brzolebsi saxelgantqmuli bagrationta gvirgvinosnebieparchy-batumi.ge/dokuments/bagratovnni.pdf ·...
TRANSCRIPT
brZolebSi
saxelganTqmuli
bagrationTa gvirgvinosnebi
Tbilisi
2006
ibeWdeba
baTumisa da sxalTis
mTavarepiskopos dimitris (SiolaSvili)
locva-kurTxeviT
qarTvel mefeTa Sesaxeb masalebis avtorebi:
dekanozi aleqsandre (bolqvaZe) _ giorgi III
Tea paiWaZe _ Tamar mefe, vaxtang III, giorgi VII,
luarsab I, Teimuraz II, erekle II
nino taryaSvili _ bagrat III, daviT aRmaSenebeli,
demetre Tavdadebuli, giorgi brwyinvale, svimon I,
luarsab II, solomon I
mxatvrebi: mariam CxaiZe, nino mkervaliZe
gamomcemeli: asociacia `kviriake~
Sinaarsi
Sesavali ................................................................................... 5
aSot didi kurapalati ...................................................... 8
bagrat III ................................................................................. 13
daviT aRmaSenebeli............................................................. 17
giorgi III ................................................................................ 26
Tamar mefe ............................................................................. 33
demetre Tavdadebuli ...................................................... 39
vaxtang III ...............................................................................45
giorgi brwyinvale ............................................................ 50
giorgi VII .............................................................................. 55
luarsab I ............................................................................... 59
svimon I ................................................................................... 66
luarsab II .............................................................................. 72
Teimuraz II ............................................................................ 78
solomon I .............................................................................. 84
erekle II .................................................................................. 91
epilogis magier ................................................................. 100
`maSin hrqua samovel ersa mas: aha esera, mevismine Tqueni, romeli miTxarT me da davadgineTquen zeda mefe, viTarca-igi Tquen iTxoveT.
...da aw, aha egera, ars Saravandosani igi Tqueni,romel gamoirCieT da moiTxoveT, romel mogcaTquen ufalman Tquenman.
ukueTu geSinodis uflisa, da msaxurebdeT mas dadaemorCilneT brZanebasa missa da ara mxdomadaRudgeT sityuaTa uflisaTa, da iyvneT Tquen damefe Tqueni morCil mcnebaTa uflisaTa, da iyos igimxsnel Tquenda!
ukueTu ara isminoT brZaneba uflisa Tquenisa damxdomad aRudgeT mcnebaTa misTa, iyos xeli uflisaTquen zeda da mefeTa TquenTa zeda.
...xolo Tquen geSinodesve uflisa da monebdeTmas WeSmaritebiTa, yovliTa guliTa TqueniTa,rameTu gixilavs, viTar ganadida ufalman yofa misiCuen Tana.
ukueTu borotsa iqmodiT Tquen da SaravandosaniTqueni, warswymdeT~.
1 mefeTa, 12,1;13-14,24-25
5
Sesavali
bagrationTa sagvareulo gerbs `kvarTian-davi-
Tiani~ ewodeba. kvarTi uflisa, romelic sveticx-
ovelSia davanebuli, simboloa qristes eklesiis er-
Tianobisa, xolo daviTis qnari da Surduli bagra-
tionTa saxelovani winapris, bibliuri daviTis
fsalmunTgalobasa da goliaTis damarcxebas
mogvagonebs.
RmrTis saidumlo gangebulebiT daviTis STamo-
mavlebi, romlebic amave dros RmrTismSoblis xor-
cieli naTesavebi iyvnen, saqarTveloSi damkvidrd-
nen da qveynis xelmwifebac maT CabardaT. albaT sim-
boluria is faqti, rom daviTis Stodan gamovida
macxovari Cveni ufali ieso qriste da daviTis
Stodan miecaT qarTvelebs xelmwife.
saswaulebrivi Zala hqonda Rirsi mamis, grigol
xanZTelis locvas, romelmac aSot kurapalati,
mefe saqarTvelosi, bagrationTa dinastiis fuZem-
debeli, ase daloca:
`daviT winaYswarmetyuelisa da uflisa mier cx-
ebulisa Svilad wodebulo xelmwifeo!... ara moak-
6
ldes mTavrobaY SvilTa SenTa da naTesavTa maTTa
queyanaTa amaT ukunisamde JamTa, aramed iyvnen igi-
ni mtkiced ufroYs kldeTa myarTa da mTaTa sauku-
neTa da didebul iyvnen ukunisamde!~
da marTlac, am droidan moyolebuli, saqarTve-
los taxti monarqiis gauqmebamde bagrationebs
epyraT uwyvetad TiTqmis aTi saukunis ganmavloba-
Si. kacobriobis istoriaSi arc erT dinastias ar
umefia imden xans, ramdenic imefes bagrationebma.
brZolis velze samSoblos dacvis dros RmrTis-
moyvare mefeTa da maT qveSevrdomTa ganwyoba gad-
mocemulia bizantiis imperatoris, mociqulTaswor
konstantines mier agarianebisadmi migebul pasux-
Si:
`qristem _ RmerTma Cvenma, romelmac gvibrZana
keTili vuyoT Cvens maWirveblebs da vilocoT maT-
Tvis, isic gviTxra, rom amqveyniur cxovrebaSi verv-
in aRemateba siyvaruliT im adamians, vinc suls ar
daiSurebs Tavisi moyvasisaTvis; amdenad Cven did-
sulovnad viTmenT Cvendami, rogorc kerZo pirebi-
sadmi moyenebul wyenas, magram sazogadoebaSi
vicavT erTmaneTs sakuTari sicocxlis fasad, raTa
Tqven Cveni uZluri Tanamemamuleebis datyvevebiT
7
da RmrTis sawinaaRmdego saqmeTa ZaldatanebiT,
sxeulTan erTad maTi sulebic ar daatyvevoT. Cve-
ni qristesmoyvare mxedroba iaraRiT xelSi icavs
wmida eklesias, romelSic qveynis mxsneli, kacobri-
obis macxovari myofobs uxilavad. isini icaven sam-
Soblos, romlis dacemasTan erTad daecema erovnu-
li xelisufleba da Seiryeva saxarebiseuli rwmena.
ai, umTavresi sawindari, risTvisac sisxlis uka-
nasknel wveTamde unda ibrZolon meomrebma^~.
8
1 aq da SemdgomSi miTitebulia mefobis wlebi.
aSot didi kurapalati
(813-826)1
xseneba 29 ianvars (11 Tebervals ax. st.)
mravalgzis mosca RmerTman
aSot kurapalatsa Zleva da
didi dideba brZolasa Sina.
tao-klarjeTis bagrationTa dinastiis mamamTavari
aSoti IX saukunis 20-ian wlebamde moRvaweobda
rogorc qarTlis erismTavari.
erismTavrad dadginebis dRidanve daiwyo aSotma
brZola saqarTvelos gaerTianebisTvis, isargebla
arabTa dauZlurebiT da Tbilisidan gandevna agari-
9
anni. `tfiliss aravin darCa sarkinozTagani, TKni-
er ali Suabis Zisa~. qarTlis Semomtkicebis Semdeg
aSotma bardavic qarTls SemouerTa da sami wlis
manZilze mis `saxlad iyo tfilisi da bardavi~.
amasobaSi xalifas taxtze axali mbrZanebeli avi-
da, ̀ ganZlierda xelmwifeba agarianTa da iwyes Zie-
ba aSotisa da ver uZlo winaaRmdgomad maTda aSot
da ivltoda maTgan~. Tbilisi kvlav arabebma
Caigdes xelSi. aSoti iZulebuli gaxda qarTls gan-
rideboda da saberZneTSi wasuliyo col-SvilTan
da mcirericxovan spasTan erTad. javaxeTs miwevnu-
li ltolvilebi faravnis tbasTan SeCerdnen dasas-
veneblad. mZinareebs sarkinozTa laSqari daesxaT
Tavs. mcirericxovani spa sasikvdilod iyo ganwir-
uli, magram `Seewia RmerTi aSot kurapalatsa da
kninsa laSqarsa missa, mosca Zleva maT zeda da mos-
rnes simravleni uricxuni~. erismTavarma am gamar-
jvebaSi RmrTis niSani ganWvrita, saberZneTSi was-
vla gadaifiqra da SavSeT-klarjeTSi darCena gada-
wyvita.
am dros samxreT saqarTvelo sacodav mdgomare-
obaSi imyofeboda. usjuloTagan darbeuli xalxis
gaWirvebas qoleris epidemiac daerTo da ̀ mciredRa
daSTes kacni adgil-adgil~.
10
sasomixdilma da ubedurebisagan qancgawyvetil-
ma mosaxleobam sixaruliTa da siyvaruliT miiRo
aSot kurapalati. igi Seudga dangreuli qveynis
aRdginebas, `romelnime sofelni moiyidna safaso-
Ti, zogni oPerni aRaSenna da ganamravla soflebi
aSot kurapalatman qveyanaTa maT Sina~.
aSot kurapalatma aRadgina wmida keTilmsaxuri
mefis, vaxtang gorgaslis mier aSenebuli artanujis
cixe, romelic murvan-yrus mier iyo aoxrebuli, mis
maxloblad qalaqi gaaSena da klarjel bagration-
Ta sabrZanebelad gamoacxada igi, aago wmida petre
da pavle mociqulebis saxelobis eklesia. `mraval-
gzis mosca RmerTman aSot kurapalatsa Zleva da
didi dideba brZolasa Sina~.
aSot bagrationma Seqmna vrceli da Zlieri
samTavro, romelsac did angariSs uwevdnen mezo-
beli qveynebi.
RmrTisa da qveynis moyvaruli mefe mTeli qarT-
lis dabrunebisTvis emzadeboda, magram ̀ movida xa-
lil iazidis Ze arabi da daipyra somxiTi, qarTli
da hereTi~.
aSoti sabrZolvelad moemzada, malemsrbolni
gagzavna laSqris Sesakrebad, magram sanam jari
11
Seikribeboda, `daesxnen sarkinozni ucnaurad da
aotes igi~. xelmwifem nigalis xevs mimarTa da
`iwyo Zebnad erisa, raYTamca viTa ganimravla
laSqari TKsi~. saubedurod, wveulTa Soris moR-
alateni aRmoCndnen. mefe Zalian gvian mixvda
Ralats. man Tavi taZars Seafara, magram iudas cod-
viT damZimebulebma iqac SeaRwies da mokles mefe
`maxKliTa sakurTxevelsa zeda~, `dakles igi mun
viTarca cxovari aRsavalsa sakurTxevlisasa da
sisxli igi misi daTxeuli dResaca saCinod saxilv-
el ars~, _ wers sumbat daviTis Ze Tavis wignSi ̀ cx-
ovreba da uwyeba bagratonianTa~.
xolo wmida sakurTxevelze mefis zvarakad
SewirviT, TiTqos kidev erTxel ikurTxa bagration-
Ta samefo dinastia.
gulwrfeli cremlebiT dastiroda saqarTvelo
Tavis imeds, gulwrfeli sityvebiT daitira miron-
cxebuli mefe Rirsma grigol xanZTelma: ̀ hoY, mefeo
Cemo, Zliero da didebulo, simtkiceo eklesiaTao
da zRudeo qristeaneTao, sadaYT-me mogelodi, aR-
mosavaliT-me anu dasavaliT, CrdiloYT-me, anu
samxriT? rameTu yovelTa zeda naTesavTa mflobel
iyav, romelica wyobiT PelmwifeTa daimorCilebd,
12
sakKrveli ege didebuli, RmrTis-msaxuri Pelmwife.
aw viTar-me mieci Pelsa Seuracxsa uSjuloTa da
undoTa kacTasa, romelni-igi iudaYs msgavsad Sen,
uflisa TKsisa mklvel iqmnnes mosakudinebelad
Cuen, glaxakTa mlocvelTa SenTa, ukunisamde?~
aSot pirvelis mravalricxovan STamomavlobaSi
gamoiyofa ori mTavari Sto: `klarjni xelmwife-
ni~ da `mefeni taosi~. am ukanasknelSi IX saukunis
dasasruls mkvidrdeba qarTvelTa mefoba.
13
bagrat III
(975-1014)
Semdgomad didisa vaxtang
gorgaslisa aravin gamoCinebul
ars sxua msgavsi misi didebiTa da
ZaliTa da yovliTa gonebiTa.
me-10 saukunis meore naxevrisaTvis samTavroebad
daqucmacebuli saqarTvelos gaerTianeba arcTu ad-
vilad mosagvarebeli problema iyo. magram moiRo
mowyaleba RmerTma qarTvelTaTvis da ise moawyo
garemoebaTa rigi, rom RmrTis madliT, TiTqmis umt-
kivneulod gadaiWra igi: gardaicvala mefe bagrati,
romelmac taxtze dasva Tavisi Ze sumbati. uZeod
gadaego sumbati, xolo sumbatis Zmas gurgens afxaz-
Ta mefis asulisagan SeeZina Ze bagrati, romelic amave
14
dros iSvila daviT kurapalatma. gardaicvala dav-
iT kurapalatic uZeod da dautova taxti bagrat
III-s, romelic gamefda jer qarTlSi, Semdeg afx-
azeTSi da daiwyo moRvaweoba saqarTvelos sruli
gaerTianebisaTvis.
Tumca qarTvelTa gaerTianebis aucileblobas
yvela gagebiT rodi ekideboda. qarTlis aznaureb-
ma kargad icodnen, rom didi xnis winaT gauqmebu-
li mefis xelisuflebis aRdgena aznaurebis mier
mitacebuli samefo mamulebis dakargvas moaswaveb-
da da maT TavianTi politikuri uflebebis
SezRudva afiqrebdaT. amis gamo, rodesac bagrat
mefem saqmeebis mosawesrigeblad afxazeTidan aRmo-
savleT saqarTveloSi gadmosvla moindoma, mas
qarTlis sazRvarze dauxvdnen didgvarovani aznau-
rebi qavTar tbelis meTaurobiT da omi autexes.
bagrati SeebrZola didgvarovan aznaurebs, daama-
rcxa, Semdgom qarTlSi gadmovida, ufliscixeSi
dabanakda da qveynis marTva-ganmgeblobas Seudga.
damarcxebul aznaurTagan zogi gadaixvewa, sxve-
bi damorCildnen bagrats. urCobas mxolod Tria-
leTis patroni rati baRvaSi ganagrZobda. Tumca
bagratma masac amosdo lagami. rodesac gardaicva-
15
la bagratis mama, gurgen mefe da mis uSualo gan-
mgeblobaSi myofi SavSeT-klarjeTi, samcxe da jav-
axeTic bagrat III-is sabrZanebels SemouerTda, axla
Tbilisis saamiro da kaxeT-hereTiRa warmoad-
gendnen calke erTeulebs. bagrati kaxeTSi gadavi-
da, misi mefe Seipyro da kaxeT-hereTi SemoierTa.
imJamad ranSi, mis sataxto qalaq ganZaSi Zlieri
da kadnieri xelmwife amira fadloni ijda, romel-
ic JamiTi Jamamde SemoiWreboda xolme aRmosavleT
saqarTveloSi da mekobreobda. fadloni amasTan
aviwroebda somexTa mefe gagiksac. bagratma isarge-
bla am garemoebiT, SeikavSira somexTa mefe da
qarTvelTa da somexTa jarebi ranSi SeiWrnen. mekav-
Sireebma fadlonis winaaRmdegoba advilad gatex-
es, daxarkes Tavneba fadloni da gamarjvebulni
gamobrundnen ukan.
mogvianebiT ki bagrat mesamem kavkasionis gadaR-
ma `jiqeTidan vidre gurganamde~ (kaspiis zRvamde)
mdebare qveynebic daimorCila.
bagrat mesame, saqarTvelos ZlierebisaTvis brZ-
olis velze mopovebul gamarjvebebs, eris sulieri
erTobis simboloTa _ taZarTa agebiTa da gamS-
16
venebiT srulyofda, rasac bagrat III-is mefobis
dros agebuli eklesia-monastrebic cxadyofs.
swored am madlianma mefem aaSena mowameTa, sa-
dac daviT da konstantine mxeiZeebis uxrwneli naw-
ilebi asvenia. aSenda bediisa da bagratis brwyin-
vale taZrebi quTaisSi, nikorwminda raWaSi. ase ga-
namSvena bagratma RmrTis sadideblad aRmarTuli
brwyinvale taZrebiT saqarTvelo.
