พระพทธศาสนากบชวตประจาวน

Buddhism and Daily Life

ปรตม บญศรตน

โครงการผลตตารา เอกสารการสอนและการวจยของคณะมนษยศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

ISBN 974-657-565-1

พระพทธศาสนากบชวตประจาวน (Buddhism and Daily Life)

ปรชา บญศรตน

ISBN 974-657-565-1

พมพครงท 1 พทธศกราช 2544 จานวน 500 เลม

ออกแบบปก : เอกพงศ เหลาตน

พมพท :

คาปรารภ ความกาวหนาและความลาหลงดกนไดคอ คนตะวนตกมองจากระบวนทศนทางวตถนยม สวนคนตะวนออกมองจากปรชญามนษยนยม ความลาหลงหรอความดอยพฒนาในเมองไทยเหนไดชดทสด คอ ความเปนอาณานคมทางความคด เปนองคความคด ความร และการศกษาทสงโดยตรงจากสมองตางชาต สสมองไทยในลกษณะ “สนคาสาเรจรป” เกอบทกทาง เปนความจรง

ทานองนเรอยมาอยางตอเนอง และเพมพนยงขนเปนลาดบ เมองไทยและคนไทยจงไดแตซอ เชา และใชองคความร ความคดเบดเสรจทสงจากนอก คนไทยยงไมพฒนาพอทสามารถ “สราง” องค

ความรใหมเองได โดยเฉพาะอยางยง ทางวทยาศาสตรและเทคโนโลย คนไทยทาไดดทสดคอ ตามเขาและเอาอยางเขา ปลอดภย สะดวก สบายและสนก งานทคนไทยเกลยด กลว และหนกหนาทสด คอ งานคด ดอคด ดอแสวงหาองคความรใหม ๆ ปรชญาสอนใหคนคด คดใหเปน มกระบวนการทถกตองในการคด ศาสนาสอนใหคนมคณธรรม มสนตธรรม และมความกลาหาญทางจรยธรรม

ในมหาวทยาลยเชยงใหม วชาปรชญาและวชาศาสนา ไดเปดสอนเปนวชาเลอกเสร วชาบงคบ วชาบงคบพนฐาน และวชาโท มาตงแตพทธศกราช 2507 ตอมาไดมการขยาย ปรบปรง แล

พฒนาจนสามารถเปดสอนวชาปรชญา เปนวชาเอกปรชญาไดในป พ.ศ. 2519 อาศยความพรอม

ทางวชาการ และความตองการของสงคมตอสาขาวชานในระดบทสงขน สาขาวชาปรชญาจงไดเปดสอนในระดบปรญญาโทอกหลกสตรหนงในป พ.ศ. 2526 สวนสาขาวชาศาสนา คงอยในฐานะ

และบทบาทเดมดงกลาว ทงนดวยขอจากดหลายประการ โดยเฉพาะอยางยงผสอนขาดแคลน ขณะทผสนใจเรยนเพมมากขนเรอย ๆ แสดงใหเหนความจรงวา วชาทขาดแคลนทสดในสงคมไทย และชมชนโลก คอ “วชาชวต” เพอการพฒนาคนทางจตวญญาณและพฤตกรรมใหเปน “คนด”

การศกษาใดทาใหคนเปน “คนเกง” ได แตทาใหเปน “คนด” ไมได ถอวา การศกษานนพการ

วชาปรชญาไดชอวาเปนวชาแมบทแหงสรรพวชา แตกบวชาศาสนามความเกยวเนองสอดคลองกนมาตลอดทงในโลกตะวนตกและโลกตะวนออก จนมผเขาใจผดคดวา เปนวชาเดยวกนโดยแท ลกษณะพเศษของวชาปรชญาและวชาศาสนามงใหคนเกงทางความคด และใหคนดทางพฤตกรรม เปนการศกษาและวเคราะหเกยวกบปญหาความจรง ความถกตองดงาม เรองคณคา การบวนการใชเหตผล และการวเคราะหศาสนาในเชงเนอหาและการเปรยบเทยบสการปฏบต เปนตน จากลกษณะธรรมชาตทางวชาการดงกลาว ซงสอดคลองกบความจาเปน และความตองการของผเรยน ตลอดจนนโยบายของชาตในอนทจะสรางคนใหมคณสมบตขางตนมมากเพมขนโดยลาดบ ประกอบกบอาจารยผสอนและปจจยเกอหนนอน ๆ มความพรอมมากขน มหาวทยาลยเชยงใหม จงเหนควรใหวางแผนดาเนนการจดตงภาควชาปรชญาและศาสนา ตงแตแผนพฒนาการศกษา ระยะท 5-จนบดน

วชาปรชญานน นอกจากจะเปดสอนเปนวชาเอกแลว ยงเปดเปนวชาโท วชาบงคบพนฐาน วชาบงคบเลอก และวชาเลอกเสร สาหรบนกศกษาทวไปจากคณะตาง ๆ ในมหาวทยาลยเชยงใหมอกดวย สวนวชาศาสนา เปดสอนเปนวชาโท และวชาเลอกเสร และกาลงจะเปดสอนหลกสตรศลปศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาพทธศาสนาศกษา ซงขณะนกาลงอยในชวงพจารณาอนมตของสภามหาวทยาลย ลกษณะพเศษอกอยางสาหรบวชาศาสนา คอ นกศกษา และนกวชาการตางชาตใหความสนใจเขามาศกษา คนควาวจย และฝกปฏบตเพมขนเปนลาดบ โดยเฉพาะอยางยง “พระพทธศาสนา” อนเปนศาสนาประจาชาตไทย

พระพทธศาสนากบชวตประจาวน เปนกระบวนวชาหนงในกลมวชาศาสนา เปดสอนสบทอดกนมาอยางตอเนอง สนองความสนใจ ความตองการ และความจาเปนของนกศกษาซงมจานวนทมาลงทะเบยนเรยนเพมขนทกปอยางมนยสาคญ ตอมา อาจารยปรชา บญศรตน ผรบผดชอบบรรยายกระบวนวชานทกภาคการศกษา ไดจดทาเอกสารประกอบการเรยนการสอนเลมนขน ใหชอวา “พระพทธศาสนากบชวตประจาวน” (Buddhism and Daily Life) เพอเปนผลงานทาง

วชาการ ใชเปนสอในการเรยนการสอน ชวยใหผศกษาสามารถเรยนร และเขาใจในเนอหากระบวนวชาไดบรรลผลสมฤทธตามวตถประสงค ไดพจารณาเหนวา เอกสารประกอบการเรยนการสอนกระบวนวชาน มความสาคญตอการพฒนาชวต โดยเฉพาะตามแนวพทธธรรม ควรทจะไดรบการเผยแพร “โครงการสงเสรมตาราและวจยทางปรชญาและศาสนา” จงขอชนชมในความพยายาม

สรางสรรผลงานทางวชาการของอาจารยปรชา บญศรตน ททาหนาทความเปน “อาจารย

มหาวทยาลย” ไดอยางถกทาง และพรอมกนนกของแสดงความภมใจ และตอนรบผลงานทมคณคา

นอกเรองหนงสวงวชาการทางปรชญาและศาสนาของไทย

(ศาสตราจารย ดร. สทธ บตรอนทร)

ประธาน

โครงการสงเสรมตาราและวจยทางปรชญาและศาสนา ภาควชาปรชญาและศาสนา คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม 50200

โทรศพท (053) 943263 โทรสาร (053) 942309

E - Mail : profdrsiddhibutrindr@hotmail.com

สงหาคม 2544

คานา สาขาวชาปรชญาและสาขาวชาศาสนา เดมสงกดอยในภาควชามนษยสมพนธ คณะ

มนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม แตเนองจากลกษณเนอหาทางวชาการและวธการศกษาของวชาปรชญาและวชาศาสนามความเกยวเนองสอดคลองกน และโดยธรรมชาตของวชาปรชญาและวชาศาสนา เนอหาของวชาปรชญาและศาสนามงศกษาและวเคราะหเกยวกบปญหาความจรง แนวคดเรองคณคา กระบวนการใชเหตผล และการวเคราะหศาสนาในเชงเปรยบเทยบ

มหาวทยาลยเชยงใหม จงเหนควรใหวางแผนดาเนนการจดตงภาควชาปรชญาและศาสนาตงแตแผนพฒนาการศกษาระยะท 5 (2525-2529) ไดแตงตงคณะกรรมการโครงการจดตงภาควชา

ปรชญาและศาสนาขน เมอวนท 21 กนยายน 2526 และสาเรจเปนภาควชาปรชญาและศาสนาใน

เดอนมนาคม ป พ.ศ. 2533

กระบวนวชา 012371 พระพทธศาสนากบชวตประจาวน ( Buddhism and Daily Life)

เปนกระบวนวชาในกลมวชาศาสนา ซงภาควชาปรชญาและศาสนา คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม เปดสอนเปนวชาโท สาหรบนกศกษาเลอกวชาโท ศาสนา และเปนวชาเลอกเสร สาหรบนกศกษาทวไป ตงแตภาควชาปรชญาและศาสนา ไดเปดกระบวนวชาน ไดมอาจารยผรบผดชอบสบตอกนมาคอ ผศ.สภทร ไพศาล ดร.สงหทน คาซาว ผศ.รงเรอง บญโญรส และ

ปจจบนผเขยนเปนผรบผดชอบบรรยาย และเปดสอนทกภาคการศกษา เพอใหเกดประโยชนจากการศกษากระบวนวชานมากทสดแกนกศกษา จงไดเรยบเรยง

เอกสารประกอบการเรยนการสอนเพอเปนคมอในการศกษาพระพทธศาสนา นอกเหนอจากหนงสออานประกอบอน ๆ และผเขยนยงไดจดทาเวบไซตบนอนเตอรเนต ใชชอวา เอกสารคาสอน 012371 ซงอยในหนาตางของภาควชาปรชญาและศาสนา และในเวบไซตดงกลาวยงไดเชอมโยง

กบเครอขายอน ๆ ทเกยวกบพระพทธศาสนา เชน พระไตรปฎก คาถาภาษต งานเขยนของผรอน ๆ ซงอานวยความสะดวกในการคนควาความรทางพระพทธศาสนามากขนอกทางหนง ผสนใจสามารถเขาเยยมชมและศกษาคนควาไดท

http://www.human.cmu.ac.th/~philre/index_preech.html

กระบวนวชา พระพทธศาสนากบชวตประจาวน มเนอหาสาคญมงเนนทการนาหลกธรรมในทางพระพทธศาสนาไปใชในชวตประจาวนใหเกดผลจรงใหมากทสด ในบททหนงพดถงความแตกตางระหวางพทธศาสนากบพทธปรชญา กาเนด ระดบ ประเภท ความงามของพทธธรรม และลกษณะสาคญของพทธธรรมทจดอยในรปของพระไตรปฎก

บททสอง พทธธรรมกบการศกษา มงชใหเหนถงแนวทางในการพฒนาการศกษาตามความหมายทางพระพทธศาสนาทมงเนนใหคนเปนคนดของสงคมไมใชเปนคนเกงทางดานวชาชพ รวมถงคณสมบตของครทด การประเมนผลการศกษาทางพระพทธศาสนา และพทธธรรมท

ประยกตใชในการศกษาทงทางโลกและทางธรรมเพอใหการศกษานน ๆ สาเรจตามวตถประสงคทตงเอาไว

บททสาม พทธธรรมกบการทางาน มงแสดงถงลกษณะของงานทเปนสมมาชพตามแนวทางของพระพทธศาสนา การทางานอยางมจรยธรรมโดยมความรบผดชอบตอตนเองและสงคม หลกการในการทางานใหเปนสขและสนกกบการทางาน และพทธธรรมทเปนแรงขบเคลอนใหงานประสบความสาเรจทคนทางานควรตระหนกและนาไปประยกตใช

บททส พทธธรรมกบการปกครอง กลาวถงหลกการปกครองในระบบราชาธปไตย อภชนาธปไตย และประชาธปไตย โดยนาพทธธรรมมาประยกตใชกบระบบการปกครองดงกลาว ในพระพทธศาสนานน มหลกการทสนบสนนตอระบบการปกครองตาง ๆ นนโดยกาหนดใหผทเกยวของกบการปกครองหรอนกปกครองนน ถาจะเปนนกปกครองทดและนาวถประชาสสนตสขไดควรจะมคณธรรมอะไรบาง และพระพทธศาสนาใหความสาคญแกหลกการในการปกครองมากกวาตวบคคลทจะขนมาเปนนกปกครอง แตในขณะเดยวกนผทจะนาหลกการไปใชนนกตองเปนผทมคณธรรมของนกปกครองเชนกน

บททหา พทธธรรมกบการดาเนนชวตประจาวน มงทจะใหเขาใจความเปนไปของชวตมนษยแบบปถชนซงควรตระหนกเพอจะไดดาเนนชวตอยางเหมาะสมและไมเปนทกขกบปญหาชวตทเกดขน อกประการหนง ชวตมนษยนนมความสมพนธกบกาลเวลาอยางหลกเลยงไมได จงนาเสนอการใชแนวคดเกยวกบเวลามาเปนกระบวนการแกปญหาชวต พรอมทงเสนอหลกการในการดาเนนชวตทไมพลาดพลงหรอถลาไปในสงทไมด และชวตควรจะมความสขชนดใดในดานไหนบาง

บททหก พทธธรรมกบความสมพนธทางสงคม กลาวถงความสมพนธของมนษยทตองมในฐานะเปนสตวสงคมทอยรวมกนเปนกลมและมสถานภาพทสมมตกนตามธรรมชาตของการเปนมนษยในสงคมทแตกตางกน และในสถานภาพเหลานน ควรมหลกการในการอยรวมกนทเปนหนาททผกพนและเอออาทรแกกนและกน ซงหมายถงความสมพนธระหวางมนษยกบตนเอง กบเพอนมนษย กบสงคมและธรรมชาตแวดลอม แตในทนกลาวถงเฉพาะความสมพนธระหวางมนษยกบตนเองและความสมพนธระหวางมนษยกบมนษยเทานน

ดงนน ลกษณะเนอหาในทน จงเปนเรองจรยธรรมทเปนแนวปฏบตเพอจดสรรสงคมสความสงบสขและเปนระเบยบของสงคม มากกวามงถงสจธรรม ทงนความคดเกยวกบจรยธรรม มจดมงหมายทความสงบสข ความเปนระเบยบเรยบรอย ความมปฏสมพนธทดตอกนในสงคม ความสาเรจของชวตในดานการศกษา การทางาน การดารงชวต และการประกอบอาชพอยางเปนสข แมจะไมใชการหลดพนจากความทกขอยางสนเชง แตกเปนการผอนคลายจากทกขหนกใหเบาบางลง เพราะการทจะหลดพนจากความทกขอยางสนเชงนน ตองใชธรรมทละเอยดขนสจธรรมหรอขนปรมตถธรรม จงจะสาเรจผลหยงถงจตใจได

ในขอนอาจารย วศน อนทสระ กลาวไววา “ธรรมทจะเปนประโยชนแกจตใจอยางแทจรง

นน ตองเปนธรรมทละเอยดออน มอรรถอนลกซง เปนปรมตถธรรมหรอโลกตรธรรมนนเทยว สวนธรรมในระดบตนคอ ในระดบศลธรรมและจรยธรรมนน เปนประโยชนตอการอยรวมกนในสงคมโดยไมเบยดเบยนกน” 1

จากคากลาวของอาจารยวศน อนทสระ ทาใหเหนถงผลสมฤทธหรอความมงหมายของธรรมมหลายระดบเชอมโยงกนมความมงหมายเปนชนขนไป การทพทธธรรมมหลายระดบ จงเทากบเปนการใหทางเลอกสาหรบผปฏบตวา มความพรอม ความสามารถนาธรรมระดบใดมาเปนเครองนาทางชวตเพอชวตทดกวา

อยางไรกตาม กระบวนวชาน แมจะมงกลาวถงหลกจรยธรรมทจะนามาใชในชวตประจาวนเปนสวนใหญ แตกไมไดแยกขาดจากสจธรรมทเปนหลกการ เพราะแนวปฏบตตาง ๆ นน ทแทกมเปาหมายสสจธรรม จงเทากบเปนสวนยอยหรอรายละเอยดของสจธรรมหลก

เอกสารประกอบการเรยนการสอนน ไดรบทนจากโครงการผลตตารา/เอกสารการสอน/

การวจย ของคณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม ประจาป 2542 จงขอขอบคณมา ณ ทนดวย

ปรชา บญศรตน E-mail : preechar @ yahoo.com

ตลาคม 2544

ททางาน :

ภาควชาปรชญาและศาสนา คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม โทรศพท 053 - 943263, 943280

http://www.human.cmu.ac.th/~philre/

1 วศน อนทสระ. พทธปรชญามหายาน. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยรามคาแหง, 2532. หนาคานา.

บทท 1 พทธศาสนาและพทธปรชญา

“…ไมสาคญหรอกทจะเรยกพทธศาสนาวาเปนอะไร พระพทธศาสนากยงเปนตวของตวเอง ไมวาจะใสปายชออะไรใหพระพทธศาสนา… ชอนน สาคญไฉน สงทเราเรยกวา ดอกกหลาบจะมกลนหอมเชนกน ไมวาจะโดยชออนกตาม …สจธรรมไมจาเปนตองมปายชอ สจธรรมนน ไมใชของผใดผหนง ไมใชของพทธ ไมใชของครสต ไมใชของฮนด ไมใชของมสลม ปายแบงแยกเปนอปสรรคตอการเขาใจสจธรรมอยางเปนอสระ กลบกอใหเกดอคตอนเปนอนตรายในจตใจของมนษยเอง” 1

ความแตกตางระหวางพทธศาสนาและพทธปรชญา ในการศกษาพระพทธศาสนาหรอเรองทเกยวกบพระพทธศาสนา เรามกจะไดยนไดฟง ไดรบรเสมอวา ในบางทบางแหงมกใชคาวา “พทธธรรม” บาง “พระพทธศาสนา”2 บาง “พทธปรชญา” บาง ในนยความหมายทแตกตางกนออกไป แมจะใชคาทแตกตางกนออกไปเพยงไร กยงอยในบรบทของพระพทธศาสนา ซงในแตละคานน อาจมความหมายเฉพาะทเนนเจาะจงอย กลาวคอ เปนการชใหเหนถงเจตนาของผใชหรอการใชในสถานการณนน เชน ในขณะทมการกลาวถงศาสนา กอาจจะใชคาวา พระพทธศาสนา ถาอยในวงการปรชญา กใชคาวา พทธปรชญา ในขณะเดยวกน ถาเปนการกลาวถงเนอหาสาระของพระพทธศาสนาลวน ๆ โดยตรง จะใชคาวา “พทธธรรม” เราจะเหนวา มการใชคาทแตกตางกน จงเปนทสงเกตวา แลวอะไรคอ จดทแตกตางของคานน ๆ เราจะพจารณาถงนยแฝงของคาเหลานนพอเปนแนวทางแหงการศกษาและเปนทเขาใจรวมกน แตในเบองตน ตองทาความเขาใจกอนวา ไมวาจะใชคาไหนกตาม กหมายถงพระพทธศาสนามลกษณะทรวมกน คอ ตางกเปนคาสอนของพระพทธเจาเชนกน ดงนน การทจะใชคาไหนนน ขนอยกบเจตนาของผใชหรอวธการศกษา ถาศกษาพระพทธศาสนา ในฐานะเปนระบบทฤษฎทางความคดศกษาหลกการตลอดถงวธการตาง ๆ ของพระพทธศาสนา เปนเพยงการเรยนรโดยทไมตองมเรองศรทธาเขามาเกยวของ ไมไดศกษา โดยมความเชอเปนพนฐาน และ ไมสนใจทจะนามาปฏบตในชวตประจาวน ลกษณะ

1 ชศกด ทพยเกษร และคณะ แปล. พระพทธเจาสอนอะไร. กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532 หนา

32-33. 2 โดยเฉพาะคาวา “พทธศาสนา” นยมมคาวา “พระ” นาหนาเสมอ เปนการแสดงถงเคารพและการยกยอง

2

เชนน ชอวาเปนการศกษาเชงปรชญา เรยกวา พทธปรชญา ดงทพระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) กลาวไววา “หลกการหรอคาสอนใดกตาม ทเปนเพยงการคดคนหาเหตผลในเรองความจรงเพอสนองความตองการโดยมไดมงหมายและมไดแสดงแนวทางสาหรบประพฤตปฏบตในชวตจรง อนนนใหถอวาไมใชพระพทธศาสนา โดยเฉพาะอยางยง ไมใชคาสอนเดมแทของพระพทธเจา…” 3

ในขณะเดยวกน ถามศรทธาความเชอ โดยเฉพาะอยางยง ความเชอในการตรสรของพระพทธเจา (ตถาคตโพธสทธา) มความเชอในสงทพระองคสอน ไมเปนเพยงการศกษาเพอเรยนรอยางเดยว หากแตมงหวงทจะนามาประยกตใชในชวตประจาวน และใชเปนแนวทางในการดาเนนชวต เพอเปนแนวทางในการดาเนนชวต ใหเปนมรรคเปนผลจรง ๆ ลกษณะเชนน เรยกวา เปนการศกษาเชงศาสนา จงสามารถใชคาวา “พระพทธศาสนา” เพราะฉะนน จดเปลยนทสาคญหรอ จดตางทมองเหนไดชดคอ การศกษาเชงปรชญา จะเนนเรองปญญา ศกษาเพอใหเกดองคความรในเรองนน ๆ โดยจะเชอหรอไมกตาม หมายถง ภายหลงทไดเรยนรแลว จะยอมรบนามาปฏบตเพอใหผลจรงหรอไมนน ไมเปนประเดนในพทธปรชญา จดเรมตนของการศกษาเชงปรชญา คอ การใฝร ใครร สวนศาสนานน เรมตนดวยศรทธาเปนปฐม เชอและยอมรบกอนแลว จงมาศกษาใหเขาใจมากขน ใหมความรมากขนเพอทจะสามารถนามาใชในชวตประจาวน ยกระดบคณคาชวตขนอกระดบหนง และพฒนาใหสงยง ๆ ขนไปหรอบางทกไมไดศกษาเกยวกบสงตนเชอถออยกม ซงแตกตางจากพทธปรชญาตรงทวา ศกษาใหรกอนแลวจงยอมรบ หรออาจไมยอมรบกได แตกมขอสงเกตทควรตระหนกเกยวกบศรทธา กคอวา ศรทธาในทางพระพทธศาสนานน ไมไดหมายถง ศรทธาความเชอทงมงายมดบอด (Blind Faith) หรอเชอโดยไมมเหตผลหรอปราศจากปญญา หรอไมมความรในเรองนนเปนเบองตน หากแตเปนศรทธาทประกอบดวยความรหรอปญญาอยเสมอ จงจะเปนความเชอทสมบรณ โดยมฐานความเชอทวา ศรทธาทตงมนแลว สามารถใหสาเรจประโยชนได (สทธา สาธ ปตฏฐตา)4 ซงเปนนยบงบอกถงวา ศรทธาทจะตงมนไดนน ยอมตองมความรและเขาใจในสงนนมากพอสมควร หมายความวาตองมความรในเรองนน ๆ เรยกวาประกอบดวยปญญา หรอ สทธาญาณสมปยต อยางไรกตาม ไมวาจะศกษาพทธศาสนาดวยวธไหนกตาม โดยเนอหาของพทธธรรมเอง เปนระบบทมเหตมผลอยในตวของมนเอง สามารถนาคนเขาสวถทางแหงปญญาได แมไมประสงคจะนาไปประพฤตปฏบตกตาม แตสวนหนง กไดรบองคความร ภมปญญา และเกดความเปลยนแปลงในระดบโครงสรางทางความคด และมมมองทกวางไกลขนอกระดบหนง

3 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532 หนา 1. 4 สงยตนกาย สคาถวรรค. 15/50.

3

ดงนน ถาจะมองวา พระพทธศาสนาสอนเรองเหตผลโดยไมมเรองความเชอเขามาเกยวของแลว ทศนะเชนน กาลงนาเราออกหางจากพทธธรรมหรอพระพทธศาสนา แตกาลงเขาสดนแดนของพทธปรชญา แตในความเปนจรง พระพทธศาสนาไมใชเปนพทธปรชญาอยางเดยว หากยงเปนทงศาสนาและปรชญา เปนศาสนาในความหมายทวา มระบบความเชอ และเปนแนวทางแหงการดาเนนชวต (Way of life) เพราะนามาปฏบตดวย 5

อกทศนะหนงนาสนใจ ทไดแสดงถงพระพทธศาสนาเปนศาสนาหรอปรชญาวา “…ไมสาคญหรอกทจะเรยกพทธศาสนาวา เปนอะไร พระพทธศาสนา กยงเปนตวของตวเอง ไมวา จะใสปายชออะไรใหพระพทธศาสนา…ชอทใหแกพระพทธศาสนาเปนเรองทไมสาคญ ชอนน สาคญไฉน สงทเราเรยกวา ดอกกหลาบ จะมกลนหอมเชนกน ไมวาจะโดยชออนกตาม” …สจธรรมไมจาเปนตองมปายชอ สจธรรมนน ไมใชของผใดผหนง ไมใชของพทธ ไมใชของครสต ไมใชของฮนด ไมใชของมสลม ปายแบงแยกเปนอปสรรคตอการเขาใจสจธรรมอยางเปนอสระ กลบกอใหเกดอคตอนเปนอนตรายในจตใจของมนษยเอง” 6

ในขณะเดยวกน กมบางคนมองวา พระพทธศาสนานน เปนระบบปรชญาหรอระบบจรยธรรมลวน ไมใชศาสนาเพราะเปนศาสนาทไมมพระเจา ถาใชนยามศาสนาทางตะวนตกมาเปนเกณฑตดสน พระพทธศาสนากไมใชเปนศาสนาโดยนยามนน เพราะนยามของคาวาศาสนาหรอภาษาองกฤษใชวา Religion นน มความหมายวา ความผกพน หรอความสมพนธระหวางมนษยกบอานาจเหนอมนษย ซงกคอ การสมพนธทางวญญาณ ระหวางมนษยกบพระเจา 7 ดงจะนาเสนอพอเปนแนวทางแหงการศกษาโดยสงเขปตอไป ความหมายของคาวา “ศาสนา” ทศนะทางตะวนตก คาวา “ศาสนา” หรอ “Religion” ทเปนทศนะของทางตะวนตกนน คอ ขอปฏบตซงแสดงออกมาใหปรากฎเปนกรยาอาการของผเลอมใส หรอเกรงกลวตออานาจอนมอยเหนอตน ไดแก พระเจา ดงนน คาวา ศาสนา ในทศนะของชาวตะวนตก จงหมายถง การมอบศรทธาบชาพระเจาผมอานาจอยเหนอตนดวยความเคารพยาเกรง ศาสนาตามความหมายทางตะวนตก จงมลกษณะ 4 ประการ คอ

1. มหลกความเชอวา พระเจาเปนผสรางโลก และสรรพสงในโลก

5 พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). พทธศาสนากบปรชญา. 2533 หนา 11-12. 6 ชศกด ทพยเกษร และคณะ. พระพทธเจาสอนอะไร. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532 หนา 32-

33. 7 เสฐยร พนธรงษ. ศาสนาเปรยบเทยบ. มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ; 2534 หนา 8-9.

4

2. มหลกความเชอวา คาสอนตาง ๆ มาจากพระเจาทงทเปนสวนธรรมจรรยาและกฎหมายในสงคม

3. มหลกความเชอลางอยางเปนอจนไตย ใหเชอไปตามคาสอน โดยไมคานงถงขอพสจน (ตามหลกวทยาศาสตร) แตอาศยอานภาพของเทพเจาผอยเหนอตนเปนเกณฑ

4. มหลกการยอมมอบตน มอบการกระทาของตน และอนใดทเกยวของกบตนใหแกพระเจาดวยความจงรกภกด โดยไมตองมขอโตแยง 8

จะเหนวา ตามความคดของชาวตะวนตก ศาสนา หรอ Religion นน คอ ระบบความเชอในเรองความมอยของอานาจเหนอธรรมชาต ทมอทธพลเหนอชวตมนษย ความเชอทวานนกคอ ความเชอในเรองของผสราง ผควบคมจกรวาล อนเปนผชวยใหวญญาณของมนษยรอดทงในปจจบน และเพอความรอดหลงจากรางกายแตกดบแลว ทงนยงรวมไปถงระบบอนเกยวของกบความเชอและการเคารพการไหวซงแตกตางกนไปตามคตนยม 9

ทศนะทางตะวนออก คาวา “ศาสนา” ในทศนะทางตะวนออก บางทศนะกถอวาความหมายเดยวกนกบทาง

ตะวนตก เชน อสลาม พราหมณ เปนตน แตในทางพระพทธศาสนา ไมไดมความหมายในลกษณะทมพระเจาเปนทสงสงสด ทาน

พทธทาสภกข ไดใหความหมายของคาวา “พระพทธศาสนา” ไววา “คอ วชาและระเบยบปฏบตสาหรบใหรวาอะไรเปนอะไร แลวปฏบตตามเพอใหรถงสงทงปวงตามทเปนจรง” 10 และ “ความรทวา อะไรเปนอะไรน มาจากใครกได ถาเปนความรทถกตองวา อะไรมาจากอะไรจรง ๆ แลว กเปนพทธศาสนาทนท” 11

ในพจนานกรมของราชบณฑตยสถาน (พ.ศ. 2493) แปลคาวาศาสนาไววา “ลทธความเชอของมนษย อนมหลกแสดงกาเนดและความสนสดลงของโลกเปนตน อน

เปนไปในฝายปรมตถประการหนง แสดงหลกธรรมเกยวกบบญบาปอนเปนไปในฝายศลธรรมประการหนงพรอมทงลทธพธทกระทาตามความเหน หรอตามคาสงสอนในความเชอถอนน ๆ”

พระพทธศาสนา คอ คาสอนของพระพทธเจา มคาสงสอนถงสวนปรมตถตามคาอธบายของพจนานกรม ฯ ศาสนาของพระพทธเจา จงไมมความหมายตรงกบ Religion เพราะศาสนาในคาวา “พระพทธศาสนา” นนประกอบดวย

8 เสฐยร พนธรงษ. เรองเดยวกน. หนา 9-10. 9 A.S. Hornby : Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English

(Oxford University Press 1974) อางใน พทธปรชญา โดย สนท ศรสาแดง. นลนาราการพมพ, 2535 หนา 17. 10 พทธทาสภกข. คมอมนษย (ฉบบสมบรณ). กรงเทพ ฯ : ธรรมสภา, หนา 3 11 พทธทาสภกข. คมอมนษย (ฉบบสมบรณ). กรงเทพ ฯ : ธรรมสภา, หนา 6

5

1. ไมมหลกความเชอวา พระเจาเปนผสรางโลก แตมหลกความเชอวา กรรมเปนสงสรางโลกและสรางสรรพสง ตามบาลทวา “สตวโลกยอมเปนไปตามกรรรม” 12

2. ไมมหลกความเชอวา คาสอนตาง ๆ มาจากพระเจา แตมหลกความเชอวาคาสอนตาง ๆ ผร (คอ พทธ) เปนผสงสอน (สพพปาปสส อกรณ เอต พทธานสาสน)

3. ไมมหลกความเชอไปตามคาสอน โดยไมคานงถงขอพสจน แตมหลกใหพสจนคาสอนนน 13

4. ไมมหลกการยอมมอบตนใหแกพระเจา แตมหลกการมอบตนใหแกตนเอง ตามบาลทวา “ตนแล เปนทพงแหงตน คนอนใครเลา จะมาเปนทพงได” 14

พระพทธศาสนาจงไมใชศาสนาแหงความเชอ ไมผกตดกบระบบความเชอไมวาความเชอ

คมภร ประเพณ หรอแมแตความเชออยางยดมนในคาสอนของพระพทธองค โดยปราศจากการพสจน แมเหตผลจะไมใชเครองมอแหงการเขาถงสจธรรม และพระพทธองคทรงปฏเสธความเชอทเกดจากการใชเหตผลทางตรรกะ การเกงความจรง และการอนมาน (อนวยญาณ) ดงจะเหนไดจากทพระพทธเจาทรงแสดงไวในกาลามสตร ซงแสดงถงหลกการทเดนของพระพทธศาสนาททาทายตอปญญาของมนษยเพอพสจนใหเหนถงความเปนสากลของพระพทธศาสนา แตอยางไรกตาม เหตผลกยงมความจาเปนระดบหนง ในการทจะใหเขาใจถงสจธรรม

พระพทธศาสนาตองการใหมการทดสอบกอนทจะเชอ ดงพทธองคตรสรบรองความขอนวา “บคคลตองไมยอมรบคาสอนของเราโดยศรทธา แตตองพสจนเสยกอน เหมอนชางทองทดสอบทอง โดยใชไฟฉะนน” 15

อยางไรกตาม ลกษณะทเรยกวา “ศาสนา” ได ไมวาจะเปนในทศนะทางตะวนออกหรอ

ทางตะวนตก ทเปนทยอมรบโดยทวกนของนกปราชญทางศาสนา คอ 1. ตองเปนเรองเชอถอได โดยมความศกดสทธและตองเคารพบชาไปตามความเชอถอนน 2. ตองคาสอนแสดงธรรมจรรยา และกฎเกณฑเกยวกบการกระทา การปฏบต เพอ

บรรลผลอนดงามของสงคม 3. ตองมตวผประกาศ ผสอน หรอผตง และยอมรบเปนความจรงตามประวตศาสตร 4. ตองมผสบตอ รบคาสอนนนปฏบต ประพฤตตามกนตอมา อาจเรยกวา พระ นกพรต

หรอนกบวช เปนผมหนาททาพธกรรมในศาสนานน ๆ

12 มชฌมนกาย มชฌมปณณาสก. 13/648, ขททกนกาย สตตนบาต. 25/457. กมมนา วตตต โลโก 13 ด แนวคดเรองนเพมเตม ในกาลามสตร 14 ขททกนกาย ธรรมบท. 25/36,66. อตตา ห อตตโน นาโถ โก ห นาโถ ปโร สยา 15 อางโดย สนท ศรสาแดง. พทธปรชญา. นลนาราการพมพ, 2535 หนา 19

6

นอกจากน ยงมขอตกลงของกลมผวจยศาสนาและความเชอถอ ตามโครงการวจยพนฐานจตใจของประชาชนชาวไทย สาขาปรชญา, สภาวจยแหงชาต ครงท 2/2506 กาหนดวา ศาสนาตองประกอบดวยลกษณะทงหมดหรอสวนมาก ดงน

1. มศาสดาผกอตง 2. มคาสอนเกยวกบศลธรรมจรรยา 3. มหลกความเชอถออนเปนทหมาย 4. มพธกรรม 5. มสถาบนทางศาสนา 16 (6) มบคลากรทางศาสนา

กาเนดพทธธรรม

พทธธรรมนน กาเนดขน โดยทเจาชายสทธตถะ เสดจออกบรรพชาอยางพวกสมณะทมอย

แลวในสมยนน ดวยเลงเหนวาเปนแนวทางทพออาศยทาความเพยรเพอใหบรรลความพนทกขได จงไดเสดจจารกไปศกษาหาความรเทาทพวกนกบวชสมยนนจะรและปฏบตกน ทรงศกษาทงวธการแบบโยคะ ทรงบาเพญสมาธจนไดฌานสมาบต ถงอรปสมาบตขนสงสด ทรงแสดงอทธฤทธปาฏหารยไดตามวธการของโยคะนน ทรงบาเพญตบะทรมานพระองค

ในทสด ทรงตดสนไดวา วธการของพวกนกบวชทงหมด ไมสามารถแกปญหาดงทพระองคทรงประสงคได เมอเทยบกบชวตของพระองคกอนเสดจออกบรรพชาแลว กนบวาเปนการดารงชวตอยางเอยงสดทงสองฝาย พระองคจงทรงหนมาดาเนนการคดคนของพระองคเองตอมา จนในทสดไดตรสรธรรมทพระองคทรงคนพบน ตอมาเมอทรงนาไปแสดงใหผอนฟง ทรงเรยกวา “มชเฌนธรรม” หรอหลกธรรมสายกลาง และทรงเรยกขอปฏบตอนเปนระบบทพระองคทรงบญญตขนวา “มชฌมาปฏปทา” หรอทางสายกลาง

ภารกจทพระพทธองคทรงกระทา ลวนเปนความพยายามสอนเพอชวยใหมวลมนษยทพอจะรธรรมและปฏบตตามเพอใหไดหลดพนวงวนแหงวฏทกขในสงสาร ภารกจเชนน เราเรยกวา พทธกจ ซงมลกษณะสาคญทพอประมวลไดดงน

1. ทรงพยายามลมลางความเชอถอทงมงายในเรองพธกรรมอนเหลวไหล โดยเฉพาะอยางยงการบชายญตอเทพเจาหรอสงศกดสทธทมปรากฏอยในสมยนน โดยทรงชใหเหนถงผลเสยและความไรผลของพธกรรมดงกลาววา (1) ทาใหคนมวแตคดหวงพงปจจยภายนอก (2) ทาใหคนกระหายทะยานและคดหมกมนในผลประโยชนทางวตถเพมพนความเหนแกตน ไมคานงถงความ

16 เสฐยร พนธรงษ. ศาสนาเปรยบเทยบ. มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ; 2534 หนา 11-12

7

ทกขยาก เดอดรอนของเพอนมนษยและสตว (3) ทาใหคนคดหวงแตเรองอนาคต จนไมคดปรบปรงปจจบนใหดขน

2. ทรงสอนยาหลกการในการใหทาน ใหรจกเสยสละแบงปนและสงเคราะหกนในสงคม 3. ทรงพยายามสอนหกลาง ระบบความเชอถอเรองวรรณะ ทนาเอาชาตกาเนดมาเปน

ขดขนจากดสทธและโอกาสทงในทางสงคมและทางจตใจของมนษย โดยทรงตงคณะสงฆทเปดรบคนจากทกวรรณะใหเขามาสความเสมอภาคกน ทาใหเกดสถาบนวดขน

4. ทรงใหสทธแกสตรทจะไดรบประโยชนจากพทธธรรม เขาถงจดหมายสงสดทพทธธรรมจะใหเขาถงไดเชนเดยวกบบรษ แมวาการใหสทธน จะตองทรงกระทาดวยความหนกพระทยและดวยความระมดระวงอยางยงทจะเตรยมการวางรปแบบใหสภาพการณไดสทธของสตร ดารงอยดวยดในสภาพสงคมสมยนน เพราะวา สทธของสตรในการศกษาอบรมทางจตใจไดถกศาสนาพระเวทคอย ๆ จากดแคบเขามาจนปดตายในตอนนน

5. ทรงสงสอนพทธธรรมดวยภาษาสามญทประชาชนใช เพอใหทกคนทกชนทกระดบการศกษา ไดรบประโยชนจากพทธธรรมอยางทวถง ตรงกบขามกบศาสนาพราหมณ ทยดถอความศกดสทธของคมภรพระเวท และผกขาดจากดความรชนสงไวในวงแคบของพวกตนดวยวธการตาง ๆ โดยเฉพาะดวยการใชภาษาเดมคอสนสกฤต ซงรจากดในหมพวกตนเปนสอถายทอดและรกษาคมภร

6. ทรงปฏเสธโดยสนเชงทจะนาเวลาใหสญเสยไปกบการถกเถยงปญหาทเกยวกบการเกงความจรงทางปรชญา ซ

งไมอาจนามาพสจนใหเหนไดดวยวธแสดงเหตผลทางคาพด แมมใครถามเรองน กจะทรงยบยงแลวดงกลบมาสปญหาทเกยวกบเรองทเขาจะตองเกยวของและสามารถปฏบตไดในชวตประจาวน และสงทจะพงรไดดวยคาพด ทรงแนะนาดวยคาพด สงทจะพงรดวยการเหน ทรงใหเขาด

7. ทรงสอนพทธธรรมโดยปรยายตาง ๆ มคาสอนหลายระดบ เชน 7.1 คาสอนสาหรบผครองเรอน 7.2 คาสอนสาหรบผดารงอยในสงคม 7.3 คาสอนสาหรบผสละเรอนแลว 7.4 คาสอนสาหรบประโยชนทางวตถและประโยชนทางจตใจ 17

พทธธรรมสองระดบ จะเหนไดวา จากการทพระพทธเจาไดทรงกระทาภารกจตาง ๆ ดงกลาวขางตน จาเปนตองแสดงธรรมหรอสงสอนดวยวธการตาง ๆ จงจะสามารถบรรลถงวตถประสงคของพระองคได ทงนตองขนอยอปนสยของผสดบธรรม สถานท กาลเวลา สถานการณ ซงจาเปนทจะยกยายแสดง

17 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532 หนา 7-8

8

ธรรมใหเหมาะสมกบอปนสยของผสดบ ใหเหมาะสมกบสถานท ใหถกกาลเวลา ใหเขากบสถานการณ แตหลกการยงคงเดมคอเปาหมายเพอสความสนปญหา ความหลดพนจากพนธนาการแหงความทกข

ดงนน พทธธรรม จงมหลายระดบ แตโดยสรปตามลกษณะของพทธธรรมททรงแสดงหรอลกษณะคาสอนของพระพทธศาสนานน ม สอง ลกษณะใหญ ๆ คอ

1. มชเฌนธรรม คอ คาสอนทแสดงหลกความจรงสายกลางตามของเหตผลบรสทธ ตามกระบวนการของธรรมชาต นามาแสดงเพอประโยชนในทางปฏบตในชวตจรงเทานน ไมสงเสรมความพยายามทจะเขาถงสจธรรมดวยวธถกเถยงสรางทฤษฎตาง ๆ ขนแลวยดมนปกปองทฤษฎนน ๆ ดวยการเกงความความจรงทางปรชญา 18 คาสอนในลกษณะน จะมขอความทพดถงธรรมชาตของสงตาง ๆ ในจกรวาลลวน ๆ มลกษณะเปนการรายงานวาสงตาง ๆ มธรรมชาตเปนอยางไร และดาเนนไปในลกษณะเชนใด เรยกวา ขอความรายงาน (Descriptive Statements) 19 เชน หลกคาสอนเรองขนธ 5 ไตรลกษณ ปฏจจสมปบาท และกรรม เปนตน อาจเรยกคาสอนระดบนไดวา สจธรรม

2. มชฌมาปฏปทา คอ คาสอนทแสดงขอปฏบตสายกลาง เนนหลกการครองชวตของผฝกอบรมตน ผรเทาทนชวตไมหลงงามงาย มงผลสาเรจคอความสข สะอาด สวาง เปนอสระ ทสามารถมองเหนไดในชวตน 20 คาสอนในลกษณะน จะมขอความทชชวน ชกชวนใหมนษยทาอยางนอยางนน เรยกวา ขอความชชวน (Normative Statement) 21 เชน หลกคาสอนเรองอรยมรรคมองค 8 กศลกรรมบถ 10 สตปฏฐาน 4 เปนตน อาจเรยกคาสอนระดบนไดวา จรยธรรม

พทธธรรมทงสองระดบนน ตอไปจะเรยกวา สจธรรมและจรยธรรม ซงจะไดอธบายพอสงเขปในโอกาสตอไป สจธรรม สจธรรม หมายถง ความจรง ความแท ภาวะทเปนอยางนน หรอภาวะทเปนของมนอยางนน ในหลกการของพระพทธศาสนา ไดแก ธรรมชาตและความเปนไปของธรรมชาตทเราเรยกวา ”ธรรมดาหรอกฎของธรรมชาต” สจธรรมจงแยกไดเปนธรรมชาตกบกฎของธรรมชาต สจธรรมนน ไมวาพระพทธเจาจะเกดขนหรอไมกตาม กมอยกอนแลว เปนความเปนไปทแนนอนของธรรมดาหรอกฎธรรมชาต ดงพระพทธพจนทแสดงถงไตรลกษณวา

18 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. กรงเทพฯ :มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532 หนา 6. 19 สมภาร พรมทา. พทธศาสนากบวทยาศาสตร. กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2534. หนา 59. 20 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 7. 21 สมภาร พรมทา. อางแลว. หนา 58.

9

“ตถาคตทงหลายจะอบตขนหรอไมกตาม กมหลกยนตว เปนธรรมนยามวา สงขารทงปวงไมเทยง สงขารทงปวงคงทนอยไมได ทเรยกวาเปนทกข ธรรมทงปวงเปนอนตตา”22 และพระพทธพจนทแสดงถงปฏจจสมปบาทวา

“กปฏจจสมปบาท เปนไฉน ภกษทงหลาย เพราะชาตเปนปจจย จงมความแกและความตาย พระตถาคตทงหลายจะอบตขนกตาม ไมเสดจอบตขนกตาม ธาตอนนน คอ ธมมฐต ธมมนยาม อทปปจจย กยงดารงอย พระตถาคตยอมตรสร ยอมตรสรทวถงซงธาตอนนน ครนรแลว จงตรสบอก ทรงแสดง บญญต แตงตง เปดเผย จาแนก กระทาใหงาย และตรสวา ทานทงหลาย จงด ดงน เพราะความเกดเปนปจจย จงมความแกและความตาย…

เพราะภพเปนปจจย จงมชาต… เพราะอปาทานเปนปจจย จงมภพ… เพราะเวทนาเปนปจจย จงมตณหา… เพราะผสสะเปนปจจย จงมเวทนา… เพราะสฬายตนะเปนปจจย จงมผสสะ… เพราะนามรปเปนปจจย จงมสฬายตนะ… เพราะวญญาณเปนปจจย จงมนามรป… เพราะสงขารเปนปจจย จงมวญญาณ… เพราะอวชชาเปนปจจย จงมสงขาร” 23

พทธพจนน จงแสดงถงทาทการมองสจธรรมวา คอ ความจรงนน เปนภาวะทเปนของมน

อยางนน โดยไมขนอยกบตวผสอนผบอกผกลาว หรอใครทงสน ไมมผสรางสรรค ปรงแตง บนดาล พระศาสดามฐานะเปนเพยงผคนพบและนามาประกาศเผยแพร ลกษณะทเดนอยางหนงของสจธรรม คอ สภาวธรรม หมายถง สงทมภาวะของมนเอง สงทมอย ความมอยของสภาวธรรมนน ไมใชมในฐานะทเปนตวเปนตน แตมอยโดยเปนภาวะ ซงไมมใครจะอาจยดเปนเราเปนของเราได มอยโดยความสมพนธและเปนเหตปจจยกบสงอน ไมไดดารงอยโดยตวของมนเองโดยลาพง หากแตเปนไปตามเหตปจจย และความสมพนธองอาศยกนกบสงอน ๆ ดงนน สจธรรม จงไดแก สภาวธรรมพรอมดวยความเปนไปตามเหตปจจย และความสมพนธองอาศยกน ปญญาจะเปนตวทาใหมนษยสมพนธกบสจธรรม และเขาถงสจธรรม ปญญาจงเปนตวเชอมโยงมนษยกบสจธรรม จรยธรรม

22 องคตตรนกาย ตกนบาต. 20/368/575. 23 สงยตนกาย นทานวรรค. 16/25/61.

10

คาวา จรยธรรม ไดมผใหคานยามแตกตางกน แตความหมายโดยรวมแลวไมแตกตางกน กลาวคอ

พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต) ไดวเคราะหความหมายไววา “คาวา จรยธรรม แยกออกเปน จรย+ธรรม คาวา จรยะ หมายถง ความประพฤตหรอกรยาทควรประพฤต สวนคาวา ธรรม มความหมายหลายอยาง เชน คณความด หลกคาสอนของศาสนา หลกปฏบต เมอนาคาทงสองมารวมกนเปน “จรยธรรม” จงไดความหมายตามอกษรวา หลกแหงความประพฤต หรอแนวทางของการประพฤต”

พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. 2525 ใหคานยามวา “จรยธรรม คอ ธรรมทเปนขอประพฤตปฏบต ศลธรรม กฎศลธรรม”

ผลการสมมนาของสานกงานคณะกรรมการการศกษาแหงชาตเรอง จรยธรรมในสงคมไทยปจจบน ซงจดขนทสถาบนเทคโนโลเยแหงเอเชย (AIT) ปทมธาน เมอ พ.ศ. 2522 ไดสรปนยามไววา จรยธรรม คอ แนวทางประพฤตปฏบตตนเพอการบรรลถงสภาพชวตอนทรงคณคาพงประสงค

วทย วศทเวทย และเสฐยรพงษ วรรณปก ใหคานยามวา จรยธรรม หมายถง หลกคาสอนวาดวยความประพฤตเปนหลกสาหรบใหบคคลยดถอในการปฏบตตน

จากคานยามทยกมากลาวนน พอจะประมวลสรปความหมายของคาวา จรยธรรม ไดวา จรยธรรม คอ แนวทางของการประพฤตปฏบตตนใหเปนคนด เพอประโยชนสขของตนเองและสวนรวม 24

นอกจากน จรยธรรมยงมความหมายทกวางไปกวานน ซงมความหมายครอบคลมหลกการ

ดาเนนชวตในลกษณะทเปนการปฏบตทถกตองสอดคลองกบความจรงของธรรมชาตหรอสจธรรม การปฏบต กคอ การดาเนนชวต สงทเขามาเกยวของกบการดาเนนชวตหรอการเปนอยในชวตประจาวนของมนษย พอ

จาแนกไดดงน 1. ชวตมนษยเอง 2. สงคมของมนษย 3. ธรรมชาตแวดลอม 4. สงทมนษยสรางสรรคประดษฐขน ความหมายของจรยธรรม จงอยทการดาเนนชวตทถกตองและปฏบตถกตองตอมนษย

ดวยกน ตอสงคมและตอธรรมชาตแวดลอม รวมทงสงทมนษยสรางสรรคประดษฐขนทงหลาย 25

24 พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). พทธศาสนากบปรชญา. กรงเทพ ฯ : อมรนทร พรนตง กรพ; หนา 81-

82.

11

ความสมพนธระหวางสจธรรมและจรยธรรม พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) กลาวถงความสมพนธระหวางสจธรรมและจรยธรรมวา จรยธรรม กคอ การทเราทาใหสจธรรมเกอกลแกชวตมนษย โดยทเรารกฎเกณฑของสจ

ธรรม แลวปฏบตใหเปนไปตามกฎเกณฑของสจธรรมในแนวทางทจะเกดผลประโยชนแกชวต เมอมนษยรสจธรรม รความจรง คอ รตวสภาวธรรม พรอมทงความเปนไปของมน ไดแก

กฎเกณฑทมนเปนไปไดโดยอาศยเหตปจจย และมความสมพนธซงกนและกน ถาจะใชความรนน ใหเปนประโยชนตอตวเรา ตอการดาเนนชวตของเรา กตองปฏบตใหสอดคลองกบกฎของธรรมชาต กระทาโดยประการทกฎของธรรมชาตจะดาเนนไปในทางทเกอกลเปนประโยชนแกชวตได การดาเนนชวตในลกษณะเชนนเรยกวา จรยธรรม จรยธรรมจงเปนสงทองอาศยสจธรรม โดยการองอาศยซงกนและกน 3 ลกษณะคอ

1. ขนกาหนดร คอ ตองมความรในสจธรรม ในกฎเกณฑและในเหตปจจยทจะทาใหเปนไปอยางนน

2. ขนปฏบตการ คอ กระทาใหสอดคลองกบกฎเกณฑของสจธรรม 3. ขนสมฤทธผล คอ การไดรบผลตามตองการ กเพราะวา ไดกระทาตามเงอนไขปจจยท

กฎเกณฑของธรรมชาต และทาถกตองตามกฎเกณฑของเหตปจจย26

จรยธรรมไมแยกจากสจธรรมโดยสนเชง เพราะจรยธรรมเนองอยกบสจธรรม โดยอาศยสจธรรมเปนฐาน ในทางพทธศาสนาถอวา จรยธรรมเปนสจธรรมสวนหนง เพราะเปนการปฏบตทกลายเปนความจรงตามธรรมชาตได โดยมนษยเปนตวแปรอยางหนงในกระบวนการแหงเหตปจจยในธรรมชาต แลวเกดผลตามตองการ เพราะทาดวยความรตามความเปนจรง เพราะฉะนน จรยธรรมจงกลายเปนสวนหนงของสจธรรม สจธรรมเปนเรองของสภาวธรรม ซงเปนไปตามธรรมดา ตามธรรมชาตของมน จรยธรรมเปนขอปฏบตของมนษยโดยอาศยความรในกฎธรรมชาตแลวปฏบตใหสอดคลองกบกฎธรรมชาตนนในแนวทางทจะเกดผลดแกตน สจธรรมจงเปนแหลงทมาของจรยธรรม จรยธรรมตองเปนไปตามสจธรรม ถาจรยธรรมไมเปนไปตามสจธรรม จรยธรรมนนไมถกตอง เพราะจะไมมผลดงามทเปนจรง ถาจรยธรรมเปนไปตามสจธรรม เรยกวาเปน จรยธรรมสากล 27

25 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). สจธรรมและจรยธรรม. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2532 น. 11-12 26 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. น. 3 - 7. 27 เพงอาง. เรองเดยวกน. หนา 9-10.

