazywany „ostatnim surrealistą”). Laureat wielu literackich nagród rumuńskich i europejskich. Noblistka Herta Müller powie-działa o Naumie: „Podziwiam go po dziś dzień, dla mnie jest to najlepsza rumuń-ska literatura ostatnich 50 lat, jaką znam”. Zmarł w Bukareszcie.

576

Noty

o au

tora

ch

Saşa Pană (właśc. Alexandru Binder; 1902–1981) – rumuński poeta, prozaik, eseista i wydawca awangardowy pochodzenia żydowskiego. Jedna z czołowych postaci awangardy rumuńskiej przełomu lat 20. i 30. XX wieku. Urodził się w Buka-reszcie, kształcił się tam oraz w Jassach. Początkowo tworzył w duchu symbo-lizmu. W 1928 roku założył czasopismo „unu”, a także związaną z nim ofi cynę wydawniczą, gdzie publikował swoje tomy poetyckie, m.in. Diagrame (Diagra-my, 1930), ale także dzieła m.in. Tristana Tzary, Stephane’a Rolla, Ilarie Vo-ronki. Wydał także teksty zebrane Urmuza. Za jego sprawą na łamach „unu” dokonuje się zwrot z tendencji integralistycznych w stronę surrealizmu. Po wojnie pełnił funkcję głównego „archiwisty” rumuńskiej awangardy, wydawał tomy wspomnień oraz antologie poetyckie. Tworzył także powieści w duchu socrealizmu oraz tłumaczył z języka francuskiego (m.in. Paula Eluarda). Zmarł w Bukareszcie.

Paul Păun (właśc. Paul Zaharia; 1916–1994) – rumuński poeta, eseista i grafi k surreali-styczny pochodzenia żydowskiego. Urodził się i studiował w Bukareszcie, gdzie na początku lat 30. związał się ze środowiskiem awangardowym. W latach 1940–1947 współtworzył wraz z Gherasimem Luką, Gellu Naumem, Virgilem Teodo-rescu oraz D. Trostem Rumuńską Grupę Surrealistyczną. Był autorem kilku zna-czących tomów wierszy i prozy poetyckiej, jak choćby Plămânul sălbatec (Dzikie płuco, 1939), Marea palidă (Blade morze, 1945) czy La conspiration du silence (Spisek milczenia, 1947). Z Gellu Naumem i Virgilem Teodorescu opublikował manifest Critica mizeriei (Krytyka nędzy, 1945). Był współautorem pozostałych istotnych tekstów programowych rumuńskiego surrealizmu, zamieszczonych w tej antologii. Po 1947 wyjechał z kraju i osiadł w Izraelu, gdzie poświęcił się sztukom plastycznym. Zmarł w Hajfi e.

S.  Perahim (lub Jules Perahim, właśc. Jules Blumenfeld; 1914–2008) – rumuński malarz i grafi k pochodzenia żydowskiego. Urodził się w Bukareszcie. Na początku lat 30. XX wieku związał się ze środowiskiem awangardowym (Gherasimem Luką, Au-relem Barangą, Geo Bogzą). Publikował swoje inspirowane surrealizmem grafi ki w „unu” oraz „Alge”. Po wojnie tworzył w duchu socrealizmu, lecz stopniowo się od niego dystansował. Od 1969 roku mieszkał we Francji, gdzie jego twórczość malarska i grafi czna zyskała duże uznanie. Zmarł w Paryżu.

Paul Sterian (1904–1984) – rumuński dziennikarz, publicysta, poeta, ekonomista, polityk. Urodził się w Bukareszcie, studiował tamże oraz w Paryżu. Publikował w prasie rumuńskiej, w tym, przez krótki okres przełomu lat 20. i 30. XX wie-ku, w czasopismach awangardowych. Był również związany z prasą prawicową, współuczestniczył wraz z m.in. Mirceą Eliadem i Emilem Cioranem w działal-ności koła „Criterion”. Następnie poświęcił się polityce (niechlubna działalność w rządzie generała Antonescu). Zmarł w Bukareszcie.

577

Noty

o au

tora

ch

Virgil Teodorescu (1909–1987) – rumuński poeta i eseista surrealistyczny. Urodził się w Cobadin niedaleko Konstancy, studiował w Bukareszcie. Na początku lat 30. zaczął interesować się awangardą, wydaje w Konstancy czasopismo „Liceu” (1932). W latach 1940–1947 współtworzył wraz z Gherasimem Luką, Gellu Nau-mem, Paulem Păunem i D. Trostem Rumuńską Grupę Surrealistyczną. W tym okresie był autorem kilku znaczących tomów wierszy o surrealistycznym zabar-wieniu, jak Poem în leopardă (Wiersz w leopardzie, 1940), Blănurile oceanelor (Futra oceanów, 1945), Butelia de Leyda (Butelka lejdejska, 1945). Wraz z Gellu Naumem i Paulem Păunem opublikował w 1945 jeden z głównych manifestów rumuńskiego surrealizmu, Critica mizeriei (Krytyka nędzy, 1945); ponadto był współautorem pozostałych istotnych tekstów o charakterze teoretycznym, za-mieszczonych w niniejszym tomie. Po 1947 roku początkowo porzucił awangar-dowe korzenie i przesunął się na pozycje socrealistyczne, przez pewien czas prze-wodził ofi cjalnemu Związkowi Pisarzy Rumuńskich. W późniejszej twórczości powrócił do „łagodnego” surrealizmu. Zmarł w Bukareszcie.