`matiane qarTlisa~ aRniSnavs: `ese bagrat afx-
azTa da qarTvelTa mefe waremata yovelTa xelm-
wifeTa yovliTa gangebiTa. amisda Sempovned da amis-
da moajed Seiqmnes yovelni xelmwifeni, maxlobelni
da moTaulni mamulisa da samefosa misisani, molaS-
qred, viTarca Tvisni didebulni da misandobelni.
da daumorCilna RmerTman yovelni mterni da
winaaRmdgomni misni, momadla dReTa misTa mSvido-
ba da didi dawynareba qveynisa~. qarTuli saisto-
rio wyaroebi mas vaxtang gorgasals adareben:
`vsTqu eseca, romel Semdgomad didisa vaxtang gor-
gaslisa aravin gamoCinebul ars sxua msgavsi misi
didebiTa da ZaliTa da yovliTa gonebiTa~.
17
daviT aRmaSenebeli
(1089-1125)
xseneba 26 ianvars (8 Tebervals ax. st.)
vervin ZuelTa da axalTamefeTa emsgavsa.
Cvens samSoblos _ saqarTvelos, Tavisi mraval-
saukunovani istoriis manZilze araerTi saxel-
ganTqmuli mefe hyolia. am didebul mefeTa Sorisac
aRmatebuli siyvaruliT imoseba saxeli daviT aR-
maSeneblisa, romlis Sesaxebac, jer kidev XI saukune-
Sive samarTlianad SeniSna mematianem: `vervin Zuel-
18
Ta da axalTa mefeTa emsgavsao~. arc manamde da arc
mas Semdeg! _ mxolod es SegviZlia davumatoT me-
matianis sityvebs didi mwuxarebiT. ubadlo me-
brZoli, mTavarsardali da mwignobari, da rac
umTavresia: mtkice marTlmadidebeli qristiani da
eris moWirnaxule _ ai, mokle daxasiaTeba mefe dav-
iTisa, romelic erma ufro frTianad erT sityvaSi
Catia `aRmaSeneblis~ zedwodebiT.
gamefda 16 wlis mamaci da gambedavi Wabuki. ime-
fa 36 weliwadi _ gonierebiTa da ZlevamosilebiT.
Tanabrad kargad uWrida Wkuac da xmalic. sadac
saWiro iyo, gonebas moikrebda _ sibrZniT gansji-
da. roca saWiro iyo, xmaldaxmal miuxdeboda mters.
daviTis gamefebis Jams saqarTveloSi Turqebi da-
TareSobdnen. cocxlad gadarCenili mosaxleoba mi-
uval mTian adgilebSi iyo gaxiznuli da Turqebis
SiSiT barSi Camosvlas ver bedavda. isev mematianis
sityvebs Tu moviSveliebT: `ara iyo maT JamTa Sina
Tesva da mka: mooxrda qveyana da tyed gadaiqca da
nacvlad kacTa mxecni da nadirni daemkvidrnes mas
Sina~. amas Tan daerTo saSineli miwisZvrac da es
yovelive aRsrulda imis gamo, rom didmac da pat-
aramac Sescoda RmrTis winaSe. Tumca amdeni Wiris
Semdeg qarTvelobas ufalma nugeSad didebuli mefe
19
daviT aRmaSenebeli mouvlina. Wabuki mefe rodi
SeuSinda qveynis savalalo mdgomareobas. RmrTis
SemweobiTa da Tavisi aRmzrdeli mRvdelmTavris _
giorgi Wyondidelis daxmarebiT mohkida xeli qvey-
nis marTva-ganmgeblobas. daviTma pirvelad mTaSi
gaxiznul mosaxleobas SeuZaxa da daabruna TavianT
adgilebSi. Semdgom moiwvia ruis-urbnisis kreba,
romelmac gankveTa uRirsi episkoposni da warmoaCi-
na zneobrivni: amiT `wmidani eklesiani, saxlni Rm-
rTisani~, romelnic `quab avazakTa qmnil iyvnes~,
_ avazakebisgan gawminda. daviTi Seecada Seeqmna
pirobebi mosaxleobis mSvidobiani Tanacxovrebi-
saTvis. es ki, rasakvirvelia, mosaxerxebeli iyo mx-
olod maSin, Tu mas TurqTa TareSis aRsakveTad
kargad gawvrTnili mebrZoli jaric aubamda mxars.
daviT aRmaSeneblis gamefebisas qarTvelTa
laSqari warmoadgenda `tyveobaTa da... WirTagan
damcrobil mcire gunds mxedrobisas~. amasTan, mo-
mxdur mters Tavisi ZaladobebiT masSi Zlieri SiSi
daeTesa. ucxeno da uiaraRo qarTuli mxedroba
brZolis ucodinarobiTac iCagreboda.
axalgazrda mefem `ganamravlna spani~, aRWurva
iaraRiTa da cxenebiT da maT wvrTnas Seudga. ̀ uwy-
inoTa laSqrobiTa~ da mcired-mcired brZoliTa
20
STaunergavda mefe mebrZolebs gamarjvebis rwmenas.
aswavlida brZolis strategiasa da taqtikas da mo-
agonebda qarTvelTa saxelovan gamarjvebebs. mefe
umkacresi yofila jabanTa mimarT, romelTac
STaacvamda xolme diacT tansacmels da kicxviT aa-
tar-Caatarebda molaSqreebSi. am gziT ganufantav-
da molaSqreebs SiSis grZnobas. daviTma akrZala
jarSi bilwsityvaoba, ugvani simRerebi da saocari
wesrigi daamyara. laSqris wvrTnaSic bevri siaxle
Seitana qarTvelTa mefem: qveiTi jari cxenosani
razmebiT Secvala. gamoiyena bizantiuri, romis
saomari dawyoba jarisa _ e.w. mwkrivebrivi taqti-
ka, rac gulisxmobda Semdegs: ramdenime razmi
mwkrivebad erTiandeboda. oRond daviTis jaris
razmebi, sayovelTaod miRebuli 2-is nacvlad 3
mwkrivad erTiandebodnen. pirveli _ winamZRoli
jari iyo, meore _ yolbi jari, mesame _ maSveli
jari. rogorc istorikosebi varaudoben, daviTma am
principebiT mkveTrad gazarda moulodnel darty-
maTa ricxvi. laSqris swrafi moZraobis uzrunvel-
sayofad gauval mdinareebze aago xidebi da `sawyi-
nod savalni~ gzebic qva-fenil hyvna. daviTis dros
Seiqmna ZvalTa da rkinaTa mkveTeli xmali `daviT-
feruli~
21
daviT aRmaSenebelma saqarTvelos gaerTianebi-
saTvis mzadeba Sinauri mtrebis alagmviTa da kax-
eT-hereTis SemoerTebiT daiwyo. RmrTis wyalobas
mindobili misi laSqari erwuxTan uSiSrad Seeba
TurqTa uzarmazar mxedrobas. jaris gasamxneveblad
daviTi `viTa lomi Seuzaxebda PmiTa maRliTa da
viTa grigali mi-da-mo iqceoda; da TviT goliaTe-
br mimarTebda da mklaviTa ZlieriTa daamxobda ax-
ovanTa~. am omSi sami cxeni moukles mefes. meoTx-
eze amxedrebulma daamTavra brZola. mematianis
TqmiT, am dRes daviTs imdeni mteri exoca, rom xm-
lidan nawveT sisxls misi ube welamdis gaevso da
es sacnaur iqmna mxolod maSin, rodesac daviTma
sartyeli Seixsna da sisxlma miwaze gadmosCqefa.
amis Semdgom TurqTa sulTanma muhamedma 100 aTa-
siani laSqari daZra saqarTvelosken. daviTi am
dros naWarmagevs imyofeboda. miuxedavad didTov-
lobisa, ar SeuSinda gadmoelaxa rikoTis uReltex-
ili. daviTma elvis siswrafiT gamoaqrola mcire
mxedroba TrialeTisken da ganTiadisas ekveTa mters.
`SewevniTa RmrTisaTa iZlia banaki TurqTa~. mteri
iseTi kisristexiT garboda, rom sakuTari karvebis
moxsna da saqonlis garekvac ki ver moaswro. mt-
kvris xeoba sruliad SeuerTda qveyanas.
22
aseTi Cveulebac hqonda mefes _ igi Turq-sel-
CukTa Tvalis asaxvevad dasavleT saqarTveloSi
gadadioda. am dros selCukebi egebodnen ankesze da
qarTls Semoeseodnen xolme. daviTi ki moulod-
nelad gamoCndeboda Tavis sardlebTan erTad,
romelTac winaswar uTanxmdeboda da erTianad
musrs avlebda mters. erTxel, zamTarSi Turqebi
didZali mxedrobiT taos Camodgnen. daviTma am
dros `moiPelovna~ _ qarTlis laSqars mzadyof-
nis saidumlo brZaneba misca, TviTon ki quTaisSi
wavida. amiT moaduna mtris yuradReba. TebervalSi
mefis brZanebiT qarTlelTa da mesxTa laSqari
klarjeTs Seiyara. TviTonac SidaspiT SeuerTda maT
mefe da erTianad mosra guldamSvidebiT myofni
selCukni.
miuxedavad brwyinvale gamarjvebebisa, daviT aR-
maSenebelma droulad igrZno, rom mcirericxovan
qarTul mxedrobas saqarTvelos qalaqebisa da cix-
eebis usafrTxoebis dacva da imavdroulad mudmiv-
moqmed armiaSi yofna gauWirdeboda. saWiro iyo
mudmivi laSqris Seqmna. mefem gadawyvita yivCaRTa-
gan Seeqmna aseTi armia. igi kargad icnobda am xalx-
is zneCveulebebs. misi meuRle _ guranduxt dedo-
falic xom yivCaRTa mTavris _ aTraqa SaraRanis Zis
23
asuli iyo... daviTma yivCaRTagan Camoayaliba 40
aTasiani armia, romelsac 5 aTasi qarTveli meomar-
ic daemata da amrigad nebismier dros SeeZlo 45
aTasiani jaris gamoyvana.
daviTis gamarjvebebma friad SeaSfoTa mahmadia-
nuri samyaro. `eseviTar WirTagan Seiwrebuli
Turqmanni~ sulTan mahmuds eaxlnen baRdadSi.
glovisa da SeWirvebis niSnad Savad saxeSeRebilebma
auwyes amierkavkasiaSi mimdinare ambebi. daviTis
dasamxobad sulTanma mouwoda Turqebis amirebs,
aTabagebs da spasalarebs. mahmadianTa am gaerTianeb-
uli laSqris sardloba eboZa gulad amira elRazs,
romelic 1121 wlis agvistoSi Semovida saqarTvelo-
Si da misma laSqarma daikava manglisi da didgori.
daviTi ar SeSinebia mters. mSvidad da uSiSrad
moiyvana jari sabrZolo mzadyofnaSi da gadawyvi-
ta didgoris mTebze viwro xeobaSi Sebmoda momx-
durs. daviTi ar moerida mtris simravles, man ise
ganalaga Tavisi meomrebi, rom am uTanasworo brZo-
laSi uvneblad daecva isini.
pirvelive SetakebisTanave aiSala muslimTa
laSqari da gaiqca daviTisgan Zleuli, `rameTu
xeli maRlisa Seeweoda da Zali zegardmo farvida
mas da wmida mowame giorgi gancxadebulad da
24
yovelTa saxilvelad wina uZRoda mas da mklaviTa
TvisiTa mosrvida zedamowevnulTa maT urjuloTa
warmarTTa. romel TviT igi urjuloni da umecar-
ni moRmarT aRiarebdes da mogviTxrobdes saswaulsa
amas mTavarmowamisa giorgissa~.
didgorTan damarcxebam mteri welSi gawyvita.
amitomac ar gasWirvebia daviTs momdevno wels ga-
eTavisuflebina Tbilisic 400 wlovani tyveobisgan.
1123 wels ki dmanisi SemouerTda dedasaqarTvelos,
riTac gamTlianda misi sxeuli.
Tavmdabal daviTs sakuTari Tavi `uswavlel~,
`mxedrobaTa Sina aRzrdil~ kacad miaCnda, Tumca
mematianes cnobiT, daviTi Rrmad ganswavluli da
uebro mWevrmetyveli yofila, rac cxadad gamoCn-
da misi sefe-sityviT qarTvelTa da somexTa saRmr-
Tismetyvelo kamaTis dros. wmida mefe kamaTSi Cae-
rTo da `ese mwvalebelni (monofiziti somxebi) es-
oden zarganxdil yvna da yovlad uRono, romelTa
aRiares cxadad Zleuleba Tvisi amisTa oden
metyvelTa, viTarmed: Cven, mefeo, mowafe gvegone
amaT moZRvarTa TqvenTa, garna viTar vxedavT, Sen
same xar moZRvari moZRvarTa^~.
RmrTis moyvarul mefes yoveli borotisagan
TviT ufali icavda. erTxel karvis piras mdgomi,
25
misTvis nasroli isrisagan ixsna mTavarangelozis
xatma, romelic gulze ekida.
daviTma sakuTar saZvaled gelaTis monasteri
isurva. anderZis mixedviT daviTs unebebia yovel
mokvdavs fexi daebijebina mis saflavze... saflavis
qvaze amokveTilia mefis ukanaskneli survili: `ese
ars gansasvenebeli Cemi ukuniTi ukunisamde. ese mT-
navs: aqa davemkvidro me~.
amqveyniuri warmavali didebulebis uaryofis
ubadlo nimuSi, sada da ubraloa daviT mefis
saflavi...
saqarTvelos eklesiam wmindanad Seracxa RmrTis
mcnebebiT mcxovrebi da qristianobis dacvisaTvis
`mesiis maxvilad~ wodebuli, gapartaxebuli qveynis
kvlav aRmSenebeli mefe daviTi.