12

เมอระดบพทธธรรมในแตละระดบตางกอยในฐานะทเปนเหตและเปนผลใหแกกนและกนโดยหาเบองตนและเบองปลายไมไดแลว สจธรรมอยในฐานะทเปนเหตใหเกดจรยธรรมเพอใหรและเขาใจถงสจธรรม จรยธรรมอยในฐานะทเปนแนวทางเพอการบรรลถงสจธรรมดงกลาว จงเปนความสมพนธระหวางกนและกนของสจธรรมและจรยธรรม เหตผลในการจาแนกระดบพทธธรรม

ในการศกษาพทธธรรม เราจะพบวา ธรรมะทพระพทธองคทรงแสดงไวนน จะมความยากและความงายแตกตางกนออกไป บางแหงแสดงไวแตเพยงสน ๆ บางแหงกแสดงไวยาว บางแหงกแสดงแตปานกลางไมสนและไมยาวจนเกนไป และบางแหงกไมทรงตอบหรอทรงแสดงนยอะไรไวเลย ทเปนเชนนเปนเพราะพระพทธองคทรงเปนผทประกอบดวยคณสมบตแหงความเปนปราชญเอกของโลกผหาทเปรยบเทยบมได คณสมบตดงกลาวนน ม 7 ประการดวยกนคอ 1. ความเปนผรจกเหตและหลกการ เรยกวา ธมมญตา 2. ความเปนผรจกผลและจดมงหมาย เรยกวา อตถญตา 3. ความเปนผรจกตนเอง เรยกวา อตตญตา 4. ความเปนผรจกประมาณ เรยกวา มตตญตา 5. ความเปนผรจกกาลเวลา เรยกวา กาลญตา 6. ความเปนผรจกชมชนหรอสงคม เรยกวา ปรสญตา 7. ความเปนผรจกบคคล เรยกวา ปคคลญตา 28

โดยทรงตระหนกถงความแตกตางของบคคลในแตละสงคม ในแตละสมย จงตองรจก

ประมาณตน กาหนดกาลเวลาทเหมาะสม แลวแสดงเหตและผลอยางพอเหมาะพอควร โดยเฉพาะอยางยง ทรงคานงถงความถกตอง ความดงาม และความมประโยชนของสงทพระองคจะทรงแสดงเปนหลก กระนนกตาม กทรงนาเสนอใหเหมาะสมกบบคคล ชมชน และเวลา ทรงรจกรอความแกกลาแหงญาณของผทจะสามารถเรยนร

สงทพระองคทรงตระหนกถงคอ ความแตกตางของบคคลทจะทรงสอน ไดแก 1. จรตหรออปนสย จรตหรออปนสยของแตละบคคล ถอวาเปนปจจยหนงททาใหมธรรมะระดบตาง ๆ ขน

เพราะการทจะแสดงธรรมะใหแกใครนน ถาจะใหไดผลตองพจารณาถงความเหมาะสมอปนสย

28 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/331.

13

หรอบคลกภาพของคนคนนน จรตของมนษย ตามทศนะทางพระพทธศาสนาจาแนกไว 6 ประการคอ 29

1.1 ราคจรต คนเจาราคะ มนสยทชอบรกสวยรกงาม มความละเอยดออนทางจตใจ 1.2 โทสจรต คนเจาโทสะ มนสยมกโกรธ เปนคนโกรธงาย ชอบความรนแรง แรง

กระดาง 1.3 โมหจรต คนเจาโมหะ มนสยมกลมหลงไปกบสงตาง ๆ ไดงาย ไมมการไตรตรอง 1.4 สทธาจรต คนเจาศรทธามนสยโนมไปทางทจะเชองายโดยขาดการพจารณาใหด

กอน 1.5 พทธจรต คนเจาปญญามนสยชอบการเรยนรคดไตรตรองกอน เปนคนฉลาดม

ปญญา 1.6 วตกจรต คนเจาความคด มนสยชอบคดมาก จมอยอารมณเกา ๆ คดเวยนวน จบตน

ชนปลายไมถก 2. สตปญญา หมายถง การพจารณาไตรตรองถงศกยภาพในการเรยนรของแตละคนวา มความสามารถ

ในการเรยนรไดเรวหรอชากวากน แลวแสดงธรรมใหเหมาะสมกบภมปญญาของบคคลนน ในทางพระพทธศาสนาไดจาแนกความแตกตางทางภมปญญาของบคคลไว 4 จาพวกคอ

2.1 อคฆฏตญ คนทมปญญาเฉลยวฉลาด สามารถรเขาใจไดเพยงยกหวขอใหฟงเทานน 2.2 วปจตญ คนทมปญญาระดบรองลงมา คอตองอธบายใหฟงเสยกอนจงรเขาใจได 2.3 เนยยะ คนทมปญญาปานกลาง พอทจะแนะนา พราสอนใหรธรรมไดในโอกาสอน

ควร 2.4 ปทปรมะ คนทมปญญาและไมมปญญา ไมสามารถทจะแนะนาไดใหรบรธรรมได

30

3. ภมหลงของผฟง ภมหลงของผฟงกถอวาเปนปจจยทสาคญตวหนงททาใหเกดระดบความแตกตางกนของ

พทธธรรม ซงมความหมายรวมไปถงบพกรรมหรอกรรมเกาของแตละบคคลในอดตชาตทพระองคทรงหยงรดวยพระญาณของพระองคเอง ถาจะพดใหตรงกคอ แตละคนไดรบการฝกฝนอบรมในดานใดมากอนแลว ใชความรเดมนนเปนฐานในการนาเสนอเพอใหเขารบไดงาย เขาใจไดงาย หรอกไดแกพนเพเดมของบคคลนน ๆ ซงกมความเกยวของกบอปนสยใจคอหรอจรตดวยเชนกน ภมหลงดงกลาว นอกจากจะเปนตวแปรในการเลอกสรรเนอหาธรรมในการสอนแลว ยงเปนตวแปรใน

29 ปกรณวเสส วสทธมรรค ภาค 1/127-130. 30 องคตตรนกาย จตกกนบาต 21/133.

14

การทเลอกวธการสอนดวยซงจะไดกลาวในบททเกยวของกบวธการสอนในทศนะทางพระพทธศาสนา ประเภทของพทธธรรม พทธธรรมหรอคาสอนของพระพทธเจานน ดวยเหตทพระพทธเจาไดตระหนกถงอธยาศย อปนสยของเวไนยสตวหรอของผฟงทพอจะแนะนาพราสอนใหรตามได และสถานทกาลเวลาตลอดถงสถานการณใหเหมาะสมกบอปนสยและสถานทกาลเวลา จงไดแสดงพระธรรมโดยเอนกปรยาย พระอรรถกถาจารยในยคหลงพทธกาล จงไดประมวลพทธพจนเหลานน แลวจาแนกตามลกษณะทพระพทธเจาทรงแสดงไวดงน 31

1. พทธธรรม ม 84,000 ประเภทโดยจาแนกเปนพระธรรมขนธเปนขอ ๆ แบงเปน 3 คอ

1.1 พระวนย 21,000 พระธรรมขนธ 1.2 พระสตร 21,000 พระธรรมขนธ 1.3 พระอภธรรม 42,000 พระธรรมขนธ

2. พทธธรรม ม 9 ประเภท เรยกวา นวงคสตถสาสน ไดแก

2.1 สตตะ ไดแก พระพทธพจนทไดชอวา “สตตนตะ” เชน มงคลสตร รตนสตร เปนตน และอภโตวภงค นเทส ขนธกะ ปรวาร

2.2 เคยยะ ไดแก พระสตรทมคาถาทงหมด เชน สคาถาวรรคในสงยตตนกาย 2.3 ไวยากรณะ ไดแก อภธรรมปฎกทงสน พระสตรทไมมคาถา และพทธพจนทไม

เกยวกบลกษณะทง 8 อน ๆ อก 2.4 คาถา ไดแก คาประพนธทเปนธรรมบท เถรคาถา เถรคาถา และคาถาลวน ทไมมชอ

เรยกวาสตรในสตตนบาต 2.5 อทาน ไดแก พระสตร 82 ทประกอบดวยคาถาทเกดจากญาณทสหรคตดวย

โสมนสจต (ความดใจ) 2.6 อตวตตกะ ไดแก พระสตร 110 ทขนตนดวยคา/นยวา “วตต เหต ภควตา - สม

ดงทพระผมพระภาคเจาตรสไววา…” 2.7 ชาตกะ ไดแก ชาดก 550 ชาดก เปนเรองเลา นทาน 2.8 อพภตธมมะ ไดแก พระสตรทประกอบดวยความอศจรรยใจ หรอแสดงถงความ

มหศจรรย

31 สมนตปาสาทกา ภาค 1. กรงเทพฯ : มหามกฏราชวทยาลย, 2525. หนา 16-28.

15

2.9 เวทลละ ไดแก พระสตรทบคคลไดพระเวทและความยนดแลวถาม เชน จฬเวทลละ เปนตน 32

3. พทธธรรมม 5 ประเภท โดยจาแนกเปนนกาย คอ 3.1 ทฆนกาย เปนประชมรวบรวมสตรทมเนอหายาว 34 สตร แบงออกเปน 3 วรรค 3.2 มชฌมนกาย รวมพระสตรทมเนอหาปานกลางไว แบงเปน 15 วรรค จานวน

152 สตร 3.3 สงยตตนกาย รวมพระสตรทมเนอหาเดยวกนใหอยในกลมเดยวกน ประมาณ

7,762 สตร 3.4 องคตตรนกาย รวมพระสตรทมขอความเรยงจากนอยไปหามาก ประมาณ 9,557

สตร 3.5 ขททกนกาย รวมพระสตรเบดเตลดทตกหลนจาการรวบรวมเปน 4 นกายขางตน

และมความหมายครอบคลมถงวนยปฎก อภธรรมปฎก และบาลขททกปาฐะ เปนตน รวม 15 ประเภท ดงคาประพนธทวา “เวนนกายทง 4 มทฆนกายเปนตนนนเสย พทธพจนอนจากนน เรยกวา ขททกนกาย” 33

4. พทธธรรม ม 3 ประเภท โดยจาแนกตามเวลาททรงตรสสอน คอ

4.1 ปฐมพทธพจน หมายถง พทธพจนทพระองคตรสเปนครงแรกกอนการตรสหวขอ ธรรมอน ๆ ทงหมด นบตงแตทรงตรสร ไดแกพระพทธพจนทวา

“เราแสวงหานายชางเรอนอย เมอยงไมประสบ แลนไปแลวสสงสารมชาตไม

นอย ความเกด เปนทกขราไป แนะนายชางเรอน บดน เราพบทานแลว ทานจกไมตองสรางเรอนอก ซโครงของทานทงหมดเราหกแลว ยอดเรอนเราขจดเสยแลว จตของเราถงแลวซงนพพานอนปราศจากสงขาร เราบรรลความสนแหงตณหาแลว” 34

ในสวนของปฐมพทธพจนน มมตอกมตหนงเหนไมตรงกบพทธพจนขางตน แตไดเสนอทศนะวา อทานคาถาทพระพทธองคทรงเปลงในวนแรม 1 คา เดอน 6 เมอครงทรงบรรลสพพญตญาณแลว ทรงพจารณาปจจยาการในญาณทสาเรจจากความโสมนส อทานคาถาทวานน มอยวา

“เมอใดแล ธรรมทงหลาย ปรากฏแกพราหมณ ผมความเพยรเพงอย เมอนน ความสงสยทงปวง ของพราหมณนนยอมสนไป เพราะมารธรรมพรอมทงเหต.

32 สมนปาสาทกา ภาค 1 หนา 27-28. 33 สมนปาสาทกา ภาค 1 หนา 26-27. 34 ขททกนกาย ธรรมบท. 25/35/21.

16

เมอใดแล ธรรมทงหลาย ปรากฏแกพราหมณ ผมความเพยรเพงอย เมอนน ความสงสยทงปวงของพราหมณนนยอมสนไป เพราะไดรความสนแหง

ปจจยทงหลาย. เมอใดแล ธรรมทงหลาย ปรากฏแกพราหมณ ผมความเพยรเพงอย เมอนน พราหมณนน ยอมกาจดมารและเสนาเสยได ดจพระอาทตยอทยทาอากาศให

สวาง ฉะนน”35

4.2 มชฌมพทธพจน หมายถง พทธพจนททรงตรสสอนในระหวางปฐมพทธพจนกบปจฉมพทธพจน นบตงแตไดตรสปฐมพทธพจนแลวเรอยมาจนถงปจฉมพทธพจน ในชวงเวลาประมาณ 45 ป ททรงกระทาภารกจในการสงสอน ชวยเวไนยสตวใหขามพนหวงแหงความทกขทเรยกวา พทธกจ นนเอง

4.3 ปจฉมพทธพจน หมายถง พทธพจนทตรสเปนครงสดทายกอนปรนพพาน ทเรยกวา ปจฉมโอวาท ไดแก พระพทธพจนทวา “ดกรภกษทงหลาย บดน เราขอเตอนพวกเธอวา สงขารทงหลาย มความเสอมไปเปนธรรมดา พวกเธอ จงยงความไมประมาทใหถงพรอมเถด” 36

5. พทธธรรม ม 3 ประเภท โดยจาแนกเปนปฎก 373 คอ

5.1 วนยปฎก เปนทรวบรวมพระพทธพจนทเปนกฎระเบยบ ขอบงคบของนกบวช ซงกคอ ภกษ ภกษณ ทงสองฝายเอาไว รวมถงสกขาบททงทมาในพระปาฏโมกข และนอกพระปาฏโมกข เปนขอวตรปฏบตตนของนกบวชในพระพทธศาสนา เถรวาท มคายอเพองายตอการศกษาทโบราณจารยนาสบกนมา คอ อา ปา มะ จ ปะ เรยกวาเปนหวใจของพระวนยปฎก มความหมายเปนชอของอาบตและ หมวดหมของพระวนยหรอบทบญญต ดงน อา. หมายถง อาทกมมะ ไดแก ความผดครงแรกทเปนตนเหตใหบญญตขอหาม มใหกระทาเชนนนอก เรยกวา เปนตนบญญต ปา. หมายถง ปาจตตย ไดแก ชอของอาบตหรอขอทเปนความผดในปาฏโมกข ทงในภกขวภงคและภกขนวภงค มะ. หมายถง มหาวคค ไดแก วรรคใหญ แบงออกเปนขนธกะยอยลงไปอก เชน อโปสถกขนธกะ วาดวยอโบสถและการทาสงฆกรรมตาง ๆ ทตองทา ในอโบสถ เปนตน

35 วนยปฎก มหาวรรค. 4/1-4/1-3. 36 ทฆนกาย มหาวรรค. 10/180/143.- 37 สมนตปาสาทกา ภาค 1. หนา 20 : ความหมายของคาวา “ปฎก” 2 ความหมาย คอ 1) หมายถง ปรยต หรอ

การศกษา (ปรยตตป ห มา ปฏกสมปทาเนนาตอาทส ปฏกนต วจจต) 2) หมายถง ภาชนะ เปนทรวมเนอความ (อถ ปรโส อาคจเฉยย กททาลปฏกมาทายาตอาทส ยงกจ ภาชนมป)

17

จ. หมายถง จลวคค ไดแก วรรคเลก ๆ กแบงออกเปนขนธกะ เชน กมมกขนธกะ วาดวยการลงโทษตามความผดพระวนย เปนตน ปะ. หมายถง ปรวาร ไดแก หวขอเบดเตลดทเปนการวนจฉยปญหาตาง ๆ ใน 4 เรองของตนใหชดเจนขน เชน โสฬสมหาวาร ในอภโตวภงค พดถงปญหา ตาง ๆ ทงในภกขวภงคและภกขนวภงค เปนตน

5.2 สตตนตปฎก เปนการรวบรวมพระพทธพจนทตรสสอนในสถานทตาง ๆ ตางกาล

ตางวาระกน โดยมชอกากบไวลงทายวา “สตร” เชน ธมมจกกปปวตนสตร เปนตน ซงชอดงกลาวนน เรยกตามเนอหาของพระธรรมบาง เรยกตามสถานททแสดงบาง เรยกตามชอของคนฟง แตกตางกนออกไป เชน 1) อนตตลกขณสตร เรยกตามลกขณะของธรรมคอ อนตตลกขณะ 2) เกสปตตสตร หรอกาลามสตร เรยกตามสถานทและชาวบาน คอ เกสปตตนคม และชาวกาลามะ 3) ปายาสราชญญสตร เรยกตามชอผฟง คอ พระเจาปายาส เปนตน เพอใหงายตอการศกษา ทานจงใชอกษรยอในการจา คอ ท. ม. สง. อง. ข. มความหมายดงน ท. หมายถง ทฆนกาย ไดแก หมวดธรรมทรวบรวมพระสตรทมเนอหายาวไวดวยกน ม. หมายถง มชฌมนกาย ไดแก นกายทรวมพระสตรทมเนอหาปานกลาง ไม ยาวเกนไปและไมสนเกนไป สง. หมายถง สงยตนกาย ไดแก นกายทประมวลสตรตาง ๆ รวมกนทเกยวกบหว ขอธรรมตาง ๆ ทไดสนทนากบบคคลตาง ๆ อง. หมายถง องคตตรนกาย ไดแก นกายทรวมหวขอธรรมทจาแนกประเภทออก เปนหลาย ๆ ประเภทตงแตหมวดหนงขนไปถงหมวด 11 เรยกวา นบาต ข. หมายถง ขททกนกาย ไดแก นกายหรอหมวดเลกนอยซงรวบรวมธรรมะท แสดงในทตาง ๆ ทงของพระพทธเจา และของพระสาวกทเปนพระเถระและพระเถร

5.3 อภธรรมปฎก เปนทรวบรวมหลกธรรมตาง ๆ ทเปนองคธรรมลวน ๆ ไมเกยวดวยบคคลหรอเหตการณ สวนมากเปนคาสอนดานจตวทยาและอภปรชญาในพระพทธศาสนาเถรวาท บางทานกลาวถงพระอภธรรมปฎกวา เปนการนาเสนอหรออธบายในเชงวชาการลวน ๆ ไดแก อภธรรม 7 คมภร มอกษรยอ คอ สง. ว. ธา. ป. กะ. ยะ. ปะ. มความหมายดงน

สง. หมายถง ธมมสงคณ ไดแก การประมวลธรรม จดเปนกลมโดยยกหลก ธรรมแมบท (มาตกา) ตงเปนหวขอ แยกเปนกลมเปน 3 กลม เชน กศล อกศล อพยากฤต ว. หมายถง วภงค ไดแก การแจกแจง หรอจาแนกความ อธบายหลกธรรม สาคญ เชน ขนธ อายตนะ อรยสจ ปฏจจสมปบาท เปนตน เชน ขนธวภงค

18

ธา. หมายถง ธาตกถา ไดแก การแถลงหรอพดถงเรองธาต เปนการสงเคราะห ขอความตาง ๆ มาจดเขาในขนธ ธาต อายตนะ

ป. หมายถง ปคคลบญญต ไดแก การบญญตบคคล บญญตความหมายของชอ ทใชเรยกบคคลประเภทตาง ๆ ตามคณธรรมทมอยในบคคลนน ๆ เชน บคคล เชนไร เปนพระโสดาบน บคคลใดละสงโยชน 3 แลว บคคลนน เรยกวา โสดาบน เปนตน กะ. หมายถง กถาวตถ ไดแก เรองสาหรบสนทนา สอบสวนความเขาใจผด ถก เกยวกบพทธธรรม เปนคมภรทพระโมคคลลบตรตสสเถระ ประธาน สงคายนาครงท 3 เรยบเรยงเมอประมาณ พ.ศ. 234 เพอแกทศนะทผดของ นกายตาง ๆ รวม 17 นกาย (18 นกายรวมเถรวาทเขาดวย) มทงหมด 219 เรอง ยะ. หมายถง ยมก ไดแก การตงคาถามเปนค ๆ เพออธบายธรรม ดวยวธถามตอบ หรอปจฉาวสชนา ใหมองเหนความหมายและขอบเขตของ ธรรมนน ๆ ไดชดเจน และเปนวธทดสอบความรความเขาใจหลกธรรมทลกซง ปะ. หมายถง ปฏฐาน ไดแก ฐานหรอทตงอาศยของสรรพสง เปนปจจยใหสรรพสง เปนไปได แสดงถงขอธรรมทเปนเหตเปนปจจยใหแกกนและกนม 24 ปจจย

6. พทธธรรม ม 2 ประเภท โดยจาแนกตามลกษณะของคาสอน คอ

6.1 พระธรรม หมายถง พทธพจนทงหมดทไมใชสวนของพระวนย ซงรวมเอาสตตนตปฎกและอภธรรมปฎกเขาดวย

6.2 พระวนย หมายถง พระวนยปฎก 7. พทธธรรม มประเภทเดยว โดยจาแนกตามเปาหมายสงสดของคาสอน คอ

7.1 วมตตรส พระธรรมคาสอนของพระพทธเจาทพระองคทรงสงสอนเวไนยสตวทงทเปนเทวดา มนษย นาค และยกษ เปนตน นบตงแตทพระองคไดตรสรอนตตรสมมาสมโพธญาณ จนกระทงเสดจดบขนธปรนพพานดวยอนปาทเสสนพพานธาตนน ทรงมจดมงหมายเพยงประการเดยวเทานน คอ ตองการใหสรรพสตวไดพนจากหวงมหนตทกข ใหพนจากสภาพทบบคนทงทางกายและทางใจ โดยมงใหใจเปนอสระจากพนธนาการทงปวง เรยกวา วมตต ดงนน แมวาพระพทธเจา จะทรงแสดงธรรมมนยแตกตางกนเพยงไร ในสถานทตาง ๆ ซงบางทอาจจะดขดแยงกนเอง กเปนเพยงวธการในการแสดงเทานนเอง ทตองตระหนกความแตกตางของบคคลและปจจยอน ๆ ดงกลาวแลว แตโดยเนอแทของพระประสงคมจดมงหมายเดยวเทานน คอ ความหลดพน (วมตต)

19

จะเหนวา การแบงจาแนกพทธธรรมออกเปนประเภทตาง ๆนน ลวนมเปาหมายเฉพาะตวแหงการแบง มความหมายทมงเปนการจาเพาะเจาะจงในแตละประเภท เรยกไดวา เปนการแบงจาแนกตามลกษณะของพระพทธพจน วากนตามลกษณะเปนอยางไร กเรยกชอตามลกษณะนนเพอเปนแนวทางในการศกษาใหเหนถงจดหมายจาเพาะของแตละประเภท อยางนอยกเปนการนาความเขาใจถงกระบวนการการนาเสนอในรปแบบตาง ๆ มไดนาเสนอในรปแบบเดยวจาเพาะ แตมเทคนค ลลาในการนาเสนอ ในการสอนโดยตระหนกถงอปนสย หรอพนฐานการรบรของผฟงเปนประการสาคญ เพอเหมาะกบอปนสย ตลอดถงสถานการณและเวลา ในการสอนหรอในการโปรดเวไนยสตวของพระพทธเจา

อยางไรกตาม การจาแนกพระพทธพจนในลกษณะตาง ๆ ดงกลาวมานน เปนการจาแนกของพระอรรถกถาจารย ผมความรแตกฉานในพทธธรรมแสดงเอาไว ซงในครงพทธกาลไมไดมการแยกจาแนกเอาไวเชนน เปนแตเพยงการกลาวโดยภาพรวมวา พรหมจรรย บาง ธรรมวนย บ

าง ความงามของพทธธรรม คาสอนของพระพทธเจานน ในเบองตน พระพทธเจาทรงใชคาวา “พรหมจรรย” แทนทสงทพระองคไดตรสรและสงไดทรงสงสอน ตอมาภายหลง จงมการใชชอเรยกพระสทธรรมแตกตางกน เชน พทธธรรม ธรรมวนย นวงคสตถสาสน เปนตน ซงกหมายถงสงเดยวกน คอ คาสงสอนของพระพทธเจา พรหมจรรย หรอคาสงสอนของพระพทธเจานน มความงาม 3 ระดบดวยกนคอ

1. ความงามในเบองตน เรยกวา อาทกลยาณะ 2. ความงามในทามกลาง เรยกวา มชเฌกลยาณะ 3. ความงามในเบองปลาย เรยกวา ปรโยสานกลยาณะ

ดงบาลทวา “ทรงแสดงธรรมงามในเบองตน งามในทามกลาง งามในทสด ทรงประกาศพรหมจรรยพรอมทงอรรถทงพยญชนะครบบรบรณบรสทธ”38

ในอรรถถาสมนตปาสาทกา ไดอธบายความงามขยายความบาลดงกลาวไวเปนนยดงน นยทหนง

1. ความงามในเบองตน คอ บาททหนงของธรรมทแสดงเปนรปของคาถาหนง ๆ

38 วนยปฎก มหาวรรค. 1/1/1.

20

2. ความงามในทามกลาง คอ คาถาบาททสองและสาม 3. ความงามในเบองปลาย คอ คาถาบาทสดทาย คอ ท 4 39

ตวอยางของคาถาทเปนพทธพจน เชน (1) อสชฌายมลา มนตา (2) อนฏฐานมลา ฆรา

(3) มล วณณสส โกสชช (4) มลตถยา ทจจรต ฯ 40

นยทสอง 1. ความงามในเบองตน คอ ศล 2. ความงามในทามกลาง คอ สมถวปสสนาและมรรคผล 3. ความงามในเบองปลาย คอ นพพาน

นยทสาม 1. ความงามในเบองตน คอ ศลและสมาธ 2. ความงามในทามกลาง คอ วปสสนาและมรรค 3. ความงามในเบองปลาย คอ ผลและนพพาน

นยทส 1. ความงามในเบองตน เพราะการตรสรดของพระพทธเจา 2. ความงามในทามกลาง เพราะเปนธรรมทดของพระธรรม 3. ความงามในเบองปลาย เพราะการปฏบตดของพระสงฆ

นยทหา

1. ความงามในเบองตน เพราะการตรสรยงททาใหคนฟงแลวปฏบตตามนนแลวบรรลได 2. ความงามในทามกลาง เพราะการรของพระปจเจกพทธเจา 3. ความงามในเบองปลาย เพราะการรของพระสาวก

นยทหก 1. ความงามในเบองตน เพราะเมอฟงอยกสามารถขมนวรณธรรมได 2. ความงามในทามกลาง เพราะเมอปฏบตอยกนาความสขทเกดจากสมถะและวปสสนา 3. ความงามในเบองปลาย เพราะผปฏบตเชนนนแลว สาเรจผลจากการปฏบตแลว เปนผ

คงท ไมเสอมจากความด นยทเจด

1. ความงามในเบองตน เพราะความบรสทธของแดนเกดของทพง 2. ความงามในทามกลาง เพราะความบรสทธแหงประโยชน

39 สมนตปาสาทกา ภาค 1 หนา 135. 40 องคตรนกาย อฏฐกนบาต. 23/198/105; ขททกนกาย ธรรมบท. 25/47/28.

21

3. ความงามในเบองปลาย เพราะความบรสทธหมดจดแหงกจ 41 ลกษณะสาคญของพทธธรรมทจดอยในรปของพระไตรปฎก

1. ลกษณะของการนาเสนอ

1.1 วนยปฎก เปนการนาเสนอทเปนการชถงความผดหรอขอหามมใหกระทา เรยกวา อาณาเทศนา

1.2 สตตนตปฎก มลกษณะการนาเสนอเชงพรรณนาโวหาร มสาระการนาเสนอโดยมเทคนคลลา มขอเปรยบเทยบชใหเหนใหเขาใจชดขนในประเดนนน ๆ เรยกวา โวหารเทศนา

1.3 อภธรรมปฎก มลกษณะการนาเสนอถงแกนธรรมจรง ๆ ทเปนสาระสาคญ เปนองคธรรมลวน ๆ เรยกวา ปรมตถเทศนา

2. ลกษณะของการสอน

2.1 วนยปฎก เปนการสอนตามความผดทกระทา เรยกวา ยถาปราธสาสน 2.2 สตตนตปฎก เปนการสอนโดยมงถงอธยาศย อนสยและจรตของสรรพสตวเปน

สาคญ เรยกวา ยถานโลมสาสน 2.3 อภธรรมปฎก เปนการสอนตามองคธรรมเพอปลดเปลองความสาคญวา เรา ของเรา

เรยกวา ยถาธมมสาสน 3. ลกษณะของถอยคา

3.1 วนยปฎก มลกษณะของถอยคาทกลาวถงความสารวมและไมสารวมทเปนขาศกตออชฌาจาร เปนภาษาทางกฎหมาย เรยกวา สงวราสงวรกถา

3.2 สตตนตปฎก มลกษณะถวยทกลาวแสดงเพอคลายความเหนผดโดยเฉพาะความเหนผด 62 ประการ เรยกวา ทฏฐวนเวฐนกถา

3.3 อภธรรมปฎก มลกษณะถอยคาทกลาวชถงการกาหนดสงทรปธรรมและนามธรรมตามความเปนจรง เพอใหคลายความกาหนด ความโกรธ ความหลง เปนตน เรยกวา นามรปปรจเฉทกถา

4. ลกษณะทางการศกษา

4.1 วนยปฎก เปนการศกษาเกยวกบศลโดยเฉพาะ รวมมากลาวไว เรยกวา อธศลสกขา

41 สมนตปาสาทกา ภาค 1 หนา 135-136.

22

4.2 สตตนตปฎก เปนการศกษาซงมจดประสงคใหเกดความตงมน ใหมสมาธหรอเปนแนวทางการฝกสมาธ เรยกวา อธจตสกขา

4.3 อภธรรมปฎก เปนการศกษาขนสง มงใหเกดปญญาขนทาลายกเลสอนเปนเหตของความทกข เรยกวา อธปญญาสกขา

5. ลกษณะเปาหมายทวไปของแตละปฎก 5.1 วนยปฎก มงใหผศกษาอบรมละทงกเลสอยางหยาบทเปนเหตใหลวงละเมด โดยใช

ศลเปนขอกาหนด เรยกวา วตกกมปหาน 5.2 สตตนตปฎก มงใหผศกษาอบรมสามารถสลดละทงกเลสอยางกลาง ทกลมรมรบ

เราจตใจมใหสงบ โดยการใหปฏบตสมาธ เรยกวา ปรยฏฐานปหาน 5.3 อภธรรมปฎก มงใหผศกษาปฏบต ขจดกเลสทละเอยดทนอนเนองอยในขนธ

สนดาน โดยการพฒนาปญญา เรยกวา อนสยปหาน 6. ลกษณะวธการขจดกเลส

6.1 วนยปฎก จะมลกษณะการทาลายกเลสเฉพาะหนา เฉพาะองคความผด เปนครงเปนคราวเปนเรอง ๆ ไป เมอประสบเขาในแตละสถานการณ เรยกวา ตทงคปหาน

6.2 สตตนตปฎก จะมลกษณะการทาลายกเลสเปนการขมไวไมใหฟงขน หรอไมใหแสดงผลตามอานาจของกเลส เรยกวา วกขมภนปหาน

6.3 อภธรรมปฎก จะมลกษณะการทาลายกเลสถงขนเดดขาดไมเหลอ เรยกวา สมจเฉทปหาน

7. ลกษณะเปาหมายเจาะจงของแตละปฎก

7.1 วนยปฎก จะเปนเครองหาม ปองกน ละ ความเศราหมองทเกดจากการประพฤตชว 7.2 สตตนตปฎก จะเปนเครอง ปองกน ละ ความเศราหมองทเกดจากตณหา ความอยาก 7.3 อภธรรมปฎก จะเปนเครองหาม ปองกน ละ ความเศราหมองทเกดจากความเหนผด

8. อานสงสของการศกษาปฏบตตามแตละปฎก

8.1 วนยปฎก อาศยความมศลบรสทธ สามารถบรรลวชชา 3 ได 8.2 สตตนตปฎก อาศยสมาธ สามารถบรรลอภญญา 6 ได 8.3 อภธรรมปฎก อาศยปญญา สามารถบรรลปฏสมภทา 4 ได

9. โทษของการไมศกษาและไมปฏบตตามแตละปฎก

23

9.1 วนยปฎก จะทาใหเปนผทเหนสงหรอขอหามตาง ๆ วาเปนสงทไมมโทษและกลายเปนคนทศล ผดศลในทสด และทาใหไมรจกผดชอบ ชวด

9.2 สตตนตปฎก จะทาใหเปนผไมทราบอธบายหรอวตถประสงคทถกตอง สงผลใหเลาเรยนไมถกตอง คลาดเคลอนไป และกลายเปนผมความเหนผดในทสด

9.3 อภธรรมปฎก จะทาใหคดฟงซาน คดในสงทไมควรคด ทาใหมจตฟงซาน กลายเปนคนบาในทสด 42

ลกษณะตาง ๆ ของพระไตรปฎกทกลาวมาขางตนนน ทาใหทราบถงวตถประสงคของพระอรหนตเถระในอดตทไดจดพระธรรมคาสงสอนของพระพทธเจาใหเปนหมวดหม ทมงประมวลรวบรวมเนอหาของพระธรรมวนยทพระพทธเจาทรงตรสสอนเอาไวตามลกษณะของเนอหามากกวาทจะจาแนกดวยกาลเวลาทตรสแสดง พรอมทงแสดงถงโทษและอานสงสของการศกษาตามปฎกตาง ๆ เอาไวดวย ซงความสาคญของพระไตรปฎกแตละปฎกนน มลกษณะเดนจาเพาะอย อยางไรกตาม กมความเชอมโยงทเกอหนนกนและกน มทงลกษณะทปองกนสงทเปนอกศล ขจดกเลสทหยาบ อยางกลางและละเอยด พฒนาสงทเปนกศลธรรม และพฒนาคณงามความดใหยงขนตามลาดบ

42 ด สมนตปาสาทกา ภาค 1 หนา 21-25.

บทท 2

พทธธรรมกบการศกษา “ภกษทงหลาย เมอบคคลอนจะกลาวโดยกาลอนสมควรหรอไมควรกตาม

จะกลาวดวยเรองจรงหรอไมจรงกตาม จะกลาวดวยถอยคาออนหวานหรอหยาบคายกตาม

จะกลาวถอยคาประกอบดวยประโยชน หรอไมประกอบดวยประโยชนกตาม

จะมจตเมตตาหรอมโทสะในภายในกลาวกตาม

พวกเธอพงศกษาอยางนวา จตของเราจกไมแปรปรวน เราจกไมเปลงวาจาทลามก

เราจกอนเคราะห ดวยสงทเปนประโยชน เราจกมจตเมตตา ไมมโทสะภายใน

เราจกแผเมตตาจตไปถงบคคลนน และ เราจกแผเมตตาจตอนเสมอดวยแผนดน ไพบลย ใหญยง หาประมาณมได ไมมเวร ไมมพยาบาท

ไปตลอดโลก ทกทศทกทาง” 1

ในบททผานมา เราไดพดถงความแตกตางระหวางพทธศาสนากบพทธปรชญา ตลอดถงการแบงเนอหาของพทธธรรมออกเปนระดบตาง ๆ ตามลกษณะของเนอหาของพทธธรรม ซงไดยกตวอยางโดยภาพรวมของพทธธรรมทมลกษณะ 2 ประการ คอ มชเฌนธรรม และ

มชฌมาปฏปทา หรอสจธรรมและจรยธรรม และไดแสดงใหเหนถงความสมพนธของธรรมทงสองระดบวาตางกมความสมพนธกนในลกษณะเชนไรบาง นอกจากนน ยงไดพดถงเหตผลหรอเงอนไขททาใหมพทธธรรมมลกษณะทตางระดบกนโดยสงเขป

ในบทนจะไดศกษาถงพทธธรรมทเกยวของในบรบทของการศกษา ซงเมอพดถงการศกษากบพทธธรรม หรอ พทธธรรมกบการศกษา เราสามารถพจารณาได 2 ลกษณะคอ

ลกษณะทหนง เปนการพดถงพทธธรรมในลกษณะทวามแนวคดหรอแนวทางในกระบวนการศกษาไวอยางไรบาง หรอการศกษาในทศนะของพระพทธศาสนานนเปนอยางไร ในสวนน ปฏเสธไมไดทจาตองพดถงโครงสรางของกระบวนการศกษาในปจจบนเปนกรอบแลวชใหเหนถงความแตกตางของกนและกน

ลกษณะทสอง เปนการพดถงพทธธรรมในลกษณะทเปนการประยกตใชในกระบวนการศกษาในปจจบนวา สามารถนามาใชกบการศกษานนใหประสบความสาเรจไดอยางไรบาง หรอกลาวอกนยหนงกคอ มพทธธรรมขอไหน หมวดไหนบาง ทเออตอการพฒนาการศกษา เปนแรงขบเคลอนชวยใหประสบผลสาเรจในการศกษาตามความมงหมายไดหรอทจะนามาประยกตในกระบวนการเรยนการสอนนนเอง เพอใหเหนถงหลกการและวธการ ตลอดความมงหมายทาง

1 มชฌมนกาย มลปณณาสก. 12/255/267.

25

การศกษา หรอแนวความคดในทางการศกษาในทางพระพทธศาสนา เราจะพดถงลกษณะทหนงกอน

1. การศกษาในทศนะของพระพทธศาสนา 1.1 ลกษณะทวไปของการศกษาปจจบน

กอนทจะพดถงการศกษาในทศนะของพระพทธศาสนา เราจะทบทวนถงลกษณะทวไปของการศกษาในปจจบนพอสงเขป เปนทยอมรบรวมกนวา การทจะพฒนาประเทศชาตหรอสงคมใหมความเจรญรงเรองในดานตาง ๆ ตามมงหมายของการพฒนานน ตองพฒนาทมนษยของประเทศใหมความร ความสามารถในการครองตน ครองคน ครองงาน ตลอดจนการครองธรรมกอน ตวแปรสาคญในการพฒนาทรพยากรมนษยดงกลาว กคอ การศกษา ในประเทศตาง ๆ ทวโลก แตละประเทศกจะมแนวทางในการศกษาแตกตางกนออกไป ซงขนอยกบนกการศกษา หรอแมกระทงแนวนโยบายในการพฒนาประเทศ และสภาพภมประเทศทจะพฒนาทผกโยงกบเปาหมายของการพฒนาในแตละทองถนของแตละประเทศ ดงนน ในวงการการศกษา จงปรากฏมทฤษฎหรอแนวคดทางการศกษาออกมามากมาย มววฒนาการ การเปลยนแปลงทงเนอหา วธการถายทอด รวมทงการฝกอบรมผถายทอด มการจดฝกเทคนคตาง ๆ ในการสอน เพอมงถายทอดองคความรใหถงผศกษาไดเกดการเรยนรตามวตถประสงใหมากทสด

ในกระบวนการศกษาปจจบน ยงไมมแนวคดหรอทฤษฎทางการศกษาใด ทมความสมบรณทสด หากแตมนยความหมายเหมาะสมกบทองทในแตละแหงไป บางทบางแหงบางประเทศ กมงจดการศกษาเพอพฒนาคนในทศทางเดยวกนมงตอบสนองตอความตองการของประเทศในภาพรวม จนลมความเหมาะสมและความจาเปนของแตละทองถน เรยกไดวา การศกษาไมไดสอดคลองกบความตองการของทองถน หรออาจกลาวไดวา เปนแนวการศกษาเพอแยกคนในทองถนออกจากถนฐานของตวเอง หลงจากจบกระบวนการศกษาแลว ไมสามารถอยในสงคมของตนไดหรอไมสามารถจะอยรวมกบคนในทองถนของตนได หากแตมงสสงคมเมอง ซงจะดเหมอนเปนสงคมทเปนเปาหมายของแนวนโยบายทางการศกษา ทไมไดมงใหคนในทองถนนน เรยนรเรองของตวเองหรอเรยนรเพอจะอยรวมกบคนในสงคมของตนเอง

นอกจากจะเปนการใชกระบวนการศกษาแยกคนออกจากสงคมของตวเองแลว ยงสรางความแปลกแยกระหวางพอจากลก ลกจากแม แมจากลก หรอลกจากพออกดวย เรยกวา คนในครอบครวสอสารกนไมรเรองแลว ลกมองพอแมในไปอกลกษณะหนงตามความคดทตนไดรบจากการศกษา ความสมพนธระหวางพอแมลกมชองวางระหวางกนและกนเกดขน ชองวางดงกลาวเกดจากกระบวนการศกษาเปนผมอบให เทากบวา มงพฒนาคนในทหนงเพอใหไปอยในอกทหนง ซงไมใชทของตวเอง หรอกลาวไดวา เรยนรอยในสงคมทไมใชสงคมเดมของตนเอง อาจจะเหมอนคากลาวทวา “นกไมเหนฟา ปลาไมเหนนา คนไมเหนโลก” หรอถาเปนสงคมไทย กอาจจะกลาวไดวา “ตวเปนไทย แตใจเปนทาส” เปนตน

26

ทงน เปนเพราะวา สวนหนงของแนวคดทางนโยบายทางการศกษาของไทย ตงแตอดตจนถงปจจบน จะองแนบอยกบแนวความคดทางตะวนตกเปนสวนใหญ เรยกวาถาพดถงเรองการพฒนาการศกษาหรอเรองอนใดกตามแลว ไมไดอางแนวคดทางตะวนตก กจะไมมความนาเชอถอ

ไมมนาหนก ไมเปนทยอมรบ จงเปนเสมอนฝกใหคนไทยคดแบบฝรงหรอใหอยในสงคมตะวนตก

หรอมวถชวตแบบตะวนตก ทงทตนเองอยบนพนแผนดนไทยในสงคมตะวนออก โดยละเลยสงทเปนมรดกหรอภมปญญาไทยในหลาย ๆ ดานทอยคกบวถชวตเขามาตลอด ซงเปนประโยชนและเออตอการดารงชวตในแตละชมชน แตกเปนทนายนดทวา แนวนโยบายทางการศกษาไทยปจจบนหรอการศกษาแผนใหม ไดใหความสนใจเกยวกบภมปญญาทองถนมากขน ไดเปดโอกาสใหคนในทองถนมสวนรวมในการจดการศกษามากขน โดยการองอาศยรากฐานทางปรชญาการศกษาทงทางตะวนตกและตะวนออก รวมทงภมปญญาชาวบาน ผสมผสานบรณาการเขาดวยกน เพอพฒนาใหมนษยมความร เปนมนษยทสมบรณทสด

จงทาใหมองเหนไดชดวา หลงจากทอะไรตอมอะไร กาลงจะสายไปหรอปรากฏผลกระทบในแงลบมากกวาแงบวกของแนวโยบายทางศกษาแบบตะวนตก เพราะการทไมใหความสาคญแกแนวคดหรอวถประชา ในการกาหนดแนวนโยบายทางการศกษาเทาทควรจะเปน นกการศกษาปจจบน เรมมองเหนและเขาใจถงผลกระทบทเกดจากขอบกพรองในการจดการศกษา จงมความคดเหนพรองกนในการพฒนาการศกษา และรวมใจกนทจะพฒนาการศกษาในทศทางทเปนตวของตวเองมากขน

แตอยางไรกตาม ไมไดหมายความวา แนวคดทางการศกษาทางตะวนตก ไมมดเสยทเดยว

แตคาถามอยทวา แนวคดดงกลาวนน เหมาะสมกบสมคมไทยหรอไม เพยงไร แนวการพฒนาการศกษาควร เปนการพฒนาคนไทยเพอใหรจกสงคมของตนเองและอยรวมกบสงคมของเขา และเพอพฒนาสงคมของเขาใชหรอไม ตรงนตางหากทควรคานงถง ดงนน การทจะรบเอาแนวคดทางตะวนตกมาใชกบสงคมไทย เราไดตระหนกถงจดนมากนอยเพยงไร ซงไมใชเปนการเตรยมคนไทยเพอใหอยในสงคมอนทไมใชสงคมไทย

การทจะพฒนาคนไทย เพอใหอยรวมกบสงคมไทยและพฒนาสงคมไทยไมใหเกดความแตกแยก กตองคานงถงบรบทของสงคมไทยวาเปนเชนไร มลกษณะโครงสรางทางสงคมเดมเปนเชนไร ควรพฒนาใหจดไหนใหดขน แลวจงวางแนวนโยบายเพอพฒนาจดนน สงทอยากกลาวถงกคอ เราตองการคนเกงหรอคนด หรอคนททงเกงและด เทาทผานมาเราไดคนเกงมามาก แตกตองสญเสยคนดไปไมนอย แมกระทงคนทดอยแลว เมอไดเขาสกระบวนการศกษา ยงสญเสยความดของตนไป เพราะถกครอบงาจากอทธพลบางอยางทางการศกษาหรอสภาพแวดลอมในการศกษา จากเดกทมความเรยบรอย รจกถอมตน กลายเปนคนทกาวราวขาดสมมาคารวะ ไมเคารพกฎระเบยบ เปนตน สงเหลานคออะไร ในบางคน กรยามารยาทยงสคนทไรการศกษาไมได

27

ตงแตอดตจนถงปจจบนนานกวา 800 ปทสงคมไทยไดรบอทธพลจากคาสอนทาง

พระพทธศาสนา จนไมสามารถแยกออกจากวถชวตของคนไทยได ผสมผสานกลมกลนเปนอนหนงอนเดยวกน เรยกไดวา เอกลกษณของสงคมไทยกคอ พระพทธศาสนา หรอสงคมแบบพระพทธศาสนา พระพทธศาสนาสอนใหคนเปนคนด สวนหนงของคนไทยเปนคนด แตกยงมอกหลายสวนทยงสรางปญหาใหแกประเทศของตนเอง ยงมเหตการณทไมพงปรารถนาเกดขนในสงคมไทย เชน ฆาตกรรมในลกษณะตาง ๆ ซงไมนาทจะเกดขนในสงคมไทยทเปนสงคมพทธศาสนา เปนไปไดไหมวา ทผานมาเราไดละเลยทจะจดการศกษาโดยใชแนวคดทางการพฒนาในทศนะของพระพทธศาสนามาประยกตหรอบรณาการในการจดการศกษา จงเกดเหตการณเชนนนขน

ดงนน แนวนโยบายในการจดการศกษาเพอพฒนาสงคมไทยหรอคนไทยนน จงควรทจะสอดคลองกบสภาพสงคมไทย เพอใหรจกตวเองและพฒนาตวเองในแนวทางทเปนของตนเองอยแลวนนกคอ ควรใชแนวคดทางการพฒนาการศกษาตามแนวของพระพทธศาสนามาบรณาการเพอประยกตใชกบการศกษาใหมากทสด เพราะตรงนถอวาเปนการเตรยมคนไทยใหอยดวยกน ใหอยในสงคมของตวเองอยางไมรสกวามความแปลกแยกในสงคมไทยดวยกนเอง

อยางไรกตาม กไมไดหมายความวา ใหมงใชแนวคดทางพระพทธศาสนาแตเพยงอยางเดยวในการพฒนาทรพยากรมนษยใหสมบรณ โดยทละเลยไมใสใจทจะพฒนาวทยาการตาง ๆ ตามตะวนตกทมประโยชนตอสงคมใหแกคนไทย เพราะแนวความคดทางการศกษาในพระพทธศาสนานน ไมไดมงเนนพฒนาใหมความรความสามารถในทกเรอง หากแตมงเนนการพฒนาในเชงการดาเนนชวตใหเปนคนดของสงคม ใหเปนคนรรกสามคค มความกลมเกลยวกน ใหเปนคนทมความซอสตยสจรต ใหเปนคนทไมเหนแกประโยชนตว เปนตน เรยกไดวา มงฝกอบรมคนใหเปนคนด

สวนการพฒนาวทยาการหรอวชาชพในดานตาง ๆ นน กศกษาอบรมตามวทยาการนน แตกควรใหแนวทางการประกอบอาชพทสจรต ไมผดศลธรรม จารตประเพณ ตลอดกฎกตกาของสงคม กฎหมาย ระเบยบในแตละเรองของแตละพนทในแตละประเทศ หมายถงวา ควรมพทธธรรมเปนแนวทางในการดาเนนชวตและคอยเตอนใจ ควบคมพฤตกรรม และเปนแรงกระตนใหสรางสรรคความดใหยงขนไป จงควรทจะศกษาถงพทธธรรมทเกยวโยงกบการศกษาพอเปนแนวทางในการทจะนามาประยกตใชในชวตจรง หรอแมกระทงเปนแนวทางนโยบายในการจดการศกษาในอนาคตตอไป หรอเปนแนวทางในการจดกระบวนการศกษาสาหรบตวเอง

ขอพจารณาเกยวกบคาวา “ทรพยากรมนษย”

คาวา “ทรพยากรมนษย” เปนทนยมใชพดกนในปจจบน ซงเปนคาทคอนขางใหม เกดขนในชวงระยะเวลา 25-30 ป คอ เกดในชวง พ.ศ. 2508-2513 หรอ ค.ศ. 1965-1970

28

คาวา “ทรพยากร” แปลวา แหลงทรพย หรอขมทรพย จงใหความรสกในแงทวา เปนทน

หรอเปนสงทจะนามาใชเกอหนน ในลกษณะเปนเครองมอในการสงเสรมเพอความสาเรจทางดานเศรษฐกจ และกใชในดานสงคมในเวลาตอมาดวย ดงนน เมอใชคาวา “ทรพยากรมนษย” จงทาใหเรามอง “มนษย” ในลกษณะทเปนเครองมออะไรสกอยางทสมพนธกบเศรษฐกจ โดยเอามนษยมาใชเปนทรพยากรอยางหนงเหมอนกบทรพยากรอยางอน และเปนสวนประกอบในการสรางสรรคความเจรญของสงคม

แตในความเปนจรง มนษยไมใชจากดอยแคเปน “ทรพยากร” เพราะการมองมนษยเปนในฐานะเปน “ทรพยากร” เชนนน จะทาใหการมองของเราแคบลง

“มนษย” เปนชวตทมความประเสรฐ มความสาคญในตวของมนเอง และชวตนนอาจจะมความสมบรณไดแมในตวของมนเอง ไมใชเปนเพยงเครองมอหรอสวนประกอบทจะเอามาใชสรางสรรคสงอนเทานน ในประเดนน พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดแยกความหมายของคาวา

“มนษย” ออกเปน 2 ชนดวยกนคอ

1. มนษย ในฐานะทเปน “ทรพยากร” ทางดานเศรษฐกจและทางดานสงคม ในยคปจจบน

“ทรพยากรมนษย” เปนทรพยากรพเศษทมความสาคญยงกวาทรพยากรอน ๆ ทงหมด ในการสรางสรรคและพฒนาเศรษฐกจและสงคม ถาทรพยากรมนษยไมด ไมมคณภาพและประสทธภาพ

การสรางสรรคและการพฒนาเศรษฐกจและสงคม จะไมไดผล หรอไดผลไมดเทาทควรจะเปน เหตนน เราจงตองการคนทแขงแรง มสขภาพด มสตปญญา เชยวชาญในวชาการหรอวชาชพนน ๆ เปนแรงงานทมฝมอ มความประพฤตด ไมเหลวไหล รกงาน รจกรบผดชอบ ขยนหมนเพยร และอดทน

2. มนษย ในฐานะทเปน “ชวต” โดยทในตวของมนเอง สามารถทาใหเปนชวตทดงาม

สมบรณได ในความหมายน จะตองมองเปนจดหมายสงสดกวา เราจะตองพฒนามนษยใหม “ชวต” ทดงามในตวของเขาเอง เปนชวตทสมบรณ มอสรภาพ มความสขในตวเอง 2

จากการมองความหมายของมนษย เปน 2 ชนดงกลาวนน ทาใหเหนถงความหมายของ

มนษยโดยสมพนธกบการศกษา การจดการศกษาจะตองเปนการพฒนามนษยในความหมายทง 2

ชนนน พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดพดถงหนาทและเหตผลทแทจรงของการศกษาทสมพนธ

กบการพฒนามนษยโดยแยกออกเปน 2 ดานตามความหมายของมนษยทง 2 ชน คอ

1. การศกษาทาหนาทพฒนาคน สรางคนใหเปนบณฑต ผมชวตทดงาม ดาเนนชวตถกตอง

และเกอกลแกสงคม ครตองชวยใหบคคลไดพฒนาตวของเขาใหมชวตทดและเปนสมาชกท

2 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). การศกษาเพออารยธรรมทยงยน. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม. พมพครงท 3/2539.