D. Trost (także Dolfi Trost lub Trost, właśc. Adolf Trost; 1916–1966) – rumuński poeta, proza-ik, grafi k i teoretyk surrealizmu pochodzenia żydowskiego. Urodził się w Braile. W latach 1940–1947 współtworzył wraz z Gherasimem Luką, Gellu Naumem, Paulem Păunem i Virgilem Teodorescu Rumuńską Grupę Surrealistyczną. Dzia-łał na wielu polach artystycznych oraz teoretycznych. Był inicjatorem wielu no-watorskich technik grafi cznych (w tym waporyzacji, stilamancji i grafomanii entoptycznej), które opisywał oraz reprodukował w licznych esejach i zbiorach prozy poetyckiej, jak choćby Vision dans le cristal (Zjawa w krysztale, 1945), Le Profi l navigable (Żeglowny kontur, 1946) czy Le même du même (Identycz-ność identyczności, 1947). Wraz z Gherasimem Luką opublikował kluczowe dla ruchu manifesty i teksty programowe, w tym głośny manifest Dialectique de la dialectique (Dialektyka dialektyki, 1945). Był także współautorem pozostałych znaczących tekstów teoretycznych surrealizmu rumuńskiego, zamieszczonych w niniejszym tomie. Ilustrował swoimi grafi kami dużą część tomów poetyckich kolegów surrealistów. Po 1947 uciekł z kraju i kontynuował działalność twórczą na emigracji. Zmarł w Chicago.

Ion Vinea (właśc. Ion Eugen Iovanaki; 1895–1964) – rumuński poeta i eseista. Ważna po-stać dla rozwoju rumuńskiego modernizmu i awangardy. Urodził się w Giur-giu, studiował w Bukareszcie i Jassach. W 1912 roku wraz z Tristanem Tzarą opublikował „Simbol”, a następnie jedyny numer pisma „Chemarea” (Wołanie; 1915) stanowiący pierwszy krok w kierunku modernizacji literatury rumuńskiej. Redaktor naczelny czasopisma „Contimporanul” w latach 1922–1932, współpra-cownik „75 HP” i „Punctu”, zwolennik umiarkowanych tendencji modernistycz-nych. Vinea dbał, by na łamach gazety „Contimporanul” ukazywały się liczne przekłady, stąd jej kosmopolityczny charakter. Poezja Vinei przypomina raczej

dzieła Luciana Blagi czy Adriana Maniu niż wiersze Tzary, Voronki czy Rolla. Zmarł w Bukareszcie.

Ilarie Voronca (właśc. Eduard Marcus; 1903–1946) – rumuński poeta, prozaik, eseista i te-oretyk awangardy pochodzenia żydowskiego. Najważniejsza postać rumuńskiej awangardy lat 20., inicjator i główny teoretyk integralizmu. Urodził się w Brai-le. Studiował w Bukareszcie i Paryżu. Jako poeta debiutował na początku lat 20. w grupie „Sburătorul” kilkoma wierszami inspirowanymi symbolizmem. Współ-tworzył i wyznaczał linię kolejnych czasopism awangardowych – „Contimpora-nul”, „75 HP”, „Punct”, „Integral”, „unu”. Jest autorem, wraz z Victorem Braune-rem, koncepcji „piktopoezji”. W licznych wystąpieniach programowych, których wybór zamieszczamy w niniejszej antologii, zarysował założenia integralizmu. W swoich esejach długo był zasadniczym krytykiem surrealizmu i zwolennikiem linii konstruktywistyczno-kubistycznej, pod koniec lat 20. nieco złagodził ton. W poezji, jak choćby w tomach Ulise (1928) czy Zodiac (1930), łączył zdyscypli-nowaną metaforykę postsymbolistyczną z pokubistycznym rytmem swobodnych skojarzeń. Po 1933, kiedy osiedlił się we Francji, nieco rozluźnił swoje związki z awangardą. Uczestniczył we francuskim ruchu oporu. Popełnił samobójstwo w Paryżu.

RedakcjaAnna Poinc-Chrabąszcz

KorektaDorota Janeczko

Skład i łamanieKatarzyna Mróz-Jaskuła

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83