26
giorgi III
(1156-1184)
kacTa Zalisagan es ambavi
SeuZlebeli ariso.
daviT aRmaSeneblis gardacvalebis Semdgom mefed
ekurTxa Ze misi demetre, didebuli himnis `Sen xar
venaxis~ avtori. iyo igi mimsgavsebuli mamisa da si-
bereSi aRikveca berad da dasva mefed Ze Tvisi daviT
(V) da aman imefa erTi Tve da mokvda. Semdgomad misa
dajda Zma daviT mefisa giorgi (III), rameTu daviTis
Ze demetre mcirewlovani iyo mefobisaTvis. mematiane
ase agviwers: `dajda mefed giorgi, umaRlesi yovel-
Ta mefeTasa, mZle da morWmuli mterTa da Secode-
27
bulTaTvis; keTilis-msaxuri RmrTisa; saydarTa
episkoposTa, meudabnoeTa, mRvdelTaTvis keTilis-
myofeli, da ukadri Secodebisa didTa da cotaTa-
gan, glaxakTa da qvrivTaTvis mowyale da erTgul-
TaTvis uxvi da mboZebeli~. daviT aRmaSeneblisa da
demetres gardacvalebis Semdeg mteri nel-nela
gaTamamda, sazRvarTan axlos mdebare qalaqebisa da
soflebis mitaceba scada da droebiT SesZlo kidec.
magram mefeT-mefe giorgim uceb daibruna qalaqi
anisi da sxva mitacebuli qalaqni da sofelni. qalaq
anisis dakargva mahmadianebma Zalian axlos miitanes
gulTan: qedmaRalma da ficxelma sulTanma sparse-
Tis fadiSahebTan erTad Sehyara uricxvi laSqari
da moadga aniss. laSqarSi monawileobda mTeli
siriis, mesopotamiis (sparseTi, erayi), diarbeqiris,
ermianis Turqoba. mowinaaRmdegis Tavdasxmis ambavi
giorgi mesames Tavis dasasvenebel agarakze, naWar-
magevs moaxsenes. man maSinve ixmo laSqari. sruliad
saqarTvelos jaris Sekrebas didi dro undoda,
anisSi ki qarTvelebs uWirdaT. mefe aRar daeloda
didi laSqris Seyras da anisisken gaemarTa, viTarca
lomi. mefeT-mefem gulmxurvaled iloca, Semdgom
cxenze Sejda da mxedrobas mimarTa: `kacno Zmano,
28
erTsulno da erTsjulno! Tqven iciT, Tu ra kar-
gia sikvdili saRmrTo sjulisa da qristes saxare-
bisaTvis, Cven samaradisod SevnatriT maT, vinc mis-
devda qristes kvals da aResrula misTvis. xedavT,
raoden sasaxeloa vaJkacurad sikvdili vidre avad-
myofobiT gaxdoma da ganleva, radganac saxe da sax-
eli keTilisa saukuno gzad gagyveba... axla ki Cemo
frTiano lomebo! xeli dastaceT xmlebsa da
CvenTvis ganlaxvrulis saxeliT eZgereT urwmu-
noebs!~ Semdgom miubrunda qarTvel didebulebs:
liparit sumbatis Ze orbels, beqa suramels, qir-
qiS abuleTis Zes da RimiliT uTxra maT: modiT
Cvens Soris yvelaze kargi vaJkaci is iyos, romel-
ic pirveli mieWreba mtris medroSes da ise dah-
kravs, rom Zirs dascemso. esa Tqva da daiZra da
gafrinda lomTa jari. pirveli mefeT-mefe gaiWra,
gaapo razmi mtrisa, miiWra mowinaaRmdegis
medroSesTan da dasca igi. mterma rom Tavisi dro-
Sa Zirs ganrTxmuli naxa, piri ibruna da gaiqca. da
mosres qarTvelebma uricxvi mteri da mzis Casvlis
dros Sewyvites devna da omi. gaxarebuli gamarjve-
buli qarTvelni RmerTs madlobas wiravdnen,
mefeT-mefe giorgi simdabliT davarda winaSe
29
uflisa da cremliT aRuvlina samadlobeli. amis
Semdgom, mogviTxrobs mematiane, giorgi mefem
Sekriba jari da ukidures samxreTiT aiRo qalaqi
dvini, romelic araratis mTis Ziras mdebareobda.
muslimebi dafrTxnen qarTvelTa TavdasxmiTa da win
wamoweviT. mTeli muslimuri samyaro Seikra da sa-
magieros gadaxdisaTvis iwyes mzadeba. Sehyares gaer-
Tianebuli laSqari da saqarTvelosaken daiZrnen.
es rom mefe giorgim Seityo, Sekriba sruliad
qarTvelTa jari, gamoiyvana didZali osni da sulT-
nis winaaRmdeg gaemarTa. da Seiyarnen pirispir cixe
gagis midamoebTan: iqeT jari sruliad muslimTa _
siriisa, arabeTisa, erayisa, sparseTisa da azer-
baijanisa, TurqeTisa, TurqmeneTisa, xolo aqeT, me-
ore mxares _ jari qarTvelTa, mefeT-mefe giorgi
mesamisa, lomTa-lomisa... qarTvelTa laSqari rom
ixiles, ̀ sultanman, aTabagman da yovelTa falavan-
Ta da didebulTa maTTa Tqves, viTarmed: ara ars
kaci dRes pirispir Sembmeli giorgisi da misTa
laSqarTa qveyanasa zeda. mivridoT Tavi da vefar-
oT!~ hoi, saswaulo RmrTisa, hoi, wyalobav RmrTisa
mowyalisa. qarTvelni SiSis zars scemdnen mTels
muslimur msoflios. marTlac, dahyares muslimeb-
30
ma yovelgvari naalafari da mdinare ekelecis gad-
alaxva iwyes. am dros qarTvelTa laSqaric miiWra
da iwyes musrva maTi. magram hereTis erismTavarma
vardan kolonkelis Zem mefes brZolis gagrZeleba
aRar urCia da hkadra mefesa: `sultani mosvliTa
SeniTa ivltis, arRara jer-ars devna Sengan, rameTu
zvaoba ars winaSe RmrTisa~.
mahmadianebs SiSis zars scemda giorgi mefis
Serkinebis Taviseburi meTodi. igi xmalaRmarTuli
pirveli Tavad Seebmoda xolme mters, Cexda wina
rigebs da ise mxned da Tavisuflad miiwevda mowi-
naaRmdegis mefisken da mxedarTmTavrisaken, TiTqos
xmals ki ar iqnevda, aramed zRvaSi niCbebs usmevda;
amitom mis danaxvaze mtris didebulebi SiSiT Zr-
wodnen da kankalebdnen. mefis aseTi SemarTeba ise
aSinebda sulTans, rom sul erideboda masTan pir-
ispir Seyras da mudam garboda brZolis velidan.
...saqarTveloSi mSvidoba idga. mefe gamarjvebe-
biT gaxarebuli mcired Svebas mieca. erTxel mcire
razmiT dmanisisa da lores Soris mTebSi iyo sana-
dirod. sulTanma mzveravi gagzavna, romelmac naxa,
mefe mcire razmiT saqarTvelos sazRvarTan nad-
irobda. mswrafl acnoba sulTans: ̀ ai Cveni SurisZ-
31
iebis Jami dgas, Tu axla ar daesxmiT Tavs, sxva aseT
xelsayrel dros veRar gamoZebniTo~. da erT Rames,
ganTiadisas, roca mefes Rrmad eZina, mteri mar-
Tlac gamoCnda. es ise moulodnelad moxda, rom
mefem Zlivs moaswro iaraRis asxma da cxenze amxe-
dreba, da rogorc sCveoda, mewinave medroSisaken
gaiwia.
radgan sanadirod gasul qarTvelTa ricxvi
mcire iyo, Setakeba SeiZleboda mefis sikvdiliT an
datyvevebiT damTavrebuliyo, amitom ivane amirs-
pasalarma da sxva didebulebma ZaliT ganarides
mefe da moeridnen brZolas. am ambavs, anu ̀ damarcx-
ebas~ mefe friad daumwuxrebia. igi ver egueboda
damarcxebas, radgan sul mudam gamarjvebuli iyo;
Tumca am SemTxvevaSi mters arc gaumarjvnia; mas
veragulad undoda mZinare mefis mokvla an
datyveveba, mteri qarTvelebs arc ki dasdevnebia,
radgan eSinoda pirispir Setakebisa. mZinare mefes
Tu gaubedavdnen rames, Torem velze gaWril gior-
gis vin daedevneboda? mwuxarebaSi Cavardnil gior-
gis ki didebulni ase amxnevebdnen: `mefeT-mefeo,
yvelafers Tavisi dro aqvs, omsac da ukan daxevasac.
32
odesRac aleqsandre makedoneli, samsoni da so-
lomon brZenic ki damarcxdnen, Tanac qalebTano~...
aseTi Seudrekeli meomari iyo mefe giorgi. erTx-
el darubands ibrZoda da auRebeli cixeni milew-
molewa, daamarcxa lekni da yivCaRni, xolo Semdeg
ukiduresi CrdiloeT wertilidan ukidures
samxreT wertilamde ̀ mswrafl ifrina~, da axla iq,
loreSi gamarTa ficxeli omi. imdenad Zneli war-
mosadgeni iyo kacTa gonebisaTvis es yovelive, rom
ara marto Cveni mematiane, aramed mteric ki acxa-
debda: `kacTa Zalisagan es ambavi SeuZlebeli ari-
so~.
33
Tamar mefe
(1184-1213)
xseneba 1 (14 ax. st.) maiss da menelsacxeblededaTa kviriakes
mindobilni RmrTisani da
Tamaris cremlTani.
Tamaris mefobis Jams saocari warmatebani hqonda
qarTul jars. mcire laSqriT da mcire msxverpliT
sakmaod Zlier mowinaaRmdeges swrafad amarcxebda.
vin aRwers Tamaris dros Catarebul laSqrobebs!
yovel dRes sami-oTxi maxarobeli modioda mefesTan.
34
ise danavardobda qarTuli jari sulTnis samflo-
beloSi, TiTqos mwyrebze sanadirod yofiliyo
gasuli atexil WalebSi.
marTalia Tamari fizikurad Tavad ar monawile-
obda am omebSi, magram arcerTi brZola ar war-
marTula masTan moTaTbirebis gareSe, xolo misi
locva Seudrekeli vaJkacis moqneul xmalze ufro
Zlier Seeweoda qarTvel meomarT.
SamqorTan brZolis win, rodesac xalifam Sehyara
sparseTis laSqari, gasca uamravi oqro da indo-
eTidan samaryandamde da darubandamde wamoSala
yvela, visac ki iaraRis tareba SeeZlo, Tamarma Wy-
ondidels ubrZana: Seekriba mxedroba, monastrebsa
da eklesiebSi daewyoT ganuwyveteli RamisTevis
locvebi da litaniobani, xolo glaxakTaTvis mow-
yaleba gaecaT, raTa yvelas edidebina RmerTi.
Seikriba qarTuli jari da ramdenime dRe maTac
locvaSi gaatares. Tamarma gaamxneva isini, dalo-
ca, Seavedra RmerTs, waumZRvara Zeli cxovrebisa _
wmida jvari da gaayola maT Wyondideli, Tavad ki
fexSiSveli avida metexis taZarSi da iq manamde
loculobda cremliT wmida xatis winaSe, sanam
ufalma saTxovari ar Seusrula.
35
rodesac qarTvelebma ixiles Samqorsa da ganZas
Soris kaliasaviT modebuli xalifas laSqari, ̀ myis
gardaxdes cxeniTgan yovelni, Tayvani sces RmerT-
sa, wmidasa jvarsa evedrnes cremliTa~. Semdeg ki
vefxvebiviT ekveTnen mters da aq moxda RmrTis
saswauli, _ aRsrulda daviT mefsalmunis sityve-
bi: `mun SeeSina SiSi, sada ara iyo SiSi, rameTu
RmerTi ars TeslTa Soris marTalTasa~. saocari
SiSi mouvlina ufalma ricxobrivad gacilebiT up-
irates xalifas laSqars, SiSi da Tanac iseTi, rom
qarTvelebma pirvelive SetakebisTanave gafantes
mteri.
xocavdnen TagvebiviT da iWerdnen qaTmebiviT:
baRdadelebs da erayelebs, afrikelebs da adar-
baganelebs, sparselebs da sxva mravalT. da aSkara
iyo saocari Sewevna RmrTisa, radgan mowinaaRmde-
ges TviTon mohqonda Tavisi avladideba, mohyavda
aqlemebi da jorebi da mteri faqtiurad TavisiT
Cabarda Tamaris mebrZolT.
Tamaris mefobis dros kidev erTi didi da sax-
elovani omi gadaixades qarTvelebma. rumis sulTani
ruqnadini 400000-iani laSqriT moadga saqarTve-
los, raTa Suri eZia qristian mefeze muslimebi-
36
sTvis xarkis dadebisaTvis. brdRvinavda ruqnadini,
yuranze gazrdils acofebda qalis mefobac. `yove-
li diaci regvenia da Sen gibrZanebia qarTvelTad
aRebad xmalTa da RmrTisagan sayvarelsa islemTa
erisa daxocad... da aw me moval, _ iqadneboda sul-
Tani, _ raTa gangwvarTo Sen da eri ege Seni
araodes kadrebad xrmlisa~.
basianis omis win Tamari varZiis RmrTismSoblis
taZrisken gaemarTa, raTa cremliT Seevedrebina mis-
Tvis daviT soslani da spa-laSqari qarTvelTa.
varZiisken Tamari fexSiSveli miuZRoda laSqars.
brZolis win kvlav muxlmodrekiT cremliT
mlocvelma Seavedra qarTuli jari ufals. mere
moixmo warCinebulebi da erisTavebi da ubrZana,
raTa TiToeuli maTgani miaxleboda wmida jvars da
Tayvani eca. didebulebi jvris Tayvanissacemad
saTiTaod midiodnen, tiriliTa da vedrebiT emTx-
veodnen jer jvars, Semdeg ki mefis xels, radgan
jvari erTi xeliT Tavad Tamars epyra, xolo meore
mxridan _ jvarismtvirTvels _ ezosmoZRvar basi-
lis.
ase gaemarTnen qarTveli mebrZolebi basianisken,
sadac didebuli gamarjveba elodaT.
37
xolo Tamari samRvdeloebasa da ber-monazvnebT-
an erTad gaemarTa samcxes, sadac oZrxeSi iwyes
marxva, RamisTeva da litanioba.
sastiki omi gaimarTa basianTan. imdenad didi iyo
sulTnis laSqari, rom banakSi darajic ki ar daey-
enebinaT. miuxedavad simcirisa, Tamaris mxedrobam
ficxlad miitana ieriSi da aq mematianeebi gad-
mogvcemen erT metad saintereso faqts: mxned mo-
mavali qarTvelebis danaxvisas sulTnis molaSqreeb-
ma `daagdes sadgomi maTi da simagreebs mimarTes,
rameTu moavlina maT zeda RmerTman SiSi didi~.
pirvelive SetakebisTanave `moxeda wyaloba au-
racxelman RmerTman mosavTa jvarisaTa da ganadi-
da dideba daviTisa da Tamarisi varZiis RmrTism-
Sobelman~.
ise daifanta auracxeli mteri, rom sadac gaixe-
davdiT `tyveTa msgavsi laSqari ixilveboda
ltolvilad~. mainc risi SeeSinda sulTnis
laSqars?! mxned momavali qarTvelebis danaxva ra-
tom unda gakvirvebodaT, an miTumetes, ratom unda
dafeTebuliyvnen ise, rom daviwyebodaT TavianTi
simravle da TavSesafris Zebna daewyoT?!
38
uamravi tyve da simdidre igdes xelT
qarTvelebma. sulTnis erT-erTi didebuli, romel-
ic miiyvanes Tamar mefesTan, uecrad daeca Zirs ena
Cavardnili da `iRvlarWnoda gueliviT~. gaiyvanes
gareT, moasulieres da hkiTxes, ra dagemarTao,
xolo man Tqva: `romeli ars Tavsa zeda Tamarisasa,
man hyo Zleva ese Cven zeda da axlac SevSindi mis
danaxvazeo~, xolo Jamsa mas xati mTavarangeloz
miqaelisa ekida Tamaris taxtis zemoT.