หนา 3-5

29

สรางสรรคสงคม โดยแยกหนาทครในลกษณะเปน 2 ระดบเชนกน คอ (1) พฒนาใหเปนทรพยากร

มนษยทดอยางหนง (2) พฒนาตวคนหรอพฒนาความเปนมนษย

2. การศกษาทาหนาทดารงรกษาและถายทอดศลปวทยาการ หรอวชาการ ตลอดจน

วฒนธรรมใหแกสงคม ครทาหนาทถายทอดวชาความรหรอศลปวทยาใหแกศษย และถายทอดวชาชพหรอวชาทามาหากน ทาใหลกศษยไดความรไปทามาหาเลยงชพใหแกตนเอง เรยกวา การศกษาใหเครองมอแกบณฑตเพอนาไปใชในการดาเนนชวตและบาเพญกจแกสงคม

จะเหนวา หนาทแรกนน เปนการสรางคนใหเปนบณฑต เปนภารกจหลกของการศกษา ถาลาพงจะใหแตเครองมอเพยงอยางเดยว ยงไมเพยงพอและวางใจไมได เพราะถาใหเครองมอแกคนทไมเปนบณฑต บคคลนนอาจจะเปนโจร เปนผราย และอาจจะนาเครองมอไปใชในทางทเกดโทษ

กอความเสยหายเปนผลรายแกชวตและสงคมได การศกษาประเภททถายทอดศลปวทยา ความรความชานาญ วชาชพตาง ๆ เปนเพยงการใหเครองมอเทานน เราจะไมรสกมนคงปลอดภยไดเลย ถายงไมสามารถทาใหบคคลนนเปนบณฑตหรอคนด เพราะฉะนน จะมองขามบทบาทของการศกษาในการสรางคนใหเปนคนดหรอเปนบณฑตไมได ถาคนเปนบณฑตแลว เขากพรอมทจะนาเครองมอไปใชในทางสรางสรรค โดยนยน เราจงตองถอวา หนาทพนฐานของการศกษา คอ การสรางคนใหเปนบณฑต ชวยใหคนพฒนาชวตทดงาม เปนสมาชกทสรางสรรคสงคม

หนาททสอง เมอใหเครองมอแกบณฑตโดยการถายทอดศลปวทยาเปนอยางดแลว บณฑตนน กจะดาเนนชวตทดงามอยางไดผลด และสรางสรรคพฒนาสงคมอยางมประสทธภาพ 3

1.2 ความหมายของการศกษา คาวา “การศกษา” เปนคาทเราไดยนไดฟงมาจนชนและเปนคาทฟงแลวสามารถเขาใจได

และสอความหมายกนได ความหมายของการศกษานนมแนวคดและการใหความหมายแตกตางกนเพอมงสรางสรรคพฒนาคนในสงคม ในประเทศของตนเองตามความประสงคของแตละประเทศ

ดงนน ความหมายของการศกษา จงมมากมาย ในทน จะยกมากลาวพอเปนตวอยางเพอใหเหนแนวคด ในการพฒนาการศกษาบางแนวคด

1.2.1 ความหมายตามศพท คาวา “การศกษา” หรอ “Education” มรากศพทมาจากภาษาลาตน 2 คา คอ

3 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). การศกษาเพออารยธรรมทยงยน. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม. พมพครงท 3/2539

หนา 8-12.

30

1. คาวา “Educere” แปลวา บารง เลยง อบรม รกษา ทาใหเจรญงอกงาม (to nurture, to

rear, to raise)

2. คาวา “Educare” แปลวา ชกนา หรอดงออกมา (to lead from, to draw out)

รากศพทแรก มความหมายถงวา เปนการอบรมสงสอนใหเกดความเจรญงอกงามตามทตองการ เปนความหมายของการศกษาทใชกนอยในปจจบน

รากศพททสอง มความหมายถงวา การศกษาเปนเพยงการชกนาใหบคคลรจก และ

ตระหนกในคณสมบตทมอยในตวคนแตละคน เพอจะไดใชความสามารถทมอยตามธรรมชาตอยางเตมท 4

1.2.2 ความหมายตามนกการศกษา นกการศกษาหรอนกปรชญาการศกษา ตางกไดใหคานยามความหมาย ดงเราไดศกษาและ

ไดยนอยเสมอในวงการศกษาถงนยามของคาวา “การศกษา” มากมายหลายคานยาม กลาวไดวาคานยามความหมายของการศกษามมากพอ ๆ กบจานวนของนกการศกษา เชน “การศกษาคอชวต”

“การศกษาคอความเจรญงอกงาม” “การศกษาเปนกระบวนการทางสงคม” “การศกษาคอการเรยนร”5 “การศกษาคอการตระเตรยมการดารงชวต” “การศกษาคอการถายทอดวฒนธรรม”

“การศกษาคอการทาใหคนเจรญขน” เปนตน

ตามทศนะของเพลโต (Plato) “การศกษาคอ การทาใหผเรยนออกจากโลกของประสาท

สมผส”

รสโซ (Rousseau) นกธรรมชาตนยมชาวฝรงเศส กลาวถงการศกษาวา

“การศกษา คอ การเขาใหถงธรรมชาต เปนอนหนงอนเดยวกบธรรมชาต ชวตทเปนอนหนงอนเดยวกบธรรมชาต จะมแตความสดชน จตใจจะเปนอสระ สวางไสว มองโลกไดกวางไกล การศกษาทดตองสอดคลองกบความเปนจรงตามธรรมชาต และสามารถนาไปแกปญหาได” 6

บทเลอร (Nicholas Murray Butler) ไดใหแนวคดเกยวกบการศกษาไววา

“การศกษาเปนกระบวนการทจะกลอมเกลาจตใจของมนษย เพอสามารถอยรวมกบเชอชาต เผาพนธของตนไดอยางเปนสข และเปนกระบวนการทจะถายทอดมรดกทางสงคมแกคนในชาต”

4 สโขทยธรรมาธราช, มหาวทยาลย. เอกสารการสอนชดวชา พนฐานการศกษา (Foundations of Education). 2532

หนา 232. 5 บรรจง จนทรสา. ปรชญากบการศกษา. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2527. หนา 19. 6 สนท ศรสาแดง. พทธศาสนากบหลกการศกษา. กรงเทพฯ : นลนาราการพมพ, 2534. หนา 157-158.

31

แบรมเมลด (Theodore Brameld) ไดใหคานยามการศกษาวา

“การศกษาคอ อานาจ การศกษาเปนกระบวนการทจะถายทอดวฒนธรรมของสงคมแกผเรยน”

จอหน ดวอ (John Dewey) เปนนกการศกษาทานหนงทใหคานยามการศกษาวา

“การศกษาคอชวต การศกษานนเปนกระบวนการทางสงคมทจะชวยใหเอกตบคคลเขาใจ (Insight)

ตวเองและสงคมทตนอย” หรอ “การศกษาเปนกระบวนการทจะชวยใหคนเขาใจชวตและสงคมในปจจบน ไมใชเปนการเตรยมตวเพอชวตในอนาคต” 7

“การศกษา คอ กระบวนการเรยนรความจรงระดบตาง ๆ เพอใหเกดการเปลยนแปลงไปในทางดในตวผรเอง ในคนอนและในสงแวดลอม” 8

“การศกษา คอ การพฒนาคนใหมชวตทดงาม” 9

ถงแมวาจะมทศนะทใหคานยามการศกษาตางกนมากมายเพยงไร กใชวาคานยามอนใดอนหนงผดหรอถก ทกคานยามกลวนแตมความถกตองในตวมนเอง ซงคานยามนน เกดขนโดยวตถประสงคหรอความตองการของบคคลในตางวาระ ตางสถานการณ ทประสงคจะใหเกดขนกบทรพยากรมนษยในสงคมนน ในการพจารณาใหคานยามการศกษาดงกลาว สามารถพจารณาไดความจาเปนในฐานะตางกนของการศกษาพอสรปได 3 แนวทางคอ

1. ในฐานะเปนจดหมายปลายทางของชวต

2. ในฐานะเปนกระบวนการทางการศกษา 3. ในฐานะเปนกจกรรมประเภทหนงของสงคม

โดยสรปแลว ไมวาจะมผใหคานยามความหมายของการศกษาแตกตางกนตามจดมงหมายดงกลาวเพยงไรกตาม ความหมายของการศกษาทพอจะเหนรวมกนได กคอ ความหมายทวา “การศกษาเปนการพฒนาบคคลเพอใหบรรลเปาหมายใดเปาหมายหนง” และเปาหมายถกกาหนดขนตามคณคาทแตละคนยดถอ 10

ความหมายของการศกษา 2 แนว

1. ความหมายในแนวกวาง ถอวา

7 บรรจง จนทรสา. เรองเดยวกน. หนา 17-18. 8 แสง จนทรงาม. วธสอนของพระพทธเจา. กรงเทพ ฯ : มหามกฏราชวทาลย, 2540. หนา 1. 9 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). รงอรณของการศกษา. กรงเทพฯ : อมรนทร พรนตง กรพ, 2532. หนา 1. 10 สโขทยธรรมาธราช, มหาวทยาลย. เรองเดยวกน. หนา 232.

32

การศกษาเปนกระบวนการตอเนองตลอดชวต มปจจยหลายอยางทมอทธพลตอการหลอหลอมชวต บคลกภาพและความรสกนกคดของมนษย เปนการศกษาจากประสบการณทงมวล ซงหมายถง การศกษานอกระบบหรอการศกษานอกโรงเรยน

2. ความหมายในแนวแคบ ถอวา

การศกษาเปนการถายทอดวฒนธรรม ความรและคานยมจากคนรนหนงไปสคนอกรนหนง โดยผานสถาบนทางสงคมทมหนาทจดการศกษา เชน โรงเรยน ซงกหมายถง การศกษาในระบบนนเอง 11

ลกษณะสาคญของการศกษา การศกษามลกษณะสาคญอย 3 ประการคอ

1. การศกษา เปนการเปลยนแปลงพฤตกรรมของบคคลใหเปนไปในแนวทางทปรารถนา

2. การเปลยนแปลงพฤตกรรมน เปนไปโดยจงใจ โดยมการกาหนดจดมงหมายซงเปนสงทมคณคาสงสดไว

3. การเปลยนแปลงพฤตกรรมน กระทาเปนระบบมกระบวนการอนเหมาะสมและผานสถาบนทางสงคมทไดรบมอบหมายใหทาหนาทดานการศกษา 12

1.2.3 ความหมายของการศกษาตามทศนะทางพระพทธศาสนา คาวา “การศกษา” ในภาษาสนสกฤตใชคาวา “ศกษา” สวนภาษาบาลใชคาวา “สกขา”

แปลวา ทาใหแหง หมายถงการทากเลส หรอสงชวรายใหหายไป ตามรปศพทแลว อาจแยกออกพจารณาตามแนวพระพทธศาสนาได 2 ความหมายคอ

1. หมายถง เครองมอใหมองเหนตวเอง (สย เตน อกขตต สกขา : Self evidence) คอการ

เขาใจคณภาพของตวเอง รวาตวเองมพลง มศกยภาพแตไหนเพยงไร มความสามารถอยางไร และควรใชอยางไร เปนตน ซงกคอ การรตนเองในทก ๆ ดาน เชน ในการประกอบอาชพ ตองรวาตวเองมความร ความถนด ความสามารถในดานใดกประกอบอาชพในดานนน เปนตน การมองเหนตวเองน จะทาใหมนษยรจกตวเอง และสามารถนาตวเองเขาไปสมพนธกบสงตาง ๆ ไดอยางเหมาะสม หนาทของการศกษาตามความหมายน คอ การชวยใหคนพบตวเอง 2. หมายถง เครองมอทาใหมองเหนความจรง (สจจ เตน อกขตต สกขา : Self realization)

คอ มความเขาใจในสภาพของตนเองและสงตาง ๆ อยางแจมแจงชดเจน หรอการมองเหนความจรงตามความเปนจรง 13

11 สโขทยธรรมาธราช, มหาวทยาลย. เรองเดยวกน. หนา 232. 12 สโขทยธรรมาธราช, มหาวทยาลย. เรองเดยวกน หนา 232.233.

33

จะเหนวา พระพทธศาสนาสอนใหมนษยพยายามเขาใจธรรมชาตใหมากทสด ทงธรรมชาตทเกยวกบตวมนษยเองและธรรมชาตของสงตาง ๆ ทลอมรอบตวมนษย หรอทไปสมพนธเขา อยางเชน คาสอนเรอง ยถาภตญาณ คอ การรตามทมนเปน ไดแกตวธรรมชาตจรง ๆ นนเอง หรอแมแตคาวา “ตถาคต” กแปลวา ผไปอยางนน คอ

การไปตามทมนเปนไปหรอตามธรรมชาตนนเอง ดงนน ธาตแหงการร (พทธภาวะ) กคอ ธรรมชาตนนเอง 14

พทธทาสภกข ไดใหคานยามการศกษาไววา “คาวา สกขา หมายความวา วชโชปาทาน คอ

การถอเอาไดซงวชชา” และคาวา วชชา นน ไมไดมความหมายตามวชาทเขาใจกน หากแตเปนวชชา ทมความหมายทางพระพทธศาสนา หมายถง สามารถดบทกขได เปนหวใจสาคญและเปนความหมายทสงสดของการศกษาตามแนวพระพทธศาสนา เรยกวาเปนความรหรอวชชา ในระดบวชชา 3 หรอญาณ 3 คอ

(1) ปพเพนวาสานสสตญาณ สามารถระลกชาตปางหลงได (2) จตปปาตญาณ มองเหนการเวยนวายตายเกดของสตวได (3) อาสวกขยญาณ ทาอาสวะใหสนได 15

พทธทาสภกขไดแบงจาแนกการศกษาออกเปน 2 ประเภทตามลกษณะการศกษาทมอยทว

โลก คอ

1. การศกษาทเปนทาสของกเลส คอ

การศกษาทเปนไปตามอานาจแหงกเลสของคนทจดการศกษา หรอคนทศกษาเองกศกษาตามใจชอบ ตามกเลสของตนเอง บางทกกลายเปนคนเหนแกตวเพราะการศกษานนเอง 16

เชน บาวฒ บาสถาบน บาเกยรตยศ เปนตน ทาใหเกดปญหาตามมามากมาย เปนตนวา ทาใหเกดการวดคณคาของมนษยดวยการกน ดวยการศกษา กอใหเกดชนชนในสงคม มการดถกเหยยดหยามกน การศกษาในลกษณะทวาน จงเปนไปเพอสรางปญหามากกวาเพอแกปญหา หรอเปนไปเพอสรางปญหามากวาสรางภมปญญา 17

13 สนท ศรสาแดง. พทธศาสนากบหลกการศกษา. กรงเทพฯ : นลนาราการพมพ, 2534. หนา 153. 14 สนท ศรสาแดง. เรองเดยวกน. หนา 159. 15 พทธทาสภกข. การศกษาสมบรณแบบ. กรงเทพ : สานกพมพสขภาพใจ, 2518. หนา 23-33. 16 พทธทาสภกข. เรองเดยวกน. หนา 29. 17 สนท ศรสาแดง. อางแลว. หนา 160.

34

2. การศกษาทไมเปนทาสของกเลส คอ

การศกษาทสอนใหคนรจกบงคบกเลส บงคบตว ไมเหนแกตว เปนสภาพบรษทไมมความเลวทรามในการประพฤตปฏบต18 เปนการศกษาเพอยกระดบจตของมนษยใหสงขน คอตอง

อยในระดบทฝกแลว เปนระดบทเปนมาตรฐานขนตาสดของของผมจตใจสง ไมอยในระดบการเรยนร ทถอวาเปนระดบธรรมดาและเปนเพยงการรตามตาราเทานน นอกเหนอจากนน ตองพฒนาจตใจไปสขนทละความเหนแกตว เพอใหบรรลเปาหมายคอ มนษยไดรบสงทดทสดเทาทมนษยควรจะได 19

พทธทาสภกข ยงกลาวอกวา “การศกษา คอ การขจดเสยซงสญชาตญาณอยางสตว”

(Animal instinct) หมายถง การทาลายเสยซงความรสกทเปนคณคาชนตา อนไดแก กน กาม และ

เกยรต หรอคณสมบตรวมทคนและสตวมเหมอนกน คอการกน การสบพนธ การปองกนอนตรายหรอการหนภย และการแสวงหาความเของเปนตน

พทธทาสภกข มไดคดคานสงเหลาน แตทานเสนอวา ในการเขาไปเกยวของกบสงเหลานนน ควรใหดาเนนไปในลกษณะเปนทางสายกลาง การศกษาตามแนวของทานกคอ การศกษาทสอนคนใหทาอะไร ๆ เปนไปตามธรรมชาต เชน กนแตพอด (ไมกกตน ไมกนทงกนขวาง ไมกน

คณคาเทยม) สบพนธแตพอด (สบพนธเพอสรางมนษย ไมใชสนองตณหา) เกยรตยศชอเสยง กควร

ใหเกดในลกษณะทดงามและชอบธรรมและไมยดตดในเกยรตยศชอเสยงนน เปนตน

การศกษาตามแนวพทธทาสภกข จงหมายถง การสรางใหคนเปนมนษยทสมบรณ กลาวคอ

ใหเปนผมใจสง จนพนจากอานาจความเหนแกตว การศกษาทถกตองตามแนวของพทธทาสภกข กคอ การศกษาทไมเปนไปเพอเพมความเหนแกตวใหแกมนษย แตตองลดความเหนแกตวของมนษยลงใหไดมากทสด 20

ขอพจารณาเกยวกบคาวา “การศกษา”

คาวา “การศกษา” หลายคนคงมความเขาใจตรงกนวา เปนเพยงการเลาเรยนสงใดสงหนงแลวยงไมไดนามาใชใหเกดผลขน ความหมายเชนทวาน เปนความหมายทคนไทยนามาใชคกบการปฏบต ถาศกษากหมายความวา เลาเรยน ยงไมไดทา เมอปฏบตกคอนาเอาสงทศกษานนมาลงมอทา ความเขาใจดงกลาวน พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) กลาววา เปนความเขาใจทไมถกตอง ทานให

เหตผลอธบายเพมเตมวา คาวา ศกษา นน เดมไมไดคกบการปฏบต คาทมาคกบปฏบต ทบอกวาเปนเพยงความรทเลาเรยนรบฟงมานน เรยกวา ปรยต คาทคกบปฏบต คอ ปรยต

18 พทธทาสภกข. อางแลว. หนา 29-30. 19 สนท ศรสาแดง. อางแลว. หนา 160. 20 สนท ศรสาแดง. อางแลว. หนา 159.

35

การศกษาเดมนน มความหมายกวาง ตงแตเรยนรไปจนกระทงฝกหด ลงมอปฏบต ฝกหดเพอทาใหเปนและทงหมดตลอดกระบวนการนน เรยกวา การศกษา ทานยงกลาวอกวา อาจจะเปนไปไดวา ในสมยหลง ๆ น การศกษาไดเนนในดานการเลาเรยนหนงสอ อานตาราหรอคมภรมากไป ความหมายของการศกษากเลยแคบลง เหลอเปนเพยงการเลาเรยนตาราไป จงเปนไดแตปรยตอยางเดยว ซงความจรงแลว คาวา การศกษา นน มความหมายครอบคลมทงปรยตและปฏบต 21

1.3 เปาหมายของการศกษา

ในพระพทธศาสนานน มงพฒนามนษยใหมคณภาพชวตทด มนษยนนมเหตผล มสตปญญา มอารมณและมรางกาย ระบบการศกษาทมเปาหมายชดเจนสมบรณ จะตองจดการศกษาเพอพฒนาทงในแงของสตปญญา เหตผล อารมณและรางกายของผเรยน รวมถงการดาเนนชวตรวมกบสงคมของตนเองได สนท ศรสาแดง ไดตงประเดนเพอการศกษาวเคราะหถงเปาหมายของการศกษาจากมองมมของพระพทธศาสนาไวดงน 22

1. เปาหมายดานการดารงชพ (livelihood)

การดารงชวตเปนเรองสาคญพนฐานทพทธศาสนา ไดใหความสาคญในขอน ในฐานะเปนกระบวนการตอเนองตลอดชวต

ในการใหอปสมบทกลบตร อปชฌายจะสอนเกยวกบการดารงชพแบบพระนนตองอาศยการบณฑบาต ตองขยนบณฑบาตเลยงชพตลอดชวต

ในอรยมรรคมองค 8 ประการ อนเปนทางดาเนนชวตของอารยชน ไดแสดงหลกการ

ดาเนนชวตวา จะตองเปนสมมาชพ (สมมาอาชวะ) ไวในขอท 6 หลกนสงเสรมอาชพถกตองทก

อยาง และปฏเสธอาชพทจรต (มจฉาชพ) ทงปวง รวมถงอาชพทขดตอความสงบเรยบรอยและ

ศลธรรมอนด เชน การคาขายทมชอบธรรม 5 ประการ คอ 1) คาอาวธสงคราม 2) คามนษย 3) คา

เนอสตว 4) คาของมนเมา 5) คายาพษ 23

21 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ปฏบตธรรมใหถกทาง. กรงเทพฯ : สหธรรมก, พมพครงท 32/2538. หนา 8-9. 22 สนท ศรสาแดง. เรองเดยวกน. หนา 2-9. 23 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/177/233.

36

2. เปาหมายดานการพฒนาบคลกภาพ (Development of Personality)

การพฒนาบคลกภาพใหสมดล เปนความจาเปนตอการครองชวตทงสวนตวและในทางสงคม ปราศจากเรองน บคคลไมสามารถกอใหเกดความสขแกตวเองและไมอาจประสบความสาเรจในชวต พระพทธศาสนา สอนหลกการพฒนาบคลกภาพไวอยางดยง เชน หลกสปปรสธรรม 7

ประการ24 หลกวาดวยอนสยทเปนสาเหตใหแสดงพฤตกรรมอนไมพงปรารถนาเปนเหตใหเสย

บคลกภาพ 25 หลกวาดวยความเกยวของสมพนธกบบคคลระดบตาง ๆ (ทศ 6) 26 และหลกเวสารช

ชกรณธรรม 5 27เปนตน

3. เปาหมายดานพฒนาสตปญญา (Intellectual Development)

มนษยตางจากสตวอนในดานสตปญญา ดวยสตปญญานเองทาใหมนษยสามารถพฒนาได และใชความรเพออยรวมกบธรรมชาต สามารถปรบตวเขากบธรรมชาตได พระพทธศาสนามคาสอนทสงเสรมสตปญญาในทกดาน ไมวาจะเปนสชาตปญญา นปากปญญา หรอวปสสนาปญญา สชาตปญญา เปนสงทไมอาจพฒนาใหดกวาได เพราะเกดมสาเรจดวยอานภาพหรออทธพลของกรรมเกา สวนนปากปญญา หมายถงปญญาหรอความรทใชดารงชพ เกดจากการขวนขวายศกษาเลาเรยนจนมความร ความชานาญเปนตวนาในการทางานทกอยาง และเปนความรทใชในการบรหาร 28 ตงแตระดบความรพนฐาน ไปถงระดบเชยวชาญในสาขาวชานน ๆ

4. เปาหมายในการพฒนาดานรางกาย (Physical Development)

ในการดาเนนชวตหรอในการพยายามตอสเพอความอยรอด จะตองมรางกายสมบรณ และเขงแรง ปราศจากรางกายทแขงแรง เราไมอาจมชวตอยอยางสขสบายหรอไดรบสงทปรารถนาได พระพทธศาสนา กลาวถง สปปายะ 4 ประการ อนเปนเหตเบองตนของความสข คอ

1. เสนาสนสปปายะ ทอยอาศยสะดวกสบาย ปราศจากแหลงเพาะเชอโรค มอากาศถายเท

ไดด ไมพลกพลานดวยผคน

2 อาหารสปปายะ มอาหารทเปนสปปายะ บรโภคแลวไมเกดโทษ ไมเกดโรคภยไขเจบ ม

อาหารอดมสมบรณ 3. บคคลสปปายะ ไดอยรวมกบคนด มระเบยบ มคณธรรม เปนกลยาณมตร และ

24 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/331/264. 25 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/337/266. 26 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/198-204/202-206. 27 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/101/144. 28 วสทธมรรค ภาค 1 หนา 4.

37

4. ธรรมสปปายะ ประพฤตธรรมทชวยใหจตใจเบกบานถกกบจรตของตนเอง

ในอนายสสสตร พระพทธองคตรสถงเหตททาใหอายสนไว 5 ประการคอ

1. สรางเรองความทกขกายและทกขใจใหแกตนเอง

2. ไมรจกพอใจในการแสวงหาความสข

3. กนของยอยยาก และแสลงตอสขภาพ

4. เสยความประพฤต ชอบฆาสตว ฯลฯ ดมนาเมา เปนตน

5. ชอบเทยวในทไมควรไป ไปแลวเสยงโรคเสยงภย

และไดตรสเหตตรงกนขามวา เปนตนเหตของความเปนผมอายยน 29

ในอปฏฐากสตร พระพทธองคตรสลกษณะของคนไขทพยาบาลใหหายยากไว 5 ประการ

คอ

1. ฝนคาสงหมอ

2. ไมรจกพอดในสงทสบาย (ชอบของแสลง)

3. ไมยอมกนยา

4. ไมบอกอาการไขตามความจรง หรอไมยอมใหตรวจรางกาย

5. ไมอดทนตอทกขเวทนา 30

5. เปาหมายในดานการพฒนาศลธรรม (Moral Development)

คณคาทางศลธรรมและจรยธรรม เปนสงสาคญในชวตมนษย ทกคนสามารถฝกฝนตนเอง ใหเปนคนมอปนสยทดได ความสาเรจทกดานตองอาศยมคณสมบตดานศลธรรม จรยธรรม และตองอาศยการเคารพกฎทางศลธรรม ในการจดการศกษา สงทตองคานงถงคอ เพอประโยชนแกการอยรวมกนอยางสนตสข พระพทธองคตรสสอนหลกการอยรวมกนไวในสงคาลกสตร วา ผเจรญแลวควรละเวนกรรมกเลส 4 ไมกระทาความชวโดยฐานะ 4 ไมเดนสปากกาทางแหงความ

เสอม 6 เมอเขาปราศจากความชว 14 ประการแลว เปนผปกปดทศ 6 ชอวาปฏบตเพอชยชนะใน

โลกทง 2 เมอตายไปกจะเขาถงสคต 31

การพฒนาดานจรยธรรม ใหกระทาโดยการเรมตนคดในสงทดงาม ดงทตรสสอนไวในสลเลขสตร วา เพยงแตคดในเรองทด ยงมคณคามาก จงไมจาตองกลาวถงการลงมอทาดวยการดวยวาจา ฉะนน ควรคดวา แมคนอนเบยดเบยนเรา เรากจะไมเบยดเบยนเขา ไมแกปญหาโดยเอาสง

29 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/125-6. 30 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/123. 31 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11 / 174-205.

38

สกปรกชาระสงสกปรก จะทาใหสกปรกมากขนและตรสวา คนทจมลงไปในหลม จะอมคนทจมลงดวยกนขนมาไมได 32

6. เปาหมายในดานพฒนาความรสกซาบซงในศลปะ (Aesthetic Development)

ในฐานะเปนสตวโลกมชวต มนษยมไดพงพอใจเฉพาะเรองททาใหมชวตอยรอดเทานน สงประจกษชดอยกคอ มนษยยงแสวงสงเหนอกวาความมชวตรอด และแสวงหาสงจาเปนมใชเฉพาะดานอตถประโยชนอยางเดยว หากยงสนใจแสวงหาสงทเปนความงามดวย พระพทธศาสนาเอง กไมไดทอดทงในการสงเสรม พราสอนใหมความสนใจในดานสนทรย หรอโลกแหงความงาม โลกแหงศลปะ ดงทพระองคทรงยกยองพระอานนทวา เปนผเลศดานงานศลปะทออกแบบจวรเชนทเหนกนอยในปจจบน ในขณะเดยวกนงานชางประเภทตาง ๆ อนไมมโทษ ถอเปนมงคล เชน ชางแกว ชางทอง เปนตน ถอวาเปนสงทสามารถสาเรจประโยชนไดทงนน 33

7. เปาหมายดานการพฒนาวญญาณ (Spiritual Development)

พระพทธศาสนา มงสงเสรมพฒนาวญญาณของมนษยใหสงขน ประณตขน ดวยตระหนกถงขอทวา มนษยมวญญาณธาต (Spiritual Element) ธาตร เปนเหตใหสามารถพฒนาไดสงกวา

สตวโลกชนดอน สามารถทรบรและเขาใจสงทเปนนามธรรมได คาสอนในพระพทธศาสนาเกอบจะทงหมดมงเพอทจะพฒนาวญญาณธาตของมนษยน

8. เปาหมายในดานพฒนาดานการเมองการปกครอง ในดานการปกครอง พระพทธศาสนาไมเนนตวบคคล และไมเนนทระบบ แตเนนทจรยธรรมทางการเมอง (Political Codes) ดวยเหตทการเมองเปนเรองของการไดมาและการใช

อานาจ หากการไดและการใชอานาจนน ปราศจากจรยธรรมไมวาการไดและการใชโดยบคคลใด

หรอโดยระบบใด ยอมกออนตรายหายนะ ดวยเหตวามนษยทกคนยงมอคต มความประพฤตออนไหว ไมเสมอตนเสมอปลาย เปนไปตามอานาจของความรกความเกลยด ความกลว และความหลง จงตองใชจรยธรรม ควบคมบคคล เพอรกษาระบบไว ดงทพระพทธองคตรสวา “เทพเจากด พระตถาคตกด มองเหนบคคล (นกปกครอง) ประพฤตออนไหวงายไมเสมอภาค ดวยเหตนน

ผปกครอง ดวยระบบอตตาธปไตย จะตองมสตควบคม ผปกครองดวยระบบประชาธปไตย ตองม

32 มชฌมนกาย มลปณณาสก. 12/104-108 33 มงคลตถทปน ภาค ขอ 141/161. สาธ โข สปปก นาม อป ยาทสกทส.

39

ความร และมการตรวจสอบเพงพนจ (ฌาย) ผปกครองดวยระบบธรรมาธปไตย จะตองยด

หลกธรรมตามความเหมาะสมสาหรบแตละเรอง” 34

จากเปาหมายของการศกษาทง 8 ประการดงกลาวนน จะเหนไดวา พระพทธศาสนานน ได

ใหความสาคญรอบดาน มไดมองเพยงจดใดจดหนงทตองการพฒนา เพยงแตเหนวา การศกษาทมงพฒนาดานอาชพหรอการประกอบอาชพในดานตาง ๆ ในการดาเนนชวตนน กมศาสตรเฉพาะทางดานนน ๆ ไดจดการศกษากนอยแลว ดงนน เปาหมายการศกษาในพระพทธศาสนา จงมไดมงไปสการพฒนาอาชพในลกษณะดงกลาว หากแตมงพฒนาคณธรรมเพอยกระดบจตใจหรอพฒนาคณธรรมในการประกอบอาชพนนใหเปนไปโดยความสจรต ยตธรรม ไมสรางความเดอดรอนใหแกตนเองและสงคม

อยางไรกตาม โดยสรปแลว เปาหมายของการศกษาในพระพทธศาสนา ม 3 ความมงหมาย

ดวยกน คอ

1. เปาหมายในปจจบนชาต หมายถง การมงถงประโยชนทมนษยพงมพงไดในชวตประจาวน หรอในการดาเนนชวตหนงโดยชอบธรรม เรยกวา ประโยชนในปจจบน เชน ปจจย 4 หรอแมกระทง ลาภ ยศ สรรเสรญ

ความสข อาย วรรณะ พละ เหลานเปนตน รวมทงแนวทางหรอคณธรรมทจะทาใหไดซงสงทพงมเหลานนมาดวย เปนประโยชนทเรยกวา มนษยสมบต

2. เปาหมายในอนาคตชาต หมายถง การมงถงประโยชนในอนาคต ซงมความหมายรวมถงอนาคตอนใกล และไกล

จนขามพนจากโลกนไปสโลกเบองหนา ดวยพระพทธศาสนาเชอวา ในโลกหนามอยจรง การดารงชวตในโลกน จงไมใชหวงเพยงสนสดในโลกน แตไดเสนอแนวทางทจะไปสโลกหนา ซงหมายถงภพภมทดกวา มความสขทประณตกวาในโลกน เรยกวา ประโยชนในภพหนา เปนสวรรคสมบต เปนผลของความดงาม ทกระทาไวเมอยงมชวตอยในโลกมนษย

3. เปาหมายสงสด

หมายถง การมงใหเกดประโยชนสงสดแกมนษยชาต ทเปนประโยชนทดกวาประโยชนทงสองอยางขางตน ประโยชนทวากคอ ภาวะทปราศจากความทกขเพราะสนเหตททาใหเกดความ

34 องคตรนกาย ตกนบาต. 20/ 21

40

ทกขแลว มจตใจทเปนอสระจากเครองพนธนาการทงปวง ซงสามารถเขาถงและไดรบประโยชนสงสดนทงในโลกนและโลกหนา หมายถงวา มนษยสามารถทจะบรรลนพพานสมบตในโลกน หรอถายงไมบรรลไดในโลกน กสามารถไปบรรลไดในโลกหนา ถายงปฏบตตามแนวทางแหงลถงความหลดพนดงกลาวอย

1.4 หลกการทวไปของการศกษาในทศนะของพระพทธศาสนา 35

1. การศกษาจะตองเปนหลกของการดาเนนชวต ไมใชเรยนรฝกหดแคเทาทจาเปนพอดารงชวตอยได แตตองศกษาพฒนาตนยงขนตลอดเวลา

2. การศกษาจะตองชวยใหมนษยอยไดอยางดทสดในสภาพของสงคมหรอโลกทเปนโลกาภวตน ใหมความสามารถในการปรบตว ไมใชเลยนแบบ เพราะการปรบตวนน ตองเขาใจถงผลดและผลเสยกอน

3. การศกษาจะตองใหความสาคญแกองคประกอบตาง ๆ โดยเฉพาะองคประกอบทสาคญคอ ตวมนษย วฒนธรรม ฯลฯ

4. การศกษาจะตองสรางคณสมบตหรอความสามารถในการสอใหคนอนเขาใจ และสามารถนาขาวสารขอมลและความรมาเชอมโยงสรางสรรคองคความรใหม ตลอดจนสามารถชแจงชกจงใหผอนเหนคลอยตาม

5. การศกษาจะตองใหความสาคญในการรจกใชอายตนะใหไดประโยชน ไมเกดโทษ

เรยกวา ดเปนและฟงเปน เปนตน

6. การศกษาจะตองพฒนามนษยใหมความสามารถในการคดเปน สามารถสรรหาประโยชนสงสดไดจากสงแวดลอมทเลวทสดได

7. การศกษาจะตองพฒนามนษยใหมดลยภาพในการสมพนธกบวตถ จะตองมทงการไดและการให

8. การศกษาจะตองแกปญหาเรอง “ทฐ” ของมนษยทตงอยบนฐานของความคดทจะพชตธรรมชาตและความเชอวาความสขอยทการเสพวตถ โดยแกลกลงไปถงแนวความคดและความเชอทอยเบองหลงอารยธรรมทงหมด

1.5 ระบบการศกษาในทศนะของพระพทธศาสนา โดยหลกการดงกลาวขางตน ซงเทากบเปนการนาเสนอแนวคดในการจดระบบการศกษาเพอพฒนาทรพยากรมนษย ทไมใชเปนแคเพยงทรพยากรเทานน หากแตเปนพฒนามนษยโดยองค

35 สรปความจากการศกษาเพออารยธรรมทยงยน. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). มลนธพทธธรรม. 3/2539. หนา 16-

116.

41

รวม ใหถงชวตจตใจของมนษย ใหเขาเปนตวของเขาเอง มอสรภาพ เปนชวตทดงาม มสนตและความสขในตว โดยการนาหลกคาสอนทางศาสนามาเปนหลกในการจดการศกษา ระบบการศกษาทครบถวน มดลยภาพเปนองครวมนน จะตองเปนการพฒนาทไปพรอมกนหมด พระพทธศาสนาถอวา ในการเปนอยของมนษยนน ชวตทด คอ ชวตแหงการศกษา เพราะชวตของมนษยนน โดยธรรมชาตเปนการศกษาอยแลว หรออยไดดวยการศกษา มนษยจะตองศกษาพฒนาตวเองไปจนกวาจะมชวตทดงามโดยสมบรณ จนเปนชวตทอยดวยปญญา ทเรยกวาเปนชวตประเสรฐ เปนอเสขะ หรออเสกขะ คอ ผไมตองศกษาอกตอไป ไดแก พระอรหนตเทานนทจบการศกษา เปนผพนจากภาระหนาทในการศกษา โดยนยน การศกษาจงแยกออกเปน 3 ดานของการดาเนนชวต ซงครอบคลมการเปนอย

ของมนษยทงหมด และการศกษา 3 ดานนน จะตองพฒนาไปพรอมกน เปนองครวม อยางมดลย

ภาพ คอ

1. ดานพฤตกรรม เรยกวา ศล

2. ดานจตใจ เรยกวา สมาธ 3. ดานปญญา เรยกวา ปญญา

1. ดานพฤตกรรม (ศล) สวนสาคญทควรเนน คอ

1.1 พฤตกรรมในความสมพนธกบสงแวดลอมทางกายภาพหรอโลกแหงวตถ (กาย

ภาวนา) โดยเฉพาะ คอ

1.1.1 การใชอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ในการรบร โดยไมเกดโทษกอผลเสยหาย แตไดผลด สงเสรมคณภาพชวตและการฝกอนทรยใหมประสทธภาพในการใชงานใหดเปน ฟงเปน เปนตน ไดแก หลกอนทรยสงวร 36

36 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/435/329 :-

“พจารณาโดยแยบคายแลว เปนผสารวมดวยการสารวมจกขนทรย ซงเมอเธอไมสารวม พงเปนเหตใหอาสวะททาความคบแคนและความเรารอนเกดขน เมอเธอสารวมอยอาสวะเหลานน ททาความคบแคนและความเรารอนยอมไมมแกเธอ ดวยประการอยางน

พจารณาโดยแยบคายแลว เปนผสารวมดวยการสารวมโสตนทรย ... ฆานนทรย ... ชวหนทรย ... กายนทรย ...

พจารณาโดยแยบคายแลว เปนผสารวมดวยการสารวมมนนทรย ซงเมอเธอไมสารวม พงเปนเหตใหอาสวะททาความคบแคนและความเรารอนเกดขน เมอเธอสารวมอย อาสวะเหลานน ททาความคบแคนและความเรารอนยอมไมมแกเธอ ดวยประการอยางน ”

และใน อภธรรมปฎก ธาตกถา. 36/158/589. :-

“บคคลมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย เปนไฉน

42

1.1.2 การเสพบรโภคปจจย 4 และใชประโยชนจากวตถอปกรณตาง ๆ รวมทง

เทคโนโลย ดวยปญญาทรเขาใจ มงคณคาทแทจรง ใหไดคณภาพชวต

และสงเสรมการพฒนาชวต ไมหลงถกหลอกไปดวยคณคาเทยม ตามคา นยมฟงเฟอ โกเก ททาใหบรโภคมาก แตเสยคณภาพชวต เรยกงาย ๆ วา กนเปน บรโภคเปน ใชเปน เรมดวยการกนพอด ไดแก หลกโภชเน -

มตตญตา 37 และปจจยสนนสตศล 38

1.2 พฤตกรรมในการสมพนธกบสงแวดลอมทางสงคมและโลกแหงชวต (ศล

ภาวนา)

บคคลบางคนในโลกน เหนรปดวยตา เปนผไมถอเอาซงนมต เปนผไมถอเอาซงอนพยญชนะ อกศลธรรมทงหลายอน

ลามก คออภชฌาและโทมนส พงซานไปตามบคคลผไมสารวมอนทรยคอจกษนอย เพราะการไมสารวมอนทรยคอจกษใดเปนเหต ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรยคอจกษนน ยอมรกษาอนทรยคอจกษ ยอมถงความสารวมอนทรยคอจกษ

ฟงเสยงดวยห ฯลฯ สดกลนดวยจมก ฯลฯ ลมรสดวยลน ฯลฯ ถกตองโผฏฐพพะดวยกาย ฯลฯ

รธรรมารมณดวยใจ ไมเปนผถอเอาซงนมต ไมเปนผถอเอาซงอนพยญชนะ อกศลธรรมทงหลายอนลามก คออภชฌาและโทมนส พงซานไปตามบคคลผไมสารวมอนทรยคอใจนอย เพราะความไมสารวมอนทรยคอใจใดเปนเหต ยอมปฏบตเพอสารวมอนทรยคอใจนน ยอมรกษาอนทรยคอใจ ยอมถงความสารวมอนทรยคอใจ

การคมครอง การปกครอง การรกษา การสารวมอนทรยทง ๖ เหลานใด นเรยกวา ความเปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย บคคลผประกอบแลวดวยความเปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย นชอวา เปนผมทวารอนคมครองแลวในอนทรยทงหลาย”

37 อภธรรมปฎก สงคณ. 34/335/863, อภธรรมปฎก วภงค. 35/335/608, อภธรรมปฎก ธาตกถา. 36/159/589. :-

“บคคลผรจกประมาณในโภชนะ เปนไฉน ? บคคลบางคนในโลกน พจารณาโดยแยบคายแลวบรโภคอาหาร ไมบรโภคเพอจะ

เลน ไมบรโภคเพอมวเมา ไมบรโภคเพอประดบ ไมบรโภคเพอตกแตงประเทองผว บรโภคเพยงเพอความตงอยแหงกายน เพอใหกายเปนไป เพอจะกาจดความเบยดเบยนลาบาก คอ ความหวอาหารเสย เพอจะอนเคราะหพรหมจรรย ดวยคดวา “ดวยการเสพเฉพาะอาหารน เราจกกาจดเวทนาเกาเสย ไมใหเวทนาใหมเกดขนดวย ความทกายจกเปนไปไดนานจกมแกเรา ความเปนผไมมโทษ ความอยสบายดวย จกมแกเรา” ความเปนผสนโดษ ความเปนผรจกประมาณในโภชนะนน ความพจารณาในโภชนะนนอนใด นเรยกวา ความเปนผรจกประมาณในโภชนะ บคคลผประกอบแลวดวยความเปนผรจกประมาณในโภชนะ นชอวา เปนผรจกประมาณในโภชนะ”

38 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/435/329 :- “…พจารณาโดยแยบคายแลว ยอมเสพจวรเพยงเพอปองกนหนาว รอน

เหลอบ ยง ลม แดดและสมผสแหงสตวเลอยคลาน เพยงเพอปกปดอวยวะทนาละอาย พจารณาโดยแยบคายแลว ยอมเสพบณฑบาต

มใชเพอเลน มใชเพอมวเมา มใชเพอประดบ มใชเพอตบแตง เพยงเพอความดารงอย เพอความเปนไปแหงกายน เพอบรรเทาความหว

เพออนเคราะหพรหมจรรย ดวยคดวา เราจะบรรเทาเวทนาเกาเสย จกไมใหเวทนาใหมเกดขน ความเปนไปแหงรางกายจกมแกเรา ความไมมโทษ และความอยสบายจกมแกเรา ดวยการเสพบณฑบาตน

พจารณาโดยแยบคายแลว ยอมเสพเสนาสนะ เพยงเพอปองกนหนาว รอน เหลอบ ยง ลม แดด และสมผสแหงสตวเลอยคลาน เพยงเพอบรรเทาอนตรายทเกดจากฤด และยนดในการหลกออกเรน

พจารณาโดยแยบคายแลว ยอมเสพคลานปจจยเภสชบรขาร เพยงเพอบรรเทาเวทนาทเกดจากอาพาธตางๆ ซงเกดขนแลว

เพอไมมความเจบไขเปนทสด

ดกรภกษทงหลาย เมอภกษไมเสพอย อาสวะททาความคบแคนและความเรารอนพงเกดขน เมอเธอเสพอย อาสวะเหลานนททาความคบแคนและความเรารอน ยอมไมมแกเธอ ดวยประการอยางน”

43

1.2.1 การอยรวมสงคม โดยไมเบยดเบยนกอความเดอดรอน หรอเวรภย แตรจกมความสมพนธทดกบเพอนมนษยอยางชวยเหลอเกอกลกน อยางนอยดารงตนอยในขอบเขตแหงศล 5 39

1.2.2 รกษากตกาสงคม กฎเกณฑ หรอกฎหมาย ระเบยบแบบแผน คอ วนยแมบทแหงชมชนหรอสงคมของตน และวฒนธรรม รวมทงสงทเรยกวา จรรยาบรรณตาง ๆ

1.2.3 ทาน คอ การให การเผอแผแบงปน ชวยเหลอ ปลดเปลองความทกขของเพอนมนษย ใหความสข และสงเสรมการสรางสรรคสงดงาม

1.2.4 การประพฤตเกอกลแกชวตอน ๆ ทงสตว มนษยและพชพนธ เชน การรวมสรางรกษาเขตอภยทาน นวาปสถาน การปลกสวน ปลกปา และสรางแหลงนา เปนตน

1.3 พฤตกรรมในดานอาชวะ คอ การทามาหาเลยงชพ (ศลภาวนาดาน

สมมาอาชวะ) โดยมศลปวทยา วชาชพ ทฝกไวอยางด มความชานชานาญทจะ

ปฏบตใหไดผลและเปนสมมาชพ ซงมลกษณะสาคญ คอ

1.3.1 ไมเปนไปเพอความเบยดเบยน ไมกอความเดอดรอนแกผอน หรอกอผลเสยหายตอสงคม

1.3.2 เปนเครองแกปญหาชวตหรอสงคม เปนไปเพอสรางสรรค ทาใหเกดประโยชนเกอกล

1.3.3 เออตอการพฒนาชวตของตนไมทาชวตใหตกตาหรอทาลายคณคาของความเปนมนษย หรอทาใหเสอมจากคณความด

2. ดานจตใจ (สมาธ) ซงแยกออกไดดงน (สภาพจตทดทกอยาง มสมาธเปนฐานทตง)

2.1 คณภาพจต ไดแก คณธรรมความดงามตาง ๆ เชน เมตตา กรณา กตญกตเวทตา คารวะ หรโอตตปปะ ฯลฯ ซงหลอเลยงจตใจใหงอกงาม และเปนพนฐานของพฤตกรรมทดงาม

2.2 สมรรถภาพจต ไดแก ความสามารถ เขมแขง มนคง มประสทธภาพของจต เชน

ฉนทะ (ความใฝร ใฝด ใฝทา) ความเพยร (วรยะ) ความขยน (อตสาหะ) ความ

อดทน (ขนต) ความระลก นกทน ตนตว ควบคมตนได (สต) ความตงมน แนวแน

39 ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค. 31/66/91 :- “ศล ๕ คอ การละปาณาตบาต อทนนาทาน กาเมสมจฉาจาร มสาวาท ป

สณาวาจา ผรสวาจา สมผปปลาปะ อภชฌา พยาบาท มจฉาทฐ ฯลฯ เมอทาใหแจงซงธรรมทควรทาใหแจง ชอวายอมศกษา”

44

ใส สงบ อยตวของจต (สมาธ) รวมทงความไมประมาท เปนตน ททาใหกาวหนา

มนคงในพฤตกรรมทดงามและพรอมทจะใชปญญา 2.3 สขภาพจต ไดแก สภาพจตทปราศจากความขนมว เศราหมอง เรารอน เปนตน แต

สดชน เอบอม ราเรง เบกบาน ผอนคลาย ผองใส เปนสข ซงสงผลตอสขภาพกาย

และทาใหพฤตกรรมทดงามมความมนคง สอดคลองกลมกลน

ในระบบการศกษาเพอพฒนาในดานจตใจน ขอยกตวอยางในการสอนของพระพทธเจา เรอง “ถอยคาทคนอนจะพงกลาว 5 ประการ” เพอใหเหนถงวธในการพฒนาฝกอบรมจตใจเพอให

คลายความเศราหมองจตทจะพงเกดขนได และเพอใหมสขภาพทดตอถอยคาของบคคลอน ดงขอความตอไปน

- ขอเทจจรงทไมสามารถหลกเลยงได “ถอยคาทคนอนจะพงกลาว ๕ ประการ ดกรภกษทงหลาย ทางแหงถอยคาทบคคลอนจะพงกลาวกะทานมอย 5 ประการ คอ

1) กลาวโดยกาลอนสมควรหรอไมสมควร

2) กลาวดวยเรองจรงหรอไมจรง 3) กลาวดวยคาออนหวานหรอคาหยาบคาย

4) กลาวดวยคาประกอบดวยประโยชนหรอไมประกอบดวยประโยชน 5) มจตเมตตาหรอมโทสะในภายในกลาว

- เมอประสบเขาในชวตจรง ดกรภกษทงหลาย เมอบคคลอนจะกลาวโดยกาลอนสมควร หรอไมสมควรกตาม จะกลาว

ดวยเรองจรงหรอไมจรงกตาม จะกลาวถอยคาออนหวานหรอหยาบคายกตาม จะกลาวถอยคาประกอบดวยประโยชน หรอไมประกอบดวยประโยชนกตาม จะมจตเมตตาหรอมโทสะในภายในกลาวกตาม

- แงคดทางการศกษา และมมมองทมตอปญหา พวกเธอพงศกษาอยางนวา “จตของเราจกไมแปรปรวน เราจกไมเปลงวาจาลามก เราจก

อนเคราะหดวยสงอนเปนประโยชน เราจกมจตเมตตา ไมมโทสะในภายใน เราจกแผเมตตาจตไปถงบคคลนน และเราแผเมตตาจตอนไพบลย ใหญยง หาประมาณมได ไมมเวร ไมมพยาบาท ไป

ตลอดโลก ทกทศทกทางซงเปนอารมณของจตนน”

45

- ยกอปมาเปรยบเทยบใหเขาใจ (อปมาทหนง เปรยบบรษขดดนไมใหเปนแผนดน)

ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษ ถอเอาจอบและตะกรามาแลว กลาววา “เราจกกระทาแผนดนอนใหญน ไมใหเปนแผนดน” ดงน เขาขดลงตรงทนนๆ โกยขดนทงในทนนๆ บวนนาลายลงในทนนๆ ถายปสสาวะรดในทนนๆ แลวสาทบวา “อยาเปนแผนดน ๆ” ดงน

- เปดโอกาสใหมสวนรวม

ดกรภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน บรษนนจกทาแผนดนอนใหญนไมใหเปนแผนดนไดหรอไม?

ภกษเหลานนกราบทลวา “ไมได พระเจาขา”

ขอนนเพราะเหตไร?

เพราะเหตวาแผนดนอนใหญน ลกหาประมาณมได เขาจะทาแผนดนอนใหญน ไมใหเปนแผนดนไมไดงายเลย กแลบรษนนจะตองเหนดเหนอยลาบากเสยเปลาเปนแนแท …

(อปมาทสอง เปรยบบรษเขยนรปในอากาศ)

ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษ ถอเอาครงกตาม สเหลองสเขยว หรอ สเหลองแกกตามมาแลว กลาวอยางนวา “เราจกเขยนรปตางๆ ในอากาศน กระทาใหเปนรปเดนชด” ดงน

ดกรภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน บรษนนจะเขยนรปตาง ๆ ในอากาศน กระทาใหเปนรปเดนชดไดหรอไม?

ไมได พระเจาขา ขอนนเพราะเหตอะไร?

เพราะธรรมดาอากาศน ยอมเปนของไมมรปราง ชใหเหนไมได เขาจะเขยนรปในอากาศนน ทาใหเปนรปเดนชดไมไดงายเลย กแหละ บรษนน จะตองเหนดเหนอยลาบากเสยเปลาเปนแนแท ..

(อปมาทสาม เปรยบเหมอนบรษเผาแมนาคงคา)

ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอนบรษ ถอเอาคบหญาทจดไฟมาแลว กลาวอยางนวา “เราจกทาแมนาคงคาใหรอนจด ใหเดอดเปนควนพลง ดวยคบหญาทจดไฟแลวน” ดงน

ดกรภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน บรษนนจกทาแมนาคงคาใหรอนจดใหเดอดเปนควนพลง ดวยคบหญาทจดไฟแลวไดหรอไม?

ไมได พระเจาขา

46

ขอนนเพราะเหตไร?

เพราะแมนาคงคาเปนแมนาทลก สดทจะประมาณ เขาจะทาแมนาคงคานนใหรอนจดใหเดอดเปนควนพลง ดวยคบหญาทจดไฟแลวไมไดงายเลย กแลบรษนนจะตองเหนดเหนอย ลาบากเสยเปลาเปนแนแท ….

(อปมาทส เปรยบบรษตกระสอบหนงแมว)

ดกรภกษทงหลาย เปรยบเหมอนกระสอบหนงแมวทนายชางหนงฟอกดเรยบรอยแลว ออนนมดงปยนนและสาล เปนกระสอบทตไดไมดงกอง ถามบรษถอเอาไมหรอกระเบองมา พดขนอยางนวา “เราจกทากระสอบหนงแมว ทเขาฟอกไวดเรยบรอยแลว ออนนมดงปยนน และสาล ทตไดไมดงกองน ใหเปนของมเสยงดงกอง ดวยไมหรอกระเบอง” ดงน

ดกรภกษทงหลาย พวกเธอจะสาคญความขอนนเปนไฉน บรษนนจะทากระสอบหนงแมวทเขาฟอกไวด เรยบรอยแลว ออนนมดงปยนมและสาล ทตไดไมดงกองน ใหกลบมเสยงดงกองขนดวยไมหรอกระเบองไดหรอไม?

ไมได พระเจาขา ขอนน เพราะเหตไร?