39
demetre Tavdadebuli
(1271-1289)
xseneba 12 (25 ax. st.) marts
sicocxle sicocxlis wil...
amboben, gansacdeli codvis wil miegeba qveyanaso
da meores mxriv, gansacdeliT wvrTnis ufali Tavis
rCeulT. saqarTveloSi monRolTa batonobis Jams
gansacdels vin gamoulevda momaval gvirgvinosans da
rogorc ki moevlina am qveyanas ufliswuli demetre
(IV), maTac niaRvariviT iwyes dena.
jer kidev Cvili iyo demetre, deda _ usaTnoesi
gvanca dedofali rom moukles monRolebma. 10 wl-
isa mamas _ daviT ulus gamoemSvidoba samudamod.
oboli bagratovani qarTvelma didebulebma abaRa
yaens mihgvares urdoSi da sTxoves, saqarTvelos mefed
40
daemtkicebina. pirveli qorwineba politikuri
garemoebebiT iyo nakarnaxevi _ 15 wlis ymawvils
trapizonis mefis asuli SerTes colad.
sadRa daSTeniliyo Tamaris oqros xanis saxeli
da dideba?! Tamaris saqarTvelo samad iyo gay-
ofili. dasavleTSi daviT narini mefobda, samcxe _
yaens emorCileboda, mxolodRa qarTl-kaxeTi da
somxeTis nawili darCenoda mefes.
demetres mcirewlovanebis gamo, qveyanas faqto-
brivad yaenis mona _ sadun mankaberdeli ganageb-
da. xolo `viTarca aRizarda mefe dimitri~,
JamTaaRmwerlis gadmocemiT Seiqmna: ̀ taniTa axovan,
feriTa haerovan, Sesaxedavad turfa, TmiTa da
wueriTa mwyazar da Suenier, TvaliTa greman, beW-
brtyel da Sewyobil samPedroTa wesiTa, sruli
cxenosani da mSvildosani rCeuli, uxK, mowyale da
mdabali, glaxakTa, qurivTa da davrdomilTa mowy-
ale, romel ara smenil ars naTesavi mefeTa, gina
sxuaTa kacTa~.
sulieri saTnoebiT Semkuli mefe dRisiT cdi-
lobda ganeaxlebina eklesia-monastrebi, gaemagre-
bina cixeebi (wmida mefe vaxtang gorgaslis mier
agebuli da Semdgom darRveuli Tbilisis metexis
41
RmrTismSoblis taZaric demetres brZanebiT aRud-
geniaT), RamiT ki `aqunda Cveuleba~, aiRebda
safules da moivlida qalaqs, raTa Tavisi xeliT
gaeca mowyaleba glaxakTaTvis. obol-qvrivTa da
maTxovarTac RamiT iwyes siaruli _ egeba sadme
gadaveyaroTo mowyale mefes.
meti ki ver dascalda _ yaeni iwvevda laSqrobeb-
Si qarTvelTa mxedrobas. sxvaTa brZolebSi wyde-
bodnen saukeTeso qarTveli vaJkacebi. monRolebi
gamagrebuli cixe-qalaqebis asaRebad pirvelad
qarTvelebs agzavnidnen, mere ki TviTon Seutevdnen
moqancul mowinaaRmdeges.
roca brZolis dros monRolebi ukan ixevdnen,
qarTvelebi xSirad siamayiT ambobdnen: Cven ukan
daxeva ara gvCveviao da Tavisi mter-maoxreblebi-
saTvis ixocebodnen. marto mesopotamiaSi demetre
mefis sardlobiT mebrZoli sami aTasi qarTveli
TiTqmis erTianad Seakvda egviptelebs. xolo egvip-
teSi erT-erTi warumatebeli brZolisas 4000-ze
meti qarTveli moisra.
mefe demetres am omSi 5 aTasi qarTveli hyavda
wamoyvanili. qarTvelebma aqac moindomes pirvelebs
daewyoT brZola. monRolebsac meti ra undodaT?
42
mefe demetrem 200 rCeuli qarTveliT egviptelTa
rigebi gaapo da sasulTno droSis xelSi Casagde-
bad gaemarTa. 12 aTasma egviptelma sulTnis brZa-
nebiT alya Semoartya maT. moulodnelad sulTnis
sardalma SubiT cxeni moukla demetres. mefe un-
agiridan Camoxta da fexdafex ganagrZo brZola,
magram cviliviT dadna qarTvelTa mxedroba. `Cemi
sikvdili araferia, oRond Sen icocxle mefeo!~ _
SesZaxa abaS siqanalis Zem da mefes cxeni moarTva.
Tavganwiruli qarTveli mtris SubiT gangmiruli
daeca. mefem ki moaswro amxedreba da am dros
qarTvelTa maSvelma jarmac mouswro. 4800-ma
qarTvelma mtris rkali gaarRvia da mefes irgvliv
Semoertya. monRolebs ki am dros brZola ukve mi-
etovebinaT. egviptelTa da qarTvelTa Serkineba
SuaRamemde gagrZelda. demetre mefe 800 qarTvel-
iTRa dabrunda samSobloSi. amasiis ucxo miwaze 4
aTasi qarTveli vaJkacis cxedari iyo gaqvavebuli...
ar daufasda monRolTa samsaxuri mefes... mon-
RolebSi iSviaTad Tu romelime yaeni bunebrivi
sikvdiliT momkvdariyo. isini SeTqmulebis msxver-
plni xdebodnen. isev daixlarTa intrigebi mon-
43
RolTa yaenis karze... amjerad arRun yaenis pirve-
li vaziri buRa amxiles SeTqmulTa Tavkacad.
buRa mZaxali iyo demetresi da mis Tavzec
saavdro Rrublebi Camowva. mefe fiqrs mieca. man
kargad uwyoda, rasac niSnavda yaenis karze xmoba.
magram Tu ar eaxleboda noins, ganrisxebuli mon-
Rolebi saqarTvelosken gamoilaSqrebdnen... mefem
sakuTari Tavis msxverplad Sewirva amjobina qvey-
nis aoxrebas da urdoSi gasamgzavreblad moemzada.
`aw Tu Sen dasdeb sulsa Senisa erisaTvis, Cven
yovelni episkoposni vitvirTavT codvaTa SenTa~ _
aRar dauSliaT Rvawlis tvirTva episkoposebs. da
rogorc eloda, urdoSi sikvdiliT dasja gadauw-
yvites. qarTvelma didebulebma scades gaeparebinaT
sapyrobiledan, magram maT Tavad mefe aRemarTa naT-
lis svetad: `aw Tu warvide, ubralo eri moisras.
ra sargebel ars, ukeTu yoveli sofeli SeviZino da
suli warviwymido~ _ mSvidad miugo man.
sikvdilis win demetrem iloca, miiRo wmida
ziareba da suli ufals Seavedra. TiTqos samyarom
aRniSna Tavdadebuli gvirgvinosnis gardacvaleba
da mze dabnelda uflis brZanebiT...
44
demetres gvami farulad gamoixsnes kaTolikos-
ma da mose mRvdelma da Tbiliseli meTevzeebis dax-
marebiT saqarTveloSi Camoasvenes. mama-papaTa saZ-
valeSi _ mcxeTas damarxes 30 wlis mefis sxeuli,
romelsac erma `Tavdadebuli~ uwoda.
45
vaxtang III
(1302-1308)
xseneba 10 (23 ax. st.) dekembers
RmrTis moSiSi, sarwmunoebi-
Ta mtkice, samRvdeloTa pativ-
ismcemeli, mowyale da yovli-
TurT sruli...
mas Semdeg, rac demetre mefes, Tavdadebuls, Tavi
mohkveTes, misi Svilebi mimoifantnen. amgvarad aR-
srulda eqvTime kaTolikosis biZis, basilis
winaswarmetyveleba, romelic RmrTismSoblis gamocx-
adebiT emcno: `Tu moiSli mefeo samcolianobas, Seni
mefoba warmatebuli iqneba, Tu ara da damarcxdebi
da mimoifantebian Zeni Senni~. demetres ufrosi vaJi
46
daviTi, romelic mas hyavda trapizonis mefis
asulisagan, urdoSi Tan axlda mamas. igi Zlivs
gadaurCa sikvdils da aRizarda noin taCaris karze.
misi Zmebi vaxtangi da manueli saqarTveloSi darC-
nen, xolo naxevarZma giorgi (SemdgomSi brwyin-
valed wodebuli), dedam, Tamarma, waiyvana axalcix-
eSi, Tavis mamulSi da iq aRizarda. demetres mesame
coli, usjulo sorRali ki SvilebiT, baaduriT da
iedigariT, Tavis samSobloSi dabrunda.
ase daSordnen Zmebi _ daviTi da vaxtangi erT-
maneTs. daviTi aRizarda ucxo miwaze, usjuloTa
Soris, xolo vaxtangi saqarTveloSi _ qristianTa
garemocvaSi.
mas Semdeg yaenma saqarTvelos mefed daviTi das-
va, man igi ramdenjerme daibara TavisTan, magram am
ukanasknelma ver gabeda urdoSi Casvla da Tavis
sanacvlod Zma, vaxtangi gauSva. arada yazan yaeni
cnobili iyo, rogorc simarTlismoyvare mmarTve-
li. yaens TavisTan axlos ekida eJvnebi, maTze mib-
muli Toki ki zRudis gareT hqonda CaSvebuli.
gaWirvebulni da damaSvralni mividodnen,
darekavdnen zars da yaenic umal Cavidoda maTTan,
mousmenda da daexmareboda; yazan yaenma tkbilad
47
miiRo vaxtangi, xolo daviTs kidev ramdenjerme
SeuTvala zavi da miiwvia TavisTan. mefe hpirdebo-
da, rom eaxleboda, magram Tavis sityvas ar as-
rulebda. maSin yaenma mefoba vaxtangs uboZa.
vaxtangi dajda saqarTvelos mefed, magram ar
ewinaaRmdegeboda Tavis Zmas, daviT mefes, radgan
iyo `RmrTis moSiSi, sarwmunoebiTa mtkice, sam-
RvdeloTa pativismcemeli, mowyale da yovliTurT
sruli, mSKd da mdabal, myudro da uSfoTvel da
aravisi moSurne~. igi eZiebda sasufevelsa RmrTi-
sasa da moipova kidec saocari TavganwirviT. man
gviCvena, rom visac aqvs SiSi da siyvaruli RmrTi-
sa, mas amqveyniuri veRaraferi ver SeaSinebs.
yazan-yaenis sikvdilis Semdeg, misi Ze xarbadi
gaxda yaeni. man moisurva gilanis dapyroba da
mokavSireebad qarTvelebi moixmo. gaimarTa Zlieri
brZola. jars vaxtangi winamZRolobda. tyeSi lami-
an viwro gzaze laSqars uWirda siaruli. xarbad
yaeni Tavad xedavda, Tu rogor mxned ibrZodnen vax-
tangi da misi spa: aTidan ori Tu rCeboda cocxa-
li, magram vaxtangi ar gamoqceula da am ficxeli
Setakebis dros mxolod msubuqad daiWra barZaySi.
48
yaeni mixvda, rom gilanelebis simagres ver gatex-
da, RamiT aiyara da brZolis veli datova.
damarcxda yaeni, magram vaxtangs da mis laSqars
saarako mxneobisaTvis didi pativi sca da
saqarTvelosaken dasaCuqrebulebi gamoistumra.
yaenis damarcxebiT isargebles mahmadianebma da
da daarwmunes xarbadi: `Tu Sen ar daatevebineb
qristianebs sjuls da ar gaamahmadianeb maT, Tu ar
moaoxreb maT eklesiebs, verasodes daamarcxeb mters
da Seni xelmwifebac ar wagemarTebao~.
es Cagoneba daijera yaenma da erT-erTi noini
saqarTvelosken gamogzavna, qarTvelTaTvis sjulis
Sesacvlelad da eklesiaTa mosaoxreblad. noinma
daiwyo eklesiebis ngreva da naxWevanSi vaxtang mefes
wamoewia. rodesac mefem Seityo es ambavi, ki ar SeS-
inda, `aramed umetesad gamxnevda da ganamxnevebda
Tavis spaTa, Seaxsenebda qristes mcnebebs da
aRTqmebsa, mowameTa mxneobas da mouwodebda maT,
raTa warmdgariyvnen yaenis winaSe, iq eRiarebinaT
qriste da Tavi daedoT misTvis~. laSqarmac sixaru-
liT mousmina mefes da eaxlnen yaens.
rodesac yaenma dainaxa vaxtang mefe Tavisi
laSqriT ukan mobrunebuli, Zlier gaukvirda. ma-
49
Sin vaxtangi `winaaRudga datevebisaTvis qristesa
da mooxrebisaTvis eklesiaTa~. ganrisxebulma yaen-
ma laSqrianad Seipyro igi da qristesTvis tanjviT
mokla vaxtang mefe.
sul male RmrTisagan sasjelad boroti seni See-
yara xarbad-yaens. SeSinebulma ukan moixmo
saqarTvelos asaoxreblad gagzavnili noini, xolo
vaxtangis laSqari gaaTavisufla, Tumca Tavad ma-
leve gardaicvala.
mefis gvirgviniT Semkuli vaxtangi ̀ warmoiyvanes
da damarxes dmaniss~.
ase ixsna qristes mxne mxedarma vaxtang mefem
saqarTvelo da Tavadac caTa sasufeveli daimkvidra.
50
giorgi brwyinvale
(1299;1318_1346)
viTarca aRmaSenebelman
ganavsna da aRaSenna queyanani.
idga ̀ didi usamarTloba da mZlavrebuloba... erT-
maneTsa Ralatad dasxma, daqceva cixeTa, sikvdili,
colis wagvra da dagdeba ubralosa da mravalferni
ulusobani~. arsad `samarTali aRar iyoo~ _ amgvar-
ad gvixatavs meToTxmete saukunis gariJraJze mema-
tiane sulierad dakninebuli saqarTvelos zneobriv
saxes.
amas garda monRolur-TaTrul uRels sruliad
gaepartaxebina meurneoba. mZimed daxarkuli qarTve-
li kaci Tavs anebebda miwaTmoqmedebas da dedabudi-
anad mTaSi ixizneboda. garboda yvela, vinc ki gada-
51
rCenoda monRolTa gauTavebel omebSi sikvdils.
carieldeboda soflebi da qalaqebi. iSriteboda
eris sasicocxlo wyaro. monRolTa omebSi
sistematurad monawileobis garduvalobam qveynis
sazogadoebrivi wes-wyobilebis cvlilebac gamoi-
wvia. qarTul sazogadoebaSi privilegirebuli
mdgomareoba samxedroebma moipoves.
da ai, am dros ineba ufalma samefo taxtze
gamefebuliyo didebuli gvirgvinosani _ giorgi
mexuTe _ Ze demetre Tavdadebulisa. mamis Tavgan-
wirvis safasurad RmerTs TiTqos mis pirmSoze gad-
moefrqvia madli keTilSobilebisa, niWierebisa,
siqvelisa. `giorgi brwyinvale~ _ ase moixseniebs
mas matiane.
giorgi brwyinvalem Tavis winamorbedebTan Se-
darebiT monRolebTan urTierTobis gansxvavebuli
gza airCia. igi sayaenosTan SeiaraRebuli dapiri-
spirebis sanacvlod mSvidobiani urTierTobis dam-
yarebas Seecada. giorgim kargi urTierToba daiWira
pirvel emir CobanTan, romelic mcirewlovani yae-
nis abu-saidis dros praqtikulad mTel sayaenos
ganagebda. giorgi mexuTem ufleba miiRo Cobanisa-
52
gan, rom Tavad aekrifa xarki, rac udidesi mniS-
vnelobis movlena iyo.
1329 wels gardaicvala dasavleT saqarTvelos
mefe miqeli _ daviT narinis Ze. amiT isargebla
giorgim, gadavida dasavleT saqarTveloSi da aiRo
quTaisi. saqarTvelos mTavrebma da erisTavebma mor-
Cileba gamoucxades mefes.
samcxis mTavris sargis II jayelis gardacvalebis
Semdeg mefem es mxarec SemoierTa da aTabagoba sar-
gisis Zes _ yvaryvares uboZa. is iyo giorgi samcxi-
dan Tbiliss mobrunda, rom moaxsenes mefes: `erT-
erTma noinTaganma monRol-TaTarTa mxedrobiT
adarbagani daipyro, ran-movakani moarbia, ganZamdec
moaRwia da saqarTvelos Suagulisken moemarTebao~.
giorgi ficxlad gaemarTa mterTan Sesaxvedrad.
ganZis dasavleTiT Seibnen qarTvelni da TaTarni da
`iqmna brZola Zlieri~, iZlivnen TaTarni. gamoenT-
nen `spani mefisani maxviliTa da Semoiqcnen gamar-
jvebulni~. Semdegi brZola Turq-osmalTa mamamTa-
var, sulTan irxanTan gadaixada giorgim. klarje-
Tis sazRvarze gamarTuli uTanasworo brZola isev
giorgis gamarjvebiT dasrulda: brZolaSi `mosw-
ydnen uricxvni Turqni da iltodnen sultni-
53
TurT~... amis Semdgom giorgi brwyinvalem Semoier-
Ta somxeTi, rani, movakani, daRestani da daxarka
Sirvani.
mefis ZlevamosilebiT isev aRdga qarTvelTa
mmarTveloba trapizon-pontos saxelmwifoSi.
mTels msoflioSi gavrcelda legendebi qarTvel
mbrZanebelze, radgan monRolTa uRels damorCile-
bul xalxTagan qarTvelebi iyvnen pirvelni,
romelTac gadaigdes igi.
mefe mniSvnelovani brZolebis Tanadroulad,
aucilebeli sarwmunoebriv-kulturuli saqmiano-
bis gaRvivebasac uwyobda xels. giorgi brwyinvales
saxels ukavSirdeba elCoba egviptis sulTanTan,
romlis Sedegadac qarTvelebs daubrundaT manamde
meCeTad qceuli jvris monasteri da gadmoecaT
`kliteni ierusalimisani~.
monRolebisagan gandevnili Zveli tradiciuli
wesrigisa da wes-Cveulebebis aRsadgenad mefis mi-
TiTebiT Seiqmna axali samarTlis wigni `Zeglis
dadeba~, romelsac mefem saxelmwifoebriv-poli-
tikuri kanonmdebloba `xelmwifis karis garigeba~
moadevna.
54
giorgi brwyinvalem yazan yaenis saxelobaze moW-
rili ̀ yazanuri TeTri~, Tavis saxelze moWrili ax-
ali moneta `giorgauli TeTriT~ Secvala da amiT
kidev erTxel gausva xazi erovnul TviTmyofadobas.
giorgi brwyinvalem aRadgina da ganavrco dip-
lomatiuri urTierTobebi sxvadasxva qveynebTan.
saqarTvelos samefos did saerTaSoriso av-
toritetze is faqtic miuTiTebs, rom egviptis
sulTanma ufleba misca qarTvelebs aeSenebinaT ax-
ali taZari iurusalimSi, maSin, rodesac meCeTis
mSeneblobis ufleba ar misces oqros urdos yaens.
giorgi brwyinvales marTlac rom Seefereboda
vaxuSti batoniSvilis saqebari sityvebi: `viTarca
aRmaSenebelman ganavsna da aRaSenna queyanani, sju-
li da samoqalaqo wesni ganabrwyinva, eklesiani
darRveulni da mooxrebulni aRaSenna, ganaaxlna da
gananaTlna... sZlo yovelTa, sada jer iyo brZoli-
Ta da ZlierebiTa da sada xamda sibrZne, goniere-
biTa da mecnierebiTa TvisiTa daamSvidna~.
1346 wels SeCerda saxelovani mefis gulis Zgera.
misi cxedari madlierma STamomavlobam gelaTis
brwyinvale taZars miabara...
55
giorgi VII
(1393-1407)
iyo Wiri didi giorgi mefis-
gan yovelTa garemoTa mahmadi-
anTa zeda.
bagrat mexuTis gardacvalebis Semdeg gamefda Ze
misi giorgi. am dros saqarTvelos mtrobda mrisxane
da Zlieri mxedarTmTavari Temur-lengi. rodesac man
Seityo, rom giorgi misi nebarTvis gareSe gamefda,
ganrisxda da SeuTvala: `me davipyar aRmosavleTi da
mefeni misni da var mefeca Senzeda. aw moved da mor-
Cil-meqmen, moganiWeb niWsa didsa da qveyanasaca Sen-
sa uvnod. ukueTu ara hyo, movsrna yovelni mkvidrni
qveyanisa Senisani da tyue vhyo SeniTurT~.
56
mefe giorgim upasuxa: `ukeTu xar mefe, garna
warmavali, dRes myofi da xvale arRara, da me var
mkvidri, amisTvis pativ-gcem, mogcem xarksa, raTa
davicva queyana mSvidobiT da me ara movide winaSe
Sensa. gnebavs ese ars, ukeTu ara, hyav, raY ZalgiZs
da gnebavs~.
amis gagonebaze ganrisxda Temur-lengi da
laSqriT Sida qarTlSi Semovida. giorgi mefe dar-
ialidan gadmoyvanili osTa da kavkasielTa laSqriT
dauxvda da gaimarTa sastiki brZola. qarTvelebma
sZlies mters da gandevnes. amis danaxvaze Temur-
lengma Tavis laSqars SesZaxa: ̀ ai, dadga Cemi sikvdi-
lis dReo~ da rogorc grigali, Tavs daatyda
pirveli brZolis Semdeg daRlil qarTvelebs.
qarTvelebma veRar gauZles. Ramis sibnelec Tan
daerTo da cixe-simagreebSi miimalnen. Temur-len-
gi gamobrunda, daipyro Tbilisi da mravali Rone
ixmara, raTa giorgi mefe Caegdo xelSi, magram
amaod daSvra.
giorgi mefem ki kvlav Sekriba osni, kavkasni da
ZurZukni da daeca alijanis cixes, Semusra, gamoiy-
vana Temur-lengis mier datyvevebuli Tir-jalaTis
sulTani, moswyvita da moaoxra mahmadianebi, aiRo
57
didi alafi da gamobrunda ukan gamarjvebuli. Te-
mur-lengi saSinlad ganarisxa alijanis cixis
aRebam. moaoxra samcxe, qarTli da gaemarTa mTiu-
leTisaken.
ar cxreboda Temur-lengi. surda sruliad
saqarTvelo gaemahmadianebina, magram ver aisrula
wadili.
Temur-lengma mTeli aRmosavleTi daipyro. sul-
Tani baiezi rkinis galiaSi Caamwyvdia da ase daa-
tarebda, sadac wavidoda.
magram uwia usjulo sardals sikvdilma. CineT-
Si galaSqrebis win samaryandSi Casuli mokvda.
xolo giorgi mefem daimorCila imereTi da ise
ganago saqmeebi, rogorc giorgi brwyinvales dros
iyo. aRadgina dangreuli eklesiebi, qalaqebi da
cixeebi. eqvsi wlis ganmavlobaSi mSvidoba sufevda
qveyanaSi. `xolo viTar iyo Wiri didi giorgi me-
fisagan yovelTa garemoTa mahmadianTa zeda, vidre
raxsisa kidemde mosrviTa da alafobiTa~. amitom
Turqebma Seyares didi laSqari da gamoemarTnen
qarTlisaken. mravalgzis gamarjvebebiT gamxnevebu-
li mefe giorgi aRar daeloda didi laSqris Sekre-
bas da medgrad SeebrZola mters. Seiqna Zlieri da
58
sastiki brZola. mravali Turqi mosres, magram uTa-
nasworo brZolaSi Turqebma mokles mefe giorgi da
gawyvites laSqari sruliad. Tumca Turqebma verc
ki Seityves mefis sikvdili. moarbies qarTli, magram
maleve gabrundnen ukan, radgan iseTi Zlieri brZo-
la gadaxdaT qarTvelebis am mcire laSqarTan, rom
SeeSindaT, mefis ufro didi laSqari ar wamosweo-
daT.
mefe giorgis neSti misma Zmam, konstantinem, mcx-
eTaSi dakrZala.
59
luarsab I
(1527-1556)
lomebr Zlieri da sardali
keTili.
luarsab pirveli im dros gamefda qarTlSi, rode-
sac saqarTvelo sam samefod da xuT samTavrod iyo
dayofili, xolo ori uZlieresi saxelmwifo, sparse-
Ti da osmaleTi, misi dapyrobisaTvis Zalas ar zogav-
da. marTalia, qarTveli mefeebi da mTavrebi erTad
ibrZodnen sastiki mtris winaaRmdeg, magram, samwux-
arod, xdeboda isec, rom Zalauflebis wyurvilis
gamo iviwyebdnen ufals da erTmaneTs Ralatobdnen.
mxolod RmrTismoyvareni rCebodnen bolomde erT-
gulni saqarTvelosi da swored maT eniWebodaT Rmr-
Tisagan warmatebebi.
60
erT-erTi aseTi mefe iyo luarsab pirveli. mefe
_ `mxne, axovani, brZeni da gonieri, uSiSi, morw-
mune sjulierad, RmrTismoyvare, Ruawl-mravali,
lomebr Zlieri da sardali keTili. brZoda Zli-
erad da amoswyvetda mciriTa kaciTa friadsa jar-
sa TaTarTasa~. misi mxneoba da RmrTis Sewevna brZo-
laSi gamoCnda jer kidev misi mamis, daviT X-is me-
fobis dros. rodesac Sah-ismailma daviTi ver
daimorCila da sarwmunoeba ver Seacvlevina, didi
jariT daiZra qarTlisaken da radgan `didi ridi
aqvnda qarTvelTa simxnisa~, amitom elias begi waiy-
ola, jars Tavisi spaspet yarafili waumZRvara,
Tavad ki ukan gahyva.
qarTvel-yizilbaSTa Serkineba TeleTis sanaxeb-
Si moxda da `iqmna brZola uZlieres-usastikesi da
ficxeli~. rodesac daviT mefis Zem, luarsabma, yiz-
ilbaSTa Zliereba ixila, Tavisi laSqriT Semouara,
marcxena mxridan ekveTa mters da `ZaliTa juari-
saTa ganxeTqa razmi maTi, Sevlo da mowyvidna
mravalni~. yizilbaSTa laSqari uwesrigod gaiqca,
xolo luarsabi misdevda kvaldakval, xocavda da
arbevda.
61
am dros Sah-ismaili ReleSi iyo Camaluli da
rodesac ixila misi jari otebuli da damarcxebu-
li, damwuxrda. yara-yoinluss ubrZana, zurgidan
dasxmoda qarTvelebs. moulodneli aRmoCnda
qarTvelebisTvis dasvenebul yizilbaSTa laSqris
Tavdasxma. daRlilni kidev ufro ficxlad ekveT-
nen mters, magram daviTis laSqari damarcxda da
qarTlisken gabrunda. luarsabma ki gadalaxa mtk-
vari da yaraiis bolos SemovliT Cavida mamasTan.
Sah-ismailma daipyro Tbilisi, gaZarcva sionis Rm-
rTismSoblis xati da mtkvarSi gadaagdo; moswyvi-
ta qalaqi da aaSena meCeTi xidis TavSi (es meCeTi
ramdenime saukunis Semdeg aafeTqes bolSevikebma).
rodesac Sah-ismails `ewia risxva RmrTisa ulxine-
beli da boroti igi borotad warwymda~, daviTma
daibruna Tbilisi. Semdeg berad aRikveca Tbilisis
monasterSi da taxti Tavis Zmas, giorgi IX_s gada-
sca, romelic aseve mxne meomari iyo. bolos igic
berad aRikveca da taxti Zmiswuls, daviT mefis vaJs,
luarsab pirvels gadasca. luarsabi TbilisSi
akurTxes mefed. am droisaTvis wamoizarda Sah-is-
mailis Ze Sah Tamazi, romelic mamis sikvdilis Sem-
deg aTi wlisa daesvaT iranis taxtze.
62
da ai, Sah-Tamazi didi laSqriT yarabaRSi da-
banakda. axla man daiwyo saqarTvelos rbeva. Sahis
winaSe Tavi moidrikes levan kaxT batonma da sam-
cxis aTabagma yvaryvarem, xolo imerTa mefe bagra-
ti da dadiani Sahma ZaliT daimorCila.
magram sul sxva iyo luarsab pirveli _ qarTlis
mefe, igi verc nebiT da verc ZaliT ver daimona. Sah
Tamazma gadawyvita luarsabis Sepyroba. Sekriba
Tormeti aTasi saukeTeso mxedari da RamiT faru-
lad daeca Tbiliss. cixisTavma uRalata
qarTvelebs. Sahma Tbilisi gadawva da miuxedavad
TbiliselTa vaJkacuri winaaRmdegobisa, mravali
daxoca. magram luarsab mefe ufalma am gansacdels
ganarida `mizeziTa ZisaTa~. im saRamos mefes
gardaecvala mcirewlovani Ze. mefem da dedofalma
igi mcxeTaSi waasvenes dasakrZalavad, swored am
dros, ganTiadisas luarsabis mosaklavad moparviT
Seesia Sah Tamazi Tbiliss, magram mefe qalaqSi ar
dauxvda.
rodesac Sah Tamazi SirvanSi wavida, luarsabma
kvlav daibruna Tbilisi.
xuTjer Semoesia Sah Tamazi saqarTvelos, magram
luarsab mefe xelSi ver Caigdo. erT-erTi Semose-
63
vis dros man daarbia varZia. Sahs adreve smenoda
varZiis qeba, amitom Tavisi fexiT mivida sanaxavad
da gaognebuli darCa misi silamaziT. Sahma moaoxra
taZari, xatebs Zvirfasi qvebi da oqro daacala,
omoforebi, Sesamoselni, wignebi, kandelebi Sekri-
ba; taZars zari Camoxsnes da daamtvries da yve-
laferi es Tavis xazinaSi waiRo. monastridan oci
beri da mRvdeli gamoiyvanes da daxoces.
qarTlis mefe martodmarto ibrZoda daundobe-
li mtris winaaRmdeg. xSirad Ralatobdnen
qarTvelni, magram is mainc ar Cerdeboda da Tumca
aravin Seeweoda mas gaZlierebisaTvis, luarsabs
mainc umZimda saqarTvelos tyveoba, Semcireba, cdi-
lobda, win aRdgomoda saqarTvelos gamahmadianebas.
mefe ar asvenebda yizilbaSebs. mcire laSqriT
mravals amarcxebda, xan viwroebSi daxvdeboda da
xan ukan aedevneboda, wamoeweoda da xocavda; igi
iyo `brZolasa Sina mxne da axovani da mbrZoli.
lomebr Zlieri da sardali keTili~. arc luars-
abis momxre qarTvelebi Camouvardebodnen mefes;
mematianem erTi aseTi cnobac Semogvinaxa: samcxidan
wamosulma Sahma qarTlze TareSiT gaiara, sadac
64
luarsab mefis momxre naxa, mokla; qarTvelTac, sa-
dac ki moixelTes yizilbaSi _ mokles.
madlierma STamomavlobam beri egnataSvilis si-
tyvebiT luarsabis Rvawli ase Seafasa: `luarsab
mefes rom amdeni ar ebrZola, axla saqarTvelo
sruliad gamahmadianebuli iqneboda da dRes Tu
saqarTvelo arsebobs, es misi xmliT aris Senar-
Cunebulio~.
vaJkacurad aResrula luarsab mefe. 1556 wels
qarTvelebi algeTSi Seerkinnen yizilbaSebs.
qarTvelTa jars mefiswuli svimoni meTaurobda,
Tavad mefe, ukve moxucebuli, episkoposTan da xan-
dazmul darbaislebTan erTad garisSi dabanakda da
iqidan adevnebda Tvalyurs brZolas. qarTvelebma
yizilbaSebi daamarcxes. brZolis velidan gamoq-
ceuli Saverdi xani SemTxveviT luarsab mefes gada-
awyda da gaqceva daapira. SeSinebuli mtris danax-
vam moxucebulT mxneoba Semata da viTarca Wabukni
gamoedevnen sparselebs. luarsab mefe Saverdi xans
Seerkina, magram xmali da Subi gadautyda. ar
Sedrka uiaraRod darCenili mefe, Tavisi cxeni
aZgera Saverdi xans da gadaqela, mere sxvisken gaaqa-
na cxeni, magram cxens fexi miwis napralSi Cauvar-
65
da da mefianad Zirs daeca. ixelTa sparsma ziraqma
dro da maxviliT sasikvdilod daWra mefe.
qarTvelebma iqve mokles mefis mkvleli, magram Ta-
vad mefe male gardaicvala. sikvdilis win anderZad
daibara: `Cems glovas daexseniT da qveyanas
gaufrTxildiTo~
qarTvelebma luarsab mefes ̀ didi~ uwodes, rad-
gan Seupovrad ibrZoda qarTvelTa gamahmadianebi-
sagan dasacavad. rogorc vaxuSti bagrationi aRni-
Snavs, luarsab mefe `Seracxili mowameTa Tana, vi-
Tarca gorgasal~. dakrZales sveticxovelSi da
dRemde qristes saxelisTvis brZoliT damaSvrali
sxeuli qristes mxne mxedrisa, luarsab mefisa, gan-
isvenebs uflis kvarTis gverdiT.