เพราะเหตวา กระสอบหนงแมวน เขาฟอกดเรยบรอยแลว ออนนมดงปยนนและสาล ซงเปนของทตไดไมดงกอง เขาจะทากระสอบหนงแมวนน ใหกลบเปนของมเสยงดงกองขนดวยไมหรอกระเบองไมไดงายเลย บรษคนนน จะตองเหนดเหนอยลาบากเสยเปลาเปนแนแท …

- บทสรปและประยกตใชในชวต

ดกรภกษทงหลาย เมอบคคลอนจะกลาว โดยกาลอนสมควรหรอไมควรกตาม จะกลาวดวยเรองจรงหรอไมจรงกตาม จะกลาวดวยถอยคาออนหวานหรอหยาบคายกตาม จะกลาวถอยคาประกอบดวยประโยชน หรอไมประกอบดวยประโยชนกตาม จะมจตเมตตาหรอมโทสะในภายในกลาวกตาม

พวกเธอพงศกษาอยางนวา “จตของเราจกไมแปรปรวนเราจกไมเปลงวาจาทลามก เราจกอนเคราะห ดวยสงทเปนประโยชน เราจกมจตเมตตา ไมมโทสะภายใน เราจกแผเมตตาจตไปถงบคคลนน และเราจกแผเมตตาจตอนเสมอดวยแผนดน ไพบลย ใหญยง หาประมาณมได ไมมเวร

ไมมพยาบาท ไปตลอดโลก ทกทศทกทาง ซงเปนอารมณของจตนน” ดงน

47

(อปมาทหา เปรยบดวยเลอย)

ดกรภกษทงหลาย หากจะมพวกโจรผมความประพฤตตาชา เอาเลอยทมทจบทงสองขาง เลอยอวยวะใหญนอยของพวกเธอ แมในเหตนน ภกษหรอภกษณรปใด มใจคดรายตอโจรเหลานน

ภกษหรอภกษณรปนน ไมชอวาเปนผทาตามคาสงสอนของเรา เพราะเหตทอดกลนไมไดนน

- ขอศกษาสาเหนยก

ดกรภกษทงหลาย แมในขอนน เธอทงหลายพงศกษาอยางนวา จตของเราจกไมแปรปรวน

เราจกไมเปลงวาจาทลามก เราจกอนเคราะหผอนดวยสงทเปนประโยชน เราจกมเมตตาจตไมมโทสะในภายใน เราจกแผเมตตาจตไปถงบคคลนน และเราจกแผเมตตาอนไพบลยใหญยง หาประมาณมได ไมมเวร ไมมพยาบาท ไปตลอดโลกทกทศทกทาง ซงเปนอารมณของจตนน

- ชกชวนปฏบต ดกรภกษทงหลาย กพวกเธอควรใสใจถงโอวาท แสดงการเปรยบดวยเลอยน เนองนตยเถด

ดกรภกษทงหลาย พวกเธอจะไมมองเหนทางแหงถอยคาทมโทษนอย หรอโทษมากทพวกเธอจะอดกลนไมได หรอยงจะมอยบาง

ไมมพระเจาขา

- สรป

เพราะเหตนนแหละ ดกรภกษทงหลาย พวกเธอจงใสใจถงโอวาทแสดงการเปรยบดวยเลอยนเนองนตยเถด ขอนนจกเปนประโยชนและความสขแกพวกเธอสนกาลนาน ดงนแล” 40

อกประการหนง พระพทธองคยงไดทรงแสดงวธการฝกจตใหมสตอยตลอดเวลาเพอใหเกดขณกสมาธ เพอพฒนาวปสสนาปญญาในอนดบตอไป ดงบาลทวา

“ดกรภกษทงหลายหนทางนเปนทไปอนเอก เพอความบรสทธของเหลาสตว เพอลวงความโศกและปรเทวะ เพอความดบสญแหงทกขและโทมนส เพอบรรลธรรมทถกตอง เพอทาพระนพพานใหแจง.

หนทางนคอ สตปฏฐาน 4 ประการ… ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาเหนกายในกายอย มความเพยร

มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได 1 พจารณาเหนเวทนาในเวทนาอย มความ

เพยร มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได 1 พจารณาเหนจตในจตอย มความเพยร

มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌาและโทมนสในโลกเสยได 1 พจารณาเหนธรรมในธรรมอย มความเพยร

มสมปชญญะ มสต กาจดอภชฌา และโทมนสในโลกเสยได”41

40 มชฌมนกาย มลปณณาสก. 12/255-260/267-273. 41 มชฌมนกาย มลปณณาสก. 12/102-126/132-152.

48

3. ดานปญญา (ปญญา) ซงมการพฒนาหลายดานหลายระดบ เชน

3.1 ความรความเขาใจในสงทสดบตรบฟง หรอเลาเรยนและรบถายทอดศลปวทยาการ

ตลอดจนขอมลขาวสารตาง ๆ อยางมประสทธภาพ

3.2 การรบรประสบการณและเรยนรสงตาง ๆ อยางถกตองตามเปนจรง ไมบดเบอน

หรอเอนเอยง ดวยความชอบชง หรออคตทงหลาย 42

3.3 การคดพจารณาวนจฉยอยางมวจารณญาณ ดวยการใชปญญาบรสทธ ไมถกกเลส

เชน ความอยากไดผลประโยชน และความเกลยดชง เปนตน ครอบงาบญชา 3.4 การรจกมอง รจกคด ทจะใหเขาถงความจรง และไดคณประโยชน มโยนโส

มนสการ อยางทเรยกวา มองเปน คดเปน เชน รจกวเคราะห แยกแยะ สบสาวเหตปจจย เปนตน

3.5 การรจกคดจดการ ดาเนนการ ทากจใหสาเรจ ฉลาดในวธการทจะนาไปสจดหมาย

3.6 ความสามารถแสวงหา เลอกคดจดประมวลความร คดไดชดเจน และสามารถนาความรทมอยมาเชอมโยงสรางเปนความรความคดใหม ๆ เพอใชแกปญหาและสรางสรรคตอไป

3.7 ความรแจงความจรงของโลกและชวต หรอรเทาทนธรรมดาของสงทงหลาย ททาใหวางใจถกตองตอทกสงทกอยาง สามารถแกปญหาชวต ขจดความทกขในจตใจของตนได หลดพนจากความยดตดถอมนในสงทงหลาย จตไมถกบบคนครอบงากระทบกระทงดวยความผนผวนปรวนแปรของสงตาง ๆ หลดพนเปนอสระ อยเหนอกระแสโลก สวางโลง โปรงผองใส ไรพรมแดน ซงทาใหปฏบตตอสงทงหลาย และดาเนนชวตดวยปญญาอยางแทจรง

3.8 โดยสรป ปญญาม 2 ดานทสาคญ คอ (1) ปญญาทเขาถงความจรงแหงธรรมดา

ของธรรมชาต และ (2) ปญญาทสามารถใชความรนนจดตงวางระบบแบบแผน

จดดาเนนการใหชวต และสงคมมนษยไดประโยชนสงสดจากความจรงนน

ดงนน ตามหลกพระพทธศาสนา การศกษาจะใหครบไดผลสมบรณ ตองมองคประกอบของการศกษา ทง 3 อยาง คอ

1. ตองมระเบยบวนย

42 อภธรรมปฎก วภงค. 35/507/965. :- “อคตคมนะ 4 เปนไฉน บคคลยอมลาเอยงเพราะรกใครกน ยอมลาเอยงเพราะ

ไมชอบกน ยอมลาเอยงเพราะเขลา ยอมลาเอยงเพราะกลว ความลาเอยง การถงความลาเอยง การลาเอยงเพราะรกใครกน การลาเอยงเพราะเปนพวกพองกน ความหนเหไป เหมอนนาไหล อนใด มลกษณะเชนวาน เหลานเรยกวา อคตคมนะ 4”

49

ระเบยบวนยเปนเครองฝกคนใหอยในแนวทางทด ควบคมและคอยตอนบคคลใหพยายามเลอกแตแนวทางทด โดยประการแรก ตองปดกนโอกาสทเขาจะเลอกทางชว คนเราถามโอกาส

อาจจะเลอกทางชวไดงาย เพราะมนสนองผลประโยชนสวนตว จงตองเอาระเบยบวนยเปนเครองปดกนไมใหคนหนไปเลอกทางชว พรอมกนนน กสรางสภาพแวดลอมและระบบตาง ๆ ใหเกอกลแกการทเขาจะทาในทางทด หรอ ทจะควบคมความประพฤตของเขา ใหดาเนนไปในทางทด ระบบการดาเนนชวต การทางาน จงเปนความสาคญเบองตน

2. ตองพยายามสรางสมาธ ความรจกยงคด และการรจกกระตนเตอนตนเองใหสานกถงความรบผดชอบ หนาท และ

ความดตาง ๆ ทจะตองทาตอไป พยายามสรางความพากเพยรทจะใหดาเนนรดหนาไปในความด สงเสรมกาลงใจในการทจะทาสงทดงาม เราใหมจตฝกใฝขวนขวายทาในสงทเปนอดมคต ใหเขายดมนทาอยในสงนนเสมอ ๆ จนเกดความคนเคยกบการเลอกในทางทด มนคง เขมแขง แนวแนในทางทด เปนทางอกดานหนง เรยกวา เปนทางของกาลงจตใจ

3. ตองพฒนาปญญา ปญญาถอวา เปนตวแปรทสาคญ เพราะการจะรวาอะไรเปนธรรมหรอความถกตอง

จะตองมปญญาและอาศยปญญาเปนตวบงช และการจะมปญญา กตองศกษา บางทศกษาแลว มความร มปญญาแลว เกดทางเลอกใหม อาจจะเลอกทางทไมดเพราะเหนแกตนได จงตองมระเบยบวนย มศล แลวมการสรางกาลงใจ ความเขมแขงแนวแนมนคง เชน ความมอดมคต ความมนาใจนกกฬา เปนตน 43

การพฒนาทรพยากรมนษยทงทเปนทรพยากรและเปนมนษยเอง จะตองใหการศกษาทพรงพรอมครบทง 3 องคประกอบ คอ มทงศล มทงสมาธ มทงปญญา เรยกวา ไตรสกขา ถาหากวา

การศกษา ไมมระเบยบวนย ไมมศลในเบองตน ไมมสมาธคาประกน ถงจะใหปญญา กยงไมแนนอน เพราะคนรทางเลอกมากขน เขาเหนแกประโยชนสวนตนเปนอตตาธปไตย ทง ๆ ทวาอนนเปนธรรม กไมนาพา เพราะตนเสยประโยชน ดงนน จาตองพฒนาใหครบทงสามดานเพอจะไดเปนตวควบคมซงกนและกน และในขณะเดยวกน กเปนสงตองอาศยสมพนธกนและกน จงจะเกดประโยชนสงสด

43พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธศาสนากบสงคมไทย. กรงเทพฯ : มลนธโกมลคมทอง, 2/2532. หนา 51-52.

50

ความแตกตางระหวางการพฒนาชวตของบคคล กบการสรางสรรคอารยธรรมของมนษยชาต มขอสงเกตกคอ

1. ชวตของบคคลนนปลายปด ชวตทกคนทเกดมาจงตองมเปาหมายทจะไปสความ

สมบรณในตวของมนใหสาเรจเสรจสนในชวงชวตน ใหมความสมบรณในตวของมนเอง เทาทจะทาได คอ เปนชวตทสมบรณ

2. อารยธรรมของสงคมมนษยนนปลายเปด เราไมสามารถพดวา สงคมหรออารยธรรม

นน เจรญสมบรณแลว มนจะตองเจรญตอไปเรอย ๆ แตอารยธรรมนน จะตองชวยใหชวตสงคม

และสงแวดลอมอยในระบบความสมพนธทประสานเกอกลกนใหได คอ เปนอารยธรรมทยงยน 44

1.6 คณสมบตครทพงปรารถนา 1.6.1 ตามแบบอยางพระพทธองค

คณสมบตของครตามหลกพระพทธศาสนา สามารถพจารณาไดจากคณสมบตของพระพทธเจา และหลกคาสอนทเกยวกบคณสมบตของคร ศาสตราจารยแสง จนทรงาม ไดกลาวถงคณสมบตของครทควรจะมไว 7 ประการ ดงน 45

1. มความกรณาเปนพนฐานของจต

สงสารศษย เพราะศษยอยในสภาวะมด ไมรอะไร อยในฐานะตาเพราะยงไมมการเปลยนแปลงในทางด การสอนนนมงชวยศษยใหพนจากความทกข ไมหวงผลสงใดตอบแทนไมตองการความรารวย ไมหวงเกยรตยศ ชอเสยง ครทหวงผลประโยชนตอบแทนจากศษยหรอหวงรารวยจากศษย จะเปนครทดไมได

2. ไมถอตวไมหยงยโส

ถาเพอความรของศษยแลว ไปไหน ๆ กได นงทไหนกได พบกบใครสนทนากบใครกได เพอจะชวยโจรราย พระพทธองคตองเสดจเขาปาไปเผชญหนากบโจรรายทฆามานบรอย บางทพระองคกพาภกษเขาปาชาผดบ เพอไปดซากศพของสาวงาม บางทเมอถงคราวจาเปน กทรงลงมอลางเลอดลางหนอง อจจาระปสสาวะของภกษทกาลงปวยดวยโรคฝดาษดวยพระองคเอง

44 ด พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). การศกษาเพออารยธรรทยงยน. หนา 117-126. 45 แสง จนทรงาม. วธสอนของพระพทธเจา. หนา 22-27.

51

3. มความอดทน ใจเยน

แมจะถกรกรานดวยคาหยาบคายกตาม ครตองมความอดทนและใจเยน ครงหนง พระพทธองคเสดจเขาไปบณฑบาตในทอยของอคคกภารทวาชพราหมณ ผเครงในศาสนาพราหมณกาลงทาการบชาไฟ เมอเหนพระพทธเจาเสดจมา เขาไดสงเสยงรองบอกวา “หยดอยนนแหละ คนหวโลน

หยดอยนนแหละ สมณะ หยดอยนนแหละคนถอย” ซงเปนคาเรยกดวยความดถก เหยยดหยาม แตพระพทธองคกไดตรสถามไปอยางปกตวา พราหมณ ทานรจกคนถอยหรอ ? ธรรมททาใหคนเปน

คนถอยหรอ ? เมอเขาบอกวา ไมร พระองคกทรงแสดงธรรมแกเขา จนปฏญาณตนเปนอบาสกใน

ทสด 46

4. มความยตธรรมไมเหนแกหนา

46 ขททกนกาย สตตนบาต. 25/320/304. วสลสตร : -

“1. คนมกโกรธ ผกโกรธ ลบหลอยางเลว มทฐวบต และมมายา พงรวาเปนคนถอย

2. คนผเบยดเบยนสตวทเกดหนเดยว แมหรอเกดสองหน ไมมความเอนดในสตว พงรวาเปนคนถอย

3. คนเบยดเบยน เทยวปลน มชอเสยงวาฆาชาวบานและชาวนคม พงรวาเปนคนถอย

4. คนลกทรพยทผอนหวงแหน ไมไดอนญาตให ในบานหรอในปา พงรวาเปนคนถอย

5. คนทกหนมาใชแลวกลาววา หาไดเปนหนทานไม หนไปเสย พงรวาเปนคนถอย

6. คนฆาคนเดนทาง ชงเอาสงของ เพราะอยากไดสงของ พงรวาเปนคนถอย

7. คนถกเขาถามเปนพยาน แลวกลาวคาเทจ เพราะเหตแหงตนกด เพราะเหตแหงผอนกด เพราะเหตแหงทรพยกด

พงรวาเปนคนถอย

8. คนผประพฤตลวงเกน ในภรยาของญาตกตาม ของเพอนกตาม ดวยขมขนหรอดวยการรวมรกกน พงรวาเปนคน

ถอย

9. คนผสามารถ แตไมเลยงมารดาหรอบดาผแกเฒาผานวยหนมสาวไปแลว พงรวาเปนคนถอย

10. คนผทบตดาวามารดาบดา พชายพสาว พอตาแมยาย แมผวหรอพอผว พงรวาเปนคนถอย

11. คนผถกถามถงประโยชน บอกสงทไมเปนประโยชน พดกลบเกลอนเสย พงรวาเปนคนถอย

12. คนทากรรมชวแลว ปรารถนาวาใครอยาพงรเรา ปกปดไว พงรวาเปนคนถอย

13. คนผไปสสกลอนแลว และบรโภคโภชนะทสะอาด ยอมไมตอบแทนเขาผมาสสกลของตน พงรวาเปนคนถอย

14. คนผลวงสมณะ พราหมณ หรอแมวณพกอน ดวยมสาวาท พงรวาเปนคนถอย

15. เมอเวลาบรโภคอาหาร คนผดาสมณะหรอพราหมณ และไมใหโภชนะ พงรวาเปนคนถอย

16. คนในโลกน ผอนโมหะครอบงาแลว ปรารถนาของเลกนอย พดอวดสงทไมม พงรวาเปนคนถอย

17. คนเลวทราม ยกตนและดหมนผอน ดวยมานะของตน พงรวาเปนคนถอย

18. คนฉนเฉยว กระดาง มความปรารถนาลามก ตระหน โออวด ไมละอาย ไมสะดงกลว พงรวาเปนคนถอย

19. คนตเตยนพระพทธเจา หรอตเตยนบรรพชต หรอ คฤหสถสาวกของพระพทธเจา พงรวาเปนคนถอย

20. ผใดไมเปนพระอรหนต แตปฏญาณวาเปนพระอรหนต ผนนเปนคนถอยตาชา เปนโจรในโลกพรอมทงพรหมโลก

… คนเหลานนนนแล เรากลาววาเปนคนถอย..”

52

ไมลอานาจแกความลาเอยง โดยขาดความเปนธรรมในใจ โปรดปรานศษยบางคน เขาขางศษยบางคน จนทาใหเสยความเปนธรรม เชนนไมอาจจะเปนครทดได ตวอยาง เชน พระจรยาวตรของพระพทธเจา ททรงรบนมนตเพอไปฉนทบานของหญงนครโสเภณชออมพปาล ไวแลว

หลงจากนนไมนาน เจาลจฉว ผมศกดใหญกวา มาทลนมนตบาง แตพระพทธองคกหาไดทรงรบไม เพราะวาไดรบการนมนตของนางอมพปาลไวแลว 47 แสดงใหเหนวา พระองคมไดทรงเลอกปฏบต

เพราะเหนแกบคคลตรงทความเปนใหญหรอสงทเปนมายาภาพฉาบทาไวภายนอก หากแตทรงมงถงความเปนมนษยชาตเชนเดยวกน จงทรงปฏบตเสมอกนในคนแมมฐานะตางกน

5. มความรอบคอบ

ครอาจารย จาเปนทจะตองเปนผมวจารณญาณทถถวน ไมตดสนใจอยางหนหนพลนแลน

ความรอบคอบของพระพทธเจา ดงทปรากฏใหเหนจากพระดารสทวา “ดกอนจนทะ แมหากวา สงทเปนอดต ไมเปนจรง ไมแท ไมประกอบดวยประโยชน ตถาคตไมพยากรณสงนน แมหากวา สงทเปนอดต เปนจรงเปนของแท แตไมประกอบดวยประโยชน ตถาคตกไมพยากรณสงนน แมหากวาสงทเปนของจรง เปนของแท ประกอบดวยประโยชน ตถาคตยอมรกาลเพอจะพดสงนน…”48

จากพระดารสดงกลาว จะแสดงใหเหนชดวา พระพทธเจาเปนบรมครทมความรอบคอบในการตรสสงใดหรอไมตรสสงใด โดยมงความเปนประโยชนเกอกลเปนหลกสาคญ แมสงทเปนประโยชน กยงทรงรจกเวลาทควรหรอไมควรพด รจกคอยและรจกจงหวะทเหมาะสม

6. มความประพฤตนาเคารพบชา ครไมใชผใหความรแกศษยอยางเดยว หากตองเปนแบบอยางทางความประพฤตแกศษย

ดวย ฉะนน ตองเปนทงผแนะและผนาทด จะตองปฏบตในสงทตนสอน ดงพทธภาษตทวา “บคคลพงยงตนนนแลใหตงอยในคณอนสมควรเสยกอน

พงพราสอนผอน ในภายหลง บณฑตไมพงเศราหมอง หากวาภกษพงทาตน เหมอนอยางทตนพราสอนคนอนไซร ภกษนนมตนอนฝกดแลวหนอ พงฝก ไดยนวาตนแลฝกไดยาก”49

7. รจกภมสตปญญาของนกเรยน

47 ทฆนกาย มหาวรรค. 10/114/92. 48 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/148/119. 49 ขททกนกาย ธรรมบท. 25/36/22.

53

ครทดตองรจกระดบสตปญญาของนกเรยนวาสงตาแคไหน แลวปรบปรงวธการสอนของตนใหเหมาะสมกบแตละคนหรอแตละกลมตามกาลงสตปญญาของพวกเขา ซงในการสอนบคคลแตละคนนน อาจจะตองใชวธการสอนแตกตางกนออกไปตามทปรากฏพทธลลาในการแสดงธรรมโดยปรยายตาง ๆ ดงกลาวแลว หรอแมกระทงทปรากฎในพระไตรปฎก

1.6.2 เปนกลยาณมตร ประกอบดวยองคคณของกลยาณมตร 7 ประการ ตามนยใน บาล

ทวา “ปโย คร ภาวนโย วตตา วจนกขโม

คมภรจ กถ กตตา โน จฏฐาเน นโยชเยต ฯ” 50

1. ปโย นารก คอ เขาถงจตใจ สรางความรสกสนทสนมเปนกนเอง ชวนใจผเรยนใหอยากเขาไปปรกษาไตถาม

2. คร นาเคารพ คอ มความประพฤตตนสมควรแกฐานะ ทาใหเกดความรสกอบอนใจ เปนทพงไดและปลอดภย

3. ภาวนโย นาเจรญใจ คอ มความรจรง ทรงภมปญญาแทจรง และเปนผฝกฝนปรบปรงตนอยเสมอ เปนทนายกยองควรเอาอยาง ทาใหศษยเอยอางและราลกถงดวยความซาบซง มนใจและภาคภมใจ

4. วตตา รจกพดใหไดผล คอ รจกชแจงใหเขาใจ รวาเมอไรควรพดอะไร อยางไร

คอยใหคาแนะนาวากลาวตกเตอน เปนทปรกษาทด 5. วจนกขโม อดทนตอถอยคา คอ พรอมทจะรบฟงคาปรกษาซกถาม แมจกจก

ตลอดจนคาลวงเกนและคาตกเตอนวพากษวจารณตาง ๆ อดทนฟงได ไมเบอหนาย ไมเสยอารมณ

6. คมภรญจ กถง กตตา แถลงเรองลาลกได คอ กลาวชแจงเรองตาง ๆ ทยงยากลกซงใหเขาใจได และสอนศษยใหไดเรยนรเรองราวทลกซงยงขนไป

7. โน จฏฐาเน นโยชเย ไมชกนาในอฐานะ คอ ไมชกจงไปในทางทเลอมเสย หรอเรองเหลวไหลไมสมควร

1.7 วธสอน

1.7.1 วธสอนของพระพทธเจา

50 องคตรนกาย .สตตกนบาต. 23/33/34.

54

วธสอนตามทศนะของพระพทธศาสนานน สามารถพจารณาถงการสอนหรอแสดงธรรมของพระพทธเจาเปนเกณฑในการสอนได ซงในการสอนแตละครงนน พระพทธองคจะมวธสอนเปนเชนไรนน ขนอยกบบคคล สถานท สถานการณ เวลา และอปนสยของแตละบคคล หรอภมปญญาของผฟงซงมความแตกตางกนในการทจะรบร ซงพอประมวลวธสอนโดยภาพรวมได 3

วธทพระพทธเจาทรงใชในการสงสอนตามพทธประวต คอ 51

1. อทธปาฏหารย การสอนดวยการใชความสามารถพเศษ เพอปราบคนราย ๆ ทไมยอมรบคาสอนงาย ๆ ใหยอมรบ หรอ คนทเปนนกเลง เปนคนหวแขงไมเชอฟงงาย ๆ อยากลองด พระพทธองคทรงใชในบางโอกาสทจาเปน เชน

1.1 ทรงบนดาลไมใหเศรษฐเหนยศกลบตร

1.2 ทรงปราบชฎล 3 พนอง

1.3 ทรงแกความสงสยของเสลพราหมณ 1.4 ทรงแสดงพระองคชวยพระสาวก

1.5 ทรงโปรดโจรองคลมาล

1.6 ทรงแสดงยมกปาฏหารยการาบพวกนครนถ

2. อาเทสนาปาฏหารย การสอนโดยวธดกใจ หมายถง การรถงสภาพจตใจของผเรยนหรอผฟงแลว กสอน

ตามสภาพจตใจ การสอนดวยวธน จะประกอบดวยวธ 2 วธดวยกน คอ (1) การสอนดวยคาพดสน

ๆ แตประทบใจหรอกนใจ (2) การสอนดวยการไมพด แตใหลงมอทาจนเกดความรดวยตนเอง วธน

พระองคทรงใชกบบคคลประเภทอคฆฏตญและวปจตญ เชน

2.1 ทรงปราบความหวดอของพระปญจวคคย 2.2 ทรงทาใหชายหนม 30 คนไดคด

2.3 ทรงสะกดองคลมาลดวยคาพด

2.4 ทรงสอนพาหยะอยางยอ ๆ

2.5 พระอสสชเถระสอนอปตสสะแบบยอ ๆ

2.6 การสอนแบบไมพดแตใหลงมอทา : ทรงใหพระจฬปนถกลบผาขาว

: ทรงใหนางกสาโคตมรจกความตาย

51 ทฆนกาย สลกขนธวรรค. 9/273-275/339-341.

55

3. อนสาสนปาฏหารย การสอนดวยการบรรยายองคเดยว หรอการบรรยายแบบโตตอบสนทนา โดยไม

ตองใชฤทธหรอการดกใจเขาชวย และทรงใชวธนมากทสดและไดผลดทสด ทรงสรรเสรญการสอนดวยวธน ในภายหลงทรงหามไมใหพระสาวกของพระองคไดแสดงหรอสอนดวยวธทงสองอยางขางตน พระองคทรงใชวธนกบคนประเภทเนยยะ เหตผลทวธสอนวธนประสบผลสาเรจมากทสด กเพราะ

3.1 ทรงพจารณาการสอนตามจรต ภมปญญาและภมหลงของผฟง : ทรงตรวจดสตวโลกดวยพทธจกษ

: ทรงเลอกสอนคนประเภทตาง ๆ

: ทรงสอนใหถกกบจรตของคน

: ทรงสอนตามภมสตปญญาของคนฟง

: ทรงสอนตามภมหลงของผฟง

3.2 ทรงระมดระวงในการใชภาษาและรจกใชภาษา : ทรงใชภาษางาย ๆ

: ทรงใชภาษาทใชพดกน

: ทรงใหความหมายศพททเปนทรกนดวยความหมายของพระองค

3.3 ทรงจดลาดบขนตอนการสอน

: ขนเสนอหลกการ

: ขนซกไซไลเลยงใหเหนประจกษ/วธการ

: ขนสรปใจความสาคญ

3.4 ทรงทาสงทเปนนามธรรมใหเปนรปธรรม

: ทรงใชอปมาอปมย

: ทรงใชนทานตาง ๆ

: ทรงใชเหตการณปจจบน

: ทรงใชอปกรณของจรงประกอบการสอน

: ทรงพาพระนนทะไปดของจรง

: ทรงชใหดกองไฟใหญ 52

52 ด แสง จนทรงาม. วธสอนของพระพทธเจา. บทท 3-6.

56

1.7.2 เทคนคการสอน

ในทานองเดยวกบวธการสอนในทศนะของพระพทธศาสนา สงทตองการพจารณาเพอหาเทคนคการสอนนน จาเปนตองพจารณาจากพทธวธในการสอนททรงมเทคนคการสอน

ตลอดถงเทคนคการสอนของพระสาวกคนสาคญ ดงนน เทคนคการสอนตาง ๆ นน มความสมพนธกบอปนสยหรอจรต และภมหลงของแตละบคคล ตลอดถงในแตละสถานการณ

1. ศาสตราจารยแสง จนทรงาม ไดประมวลเทคนคการสอนไวในหนงสอ “วธการสอนของพระพทธเจา” ไว คอ 53

1. ทรงใชอารมณขน

ในการสอนบางครง พระพทธองคทรงสอนคนดวยสานวนโวหารทสอแสดงวามอารมณขน แตการมอารมณขนนน อาจเปนเพยงสงทพระองคทรงสรางขนเพอเปนอบายสอนคนเทานน

เพราะพทธองคในฐานะเปนพระอรหนตสนกเลสแลว ไมนาจะมอารมณขน ซงมลกษณะเปนการตกอยใตอานาจของสถานการณมากกวา เชน

คราวหนง พระพทธเจาเสดจไปบณฑบาตในทอยของพราหมณคนหนง ชอ อทยพราหมณ พราหมณคนนน กนาภตตาหารมาใสบาตรจนเตม วนท 2 กเสดจไปอก ในวนท 3 กเสดจไปอก แต

หลงจากใสบาตรแลว อทยพราหมณไดกลาวขนเปนทานองหยอกลอวา พระสมณะโคดมนคงตดในรสอาหาร จงเสดจมาบอย ๆ

พระพทธองคตรสวา “กสกรยอมหวานพชบอย ๆ ฝนยอมตกบอย ๆ ชาวนายอมไถนาบอย ๆ

แวนแควนยอมบรบรณดวยธญญชาตบอย ๆ ยาจกยอมขอบอย ๆ ทานบดยอมใหบอย ๆ ทานบดใหบอย

ๆ แลวกเขาไปถงสวรรคบอย ๆ ผตองการนานมยอมรดนมบอย ๆ ลกโคยอมเขาหาแมโคบอย ๆ บคคลยอมลาบากและดนรนบอย ๆ คนเขลายอมเขาถงครรภบอย ๆ สตวยอมเกดและตายบอย ๆ บคคลทงหลายยอมนาซากศพไปปาชาบอย ๆ สวนผมปญญาถงจะเกดบอย ๆ กเกดเพอจะไดไมเกดอก” 54

เหตทเขาใจวา พระองคทรงใชอารมณขนนน กเพราะอทยพราหมณใชคาวา บอย ๆ เพยงครงเดยว แตพระองคทรงใชคาเดยวกนนนถง 15 ครง

2. ทรงเราใหเกดความกลว

53 แสง จนทรงาม. วธสอนของพระพทธเจา. หนา 83-92. 54 สงยตนกาย สคาถวรรค. 15/256/680.

57

บางครง พระพทธเจา กจะทรงยกเอาการกระทาอนนาหวาดกลวตาง ๆ ขนมาเปรยบเทยบในการสอน เพอใหผฟงเกดความกลว แลวจะไดปฏบตตามคาสอนนนโดยเคารพ โปรดพจารณาขอความตอไปน

“ดกอนภกษทงหลาย บคคลแทงอนทรยคอ ตา ดวยหลาวเหลกอนรอน ไฟตดลกโพลงแลว ยงดกวาการถอนมตโดยพยญชนะในรปจะดอะไร วญญาณประกอบดวยความยนดในนมต หรอในอนพยญชนะพงอย ถาบคคลพงตายในเวลานน พงเขาถงทคต 2 อยาง คอ นรกและกาเนดสตวเดยรจฉานอยาง

ใดอยางหนง…” 55

3. ทรงเรงเราใหรบเรงปฏบต การปฏบตธรรมเพอความพนทกขนน เปนภารกจทจะตองทาอยางรบเรง กอนทมจจราชจะ

มาฉดคราไป พระพทธองค ทรงตาหนความเกยจคราน และความประมาทมวเมาเสมอ การเรงเราใหเกดความรบรอนในการปฏบต ทรงเนนยาพราสอนไวในภทเทกรตตสตรวา

“พงทาความเพยรเสยในวนนแหละ ใครเลา จะรความตายในวนพรงน เพราะวาความผดเพยนกบมจจราชผมเสนาใหญนน ยอมไมมแกเราทงหลาย

พระมนผสงบ ยอมเรยกบคคลผมปรกตอยอยางน มความเพยรไมเกยจคราน

ทงกลางวนและกลางคน นนแลวา ผมราตรหนงเจรญ” 56

4. ทรงใชวธรนแรงในการสอน

ในบางกรณ กทรงใชวธรนแรงในการสอน เชน การขบไล (ประณาม) ไปเสยใหพน ทงน

ขนอยกบอปนสยทหยาบและดอรนของบางคนหรอบางพวกเพอใหไดเกดความสานก เชนททรงตรสขบไลภกษสงฆ ประมาณ 500 รปทมพระยโสชะเปนหวหนา ทเดนทางเขามาเฝาพระพทธเจา

แลว สงเสยงดงอออง วา “พวกเธอ จงไปเสย เราขอประณามพวกเธอ พวกเธอไมควรอยในสานกของ

เรา” ภายหลงภกษเหลานน เกดความเสยใจจงตงใจประพฤตธรรม จงบรรลเปนพระอรหนต 57

5. ทรงใชปฏภาณไหวพรบในการตอบโต ในการสอนบคคลบางคน โดยเฉพาะกบคนทมปญญาหรอมความถอตว จาตองใชปฏภาณ

ไหวพรบในการโตตอบอยางฉบพลน จงจะสามารถเปลยนทาททางจตใจของเขาตอพระองคได เชน

คราวหนง พระพทธเจา เสดจไปถงเมองสาวตถ พระเจาปเสนทโกศล ไดเสดจมาเฝา และทลถามวา บรรดาครทง 6 มปรณกสสปะ เปนตน เมอถกพระองคถามกไมปฏภาณวา ตนไดตรสรอนตรสมมา

55 สงยตนกาย สฬายตนวรรค. 18/210/303. 56 มชฌมนกาย อปรปณณาสก. 14/348/527. 57 ขททกนกาย อทาน. 25/108/72.

58

สมโพธญาณ ไฉนพระสมณะโคดมทยงอยในวยหนมและเพงบวช จงกลาปฏญาณวา ตนไดตรสรพระอนตรสมมาสมโพธญาณ พระพทธเจาทรงตอบดวยปฏภาณวา

“มหาบพตร ของ 4 อยางน ไมควรดหมนวา เลกนอย คอ 1) กษตรย ไมควรดหมนวาทรงพระ

เยาว 2) ง ไมควรดหมนวาตวเลก 3) ไฟ ไมควรดหมนวาเลกนอย 4) ภกษ ไมควรดหมนวายง

หนม…”58

6. ไมทรงกาวราวใคร จะเหนวา การประกาศแนวคดใหมของพระพทธเจาในครงนน เปนการประกาศใน

ทามกลางแนวความคดเกาทมการยดถอมนคงแลว ดงนน จงไมใชเรองงาย ตรงกนขามกลบเปนงานทยาก และมอนตรายอยางยง เพราะจะถกตอตาน ถกกลนแกลง และอาจถกประทษรายจากกลมคนทไมเหนดวย แตพระพทธเจาสามารถประกาศแนวคดใหมไดสาเรจอยางสนต และปรนพพานไปเมอถงอายขย เพราะพระองคทรงมวธการอนฉลาดในการเผยแผพระศาสนา

พระพทธเจาไดทรงกาหนดคณสมบตของพระภกษไวหลายประการ แตประการแรกทสดและถอวาเปนเรองสาคญทสด คอ การไมกลาวรายหรอกาวราวใคร (อนปวาโท) พระพทธเจาเอง ก

ทรงยดถอหลกขอนอยางเครงครด ในการเผยแผพทธศาสนา และพระองคกทรงสนทสนมเปนอนดกบพวกนกบวชนอกพทธศาสนา พระสตรหลายแหงแสดงวา เมอเสดจออกบณฑบาต ถาเหนวาเวลายงเชาตรเกนไป มกจะทรงแวะเขายงสานกของนกบวชตางศาสนา แลวกทรงสนทนาปราศรยกบนกบวชเหลานนดวยไมตรตอกน

2. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดรวบรวมเทคนคการสอน หรอททานเรยกวาลลาครทงส การสอนผสอนสามารถมลลาในการสอน 4 ประการ คอ

2.1 สนทสสนา ชใหชด จะสอนอะไร กชแจงแสดงเหตผล แยกแยะ อธบาย ใหผฟงเขาใจแจมแจง ดงจงมอไปดเหนกบตา

2.2 สมาทปนา ชวนใหปฏบต คอ สงใดควรทา กบรรยายใหมองเหนความสาคญ และซาบซงในคณคา เหนสมจรง จนผฟงยอมรบ อยากลงมอทาหรอนาไปปฏบต

2.3 สมตเตชนา เราใหกลา คอ ปลกใจใหคกคกเกดความกระตอรอรน มกาลงใจแขงขน

มนใจทจะทาใหสาเรจ ไมกลวเหนดเหนอย หรอยากลาบาก

2.4 สมปหงสนา ปลกใหราเรง คอ ทาบรรยากาศใหสนกสดชน แจมใส เบกบานใจ ใหผฟงแชมชนมความหวง มองเหนผลด และทางสาเรจ 59

58 สงยตนกาย สคาถวรรค. 15/99/325.

59

1.8 การประเมนผล

1.8.1 การประเมนผลการศกษาในพระพทธศาสนาโดยภาพรวม

ในกระบวนการศกษาตามทศนะของพระพทธศาสนานน สามารถประเมนผลการศกษาจากพฒนาตามความมงหมายหรอเปาหมายของการศกษา ถาพฒนาศกษาอบรมโดยครบถวนแลว จะทาใหมนษยมอสรภาพ 4 ดานดวยกน คอ

1. อสรภาพทางกาย ไดแก เมอมนษยขาดแคลนปจจย 4 กสามารถแกปญหาทาใหมนษยม

ปจจย 4 โดยการจดสรรสรางขนมา ทาใหมอสรภาพพนฐานของชวต

2. อสรภาพทางสงคม ไดแก เมอมนษยรจกประมาณในการเสพบรโภค พรอมทงมการเผอแผแบงปนกนในสงคม มความสมพนธกนดวยไมตร เรยกวา มอสรภาพในทางสงคม

เพราะไมตองเบยดเบยน ไมตองขมเหงเอารดเอาเปรยบกน

3. อสรภาพทางจตใจ ไดแก สามารถพฒนาจตใจ ทาใหมอสรภาพ โดยพนจากอานาจบบคนของกเลสมจตใจทเขมแขง มสมรรถภาพ มคณธรรม และมความราเรงเบกบาน มความสข ในทามกลางสภาพแวดลอมทางสงคมทเออโอกาสในการพฒนาเชนนน

4. อสรภาพทางปญญาอนสงสด ไดแก การพฒนาปญญาใหรเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง ทาใหชวตเปนอสระจากปญหา แมแตความเปนไปผนผวนปรวนแปรในโลก

และความทกขในธรรมชาตกไมสามารถครอบงาจตใจของเขาได 60

1.8.2 การประเมนผลการศกษาในพระพทธศาสนาโดยภาวะทเกดขนทางจต

การประเมนผลในภาวะทางจตน เปนเรองยากสาหรบผอนทจะมาประเมนผลหรอรผลได เพราะการสาเรจการศกษาในพระพทธศาสนานน เปนสงทรไดเฉพาะตนเอง (ปจจตตง

เวทตพโพ วญห) ดงททานพทธทาสภกข กลาวไววา “รบปรญญาดวยตนเอง กคอ รอยแกใจของ

ตนเองวา ความสนราคะ สนโทสะ สนโมหะ….เรยกวา รสงทควรร ครบถวน หมดจดสนเชง” 61 ความ

สนราคะ ความสนโทสะ ความสนโมหะ จงเปนปรญญาทางพระพทธศาสนา เปนการสนเหตแหงความทกข และรบปรญญาดวยตนเองในทนททสาเรจการศกษา ผลจากการเปลยนแปลงภายในจตใจไปในทางทดนน จะสงผลทางกาย ทางสงคมในทางทดดวย

59 ทฆนกาย สลกขนธวรรค. 9/198/161. อางใน ธรรมนญชวต โดย พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). กรงเทพ ฯ :

สหธรรมก, 2539. หนา 47-49. 60 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). การศกษาเพออารยธรรมทยงยน. มลนธพทธธรรม. 3/2539. หนา 125. 61 พทธทาสภกข. การศกษาและการรบปรญญาในพระพทธศาสนา. ภาพพมพ, 2527. หนา 27.

60

ดงนน ในขนจบการศกษา ผรจะเกดความเปลยนแปลงในทางทดหลายดาน เชน

1 ) ดานบรรยากาศจต จากทเคยมด เปน สวาง

2 ) ดานคณภาพจต จากสกปรก เปน สะอาด

3 ) ดานอารมณ จากสบสน วนวาย เปน สงบ ระงบ

4 ) ดานทศนคต จากเกลยด เปน รกใคร สงสาร

5 ) ดานพฤตกรรม จากการเปนผเอา เปน ผมการใหปน

ตารางแสดงผสาเรจการศกษาและเกณฑประเมนผลทางการศกษา

พระอรยบคคล 4 ค

: ผสาเรจการศกษาในแตละระดบ

เกณฑประเมนผลทางการศกษาในพระพทธศาสนา : สามารถละสงโยชน 10

1. พระโสดาบน ผเขาถงกระแสนพพาน 1. สกกายทฐ ความเหนวาเปนตน กลมตน

2. พระสกทาคาม ผกลบมาเกดอกครงหนง 2. วจกจฉา ความสงสย ไมแนใจ ลงเล

(มราคะ โทสะ โมหะ เบาบาง) 3. สลพพตปรามาส การปฏบตศลและวตรไมถก

ตองตามความมงหมายแทจรงของวตรปฏบต 3. พระอนาคาม ผไมกลบมาเกดในโลกน 4. กามราคะ ความกาหนดในกาม

5. ปฏฆะ ความหงดหงดขดเคองในใจ

4. พระอรหนต ผไมมเหตททาใหเกดอก 6. รปราคะ ความกาหนดตดใจในรป

7. อรปราคะ ความกาหนดตดใจในอรป

8. มานะ ความคดถอตว ศกดศร

9. อทธจจะ ความฟงซานในจต

10. อวชชา ความไมรตามความเปนจรง

1.8.3 ตวอยางผลทเกดจากการศกษาอบรมในแนวพระพทธศาสนา การศกษาในพระพทธศาสนานน ผสาเรจการศกษา คอผทเกดการเรยนรขนเปลยนแปลงภายในจตใจ ขอยกตวอยางในเรองนเพอชใหเหนวาถาสาเรจการศกษาแนวพระพทธศาสนาแลวนน มนษยจะเปนเชนไร กลาวคอ การพฒนามนษยใหมจตใจรวมกนเปนอนหนงเดยวกน หมายความวา การทมนษยคอย ๆ หมด “มจฉรยะ” คอ ความตระหน หรอความหวงแหนกดกน 5 ประการจนสนเชง คอ

1) ความหวงแหนถนทอย รวมทงประเทศชาตของตวเอง เมอถงยคโลกาภวตน เราจะตองปรบมนษยใหรกชาต โดยตอง “รกเปน” คอ รกในแบบทไมใหแบงแยกและเบยดเบยนซงกนและกน

61

2) ความหวงแหนครอบครว พวกพอง วงศตระกล รงเกยจพงศเผา ความหวงแหนน มมากจนกระทงแตงงานระหวางตางเผาไมได

3) ความหวงแหนลาภ หวงแหนผลประโยชน 4) ความหวงแหนวรรณะ แบงผว แบงชนชน รงเกยจกน

5) ความหวงแหนความสาเรจ ภมธรรม ภมปญญา ไมอยากใหคนอนบรรลความสาเรจอยางตน

การศกษาจะตองพฒนาคนใหลดละมจฉรยะ 5 ประการนใหสาเรจ ถาสาเรจ มนษยจะ

อยรวมกนไดทงโลก ถามนษยไมยดตดในทฐทบญญตกนขน และมองอะไรไปตามความเปนจรง

ของธรรมชาต กจะสามารถแกปญหาความขดแยงในหมมนษยใหหมดไปได 62

2. พทธธรรมทประยกตใชในการศกษา ในตอนทผานมา เราไดพจารณากระบวนการศกษาในทศนะของพระพทธศาสนา จะเหน

ไดวา แนวการศกษาในทางพระพทธศาสนานน เปนแนวทางการศกษาเพอพฒนาชวตมนษยในฐานะทเปนมนษย หรอเพอพฒนาคนใหเปนมนษยทสมบรณ โดยมงขจดกเลสสงทเลวรายทกลมรมจตใจใหเปนจตใจทสะอาด สงบและสวาง เรยกไดวา มงสอนแนวทางในการดาเนนชวตของมนษยทมผลทงทางจตใจ รางกาย ส

งคม และสภาพแวดลอม เพอความเปนคนดของมนษยชาต หรอกลาวอกนยหนง การศกษาในพระพทธศาสนานน มไดมงสอนในดานวชาชพหรอวชาการประกอบอาชพ แตสอนในลกษณะทวา ไมวาจะประกอบอาชพอะไรกตาม อาชพตองเปนสมมาอาชพ คอ

อาชพทถกตองตามครรลองคลองธรรมทดงาม

เราไดศกษาถงหลกพทธธรรมทจะนามาประยกตในการศกษาทงการศกษาในความหมายของพระพทธศาสนา และการศกษาในความหมายของทางโลกปจจบนแลว ทนมาพจารณาถงวา ถาตองการประสบความสาเรจในการศกษาในแตละดานในแตละฝายนน พระพทธศาสนาไดวางหลกปฏบตเพอเปนแรงขบเคลอนในการศกษาเพอบรรลเปาหมายไวเชนไรบาง ขอใหไดตงใจศกษาเพอทจะไดใชเปนแนวทางในการศกษาและเพอเปนแนวทางในการแกปญหาทเกดขนในขณะการศกษา

2.1 บพภาคแหงการศกษา : องคธรรม 7 ประการ 63

1. รจกเลอกหาแหลงความรและแบบอยางทด : กลยาณมตตตา

62 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). การศกษาเพออารยธรรมทยงยน. มลนธพทธธรรม. 3/2539. หนา 100-101. 63 ศกษาเพมเตม ใน รงอรณของการศกษา ของ พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). กรงเทพ ฯ : อมรนทร พรนตง กรพ,

2532.

62

ขอนเปนหลกปฏบตสาคญททาใหมนใจถงสภาพแวดลอมทางสงคมทด และรจกใชประโยชนจากสภาพแวดลอมทดนน เรยกวา มกลยาณมตร ซงสามารถแยกความหมายไดเปน 2 ขน

คอ

1.1 การทสงคมเปนกลยาณมตร หรอจดสรรกลยาณมตรให หมายถง ผรบผดชอบในสงคมทาหนาทจดหา จดสรร และทาตวใหเปนกลยาณมตรแก

ผเรยน เชน พอแมทาตนเปนพอแมทด ครอาจารยประพฤตตนทาหนาทเปนครอาจารยทด สอมวลชนเสนอขาวสารขอมลทดงาม เปนประโยชน จดทารายการทมคณคา ทาหนาทเปนสอมวลชนทด ผบรหารและผปกครองจดสรรสภาพแวดลอมทางสงคมใหเรยบรอยดงาม

เอออานวยบรการขาวสารขอมลและแหลงความร เชน หองสมดทด ผใหญและผนาในสงคม ทาตนเปนแบบอยางทดและคอยชวยชแนะใหเดกและเยาวชนรจกเลอกหาแหลงความรและถอเอาแบบอยางทด

1.2 การทมนษยเองรจกเลอกคบหากลยาณมตร หรอรจกเลอกคบคนด หมายถง การรจกเลอกหาแหลงความรทด และรจกถอเอาแบบอยางทด หรอรจกเลอก

บคคลทจะนยมเปนแบบอยางในความประพฤต หรอในการครองชวต เชน รจกใชหองสมด รจกเลอกอานหนงสอ รจกเลอกรายการโทรทศน

2. มชวตและอยรวมสงคมเปนระเบยบดวยวนย : สลสมปทา หมายถง ความมวนยในการดาเนนชวต และในการอยรวมในสงคม หรอการรจกจด

ระเบยบชวตและความสมพนธในสงคมใหเรยบรอยเกอกล เปนการกระทาตอผอนและสงคม โดยมพฤตกรรมทเออหรอเกอกล ปฏบตตอสงคมในทางทเอออานวย ตลอดจนมสวนรวมทจะใหแกผอนและสงคม อยางนอยไมเบยดเบยนหรอทาลาย ไมกอกวนสรางความเดอดรอนระสาระสายหรอยงยากวนวายใหแกสงคม เรยกวา ความถงพรอมดวยศล

3. พรอมดวยแรงจงใจใฝรใฝสรางสรรค : ฉนทสมปทา หมายถง การมแรงจงใจทเกดจากการรกความจรง รกความถกตองดงาม ตองการเขาถง

ความจรง ทาใหมความอยากรหรอใฝร อยากทาใหความถกตองดงามนนเกดมเปนจรงขน เรยกวา เปนแรงจงใจใฝรใฝสรางสรรค คานงพจารณาอยตลอดเวลาวาสงทตองการนน เปนของแทจรง มคณคาและความหมายเปนประโยชนแกชวตอยางแทจรง สงเสรมคณภาพชวต และชวยใหเกดการพฒนานาไปสจดหมายทดงาม ไมใชเพยงแคถกตา ถกห ถกใจ ไมคดแตจะไดจะเอา ไมมงแตจะเสพ จะบรโภค ไมมงสงเสพบารงบาเรอปรนเปรอตน และสมผสทตนเตนเราอนทรย อยากม อยาก

63

ใช อยากบรโภค ไมคดทจะเรยนร หรอไมคดทจะสรางสรรคทาใหมใหเปนขนเอง เรยกวา ความถงพรอมดวยฉนทะ

4. มงมนพฒนาตนใหเตมศกยภาพ : อตตสมปทา หมายถง การมจตสานกเราเตอนใจอยเสมอ ในการทจะพฒนาตนใหเตมท จนถงความ

สมบรณแหงศกยภาพ โดยถอตามหลกธรรมทวา คนเปนสตวทฝกได และเปนสตวทตองฝก ถาไมฝกฝนพฒนาตน คนจะดอยยงกวาสตวทงหลายอนสวนมาก แตถาฝกฝนพฒนาแลว กจะประเสรฐยงกวาสตวอนทงปวง และสามารถฝกฝนพฒนาไดอยางถงทสด จนถงขนทวา แมแตเทวดา มาร

พรหมกนอบบชา ดวยความเชอพนฐานในปญญาททาใหมนษยรไดเรยกวา ตถาคตโพธสทธา เรยกวา การทาตนใหพรอม

5. ปรบทศนคตและคานยมใหสมแนวเหตผล : ทฏฐสมปทา หมายถง การมความเชอถอ แนวความคดความเขาใจ ทศนคต และคานยมทดงาม

ถกตอง สอดคลองกบหลกความจรงแหงความเปนไปตามเหตปจจย เรยกวา มโลกทศนและชวทศนดงามถกตองตามแนวทางของเหตปจจย กลาวคอ รและเขาใจสงทงหลายตามเปนจรง ซงถอวาเปนแกนกลางของการมชวตทดงามทงหมด เรยกวา ความถงพรอมดวยความเหนความเขาใจ

พระพทธศาสนาประกาศหลกการแหงความเปนไปตามเหตปจจย และความสมพนธองอาศยกนของสงทงหลาย ถอวาเปนความจรงพนฐานของทกสง ดงนน ทศนคตพนฐานทตองการและตองม กคอ ทาทการมองสงทงหลาย หรอการมองโลกและชวตตามเหตปจจย คอมองแบบสบสาว

คนควาหาเหตปจจย พรอมทงมองใหเหนความสมพนธเชอมโยงกนของสงทงหลาย เชนน 1) จะทาใหมองเหนสงทงหลายตามความเปนจรง ปองกนไมใหเกดความเชอเหลวไหล

งมงาย และไมมองอะไรตามความพอใจ ไมพอใจ หรอความชอบชงสวนตว ทาใหมความคดความเหนทกวางและเปนพนฐานในการทจะคดพจารณาวนจฉยสงตาง ๆ

อยางถกตอง ไมบดเบอน ไมลาเอยง และทวตลอด ไมผวเผน

2) จะทาใหเหนกระบวนการเกดมขนของสงตาง ๆ มองเหนอาการทสงใดสงหนงเกดมขนและการทสงทเกดขนแลวนน เปนเหตปจจยใหเกดผลดหรอผลราย ทาใหอยากเหนการเกดขนของสงทดงาม โนมใจไปในการผลต การสรางสรรค ใหสงดงามเกดขน ทาใหเกดคานยมในการผลตและสรางสรรค

3) จะทาใหเกดทาทแหงการรบผดชอบตอการกระทาของตน เมอมองเหนความเจรญหรอความเสอมทงของตนและของคนอน จะพจารณาสบสาวหาเหตปจจยของความเสอมและความเจรญ แลวแกไขปองกนหรอสรางเสรมเพมพนใหตรงตามเหตปจจย

ไมเปนผปดความรบผดชอบ ไมเอาแตโทษคนโนนคนน หรอสงโนนสงนเรอยไป ไม

64

ฝากความหวงไวกบโชคชะตาอยางเลอนลอย ไมหวงพงปจจยภายนอกหรอรอคอยอานาจดลบนดาล แตพงการกระทาของตนเองมนใจในการกระทาดของตนตามเหตปจจย

6. มสตกระตอรอรนตนตวทกเวลา : อปปมาทสมปทา หมายถง ความตนตวทจะกระตอรอรนเรงรดจดทาการตาง ๆ ดวยจตสานกตอกาลเวลา

และความเปลยนแปลง ไมปลอยปละละเลย ทอดธระ หรอนงเฉย เฉอยชา ปลอยเวลาลวงไปเปลา เรยกวา ความถงพรอมดวยความไมประมาท สงทดงามทงปวง หรอเหนแนวทางแหงการเขาสความดงามนนแลว ไมปฏบตตามแนวทางนนจดวาเปนผประมาท ถาเปนเชนนน ธรรมทงหลายทเรยนกนมามากมาย กไรประโยชน เปนหมนเหมอนนอนหลบอยในสมอง หรอนอนตายอยในคมภร

7. แกปญหาและพงพาตนไดดวยความรคด : โยนโสมนสการสมปทา หมายถง ความรจกคด รจกพจารณา รจกสาเหนยก กาหนดมองสงทงหลายใหไดคณคา

คดเปน รจกคดวเคราะหสบสาวใหเขาถงความจรง ซงทาใหสามารถแกปญหาไดและรจกรเรมทางการตาง ๆ อยางถกตองไดดวยตนเอง เรยกวา ความถงพรอมดวยโยนโสมนสการ

วธคดแบบโยนโสมนสการนน มหลายวธทสาคญ ๆ คอ

7.1 คดแบบสบสาวเหตปจจย 7.2 คดแบบแยกแยะองคประกอบ

7.3 คดแบบรเทาทนธรรมดา 7.4 คดแบบกระบวนการแกปญหา 7.5 คดแบบความสมพนธเชงหลกการและความมงหมาย 7.6 คดแบบเหนคณ โทษ (ขอด ขอเสย ขอเดน ขอดอย) และทางออก

7.7 คดแบบคณคาแท คณคาเทยม

7.8 คดแบบอบายปลกเราคณธรรม

7.9 คดแบบอยกบปจจบน

7.10 คดแบบวเคราะหทวตลอดและรอบดานทเรยกวา วภชชวาท 64

2.2 แหลงเกดความร 2 ระดบ

64 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). รงอรณของการศกษา. อมรนทร พรนตง กรพ. 2533. หนา 25-26.