66
svimon I
(1556-1600)
romelman qarTls xmali
Seartya
mefe svimonma memkvidreobiT dauZlurebuli qveya-
na miiRo... am dros Tbilisi yizilbaSebs ekavaT da
samefo rezidencias gori warmoadgenda. svimon pirve-
li qarqaSSi xmalCaugeblad ibrZoda qveynis dampy-
roblebis winaaRmdeg _ osmalni iyvnen isini Tu yiz-
ilbaSni...
Tavisi mamisaebr `cxenosan-cerosani~, `omSi koxta
da uSiSari~, svimoni jer kidev taxtis memkvidre iyo,
rodesac qarTvelTa laSqars garisTan brZolaSi us-
ardla.
67
igi Seecada Tbilisis yizilbaSTagan gaTavisu-
flebas, magram cixedidis brZolaSi damarcxda, ris
Semdegac svimon pirvelis Zma, daviTi, iranSi wavi-
da da gamahmadianda. Sahma is Tbilisisa da qarTlis
ganmgeblad daniSna da `daud-xanad~ wodebuli
saqarTvelosken gamoistumra. svimon mefem araerTx-
el daamarcxa moRalate daud-xani, magram Tbilisi
ver waarTva. Seiwrebulma daud-xanma isev Sahs sTx-
ova daxmareba. marTlac Sahma didZali jari gamog-
zavna svimonis winaaRmdeg. svimon mefe sofel
farcxisTan, mdinare algeTze Seegeba mters, romel-
sac win moRalate Tavadi yorRanaSvili mouZRoda.
mteri qarTvelTa jars mravalgzis aRemateboda.
svimoni win gauZRva laSqars, pirveli ekveTa yiz-
ilbaSebs. ficxel brZolaSi daSorda Tavis jars da
aRmoCnda mtris SuagulSi. aman saSualeba misca
moRalate yorRanaSvils yizilbaSebisaTvis SeeZaxa:
`eg aris svimon mefe, SeipyariTo~... mas Semdeg, rac
svimoni mterma tyved Caigdo, qarTvelTa jari air-
ia da damarcxda. svimoni iranSi mihgvares Sahs. Sahma
mas gamahmadianeba mosTxova, magram ver daiyolia,
risTvisac alamuTis cixeSi Casva. moRalate yorRa-
naSvils ki sul male mefis gamcemloba sicocxlis
68
fasad daujda. qarTvelma Tavadma saCino baraTaS-
vilma igi kldidan gadaCexa mefis RalatisTvis.
`yorRan-oRlis qarafidan,
xeli hkres da gadafrinda~_ ase gauleqsavs xalxs
es ambavi.
qarTlSi daud-xani gamefda. magram sjulis moR-
alate daudi ar uyvarda qarTvelobas. iran-Turqe-
Tis omSi, sadac moRalate daud-xanic ibrZoda ira-
nis winaaRmdeg, iranelebi damarcxdnen. Turqebma
daimorCiles samcxis mTavari yvaryvare, mere Tbili-
sic aiRes. daud xanma Tavi lores cixes Seafara.
iranelTa mdgomareoba kritikuli iyo. movlenaTa
aseTma ganviTarebam aiZula Sahi gaeTavisuflebina
svimon I da Turqebis winaaRmdeg sabrZolvelad
qarTlSi daebrunebina. saqarTveloSi Camosv-
lisTanave igi saTaveSi Caudga qarTveli xalxis
brZolas, amjerad osmalebis winaaRmdeg. svimon
pirvelma didi brZolebiT gaaTavisufla osmalTa
mier dakavebuli lore, dmanisisa da samSvildis
cixeebi. magram momdevno wels osmalebma kvlav
daipyres lore, dmanisi da Tbilisisaken wamovidnen.
xatissofelTan dabanakebul osmalebs, romelTac
rezvan faSa sardlobda, svimoni moulodnelad Tavs
69
daesxa da didi zianic miayena, Tumca Tavisi mcire-
ricxovani jaris sruli ganadgurebisagan gadarCe-
nis mizniT, brZolis vels gaecala.
am brZolaSi svimons erTi saocari xerxiTac us-
argeblia, romelic albaT nebismieri drois did
sardals moxiblavda. svimon mefe mcire amaliT
mivida mtris banakSi da ganacxada _ me svimon me-
fis elCi var, Cvens mefes TqvenTan Serigebis sur-
vili aqvso. svimoni osmalebma ver icnes, sixaruliT
Tanxmoba ganacxades da ukan didi pativiT gamois-
tumres. mefem ki amasobaSi saguldagulod dazvera
mtris Zalebi.
naxidurTan uTanasworo brZolaSi svimon mefe
qarTvelTa mcire jariT win gadaudga Tbilisisak-
en momaval TurqTa uricxv mxedrobas. qarTvelebi
ficxlad SeiWrnen mtris rigebSi. ucabedad Tavaw-
yvetil brZolaSi ukan myofma mxedarma qarTvel
mefes cxeni aZgera da mefe svimoni cxenianad mi-
wayril ormoSi Cavarda, rac damRupveli aRmoCnda
misTvis. svimon mefe osmalebma Seipyres da tyved
mihgvares sulTans. sulTans ise gaexarda Zvirfasi
tyvis xilva, rom niSnad sixarulisa, brZana _ mTe-
70
li misi saxelmwifos qalaqebi sami dRis ganmavlo-
baSi sazeimod moerToT, euqmaT da ezeimaT.
datyvevebuli svimon mefe stambols Caiyvanes da
redikules cixeSi gamoamwyvdies. amao gamodga
giorgi mefiswulis yoveli cda gamoexsna mama
redikules cixidan. mefe svimoni xangrZlivi tyve-
obis Semdeg gardaicvala. misi cxedari qarTvelo-
bam didi safasuriT gamoisyida, saqarTveloSi Camo-
asvena da saxelovani mamis _ luarsab pirvelis
gverdiT sveticxovlis taZarSi dakrZala. `qarTls
xmali Seartyao~ _ ase Seufasebia mefe arCils svi-
mon mefis moRvaweoba.
saxelovan mefeze Txrobas erTi epizodis moSve-
liebiT davasrulebT, romelic mkafiod gad-
mogvcems, rogor uyvarda xalxs mefe svimoni:
erTxel, brZolaSi damarcxebuli svimon mefe,
Turme, martodmarto brundeboda ukan. sofel
kavTisxevSi SeCerebula da daRlils erTi glexis
ojaxSi unebebia mosveneba. diasaxliss ver ucvnia
stumari da keTili guliT gaSlil sufraze brZo-
lis ambavi ukiTxavs.
_ mefe damarcxda, magram cocxalia Tu ara, ar
vicio _ miugia `ucnob mxedars~. amis mere qals
71
Tavisi qmris ambavi ukiTxavs da stumars amazec ver
gaucia zusti pasuxi.
atirebula qali: _ oRond svimon mefe omidan
cocxali dabrundes da Cems qmars aRar vCivi, misi
Wiris sanacvlo iyoso.
svimon mefes madloba gadauxdia guliTadi
maspinZlobisaTvis da qalisTvis amjeradac araferi
uTqvams. SemdgomSi ki am ojaxisTvis aznauroba ubo-
Zebia.
WeSmaritad bednieria mefe, romelsac xalxis amg-
vari siyvaruli mosavs da is xalxic, visac aseTi mxne
mefe hyavs.
72
luarsab II
(1606-1615)
xseneba 21 ivniss (4 ivliss ax. st.)
Zvlebi mefisa dResac ucxo
miwaSi ganisveneben.
idga 1606 weli. moulodnelad gardaicvala qarT-
lis mefe giorgi meaTe. erT-erTi versiiT, igi im dros
saqarTveloSi myofma iranis Sahma moawamvlina Tavis
msaxurebs. amave wels Sah-abas pirvelma qarTlis same-
fo taxtze 14 wlis luarsabi daamtkica.
am dros mematianes TqmiT `friad glaxak da upo-
var iyo qarTli~, sadac osmalebi daTareSobdnen.
male osmalebis uReli yizilbaSuriT _ sparsuliT
Seicvala. 1609 w. osmalTa mxedroba qarTlSi Semoi-
73
Wra. es iyo osmalTa mxareze mebrZoli yirimeli
TaTrebis didi razmi (20 000 kaci), romelic
TurqeTidan yirims brundeboda da gzad
saqarTveloSi alafis aReba surda.
mteri cdilobda cxireTis cixeSi mcire amaliT
dabanakebuli luarsab meorisTvis miegno. maT gzad
Seipyres kvelTeli mRvdeli Tevdore da megzuroba
ubrZanes. mRvdelma Tevdorem ki mteri Segnebulad
sul sxva gziT atara.
osmalebi gvian mixvdnen amas da mRvdeli xmlebiT
akuwes (Tevdore kvelTeli saqarTvelos eklesiam
wmindanad Seracxa).
amasobaSi ki mefe luarsabma moaswro jaris
Sekreba da qviSxeTis bolos, taSiskarTan Causafr-
da mters. riJraJze qarTvelebi uecrad daecnen
omis molodiniT RamenaTev Turqebs da Tofebi
dauSines. Semdeg xmaldaxmal SeiWrnen TurqTa ba-
nakSi da sastiki brZola gaumarTes. medgrad omob-
da axalgazrda sardali giorgi saakaZe, romelsac
mefe luarsabma brZolis meTauroba miando. saaka-
Zem taSiskaris omSi gaTaTrebuli qarTveli ferad
faSa Seipyro da xel-fex gakoWili mihgvara mefe
luarsabs.
74
mefe luarsabis keTilgonierebiTa da giorgi
saakaZis sazrianobiT es brZola qarTvelTa gamar-
jvebiT dasrulda. TurqTa ganadgureba, bunebriv-
ia, Sah-abasis wisqvilzec asxamda wyals. 1610 wels
luarsab II swored Sah-abass eaxla iranSi, romel-
mac daakmayofila qarTlis mefis Txovna da mas
Tbilisis cixe daubruna.
1612 wels Sah-abasma luarsab II da Teimuraz I na-
dirobis sababiT mazandarans daibara, magram isini
ar eaxlnen Sahs. urCi vasalebis dasjis mizniT 1613
wels Sahi saqarTvelosken daiZra. uSiSrad dauxv-
da Sahis laSqars mefe Teimuraz pirveli, magram
iZlia mterTa simravliT. bolos Sahis jarma alya-
Si moaqcia mefe Teimurazi, saidanac saswaulebri-
vad gaiqca igi da mivida daniSnul adgilas,
muxrans, sadac mas mefe luarsabi elodeboda. maT
maSinve imereTisken gaswies, sadac imereTis mefe
giorgi mesamesTan Seafares Tavi. samagierod Sah-
abasma mTeli kaxeTi aiklo, aawioka, gaZarcva da
didi nawili iranSi gadaasaxla. cbierma Sahma bo-
los mefe luarsabic Camoityua. bevrs exvewnen lu-
arsabs mefe Teimurazi da imereTis warCinebulni _
ar xleboda Sahs. luarsabmac kargad icoda Sahis
75
veragoba, magram mefurma sindisma amgvarad gadaw-
yvita es sakiTxi: ̀ ukeTu ar wavide, amiyris qveyanasa
da moaoxrebs, ra madli ars Cemda~.
Sah-abasma liqniT da pativiT miiRo mefe, mego-
brulad moeqca, magram cota xnis Semdeg qarTlSi
axali mmarTveli daniSna da jarebic Caayena. lu-
arsabi yaraiaSi waiyvana, viTomcda sanadirod,
iqidan ki sparseTSi.
yaraiaSi yofnisas luarsabma yvela ganacvifra
Tavisi axovanebiTa da vaJkacobiT. misi mxne nadiro-
bis xilvam SuriT aRavso Sahi. luarsabis dam _
TinaTinma, romelic Sahis coli iyo, sTxova Tavis
pirmSvenier da axovan Zmas, aseT vaJkacobas nu iCen
SuriT agznebuli abasis winaSeo. magram mefem sev-
diani RimiliT upasuxa: `uwyi, rameTu arRara gan-
mitevebs, amisTvis umjobes ars sikeTisa Cueneba, vi-
dre siavisa~.
didmarxvis dros Sahis nadimze luarsabma Semo-
Tavazebuli Tevzi ar Wama. man pirdapir uTxra Sahs:
dRes TevziT ginda gavtexo marxva, xval _ xorcs
SemomTavazeb, Semdeg qristes uaryofasac momTxo-
vo. sibrazisagan gaxelebulma Sahma pirdapir sju-
lis uaryofa mosTxova mefes.
76
_ mTeli qveyana rom miboZo, mainc ver aRvas-
ruleb Sens brZanebas, radgan qristes saxeliT naTe-
li mimiRia da mxolod is mwamso! _ mxned upasuxa
luarsabma.
datyvevebuli gvirgvinosani Sirazs waiyvanes da
dilegSi Caagdes. Svidi wlis ganmavlobaSi yovel-
dRe Sediodnen masTan cixeSi molebi, raTa ecdune-
binaT mefe _ Seibrale Seni siWabuke, Tu ara, mware
tanjva da sikvdili mogeliso. ̀ raca gnebavT yofad
Cemda, hyavT da aRasruleT brZaneba yaenisao~ _ pa-
suxobda luarsabi.
ukanasknelad, roca Sahma SeuTvala qarTvelTa
mefes, uaryav qristeo, mefem pasuxis Rirsic ar gax-
ada Sahis mier warmogzavnilni. Sahma luarsabis
wamebiT mokvdineba brZana. mefem sikvdilis win
locvis ufleba sTxova jalaTebs. luarsabma wrfe-
li guliT iloca RmrTismSoblis mimarT da Seeve-
dra: `Sen mioxe winaSe Zisa Senisa da SemrTe wmida-
Ta mowameTa Tana~.
locvis damTavrebisTanave jalaTebi dilegSi Sev-
idnen da mSvildis sabeliT Seubraleblad moaST-
ves RmrTismosavi mefe. RamiT wmida mowamis daufv-
lel neSts sakvirveli naTeli daadga da gaakvirva
77
mnaxvelni. meore dRes wmida didebuli mowamis sx-
euli cixis ezoSi dafles. saqarTvelos eklesiam
mefe luarsabi wmindanad Seracxa. qarTvelTa sava-
lalod wmida luarsabis Zvlebi dResac sparseTSi
ganisveneben.
rogorc mose janaSvili gvamcnobs Tavis
`saqarTvelos saeklesio istoriaSi~, `wmida gvami
mefisa marxia Sirazs. saflavisa misisagan exlac
sneulni miiReben kurnebasa~.