65

คนทเลาเรยนศกษา จะเปนนกเรยน นกศกษา หรอนกคนควากตาม นอกจากจะพงปฏบตตามหลกธรรมทเปนบพภาคของศกษาขางตนนนแลว ยงจาเปนตองรจกแหลงเกดความร หรอการเกดขนของความร บอเกดแหงความรหรอปจจยแหงสมมาทฐ กคอ บทสรปของบพภาคของการศกษาทง 7 ประการนน เปน 2 แหลงดวยกน คอ

1. องคประกอบภายนอกทด ไดแก ปรโตโฆสะ หรอ มกลยาณมตร 65 หมายถง รจกหาผ

แนะนาสงสอน ทปรกษา เพอน หนงสอ ตลอดจนสงแวดลอมทางสงคมโดยทวไปทด ทเกอกลซงจะชกจง หรอกระตนใหเกดปญญาได ดวยการฟง การสนทนา ปรกษา ซกถาม

การอาน ตลอดจนการรจกเลอกใชสอมวลชนใหเปนประโยชน 2. องคประกอบภายในทด ไดแก โยนโสมนสการ หมายถง การใชความคดถกวธ รจกคด

หรอคดเปน คอ มองสงทงหลายดวยความคดพจารณา สบสาวหาเหตผล แยกแยะสงนน

ๆ หรอปญหานน ๆ ออกใหเหนตามสภาวะและตามความสมพนธแหงเหตปจจย

กลาวโดยยอวา นอกจากรจกแสวงหาและเลอกรบความรความคดเหนจากครอาจารย เพอน

คนภายนอก ตารบตารา และสอมวลชนทเปนกลยาณมตรแลว ตองรจกคดเองเปนดวย 66 อก

ประการหนง ถายงคดเองไมเปน คดเองยงไมได กตองพงกลยาณมตร

2.3 แรงขบเคลอนใหประสบความสาเรจในการศกษา : อทธบาท 4

ในกระบวนการศกษา เพอใหประสบความสาเรจตามเปาหมาย จะตองมแรงจงใจหรอแรงขบเคลอนใหสมฤทธผล ในพระพทธศาสนาไดเสนอหลกธรรม ทจะนาไปสความสาเรจแหงกจการตาง ๆ ไมจากดเฉพาะแตในดานการศกษาเพยงอยางเดยว แมในดานอนกสามารถนาไปใชได หลกธรรมชดทวาน เรยกวา อทธบาท ม 4 ขอคอ

1. ฉนทะ มใจรก คอ พอใจจะทาสงนน และทาดวยใจรก ตองการทาใหเปนผลสาเรจอยางดแหงกจหรองานททา มใชสกวาทาพอใหเสรจ ๆ หรอเพยงเพราะอยากไดรางวลหรอผลกาไร

2. วรยะ พากเพยรทา คอ ขยนหมนประกอบ หมนกระทาสงนนดวยความพยายาม เขมแขง อดทน เอาธระ ไมทอดทง ไมทอถอย

3. จตตะ เอาจตฝกใฝ คอ ตงจตรบรในสงททา และทาสงนนดวยความคด ไมปลอยใจฟงซานเลอนลอย ใชความคดในเรองนนบอย ๆ เสมอ ๆ

65 สงยตนกาย มหาวารวรรค. 19/2/5-6. :- “กความเปนผมมตรด มสหายด มเพอนด นเปนพรหมจรรยทงสนทเดยว ดกร

อานนท อนภกษผมมตรด มสหายด มเพอนด พงหวงขอนไดวา จกเจรญอรยมรรคประกอบดวยองค 8 จกกระทาใหมากซงอรยมรรค

ประกอบดวยองค 8” 66 มชฌมนกาย มลปณณาสก. 12/497/539 อางใน ธรรมนญชวต. เคยอาง. หนา 50.

66

4. วมงสา ใชปญญาสอบสวน คอ หมนใชปญญาพจารณาใครครวญตรวจตราหาเหตผล

และตรวจสอบขอยงหยอน เกนเลย บกพรอง ขดของ เปนตน ในสงททานน โดยรจกทดลอง วางแผน วดผล คดคนวธแกไขปรบปรง เปนตน 67

2.4 ความเสมอภาคในกระบวนการศกษา : อนทรย 5

ในการศกษาเนอหาสาระของการศกษา บางครงกเชอโดยงาย อาจถงงมงายโดยไมไดตรวจสอบ หรอบางครงกไมเชอเลยโดยเหตทเปนเจาปญญา รมาก คดมาก จนทาใหปฏเสธสงทดบางสงไปกม หรอมฉะนนบางคนกขยนเกนเหต จนทาใหเครยดและฟงซานไมสงบ หรอบางทกโนมเอนไปทางขเกยจกม

เพอแกพฤตกรรมของมนษยในการศกษาดงกลาว พระพทธศาสนาไดนาเสนอหลกธรรมทเรยกวา อนทรย คอ ธรรมทเปนใหญในการทาหนาทเฉพาะแตละอยาง หรอธรรมทเปนเจาการในการขมการาบอกศลธรรมทตรงกนขามกบตน ทาหนาทฝายรก หรอเรยกวา พละ คอ ธรรมทเปนกาลงในการตานทานไมใหอกศลธรรมเขาครอบงา ทาหนาทฝายรบ ม 5 ประการ คอ

1. ศรทธา คอ ความเชอ ความทจตใจพงแลนไปหา และคลอยไปตาม

2. วรยะ คอ ความเพยร มใจส มงหนาจะทาใหกาวหนาเรอยไป

3. สต คอ ความระลกร ระมดระวง ควบคมพฤตกรรม

4. สมาธ คอ ความสงบของจตใจทแนวแน ไมฟงซาน ไมถกอารมณตาง ๆ รบกวน

5. ปญญา คอ ความพจารณาไตรตรองมองหาความจรงใหรเขาใจเขาถงสภาวะ

ความสมพนธระหวางองคธรรมทง 5 น ใหพจารณาจากคาอธบายของพระธรรมปฎก

(ป.อ. ปยตโต) ททานอธบายไวในหนงสอ “ปฏบตธรรมใหถกทาง” ดงตอไปน

“ในคาพดทวา ตองมอนทรยสมาเสมอกน ตองปรบอนทรยใหสมาเสมอ คนนมอนทรยออน คนนมอนทรยแกกลา ดงน เปนตน อนทรย 5 นน ไดแก ศรทธา วรยะ สต สมาธ ปญญา เปนหลกสาคญใน

การปฏบตธรรม

ขอ 1 ศรทธา… คกบขอ 5 ปญญา… ถาศรทธาแรงไป กนอมไปในทางทจะเชองาย ยอมรบงาย

เชอดงไป ตลอดจนงมงาย ถาเอาแตปญญา กโนมไปทางทจะคดมาก สงสยเกนเหตหรอดวนปฏเสธ ฟงไปเรอย ไมจบอะไรลงลก ทานจงใหปรบศรทธากบปญญาใหสมาเสมอสมดลกน

ขอ 2 วรยะ…คกบขอ 4 สมาธ…ถาวรยะแรงไป กจะเครยดและฟงซาน โนมไปทางลาเลยเขต

ถาเอาแตสมาธ กจะสงบสบาย ชวนใหตดในความสขจากความสงบนน ตลอดจนกลายเปนเกยจคราน

เฉอยชา ปลกตวออกหาความสบาย ปลอยปละละเลยหรอไมเผชญภาระ ทานจงใหเสรมสรางวรยะและ

67 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/231/233. โดย พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมนญชวต. กรงเทพ ฯ : สหธรรมก,

2539. หนา 25,

67

สมาธอยางสมาเสมอสมดลกน เพอจะไดประคบประคองกนไป และเปนเครองอดหนนกนใหกาวหนาไปในการปฏบต

สวนขอ 3 สตนน เปนตวคมตวเตอน ตองใชในทกกรณ เชน เปนเหมอนยามทคอยบอกวา เวลาน

ศรทธาจะแรงไป ปญญาจะหยอนไป เวลานควรเรงวรยะขนมา เพราะทาทาจะตดในสขจากสมาธเสยแลว

ดงนเปนตน” 68

68 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ปฏบตธรรมใหถกทาง. กรงเทพ ฯ : สหธรรมก, 32/2538. หนา 96-97.

บทท 3 พทธธรรมกบการทางาน

คนทาเหมาะเจาะ ไมทอดธระ เปนผหมน ยอมหาทรพยได. 1

ประโยชนทงหลาย ยอมลวงเลยชายหนมทละทงการงาน ดวยอางเลศวา หนาวนก รอนนก เวลานเยน

เสยแลว ดงนเปนตน 2

เพราะการเลยงชพเปนเหต นายพรานและชาวประมง เปนตน จงฆาสตว ลกสงของทเขาไมไดให

ประพฤตมจฉาจาร น จดวาเปนมจฉาอาชวะ การงดเวนจากมจฉาอาชวะนน ชอวา สมมาอาชวะ.3

การทจะดารงชวตในสงคมโลกของมนษย มไดอาศยเพยงผลกรรมทสงสมมาแตเพยง

ประการเดยว หากจะตองสรางสรรคเพมพนพลงกรรมใหมเพอสบตอความเปนไปของชวตใน

อนาคต เทากบเปนการสรางเหตใหมทดกวา เปนตวกาหนดเสนทางชวตวาจะเปนเชนไรตอไป

การกาหนดเปาหมายในปจจบน จงเปนเสมอนเขมทศบอกทางใหแกชวต มนษยสามารถรความ

เปนไปในอนาคตของตนเองไดดวยการรถงสาเหตทตนเองกระทาอยในปจจบน

ในบททผานมา ไดพดถงพทธธรรมกบการศกษาวา ในมมมองของพระพทธศาสนาตอ

การศกษานนไดแนวความคดตอกระบวนการศกษาไวเชนไรบาง โดยสรป เปาหมายทางการศกษา

ทางพระพทธศาสนา ไดกาหนดไว 3 ระดบ คอ เปาหมายในปจจบน เรยกวา ประโยชนในปจจบน

เปาหมายในอนาคตหรอในภพหนา เรยกวา ประโยชนในโลกหนา และเปาหมายสงสด เรยกวา

นพพาน

ในสวนของการศกษาปจจบน เพอใหบรรลถงความสาเรจตามความมงหมายของ

การศกษาในระดบตาง ๆ กมหลกธรรมสาหรบเปนแรงขบเคลอนใหประสพความสาเรจเอาไว ทงใน

ดานศกษาฝายธรรมและการศกษาฝายโลก ดงทพระเทพเวทกลาวถงเรองนไววา “พระพทธศาสนา

มไดมองขามประโยชนหรอจดหมายขนรองลดหลนกนลงมาทมนษยจะพงไดพงถงตามระดบความ

พรอมของตน และกไดจาแนกจดวางเปนหลกไวดวย”4

โดยเฉพาะอยางยง การศกษาในฝายโลก ทจดการศกษากนอยในระดบตาง ๆ ตงแตระดบ

ตาสด จนถงระดบสงสด ตางกมความมงหวงเพอพฒนามนษยใหเปนคนเกง มความสามารถใน

ดานตาง ๆ เฉพาะดาน ซงจะเปนประโยชนในการประกอบอาชพเลยงชวตตนเองในโอกาสตอไป

และกตงเปาหมายเพอใหเปนคนดของประเทศชาตเชนกน แตจดเนนไมคอยชดเจน สวนการศกษา

1 สงยตนกาย สคาถวรรค. 15/316/845, ขททกนกาย ขททกปาฐ. 25/361/311. 2 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/185/199. 3 อรรถกถาธมมสงคณ อฏฐสาลน. 277/478 4 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532) หนา 594.

79

ในทางพระพทธศาสนามงเนนเพอใหคนเปนคนด มงขจดสาเหตททาใหเกดปญหาชวตในแนวลก

ดงไดกลาวแลว อยางไรกตาม จดมงหมายของการศกษาในระดบชนตาง ๆ แททจรง ไมไดมงให

จบในตวมนเอง หากมความตองการทจะใชความรทไดรบจากการศกษานนไปประกอบอาชพอก

ชนหนง คอ การทางาน

ดงทพระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต)5 กลาวไววา “พาหสจจะ ความชาชองเชงวชาการ ควร

มาพรอมดวย สปปะ ความชานาญในเชงปฏบต คอ ดทงวชาและฝมอ ถาทงสองอยางนมาเขาคกบครบ

กหวงไดซงความเปนเลศแหงงาน ยงถาเปนคนมวนยทไดฝกมาอยางด และเปนคนทพดเกง คอ รจก

พดจาใหไดผล สามารถทาใหคนอนเขาใจหรอเหนตามไดด ชวนใหเกดความรวมมอและสามคค กยงหวง

ไดวา กจการจะประสบความสาเรจ ครนสาทบเขาดวยการปฏบตงานทเรยบรอยฉบไวไมคงคางอากล

และเสรมดวยการทากจกรรมทเปนประโยชน กยงเปนเครองประกนถงความสาเรจบรบรณแหงชวตดาน

การงาน” 6

มนษยมกจะเลอกทางานทตนอยากจะทามากกวาทจะตามความสามารถ จงเปนทมาของ

การเลอกทจะเรยนเพอตอบสนองกบงานในอนาคตทตนคาดหวงไวนน หลายคนทเลอกเรยนและ

ไดทางานตรงกบความอยากและความสามารถของตน หลายคนกไปกนคนละทศละทางระหวาง

สงทไดเลาเรยนมาและงานทตนทาอย หลายคนทไมมงานทาเพราะไมมงานทตรงกบความ

ตองการ หรอบางทกไมมงานทตรงความสามารถของตน และกมอกหลายคนทยงคงทางานแมจะ

ไมตรงกบความสามารถและไมชอบ ในกลมคนตาง ๆ ดงกลาวนน ยอมจะมทศนคตและ

ความรสกตองานทตนทาอยในแตกตางกน หลายคนอาจจะมความสขกบการไดทางานทตนถนด

และตองการทาอยแลว หลายคนกอาจจะมความรสกฝนทา เพราะเปนงานทไมชอบแตไมม

ทางเลอกเพอความอยรอดจาตองฝนทา หลายคนกตองเรยนรกบงานททา เพราะเลาเรยนมาไม

ตรงกบงานททาอย และหลายคนกยงคงมความทกขอยกบการไมไดทางาน ไมทางาน และไมยอม

ทางาน

ในปจจบน การทางานบางอยาง ไมเพยงจะสงผลดใหแกผทางานในลกษณะทเปน

คาตอบแทนเทานน หากแตผลงานจรง ๆ มผลกระทบตอผอน สงผลกระทบตอธรรมชาต ตอ

สงแวดลอม ในลกษณะทเปนการสรางความเดอดรอน กอความเสยหายใหแกผอน แก

ทรพยากรธรรมชาต และแกสภาพแวดลอมของสงคมมนษยเอง เพราะผประกอบการงานบางคน

บางกลมมงหวงแตผลกาไรทางธรกจมากกวาทจะคานงถงความเสยหายทเกดขนตามมาภายหลง

ในบทน เราจะไดพดถงหลกพทธธรรมทมความเกยวโยงกบการทางาน เพอทจะไดรถง

หลกพทธธรรมและสามารถทจะนาไปประยกตใชในการทางาน ในการประกอบอาชพใหเปน

5 ปจจบนดารงสมณศกดในพระราชทนนามวา พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) 6 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต).. เรองเดยวกน. หนา 790.

80

สมมาชพในโอกาสตอไป ในประเดนเหลาน คอ ความหมายของการทางาน ลกษณะของงานตาม

ทศนะของพระพทธศาสนาเปนเชนไร เราจะทาอยางไรใหมความสขกบการทางานหรออกนยหนงก

คอมหลกธรรมอะไรทจะเปนตวเสรมสรางใหมความสขกบการทางาน หลกพทธธรรมทชวย

สนบสนนใหการทางานสาเรจตามจดมงหมาย 1. ความหมายของการทางาน คาวา “การทางาน” ในทางพระพทธศาสนา เปนคาทแปลมาจากคาวา “กมมนตา” ซงม

ความหมายเปนกลาง ๆ คอ

การทางานเพอเลยงชวต ยงไมระบชดลงไปวา หมายถงงานประเภท

ไหนบาง หากแตมความหมายรวมเอาการทางานทกประเภททเปนอบายในการเลยงชวต ดงเชนท

ทานกลาวอธบายไวในมงคลตถทปนวา “ทชอวา การงานทงหลาย กไดแก การทานา การเลยงโค และ

การคาขาย เปนตน” 7

โดยนยน การทางาน จงหมายถงการประกอบอาชพเพอเลยงชวตของตนเองใหดาเนนสบ

ตอไป เพราะการทางานเปนตวแปรทจะใหเกดปจจยทจาเปนตอการดารงชวตอยของมนษย โดย

เปนทมาของปจจย 4 ทเปนความจาเปนพนฐานของการมชวตอยของมนษยโดยไมฝดเคอง

จนเกนไป เปาหมายสดทายของการทางาน กคอการแปรเปลยนผลลพธจากการทางานมาเปน

เครองดาเนนชวตเหลาน คอ อาหาร เครองนงหม ทอยอาศย และยารกษาโรค ดงขอความใน

พระไตรปฎกทพระพทธเจาตรสแสดงแกพระเจามหานามถงลกษณะของการประกอบอาชพตาง ๆ

ของมนษยในสมยนนพรอมทงเหตของการทางานนนวา

“กลบตรในโลกน เลยงชวตดวยความขยนประกอบศลปะใด คอ ดวยการนบคะแนนกด ดวยการ

คานวณกด ดวยการนบจานวนกด ดวยการไถกด ดวยการคาขายกด ดวยการเลยงโคกด ดวยการยงธนก

ด ดวยการเปนราชบรษกด ดวยศลปะอยางใดอยางหนงกด ตองตรากตราตอความหนาว ตองตรากตรา

ตอความรอน งนงานอยดวยสมผสแตเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเสอกคลาน ตองตายดวยความหว

ระหาย

ดกรมหานาม แมนกเปนโทษของกามทงหลาย เปนกองทกขทเหนๆ กนอย มกามเปนเหต มกาม

เปนตนเคา มกามเปนตวบงคบ เกดเพราะเหตแหงกามทงหลายทงนน

ดกรมหานาม ถาเมอกลบตรนน ขยน สบตอพยายามอยอยางน โภคะเหลานนกไมสาเรจผล เขา

ยอมเศราโศก ลาบาก ราพนตอก คราครวญ ถงความหลงเลอนวา ความขยนของเราเปนโมฆะหนอ

ความพยายามของเราไมมผลหนอ

ดกรมหานาม ถาเมอกลบตรนนขยน สบตอพยายามอยอยางน โภคะเหลานนสาเรจผล เขากลบ

เสวยทกข โทมนส ทมการคอยรกษาโภคะเหลานนเปนตวบงคบวาทาอยางไร พระราชาทงหลาย ไมพงรบ

โภคะเหลานนไปได พวกโจรพงปลนไมได ไฟไมพงไหม นาไมพงพด ทายาทอปรยพงนาไปไมได เมอ

7 มงคลตถทปน 1/359/399.

81

กลบตรนนคอยรกษาคมครองอยอยางน พระราชาทงหลายรบโภคะเหลานนไปเสยกด โจรปลนเอาไปเสย

กด ไฟไหมเสยกด นาพดไปเสยกด ทายาทอปรยนาไปเสยกด เขายอมเศราโศก ลาบาก ราพน ตอก ครา

ครวญ ถงความหลงเลอนวาสงใดเคยเปนของเรา แมสงนนกไมเปนของเรา” 8

จะเหนวา ขอความดงกลาวนน มเพยงแสดงถงการประกอบอาชพในลกษณะตาง ๆ แลว

ยงแสดงถงความทกขยากลาบากทเกดจากการทางานนน ๆ ดวยเปนความทกขในการหาเลยงชวต

และตองลาบากทกขยากในการทางาน กเพราะมกามคอความอยากความตองการเปนเหตบงคบ

ใหตองทา จงเทากบพระพทธองคประสงคใหมนษยตระหนกใหดวา ทตองดนรนไขวควา เสาะหา

ทางาน ทกขยากนนเปนเพราะความอยากความตองการเปนเหต และประสงคชใหเหนถงโทษของ

กามทงหลายทเกดขนกบมนษยทแสดงออกทงทางกายและทางใจ ไมเพยงทจะใหเกดความทกข

ทางกายเทานน ยงสงผลตอจตใจเพราะทประสบความสาเรจตามความตองการและไมประสบ

ความสาเรจตามความตองการ

การทพระพทธองคทรงชแสดงในลกษณะดงกลาว ไมไดหมายความวา การประกอบอาชพ

เพอเลยงชวตนนเปนสงทไมควรทา มไดมความประสงคใหมนษยเลกทางานเพยงเพราะวาเปน

ความทกขดงกลาว หากทรงมงเตอนใหมนษยไดทราบถงความเปนจรงของชวตทตองดาเนนไปเชน

นนเอง และเพอมนษยจะไดตระหนกและยอมรบในความเปนจรงของชวต จะไดไมประสบความ

คบแคนใจในเมอเกดขนความลาบากในการทางาน ใหความทกขยาก ความลาบากทเกดขนนน

เปนความทกขยาก และความลาบากเพยงรางกาย อยาใหเปนความทกขและความลาบากทางใจ

เชนน มนษยกสามารถมความสขในการทางานและดารงตนอยโดยปราศจากความรสกอดอดขด

เคองตอตออปสรรคตาง ๆ ทเขามาในชวต

อยางไรกตาม เราจะเหนวา พระพทธเจาไมไดประสงคใหมนษยไมทางานเพยงเพราะเปน

ความทกขดงกลาว แตยงทรงสนบสนนสงเสรมใหมนษยทางาน ดงจะเหนไดจากการทพระองคได

ทรงแสดงถงลกษณะงานหรอลกษณะการประกอบอาชพทถกตองในการดาเนนชวต

2. ลกษณะของงานตามทศนะของพระพทธศาสนา ลกษณะของการทางานตามทศนะของพระพทธศาสนานน แสดงไวเปนหลกการทวไป ท

แสดงถงลกษณะของงานทถกตองและควรทา เรยกวา สมมาอาชวะ การเลยงชวตชอบ ซงเปน

องคประกอบหนงของอรยมรรคมองค 8 ประการในอรยสจ 4 ซงในพระพทธศาสนากมการจาแนก

สมมาอาชวะทวานออกเปนสองระดบดวยกน คอ

1. สมมาอาชวะของปถชนทยงมกเลสตณหาอย เรยกวา สาสวสมมาอาชวะ

2. สมมาอาชวะของพระอรยะทไมมกเลสตณหาแลว เรยกวา อนาสวสมมาอาชวะ

8 มชฌมนกาย มลปณณาสก. 12/181/213

82

ดงบาลในมชฌมนกาย อปรปณณาสก แสดงไวดงนวา

“ดกรภกษทงหลาย กสมมาอาชวะเปนไฉน ดกรภกษทงหลาย เรากลาวสมมาอาชวะเปน 2

อยาง คอ สมมาอาชวะทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธอยาง 1 สมมาอาชวะของพระ

อรยะทเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรคอยาง 1

ดกรภกษทงหลาย กสมมาอาชวะทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ เปนไฉน คอ

อรยสาวกในธรรมวนยน ยอมละมจฉาอาชวะ เลยงชพดวยสมมาอาชวะ ดกรภกษทงหลาย น

สมมาอาชวะทยงเปนสาสวะ เปนสวนแหงบญ ใหผลแกขนธ

ดกรภกษทงหลาย กสมมาอาชวะของพระอรยะทเปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรค เปน

ไฉน ดกรภกษทงหลาย ความงด ความเวน เจตนางดเวน จากมจฉาอาชวะ ของภกษผมจตไกลขาศก ม

จตหาอาสวะมได พรงพรอมดวยอรยมรรค เจรญอรยมรรคอย นแล สมมาอาชวะของพระอรยะ ท

เปนอนาสวะ เปนโลกตระ เปนองคมรรค” 9

แสดงใหเหนวา พระพทธเจานน ทรงคานงถงทงการดารงชพของปถชน ทงของพระอรย

เจาทงหลาย จงวางหลกสมมาอาชวะไวเปนสองลกษณะดงกลาว ซงการดาเนนชวตแบบปถชน ขอ

เพยงเปนการเลยงชวตดวยวธการทถกตอง เปนสมมาอาชพแลว เปนสวนแหงบญ เปนสงท

กอใหเกดผลดตอชวตมนษยได ตลอดถงสวนรวมไดเชนกน

โดยนยน การประกอบอาชพระดบโลกยชนนน จาตองเปนการประกอบอาชพทถกตอง

ความหมายของคาวา “ถกตอง” หรอ “สมมา” มนยดงทพระพทธตรสไวเปนหลกทวไปในการตดสน

ลกษณะงานทดวา

“บคคลผอรยสาวกในศาสนาน ละมจฉาอาชวะแลว เลยงชวตอยดวยสมมาอาชวะ นเรยกวา

สมมาอาชวะ” 10

กลาวไดวา แนวความคดเกยวกบการทางานตามทศนะทางพระพทธศาสนานน กคอ หลก

สมมาอาชวะ ไมจากดวา จะเลยงชวตดวยประกอบอาชพอะไรกตาม แตมเงอนไขวา ตองเปน

สมมาชพ คอ ตองหลกเวน หลกเลยงการทางานหรอการเลยงชวตดวยวธการทผด ทเรยกวา

มจฉาชพ ดงบาลในอภธรรมปฎก วภงค ไดใหนยามของคาวา สมมาอาชวะ ไวดงน

“สมมาอาชวะ เปนไฉน ?

การงด การเวน การเลกละ เจตนาเครองเวน จากมจฉาอาชวะ กรยาไมทา การไมทา การไมลวง

ละเมด การไมลาเขต การกาจดตนเหตมจฉาอาชวะ การเลยงชพชอบ อนเปนองคแหงมรรค นบเนองใน

มรรค อนใด นเรยกวา สมมาอาชวะ” 11

ในอรรถกถาธมมสงคณ ไดอธบายขยายความหมายของสมมาอาชวะออกไปอกวา

9 มชฌมนกาย อปรปณณาสก.14/168/276-278. 10 อภธรรมปฎก วภงค 35/136/167. 11 อภธรรมปฎก วภงค. 35/139/179-180

83

“กเพราะอาชวะเปนเหต นายพรานและชาวประมง เปนตน จงฆาสตว ลกสงของทเขาไมไดให

ประพฤตมจฉาจาร น จดวาเปนมจฉาอาชวะ การงดเวนจากมจฉาอาชวะนน ชอวา สมมาอาชวะ

เพราะอามสสนจาง จงพดเทจ ดาเนนชวตอยแตในการพดสอเสยด พดคาหยาบ และคาพดเพอ

เจอกด เชนน กจดเปนมจฉาอาชวะ การงดเวนจากการทาเชนนน ชอวา สมมาอาชวะ” 12

เพอทจะแสดงสมมาอาชวะใหชดเจนขน ในมชฌมนกาย อปรปณณาสก พระพทธเจาทรง

แสดงลกษณะของมจฉาอาชวะเอาไวดงนวา

“ดกรภกษทงหลาย กมจฉาอาชวะเปนไฉน คอ การโกง การลอลวง การตลบตะแลง การยอม

มอบตนในทางผด การเอาลาภตอลาภ นมจฉาอาชวะ” 13

จากบาลขางตนนน เราสามารถสรปลกษณะงานทถกตองตามทศนะของพระพทธศาสนา

เปนหลกการทว ๆ ไปไดดงนคอ

1. งานทไมเกยวกบการฆาสตว ไมทาลายชวต หรอกระทบตอชวต

2. งานทไมเกยวกบการลกขโมย ฉอโกงเอาสงทไมใชของตนเอง ไมละเมดทรพยสนของ

ผอน

3. งานทไมเขาไปยงเกยวกบกบภรรยาหรอสามของผอน ไมละเมดคนรกของผอน

4. งานทไมใชเพราะผลประโยชนของตนแลว หลอกลวงผอนดวยคาเทจหรอโฆษณาเกน

ความจรง

5. งานทไมใชเพราะผลประโยชนของตนแลว พดสอเสยดผอนใหเกดการทะเลาะววาท

แลว แกงแยงซงกนและกนแลว ตนเองจะเปนผเกบเกยวผลประโยชน

6. งานทไมใชเพราะผลประโยชนของตนแลว พดคาหยาบคายกะผอน เพอใหเขาเกด

ความเบอหนายและชอกชาใจ

7. งานทไมใชเพราะผลประโยชนของตนแลว พดความเพอเจอ ไรสาระ ขาดการพจารณา

จนเปนเหตทาใหผอนไดรบความเสยหายและเดอดรอนเพราะถอยคาเพอเจอของตน

8. งานทไมแสวงหาผลประโยชนดวยการคดโกง

9. งานทไมแสวงหาผลประโยชนดวยการหลอกลวง

10. งานทไมแสวงหาผลประโยชนดวยการตลบตะแลง

11. งานทไมใชเหนวาผดแลวยงยอมมอบตวกระทางานนนอย

12. งานทไมแสวงหาผลประโยชนดวยการตดสนบน เพอหวงผลประโยชนทจะเกดกบตน

12 อรรถกถาธมมสงคณ อฏฐสาลน. 277/478 13 มชฌมนกาย อปรปณณาสก. 14/186/275.

84

นอกจากลกษณะงานทเปนสมมาอาชพดงกลาวแลว พระพทธเจากทรงแสดงลกษณะ

ของการประกอบอาชพทผด ทไมสมควรทา ในรปแบบของอาชพคาขาย โดยระบถงสงทไมควร

คาขาย เรยกวา มจฉาวณชชา คอ การคาขายของทผด ไมควรคาขาย ม 5 ประการดวยกนคอ

1. การคาขายศาตรา

2. การคาขายสตว 3. การคาขายเนอสตว (รวมถงการเลยงสตวเพอฆา)

4. การคาขายนาเมา

5. การคาขายยาพษ

ดงบาลในองคตตรนกาย ปญจกนบาต ทตรสแสดงถงรปแบบการคาขายทผดไวดงนวา

“ดกรภกษทงหลาย การคาขาย 5 ประการน อนอบาสกไมพงกระทา … คอ การคาขายศาตรา 1

การคาขายสตว 1 การคาขายเนอสตว 1 การคาขายนาเมา 1 การคาขายยาพษ 1 ดกรภกษทงหลาย

การคาขาย 5 ประการนแล อนอบาสกไมพงกระทา” 14

พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต) ไดใหความหมายของคาวา สมมาชพ ไววา “สมมาอาชพ ก

คอ อาชพทสจรต ไมผดกฎหมาย” 15 และทานยงไดอธบายความหมายของคาวาสมมาชพ โดย

แยกเปน 2 คา คอ สมมา + อาชวะ หรออาชพ วา

1. อาชวะ หรออาชพ กคอ การหาเลยงชพ เปนความหมายท 1 ของงาน คอ เปนเครอง

หาเลยงชพ ทเราพดกนในแงไดเงนไดทอง หรอจะไดมปจจย 4 มสงของเครองใช

2. สมมา แปลวา ถกตอง คอ ถกตองตามความหมายของมน เชน เปนคนทาสวน การท

ทาสวนนน ไมเพยงเพอใหไดเงนเดอนมา แตทาสวนเพอใหไดผลทตรงตามเหต คอ ตองการให

ตนไมเจรญงอกงาม เรยกวา เหตตรงกบผล 16

นอกจากน ทานยงไดใหความหมายของสมมาชพ โดยพจารณาเปนออกเปน สอง แง

ดวยกนคอ

1. ในแงสงคม สมมาชพ จะตองดแกสงคม คอ เปนอาชพทถกตองนนจะตองไม

เบยดเบยนกอความเดอดรอน ไมบนทอนทาลายสงคม ไมผดกฎหมาย เชนนเปนความหมายเชง

ปฏเสธ ในความหมายเชงสรางสรรค กคอ สมมาชพ ตองเปนอาชพทชวยแกปญหาหรอชวย

สรางสรรคชวตและสงคมอยางใดอยางหนง โดยชวยใหชวตดงามขน สงคมเจรญงอกงามขน อยาง

นอยกบาบดปดเปาความทกขยากเดอดรอน

14 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/233/177. 15พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมะกบการทางาน. (กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2540) หนา 9. 16 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 9-10.

85

2. ในแงตนเอง สมมาชพ ตองดตอตวเองดวย ถาเปนอาชพทด จะเปนโอกาสในการ

พฒนาชวตของตน ทตองพฒนาตลอดเวลา ตองเจรญงอกงามขน

1. ในดานพฤตกรรม คอ การดาเนนชวตทวไป การเปนอย การเกยวของกบผคน

2. ในดานจตใจ คอ ในเรองคณธรรม ความสามารถ หรอสมรรถภาพของจตใจ และ

ความสข โดยเฉพาะการมสขภาพจตและ

3. ในดานปญญา ความรความเขาใจ ความสามารถในการคดพจารณาวนจฉยและ

จดดาเนนการ 17

ขอสงเกตบางประการเกยวกบหลกทวไปในเรองอาชวะ ในเรองอาชวะหรอการประกอบอาชพของมนษยน พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) ไดตง

ขอสงเกตไวในหนงสอพทธธรรมของทานไว 4 ประเดน ดงนคอ

1. พทธศาสนามองเปาหมายของอาชวะ โดยมงเนนดานเกณฑอยางตาทวดดวยความ

ตองการแหงชวตของคน คอ มงใหทกคนมปจจย 4 พอเพยงทจะเปนอย เปนการถอเอาคนเปน

หลก มใชตงเปาหมายไวทความมวตถพรงพรอมบรบรณ ซงเปนการถอเอาวตถเปนหลก ความขอ

น จะเหนไดแมในหลกธรรมเกยวกบการปกครองคน เชน กาหนดหนาทของพระเจาจกรพรรดขอ

หนงวา เจอจานหรอเพมทรพยใหแกชนผไรทรพย หมายความวา คอยดแลไมใหมคนขดสนยากไร

ในแผนดน พดอกอยางหนง ความสาเรจในดานอาชวะหรอเศรษฐกจของผปกครอง พงวดดวย

ความไมมคนอดอยากยากไร มใชวดดวยการมทรพยเตมพระคลงหลวงหรอเตมลนอย ณ ทใดท

หนง เมอไดเกณฑอยางตานแลว ไมปรากฏวาทานจะรงเกยจในเรองทจะมทรพยมากนอยอก

เทาใด หรอวา จะมเทาเทยมกนหรอไม เพราะเนองดวยปจจยอน ๆ อก

2. ความมปจจย 4 พอแกความตองการของชวต หรอแมมวตถพรงพรอมบรบรณกตาม

มใชเปนจดหมายในตวของมนเอง เพราะเปนเพยงขนศล เปนเพยงวธการขนตอนหนงสาหรบชวย

ใหกาวตอไปสจดหมายทสงกวา คอ เปนพนฐานสาหรบการพฒนาคณภาพจตและพฒนาปญญา

เพอความมชวตดงามและการประสบสขทประณตยงขนไป คนบางคนมความตองการวตถเพยง

เทาทพอเปนอย แลวกสามารถหนไปมงเนนดานการพฒนาคณภาพจตและปญญา แตบางคนยง

ไมพรอม ชวตของเขายงตองขนตอวตถมากกวา เมอการเปนอยของเขาไมเปนเหตเบยดเบยนผอน

กยงเปนทยอมรบได นอกจากนน บางคนมความโนมเอยง ความถนด และความสามารถในการ

ชวยเหลอเกอกลผอนไดด การมทรพยมากมายของเขากเปนไปเพอประโยชนแกเพอนมนษย

3. คาวา สมมาชพ ในทางธรรมมใชหมายเพยงการใชแรงงานใหเกดผลผลตแลวไดรบ

ปจจยเครองเลยงชพเปนผลตอบแทนมาโดยชอบธรรมเทานน แตหมายถงการทาหนาท ความ

17 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 10-11.

86

ประพฤตหรอการดารงตนอยางถกตองอยางหนงอยางใดททาใหเปนผสมควรแกการไดปจจยบารง

เลยงชวตดวย เชน การทพระภกษดารงตนอยในสมณธรรมแลวไดรบปจจย 4 ทชาวบานถวาย ก

เปนสมมาชพของพระภกษ หรอการทลกประพฤตตนเปนลกทดสมควรแกการเลยงดของพอแม ก

พงนบเปนสมมาชพของลก

ในการวดคณคาของแรงงาน แทนทจะวดเพยงดวยไดผลผลตเกดขนสนองความตองการ

ของมนษยอยางใดอยางหนง ซงอาจเปนความตองการดวยตณหา หรอความตองการของชวต

แทจรงกยงไมแน ทางธรรมกลบมองทผลอนเกอกลหรอไมเกอกลแกชวตแกสงคมหรอการดารงอย

ดวยดของหมมนษย 18 ในประเดนน พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) ไดอธบายเพมเตมไวในงาน

เขยนของทานวา

“จากความทวามาน มขอพจารณาสบเนองออกไป 2 อยางคอ

ก. วาโดยทางธรรม ความสมพนธระหวางแรงงานกบอาชวะและผลตอบแทน แยกไดเปน 2

ประเภท

1) สาหรบคนทวไปหรอชาวโลก การใชแรงงานในหนาทเปนเรองของอาชวะโดยตรง คอ

เปนไปเพอผลตอบแทนเปนปจจยเครองยงชพ ดงมองเหนกนอยตามปกต

2) สาหรบสมณะหรอผสละโลก การใชแรงงานในหนาทไมเปนเรองของอาชวะ ไมมความมง

หมายในดานอาชวะ หรอไมเกยวกบอาชวะเลย คอ ไมเปนไปเพอไดผลตอบแทนเปนปจจยเครองยงชพ

แตเปนไปเพอธรรมและเพอผดงธรรมในโลก ถาเอาแรงงานทพงใชในการแสวงหาปจจยเครองยงชพ

กลบถอเปนมจฉาชพ และถาใชแรงงานในหนาทเพอผลตอบแทนอยางใดอยางหนงกด รองขอปจจย

เครองยงชพโดยมใชเปนความประสงคของผใหทจะใหเองกด กถอวาเปนอาชวะไมบรสทธ …

ทมาอนชอบธรรมและบรสทธแทจรงของปจจยเครองยงชพสาหรบพระภกษ กคอ การทชาวบาน

มองเหนคณคาของธรรม และเหนความจาเปนทจะตองชวยใหบคคลผทาหนาทผดงธรรม มชวตอยและ

ทาหนาทนนตอไป จงเมอรความตองการอาหารของสมณะเหลานนอนแสดงออกดวยการเทยวบณฑบาต

โดยสงบแลว กนาอาหารไปมองใหดวยความสมครใจของตนเอง โดยผใหหรอผถวายนน ไดรบผลคอ การ

ชาระจตใจของตนใหผองใสและชกนาจตของตนใหเปนไปในทางสงขนดวยการทตระหนกวาตนไดทาสงท

ดงาม ชวยสนบสนนผบาเพญธรรม และมสวนรวมในการผดงธรรม เรยกสน ๆ วา ทาบญหรอไดบญ ฝาย

ภกษผรบปจจยทานนน กถกกากบดวยหลกความประพฤตเกยวกบปจจย 4 อกวา พงเปนผมกนอย

สนโดษ รจกประมาณในการรบปจจยสเหลานน อนตรงขามกบดานการปฏบตหนาท เชน การสงสอน

แนะนาแสดงธรรม ซงพงกระทาใหมากเทาทจะทาไดโดยมงแตประโยชนสขของผรบคาสอนฝายเดยว

โดยนยน หลกการกนใหนอยทสด โดยทางานใหมากทสด จงเปนไปไดสาหรบสมณะ โดยท

แรงงานในการทาหนาทกบอาชวะตงอยคนละฐาน อยางไมมจดบรรจบทจะใหมการยกเอาปรมาณ

18 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532) หนา 778-779

87

แรงงานขนเปรยบเทยบ เพอเรยกรองสทธในดานอาชวะไดเลย และเมอสมณะยงปฏบตอยในหลกการน

ระบบของสงคมกไมอาจครอบงาสมณะไดเชนกน หลกการเทาทกลาวมานทงหมด มความมงหมายท

สาคญคอ การมชวตแบบหนงทเปนอสระจากระบบทงหลายของสงคม หรอมชมชนอสระชมชนหนงไวทา

หนาทดานธรรมทตองการความบรสทธสนเชงแกชาวโลก

ข. มองในแงธรรม การใชแรงงานในทางผลต ไมวาจะเปนวตถหรอบรการกตาม มเปนอนมากท

ไมเปนไปเพอเกอกลแกชวตและสงคม นอกจากทเปนไปเพอทาลายโดยตรง เชน ผลตอาวธและ

ยาเสพตด เปนตนแลว กยงมจาพวกททาลายธรรมชาตแวดลอมบาง ทาลายคณคาของความเปนมนษย

ทาลายคณธรรมความดงามและคณภาพจต เปนตนบาง ตลอดจนแรงงานในการปองกนตอตานแกไขผล

ในทางทาลายของการผลตเหลานน แรงงานผลตจาพวกนสวนมากไมมเสยไดจะดกวา

ถาจะมงถงประโยชนสขของมนษยชาตอยางแทจรงแลว การมองดแตคณคาของการผลตและ

การบรโภคเทานนหาเพยงพอไม จะตองมองดคณคาของการไมผลตและไมบรโภคดวย เมอมองในแง

ธรรม บคคลผหนงแมมไดผลตอะไรในแงของเศรษฐกจ แตถาเขาบรโภคทรพยากรของโลกใหสนเปลองไป

นอยทสด และมชวตทเกอกลแกสภาพแวดลอมตามสมควร กยงดกวาบคคลอกผหนงซงทางานผลตสงท

เปนอนตรายแกชวตและสงคมเปนอนมากพรอมทงบรโภคทรพยากรของโลกสนเปลองไปอยางมากมาย

4. ทางธรรมไมสสนใจในแงทวา ใครจะมทรพยมากนอยเทาใด คอ ไมถอเอาการมทรพยมาก

หรอนอยเปนเกณฑวดความชวหรอด และถอการมทรพยเปนเพยงวถไปสจดหมายอน มใชเปนจดหมาย

ในตว การทจะสนบสนนความมทรพยหรอไม จงอยทการปฏบตเพอจดหมาย ดงนน จดทธรรมสนใจตอ

ทรพยจงมสองตอนคอ วธการทจะไดมาซงทรพยวาไดมาอยางไร และการปฏบตตอทรพยทมหรอได

มาแลววาจะใชมนอยางไร พดสน ๆ วา ไมเนนการมทรพย แตเนนการแสวงหาและใชจายทรพย การม

ทรพยหรอไดทรพยมาแลวเกบสะสมไวเฉย ๆ ทานถอเปนความชวอยางยงเชนเดยวกบการแสวงหาทรพย

ในทางทผด และใชทรพยในทางทเกดโทษ

พระพทธศาสนา ยอมรบและยนยนถงความจาเปนทางวตถ โดยเฉพาะปจจย 4 เชน พทธพจนท

ตรสบอย ๆ วา “สพเพ สตตา อาหารฏฐตกา” สตวทงปวงดารงอยไดดวยอาหาร เปนตน แตความจาเปน

แทจรงนนอยภายในขอบเขตเทาทพอดจะชวยใหชวตดานกายดารงอยในภาวะดงามทควรเปนปกตของ

มน คอ ปลอดภยไมบกพรองปราศจากโทษของความขาดและความเกน ไรโรคไรภยอนตราย และเปนไป

ไดสบาย คอ เกอกลแกการทากจและการบาเพญความดงามดานจตและปญญาทสงขนไป คณคาและ

ความสาคญของวตถน ยงมสวนยดหยนโดยสมพนธกบเงอนไขทางสงคม และองคประกอบภายในบคคล

คอ ปญญาทรเขาใจเทาทนคณโทษและขอบเขตความสาคญของวตถ และความสามารถประสบปตสขท

ประณตกวาการเสพเสวยอามสสข

ดวยเหตน พทธศาสนา จงไมสนใจทจะกะเกณฑวาคนเราจะตองมวตถเทากน เพราะเกณฑนน

ไมใชเครองวดวา จะทาใหทกคนเปนสขและมชวตทดงามได แตสนใจเกณฑอยางตาทวา ทกคนควรม

ปจจย 4 เพยงพอทจะมชวตรอดไดดวยด

88

พนจากนนแลว พทธศาสนายอมใหมวตถเสพเสวยตามความพรอมและพฒนาการทางจต

ปญญา ภายในขอบเขตเทาทจะไมเปนการเบยดเบยนตนเองและผอน ขอนหมายความวา ในการทจะม

ชวตเปนสข บคคลทมพฒนาการทางจตปญญาตายอมตองการวตถเสพเสวยหรอมชวตทขนตอความพรง

พรอมปรนเปรอทางวตถมากกวาบคคลทมพฒนาการทางจตปญญาสงกวา

สวนความตาแหงจตปญญาทเลยจากขอบเขตทยอมรบไดออกไป กคอ ความตองการท

กลายเปนความหลงใหลมวเมาเอาแตหาสงปรนเปรอตน หมกมนเสพตดกามจนลมนกถงภาวะทความ

พรงพรอมทางวตถเปนพนฐานเพอสงดงามทสงขนไป และสามารถทาการบบคนเบยดเบยนผอนไดทนท

เพอเหนแกตน

เลยจากนออกไปอกทางหนง ในทศตรงขาม ไดแก ความยดตดถอมนตกเปนทาสของทรพย

สมบตเปนตนทแสวงหามาไว เกดความหวงแหนหวงกงวลจนไมยอมใช ไมจายทาประโยชน เปนการ

เบยดเบยนทงตนเองและผอน ซงนบเปนความชวรายอกรปแบบหนง และเลยเถดออกไปอกเชนเดยวกน

กคอ ความผดหวงเบอหนายกามวตถจนกลายเปนเกลยดชง ตงตวเปนปฏปกษกบโลกามสทงหลาย แลว

หนมาจงใจบบคนชวตของตนเอง เปนอยอยางบบรดเขมงวดวนวายหรอหมกมนอยกบวธการตาง ๆ ทจะ

จาขงพรากตวบบคนตนใหพนจากอานาจของวตถ ดเผน ๆ บางทวธการนคลายกบความเปนอยงาย

อาศยวตถแตนอย แตผดพลาดทถอเอาการปฏบตเชนนเปนตววธทจะทาใหหลดพน หรอมงบบคนทรมาน

ตว โดยมใชทาดวยปญญารเทาทนทมงความเปนอสระ ซงอาศยวตถเพยงเทาทจาเปนเพอเปดโอกาสให

โลงกวางสาหรบชวตทเปนอยดวยปญญาและบาเพญกจดวยกรณา” 19

3. หลกในการทางานใหเปนสข ไมทกขกบการทางาน ในชวตการทางานของมนษยจะมความเชอมโยงความสมพนธระหวาง (1) ตวงาน (2)

คนทางาน (3) ผลของงาน (4) คาตอบแทนการทางาน (5) จตวญญาณของคนทางาน (6) นายจาง

คนทจะมความสขกบการทางาน ตองมทาทหรอทศนะทถกตองกบสวนประกอบหรอกระบวนการ

ในการทางานขางตนคอ

1) ตวงาน หมายถง งานทกระทาอย โดยมากจะมความประสงคมงหวงทจะทางานใน

ดานตาง ๆ ซงแตละคนกมเกณฑในการเลอกงานตางกน บางคนเลอกทางานตามทตนถนด บาง

คนเลอกงานตามทตนชอบ บางคนเลอกทางานเทาทมโอกาสจะทาอาจเปนงานทชอบแตไมถนด

หรองานทถนดแตไมชอบ เปนตน

2) คนทางาน ไดแก มนษยเองทเปนตวขบเคลอนกระบวนการในการทางานใหบรรลผล

สาเรจของงาน หรอเปนตวแปรในการทางานใหบรรลตามเปาหมายของงานแตละอยาง จะบรรล

ตามเปาหมายหรอขนอยกบคนทางาน วาจะมความรความสามารถในตวงานมากนอยเพยงไร

และทสาคญมคณธรรมในการทางาน เชน ความขยน ความอดทน ตางระดบกนเพยงไร

19พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). อางแลว. หนา 791-792.

89

3) ผลของงาน คอ ผมสมฤทธทเกดจากการกระทาของมนษยทขบเคลอนใหเปนผลงาน

ออกมาตามเปาหมายนน ๆ ซงผลของงานในระดบนถอวาเปนผลโดยตรงของการกระทางานนน ๆ

ผลทไดจากการทางานจรง ๆ กคอ ผลของงานตรงน

4) คาตอบแทนในการทางาน ในสวนน หมายถง คาจาง แรงงาน ทเปนคาตอบแทนใน

การทางาน ซงอาจจะมากหรอนอยนน ขนอยกบคณสมบตหลายประการททางผจางงานจะ

พจารณาให ถอวาผลโดยรวมในการทางาน ไมใชเปนผลโดยตรง เพราะผลโดยตรงนนเปนผลของ

งานททานน ๆ ซงเมอเทยบกบผลงานกบคาตอบแทนอาจจะเทยบกนไมได เพราะผลของงานจรง ๆ

อาจจะมคามากกวาคาจางทไดรบมากหลายเทา ถาหากวาเราไมไดเปนเจาของงานเอง กลาวได

วา คนทเปนเจาของงานยอมจะไดรบผลงานตรงนนไป แตถาเปนเจาของงานเอง กจะไดผลของ

งานนน

5) จตวญญาณของการทางาน หมายถง ทศนคตทมตองาน การกระทางาน ผลงาน

คาตอบแทน และนายจาง วาเปนอยางไร มความคดมความรสกตอกระบวนการตาง ๆ ดงกลาว

เปนความรสกทดหรอไมด มากนอยขนาดไหน ทศนคตทมตอปจจยตาง ๆ ในการทางาน จะเปนตว

แปรสาคญในการสรางสรรคงานใหบรรลเปาหมายไดขนาดไหน

6) นายจางหรอคนจางงาน อาจจะเปนตวแปรหนงในการทางาน ในกรณทไมไดทางาน

ในกจการของตวเอง อาจจะออกมาในรปของนตบคคล องคกร บรษท รานคา โรงงานตาง ๆ ทมง

ผลตงาน

มขอทควรพจารณาเกยวกบการทางาน กคอวา การทางานเพอผลงานหรอเพอ

คาตอบแทน หรอ ทางานเพองาน หรอเพอคาจาง แสดงถงวาในการทางานนน จะมผลเกดซอน

ขนมา 2 ชน คอ

1. ผลโดยตรง คอ ผลทเกดจากตวงานจรง ๆ ทเกดขนโดยธรรมชาตของมนเอง เปน

เหตผลของธรรมชาต เชน “การทาสวนเปนเหต การงอกงามของตนไมเปนผล” เรยกวา ผลทเกดขน

ตามกฎธรรมชาต

2. ผลโดยออม คอ ผลทเกดจากการทางานเชนกน แตเปนผลทเกดจากการสมมตของ

มนษยทตกลงวางเปนเงอนไขขนมา เชน “การทาสวนเปนเหต ไดเงนเดอนเปนผล” เรยกวา ผลท

เกดกฎมนษย จากการตกลงระหวางกนของมนษย เปนคาจางแรงงานหรอคาตอบแทน 20

จากผลของงานทเปนภาพซอนกนสองลกษณะดงกลาวนน ทาใหมนษยเกดความสบสน

และกาลงแปลกแยกจากกจกรรมแหงชวตของตนเอง เพราะเมอมนษยทางานโดยไมไดตองการผล

ของงานนน กคอ มนษยแปลกแยกจากการกระทาของตนเอง เมอแปลกแยกแลวการทางาน กเปน

20 ดเพมเตมใน ธรรมะกบการทางาน (กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2540) หนา 18. และในทาอยางไร จะใหงาน

ประสานกบความสข (กรงเทพฯ : สหธรรมก, 2540) หนา 2-5 ของ พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต)

90

ทกขตลอดเวลา จะสขกตอเมอไดวตถเสพหรอไดเงนมา ความสขมอยตอนไดเงนเทานน เวลา

นอกนนเปนความทกขตลอดทงหมด นคอ ปญหาของมนษยยคปจจบน

เพราะฉะนน ถามนษยตองการความสขจากการทางาน ตองรกษาทนพนฐานของ

ความสขเอาไว และเอาความสขจากสงเสพบรโภครวมทงเทคโนโลยมาเสรม ใหสวนเสรมเปนสวน

เสรม อยาใหมนกลายมาเปนสวนฐานของความสข เมอสามารถทาไดเชนน กไมแปลกแยกจาก

ธรรมชาต กจะกลายเปนผประเสรฐจรง คอ เปนผทนอกจากมทนพนฐานเดมของความสขตาม

ธรรมชาตแลว ยงมความสามารถในการประดษฐ คดคน ปรงแตง สรางสรรคสงตาง ๆ ขนมาเสรม

เตมความสขใหกบตวเองไดมากขน เปนผทไดทงสขในการทางาน และสขจากผลทไดตามสมมต

ของมนษย คอ ไดเงนและไดสงเสพดวย

ถาผใดยงไมไดความสขจากการทางาน จะตองรบแกไข เพราะ

1. เวลาสวนใหญของชวตจะไมมความสข เพราะไมไดความสขจากงานทครองเวลาสวน

ใหญของชวตเรา

2. แสดงวา เราแปลกแยกแลว จากกจกรรมแหงชวตของตนเอง ซงเปนการเสยฐานของ

ชวตแลว ฐานของชวตกาลงจะขาดลอยไป 21

จากทกลาวมานน เราจะเหนวา ความสขทจะเกดจากการทางานนน อยทการไดสนอง

ความตองการ หรอไดสนองความอยาก หมายความวา ถามความอยากหรอความตองการท

สอดคลองกบความเปนจรง กจะมโอกาสสนองความตองการนนไดดขน และจะมความสขในขน

พนฐานได ทสาคญกคอ จะเปนเรองของการทางานโดยตรง ดงนน สงทควรพจารณาในทนกคอ

ความตองการหรอความอยากของมนษยนน เปนอยางไร ในทางพระพทธศาสนาแยกความอยาก

หรอความตองการเปน 2 อยาง และสอนใหมความอยากหรอความตองการใหถกตอง ซงจะทาให

เกดผลดแกชวตและสงคมของคน คอ

1. ความตองการหรอความอยากทตรงตามกฎธรรมชาต การดาเนนชวตเปนไปโดย

สอดคลองกบธรรมชาต ความตองการไดผลทตรงตามกฎธรรมชาต ซงเปนผลโดยตรงดงกลาว

ขางตน อยางนเรยกวา ฉนทะ ถามฉนทะแลวทางานอยางมความสขไดตลอดเวลา

2. ความตองการหรอความอยากทไมตรงตามกฎธรรมชาต แตเปนไปตามกฎสมมตของ

สงคมมนษย คอ ตองการผลโดยออมเปนหลก ความอยากประเภทนเรยกวา ตณหา เปนเหตให

หาทางหลบเลยงการทาเหตตามกฎธรรมชาต แมกระทงตองการผลโดยไมตองทาเปนตน

เพราะฉะนน จงไมนกถงการทางาน แตนกตลอดเวลาถงการทจะไดเงน จากความตองการประเภท

21 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). ธรรมะกบการทางาน. (กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2540) หนา 34-35.

91

นเอง เวลาทางานจงเปนเวลาแหงความทกข การทางานลกษณะนเปนการขบไลความสข เพราะ

มองหาและโหยหาแตความสขทอยขางหนาตลอดเวลา 22

คนทจะมความสขกบงาน ตองเขาใจในตวแปรหรอปจจยตาง ๆ ในการทางาน คอ ตนเอง

อยในฐานะไหน และมบทบาทหนาท ณ จดนนอยางไร ตวอยางอาจทาใหเหนชดเจนถงการไมม

ความสขกบการทางาน คอ ความเขาใจทไมถกตองเกยวกบผลโดยตรงกบผลโดยออมของการ

ทางาน บางคนมองเหนคาจางแรงงานทตนไดรบนนคอ ผลงาน ซงความจรงแลวมนไมใชผลงาน

แตเปนผลตอบแทนททางาน

หลายคนทตดสนผลการทางานทคาตอบแทน ในลกษณะเปนเงนทอง สงของ ซงตรงนน

เปนผลพลอยได เปนผลโดยออมจากการทางาน จงเกดความสบสนและมความรสกทไมดในการ

ทางาน เมอไมตระหนกถงผลของงานจรง ๆ มผลกระทบมากมาย จะไมมงถงผลเลศของงาน การ

ทางานกพอใหเสรจ ๆ ไป หรอพอใหเหนวาเสรจ ตลอดจนการทจะไดผลประโยชน โดยทางลดทไม

ตองทางาน เปนทางมาของการทจรตและอาชญากรรมตาง ๆ 23 เพอผลประโยชนตอบแทนกด การ

คอยเพงมองแตแยงผลประโยชนกนกด มกนาไปสความผดหวง ความหวาดระแวง ความคบแคน

และคบของใจชนดทแหงแลง ทาลายสขภาพจตเปนอยางมาก เมอตกอยในสภาพเชนน แมจะมสง

เสพเสวยอยางคอนขางบรบรณ คนยอมไมมความสขแทจรง ยงมความทกขมาก และเปนความ

ทกขชนดแหงแลง ยอมเปนทกขแท ๆ ทเหยมโหดมาก ถงจะเพยบพรอมดวยสงเสพเสวย แตชวตก

เปราะบางและเหมอนไรความหมาย 24

การทางาน คอ การปฏบตธรรม การทางาน ในอกความหมายหนงกคอ การทาตามหนาททตนไดรบการมอบหมายใหทา

และยอมไดรบผลแหงการกระทานน โดยนยน ผทางาน กชอวา เปนผทาตามหนาท การทาตาม

หนาท ไดชอวา เปนการปฏบตธรรมะอยางหนง ตามความหมายแหงธรรมะททานพทธทาสไดใหไว

ซงทานไดจาแนกความหมายของธรรมะไวดงน คอ

1. ธรรมะ คอ หนาทและการปฏบตตามหนาท

2. ธรรมะ คอ ผลทเกดจากการปฏบตตามหนาท

3. ธรรมะ คอ ความจรงทปรากฏหรอกฎธรรมชาต

4. ธรรมะ คอ ธรรมชาตทงปวง 25

22 พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ทาอยางไรจะใหงานประสานกบความสข. (กรงเทพฯ : สหธรรมก, 2540) หนา 9-

10. 23 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532 น. 562. 24 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 563. 25 แสง จนทรงาม. ศาสนศาสตร. (กรงเทพ ฯ ไทยวฒนาพานช, 2534) หนา 4.

92

ดงนน การทางานจงนบไดวา เปนการปฏบตธรรมะไปในตวในความหมายตามททานพทธ

ทาสภกข เปนกฎแหงความเปนเหตและผล ทจะสงผลตอบสนองการกระทาแตละครง ตามสาเหต

หรอกาลงทสรางสรรคงานนน ๆ

หากคนมองเหนและเขาใจ ความสมพนธของปจจยตางอยางถกตองและเขาใจ ยอมจะม

ความสขไดงายและสามารถมความสขกบการทางาน โดยมองเหนงานเปนเหมอนหนาททควรทา

ไมมงถงผลประโยชนหรอคาตอบแทนเปนหลก และการทาตามหนาท ถอวาเปนการปฏบตธรรม

อยางหนง 26

พอเรมตนบนฐานทถกตองแลว กยงเสรมสขเขามาอก แลวสขทดนน จะเสรมผลสาเรจการ

ทางานดวย ตางจากความสขทไมถกตอง ซงพอเพมสขเขามา งานกเลยเสย แตถาเปนสขทถกตอง

ยงเพมสขงานกยงไดดวย ความสขมากชวยใหงานยงเดนด นแหละคอ ธรรมะ ธรรมะจะชวยใหทง

ความสขกเพมและงานกยงไดผลดมากขน ประโยชนทงตอชวตของตนเองกเกด ตอสงคมสวนรวม

กเกด ธรรมะทาใหความประสานกลมกลนกนนเกดขน

แตถาธรรมะไมมา เวลาทางานกเปนทกข จะใหงานสวนรวมได ตวเองทกขทรมาน ถาจะ

ใหตวเองสขสบาย กตองเลยงหลบงาน กสขแตตวฉน แตงานสวนรวมเสย และในระยะยาวชวต

ของตนเองกเสยดวย

สภาพชวตและระบบการทางานของยคปจจบน เออมากตอการทคนจะแปลกแยกจากการ

งานทเปนกจกรรมแหงชวตของตนเอง โดยมชวตทเลอนลอยอยกบสมมต เมอคนไมไดความสข

จากตวงาน บางทกเลยมการจดกจกรรมรนเรง สนกสนานขนมาชวยใหคนสดชนราเรงเปนครง

คราว เพอใหมเรยวแรงกาลงทจะทางาน แตถาตราบใดยงไมไดแกปญหาใหถงตวเหตแททเปนฐาน

กไมไดผลจรง ความสขสนกสนานจากกจกรรมทจดขนกเปนเพยงของเคลอบทาฉาบฉวยผวเผนอย

แคเปลอกนอก ไมไดผลจรงจงยงยน เพราะยงไมใชความสขในตวงาน และคนกยงไมมความสข

จากการทางานอยนนเอง 27

สนโดษ พฒนาคนใหพนจากสขดวยการเสพ ขนสสขจากการทางานสรางสรรค

การทางานใหมความสขหรอความสขกบการทางานตลอดถงผลของงานนน หลกปฏบต

ขอหนงซงสาคญมาก ถาหากขาดหลกธรรมขอนไป การทจะมความสขกบการทางานนน แทบจะ

หาไมไดเลย หลกธรรมดงกลาวกคอ ความสนโดษ

26 ดร.พสฏฐ โคตรสโพธ และปรชา บญศรตน. หลกพระพทธศาสนา. (เชยงใหม : โรงพมพ บ.เอส. การพมพ, 2543)

หนา 7-8. 27 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). ธรรมะกบการทางาน. (กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2540) หนา 36-37.

93

ความสนโดษ หมายถง ความยนดในของของตน คอ มเทาไร พอใจเทานน ไดเทาไรพอใจ

เทานน และกมความสขไดดวยสงทไดมาเปนของตน เทาทมทได ความสนโดษ ไมใชหมายถงการ

ปลกตวอยสงบ ไมอยากยงเกยวกบใคร อยากปลกตวอยเงยบ ๆ คนเดยว อยางนไมเรยกวา

สนโดษ แตเรยกวาปลกวเวก

สนโดษทาใหเปนคนสขงายดวยวตถนอย สวนคนทไมสนโดษ กคอ คนทจะสขตอเมอ

ไดมากทสด แตทสาคญกคอ คนทไมสนโดษนน ความสขอยกบสงทยงไมได จงเปนคนมลกษณะ

ทวาตองมสงเสพมากทสด ตองไดมามากทสด จงจะสขได

แตอยางไรกตาม ความสนโดษ ไมใชเพอความสขเทานน เพราะคนทสนโดษจะสขงาย

ดวยวตถนอย เพราะวาไดเทาไรกพอใจแลวกมความสข แตถาพอใจแลวมความสข นกวาแคนน

พอแลวไมทาอะไรอก อยางนนเปนสนโดษขเกยจ แตสนโดยทแทนน ไมใชเพอความสข ความสข

เปนผลพลอยไดทตามมาเองของสนโดษ แตสนโดษมความมงหมายเพอชวยใหกาวไปใน

กระบวนการพฒนาตนของมนษย 28

หลกการของสนโดษคอ เพอจะออมหรอสงวนเวลา แรงงาน และความคดไว แลวเอามาใช

ในการทา คอ ในการสรางสรรค ทาสงทดงาม ทาหนาทการงาน นคอเปาหมายของสนโดษ29

เปรยบเทยบคนไมสนโดษกบคนสนโดษ30

คนไมสนโดษ คนสนโดษ

ไมพอใจในสงทได พอใจในสงทได

ความสขอยกบสงทยงไมได ความสขอยกบสงทได สงทมอย

หวงความสขจากสงเสพบาเรอมากยงขน มความสขกบสงทมอย ไมตองดนรนวอนหา

ใจ : ครนคดอยกบเรองสงเสพและการหาเสพ ใจ : ไมครนคดอยกบเรองสงเสพและการหาเสพ

เวลา : ใชไปในการหาความสขจากวตถสเพ เวลา : ไมใชไปในการหาความสขจากวตถสเพ

แรงงาน : ใชหมดไปกบการหาสงเสพบาเรอ แรงงาน : ไมใชหมดไปกบการหาสงเสพบาเรอ

ความสขจากวตถ กยงไมได เพราะทะยานไลหา

ความสขทอยกบสงทยงไมม

มความสขจากวตถเตมท เพราะไมไดทะยานไล

หาความสขทอยกบสงทยงไมได

เวลา แรงงาน ความคด และเงน

ก. หมดไปกบสงเสพและการหาสงเสพนน

ข. เมอเวลาไมพอ ตองเบยดบงเวลาทางาน ทา

เวลา แรงงาน ความคด และเงน

ก. ไมหมดไปกบสงเสพและการหาสงเสพนน

ข. มเวลาทมเทใหกบงาน สรางสรรคงานททา

28 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 62-63. 29 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 67. 30 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 64-66.

94

ใหเสยงาน

ค. เมอเงนไมพอหาซอสงเสพ อาจจะตองทจรต

ดวย

งานจงไมเสย

ค. ประหยดเกบออมทรพยไวได มเงนมเวลาท

จะดแลครอบครว และเกอกลสงคม

ใจเรารอนรอเวลาหาสงเสพ ใจไมอยกบงาน

ทางานดวยความทกขทรมานใจ

ไมมความสขและไมมสมาธในการทางาน

ใจไมเรารอนรอเวลาหาสงเสพ

ทางานดวยความสขใจ

ทางานดวยใจรกและมสมาธ

ขอสงเกตประการหนงกคอวา ความสนโดษนน ใชกบสงททาใหคณภาพชวตตกตาลง หรอ

สงทใหโทษ หรอสงทอาจใหโทษเทานน ไมใชกบสงทดหรอสงทเปนกศลทงหลาย ถาสงไหนหรอ

การกระทาอนไหนกตามทเปนกศล เปนสงทด มประโยชน ปราศจากโทษานโทษแลว ไมตองม

ความสนโดษในสงเหลานน ตรงกนขามกบพอกพนกระทาในสงทดเหลานนใหมากทสด ตาม

ปฏปทาของพระพทธเจาทตรสรไดกเพราะไมสนโดษในความดงามทงหลาย ดงปรากฎใน

พระไตรปฎกตอนหนงวา

“ดกรภกษทงหลาย เรารทวถงคณของธรรม 2 อยาง คอ ความเปนผไมสนโดษในกศลธรรม 1

ความเปนผไมยอหยอนในความเพยร 1

ดกรภกษทงหลาย ไดยนวา เราเรมตงความเพยรอนไมยอหยอนวา จะเหลออยแตหนง เอน และ

กระดก กตามท เนอและเลอดในสรระจงเหอดแหงไปเถด ยงไมบรรลผลทบคคลพงบรรลไดดวยเรยวแรง

ของบรษ ดวยความเพยรของบรษ ดวยความบากบนของบรษแลว จกไมหยดความเพยรเสย….”31

ดงนน ความสนโดษทใชทวไปหมายถง สนโดษในสงเสพหรอวตถบรโภค เปนขอปฏบตขน

เตรยมความในการพฒนาคน ชวยใหคนพฒนาผานพนชวตในขนหาสขจากการ “ได” และการ

“เสพ” เพอกาวเขาสชวตในขนทมความสขจากการ “ทา” หรอสขจากการศกษาและ “สรางสรรค”

ความสนโดษและไมสนโดษในวตถบรโภคหรอสงเสพ ความสนโดษทผดและความสนโดษ

ทถก มผลตางกนในแงความสข ดงน

1. ไมสนโดษ ความสขทไมมาถง + ชวตและสงคมทเหลวแหลก

2. สนโดษเลอนลอย ความสข + ความเกยจครานดอยพฒนา

3. สนโดษเพอออมพลง ความสข + การสรางสรรค

4. พทธธรรมในการทางานใหประสบความสาเรจ

ความสาเรจของงานทสมพนธระหวางคนกบงาน

31 องคตรนกาย เอก-ทก-ตกนบาต. 20/251/64.

95

สงทนาสนใจประการหนงกคอวา การทางานทประสบความสาเรจนน เราวดความสาเรจ

ของการทางานทตรงไหน อยางไรจงจะเรยกวา ประสบความสาเรจ จากทไดพจารณากนมานน

ประกอบกบสภาพการทางานในปจจบนบอกเราวา การทางานจะตองไดกาไรดดวยตนทนทตา แต

ละเลยผลทเปนผลของงานจรง ๆ ไป หากมงไปกบเปาหมายรองมากกวาเปาหมายหลกทแทจรง

ตามธรรมชาตของงาน ดงนน เกณฑในการตดสนผลสาเรจของการทางานโดยทวไปจงพอสรปได

เปน 2 ชนดวยกนคอ

1. ความสาเรจตามกฎธรรมชาต : การแพทยเปนเหต คนไขหายโรคหรอคนมสขภาพด

เปนผล

2. ความสาเรจตามกฎสงคมมนษย : การแพทยเปนเหต รายไดดหรอคาตอบแทนมาก

เปนผล 32

ปจจบนเราอยในโลกของสมมต โลกเขาสระบบการแขงขนเชงธรกจ เราจะทาอยางไรด

หรอเราจะปรบตวอยางไรเพอใหเขากบสงคมโลกเชนนนได โดยทเราประสบความสาเรจของการ

ทางานทงตามกฎธรรมชาตของงานและตามกฎทางสงคมมนษยดวย ดงนน เราจะตองประสาน

ทงสองชนเขาดวยกนโดยตงเปนจดหมายสงสดและจดหมายรอง

พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต) ไดอธบายเพมเตมและยกตวอยางเพอใหเหนหลกเกณฑใน

การตดสนการประสานการทางานตามกฎธรรมชาตของงานและตามกฎทางสงคมมนษยวา

“หลกใหญ คอมนษยจะตองไมแปลกแยกจากธรรมชาตคอจากความเปนจรงทแทซงเปนตว

รกษาอารยธรรมของมนษย ถาเราไมรกษาหลกการน สงคมจะวปลาสหมด มนษยเองในทสดกจะอย

ไมได อารยธรรมจะถงจดจบ เพราะมนษยมาตดอยในสมมตอนน ถาขนเอากาไรสงสดเปนเกณฑวด

ความสาเรจทวไปในสงคมน สงคมจะอยไมได เพราะฉะนน หลกการตามกฎธรรมชาต คอความจรงทแท

นจะตองรกษาไว โดยตงเปนจดหมายสงสด แลวจงตามดวยจดหมายรองของมนษย

เมอเปนเชนน ในการทางานเราอาจจะตงเปนหลกการไวดงนวา

1. ถาไดผลตามจดหมายรอง คอ กาไรสงสด แตไมไดผลตามจดหมายสงสด คอ ไมชวยใหคน

หายโรคและประชาชนสขภาพไมดขน = ยอมรบไมได

2. ถาไดผลตามจดหมายสงสด คอ คนไขหายโรค ประชาชนมสขภาพดดวยและไดผลตาม

จดหมายรอง คอกาไรสงสดดวย = พอยอมรบได

3. กาไรสงสดทไดตามจดหมายรอง เอาไปเกอหนนในการดาเนนการเพอใหบรรลจดหมาย

สงสด คอ ชวยบาบดโรคภยไขเจบทาใหประชาชนมสขภาพดยงขนไป = ยอมรบได

ในระดบบคคลกเชนเดยวกน เราทางานในสงคมปจจบนน คานยมของสงคมมนบบบงคบเราอย

เราหนไมพน เพราะฉะนน จาเปนตองมรายไดดพอสมควร แตจะตองคานงอยตลอดเวลาวา ทาอยางไร

32 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 74.

96

จะใหจดหมายแหงความสาเรจในขนรอง ไมไปทาลายจดหมายสงสด คอ การชวยใหชวตดงามขน สงคม

รมเยนเปนสข โลกนนาอยยงขน

การทมนษยสรางสรรคความเจรญตาง ๆ ขนมามอารยธรรมมวฒนธรรมนน จดหมายทแทจรง ก

คอ การสรางสรรคชวตทดงาม สงคมทมสนตสข และโลกทรนรมยนาอยยงขน อนนเปนจดหมายทแทจรง

เราตองไมลม แตบางครงมนษยมกลมตว แลวยดตดในเรองกาไรสงสด หรอผลประโยชนตาง ๆ ถาอยาง

นกเทากบวาเราแปลกแยกจากความเปนจรงของธรรมชาต พนฐานของชวตและสงคมกเสยหมด 33

แตเวลานอารยธรรมกาลงจะสลายเพราะความผดพลาด เพราะมนษยไมสามารถสราง

อารยธรรมทชวยทาใหมนษยมชวตดงาม สงคมมสนตสข และโลกรนรมยนาอยได แตยงพฒนาไป

อารยธรรมกลบเปนตวทาลายจดหมายนเสยเอง ชวตกแยลง คนกเครยดมความทกขมากขน และ

สงคมกเดอดรอน แยงชง เอารดเอาเปรยบกนมากขน ธรรมชาตแวดลอมของโลกกไมนารนรมย ไม

นาอย มแตมลภาวะทางจต ยงเสอมโทรม ทรพยากรธรรมชาตกยงรอยหรอลงไป จดเรมตนทจะนาไปสความสาเรจ คอ เปลยน “อยากได” เปน “อยากทา” ความสาเรจของการทางาน จะเกดขนไดตอเมอเรมมการเปลยนแปลงภายในใจของมนษย

เปลยนความอยากได ซงเปนการคาดหวงถงผล มาเปนการอยากทา ซงเปนการสรางเหตใหเกดผล

มากกวาทจะนงคดหวงอยากไดอยางเดยวโดยไมทาอะไร การสรางสรรคงานหรอสรางเหตให

สมบรณ ไมตองหวงผลกได ผลจะเกดขนเองโดยอตโนมต เรยกวา กตตกมยตาฉนทะ ความพอใจ

ทจะทา ถาอยากประสบความสาเรจในหนาทการงานตองปลกพลงทวาใหเกดขนกอน

เมอปรบความคดพนฐานไดถกตองแลว เปนเออตอการพฒนาสรรคสรางงานใหประสบ

ความสาเรจ หลกธรรมสาคญทเปนตวแปรใหประสบความสาเรจในทกเรอง ทเปนทรจกกนดคอ

อทธบาท 4 34 สามารถนามาประยกตใชกบการทางาน ใชเปนหลกงาย ๆ กคอ

1. รกงาน : อยากทาใหมนด (ทสด) = ฉนทะ

2. สงาน : มอะไรทาตองใหสาเรจ = วรยะ

3. เอาใจใสงาน : ทางานอยางอทศตวและหวใจ = จตตะ

4. ทางานดวยปญญา : ใชปญญาจดการนางานสจดหมาย = วมงสา 35

การทางานทไมอากลเปนมงคล คาวา “อากล” มความหมายวา คงคาง ไมสาเรจ การทางานทไมอากล กคอ การทางานท

ไมคงคาง คอ สาเรจตามกาลเวลา ไมลวงเวลาทกาหนด มทาทพอดเหมาะสม มการกระทาไมหยด

33 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 74-77. 34 กลาวไวแลวในบทท 2 พทธธรรมกบการศกษา (ดประกอบดวย) 35 ด พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 79-83.

97

หยอน มการกระทาไมยอหยอน บคคลทนอนหลบนอนทงวน ไมทาการงาน แมในกลางคน กไม

ลกขนทางาน เปนผเมาสราเปนอาจณ เปนนกเลงหญงเปนตน เชนน ไดชอวา เปนผทางานให

อากล เพราะความเปนคนเกยจคราน โดยความกคอ การไมทางานนนเอง ไดชอวา งานอากล

ผททาการงานไมใหเปนงานอากลนน ควรประกอบดวยคณสมบตของผทางานคอ

1. เปนผรจกเวลา คอ ไมปลอยเวลาทควรทางานใหเสยไปโดยไมเกดประโยชน

2. เปนผทางานไดอยางเหมาะสม คอ สมควรแกผลงานทพงได

3. เปนผไมเกยจคราน

4. เปนผมความขยนหมนเพยร 5. เปนผทางานทไมเปนทตงแหงความเสอมเสย 36

เมอประกอบดวยคณสมบตเชนนแลว ยอมไดรบผลงานทงทเปนผลงานจรง ๆ และทงท

เปนผลโดยออมของการทางานเชน ทรพยสนเงนทอง เปนตน ดงทพระพทธเจาตรสไวในยกขสงยต

วา “คนทาเหมาะเจาะ ไมทอดธระ เปนผหมน ยอมหาทรพยได” 37

ฉะนน การทจะประสพความสาเรจในการทางานไดนน ไมควรเปนผเอาแตหลบนอนและ

เปนนกเลงสรา เปนนกเลงหญง เปนตน เพราะพฤตกรรมดงกลาวนน ไมสามารถจะทาใหบรรลผล

งานตามเปาหมายไดทนเวลาและมคณภาพได หรอบางทอาจไมประสบความสาเรจเลยกได

ตรงกนขามอาจกลบทาใหเสยทรพยสน เงนทองทมอย และทาใหเสยชอเสยงทดไป ไดภาพลกษณ

ทไมดกลบมาแทนท ดงเชนลกศษยของอาจารยทศาปาโมกขคนหนงในเมองตกกสลา เปนคนเกยจ

คราน ชอบหลบ

เรองมอยวา วนหนงเขาปาเพอหาฟนพรอมกบเพอนคนอน ๆ ไปเหนตนไมกมตนใหญ

สาคญวา เปนตนไมแหง คดวาหลบสกพกแลวคอยลกขนเกบภายหลงกยงทน จงนอนหลบไป

เพอน ๆ กพากนเกบฟนไป กลบมาจงปลกใหตน เขาลกขนขยตาทงทยงไมหายงวงด กปนขนตน

กม ดงกงทอยขางหนาตนมาหก ปลายกงไมทตนหกไดดดขนถกนยนตา ทาใหไดรบความบาดเจบ

จงเอามอขางหนงกมนยนตา อกขางหนงหอบฟนเปยก ลงจากตนไมแลวรบกลบบาน

นทานบอกใหรวา ความเปนคนเกยจครานและมกหลบนน ทาใหงานไมประสบ

ความสาเรจแลวยงไดผลงานทไมเปนไปตามเปาหมายอกดวย ดงนายคนนแทนทจะไดฟนแหง

กลบไดฟนเปยกซงยงใชการไมไดแลว ยงไดรบความบาดเจบนยนตาอยางแสนสาหส 38

ผทชนชมกบการราสรา ยอมตายภายใตจอกสรา

36 มงคลตถทปน 1/361/401. 37 สงยตนกาย สคาถวรรค. 15/316/845, ขททกนกาย ขททกปาฐ. 25/361/311. 38 อรรถกถาชาดก 2/119., มงคลตถทปน 1/408.

98

ในมงคลตถทปนกลาวอธบายถงความเปนนกเลงสราหรอปศาจสราททาใหเกดความ

เสยหายทงทรพยสนเงนทอง ชอเสยง มตรสหาย ถกตดออกจากกองมรดก ถกไลออกจากบานและ

เสยชวตอยางอนาถา โดยยกตวอยางชายหนมสกลพราหมณในเมองพาราณส ซงเปนสกล

พราหมณทรกษาศล 5 แตชายคนนมเพอนเปนนกเลงรนเดยวกน เมอเพอน ๆ ดมสรา ตวเขาเอง

นนไมดมในตอนแรกเพราะรกษาศล 5 ตามอยางสกล ภายหลงถกเพอนหลอกใหดมแลวตดใจ

กลายเปนนกดมสรา บดาหามกไมฟง จงถกตดออกจากกองมรดก และขบไลออกจากบาน แตตว

เขากไมงดการดมสรา และกไมทางาน เมอหมดเงน กหมดเพอน กลายเปนขอทานและตายอย

ขางฝาเรอนของคนอน 39

ผลประโยชนยอมไมเกดกบผชอบมขออางแลวทงงาน พระพทธเจา ตรสถงลกษณะของคนเกยจครานทมกจะยกเอาดน ฟา อากาศมาเปน

ขออางทจะปฏเสธการทางาน และโทษของการทาเชนนนไววา

“มกใหอางวาหนาวนก แลวไมทาการงาน 1 มกใหอางวารอนนก แลวไมทาการงาน 1 มกใหอาง

วาเวลาเยนแลว แลวไมทาการงาน 1 มกใหอางวายงเชาอย แลวไมทาการงาน 1 มกใหอางวาหวนก แลว

ไมทาการงาน 1 มกใหอางวาระหายนก แลวไมทาการงาน 1 เมอเขามากไปดวยการอางเลศ ผลดเพยน

การงานอยอยางน โภคะทยงไมเกดกไมเกดขน ทเกดขนแลวกถงความสนไป”40

เมอเปนเชนน โภคทรพยทควรจะไดจะมทจะเกดจากการทางาน กไมไดไมม ตรงกนขาม

กน กใชสอยบรโภคทรพยสนทมอย เมอไมมมาทดแทน ทรพยทมอยกหมดไป เรยกวา สงทควรจะ

ไดกไมได สงทไมควรจะเสยกเสยไป ดงทพระพทธองคตรสยนยนถงขอนวา

“ประโยชนทงหลาย ยอมลวงเลยชายหนมทละทงการงาน ดวยอางเลศวา หนาวนก รอนนก

เวลานเยนเสยแลว ดงนเปนตน

สวนผใดไมสาคญความหนาวและความรอนยงไปกวาหญา ทากจของบรษอย ผนนยอมไมเสอม

จากความสขเลย”41

แตวาผใด ไมคานงถงวาดน ฟา อากาศ จะเปนอยางไร ไมยกขนมาเปนขออางในการ

ปฏเสธการทางาน หากมความยอมรบ อดกลนความหนาว ความรอน เปนตน แลวขยน อดทนใน

การทางานในหนาทของตนเอง ปฏบตตนเสมอนหญาทไมสะทกสะทานตอความหนาวและความ

รอนเปนตน เชนน ยอมเปนผทสามารถบรรลถงประโยชนทควรไดรบตามแรงแหงความพยายาม

39 อรรถกถาชาดก 8/242, มงคลตถทปน 1/409. 40 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/184/197. 41 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/185/199.

99

และเปนผไมเสอมจากความสขในการดาเนนชวต มความสขทงในการทางานและมความสขทงใน

การมทรพยใชจาย

การทบคคลมความขยน หมนเพยร ทางานในหนาทของตนโดยไมยอมผลดวนประกนพรง

นอางเลศตาง ๆ แลว ชอวา เปนรวบรวมและสงสมโภคทรพยเอาไวโดยลาดบ โภคสมบตตาง ๆ

ยอมมมากขนโดยลาดบ ดงทพระพทธเจาตรสรบรองการกระทาดงกลาวทจะอานวยทรพยสมบต

ไววา

“เมอบคคลรวบรวมโภคสมบตทงหลายอย เหมอนแมลงผงผนวกรง

โภคสมบต ยอมถงความพอกพน ดจจอมปลวกอนตวปลวกกอขน”42

บณฑตแมในยามวกฤต กไมทงงาน ในชวตการทางาน บางอบตเหตชวตมกเกดขนไดเสมอ เชน การสญเสยบคคลผเปนทรก

พอแม เปนตน ในสถานการณเชนน หลายคนอาจทอดทงหนาทการงาน ไมกนขาวปลาอาหาร รา

ไห มวเศราโศกเสยใจกบการสญเสยดงกลาว จนไมเปนอนทางาน อาจเปนเหตใหเสยการเสยงาน

เสยเวลา เสยผลประโยชนทพงมพงไดไป แตผทเปนบณฑต ฉลาดรและเขาใจในความเปนไปของ

ชวตตามความเปนจรง จะไมประพฤตเชนนน หากจะตงสตใหมนแลวทาการงาน คอ จะไมทงงาน

ไมอดอาหาร ราไหคราครวญเชนนน 43

จากการทเราไดศกษารวมกนถงแนวความคดทางพระพทธศาสนาเกยวกบการทางานมา

นน จะเหนวาจะมงเนนถงหลกการในการทางานเพอใหประสบความสาเรจนน เราจะตองม

ทศนคตหรอทาททถกตองอยางไรกบการทางาน และแนวความคดถงการทางานในวถทางท

ถกตองตามธรรม แนะวธในการใชจายทรพยสมบตใหเกดประโยชนสงสด พรอมการรจกรกษา

ทรพยสมบตทหาได ซงเราจะพดถงอกครงหนงในบททหาทวาดวยการประยกตหลกธรรมใหเขากบ

ชวตประจาวน

ในทายของบทนจะนาเสนอแนวคดเกยวกบการประกอบอาชพคาขายทมกาไรและขาดทน

วาในทางพระพทธศาสนามความเหนเชนไรในเรองน เพราะเทาทประสบการณบอกและสอนเราใน

ทกวนน จะเหนวา หลายคนประสบความสาเรจในการลงทนทาธรกจมกาไรมหาศาล แตกบบาง

คนกลบขาดทนยบเยน ทงทโอกาส เวลาและความขยน ถาเทยบกนแลวไมยงหยอนไปกวากน แต

ผลทเกดขนตางกน ในประเดนนมแนวคดทนาสนใจทพระพทธเจาไดตรสเอาไวเมอมผมาถามเรอง

42 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/197/202. 43 ธรมบทอรรถกถา 6/142.

100

นกบพระองค ขอใหพจารณาขอความทบนทกไวในวณชชสตรเพอทจะไดเหนแนวคดในทาง

พระพทธศาสนาเกยวกบการไดกาไรหรอขาดทนดงน

“ครงนนแล พระสารบตรเขาไปเฝาพระผมพระภาคเจาถงทประทบถวายบงคมแลว นงในท

สมควร ไดทลถามวา ขาแตพระองคผเจรญ อะไรหนอเปนเหตเปนปจจยทาใหบคคลบางคนในโลกน ทา

การคาขายขาดทน อะไรเปนเหตเปนปจจยทาใหบคคลบางคนในโลกน ทาการคาขายไมไดกาไรตามท

ประสงค อะไรเปนเหตเปนปจจยทาใหบคคลบางคนในโลกน ทาการคาขายไดกาไรตามทประสงค อะไร

เปนเหตเปนปจจยทาใหบคคลบางคนในโลกน ทาการคาขายไดกาไรยงกวาทประสงค

พระผมพระภาคเจาตรสวา ดกรสารบตร บคคลบางคนในโลกน เขาไปหาสมณะหรอพราหมณ

แลว ปวารณาวา ขอทานจงบอกปจจยททานประสงค เขากลบไมถวายปจจยทเขาปวารณา ถาเขา

เคลอนจากอตภาพนนมาสความเปนมนษยน เขาทาการคาขายอยางใด ๆ เขายอมขาดทน

อนง บคคลบางคนในโลกน เขาไปหาสมณะหรอพราหมณแลว ปวารณาวา ขอทานจงบอก

ปจจยททานประสงค แตเขาถวายปจจยทปวารณาไวไมเปนไปตามประสงค ถาเขาเคลอนจากอตภาพนน

มาสความเปนมนษยน เขาทาการคาขายอยางใด ๆ เขายอมไมไดกาไรตามทประสงค

อนง บคคลบางคนในโลกน เขาไปหาสมณะหรอพราหมณแลว ปวารณาวา ขอทานจงบอก

ปจจยทตองประสงค เขาถวายปจจยทปวารณาไวตามทประสงค ถาเขาเคลอนจากอตภาพนนมาสความ

เปนมนษยน เขาทาการคาขายอยางใด ๆ เขายอมไดกาไรตามทประสงค

อนง บคคลบางคนในโลกน เขาไปหาสมณะหรอพราหมณแลว ปวารณาวา ขอทานจงบอก

ปจจยทตองประสงค เขาถวายปจจยทปวารณาไวยงกวาทประสงค ถาเขาเคลอนจากอตภาพนน มาส

ความเปนมนษยน เขาทาการคาขายอยางใดๆ เขายอมไดกาไรยงกวาทประสงค” 44

จากขอความดงกลาว พระสารบตรเถระไดทลถามถงสาเหตของการทาธรกจการคาอยาง

ใดอยางหนง ในประเดนคอ 1) ทาไมถงขาดทน 2) ทาไม ไมไดกาไรตามตองการ 3) ทาไม ถงได

กาไรตามตองการ 4) ทาไมถงกาไรเกนกวาทตองการ

ในประเดนคาถามเหลาน พระพทธเจาไดตรสถงสาเหตททาใหเปนเชนนน โดยชใหเหนวา

เปนเรองการปฏญญาหรอสจจวาจาทใหไวแลวทาตามทไดใหปฏญญาไวไดหรอไมได ทาตามได

นอยหรอไดมากเพยงไร ซงถอเปนเหตผลทสบเนองมาจากกระทาทางกาย วาจา และใจทผานมา

โดย 1) คนททาการคาแลวขาดทน กเพราะวา ไมไดทาตามคาพดทใหไว 2) คนททาการคาแลว

ไมไดกาไรตามปรารถนา คออาจจะอยตวหรอกาไรนดหนอยแตไมทะลเปา เพราะใหในสงทเขาไม

ตองการคอใหไมตรงกบความตองการของผรบ 3) คนทไดกาไรทะลเปาหมาย เพราะไดทาตาม

44 องคตรนกาย จตกนบาต. .21/78/94.

101

คาพดและใหในสงทเขาตองการหรอตรงกบความตองการของผรบ 4) คนทไดกาไรเกนเปาหมาย

เพราะไดทาตามคาพดและใหมากกวาทเขาขอหรอเกนกวาทตองการ

จากแนวคดในทางพระพทธศาสนาดงกลาวน นบวาเปนแนวคดทนาสนใจและนา

พจารณาไตรตรองหาความสมเหตสมผลหรอความเปนไป ซงพจารณาโดยจตใจทเปนกลางแลว ก

จะพบวามความเปนไปสง เพราะเปนเหตเปนผลทสบเนองกนมาแตการกระทาของตนเองในเรองท

แลวมา อาจจะดเหมอนพลงลกลบหรอพลงทมองไมเหน แตกไมเกนความเขาใจและรบรได ดงนน

ผทจะทาการคาขายสงหนงสงใด ควรตระหนกถงหลกการทจะทาใหไดกาไรตามวตถประสงคหรอ

ตามเปาหมายทพระพทธเจาทรงแนะนาตรสสอนไว การรกษาคาพดและกระทาไดตามคาพดไดนน

เปนความดอยในตวของมนเองอยแลวและจะใหผลตอบสนองทดในเชงสงคมตามมาเชนกน

ในทางตรงกบขามการผดคาพดกเปนความไมดในตวของมนเองและจะในทางลบในเชงสงคม

เชนกน

บทท 4 พทธธรรมกบการปกครอง

การปกครองตนเอง คอ การรจกควบคมตนเองใหทาไดในสงทควรทา และใหงดเวนไดจากกระทาทไมควรกระทาหรอทควรจะงดเวน นอกจากจะมเสรภาพแลวเราจะตองมการปกครองตนเองดวย การปกครองตนเองได กคอ ความสามารถในการใชเสรภาพ เสรภาพนนเปนอปกรณหรอเปนวธการทจะนาไปสจดหมาย เสรภาพไมใชจดหมายในตวของมนเอง เสรภาพในฐานะทเปนอปกรณของประชาธปไตย คอ เสรภาพทจะอยในสงคมในสงแวดลอมทด ทตนมสวนรวมสรางสรรคปรบปรง มใชรวมทาลาย1

แนวคดทางการปกครองกบระบบการปกครอง การปกครอง คอ แนวนโยบายการจดทาขอบงคบ กฎเกณฑ การบงคบใชขอบงคบและกฎเกณฑนน ๆ ใหมประสทธภาพ รวมถงการตดสนกรณทขดแยงเกยวกบการตความหมายและการใชขอบงคบ กฎเกณฑ ซงทกคนทอยในสงคมเดยวกนตองยอมรบและปฏบตตาม หากฝาฝนตองมโทษตามสมควรแกกรณ เพอปองปรามไมใหผใดมาทาความเดอดรอนแกสงคม และเพอคมครองทมปฏบตตามขอบงคบและกฎเกณฑ การปกครอง จงเปนเรองของการใชอานาจเดดขาดและสงสดทเรยกวา อานาจอธปไตย 2 ในบทน เราจะศกษาถงหลกพทธธรรมทเกยวของกบการปกครองวา พระพทธเจาหรอพระพทธศาสนานน ไดนาเสนอแนวความคดทเปนแนวทางในการปกครองไวอยางไรบาง ใหกบระบบการปกครองตาง ๆ ทมการใชเปนระบบการปกครองอยในโลกยคปจจบน ซงไมวาจะเปนระบบการปกครองในรปแบบไหน พระพทธเจากวางหลกปฏบตสาหรบผนาการปกครองเพอนาไปใชกบการบรหาร ซงจะเนนการพฒนาคณสมบตของนกปกครอง ทนอกเหนอจากความเกงความสามารถในดานตาง ๆ แลว พระพทธศาสนายงมงเนนคณธรรมสาหรบนกปกครองเปนประการสาคญซงจะไดกลาวตอไป หลกอธปไตย (Supremacy)

1 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธศาสนากบสงคมไทย. (กรงเทพฯ : มลนธโกมลคมทอง, 2532) หนา 8. 2 พสฏฐ โคตรสโพธและคณะ. หลกพระพทธศาสนา. (ภาควชาปรชญาและศาสนา คณะมนษยศาสตร

มหาวทยาลยเชยงใหม 2543) หนา 57.

92

อธปไตย หมายถง ความเปนใหญ ภาวะทถอเอาเปนใหญ (dominant influence) 3 เปนหลกสาหรบปรบปรงคณภาพของบคคล เปนแนวความคดทางการปกครองไมใชระบบการปกครอง อธปไตย ม 3 ประการ คอ 1. อตตาธปไตย (Supremacy of Self) คอ การทวนจฉยและตดสนกระทาการตาง ๆ ดวยคานงถงแตผลประโยชนของตนบาง ฐานะของตนบาง หรออะไรตาง ๆ ทสมพนธกบตนเปนประมาณ 2. โลกาธปไตย (Supremacy of the world or public opinion) คอ การถอเอาเสยงชกจง หรอเสยงนยมของขางมากของชาวโลกในขณะนน ๆ เปนประมาณ หรอทเรยกวา พวกมากลากไป คนทไมเปนตวของตวเอง ไมไดพจารณาใชเหตผลตดสน แตเปนไปตามทคนขางมากเขานยม 3. ธรรมาธปไตย (Supremacy of the Dharma or righteousness) คอ การถอเอาธรรม ถอเอาหลกการ เอาการทถกตองเปนประมาณ ถอตามความดงาม การพจารณาตดสนดวยสตปญญา พจารณาวาอะไรเปนสงทถกตองทสด ดทสดเทาทมองเหนดวยการคนควารบฟงแสวงหาความจรงอยางถงทสดดวยการคดถงทสดและอยางจรงใจทสด 4

อธปไตย 3 เปนคนละเรองกบระบบการปกครอง อธปไตย 3 เปนหลกธรรม เปนขอปฏบตอยทตวของทก ๆ คนแตละคนปฏบต แตละคนเปนอตตาธปไตยได เปนโลกาธปไตยได เปนธรรมาธปไตยได ไมวาจะอยในระบบการปกครองไหนกตาม อตตาธปไตย ถอตนเปนใหญ ใชในทางดกได ในทางเสยกได เพราะคดถงฐานะ จะรกษาศกดศร เกยรตภมของตน อาจทาใหเกดหรละอายใจ ไมกลาทาความชวบางอยาง หรออาจทาใหเกดความเพยรพยายามทาการตาง ๆ แตในทางเสยกมโทษมาก เพราะจะรกษาศกดศร รกษาฐานะของตนไว เลยทาอะไรไดทกอยาง ใคร ๆ จะเดอดรอนมากมายเทาไร อะไร ๆ จะพนาศยอยยบบางไมคานงหรอเพราะเหนแกผลประโยชนทตนจะไดอยางเดยวละทงธรรมไมคานงถงความถกตอง ความดงาม ความสมควร จะเอาใหตวไดอยางเดยว อตตาธปไตยจงไมปลอดภย โลกาธปไตย ถอโลกเปนใหญ ใหผลดกได ใหผลเสยกได ในทางด กลวจะถกตฉนนนทา หรอเสยความเคารพนบถอของหมชน อาจทาใหเกดโอตตปปะ เกรงกลวไมกลาทาความชวบางอยางหรออาจทาใหกระตอรอรนกลกจอทากรรมดบางอยาง แตในทางเสย อาจทาใหไมเปนตวของตวเอง ไมมหลกการทแนนอน อาจทาการเพยงเพอเอาใจหมชนบาง หาความนยมบาง ไมกลาทาการอยางทแนใจวาดงาม เพราะกลวเสยความนยม หรอกลวการกลาววาตาง ๆ บาง เมอใดหางจากเสยงหมชนทจะควบคมกทาความชวรายได โลกาธปไตยจงไมปลอดภย

3 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พจนานกรมศพทพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535) หนา 127-128.

4 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธศาสนากบสงคมไทย. (กรงเทพฯ : มลนธโกมลคมทอง, 2532) หนา 12.

93

ธรรมาธปไตย ถอธรรมเปนใหญ ถอเอาตามทไดศกษาและพจารณาอยางดทสด จนเตมขดแหงสตปญญาของตนจะมองเหนไดโดยบรสทธใจทสด และอยางใจกวางทสด รบฟงขอเทจจรง ความคดเหนและเหตผลตาง ๆ อยางเทยงธรรมทสดแลว เหนวา อะไรจรงถกตองดงาม ตดสนไปตามนน ผลดจะไดแคไหนยอมแลวแตวาจะมสตปญญาเทาใด ไดรบขอเทจจรงมาเพยงใด มอบายวธแสวงหาความจรงแนนอนเทาใด 5

ระบบการปกครอง 1. ราชาธปไตย (Monarchy) การปกครองแบบราชาธปไตย คอ การปกครองโดยบคคลคนเดยวมอานาจสงสด ในการบรหารปกครองประเทศ อานาจในการบรหารทงหมดอยบคคลผเดยว ซงในอดตจะใชระบบการปกครองเชนน เปนสวนใหญ ในประเทศเราเรยกวา ระบบสมบรณาญาสทธราชย พระมหากษตรยเปนผมอานาจ อาญาสทธ สงสด ดงนน ผทเปนผนาในระบบน ตองเปนคนทเกง ฉลาด เทานนยงไมพอ ตองเปนผทมคณธรรมสงดวย ถาไมเชนนน ระบบนกจะกลายเปนระบบเผดจการ (Dictatorship) อาจจะกอใหเกดไมเปนธรรมและความเดอดรอนใหประชาชนและประเทศ คณสมบตของผนาในระบบราชาธปไตย พระพทธศาสนาไดนาเสนอหลกธรรมสาหรบผนาทอยในระบบราชาธปไตย หรอทเปนผใหญในแผนดน ผนา และผปกครองรฐตงแตพระเจาจกรพรรด พระมหากษตรย ตลอดจนนกปกครองโดยทวไป เพอนาไปปฏบต เปนคณสมบตทดของนกปกครอง ซงนกปกครองควรม ดงน 1. ทศพธราชธรรม คอ คณธรรมของผปกครอง หรอราชธรรม (ธรรมของพระราชา) 10 ประการ คอ 1.1 ใหปนชวยประชา (ทาน) คอ บาเพญตนเปนผใหโดยมงปกครองหรอทางานเพอใหเขาได มใชเพอจะเอาจากเขา เอาใจใสอานวยบรการจดสรรความสงเคราะห อนเคราะห ใหประชาราษฎรไดรบประโยชนสข ความสะดวกปลอดภย ตลอดจนใหความชวยเหลอแกผเดอดรอน ประสบทกข และใหความสนบสนนแกคนทาความด 1.2 รกษาความสจรต (ศล) คอ ประพฤตดงาม สารวมกายและวจทวาร ประกอบแตการสจรต รกษากตตคณ ประพฤตใหควรเปนตวอยาง และเปนทเคารพนบถอของประชาราษฎร มใหมขอทผใดจะดแคลน

5 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 42-43.

94

1.3 บาเพญกจดวยความเสยสละ (ปรจจาคะ) คอ สามารถเสยสละความสขสาราญ เปนตน ตลอดจนชวตของตนได เพอประโยชนสขของประชาชนและความสงบเรยบรอยของบานเมอง 1.4 ปฏบตภาระโดยซอตรง (อาชชวะ) คอ ซอตรงทรงสตยไรมารยา ปฏบตภารกจโดยสจรต มความจรงใจ ไมหลอกลวงประชาชน 1.5 มความออนโยนเขาถงคน (มททวะ) คอ มอธยาศยไมเยอหยง หยาบคาย กระดางถอตน มความงามสงาเกดแตทวงทกรยาสภาพนมนวล ละมนละไม ควรไดความรกภกด แตมขาดยาเกรง 1.6 พนมวเมาดวยเผากเลส (ตปะ) คอ แผดเผากเลส ตณหา มใหเขามาครอบงาจต ระงบยบยงขมใจได ไมหลงใหลหมกมนในความสขสาราญ และการปรนเปรอ มความเปนอยสมาเสมอหรออยอยางงาย ๆ สามญ มงมนแตจะบาเพญเพยรทากจในหนาทใหบรบรณ 1.7 ถอเหตผล ไมโกรธา (อกโกธะ) คอ ไมเกรยวกราด ไมวนจฉยความและกระทาการดวยอานาจความโกรธ มเมตตาประจาใจไว ระงบความเคองขน วนจฉยความและกระทาการดวยจตอนสขมราบเรยบตามธรรม 1.8 มอหงสานารมเยน (อวหงสา) คอ ไมหลงระเรงอานาจ ไมบบคนกดข มความกรณา ไมหาเหตเบยดเบยนลงโทษอาชญาแกประชาราษฎรผใด ดวยอาศยความอาฆาตเกลยดชง 1.9 ชานะเขญดวยขนต (ขนต) คอ อดทนตองานทตรากตรา อดทนตอความเหนอยยาก ถงจะลาบากกายนาเหนอยหนายเพยงไร กไมทอถอย ถงจะถกยวถกหยนดวยถอยคาเสยดสถากถางอยางใด กไมหมดกาลงใจ ไมยอมละทงกจกรณยทบาเพญโดยชอบธรรม 1.10 มปฏบตคลาดจากธรรม (อวโรธนะ) คอ ประพฤตมใหผดจากประศาสนธรรม อนถอประโยชนสขความดงามของรฐและราษฎรเปนทตง อนใดประชาราษฎรปรารถนาโดยชอบธรรม กไมขดขน การใดจะเปนไปโดยชอบธรรมเพอประโยชนสขของประชาชน กไมขดขวาง วางตนเปนหลก หนกแนนในธรรม คงท ไมมความเอนเอยงหวนไหว เพราะถอยคาดรายลาภสกการะหรออฏฐารมณ อนฏฐารมณใด ๆ สถตมนในธรรม ทงสวนยตธรรม คอ ความเทยงธรรม นตธรรม คอ ระเบยบแบบแผนหลกการปกครอง ตลอดจนขนบธรรมเนยมประเพณอนดงาม ไมประพฤตใหเคลอนคลาดวบตไป 6

6 ขททกนกาย ชาดก. 28/240/86 อางใน พจนานกรมศพทพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม โดย พระเทพเวท

(ประยทธ ปยตโต). (กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535) หนา 12-13.