78
Teimuraz II
(1744-1762)
omSi ar damarcxdeboda _
sarwmunoeba hqonda mtkice da
goliaToba Seuryeveli.
Teimuraz meore iyo Ze erekle pirvelisa da ana
dedoflisa. mas memkvidreobad ergo politikurad
metad awewili qveyana: mefeebsa da kaTolikos-patri-
arqebs iranis Sahi amtkicebda, ris gamoc qarTvel
ufliswulebs xSirad Sahis karze gzavnidnen aR-
sazrdelad. samwuxarod, arc Tu iSviaTad qarTveli
79
mefeebi sjuls Ralatobdnen... or mtacebels _ os-
maleTsa da sparseTs Soris moqceuli qveyana, aw-
iokebuli lekTagan da Sinaomebisagan, iSviaTad Tu
mSviddeboda da maSinac axali gansacdeli _
gancxroma da siZva-mruSoba atydeboda Tavs.
qarTveli sazogadoeba TandaTan gulgrili xdebo-
da sarwmunoebis mimarT.
Teimurazs Tavisi qveynis mmarTveloba adreul
asakSi daawva mxrebze. jer kidev 9 wlisa iyo, rode-
sac mamam, erekle pirvelma kaxeTis mmarTvelad da-
tova da igic dedis daxmarebiT gauZRva am urTules
saqmes.
imJamad lekebi daesxnen TianeTs. `amaT warmoud-
ga Teimuraz kaxiTurT~; lekebi gamagrdnen da mo-
mxdurebis xocva daiwyes. mokles xarWaSneli fil-
ipe ColoyaSvili. bolos Seucvivdnen kaxni, `Se-
musres simagre, mosrnes da moswyvidnes lekni~, mx-
olod mciredi maTgani gadarCa. kaxelebma wamoiRes
alafi da dabrundnen gamarjvebulni.
SemdgomSi viTareba ise warimarTa, rom kaxeTisa
da qarTlis taxtis mflobelTagan zogi ruseTSi
gadaixvewa, zogic muslimTa xeliT moikla. Tbiliss
osmalebi daepatronnen, kaxeTSi lekebi TareSobd-
80
nen. fSavSi gaxiznulma axalgazrda Teimurazma
ruseTSi wasvla gadawyvita, magram kaxelebma ar
daanebes da isev TelavSi Camoiyvanes.
amis Semdeg mravali brZola gadaxda mefe Teimu-
razs. Tavisi vaJkacobiTa da gonierebiT man ise mox-
ibla Sah-nadiri, rom kaxelebs xarki Seumcira da
bolos sjulis Seucvlelad qarTlis taxtze Te-
imuraz II dasva, xolo kaxeTis taxtze _ Ze misi erek-
le II.
erekle 15 wliT umcrosi iyo mamaze. Teimurazi
laSqrobebSi wvrTnida mas da sakuTari magaliTiT
aswavlida Seupovrobasa da vaJkacobas. auracxeli
omi gadaixada mama-Svilma erTad. gmirobiT mamas ar
Camouvardeboda erekle, amitomac siyvaruliT
qarTvelma xalxma `patara kaxi~ Searqva. es saxeli
mas siberemde SerCa.
saocrad uyvarda Teimurazs Ze Tvisi. ̀ arvin myavs
misi dario~ _ ambobda. rodesac ganrisxebulma na-
dir Sahma erekle dasasjelad daibara, Tavad gae-
marTa Svilis magivrad.
sikvdili ver aSinebda marTlmorwmune mefes. uki-
duresi gansacdelis Jams RmrTis imeds ar kargav-
da. aki werda kidec:
81
`soflisa gansacdelebi
me bevri mamvlenia _ da
qristesa gamovuxsnivar,
Wirebi mamlxenia _ da~
erTxel aseTi ram SeemTxva mefes. martyofSi yiz-
ilbaSTagan gamoqceul lekTa laSqars unda Casa-
freboda Teimurazi. kaxeTidan erekle modioda
dasaxmareblad, qarTlidan sparseTis xanebi, magram
SuadRisas lekTa jari moulodnelad Tavs wamoad-
ga. `ubrZana batonma jars^ Seutives, TviTon ba-
toni viTa lomi egre miesiva. batons jari cota
hyvanda TavisTan, rom aqa-iq gzebi Seakvrevina jari-
saTvis, magram araodes aras omSi ar damarcxdebo-
da, sarwmunoeba hqonda mtkice da goliaToba Seu-
ryeveli. sZliva lekTa, gaemarjvaT, amowyvita, erTi
Samxlis kaci cocxali daiWires~. roca damxmare
razmi movida, Teimurazs brZola ukve mogebuli
hqonda.
Teimuraz meorisa da erekle meoris mefobis
dros qarTl-kaxeTi ise moZlierda, rom lekebi mx-
olod wvril-wvril TavdasxmebsRa Tu bedavdnen.
mama-Svil xelmwifeT emorCilebodnen: Tavrizi,
akulisi, ardebili, mTeli naxiWevanis provincia,
82
erevnisa da ganjis xanebi. Sirvani ki maTi mokavSire
gaxda. qarTl-kaxeTis mefeebs, romlebmac yizil-
baSebisagan gaaTavisufles aRmosavleT saqarTvelo,
ukve imereTis mefe _ solomonic imediT Sescqero-
da. saqarTvelos Tavisi warmatebebis SesanarCune-
blad mudmivi jari esaWiroeboda, am mizniT Teimu-
raz II peterburgSi ruseTis imperatricas, elisa-
beds eaxla da qarTvelTa jaris gaZlierebaSi dax-
mareba sTxova, sanacvlod ki iranis taxtze ruse-
TisaTvis sasurveli kandidatis dasma SesTavaza. es
ki litoni sityvebi rodi iyo. im periodisTvis
qarTvelebs didi gavlena hqondaT iranSi, sadac
dacarielebuli Sahis taxtis xelSi Casagdebad
atexili brZolis gamo, qveyanaSi didi areuloba
sufevda.
magram moxda gauTvaliswinebeli ram. 1761 wlis
15 dekembers, 53 wlis asakSi moulodnelad garda-
icvala imperatrica elisabedi. misi gar-
dacvalebidan 14 dRis Semdeg aseve moulodnelad
gardaicvala mefe Teimuraz II, 62 wlis asakSi.
sikvdilis win Teimurazma RmrTismSoblis xati
moasvenebina da Sestira ̀ wmidisa da marTlis crem-
liTa, rom me xom gamovesalme es aris im qveyanaso,
83
imaTis siyvarulisaTvis Tavi davdeo, rom es dide-
buli xelmwife Seewios, da mteri daumdablos, ma-
gram axla Cem sulsac gavedrebo da Cemi erekle
SenTvis momibarebiao! im saqarTvelos ers Seni
wilxvdomileba gauaxleo da ixseno imdenis Sewux-
ebisaganao!~
mefe anderZisamebr wamoasvenes saqarTveloSi, ma-
gram Sori gzis gamo dakrZales q. astraxanSi, Rmr-
TismSoblis miZinebis saxelobis eklesiaSi.
1973 wlis 17 Tebervals, rodesac rusma da
qarTvelma mecnierebma gaxsnes Teimuraz meoris ak-
ldama q. astraxanSi, maT ixiles mefis uxrwneli
cxedari, TeTr, oqromkediT moqargul samefo
tansacmelSi Semosili. am didebul sanaxaobasTan
erTad sasiamovno surnelic SeigrZnoboda.
84
solomon I
(1752-1784)
lomebr myefe _ mterT
sisxl mCqefe
imereTis mefe solomonma memkvidreobad dau-
Zlurebuli, saTavadoebad dayofili samefo miiRo.
TurqTa uRlis qveS gminavda qveyana. borotad aSlil-
iyvnen qveynis Sinauri mtrebic, romlebic itacebd-
nen saukeTeso gogo-biWebs da uwyalod hyiddnen
TurqeTis tyveTa bazarze... gayidul bavSvebs TurqeT-
Si, iransa Tu egvipteSi zrdidnen meomrebad da xSir-
ad maT sakuTari qveynis winaaRmdegac uwevdaT gamo-
laSqreba. samwuxarod, saqarTveloSi veravin SeZlo
aRekveTa es umsgavsoba.
85
`mona RmrTisa, yma xonTqrisa~ _ es damamcirebe-
li titulatura imereTis bagrationebisa, Sesabam-
isad asaxavda maT uniaTo srbolas saxelmwifoebriv
sarbielze.
irgvliv upiroba, ficis gatexva da Ralati
gamefebuliyo.
aseT pirobebSi Caibara samefos marTva-ganmge-
bloba mefe solomonma, romelic ar SeuSinda mware
realobas da miznad daisaxa mtkice samefo xelisu-
flebis Seqmna _ dasavleT saqarTvelos gaerTiane-
ba. mefem Semoiriga dadiani, Tavisi adgili miuCina
mamia guriels, gars Semoikriba didi Tavadebisagan
Seviwroebuli wereTlebi, wulukiZeebi, jafariZee-
bi, iaSvilebi. daubruna eklesias feodalTagan mi-
tacebuli miwebi. Semdgom ki, strategiuli mniS-
vnelobis cixeebis dabrunebis mizniT, gadawyvita
Seeqmna sruliad axali, mefis xelisuflebis gan-
mamtkicebeli instituti _ e.w. `ficis kacni~,
romelnic yoveli wlis 15 maiss gansazRvrul adg-
ilas ikribebodnen da fics debdnen mefis erTgule-
baze. Tavad Seficulebi politikuri privilegiebiT
sargeblobdnen.
86
mefe solomonma sastikad akrZala tyveTa gayid-
va, rac aucilebel winapirobas warmoadgenda
TurqTa uRlisagan qveynis gasaTavisufleblad.
mefem saeklesio da saero pirTagan Semdgari sagange-
bo kreba moiwvia, saquTaTlo aRadgina da mimobneu-
li mrevli daabruna. Semdgom es RmrTis saTno saqme
kidev ufro gabeduli nabijiT dagvirgvinda _ ax-
alcixis faSas mefisTvis SemoeTvala: `tyves Tu ar
gayidiT, ar iqnebao~. qarTvelTa krebam ki upasuxa:
`sanamdis suli gvidgas, es saqme Cvengan ar iqnes~.
tyveTa syidvis akrZalvas, cxadia, osmalTa sasax-
lis karze uxmaurod ar Cauvlia, da daemuqra
xonTqari solomons: _ tyvis syidvac aRadgine da
saosmalo gadasaxadebic moukleblad momarTvio.
solomoni mixvda, rom TurqeTTan brZola
gardauvali iyo da saidumlo mzadebas Seudga. 1757
wlis dekembris dasawyisSi man Caketa foTidan,
guriidan da axalcixidan momavali gzebi, saidanac
xresilze mdgari Turqebis damxmare jaris Semosv-
la iyo mosalodneli. mefis mowodebaze daniSnul
adgilas laSqrebiTurT movidnen kacia dadiani,
mamia gurieli da xutunia ServaSiZe.
idga 1757 wlis 14 dekemberi.
87
mefe `esreT mxne iyo, viTarca lomi~. wina dRiT
TurqTa laSqari dazveres qarTvelma sardlebma.
laSqris marcxena mxares mebrZolTa meti simravle
iqna aRnusxuli. amitom am mxaris pirispir meomari
laSqris meTauroba Tavad mefe solomonma ikisra.
gamTeniisas iloca imerTa mefem: RmerTs Seavedra
qarTvelTa laSqari, wmida giorgis uxmo laSqris
zeciur winambrZolad da Tavad 22 wlis gvirgvi-
nosanma mxned mouwoda saomrad gamzadebul
qarTvelobas: `Zmebo, qarTvelebo! mjera ar Seg-
akrTobT mterTa simravle. aki yovelTvis ase gvWir-
da qarTvelTa: mudam mcireni amarcxebdnen Cveni
winaparni aTgzis umravles mosisxleebs. dResac
martoni rodi vibrZviT, aramed CvenTan ars Zali
ieso macxovrisa da misi TanadgomiT dRes unda vix-
snaT Cveni samSoblo da qristes sarwmunoeba. maS,
daviZraT gulmxned da vaJkacurad, Cemo Svilebo!~
qarTvelTa laSqari mtrisken daiZra. Turqebic Se-
marTulni Semoegebnen qarTvelTa mxedrobas. mefe
uSiSrad SeiWra mtris rigebSi. uceb daeca qarTve-
li medroSe. Turqebma xelT ipyres qarTuli alami.
mefe solomonma Tavisi cxeni umal im mxares gaaWe-
na, sadac qarTuli droSa xelT epyraT Turqebs.
88
qarTveli mxedarnic mas mihyvnen da droSa ukan gam-
oitaces. Semdeg solomoni xmaldaxmal miuxda da
mamaci ali-beg-faSa TavmokveTili Camoagdo un-
agiridan. usardlod darCenili TurqTa jari
gasaqcevad moemzada. mxolodRa moRalate levan
abaSiZis SeZaxilma moabruna isini brZolis velisak-
en. ar SerCa Ralati abaSiZes: sul male gegela Tev-
doraZis gasrolam gamoasalma sicocxles. marcxs
Serigebuli Turqebi ukve Tavis saSvelad garbod-
nen. didi raodenoba osmalTa mxedrobisa usulod
eyara qarTul miwaze. ufro meti tyved Cauvarda
qarTvelobas: `kacsa erTsa mohyavda aTi osmali~.
RmrTis SemweobiT, am omSi iseTi gamarjveba ize-
ima qarTvelobam, rom mteri ver warmoidgenda.
TurqeTi darwmunda, rom imereTis taxtze Rirseu-
li bagratovani ijda! SemTxveviT rodi amSvenebda
solomon pirvelis beWeds mravlismTqmeli warwera:
`daviTis norCi jvriT mters movrCi~ (SuaSi
asomTavruliT _ `solomon~).
solomonma icoda: osmaleTi upasuxod ar da-
tovebda mis am gamosvlas da amitom 1758 wels mefe
Teimuraz meoresa da erekle meoresTan gorSi urT-
ierTdaxmarebis xelSekruleba dado.
89
1759 wels mefe solomonma saeklesio da saero
feodalebis sagangebo krebac moiwvia, sadac
sikvdiliT dasja gadauwyvita tyveebiT movaWreebs
da miiRo saxelmwifoebrivi saWiroebidan gamom-
dinare sxva umniSvnelovanesi dadgenilebebic. 1760
wels, roca osmalTa faSam oficialurad mosTxova
solomons tyveTa syidvis daSveba, igi ar SeSinebia
osmalTa SurisZiebas, raTa mkacri uari moexsenebina
maTTvis. marTlac male imereTSi osmalTa ociaTas
kaciani damsjeli razmi SemoiWra, romelsac Rmr-
Tis SewevniT sZlia solomonma.