95

2. มจกรวรรดวตร (The attributes of a supreme emperor) คอ ปฏบตหนาทของนกปกครองผยงใหญ เปนธรรมเนยมหรอหนาทประจาของจกรพรรด ม 5 ประการคอ 2.1 ถอธรรมเปนใหญ (ธรรมาธปไตย) คอ เคารพธรรม เชดชธรรม นยมธรรม ตงตนอยในธรรม ประพฤตธรรมดวยตนเอง 2.2 ใหความคมครองโดยธรรม (ธรรมการกขา) คอ จดอานวยการรกษาคมครองปองกนอนชอบธรรม แกชนทกหมเหลาในแผนดน คอ คนภายใน ขาราชการฝายทหาร ขาราชการฝายปกครอง ขาราชการพลเรอน นกวชาการและคนตางอาชพ พอคา เกษตร ชาวนคมชนบท และชนชายแดน พระสงฆและบรรพชตผทรงศลทรงคณธรรม ตลอดจนสตวเทา สตวปกอนควรสงวนพนธทงหลาย 2.3 หามและกนการอนอาธรรม (มา อธรรมการ) คอ จดการปองกนแกไข มใหมการกระทาทไมเปนธรรม การเบยดเบยนขมเหงและความผดความชวรายเดอดรอนเกดขนในบานเมอง ชกนาประชาชนใหตงมนอยในสจรตและนยมธรรม 2.4 ปนทรพย (ธนานปทาน) คอ มอบทรพยเฉลยใหแกชนผไรทรพย มใหมคนขดสนยากไรในแผนดน เชน จดใหราษฎรทงปวงมทางหาเลยงชพ ทามาหากนไดโดยสจรต 2.5 สอบถาม (ปรปจฉา) คอ ปรกษากบพระสงฆและนกปราชญ มทปรกษาททรงวชาการทรงคณธรรม ผประพฤตด ประพฤตชอบ ผไมประมาทมวเมาทจะชวยใหเจรญปญญาและกศลธรรม หมนพบไถถามหาความรหาความจรงและถกขอปญหาตาง ๆ อยโดยสมาเสมอตามกาลอนควร เพอซกซอมตรวจสอบตนใหเจรญกาวหนา และดาเนนกจการในทางทถกทชอบธรรม ดงามและเปนไปเพอประโยชนสข 7

3. ราชสงคหวตถ คอ ทานบารงประชาราษฎร ดวยหลกการสงเคราะหประชาชนของพระราชา 4 ประการ คอ 3.1 ฉลาดบารงธญญาหาร (สสสเมธะ) คอ ปรชาสามารถในนโยบายทจะบารงพชพนธธญญาหาร สงเสรมการเกษตรใหอดมสมบรณ 3.2 ฉลาดบารงขาราชการ (ปรสเมธะ) คอ ปรชาสามารถในนโยบายทจะบารงขาราชการ ดวยการสงเสรมคนดมความสามารถ และจดสวสดการใหด เปนตน 3.3 ผกประสานปวงประชา (สมมาปาสะ) คอ ผดงผสานประชาชนไวดวยนโยบายสงเสรมอาชพ เชน จดทนใหคนยากจนยมไปสรางตนในพาณชยกรรม หรอดาเนนกจการตาง ๆ ไมใหฐานะเหลอมลาหางเหนจนแตกแยกกน

7 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/35/65. อางใน พจนานกรมศพทพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. หนา 14-15.

96

3.4 มวาทะดดดมใจ (วาชไปยะ) คอ รจกพด รจกชแจงแนะนา รจกทกทายถามไถทกขสขราษฎรทกชน แมปราศรยกไพเราะนาฟง ทงประกอบดวยเหตผล เปนหลกฐาน มประโยชน เปนทางแหงการสรางสรรคแกไขปญหาเสรมความสามคค ทาใหเกดความเขาใจด ความเชอถอ และความนยมนบถอ 8

4. ละเวนอคต นกปกครอง เมอปฏบตหนาท พงเวนความลาเอยงหรอความประพฤตทคลาดเคลอนจากธรรม 4 ประการ คอ

4.1 ลาเอยงเพราะชอบ (ฉนทาคต) 4.2 ลาเอยงเพราะชง (โทสาคต) 4.3 ลาเอยงเพราะหลงหรอเขลา (โมหาคต) 4.4 ลาเอยงเพราะขลาดกลว (ภยาคต) 9

2. อภชนาธปไตย (Aristocracy) การปกครองระบบอภชนาธปไตย คอ การปกครองโดยคณะบคคลทมเพยงบางกลมทาหนาทบรหารจดการสงสด ระบบววฒนาการมาจากระบบราชาธปไตย โดยเลงเหนวา ระบบราชาธปไตยนน บคคลผเดยวมอานาจในการบรหารปกครอง ซงอาจเกดความผดพลาดได เพราะไมสามารถทจะรเขาใจในทกเรองได หลายคนดกวาทาคนเดยว จงเกดการปกครองทเลอกสรรคนทเกงมความสามารถหลายคนรวมกลมกนบรหารปกครอง จงเทากบเปนการฝากความหวงในความมนคงและความเจรญในดานตาง ๆ เอาไวคณะบคคลกลมน ถาบคคลกลมนบรหารจดการการปกครองไมด เปนไปเพอเหนแกพรรคพวกของตน กจะกลายเปนระบบคณาธปไตย (Oligarhy) ซงอาจจะสรางความเสยหาย เดอดรอนขนไดเชนกน คณสมบตของผนาและหลกการปกครองในระบบอภชนาธปไตย เพอมใหเกดระบบการปกครองทเปลยนเปนคณาธปไตยดงกลาว พระพทธเจาจงไววางหลกคาสอน เปนแนวทางสาหรบปฏบตของกลมคนผเปนนกปกครอง ซงคณสมบตของผนาแตละคนนน ใหถอปฏบตตามหลกธรรมเชนเดยวกนกบของผปกครองในระบบราชาธปไตย เพราะถอวาเปนพนฐานในการปกครอง มนษยเปนตวแปรสาคญในการปกครองในทก ๆ ระบบการปกครอง แตหลกการสาคญของการปกครองในระบบอภชนาธปไตย กคอ ความสามคค ความพรอมเพยงกนเปนหนงเดยวทงในดานแนวความคด การบรหาร การจดการ มความเปนเอกภาพในกลม โดยเนนทการมความประพฤตเสมอกน และการมความคดเหนเสมอกนเปนประการสาคญ ม

8 สงยตนกาย สคาถวรรค. 15/351/110 อางใน พจนานกรมศพทพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. หนา 16. 9 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/176/196 อางใน พจนานกรมศพทพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. อางแลว. หนา

16.

97

หมวดธรรมหมวดหนงซงถอไดวาเปนหลกการของการอยรวมกนเปนกลมเพอคงความเปนกลมเอาไวได ถงแมวาจะเปนเรมตนทปจเจกบคคล แตกมผลตอสวนรวม เรยกวา สารณยธรรม หรอสาราณยธรรม หมายถง ธรรมเปนทตงแหงการใหระลกถงกน ธรรมเปนเหตใหระลกถงกน หลกการอยรวมกน เปนหลกธรรมทาใหเปนทรก เปนทเคารพ เปนไปเพอความสงเคราะหกนและกน ความกลมกลนเขาหากน เปนไปเพอความไมววาท และเปนไปเพอความสามคค และเอกภาพ สาราณยธรรม (States of conciloiation; Virtues for fraternal living) 6 ประการ คอ 1. ทาตอกนดวยเมตตา (เมตตากายกรรม) คอ การตงเมตตากายกรรมในกลมเพอนรวมงาน ทงตอหนาและลบหลง คอ ชวยเหลอกจธระของผรวมหมคณะดวยความเตมใจ และแสดงกรยาอาการสภาพ เคารพนบถอกน ทงตอหนาและลบหลง (To be amiable in deed, openly and in private) 2. พดตอกนดวยเมตตา (เมตตาวจกรรม) คอ

การตงเมตตาวจกรรมในกลมเพอนรวมงานทงตอหนาและลบหลง คอ ชวยบอกแจงสงทเปนประโยชน สงสอน แนะนาตกเตอนดวยความหวงด กลาววาจาสภาพ แสดงความเคารพนบถอกน ทงตอหนาและลบหลง (To be amiable in word, openly and in private) 3. คดตอกนดวยเมตตา (เมตตามโนกรรม) คอ การตงเมตตามโนกรรมในเพอนมนษยดวยกนทงตอหนาและลบหลง มจตปรารถนาด คคทาสงทเปนประโยชนแกกน มองกนในแงด มหนาตายมแยมแจมใสตอกน (To be amiable in thought, openly and in private) 4. ไดมาแบงกนกนใช (สาธารณโภค) คอ เมอไดสงใดมาโดยชอบธรรม แมเปนของเลกนอย กไมหวงไวผเดยว นามาแบงปนเฉลยเจอจาน ใหไดมสวนรวมใชสอยบรโภคทวกน (To share any lawful gains with virtuous fellows) 5. ประพฤตใหดเหมอนเขา (สลสามญญตา) คอ มศลบรสทธเสมอกนกบคนในสงคมหรอผรวมงานทงตอหนาและลบหลง มความประพฤตสจรตดงาม ถกตองตามระเบยบวนย ไมทาตนใหเปนทนารงเกยจของหมคณะ (To keep without blemish the rules of condoct along with one’s fellows, openly and in private) 6. ปรบความเหนเขากนได (ทฏฐสามญญตา) คอ มความคดเหนดงามเสมอกนในผรวมงานในสงคมทงตอหนาและลบหลง มความเหนชอบรวมกน ในขอทเปนหลกการสาคญทจะนาไปสความหลดพน สนทกข หรอขจดปญหา (To be endowed with right views along with one’s fellows, openly and in private) 10

10 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/317/257 อางใน พจนานกรมศพทพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. หนา 234.

98

3. ประชาธปไตย (Democracy)

ความหมายของประชาธปไตย ความหมายของประชาธปไตยทพดกนโดยทวไป กคอ การปกครองของประชาชน โดยประชาชนและเพอประชาชน หรอจะเตมใหไดเนอความเตมทในภาษาไทยใหไดเนอหาและความหมายเตมทตามหลกวา “การปกครองซงประชาชน ของประชาชน โดยประชาชนและเพอประชาชน” หรอ “การปกครองแบบทจะทาใหสาระแหงชวตของคนทกคนปรากฏผลงอกงามออกมาเปนประโยชนแกสวนรวม และใหผลประโยชนแกสวนรวมทกอยางนนสะทอนกลบไปเปนประโยชนแกชวตของทก ๆ คน” ประชาธปไตย 2 ลกษณะ

1. รปแบบ ไดแก รปแบบการปกครองทวางไววา ในการปกครองระบบประชาธปไตยนน อาจจะมการปกครองระบบประชาธปไตยแบบโดยตรง ททกคนมสวนรวมในการดาเนนการปกครอง มการออกกฎหมาย ทาการลงมตในเรองอะไรตออะไรโดยการออกเสยง หรออาจจะเปนประชาธปไตยโดยผานตวแทนอยางทใชกนสวนมากในปจจบนน ตลอดจนกระทงรปแบบการปกครองในระบบประชาธปไตยทแบงอานาจตาง ๆ เปนอานาจนตบญญต บรหาร ตลาการ ตลอดจนองคกรสวนยอย ๆ ลงไปอก เหลานถอวา เปนรปแบบของประชาธปไตย 2. เนอหาสาระ คอ พนฐานของจตใจ แนวความคดและพฤตกรรมตาง ๆ ทจะใหคนเราสามารถสรางระบบการปกครองประชาธปไตยขนมาได ตลอดจนรกษาระบบการปกครองแบบนไว และทาใหระบบการปกครองเกดผลดสมความมงหมาย ประชาธปไตยในแงเนอหาสาระ ถอวาเปนเรองสาคญมาก เพราะวารปแบบของการปกครองประชาธปไตยทเปนระบบการตาง ๆ นน เปนเพยงวธการหรอเปนโครงรป ทพยายามคดประดษฐขนมาเพอใหบรรลวตถประสงคของประชาธปไตย ความจรงยงไมใชตวประชาธปไตย มนษยเทาทคดกนมาจนถงปจจบนน กคอรปแบบประชาธปไตยกนมาไดเพยงเทาน คอ คดเทาทสมองจะคดได จนกระทงมาแบงมอานาจ 3 อยาง คอ นตบญญต บรหาร ตลาการ มการเลอกตงอะไรตาง ๆ กเปนเพยงรปแบบเทาทคดกนขนมาได รปแบบเหลานยอมเปลยนแปลงไปไดตามกาลสมย ตามเหตปจจยแวดลอมในทองถน ตลอดจนความคดของมนษย 11

11 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธศาสนากบสงคมไทย. (กรงเทพฯ : มลนธโกมลคมทอง, 2532) หนา 2-

5.

99

คณภาพของประชาธปไตย ประชาธปไตยมคณภาพเปนอยางไร จะด พอใช หรอเลวนน ขนอยกบองคประกอบสาคญ คอ

1. วธการ เชน รปแบบทเราสรางสรรคขนมาเพอควบคมใหเนอหาสาระของประชาธปไตยดารงอยและเปนไปได

2. คณภาพของผปกครอง เมอประชาธปไตยเปนการปกครองของประชาชน กหมายความวา ประชาชนปกครองตนเองและปกครองกนเอง คณภาพของประชาธปไตย กยอมขนอยกบคณภาพของประชาชนนนเอง

คณภาพของประชาธปไตยในแงคณภาพของประชาชน กหมายความวา ประชาชนนนปกครองตนเองไดหรอไม พรอมหรอไมทจะปกครองตนเอง และจะปกครองตนเองไดดแคไหน เพราะถาตองการไดการปกครองทด กตองมผปกครองทด ประชาธปไตยเปนการปกครองของประชาชนโดยประชาชน ถาไดประชาชนทมคณภาพดแลว กไดประชาธปไตยทดไปดวย แตถาประชาชนไมมคณภาพด กจะไดประชาธปไตยทมคณภาพไมด

เพราะฉะนน ประชาชนกบเนอหาสาระของประชาธปไตยจงมความสมพนธกน หลกการของสาคญของประชาธปไตยมหลายประการ ตวอยางทเดนชดทสด กคอ เสรภาพ เพราะเปนเรองทนยมพดถงและเปนทนยมชมชนกนมาก 12 จนกระทงลมนกถงการปกครองตนเอง อาจเปนเพราะวาเราเคยถกผอนปกครองหรอปลอยใหผอนปกครองมา ทาใหหมดเสรภาพไปบาง ไดใชเสรภาพบาง ไมไดใชบาง จนกระทงเกดความไมพอใจขนมา เรากเรยกรองเอาเสรภาพกลบคนมา

เมอไดเสรภาพกลบคนมาแลว กเพลดเพลนกบการไดเสรภาพนน จนลมไปวาตองปกครองตนเองแลว เพราะเราเลกใหเขาปกครองแลว ดงนน การไดเสรภาพคนมา เทากบมโอกาสทจะปกครองตนเองอยกบตวแลว สงทตองถามตวเอง กคอ เราจะทาตวอยางไรด จงจะทาใหการปกครองตนเองและการปกครองกนเองไดผลด จะทาอยางไร จงจะสามารถใชเสรภาพใหเกดดอกออกผลเปนประโยชน เปนชองทางอานวยประโยชนแกสวนรวม ซงเปนเรองความรบผดชอบของบคคลในการกระทา 13

เสรภาพกบการปกครองตนเอง

12 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 5-6. 13 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 9-10.

100

หลกการทสาคญของประชาธไตยซงมความสมพนธกนและตองสมพนธกนเสมอ จะเนนหนกไปดานใดดานหนงไมได คอ เสรภาพ กบการปกครองตนเอง

เสรภาพ ตามความหมายทประชาชนชาวบานธรรมดาเขาใจ กคอ การทาอะไรไดตามใจชอบ ตลอดถงไมอยากทากไมตองทาดวย หมายความวา อยากจะทากทา ไมอยากทากไมตองทา อะไรชอบใจกทา อะไรไมชอบใจกไมตองทา

การปกครองตนเอง กคอ การรจกควบคมตนเองใหทาไดในสงทควรทา และใหงดเวนไดจากกระทาทไมควรกระทาหรอทควรจะงดเวน นอกจากจะมเสรภาพแลว เราจะตองมการปกครองตนเองดวย

ดงนน การปกครองตนเองได กคอ ความสามารถในการใชเสรภาพ เสรภาพนนเปนอปกรณหรอเปนวธการทจะนาไปสจดหมาย เสรภาพไมใชจดหมายในตวของมนเอง เสรภาพในฐานะทเปนอปกรณของประชาธปไตย คอ เสรภาพทจะอยในสงคมในสงแวดลอมทด ทตนมสวนรวมสรางสรรคปรบปรง มใชรวมทาลาย

เสรภาพจงมสถานภาพสองระดบคอ 1. เสรภาพในการแสวงหาและนาชวตใหเขาถงสงดงามทชวตควรจะได 2. เสรภาพในการแกไขปรบปรงชวตหรอเสรภาพในการแกไขปรบปรงตนใหมคณภาพด ในสงคมประชาธปไตย คนตองมเสรภาพ และเสรภาพทตองการคอ เสรภาพในการทาชวต

ใหดและใชชวตใหเปนประโยชน เสรภาพในการทาชวตของตนใหเจรญงอกงามและเกอกลแกสงคม ไมใชเสรภาพในการสรางสงทเปนพษเปนภยหรอในการทาลายลาง เมอมเสรภาพแลวกตองสามารถใชเสรภาพนนใหเปนไปตามวตถประสงคหรอมเสรภาพแลวกตองใชเสรภาพเปนดวย 14 หลกการปกครองตนเองในระบบประชาธปไตย ประชาธปไตยในเนอหาสาระตามทไดกลาวมานน มงทจะพฒนาตวประชาชนใหมคณภาพพรอมทจะปกครองตนเองได ดงนน กสามารถกลาวไดวา หลกธรรมทกอยางในทางพระพทธศาสนา เปนหลกประชาธปไตย เพราะเปนเรองการพฒนาคนใหมคณภาพ และใหรจกปกครองตนเองทงนน แตจะตองมองใหถกแงและปฏบตใหถกตามหลกนน และหลกธรรมตาง ๆ นนมไวใหทกคนปฏบต คอ ตองมองหลกธรรมจากความรบผดชอบของตนเอง ไมใชเรยกรองจากผอน ถามองในแงนแลว หลกธรรมทกอยางเปนเรองของการทจะใหเกดประชาธปไตย เชน คารวะ แปลวา ความเคารพ หมายถง การมองเหนคณคา และความสาคญของผอน ตลอดจนความคดเหนของเขา เปนตน มองจากแงความรบผดชอบของเราทกคน จะตองปฏบตความเคารพในความคดเหนและคณคาของผอน เชนน จงเปนหลกการทสนบสนนประชาธปไตย แตถาเรามองในแงเรยกรอง

14 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 5-8.

101

จากผอนแลว ความเคารพกกลายเปนเครองสงเสรมลทธการเมองทตรงกนขาม คอ เปนการเรยกรองความเคารพจากผอน หลกธรรมทนามาใชถกหลกกคอ มองจากความรบผดชอบของตน วาเปนหลกทตองปฏบตกนทกคน 15

คนทจะปกครองตนเองได คอ คนทรจกวนจฉย และกระทาการตาง ๆ ดวยปญญา ดวยเหตผล เอาหลก เอาธรรม เอาความจรงความถกตอง คอ ไมถอเอาตนเปนประมาณ และอกอยางหนงคอ ไมไดถอเอาการลอการชกจงของผอนเปนประมาณ ในระบบประชาธปไตย เรามเสรภาพทจะปกครองตนเอง ตองใชเสรภาพเพอปกครองตนเองใหถกตองตามแบบประชาธปไตยโดยทาตนใหเปนธรรมาธปไตย อธปไตย 3 อยางขางตน จงเปนขอปฏบตของบคคล เปนพนฐานของคนทจะไปออกเสยง สวนประชาธปไตยเปนระบบ เปนชองทางทจะมาเกบเอาเสยง (ความคดเหน ความตองการ) ของคนไปใชทาการ ประชาธปไตยถอเสยงขางมากเปนใหญ เพราะตองการจะทาอะไร ๆ ใหถกตองดทสด เปนประโยชนทสด โดยสอดคลองกบความเปนจรง และเชอใจวาคนทมาออกเสยงนนใหเสยงทเปนจรงจากใจของตน ๆ ประชาธปไตยทดเกดจากธรรมาธปไตย และประชาธปไตยทดชวยใหไดธรรมาธปไตยหรอ ประชาธปไตยทดเปนของคนมธรรมาธปไตย จะไดประชาธปไตยทด คนตองมธรรมาธปไตย สามารถพสจนไดดงน ก. เสยงขางมากเปนอยางน เพราะถกใจเขา สะดวกเขา เขาจะได พอดมาตรงทเขาชอบใจกนอยางน ข. เสยงขางมากเปนอยางน เพราะทนเขาวากนอยางน เขานยมกนอยางน กาลงตนอนนกนอย ค. เสยงขางมากเปนอยางน เพราะแตละคน ๆ เขาพจารณากนแลว เหนวา อยางนถกตองเปนประโยชนจรง เสยงมาลงกนอยางน ทงสามขอน ประโยคทอนแรกเปนเรองของประชาธปไตย สวนประโยคทอนหลงเปนอธปไตย 3 ขอละอยาง ๆ ขอทหนง เปนประชาธปไตยแบบอตตาธปไตย ขอทสอง เปนประชาธปไตยแบบโลกาธปไตย ขอทสาม เปนประชาธปไตยแบบธรรมาธปไตย16 ในการปกครองระบบประชาธปไตยนน เรากหวงใหประชาชนทก ๆ คน ถอธรรมเปนใหญ คอ ทก ๆ คนถอความจรง ความถกตอง ความดงามเปนหลก แลวพจารณาวนจฉยกระทาการไปตามนน 17

15 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 10. 16 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 45-46. 17 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 44.

102

คณสมบตของผนาทพงปรารถนาในระบบประชาธปไตย ดวยการปกครองในระบบประชาธปไตย เปนการปกครองประชาชน โดยประชาชน และเพอประชาชน ผนาในระบบนกคอ ประชาชนทกคน กหมายความวา ประชาชนตองมคณสมบตของความเปนผนาในระบบการปกครองน เพราะทกคนเปนผสวนรวมในการปกครอง จงจาเปนทจะตองประพฤตตนเปนผสวนรวมทดของหมชน ในทางพระพทธศาสนาเถรวาท ไดใหแนวทางปฏบตตนเพอความเปนสมาชกทดของชมชนไวดงน 1. พงตนเองได คอ ทาตนใหเปนทของตนได พรอมทจะรบผดชอบตนเอง ไมทาตวใหเปนปญหาหรอเปนภาระถวงหมคณะ หรอหมญาตดวยการประพฤตธรรมสาหรบสรางทพงแกตนเอง เรยกวา นาถกรณธรรม 10 ประการ

1.1 ความประพฤตดมวนย (ศล) คอ ดาเนนชวตโดยสจรตทงทางกาย ทางวาจา มวนย และประกอบสมมาชพ

1.2 มการศกษาสดบมาก (พาหสจจะ) คอ ศกษาเลาเรยนสดบตรบฟงมากอนใดเปนสายวชาของตน หรอตนศกษาศลปวทยาใด กศกษาใหชาชอง มความเขาใจกวางขวางลกซง รชดเจนและใชไดจรง

1.3 ความรจกคบคนด (กลยาณมตตตา) คอ รจกเลอกเสวนาหรอคบ เขาหาทปรกษาหรอผแนะนาสงสอนทด เลอกสมพนธเกยวของและถอเยยงอยางสงแวดลอมทางสงคมทด ซงจะทาใหชวตเจรญงอกงาม

1.4 ความเปนคนทพดกนงาย (โสวจจสสตา) คอ ไมเปนคนหวดอ ดอรนกระดาง รจกรบฟงเหตผลและขอเทจจรง และยอมรบความจรง พรอมทจะแกไขปรบปรงตนเอง

1.5 ความขวนขวายกจของหม (กงกรณเยส ทกขตา) คอ เอาใจใสชวยเหลอธระและกจการของชนรวมหมคณะ ญาต เพอนพองและของชมชน รจกใชปญญาไตรตรองหาวธดาเนนการทเหมาะสม ทาได จดได ใหสาเรจเรยบรอยดวยด

1.6 ความเปนผใครธรรม (ธรรมกามตา) คอ รกธรรม ชอบศกษา คนควา สอบถามหาความรหาความจรง รจกพด รจกรบฟง สรางความรสกสนทสนม สบายใจ ชวนใหผอนอยากเขามาปรกษาและรวมสนทนา

1.7 ความเพยรขยน (วรยารมภะ) คอ ขยนหมนเพยร พยายามหลก ละความชว ประกอบความด บากบน กาวหนา ไมยอทอ ไมละเลยทอดทง ธระหนาท

1.8 ความรจกพอด (สนตฏฐ) คอ ยนด พงพอใจแตในลาภผล ผลงาน และผลสาเรจตาง ๆ ทตนสรางหรอแสวงหามาไดดวยเรยวแรงความเพยรพยายามของตนเองโดยทางชอบธรรม และไมมวเมาเหนแกความสขทางวตถ

103

1.9 ความมสตมนคง (สต) คอ รจกกาหนดจดจา ระลกการททา คาทพด กจททาแลว และทจะตองทาตอไปได จะทาอะไรกรอบคอบ รจกยบยงชงใจ ไมผลผลาม ไมเลนเลอ ไมเลอนลอย ไมประมาท ไมยอมถลาลงในทางผดพลาด ไมปลอยปละละเลยทงโอกาสสาหรบความดงาม

1.10 ความมปญญาเหนออารมณ (ปญญา) คอ มปญญาหยงรเหตผล รดรชว คณโทษ ประโยชนมใชประโยชน มองสงทงหลายตามความเปนจรง รจกพจารณาวนจฉยดวยเปนอสระ ทาการตาง ๆ ดวยความคดและมวจารณญาณ

2. อยรวมในหมดวยด ในดานความสมพนธกบผอนทเปนเพอนรวมงาน รวมกจการ หรอรวมชมชน ตลอดจนพนองรวมครอบครว พงปฏบตตามหลกการอยรวมกนทเรยกวา สาราณยธรรม ธรรมทเปนเหตใหระลกถงกน 6 ประการซงไดกลาวแลวขางตนดวย 18 3. มสวนในการปกครอง โดยปฏบตตามหลกการรวมรบผดชอบทจะชวยปองกนความเสอม นาไปสความเจรญรงเรองโดยสวนเดยวทเรยกวา อปรหานยธรรม 7 ประการ คอ

3.1 หมนประชมกนเนองนตย พบปะปรกษาหารอกจกรรม ทพงรบผดชอบตามระดบของตน โดยสมาเสมอ

3.2 พรอมเพยงกนประชม พรอมเพรยงกนเลกประชม พรอมเพรยงกนทากจทงหลายทพงทารวมกน

3.3 ไมถออาเภอใจใครตอความสะดวก บญญตวางขอกาหนดกฎเกณฑตาง ๆ อนมไดตกลงบญญตวางไว และไมเหยยบยาลมลางสงทตกลงวางบญญตกนไวแลว ถอปฏบตมนอยในบทบญญตใหญทวางไวเปนธรรมนญ

3.4 ทานผใดเปนผใหญมประสบการณยาวนานใหเกยรตเคารพนบถอทานเหลานน มองเหนความสาคญแหงถอยคาของทานวาเปนสงอนพงรบฟง

3.5 ใหเกยรตและคมครองกลสตร มใหมการขมเหงรงแก 3.6 เคารพบชาสกการะเจดย ปชนยสถาน อนสาวรยประจาชาต อนเปนเครองเตอน

ความจา เราใหทาด และเปนทรวมใจของหมชน ไมละเลยพธเคารพบชาอนพงทาตออนสรณสถานเหลานน ตามประเพณ

3.7 จดการใหความอารกขา บารง คมครอง อนชอบธรรมแกบรรพชต ทานผทรงศลทรงธรรมบรสทธซงเปนหลกใจและเปนตวอยางทางศลธรรมของประชาชน เตมใจตอนรบและหวงใหทานอยโดยผาสก 19

18 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). ธรรมนญชวต. (กรงเทพฯ : สหธรรมก, 2/2539) หนา 8-9. 19 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). ธรรมนญชวต. หนา 12.

104

วเคราะหความสาคญของระบบการปกครอง ปญหาวา ระบบการปกครองทงสามระบบนนอยางไหนจะเปนระบบการปกครองทดกวากน ในการศกษาวเคราะหเรองน มความสมพนธกนโดยตรงกบการพฒนาบคคล ททางพระพทธศาสนาเรยกวา อธปไตย สาม ประการดงกลาวแลวในเบองตนแลวนน ในการปกครองระบบราชาธปไตย ถาไดราชาธปไตยทเปนอตตาธปไตย กไมด ประชาธปไตยทเปนอตตาธปไตย กคงไมดเหมอนกน ประชาธปไตยททกคนเปนอตตาธปไตยกนหมด คอ แตละคนตางกเหนแกประโยชนสวนตน เอาผลประโยชนสวนตนเปนเกณฑทงสน ผลทสดประชาธปไตยกอยไมได กจะเปนไปในรปทเขาเรยกวา อนาธปไตย เพราะฉะนน ประชาธปไตยทเปนอตตาธปไตย กคงไมดไปกวาราชาธปไตยทเปนอตตาธปไตยเหมอนกน 20

ในการปกครองประเทศของแตละประเทศทวโลก กมการววฒนาการมาหลายรปแบบ แตกมจดหมายอนเดยวกนคอ ความสงบสขของบานเมอง ความเจรญรงเรอง ความกาวหนา เปนตน สงทปรากฏจากระบบการปกครองระบบไหน กจะเหนมปญหาดวยกนทงนน ไมปรากฏวา เมอปกครองดวยระบบไหนแลว ไมมปญหาทเปนขดขวางตอความสงบสขประชาชนเลย จงเปนทนาสงเกตวา ระบบการปกครองทวาดนน ดจรงหรอเปลา ดทเนอหาหรอดทรปแบบของการนาไปใช หรอดทผนาระบบการปกครองนนไปใชไดถกตอง หรอดทประชาชนมความรเขาใจในระบบการปกครองนน ดงนน การทจะตดสนวา ระบบการปกครองระบบไหนดนน เราจะตดสนกนทตรงไหน จากการตงขอสงเกตในเบองตนนน จงมประเดนทควรวเคราะหอย 4 ประเดนคอ

1. เนอหาสาระของระบบการปกครอง 2. รปแบบของระบบการปกครอง 3. ผนาระบบการปกครองไปใช 4. ผลลพธทเกดจากระบบการปกครองตอประชาชน รวมถงความเขาใจของประชาชนดวย

ตอระบบการปกครองนน ๆ ทงสขอนน ถาเราพจารณาใหดแลว จะเหนวา ทกสวนมความสมพนธกนทงหมด การทบอกวา ระบบการปกครองระบบไหนดนน ขนอยกบตวแปรทงสตวนเปนประการสาคญ บางทเนอหาสาระหรอแกนแทของระบบการปกครองหนง ๆ ดเยยม แตรปแบบการนาแนวความคดของระบบนน ไมสอดคลองกบตวระบบเดม หรอมความบกพรองในวธการ บางทกบกพรองตรงทผนาเอาระบบไปใช ไมทาตามระบบและรปแบบทกาหนดไว มการกระทาทผดไปจากวตถประสงคเดม และทสาคญทสด ประชาชนทเปนผถกปกครองดวยระบบการปกครองนน มความรความเขาใจ

20 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธศาสนากบสงคมไทย. หนา 44.

105

ในระบบนนเพยงไร เพราะปฏเสธไมไดวา ประชาชนเปนสวนหนงของกระบวนการปกครอง และเปนผรบผลของระบบการปกครองโดยตรง แตทนาสนใจกคอวา การปกครองทกระบบมงความอยเยนเปนสขของประชาชน ของชาตบานเมองเปนหลกใชหรอไม? ถาใช การจะตดสนวา ระบบการปกครองระบบไหนด กนาจะอยทความอยดกนด มความสข ความคลองตวในการดาเนนชวตเปนหลกสาคญ ดงนน ถาการปกครองระบบไหน ตอบสนองวตถประสงคดงกลาวนได กนาจะเปนระบบการปกครองทด ถาไมตอบสนองวตถประสงคดงกลาว ระบบการปกครองนน กควรทจะไดรบตรวจสอบวา มความบกพรองทจดไหน ทตวระบบเอง หรอทรปแบบ หรอผนา หรอทประชาชน เพอทจะไดแกไขใหถกจดตอไป เพราะฉะนน สงทจะมองขามไปไมได และเหมอนจะถกมองขามมาโดยตลอดนกปกครอง กคอ ตวมนษยแตละคน ทงผทเปนนกปกครองเอง และทเปนอยใตการปกครองเอง เพราะเปนตวแปรทสาคญในการนาพาระบบการปกครองสเปาหมายทตงไวรวมกน ตราบใดถาหากมนษยยงไมไดรบพฒนาสความมธรรมาธปไตย คอ มงเอาความถกตองเทยงธรรมเปนใหญแลว ระบบการปกครองไมวาจะระบบไหน กไมสามารถทาใหบรรลเปาหมายของการปกครอง หรอพดงาย ๆ กคอ ระบบการปกครองจะดขนาดไหน ถาคนไมด กไมประสบความสาเรจ แตถาหากคนในสงคมนนด แตระบบการปกครองไมด กยงพอมดอยบาง แตอยางไรกตาม ถาใหดจรง ๆ กตองเอออานวยกนทงสองอยาง ระบบกด ทรพยากรมนษยมคณภาพ อยางน เรยกวาดดวยกนทงสองฝาย “เมอฝงโคขามไปอย ถาโคผนาฝงไปคด โคเหลานนยอมไปคดทงหมดในเมอโคผนาไปคด ในมนษยกเหมอนกน ผใดไดรบสมมตใหเปนผนา ถาผนนประพฤตอธรรม ประชาชนนอกนกจะประพฤตอธรรมเหมอนกน แวนแควนทงหมดจะไดประสบความทกข ถาพระราชาเปนผไมตงอยในธรรม เมอฝงโคขามไปอย ถาโคผนาฝงไปตรง โคเหลานนยอมไปตรงทงหมดในเมอโคผนาไปตรง ในหมมนษยกเหมอนกน ผใดไดรบสมมตใหเปนผนา ถาผนนประพฤตธรรม ประชาชนนอกนยอมประพฤตธรรมเหมอนกน แวนแควนทงหมดยอมไดประสบความสข ถาพระราชาเปนผตงอยในธรรม” 21

21 องคตรนกาย จตกนบาต . 21/70/88.

บทท 5

พทธธรรมกบการดาเนนชวตประจาวน การฝกฝนจตทขมไดยาก เรว มปกตไปในอารมณทนาใคร เปนความด เพราะวาจตทบคคลฝกดแลว นาสขมาให นกปราชญพงรกษาจตทเหนไดแสนยาก ละเอยดออน มปกตไปตามความใคร เพราะวาจตทบคคลคมครองแลว นาสขมาให 1

พทธธรรม : ทางออกของปญหาชวต

การคดเพอทจะแกปญหาชวตของมนษยเรานน จาเปนอยางยงทจะตองทาความรจกกบชวตวาคออะไรเสยกอน เพราะถอไดวาเปนความรพนฐานทควรทราบ และจะเปนฐานใหรวา ปญหาทเกดกบชวตเรานน เกดตรงไหนกบชวต อนจะนาไปสการคดหาหนทางเพอแกไขปญหาตอไปตามสมควรแกสาเหตและปจจยตาง ๆ ทมนเกดขน อยางไรกตาม อยากจะบอกไวเปนเบองตนกอนวา ปญหาตาง ๆ ทเกดขนมาในชวตนน ลวนมาจากฐานความคดของมนษยทงนน ตอไปน จะนาเสนอแนวความคดทเกยวกบชวตมนษยตามความคดเหนของนกปราชญทงหลาย ซงมบทความหนงทกลาวถงทฤษฎทวาดวยชวตไว ไมทราบวาใครเปนผเขยน แตขออนญาตนามาลงไวเพอเปนประโยชนในการศกษาดงน

1. ชวตมาจากไหน

“ถาเราถามวา ชวตมาจากไหน คาตอบเรอง ชวตแรก แบงออกได 3 แนวความคด คอ

1. เชอวา อาจจะมาจากโลกอน

2. พระเจาสรางขน

3. เกดขนเองบนโลกของเราโดยววฒนาการอนนทรยสาร

เมอพจารณาอยางละเอยดถถวนแลว เรากยงรสกวา ยงไมพบคาตอบทนาพงพอใจ แมวาคาตอบอนทสาม คอ ชวตแรกเกดขนเองโดยขบวนวธแหงววฒนาการของอนนทรยสาร จะสอดคลองกบหลกการอนสาคญของวทยาศาสตรสมยใหมกตาม ทงนกเพราะ เมอมขบวนวธแหงววฒนาการดาเนนไปเรอย ๆ สกวนหนงของใหมกจะตองเกดขน นนคอ ชวตใหม กจะตองปรากฎซงยอมผดแผกแตกตางไปจากชวตเดมอยางแนนอน ถาเชนนน ขบวนวธแหงววฒนาการกบขบวนวธแหงการสราง กยอมไมแตกตางกน ดงนน แนวความคดอนทสองคอ พระเจาเปนผสรางขน กบแนวความคดอนทสามดงกลาวแลว ยอมไมแตกตางกนเลย

1 ขททกนกาย ธรรมบท. 25/13/20.

107

2. ชวตคออะไร

ปญหาตอไปกคอ ธรรมชาตของชวต นนคอ เราถามวา ชวตหมายความวาอะไร คาตอบควรจะเปนอยางไร เมอเราเอยถงสงทมชวต เรายอมหมายถง สงทมอวยวะ และเปนอวยวะทมคณลกษณะพเศษหลายประการ ทสาคญทสดไดแก ความสามารถในการตอบโต และการสบพนธ (Irritability and

reproduction) นอกจากคณลกษณะพเศษทสาคญสองประการแลว ยงมอยางอนอก เชน การเจรญเตบโต

กนอาหาร รจกปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอมอยางเหมาะสม และรจกรกษาชวตใหอยรอด

เมอเราพจารณาตอไปอยางละเอยดถงคณสมบตของอวยวะของสงมชวต จะเกดความสงสยตอไปวา อวยวะนนมความสามารถในการตอบโตและการสบพนธไดอยางไร เชน สงทมชวต มความรสก มสญชาตเวค มความรก ชอบและไมชอบ มความเขาใจ และมความรสกสานก เหลานลวนเปนคณสมบตพเศษทเพมเขามา และอาจจะทาใหเราสรปไดวา ธรรมชาตของสงทมชวต กคอ ประกอบขนดวยอวยวะของสงทมชวตและจต (หรอวญญาณ อนหมายถง คณสมบตพเศษ)

เมอเราคดวา เราคนพบธรรมชาตของชวตแลว กนาจะพอใจ แตเรากอดทจะคดตอไปไมไดอกวา จตหรอวญญาณ อนไดแก คณสมบตพเศษของสงทมชวตนน เกดขนไดอยางไร เชนถาเรายอมรบวา จะตองมสงหนง ซงเราขอเรยกวา “พลงชวต” หรอ “ตวการสาคญของชวต” (Vital principle) ทควรแก

การสงสยอยางยงนนกคอ พลงชวตพงเขาไปในขณะทขบวนวธแหงววฒนาการของอนนทรยสารกาลงเกดขน หรอวา พลงชวตมอยแลว และไดเพมเขามาในตอนหลง ขอสงสยดงกลาวนเอง ทาใหนกปรชญานามาขบคดตอจากนกวทยาศาสตรฝายชววทยา และจตวทยา ทฤษฎทวาดวยชวต ไดแก แนวความคดของนกปรชญาทไดพยายามอธบายเกยวกบธรรมชาตของชวตวา เกดมาไดอยางไร จะขอนามากลาวสรปไวเปน 3 แนวความคด คอ

1. ลทธจกรกลนยม (Mechanism)

แนวความคดขนพนฐานของลทธจกรกลนยม ยอมไดมาจากพวกปรมาณนยม (Atomist) ในสมย

กรกโบราณ ผทสนบสนนลทธน คอ กาลเลโอ เดสคารต และนวตน สวนสเปนเซอร ไดนามาปรบปรงแกไขและเรยบเรยงใหม จนกลายเปนทฤษฎววฒนาการ ในปจจบนลทธจกรกลนยมมความสมพนธอยางใกลชดกบลทธสภาวธรรมนยม (Naturalism) และลทธสสารนยม (Materialism)

สารตถะของลทธจกรกลนยม สรปไดเปนขอ ๆ ดงน 1. แหลงกาเนดของชวต คอ ขบวนการของพลงงานฟสกสและเคม 2. ธรรมชาตของชวต คอ ระบบอนซบซอนของจกรกลทางฟสกสนนเอง ยอมมโครงสรางท

สลบซบซอนแตกตางกน จากแบบทงายทสดคอยซบซอนขนไปทละนอยจนถงแบบทซบซอนทสด

3. กฎแหงธรรมชาต หมายถง กฎสาหรบใชในการอธบายสงตาง ๆ ยอมไดแก กฎฟสกสและเคม เพราะทกสงทกอยาง ยอมอธบายไดดวยกฎของสสารและการเคลอนท ทกสงทกอยาง

108

เมอวเคราะหดจนถงทสดแลว จะมแตการเคลอนทของกอนมวลสารในอวกาศ ทเรยกวา สารประเภทสง กเพราะมโครงสรางซบซอนมากกวาประเภทตาเทานนเอง

4. สงทมชวตกบสงทไมมชวตนน ยอมไมอาจแยกออกจากกนไดอยางเดดขาด เพราะจากผลกซบซอนของอนนทรยสารตอไปกจะกลายเปนผลกของอนทรยสารได และกาวตอไปจนไปถงระดบของสงทมชวตระดบสงในทสด

5. รางกายมนษยแมวาจะสลบซบซอน มมนสมองและระบบประสาทกจรง แตกไมผดอะไรกบพชและสตวอน เพราะสามารถวเคราะหไดวา เปนอนนทรยสารทงสน

6. การประกอบกนเขาของอนนทรยสาร เพอเปนสงทมชวตนน กอาจจะกลาวไดวา เปนไปตามธรรมชาต และไมจาเปนตองจะตองมพลงชวตเขามาแทรกแตอยางใด เพราะปรากฏการณทางฟสกสและเคม ยอมเพยงพอทจะกอใหเกดชวตอยางเตมทอยแลว

ถงแมวา นกจกรกลนยม จะไดใหคาอธบายเกยวกบธรรมชาตของชวต โดยยดหลกเกณฑอนแนนอนทางฟสกสและเคม กยงปรากฎวา ไมเปนทพอใจอยนนเอง เพราะแมวา เราจะเขาใจเรองการแบงเชลส และการถายทอดกรรมพนธ เรากยงอดสงสยไมไดวา ทาไมสงทมชวตจงตองแบงเซลล

2. ลทธชวตนยม (Vitalism)

ลทธชวตนยมน มความเชอวา “ชวตเนองมาจากสงทมพลงชวต” (หรอตวการชวต - Vital

principle) และอาจจะสบสาวตอไปถงเรองวญญาณ (Soul) ซงเชอวา เปนตวการของชวต หรอปจจย

สาคญของความมชวตชวาอยางแทจรง สงทเรยกวา “พลงชวต” กคอ ทตงและตนตอของชวต

อรสโตเตล ไดจาแนกประเภทของวญญาณ หรอพลงชวตไว 3 ระดบ ไดแก

1. พช : เรมตนจากวญญาณพช (Vegetative soul)

2. สตว : มทงวญญาณพชและวญญาณรสก (Sensitive soul)

3. มนษย : มทงวญญาณพช วญญาณรสก และวญญาณเหตผล (Rational soul)

ในปจจบน ลทธชวตนยม ไดรบการฟนฟขนมาใหม และไดคนคดคาอธบายใหแตกตางไปจากแนวความคดดงเดมของอรสโตเตล และคาทนามาใชในการอธบายเกยวกบพลงชวต หรอตวการชวตนน

มแตกตางกนออกไป บางคนกเรยกวา “ตวพยายาม” (Cognitive principle) เปนสงททาการอยในสงทม

ชวต ดงทดารวนกลาววา เปนตวการดนรนเพออยรอด

เนเกล (Nageli) กลาวา “เปนตวการภายในทมงความสมบรณ”

เกดส (Geddes) และธอมสน (Thomson) เรยกวา “เปนแรงผลกดนใหเกด” (Originative

Impulse)

อลเบรต พ. แมทธวส (Albert P. Matthewes) อธบายวา เปนตวการดนรนเพอแสวงหาเสรภาพ

พชแหงชวตมการเคลอนท คอการมงหนาไปหาสภาวะจต (Psychotropic) ในเชอแรกของชวตม

สมรรถภาพดนรนแฝงอย ซงเปนสารตถะของชวต ชวตคอการตอสดนรน

109

3. ทฤษฎระดบ (Theory of Levels)

ทฤษฎระดบเปนแนวความคดทมพนฐานมาจากปรชญาววฒนาการ (Philosophy of Evolution)

นบไดวา เปนแนวคดของนกปรชญาสมยใหม ทตองการแกไขขอบกพรองของนกจกรกลนยม และนกชวตนยม

ทฤษฎระดบมความเชอวา “สงทมชวตจะอธบายดวยกฎของสสารและกฎการเคลอนทไมได สงทมชวตทงหลายทเรารบรไดดวยอายตนะของเราวาเปนสงทประกอบดวยโปรโตพลาสซมนน ยอมเปนสงทมความจรงแบบใหม ซงยอมแตกตางไปจากสภาพของสสารทว ๆ ไป และยอมอยพนขอบของกฎหรอสตรทางฟสกสและเคมอยางแนนอน”

แนวคดทสาคญของทฤษฎระดบ สรปไดเปนขอ ๆ ดงน 1.สงทมชวต ยอมเปนผลอนสบเนองมาจากขบวนวธววฒนาการทอาศยวธสงเคราะหสรางสรรค (Creative synthesis)

“ววฒนาการ” หมายถง ระบบการเปลยนแปลงทดาเนนไปเรอย ๆ อยางไมหยดยง หรอหมายถง การเกดทเปนขบวนการตอเนองกนไปแบบหวงลกโซ “วธสงเคราะหสรางสรรค” หมายถง ขบวนวธของการสงเคราะห หรอ การรวมตวกนใหมของสงตาง ๆ เมอเกดสงใหมขน จะตองมขบวนการพลงอยางใหม หรอกจกรรมอยางใหม หรอสมรรถนะในการประกอบหนาทอนใหมเพมขน

ถาเรายอมรบในแนวความคดเรองวธสงเคราะหสรางสรรค ยอมสะดวกในการอธบายเรองธรรมชาตของชวตและจตเปนอยางมาก นนคอ เราอาจจะเรมตนจากความเขาใจทวา “ธรรมชาตของชวตกคอ ขบวนวธของการจดระเบยบ หรอธรรมชาตของโครงสราง (Structure) สมมตวา สงทมชวตเกดขน

จากการจดอนนทรยสารใหเปนระเบยบทเหมาะสม กจะตองเปนการจดระเบยบและโครงสรางใหมพลงใหมเกดขน เชน การเจรญเตบโต การสบพนธ ความรสก ฯลฯ สงเหลาน เกดขนเพราะวธการสงเคราะหสรางสรรคทงสน ไมใชเกดขนเพราะอาศยพลงชวตแตอยางใดเลย

เรายอมสรปไดวา ชวตเปนผลของการจดระเบยบในตวสงทมชวตทววฒนาการไปนนเอง อนนทรยสารดงเดมหามชวตไม แตเมอประกอบกนเปนโครงสรางใหม คอ เปนอนทรยสารขนมาแลว

ยอมมสมรรถภาพอยางใหมปรากฏออกมา เชน การเตบโต การสบพนธได ความรสก การคด ฯลฯ สงเหลาน เปนผลจากโครงสรางใหม และเปนสภาวะของสงทมชวต”

2. การทสารมรปแบบใหม มโครงสรางและระเบยบใหม ยอมทาใหเกดพลงใหม ๆ แปลก ๆ

และอาจจะแบงออกไดเปนหลายระดบ ในแตละระดบยอมมความเปนจรงปรากฏอย หรอยอมกลาวไดวา ความเปนจรงใหมเกดขนใหมเสมอในทกระดบ “ชวตเปนระดบหนงของความเปนจรงใหมในโครงสรางของอนทรยสาร ทววฒนาการมาจากอนนทรยสาร”

3. ในขบวนวธแหงววฒนาการทอาศยวธสงเคราะหสรางสรรคน ยอมกลาวสรปไดวา “ในกระแสของววฒนาการแลว ของใหมและการกระทาใหมยอมเกดขนเสมอ เราจะพยากรณวา จะมอะไร

110

เกดขนในอนาคตหาไดไม เพราะเราไมทราบไดวา เมอมจตแบบอน มความรสก จดหมายและมโนภาพแบบอนเกดขนมาแลว จะมการกระทาแบบใด และจะเคลอนทอยางไร เอกภพผลตสงใหม ๆ ขนเสมอ

ยอมไมจรงทกลาววา สงทเคยมมาแลวจะมตอไป”

4. ยอมสรปไดวา ทฤษฎระดบ กคอ แนวความคดในการอธบายเรองธรรมชาตของชวต โดย

อาศยทฤษฎววฒนาการสรางสรรค (Creative Evolution) หรอววฒนาการปรบปรงตว (Emergent

Evolution) ซงหมายถง ความเชอทถอวา “เมอโครงสรางทางฟสกสซบซอนและครบถวนขน กระบวน

ววฒนาการกจะกอใหเกดคณลกษณะใหม มวธการกระทาใหม และมสงใหมเกดขน”

ขอวจารณของนกปฏฐานนยม

ลทธปฏฐานนยม เปนศพททบญญตขนเพอแปลศพทในภาษาองกฤษวา Positivism หมายถง

ลทธทถอวา ความจรงมเทาทเราสามารถพสจนไดดวยวธการของวชาวทยาศาสตร ทงนกเพราะเราเหนอยวา วชาวทยาศาสตรสามารถกาวหนาไดรวดเรว และประดษฐสงทเปนประโยชนแตมนษยจรง ๆ จงนาเชอวา วธการของวชาวทยาศาสตรตองดแน ลทธปฏฐานนยม ตางกบ ลทธประสบการณนยม ตรงทวา ลทธประสบการณนยมถอเอาประสบการณเปนมาตรการตดสนความจรง สวนนกปฏฐานนยมเนนวธการวทยาศาสตร จงกลาวไดวา ลทธปฏฐานนยมเปนการพฒนาแบบหนงของลทธประสบการณนยมเดมนนเอง วากนวา โอกสต กองต (Auguste comte) เปนผใหกาเนดแกลทธและขบวนการน โดยเลงเหน

วา คานททาลายความเชอถอตอประสบการณของลทธประสบการณนยมลงแลว กไมอาจหาสงอนมาทดแทนได กองตคดวา หลกยดเหนยวสาหรบมนษยปจจบนไมมอะไรดกวาวทยาศาสตร เพราะทกคนยกยองเทดทนอยแลว จงอาจจะใชเปนหลกยดเหนยวของมวลมนษยได แมจะรบรองไมไดวาจรง แตกรบรองไดวา ใหประโยชน และนายดถอทสด

ในระดบอภปรชญา (Metaphysical Stage) แทนทจะปนเทพขนไวเบองหลงธรรมชาต กปน

ความเชอถอขนในธรรมชาต คอ เชอวา มสาร สาเหต พลง ฯลฯ อยเบองหลงธรรมชาต ธรรมชาต จงมฐานะแทนพระเจาไป การตความธรรมชาตในทานองนเรยกวา คาอธบายอนตระ (Immanent

explication)

กองต เชอวา การสบคนเรองสาเหตกด ความจรงอนตมะกด และอน ๆ เหลาน ลวนแตไรสาระทงสน มนสของเราควรจากดขอบเขตตวเองลง คดแตขอเทจจรงเทาทมอยจรง หรอทเรยกวา ปรากฏการณ กลาวคอ เทาทปรากฏในประสบการณของเรา ไมมประโยชนอะไรทจะไปสบหาดวา เบองหลงปรากฏการณยงมอะไรอยอก หรอสบคนดวา สงของในตวมนเองเปนอะไร ปรชญามหนาทเพยงคนควาหาความสมพนธระหวางปรากฏการณและพฤตกรรมสมาเสมอของปรากฏการณเทานนกพอแลว

ในประเทศฝรงเศส กองตไดมองเหนการขดแยงกนในปรชญาสสารนยม และจตนยมกมความคดวาควรหาลทธลบรอยการโตเถยงกนเชนนนเสยท เขาจงคนคดปรชญาซงอยเหนอสสารนยมและจตนยม และพบวา มนคอวทยาศาสตรเราด ๆ นเอง เพราะวาวทยาศาสตรสอนความรทแนนอนแลว

111

เทานน ปรชญานนเขาวา มขอเสยหายตรงทไปสาละวนอยเสยกบการเกงความจรงทางปรชญา (Philosophical Speculation) ซงทาใหความรทไดมาไมมความแนนอนอะไร

กองตมความคดเหมอนกบคานทวา ความรของมนษยถกจากดอยเพยงปรากฏการณ สงโดยตวมนเอง (Things in Themselves) อยพนความรเราไป เราจงไมอาจรอะไรแนในมนได เขาจงแนะนาให

เรยนรแตความประจกษอนแนนอน ฉะนน ลทธชอบความแนของเขาจงมชอตามคา Positive แปลวา แน

เขาจงกลาววา หนทางทดทสดนน อยทการมงหนาสนใจความรทางวทยาศาสตร และชวยกนคดอานปรบปรงสภาพสงคมใหดขน นกปรชญาควรเลกสนใจกบสงทรไมได เชน สงสมบรณเสยท และหนมาชวยกนจดการประสาน และจดระบบวธการและผลการคนควาทางวทยาศาสตรจะดกวา การเสยสละทางศาสนานน ควรจะไดรบการดดแปลงจากการรบใชพระผเปนเจา ซงเราไมมวนจะรไดวามหรอไมนน ไปเปนการรบใชมนษยชาตดวยวธนแทน ศาสนาจะเปนเหตใหเกดการแตกแยกความคดเปนนกาย และเกดการทะเลาะเบาะแวงกน กอาจจะกลบเปนสงผกพนใหมนษยเปนอนหนงอนเดยวกนได

คาสอนอนนาฟงของกองตอยตรงทเขาถอวา มนษยชาตมววฒนาการมาเปนชน ๆ และผานมาแลว 3 ขน ขนแรก ๆ คอ ขนทางศาสนาและขนทางอภปรชญา ไดผานและจบไปแลว ขนทสามซง

เปนขนสงสดนน เปนขนของความรทางวทยาศาสตร ทแนนอนบงเกดผลเหนทนตา และตามมตของเขา ขนวทยาศาสตรน เรมจากวาระแรกทปฏฐานนยมของเขาปรากฎตอโลก กองตไมไดอางถงสาเหตของการมความรเปนขน ๆ น แตกลบถอวา ความร เปนสงทเปลยนแปลงสงคมอนเปนจตนยมทางปรชญาสงคม

นกเทากบเชอวา ความคดเปนสงเปลยนแปลงสงคม เชนนกจตนยมปรชญาสงคมอน ๆ นนเอง กองตพยายามอธบายวา สงคมพฒนามาทละเลกละนอย เขาปฏเสธความสาคญของการปฏวต

และการกาวกระโดดในประวตศาสตร และเรยกรองใหจดการลมลางทฤษฎปฏวตตาง ๆ ดวย งานชนสาคญของเขา คอ Course of Positive Philosophy 1830-1842.