1784 wlis 23 aprils sruliad axalgazrda, 49
wlis asakSi miicvala `qristianTa naTeli mefe so-
lomon~, romelmac Tavisi vaJkacur-qarTveluri Se-
marTebiT samudamod moaSora imereTis mefeebs sa-
marcxvino wodeba: `mona RmrTisa, yma xonTqrisa~.
qarTul matianeSi daculi cnoba srulad axasi-
aTebs am Rirseuli mefis pirovnebas: `mefe didi
solomon, romelman samefoYT TvisiT gandevna mrav-
liT JamiTgan mkvidrni bilwni maxmedianni da iwva-
da xrmali misi Zlieri zurgTa maT zeda da SeReba
miwa saZagiTa sisxliTa maTiTa da gardaagdo tyvis
syidva imereTs samaradisod, gananaTla samefo Tvi-
90
si keTilad, ganamSvena samRvdeloni, aRayvava ekle-
siani yovelni~.
qarTvelobam gelaTis RmrTismSoblis taZars mi-
abara Rvawlmosili mefis neSti. solomon pirvelis
mosagonrad madlieri STamomavloba albaT ara
erTxel siamayiT gaixsenebs mefis beWedze amotvi-
frul warweras:
`lomebr myefe, mterT sisxl mCqefe,
imereTis mefe solomon~.
91
erekle II
(1744-1798)
`Rerkules uZleveli~ _
xalxSi siyvaruliT `patara
kaxad~ saxeldebuli.
mefe erekle ubadlo meomari da evropasa da aziaSi
saxelganTqmuli mxedarTmTavari iyo. masze prusiis
mefe fridrixi werda: `evropaSi me varo da aziaSi
Rerkules uZleveli, saqarTvelos giorgianT mefeo~.
mefe ereklem xerTvisis dampyrobelisa da aspinZis
mtris sisxlSi gamowrTobili xmliT xvanTqars
sparseTis xelmwifesTan, qarimxanTan, saCivari daawe-
rina _ `mefe erekle saraTis qveynebs marTmevs da Sen
dauSaleo~. qarimxanma, romelic gulSi mainc os-
malebs eqiSpeboda, amis gagonebaze ganacxada: `mefe
92
erekle aseTi ram brZandeba, rom xonTqari CemTan
saCivlelad daamuxlao~ da maSinve uZlevelobis ni-
Snad erekles saxelmwifo xmali moarTva.
jer kidev axalgazrda erekle nadir Sahma indo-
eTis laSqrobaSi Tan gaiyola. misi cxovrebis am pe-
riodidan cnobilia mxolod is, rom nadirSahi
saocrad moixibla axalgazrda ufliswuliT,
romelic gulgrilad uyurebda im simdidresa da
pativs, indoelebi rom miagebdnen; xolo mis go-
nierebas TviT nadir-Sahi ugdebda yurs da gadamw-
yvet saomar moqmedebebSi mis rCevas ujerebda.
kmayofilma Sahma 23 wlis erekle mis mamasTan,
Teimuraz meoresTan indoeTidan didi ZRveniT avse-
buli daabruna da Tan lekebisagan saqarTvelos
dacvaSi daxmareba aRuTqva.
saqarTveloSi dabrunebuli erekle Teimurazs
amoudga mxarSi da mama-Svilma araerTi saxelovani
brZola gadaixada. saocari Semweoba hqondaT Rmr-
Tisagan. 1750 wels daRestnelebi, omis gamoucxade-
blad moulodnelad Tavs daesxnen saqarTvelos
morCilebaSi myof TaTrebs, gaitaces mravali tyve
da waasxes maTi saqoneli. Seityves es ambavi mefeeb-
ma, gamoedevnen da daewivnen iorisa da alaznis
93
SesarTavTan, nawili moswyvites, nawili alazanma
imsxverpla, darCenilebma ki gadalaxes mdinare da
mTis Ziras gamagrdnen. sanam qarTvelebi wamoeweod-
nen moxerxebulad Casafrebul mters, ucbad mowy-
da mTa da Tan moiyolia daRestnelebi. mefeebi mix-
vdnen, rom es Tavad ufalma dasaja maTi mteri, mo-
brundnen TbilisSi da samadlobeli paraklisi aRu-
vlines ufals.
azat-xanma daipyro erevani. erevnelebma qarTl-
kaxeTis mefeebs mimarTes, Txoves Svela, sanacvlod
xarki da morCileba aRuTqves.
mefeebma moiTaTbires da Teimurazis gadaw-
yvetilebiT erekle Tavisi laSqriT erevnis gasaTa-
visufleblad gaemarTa. SeSinebulma musaxanma da-
tova erevnis cixe da yovelive amcno azat-xans.
ereklem xelSi Cagdebuli sursaT-sanovage dauriga
gaWirvebulT, Tavad gamovida erevnis cixidan da
Soriaxlos dabanakda.
ganrisxebuli azat-xani 50 000 kaciT wamovida
Suris saZieblad (aqedan 12 000 Subosani mxedriT,
12 000 _ aRWurvili saartilerio iaraRiT, 200
zamburakiT _ aqlemze dakidebuli Tof-zarba-
znebiT).
94
erekle moeTaTbira Tavadebs. zogierTma ukan dab-
runeba urCia. mefem ganacxada: `axla gvianaa dab-
runeba. rogorc ki mteri SegvamCnevs gaubedaobas,
aucileblad gamogvedevneba, dagveweva da deda-bu-
dianad gagvJlitavs. magram esec rom ar moxdes,
icodeT, me azat-xanis Seubmeli ar davdgebio.
sikvdilma ar unda SegvaSinos. sul erTia, yvelani
mokvdavni varT. unamusod sikvdils namusiani
sikvdili gverCivnoso~.
meore dRes ereklem Tavisi 3000 kacidan 500 ba-
nakSi datova, 2500 kaciT ki azat-xanisaken gaemar-
Ta. rodesac mefem ixila sparseTis ganmgebeli
uricxvi, kargad aRWurvili jariT misken momavali,
SeCerda, CamoqveiTda cxenidan da cremliT Seevedra
ufals Semweobas, Semdeg omaxianad SesZaxa laSqars:
`Zmebo, ar SedrkeT, ar SegaSinoT mtris ricxvma,
rac ufro meti iqneba is, ufro meti iqneba dama-
rcxebuli...~ Semdeg jari gaafrTxila, rom sanam
niSans ar miscemda maT, araferi moemoqmedaT.
`rogorc ki me gavisvri Tofs, maSinve yvelam das-
cxeT. RmerTi iyos Cveni mfarveli!~ am sityvebiT
erekle moaxta cxens. cal xelSi Tofi moimarjva,
meoreTi cxenis aRviri eWira. jaric mis magaliTs
95
mihyva, mxolod 500 TaTari SeSinda, gamoeyo erek-
les laSqars da ganze gadga, raTa Semdeg imaT
mimxrobodnen, vis mxaresac iqneboda gamarjveba.
erT-erTi maTgani, erevneli TaTari, airumis sul-
Tani, saxelad alaverdi, mefesTan darCa. rodesac
mefe ereklem dainaxa, rom misi isedac mcirericxo-
vani laSqari kidev ufro Semcirda, gardamoxda
cxenidan, daiCoqa jvris winaSe da kidev erTxel
cremliT iloca.
am dros TaTari sulTani alaverdi miuaxlovda
jvars da mimarTa: `jvaro, Tu SenSia Zala, dRes me
vixilav saswauls~ da dadga jvris gverdiT. amis
Semdeg mefe erekle qveiTad waruZRva jars. nel-
nela miiwevda win da rodesac miuaxlovda mowi-
naaRmdeges, ganrisxebulma azat-xanma laSqars ubr-
Zana alyaSi moeqciaT qarTvelebi. sparselebi
daiZrnen mtrisken. qarTvelebi gaunZrevlad idgnen.
maSin erT-erTma mamacma xanma nebarTva aiRo azat-
xanisagan, erekles me Sevipyrobo. miuaxlovda
qarTvelTa laSqars da xmamaRla Sehyvira: ̀ ani irak-
li xan?~ (sadaa erekle mefeo). erekle maSinve gae-
marTa misken da sparsuladve upasuxa: `Tu Sen erek-
les eZeb, Sexede mas, is Sens winaSe dgas~. xanma Se-
96
marTa Subi, raTa TavSi eZgerebina ereklesTvis, ma-
gram mefem Sehyvira: `ai Sen, mag borotebisTvis~ da
tyvia daaxala ferdSi. xani usulod gadmovarda
cxenidan. mefis vaJkacobiT gamxnevebulma qarTvel-
Ta laSqarma moulodnelad gaxsna cecxli da bevri
sparsi moicela pirvelive gasroliT. erekle moax-
ta cxens da `viTa lomi dauSromeli egre ibrZoda
TviTca da jarsaca abrZolebda~. sparselTa jari
male ukuiqca. didxans devna isini ereklem. gamar-
jvebul qarTvelebs darCaT: 12 zarbazani, 200 zam-
buraki, yvela droSa, 100 aqlemi, 2500 karavi, mrava-
li iaraRi, cxeni da jorcxeni, aranaklebi raode-
nobis tyve.
mTeli brZolis ganmavlobaSi TaTari alaverdi
fexdafex mihyveboda mefe erekles da Tavadac mama-
curad ibrZoda. jvris ZalmosilebiT gaognebuli
ganuwyvetliv SesZaxebda xolme: `haC man xana gur-
banilim~ (anu: jvaro, me Sen Segewirebi) da ambob-
da, rom qarTvelebma gaimarjves ara mxolod saku-
Tari gmirobiT, aramed Zlevamosili jvris SewevniT.
mefe ereklem saxelovani gamarjveba moipova
azat-xanze. man dideba aRuvlina ufals. TbilisSi
Teimurazs acnobes. `ganixara friad da uboZa sab-
oZvari maxarebelTa~.
97
erevnidan qarTlSi wamobrZanda mefe erekle.
somxiTs daxvda win lekis jari, didi tyve da alafi
mohyavdaT. ereklem lekebic daamarcxa. ase orgzis
gamarjvebuli mefe erekle mobrZanda Tbiliss. gae-
geba qalaqis maxloblad mama Tvisi, cxebuli mefe
Teimuraz da didebulni.
erekles saxelovan gamarjvebaTa nusxaSia gamar-
jvebebi daRestnelTa winaaRmdeg, romelTac koxta
beladi meTaurobda. jer 4000-iani, 2 wlis Semdeg
8000-iani laSqari orgzis moadga saqarTvelos _
Seesivnen qarTls da liaxvis xeoba daarbies.
qarTvelebma aotes koxta beladi da marbielebi sam-
SobloSi gadarekes.
1773 wels TbilisSi Wirianoba gaCnda, xolo 1795
wlis 11 seqtembers mrisxane aRa-mahmad xani Semoi-
Wra. sastiki brZola gaimarTa. pirvel dRes aRa-mah-
mad-xanis mewinave jari qarTvelebma daamarcxes,
meore dResac samjer daamarcxes mtris laSqari,
magram ucnauri ram moxda _ gadamwyvet momentSi
Ralati, qarTvelTa laSqris ricxovnobis Semcire-
ba, brZolis dros mcire Secdoma da sparselTa
sasargeblod amindis cvlileba. aSkara iyo, rom
RmrTis amoucnobi gangebulebiT qarTvelTa dama-
rcxeba gardauvali iyo. Tavad aRa-mahmad-xani am
98
brZolas amgvarad afasebda: ̀ me vidre ormocdaaTa-
mdis gamimarjvnia, magram yvelaze didi es ariso~.
damarcxda didi mTavarsardali. ̀ sixarulis saxli~
tirilisa da SeSfoTebis savaned iqca. qalaqSi Se-
mosvlisas aRa-mahmad xans seidabadis karebTan dax-
vedrian moqalaqeTa warmomadgenlebi, romelTac
mcxovrebTa uvnebloba uTxoviaT misTvis, magram
saWurisma xanma ase ganucxada maT: `iseT gasa-
marTlebas unda moelodeT, rogorc RmrTis sam-
sjavroSi xdeba sakuTari codvebisaTviso~.
`...avlabris xidze Seagdo cxeni gamarjvebas
Cveulma da aw damarcxebulma sardalma. is 150 kaci,
romelic axla mas miacilebda, TiTqmis yvela
daWrili iyo. wamiT Sedga erekle da ukan moixeda.
sparselebi misi TanamebrZolebis gvamebze gada-
diodnen da qalaqs edebodnen. Tbilisis arnaxuli
tragedia iwyeboda. gulamRvreuli gmiri mefe isev
gaiWra saomrad garRveuli frontisaken, sadac mas
ueWveli sikvdili moeloda, magram mxleblebma gza
gadauRobes da ZaliT gadaiyvanes metexis xidis ga-
daRma, marcxena napirze. swored iq, kldovan na-
pirze gamosaxuli jvaris win Camoxda mefe, daiCo-
qa da qristianobisTvis wamebul abo Tbilels Seave-
99
dra ̀ qristes jvrisaTvis jvarcmuli eri~... ̀ Tu ara
Cemi codvao, Torem risgan aris! _ ambobda erekle.
_ visic moyvroba movindomeo, mtrad gardameqcao,
Tu gamarjvebuls gzazed davdgeTo da imedi david-
eo swored dajerebiT, es aris gamarjvebao, iq dami-
marcxdeba da gavTavdebio?~
saocaria, magram aTi dRis Semdeg aRa-mahmad xani
Tbiliss gaecala ise, rom arc ucdia misi Senar-
Cuneba...
100
epilogis magier
moaxloebuli iyo bagrationTa mefobis mwuxri.
saqarTveloSi iWreboda RmrTismbrZolobis suli,
mzaddeboda saidumlo SeTqmuleba monarqiis
winaaRmdeg. am SeTqmulebaSi Tavad monarqTa ax-
loblebsac iTrevdnen. afrTxilebda saqarTvelos
ukanaskneli mefe, RmrTismoyvare giorgi meTormete
Tavis memkvidres, daviT batoniSvils: `Svilo dav-
iT, Turme eklesias Teatrs eZaxi, ciskars saTamaSos
da wirvas warmodgenas; nu Svebi amisTana RmrTis-
gareSe saqmes, moiqec da iwame~; magram amaod, vol-
teris ideebi ufro itacebda qarTvel ufliswuls,
vidre qristes mcnebebiT cxovreba da sul male
aRsrulda giorgi mefis wuxili _ ar aRirsebso
ufali mefobas RmrTismgmobels... daviTma samefo
taxti daukarga saqarTvelos! mizezi _ Tavad iyo
CaTreuli monarqiis mterTa banakSi. dakarga
saqarTvelom mefe da sul male, ruseTSi gawveuli
saqarTvelos ukanaskneli kaTolikosi, erekle mefis
Svili _ anton II mcxeTaSi Cadis, sveticxovelSi
uflis kvarTTan aRasrulebs parakliss da crem-
101
lebiT Seavedrebs ufals saqarTvelos eklesiis
mfarvelobas, radgan uwyis, rom mas saqarTveloSi
aRar daabruneben... saqarTvelo mefis taxtTan er-
Tad eklesiis avtokefaliasac kargavs^
102
wigni gamosacemad momzadda
gamomcemloba `xarebaSi~
103
105
wmida daviT winaswarmetyveli
106
wmida mefe aSot kurapalatiopiza, IX s.
107
wmida mefe daviT aRmaSenebeligelaTi, XVI s.
108
wmida Tamar mefe
varZia, XII s.
109
wmida mefe luarsab II
minitura, XVIII s.
110
mefe Teimuraz II
111
imereTis mefe solomon I
112
mefe erekle II