สรปขบวนการปฏฐานนยม

ลทธปฏฐานนยมพยายามทจะเสนอหลกยดเหนยวใหแกมนษย แตความจรงแลวไมไดเสนออะไรขนมาใหม เพราะมนษยเราเชอถอวทยาศาสตรอยแลว คานทเองกยอมรบวา วทยาศาสตรใหความรแกเราระดบหนง และเปนความรทมประโยชน ควรศกษาและคนควาเพอใหเกดประโยชนแกมนษยในเรองความสะดวกสบายทางรางกายตอไป ขบวนการปฏฐานนยมเพยงแตยนยนวา มนษยรเพยงแคนกพอแลว ความรเหนอจากนไป นอกจากจะไรประโยชนแลวยงใหโทษ แตผทใชความคดสวนมากมองเหนวามนษยเรานอกจากจะมรางกายแลว ยงมจตใจอกดวย ความตองการของมนษยนอกจากจะมในระดบรางกายซงกอาจจะคนควากนอยางไมมทสนสดแลว มนษยเรายงมความตองการทางใจอกดวย และกมทางจะคนควาหากนตอไปอยางไมรจกจบสนเชนกน

มนษยตองบรโภคอาหารทงทางกายและทางใจทงสองอยาง มนษยรจกเบออาหารทงทางกายและทางใจ มนษยจงตองแสวงหาเครองบรโภคใหม ๆ ทงทางรางกายและทางใจ การจากดอยเพยงทางใดทางหนงทาใหมนษยเตบโตไมไดสดสวน ในทสดจะตองมปฏกรยาเกดขน ดงจะเหนไดจากตวอยางในเรองนวา ทกวนนมนกวทยาศาสตรมากกวาสมยของกองตมากนก แตนอยคนจะถอปรชญาลทธปฏฐาน

112

นยม และนาสงเกตเสยดวยวา นกวทยาศาสตรทเชอถอลทธนสวนมากจะไมใชนกวทยาศาสตรยงใหญหรอรอบรในวชาวทยาศาสตร ผรอบรจรง ๆ มกจะสารภาพวาตนเคยเชอถอลทธปฏฐานนยมมากอน แตบดนรมากขน จงเลกเชอถอแลว

รวมความวา ลทธปฏฐานนยม เลยงปญหายงกวาจะตอบปญหา กลาวคอ แทนทจะคดหาหลกการอะไรขนมาใหมใหยดถอ กลบตดบทเสยเลยวา ไมตองหา ถาหากรจกจากดขอบเขตของความรลงแควทยาศาสตรเสย ปญหากจะไมม

ผทไมยอมจานนตอปญหา จงยงคงหาหลกยดเหนยวกนตอไปในลทธอน ๆ โดยมตองหนหลงใหวทยาศาสตร เพราะถอวา วทยาศาสตรกเปนวทยาศาสตร มใชปรชญา แตมนษยตองการทงวทยาศาสตร ปรชญา และศาสนา”2

2. ชวตมนษยในทศนะของพระพทธศาสนา : ชวตมนษย คอ การประกอบกนเขาแหงขนธ 5

ทฤษฎชวตในบทความขางตนนน จะเหนจะเปนแนวความคดทางตะวนตกโดยเฉพาะเปนแนวความคดทางวทยาศาสตรและปรชญาเสยสวนใหญ ในทางศาสนานน กไดนาเสนอแนวความคดเกยวกบชวตไวเชนเดยวกน ในทนจะนาเอาแนวความคดทางศาสนาตะวนออกเฉพาะพระพทธศาสนามาประกอบในการศกษาเกยวกบเรองน พอใหเหนวาปญหาตาง ๆ ในชวตนน มจดเรมตนทไหน หรอมความสมพนธกนอยางไรบาง และมวธการทขจดปญหาเหลานนไดอยางไรบาง

มนษย ตามทศนะของพระพทธศาสนา ถอวา เปนการรวมกนเขาของขนธ 5 ประการ คอ

รป เวทนา สญญา สงขาร และวญญาณ เพราะการรวมกนเขาแหงขนธทงหาน จงเรยกวา มนษย ได ถาแยกขนธตาง ๆ เหลานออกจากกนแลว กจะไมใชภาวะแหงมนษยตอไป ขนธ 5 นน มทง

ลกษณะทหยาบ สามารถมองเหนจบตองไดดวยประสาทสมผสทง 5 คอ ตา ห จมก ลน กาย และ

ลกษณะทละเอยดจนไมสามารถมองเหนรบรไดดวยประสาทสมผสทง 5 ดงกลาว หากแตสามารถ

รบรไดดวยมตทางดานจตใจ ขนธ หา นน สามารถยอลงเหลอ 2 คอ

1) สวนทหยาบ สามารถมองเหนไดดวยประสาทสมผสทงหา จดเปนรป (รปธรรม) หรอ

สวนทเปนรางกายทงหมด

2) สวนทละเอยดจนไมสามารถมองเหนรบรไดดวยประสาทสมผสทงหา จดเปนนาม

(นามธรรม) หรอสวนทเปนจตใจ

มนษยจงประกอบดวยสวนประกอบทเปนรางกายและจตใจ กายและจตน ถอวา เปนสงทมอยจรง จตไมใชปรากฏการณอนเกดจากการทางานเชงกลไกในระดบสงของสสารอยางทลทธ

2 ไมทราบชอผเขยน แตเหนวาเปนประโยชนตอการศกษา จงขออนญาตนาลงไวในทนดวย

113

สสารนยม (Materialism) เขาใจ แมวาจะมลกษณะแตกตางกนโดยสนเชง แตกไมไดอยอยางเปน

อสระตอกน ตางกองอาศยกนและกน จตจะดารงอยได กตองอาศยรางกายเปนเรอนทอาศย กายจะดาเนนไปได กดวยอาศยจตเปนตวขบเคลอน เพราะการองอาศยกนและกนของกายกบจต น การดาเนนชวตจงเปนไปได ถากายกบจต แยกกนอยเมอไหร เมอนนเราเรยกวา ตาย (ข.จ. 30/202/106)

เปรยบเสมอนสงทเรยกวา รถ ได กเพราะประกอบดวยชนสวนตาง ๆ ของรถ ถาแยกชนสวนตาง ๆ

ของรถออกจากกนหมด กจะไมเหลอสภาพความเปนรถ (ส.ส. 15/554/198) 3

โดยทวไปแลว ตามมตทตาง ๆ มกจะสรปเปนสองประการเทานน คอ กายกบจต แตในทน เหนวาการแยกเปนเพยงสองประการ ทาใหไมเหนถงความสมพนธภายในความเปนมนษยชดเจนนกในการทจะแกปญหาทเกดขนแกชวตมนษย เพราะจรงอยทวา ทงกายและจตมความสมพนธทตองอาศยซงกนและกนจะปราศจากซงกนและกนไมได เราเรยกภาวะเชนนวา สมงคภาวะ

ความสมพนธของทงสองนน เรยกอกอยางหนงวา จตเปนนาย กายเปนบาว หมายความวา การกระทาทกอยางนน ลวนมาจากจตเปนผสงใหทาทงสน กลาวคอ จตประกอบดวยเจตนา มความตงใจ จงใจทจะกระทาการอยางหนงอยางใด เพราะฉะนน สงทควรพจารณาในทนกคอวา จตทสงใหกายสนองงานนน สงบนพนฐานของอะไร ตรงนเราจะเหนชดวาจะตองมสงกระตน ปรงแตงจตใหสงบงคบกายกระทาอยางใดอยางหนง สงทมาปรงแตงจต มาประกอบกบจต เกดและดบพรอมกบจต มทอยเดยวกนกบจต เราเรยกวา เจตสก กคอ เวทนา สญญา และสงขารนนเอง

ดงนน องคประกอบของมนษยตามทศนะของพระพทธศาสนา สามารถสรปใหชดเพองายตอการเขาใจชวตและปญหาทเกดขนแกชวตไดเปน 3 ดวยกนคอ จต เจตสก รางกาย กลาวคอ

สวนทเรยกวา วญญาณ ไดแก จต สวนทเรยกวา เวทนา สญญา และสงขาร ไดแก เจตสก และสวนทเรยกวา รป ไดแก รางกาย

อนง ธรรมชาตของจต ทานกลาวแสดงลกษณะความเปนไปของจตเอาไววา มปกตดนรน

กลบกลอก รกษาไดโดยยาก หามไดโดยยากขมไดยาก มสภาพเปลยนแปลงเรว มปกตตกไปในอารมณทนาใคร ทเหนไดแสนยาก ละเอยดออน มปกตตกไปตามความใคร ไปในทไกล เทยวไปดวงเดยว หาสรระมได มถาเปนทอยอาศย 4

ธรรมชาตของจต ตามปกตของจตเองแลวเปนสภาพผดผอง เรยกวา ปภสสร หมายความวา ในภาวะปกตของจตในยามทไมมอะไรมากระทบ เชน ในยามหลบสนทโดยไมฝนนน ถอวา จตอย

3ปรชา บญศรตน,พระมหา. พทธจรยธรรมกบการบรโภคอาหาร : ศกษาเฉพาะกรณเกณฑทางจรยธรรมการบรโภค

อาหารของนกศกษาชมรมพทธ ฯ ในมหาวทยาลยของรฐ. วทยานพนธหลกสตรปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชา จรย

ศาสตรศกษา บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยมหดล, 2540 หนา 13. 4 ขททกนกาย ธรรมบท 25/13/20. และคาวา ถาในทนกคอ มหาภตรป 4 คอ ดน นา ลม ไฟ นนเอง และจตกอาศยหทย

รปอย.(ธรรมบทอรรถกถา 2/132)

114

ในสภาพปภสสร แตวายงมกเลสทละเอยด เปนอนสยนอนเนองอย เพยงแตยงไมแสดงออกเพราะไมมสงรบกวนกระตนใหเกดขน แตพอตนขน มการกระทบกนระหวางอายตนะภายนอกกบอายตนะภายใน (ตาเหนรป ฯลฯ) จงเกดการปรงแตงในตาง ๆ นานาตามสงทไดรบเขามา ถาไมได

รบการฝกอบรมมาดพอ กจะลนไหลและหลงระเรงไปกบสงเหลานน อาจจะใหจตนนเศราหมองได สภาวะของจตทเปนปภสสรนน จะเหนไดจากบาลวา

“ดกรภกษทงหลาย ตนจนทน บณฑตกลาววาเลศกวารกขชาตทกชนด เพราะเปนของออนและควรแกการงาน ฉนใด ดกรภกษทงหลาย เรา (ตถาคต) ยอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยางหนง ทอบรมแลว

กระทาใหมากแลว ยอมเปนธรรมชาตออนและควรแกการงาน เหมอนจต ดกรภกษทงหลาย จตทอบรมแลว กระทาใหมากแลว ยอมเปนธรรมชาตออนและควรแกการงาน ฉนนนเหมอนกน

ดกรภกษทงหลาย เรา (ตถาคต) ยอมไมเลงเหนธรรมอนแมอยางหนง ทเปลยนแปลงไดเรว

เหมอนจต ดกรภกษทงหลาย จตเปลยนแปลงไดเรวเทาใดนน แมจะอปมากกระทาไดมใชงาย

ดกรภกษทงหลาย จตนผดผอง แตวาจตนนแล เศราหมองดวยอปกเลสทจรมา ดกรภกษทงหลาย จตนผดผอง และจตนนแล พนวเศษแลวจากอปกเลสทจรมา ดกรภกษทงหลาย จตนผดผอง แตวาจตนนแล เศราหมองแลวดวยอปกเลสทจรมา ปถชนผมได

สดบ ยอมจะไมทราบจตนนตามความเปนจรง ฉะนน เรา (ตถาคต) จงกลาววา ปถชนผมไดสดบ ยอมไม

มการอบรมจต

ดกรภกษทงหลาย จตนผดผอง และจตนนแล พนวเศษแลวจากอปกเลสทจรมา พระอรยสาวกผไดสดบแลว ยอมทราบจตนนตามความเปนจรง ฉะนน เรา (ตถาคต) จงกลาววา พระอรยสาวกผไดสดบ

ยอมมการอบรมจต”5

3. ชวตเปนเชนนนเอง (ตถตา) ความเปนเชนนนเองของชวต สามารถพจารณาได สอง ลกษณะดวยกนคอ

1. ความเปนเชนนนเองของชวต ตามคตของธรรมชาต คอ ธรรมนยาม

2. ความเปนเชนนนเองของชวต ตามคตของสงคมมนษย คอ สงคมนยาม

1. ความเปนเชนนนเองของชวต ตามคตของธรรมชาต ความเปนเชนนนเองของชวตตามคตของธรรมชาต คอ ตามลกษณะทเปนจรงของชวต

วามสภาวะของมนเองเปนเชนไร การมองชวตในลกษณะน ทางพระพทธศาสนาถอเปนการมองชวตโดยปรมตถ คอ เปนความจรงทเปนแกนแทของสรรพสง ซงรวมทงชวตของมนษยและสตวเขา

5 องคตรนกาย.เอก.-ทก.-ตกนบาต. 20/48-53/11-12.

115

ไวดวย เราเรยกลกษณะนวา ไตรลกษณ คอ ลกษณะสามประการของสรรพสงทตองมตองเปนเชนนเสมอเหมอนกนหมด หรอเรยกอกอยางหนงวา สามญญลกษณะ ม 3 ประการคอ 6

1 อนจจตา หรออนจจง ( Impermanence ) ความไมเทยง ไมคงท ไมยงยน เกดแลว

เสอมสลาย ความเปลยน ความกลบกลาย ความไหลไปของสงขตธรรมทงปวง ทกสงขตธรรมมเกดขน (อปปาทะ) ตงอย (ฐต) แลวดบไป (ภงคะ)

ในคมภรปฏสมภทามรรคแสดงความหมายของอนจจตาไววา “ชอวาเปนอนจจง โดยความหมายวา เปนของสนไป ๆ (ขยฏเฐน)”7 พระเทพเวท ไดอธบายความขอนไววา หมายความวา

เกดขนทไหน เมอใด กดบไปทนน เมอนน เชน รปธรรมในอดต กดบไปในอดต ไมมาถงขณะน รปในขณะน กดบไปทน ไมไปถงขางหนา รปในอนาคต จะเกดถดตอไป กจะดบ ณ ทนนเอง ไมยนอยถงเวลาตอไปอก 8

ในพระบาล อนจจตา มลกษณะ 4 อยาง คอ 9

1. อปปาทวยปปวตตโต เพราะเปนไปโดยการเกดและสลาย คอ เกดดบ ๆ มแลวไมม

2. วปรณามโต เพราะเปนของแปรสภาพไปเรอย ๆ แปรปรวน เปลยนแปลงไป

3. ตาวกาลโก เพราะเปนของชวคราว อยไดชวขณะ ๆ

4. นจจปฏกเขปโต เพราะขดแยงตอความเทยง คอ สภาวะของมนทเปนสงไมเทยงนน

ขดกนอยเองในตวกบความเทยง หรอโดยสภาวะของมนเอง กปฏเสธความเทยงอยในตว

เมอมองดรเหนตรงตามสภาวะของมนแลว กจะหาไมพบความเทยงเลย ถงคนจะพยายามมองใหเหนเปนของเทยง มนกไมยอมเทยงตามทคนอยาก จงเรยกวามนปฏเสธความเทยง10

2 ทกขตา หรอทกขง (Stress and Conflict) เปนความทกข ภาวะทถกบบคน ภาวะท

กดดนขดแยง ทาใหทนอยในสภาพนนไมได ภาวะทบกพรอง ไมใหความสมอยากแทจรง กอทกขแกผยดมน แผดเผา

คมภรปฏสมภทามรรค แสดงความหมายของทกขตาไววา “ชอวาเปนทกข โดยความหมายวา เปนของมภย (ภยฏเฐน)” 11 พระเทพเวท ไดอธบายความขอนไววา “ทวา “มภย” นน จะแปลวา เปน

6 พสฏฐ โคตรสโพธ, ดร. และปรชา บญศรตน. หลกพระพทธศาสนา (Fundamentals of Buddhism). ภาควชาปรชญา

และศาสนา คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม 2543. 7 ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค. 31/79/53 อางใน วสทธมรรค. 3/235. 8 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. (กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย : 2532) หนา 70/8. 9 วสทธมรรค. 3/246. 10 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 70/9. 11 ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค. 31/79/53 : อางใน วสทธมรรค. 3/235.

116

ภย หรอนากลว กได เพราะวา สงขารทงปวง เปนสภาพทผพงแตกสลายได จะตองยอยยบมลายสนไป จงไมมความปลอดภย ไมใหความปลอดโปรงโลงใจ หรอความเบาใจอยางเตมทแทจรง หมายความวา ตวมนเอง กมภยทจะตองเสอมโทรมสนสลายไป มนจงกอใหเกดภย คอ ความกลวและความนากลวแกใครกตามทเขาไปยดถอเกยวของ” 12

จากหลกฐานในพระบาล ทกขตามลกษณะ 6 อยาง คอ13

1. อภณหสมปฬนโต เพราะมความบบคนอยตลอดเวลา คอ ถกบบคนอยตลอดเวลา ดวย

ความเกดขน ความเสอมโทรม และความแตกสลาย และบบคนขดแยงอยตลอดเวลา กบสงทประกอบอยดวยหรอสงทเกยวของ ดวยตางกเกดขน ตางกโทรมไป ตางกแตกสลายไป

2. ทกขมโต เพราะเปนสภาพททนไดยาก คอ ทนสภาพเดมไมได หมายความวา คงอยใน

สภาพเดมไมได จะตองเปลยน จะตองกลาย จะตองหมดสภาพไป เพราะความเกดขนและความโทรมสลายนน

3. ทกขวตถโต เพราะเปนทตง หรอรองรบทกขเวทนา คอ เปนทรองรบของความทกข

หรอเปนสงทกอใหเกดทกข หมายความวา ทาใหเกดความทกขตาง ๆ เชน ทกขเวทนา คอ

ความรสกทกข หรอความรสกบบคนเปนตน

4. สขปฏกเขปโต เพราะแยงตอความสข คอ โดยสภาวะของมนเอง กปฏเสธความสขหรอกดกนความสขอยในตว หมายความวา ความสขทเปนตวสภาวะจรง ๆ กมแตเพยงความรสกสขเทานน ตวสภาวะทมเปนพน ไดแก ทกข คอ ความบบคน กดดนขดแยง ซงกอใหเกดความรสกบบคนกดดนขดแยง ทเรยกวา ความรสกทกข (ทกขเวทนา) ดวย เมอใดความบบคนกดดนขดแยง ผอนคลายไป กเรยกวามความสขหรอรสกสบาย 5. สงขตฏฐโต โดยความหมายวา เปนของปรงแตง คอ ถกปจจยตาง ๆ รมกนหรอมาชมนมกนปรงแตงเอา มสภาพทขนอยกบปจจย ไมเปนของคงตว 6. สนตาปฏฐโต โดยความวา แผดเผา คอ ในตวของมนเองกมสภาพทแผดเผาใหกรอนโทรมยอยยบสลายไป และทงแผดเผาผมกเลสทเขาไปยดตดถอมนใหเรารอนกระวนกระวายไปดวย

3 อนตตตา หรออนตตา (Soullessness or Non - Self) ความไมมตวตนทแทจรง

ความปราศจากแกนสารสาระ แตมนษยยงเขาใจผดเรองตน เนองจากการตดสมมตบญญต ความคดเหนวามตน

คมภรปฏสมภทามรรค แสดงความหมายของอนตตาไววา “ชอวาเปน อนตตา โดยความหมายวา ไมมสาระ (อสารฏเฐน)” 14 พระเทพเวท ไดอธบายความขอนไววา “ทวา ไมมสาระ กคอ

12 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. (กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย : 2532) หนา 70/9. 13 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 70/10-11.

117

ไมมแกนสาร หรอไมมแกน หมายความวา ไมมสงซงเปนตวแททยนยงคงตวอยตลอดไปดงคาอธบายวา “โดยความหมายวาไมมสาระ หมายความวา ไมมสาระคอตวตน (อตตสาระ = ตวตนทเปนแกน หรอ

ตวตนทเปนแกน) ทคาดคดกนเอาวาเปนอาตมน (อตตา = ตวตน) เปนผสงอยหรอครองอย (นวาส) เปน

ผสรางหรอผสรางสรรคบนดาล (การกะ) เปนผเสวย (เวทกะ) เปนผมอานาจในตว (สยงวส) เพราะวา สง

ใดไมเทยง สงนนยอมเปนทกข (คงตวอยไมได) มนไมสามารถหามความไมเทยง หรอความบบคนดวย

ความเกดขนและความเสอมสนไปได แลวความเปนผสรางผบนดาลเปนตนของมน จะมมาจากทไหน

เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จงตรสวา ภกษทงหลาย กถารปน จกไดเปนอตตาแลวไซร รปนกไมพงเปนเพออาพาธ (มความบบคนขดแยงของขดตาง ๆ ) ดงนเปนอาท” 15

เมอจะอนโลมใชคาตามทสมมตกนนน ตนม 4 ชนดวยกน คอ

1. ตนนอก ตนแตง ตนสมมต ไดแก ตาแหนงตาง ๆ พอ ลก อาจารย เปนตน เปนเพยงความคด มอยในจตใจของคนชวขณะหนงเทานน

2. ตนกลาง ไดแก รางกาย เปนเพยงปรากฏการณธรรมชาตทเกดขนตงอยดบไปตามธรรมชาตของมนเอง เรามาอาศยอยชวคราวเทานน

3. ตนใน ไดแก เจตสกธรรมตาง ๆ ทเกดขนในใจ เชน ความโลภ ความโกรธ ความอจฉา มนเกดขน ตงอยแลวดบไปตามทางของมน มนจงไมใช “เรา”

4. ตนเดม ไดแก จตเดมทสวาง สะอาด สงบอยตามธรรมชาตของมน ควรพยายามประกอบตนใหอยกบสภาวะจตเดมนใหไดมาก ๆ

หลกฐานในบาลแสดงถงอนตตตามลกษณะ 6 อยางคอ 16

1. ส� โต เพราะเปนสภาพวางเปลา คอ ปราศจากตวตนทเปนแกนเปนแกน หรอวาง

จากความเปนสตวบคคลตวตนเราเขาทแทจรง ไมมตวผสงสอยครอง ไมตวผสรางสรรคบนดาล ไมมตวผเสวย นอกเหนอจากกระบวนธรรมแหงองคประกอบทงหลายทเปนไปตามเหตปจจยและนอกจากโดยการสมมต ทกาหนดหมายกนขนมา 2. อสสามโก เพราะไมมเจาของ ตวตน คอ ไมเปนตวตนของใคร และไมเปนของของ

ตวตนใด ๆ ไมตวตนอยตางหากทจะเปนเจาของครอบครองสงขารธรรมทงหลาย มนเปนแตเพยงกระบวนธรรมเองลวน ๆ เปนไปโดยลาพงตามเหตปจจย

14 ขททกนกาย ปฏสมภทามรรค.. 31/79/53: 100/77: 675/584: อางใน วสทธมรรค. 3/235 15 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. (กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย : 2532) หนา 70/17-18. 16 วสทธมรรค. 3/247: มชฌมนกาย อรรถกถา. 2/151: วภงคอรรถกถา. 63 อางใน พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรอง

เดยวกน. หนา 70/21-22.

118

3. อวสวตตนโต เพราะไมเปนไปในอานาจของใคร คอ ไมอยในอานาจของใคร ไมขนตอ

ผใด ไมมใครมอานาจบงคบมน จะเรยกรองหรอปรารถนาใหมนเปนอยางใด ๆ ไมได นอกจากทาการตามเหตปจจย ใชศพทอกอยางหนงวา อนสสรโต แปลวา เพราะไมเปนเจาใหญ คอ จะบงการหรอใชอานาจบงคบเอาไมได มแตจะตองใหเปนไปตามเหตปจจย บางแหงใชคาวา อกามการยโต

แปลวา เพราะเปนสภาพทไมอาจทาไดตามความอยาก คอ จะใหเปนไปตามความอยากความปรารถนามได หรอจะเอาใจอยากเปนเกณฑไมได แตเปนเรองของความเปนไปตามเหตปจจย จะใหเปนอยางไร กตองทาเอาตามเหตปจจย

4. อตตปฏกเขปโต เพราะแยงอตตา คอ โดยสภาวะของมนเอง กปฏเสธอตตาอยในตว

หมายความวา ความเปนกระบวนธรรม คอ การทองคประกอบทงหลายสมพนธกนดาเนนไปโดยความเปนไปตามเหตปจจยนนเอง เปนการปฏเสธอยในตววา ไมมตวตนตางหากซอนอยทจะมาแทรกแซงบงการหรอขดขวางความเปนไปตามเหตปจจย

5. สทธสงขารปชโต เพราะเปนกองสงขารลวน คอ เกดจากสวนประกอบยอย ๆ

ทงหลายมาประชมหรอประมวลกนขน ไมเปนตวตนทสมบรณในตว ทจะยงยนคงตวอยได ไมมสตวบคคลตวตนทแทจรงนอกเหนอจากสวนประกอบเหลานน

6. ยถาปวตตโต เพราะเปนไปตามเหตปจจย คอ องคประกอบทงหลายทประมวลหรอ

ประชมกนเขานน ตางสมพนธเปนปจจยแกกน เรยกรวม ๆ วา กระบวนธรรมนนเปนไปตามเหตปจจย ไมเปนไปตามความปรารถนาของใคร และไมอาจมตวตน ไมวาจะเปนตวการภายใน หรอตวการภายนอก ทจะขวางขนหรอบงการบงคบมนได

รวมความกคอ สงทงหลายเปนไปตามเหตปจจยของมนเอง ตามธรรมดา เหตปจจยม (ทจะ

ใหเปนอยางนน) มนกเกด (เปนอยางนน) เหตปจจย (ทจะใหอยางนน) หมด มนกดบ (จากสภาพ

อยางนน) มนหาฟงเสยงเราออนวอนขอรองหรอปรารถนาไม มนไมเปนตว เปนอะไร ๆ (อยาง

ทวากน) หรอเปนของใครทงนน

ลกษณะทงสาม คอ อนจจง ทกขง และอนตตา เปนภาวะทสมพนธเนองอยดวยกน เปนความสมพนธสบตอกน ความเปนตางดานของเรองเดยวกน และเปนเหตเปนผลของกนและกน ซงเปนลกษณะของสงทงหลาย ทเกดจากองคประกอบตาง ๆ ประมวลกนเขา และองคประกอบเหลานนสมพนธกนโดยอาการทตางกเกดขนตงอยแลวดบสลาย เปนปจจยสงตอสบทอดกน ผนแปรเรอยไป รวมเรยกวาเปนกระบวนธรรมทเปนไปตามเหตปจจย ในภาพน

1. ภาวะทองคประกอบทงหลายเกดสลาย ๆ องคประกอบทกอยาง หรอกระบวนธรรม

ทงหมดไมคงท = อนจจตา

119

2. ภาวะทองคประกอบทงหลาย หรอ กระบวนธรรมทงหมดถกบบคนดวยการเกดสลาย ๆ

ตองผนแปรไป ทนอยในสภาพเดมมได ไมคงตว = ทกขตา

3. ภาวะทเกดจากองคประกอบทงหลายประมวลกนขน ไมมตวแกนถาวรทจะบงการ ตอง

เปนไปตามเหตปจจย ไมเปนตว = อนตตตา

อยางไรกตาม แมวา อนใดไมเทยง อนนนยอมเปนทกข อนใดเปนทกข อนนนยอมเปนอนตตา กจรง แตอนใดเปนอนตตา อนนนไมจาเปนตองไมเทยง ไมจาเปนตองเปนทกขเสมอไป

กลาวคอ สงขารหรอสงขตธรรมทงปวงไมเทยง สงขารหรอสงขตธรรมทงปวงนน ยอมเปนทกขและเปนอนตตา แตธรรมทงปวงคอ ทงสงขตธรรมและอสงขตธรรม หรอทงสงขารและวสงขาร

แมจะเปนอนตตา แตกไมจาเปนจะตองไมเทยงและเปนทกขเสมอไป หมายความวา อสงขตธรรมหรอวสงขาร (คอ นพพาน) แมจะเปนอนตตา แตกพนจากความไมเทยงและพนจากความเปน

ทกข 17

การประยกตใชหลกไตรลกษณเพอแกปญหาในชวตประจาวน

ปญหาตาง ๆ ในชวตประจาวนของมนษย มสาเหตหลกเพยงประการเดยวเทานน คอ ความยดมนถอมน ซงแสดงออกเปนการยดเหนยว ฉดรงสงตาง ๆ ทตนตองการใหเปนไปตามใจของตนเอง และเรยกรองใหคนอนหรอสงตาง ๆ เปนอยางทตนตองการ มองแตประโยชนของตนเองเปนหลก มองไมเหนความตองการ ความรสกของผอนวาจะเปนอยางไร ไมอดทนตอการรอคอยการเกดขนของผลแหงการกระทาของตน เปนคนใจเรวดวนได ความยดมนจงเปนตนเหตของความเหนแกตว และพอเมอสงตนตองการไมเปนไปดงทหวง กเกดความทกข เหนไดชดวา สงทพระพทธเจาตรสวาเปนสาเหตของความทกขคอ ความตองการ (ตณหา) นน ตรสไวไมผดเลย

เมอปญหาชวตของมนษยเกดขนจากความยดมนในเรองตาง ๆ ดงกลาว พระพทธองคจงตรสแสดงคาสอนเรองไตรลกษณ เพอแสดงความจรงของชวตมนษยและสรรพสงวา จะตองเปนไปตามลกษณะทงสามอยางดงกลาวแลวทงสน คอ มความเปลยนแปลง แปรปรวนไปตามเหตปจจยหรอกาลเวลา เรยกวามความเกดขน ตงอย แลวกดบไป เพราะคงทนอยในสภาพเดมไมได เพราะไมเปนใหญ ไมเปนไทแกตวเองคอไมเปนตวของตวเอง เพราะตององอาศยปจจยอนใหเปนไป ไมสามารถเปนอยไดอยางอสระ

แนวคดหลกของไตรลกษณกเพอใหทราบและยอมกบความเปนจรงของธรรมชาต และไมใหยดมนถอมนในสรรพสงใหคงทนอยตามความตองการเพราะจะไมมวนทจะเปนเชนนนได ความตองการทไมสอดคลองกบความเปนจรงนเอง เปนตวสรางทกขใหแกชวตมนษย ทจรงแลว

17 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). เรองเดยวกน. หนา 70/27-28.

120

ความทกขหรอปญหาชวตของมนษยไมมใครหรอสงใดสรางใหเลย หากแตมนษยเองทสรางใหกบตวเอง โดยการตงเงอนไข สรางกฎกตกาและความคาดหวงขนมาเอง โดยหลกการแลว สรรพสงตาง ๆ กมความทกขเปนของตวเองอยแลว ถอวาเปนความทกขตามธรรมชาต ทมนไมสามารถคงทนอยในสภาพเดมได เพราะตองผกผนไปตามเหตปจจยตามกาลเวลา นนคอความจรงของมน แตเมอไหรกตาม มนษยเขาไปพวพนกบสรรพสงโดยทาททไมถกตอง คอ เขาไปยดถอ หนวงเหนยว ไมตองการใหมนเปลยนแปลงไป เชนนเทากบวา กาลงสรางเหตแหงความทกขใหกบตนเอง เพราะกาลงนาความสขของชวตไปแขวนไวสงทไมแนนอน และตองการใหมนมความแนนอน ความตองการเชนน มอาจไดรบการตอบสนองได เพราะสรรพสงเหลานน จะไมฟงตามความตองการ และไมอยอานาจทเราจะควบคมได เพราะตวของมนเองกมวถทางของมนเอง คอ ตองเปลยนแปลงไปตามเหตปจจยใหเปลยน พอมนเปลยนไป เราไมอยากใหเปลยน นนแหละความทกขกเกดขน เพราะความอยากไมไดรบการตอบสนอง

แมกระทงในชวตทเปนรปรางหรอ รางกายของมนษยเองทพระพทธศาสนาเรยกวา การประชมเขากนของเบญจขนธ กดจเดยวกน กตกอยในลกษณะเชนเดยวกนสรรพสงคอ ตกอยในอานาจของกฎไตรลกษณะเชนกน ผทเขาไปยดมนถอมนในเบญจขนธดงกลาว กจะเปนทกขเพราะการยดถอนน ดงพทธพจนทตรสเตอนมใหยดมนถอมนในเบญจขนธวา

“บรษยอมสาคญเบญจขนธใดวา นของเรา เบญจขนธนน อนบรษนนยอมละไป แมเพราะความตาย

พทธมามกะผเปนบณฑตรเหนโทษแมนนแลว

ไมควรนอมไป เพอความยดถอวาของเรา” 18

และพทธพจนอกทหนงในบรรดาพทธพจนทตรสแสดงใหเหนวา ความยดมนถอมน เปนสาเหตแหงความทกข ความเศราโศก ความพไรราพน ไววา

“ชนทงหลาย ยอมเศราโศกในเพราะวตถทถอวาของเรา ความยดถอทงหลาย เปนของเทยง มไดมเลย

การยดถอน มความพลดพรากเปนทสดทเดยว

กลบตรเหนดงนแลว ไมควรอยครองเรอน”19

กแสดงใหเหนชดเจนแลว ปญหาชวตตาง ๆ นน ลวนเกดจากความยดถอทงหลาย และการยดถอในตวของมนกไมเทยงแท และมการพลดพรากในทสด เมอนาตวเขาไปยดถอ จงไมมทางทจะหลกหนจากความทกข โศกทงหลายพนไดเลย

18 ขททกนกาย มหานเทศ. 21/191/115. 19ขททกนกาย มหานเทศ 21/190/115.

121

สาหรบผทเขาใจในความเปนจรงของสรรพสงเชนนแลว ยอมทจะเปนผไมมความทกข ความเศราโศกเพราะสงตาง ๆ ในชวตมนเปลยนแปลงหรอสญสลายไป ดงขอความในพระไตรปฎกตอนหนงวา

“โภคสมบตทงหลาย ยอมละทงสตวไปกอนบาง สตวยอมละทงโภคสมบตเหลานนไปกอนบาง ดกรโจรราชผใครกาม พวกชนเปนผมโภคสมบต มไดเทยง เพราะฉะนน เราจงไมเศราโศก ในเวลาเศราโศก

ดวงจนทรยอมขน ยอมเตมดวง ยอมเสอมสนไป

ดวงอาทตยอสดงคตแลว ยอมจากไป

ดกรศตร โลกธรรมทงหลาย เรารแลว

เพราะฉะนน เราจงไมเศราโศก ในเวลาโศก” 20

2. ความเปนเชนนนเองของชวต ตามคตของสงคมมนษย คอ สงคมนยาม

: โลกธรรม

: ธรรมดาของชวตทจะตองพบเจอไมวาจะตองการหรอไมตองการกตาม เพราะเปนสงทอยคกบโลก ไมมใครทหลกพนได จะมอย 2 ขว คอ

1. สงทปรารถนา คอ ลาภ ยศ สรรเสรญ สข → แสวงหา

2. สงทไมปรารถนา คอ เสอมลาภ เสอมยศ นนทา ทกข → หลกหน

โลกธรรมทง 8 ประการนดงกลาวเปนเสมอนสงทรบกวนและยวยวนใจมนษยปถชน ทวง

ไขวควาแสวงหาในสงทตนปรารถนา และวงหนสงทตนไมปรารถนา ยงแสวงหายงไมพบสงทตนตองการ ยงหนยงพบกบสงทตนไมตองการ ชวตจงประสบแตความสมหวงและไมสมหวง ถาไมสขกตองทกขอยราไป ทานเจาคณพยอม กลยาโณ แหงวดสวนแกว กลาวเปรยบเทยบไวอยางนาคดวา ยนดเทากบถกตบแกมซาย ยนรายเทากบถกตบแกมขวา ถาเปนดงทวาจรง กเทากบวา มนษยเราถกตบซาย ตบขวา อยตลอดเวลา การแสวงหาสงทตนปรารถนา เปรยบเสมอนการวงไลจบเงาของตนเอง ยงวงตาม มนกยงวงหน เมอหยด มนกหยดตาม พอวงไลมนอก มนกหนเราไปไมมทสนสด

การพยายามหลกหนสงทตนไมปรารถนา กเหมอนกบการวงหนเงาตวเอง ยงวงหน มนกยงวงตาม การหนจงไมใชวธแกปญหาทถกตอง แตในทานองเดยวกน ถาหยด มนกหยดตาม หมายถงการแกปญหาตรงจด “ชวตมนษยปจจบน จงเสมอนจงหรดทถกปนใหกดกน”

20ขททกนกาย มหานเทศ 21/192/115.

122

การไมรจกพอด จงเปนตวสรางปญหาเรอรงใหแกชวตทบรสทธของคนธรรมดา การพยายามไขวควาเพอสนองตอบความตองการ จะไมมวนจบสนและไมมวนสมอยาก เพราะสมดงใฝแลว เพราะความไมรจกพอ จงสรางความอยากความปรารถนาในสงอนเรอยไป เชนน ชวตทงชวต

กไมเพยงพอทจะตอบสนองตณหา ความทะยานอยากของตนเอง วนเวลากดเหมอนกบไมเพยงพอกบความตองการ มไมเพยงพอทจะสนองกบความตองการ โดยเฉพาะอยางยง เวลาทประสบความสขสาราญ มนสนเหลอเกน แตโดยความเปนจรง เวลากยงมคงเดม หากถกเตมแตงดวยความตองการไมทตองการใหชวโมงนนผานพนไป เวลาจงดเหมอนสน เหมอนดงคากลาวทวา

“ชวตไมเพยงพอกบตณหา เวลาไมเพยงพอกบความตองการ”

ดงนน การดาเนนชวตทประเสรฐกคอ การไมยนด การไมยนราย กบสงเหลานน การหยดการดนรนเพอสนองความอยากและเพอสนองความเกลยด จงเทากบเปนชวตทไมตองพานพบแตความสมหวงและผดหวง ไมตองระทมทกข กนโศกอยราไป จงเรยนรเพออยกบสงตองประสบทงทปรารถนาและไมปรารถนาอยางมความสข การมสตรเทาทนความเปนไปของโลกทงทเปนความจรงแทและเปนความจรงสมมต จงเปนสงทพงเจรญใหเกดขนกบตนเอง ดงโฉลกธรรมทสวนโมกขพลารามทวา “เราอยในปากเสอ จะทาอยางไรไมใหถกเคยวเสอกดเอาได”

4. ชวตกบกาลเวลา กระบวนทศนในการยกตนขนจากหลมดาทางความคด

มนษยชอบขดหลมฝงตวเองทางความคด

: จมอยกบอดต

: เพอฝนถงอนาคต

: ละเลยปจจบน

มตแหงกาลเวลา 1. อดต คอ สงทผานไปแลว ไดมแลวเมอวนวาน ไมมในวนนและไมมในวนขางหนา

เปนเสมอนความฝนทผานเลย เปนนยามแหงความชอกชาและความหวานชน

→ ทกอยางผานไปแลว จบทตรงนนไมหวนกลบมาอก

2. อนาคต คอ สงทยงมาไมถง ไมมในอดต ไมมในปจจบน จะมในอนาคต ยงไม

เกดขน ซงจะมหรอไมม ยงไมแนนอน เพราะขนอยกบเงอนไขในปจจบน เหมอนโลกแหงจนตนาการ เปนนยามแหงความหวงและผดหวง

→ ยงมาไมถง คาดหวงไมไดแนนอน

123

3. ปจจบน คอ สงทกาลงเกดอยเฉพาะหนา มอย เปนอย กาลงเปนไปอย ไมมใน อดต

ไมมในอนาคต เปนโลกแหงความเปนจรง เปนนยามแหงการสรางสรรคและ ทาลาย

→ มอย เปนอย กาลงม กาลงเปน

ดงทพระพทธเจาตรสเตอนไวในภทเทกรตตสตรวา อตต นานวาคเมยย นปปฏกงเข อนาคต ปจจปนนจ โย ธมม ตตถ ตตถ วปสสต อสหร อสกปป ต วทธา มนพรหเย

อชเชว กจจมาตปป โก ช� า มรณ สเว ฯ

อยาจมอยกบอดต อยาคดเพอฝนถงอนาคต ผทรเขาใจสงทเกดขนเฉพาะหนา ในทนน ๆ พงสรางสรรคพอกพนอยางไมหวนไหว ไมสนคลอน รบทาความ

เพยรสรางความดเสยแตวนน ใครจะพงรไดวา ความตายจกมในวนพรงน ฯ

จากพระพทธพจนดงกลาว ไดแสดงถงแนวความคดในการแกปญหาทเกดขนในชวตประจาวนโดยชใหเหนสงทเกดขนนนเกยวของเวลาทเปนตวกาหนดมทงทผานไปแลวและทยงไมเกดขนตามความเปนจรงตรงนน ใหมชวตอยกบความเปนจรงหรอธรรมชาตในขณะนน ๆ ไมตงเงอนไขทเปนอดตและอนาคต ไมตงขออางเพอทจะปฏเสธการสรางสรรคความดในปจจบน ซงพอสรปไดวา

1. อยาขดหลมฝงตนเองอยอดต สงทเกดแลว กมแลว และไดผานไปแลว ไมไดมอยในปจจบน ไมหวนกลบมาอก ใยตองหนวงเหนยวเอาไวดวยเลา ทผานมาแลวกใหผานไป ไมควรยอยดฉดไวเพราะจะทาใหเกดความเดอดรอนแกตนและคนรอบขาง

2. อยาไปเพอฝน คาดหวงกบอนาคต เพราะสงทยงไมเกดขน ยงไมเกดขน และมาไมถง แมจะอยากไดเพยงไร ปรารถนามากเพยงไร ใจกไมสมหวง เชน ดวงอาทตยเมอถงเวลาอทยมนกขนมาเอง เมอเวลาอสดงคต มนกตกของมนเอง ไมตองไปประวงวา เมอไหรดวงอาทตยจะขน เมอไหรดวงอาทตยจะตก หรอ เปรยบเหมอนนกหนงตวทอยในมอดกวานกสบตวทอยบนตนไม

3. ทสาคญกคอ การรบสรางสรรคปจจบนใหดทสด รบทาหนาท ภารกจ ณ ทตรงนนใหลลวงไป ปจจบนถอวา เปนบทเรยนมาจากอดต และจะเปนตวแปรแหงอนาคต จงควรสรางเหตสรางเงอนไขใหด แลวอนาคตจะดเองโดยไมตองคาดหวง

“อดตผลตปจจบน ปจจบนสรางสรรคอนาคต อนาคตกาหนดอดตของปจจบน”

5. ชวตทไมพลงพลาด

124

การดาเนนชวตมกมอปสรรคสงกดขวางทางชวตไมใหเปนไปโดยความราบรน ดงคากลาวทวา หนทางแหงชวตมไดโรยไวดวยกลบดอกกหลาบ บางทอปสรรคในชวตกเปนเสมอนแรงบนดาลใจใหตอสและทาใหชวตเราเขมแขงขน ถอวาเปนเรองธรรมดาสาหรบการดาเนนชวต กลาวไดวา ปญหาชวตตาง ๆ หรอความทกขบรรดามทเกดขนในชวตมนษยนน เปนเพราะขาดการกลนกรอง ขาดการเขาใจในชวต ใชชวตผดประเภทไมตรงกบความเปนชวต หรอรเทาไมทนการณ รไมเทาทนสงทเกดขนกบชวต แยกไมไดวา อนไหนคอชวตมนษยทแท อนไหนคอชวตมนษยทไมแท มกจะมชวตอยแบบเทยม ๆ มากกวาจะมชวตอยอยางแทจรง สวนมากจะลมหลงไปกบละครชวตฉากแลวฉากเลา ทมทงความเรารอนระคนสข ความสขทระคนดวยความทกข เพราะมกจะไมระมดระวงในการใชชวต

ในทางพระพทธศาสนา ไดวางแนวทางสาหรบการดาเนนชวตทไมใหมความพลาดพลง หรอใหมความพลาดพลงนอยทสด ในทนจะยกมากลาวเทาทเหนมความจาเปนสาหรบการดาเนนชวตประจาวนทเปนอย คอ

1. หลกอปณณกปฏปทา การดาเนนชวตทไมผดพลาด โดยถอปฏบตตามแนวทาง 3 ประการคอ

1. อนทรยสงวร

การสารวมอนทรย คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ ไมใหยนด ยนราย ในเวลาเหนรป ฟงเสยง ดมกลน ลมรส ถกตองสงสมผส รธรรมารมณ ใหเหนสกแตวาเหน ไดยนสกแตวาไดยน ไดกลนสกแตวาไดกลน ลมรสสกแตวาลมรส ถกตองสมผสสกแตวาสมผส รบรธรรมารมณ กสกแตวารบรธรรมารมณ ไมปรงแตง เตมแตมไปตามไฟแหงความปรารถนา ไฟแหงความไมปรารถนา และไฟแหงความลมหลง

2. โภชเนมตตญตา ความรจกประมาณในการบรโภคใชสอยสรรพสง การตระหนกถงความจาเปนและไม

จาเปนในการเขาไปของเกยวกบสงเสพบรโภค มงถงคณคาแทมากกวาคณคาเทยม ไมเปนการบรโภคเชงสญลกษณ ไมมพฤตกรรมการบรโภคปายยหอตาง ๆ ทตองจายในราคาทแพงกวาความเปนจรง ไมใหฟมเฟอยและไมทาใหตนเองเดอดรอนจนเกนไป เรยกวา ความรจกพอด

3. ชาครยานโยค

การตนอยตลอดเวลา ไมเฉยชา หากแตมงพฒนาชวตอยตลอดเวลา เปนคนทมความกระตอรอรน ขวนขวายหาความเจรญสาหรบตนเอง มงสรางคณภาพชวต สมรรถภาพชวต และสขภาพชวต ดาเนนชวตตามทางแหงวญชน ไมทาตนเครงเกนไป ไมยอหยอนจนเกนไป ไมหลบไหล ไมหลงไหลกบกระแสแหงโลก มชวตอยกบความจรง

หลกอปณณกปฏปทาน ดงทพระพทธเจาตรสไวในอปณณกสตรวา

125

“ดกรภกษทงหลาย ภกษผประกอบดวยธรรม 3 ประการ ชอวา เปนผปฏบตไมผด และชอวา เธอ

ปรารภปญญาเพอความสนอาสวะทงหลาย

ภกษในธรรมวนยน เปนผคมครองทวารในอนทรยทงหลาย 1 เปนผรจกประมาณในโภชนะ 1

เปนผประกอบความเพยร 1

กภกษ ชอวาเปนผคมครองทวารในอนทรยทงหลายอยางไร

ภกษในธรรมวนยน เหนรปดวยตาแลว ไมถอเอาโดยนมต ไมถอเอาโดยอนพยญชนะ ยอมปฏบตเพอสารวมจกขนทรย ทเมอไมสารวมแลวจะพงเปนเหตใหอกศลธรรมอนลามก คอ อภชฌาและโทมนส

ครอบงาได ยอมรกษาจกขนทรย ยอมถงความสารวมในจกขนทรย ฟงเสยงดวยหแลว ฯลฯ

ดมกลนดวยจมกแลว ฯลฯ ลมรสดวยลนแลว ฯลฯ ถกตอง โผฏฐพพะดวยกายแลว ฯลฯ

รแจงธรรมารมณดวยใจแลว ยอมไมถอเอาโดยนมต โดยอนพยญชนะ ยอมปฏบตเพอสารวมมนนทรย ทเมอไมสารวมแลว จะพงเปนเหตใหอกศลธรรมอนลามก คออภชฌาและโทมนสครอบงาได ยอมรกษามนนทรย ยอมถงความสารวมในมนนทรย

กภกษ ชอวาเปนผรจกประมาณในโภชนะอยางไร

ภกษในธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลว ฉนอาหารไมใชเพอเลน ไมใชเพอจะมวเมา ไมใชเพอจะประดบ ไมใชเพอจะประเทองผว เพยงเพอกายนตงอย เพอจะใหกายนเปนไป เพอจะกาจดความเบยดเบยนลาบาก เพอจะอนเคราะหพรหมจรรยดวยคดเหนวา เราจกกาจดเวทนาเกาเสย และจกไมใหเวทนาใหมเกดขน ความทกายจกเปนไปไดนาน ความเปนผไมมโทษและความอยสาราญจกเกดมแกเรา ดงน

กภกษชอวาเปนผประกอบความเพยรอยางไร

ภกษในธรรมวนยน ยอมชาระจตใหบรสทธจากอาวรณยธรรม ดวยการเดนจงกรม ดวยการนงตลอดวน ยอมชาระจตใหบรสทธจากอาวรณยธรรม ดวยการเดนจงกรม ดวยการนงตลอดยามตนแหงราตร ตลอดยามกลางแหงราตร ยอมสาเรจสหไสยาโดยขางเบองขวา ซอนเทาเหลอมเทา มสตสมปชญญะ

ทาความหมายในอนจะลกขนไวในใจ ยอมลกขนชาระจตใหบรสทธจากอาวรณยธรรม ดวยการเดนจงกรม ดวยการนงตลอดปจฉมยาม

ภกษประกอบดวยธรรม 3 ประการนแล ยอมชอวาเปนผปฏบตไมผด และชอวาเธอปรารภ

ปญญาเพอความสนอาสวะทงหลาย”21

2. หลกอปสเสนธรรม

“กอยางไร ภกษจงจะชอวามธรรมเปนพนกพง ๔ ดาน ภกษในพระธรรม วนยน พจารณาแลวเสพของอยางหนง พจารณาแลวอดกลนของอยางหนง พจารณาแลวเวนของอยาง

21พระไตรปฎกฉบบคอมพวเตอร ชด ภาษาไทย สานกคอมพวเตอร มหาวทยาลยมหดล. องคตรนกาย เอก.-ทก.-ตกน

บาต. 20/455/130.

126

หนง พจารณาแลวบรรเทาของอยางหนง อยางนแล ภกษชอวามธรรมเปนพนกพง ๔

ดาน”22

ธรรมทเปนทพงพงไดในยามประสบกบสงตาง ๆ ทเขามาในชวตในหลายรปแบบ ในการเผชญกบสงเหลานน จาเปนตองมความรอบคอบและใชวจารณญาณในการเลอกบรโภคหรอเขาไปเกยวของไมทางใดกทางหนง แนวทางทน จงเปนเหมอนพนกพงของเกาอสาหรบพงกนลม หรอในยามพกผอน เรยกวา อปสเสนธรรม

การมธรรมเปนทพงพงในการดาเนนชวต จงเทากบเปนการปฏบตธรรมสองสถานะทซอนกนอย ประการแรกเปนการทาตามคาปฏญญาทตนเองไดใหไวกบพระพทธศาสนา การขอถงพระธรรมวาเปนทพง ทวา ธมม สรณ คจฉาม ประการทสอง เปนการปฏบตธรรมใหสมกบคาปฏญญาทใหไวอยางเปนรปธรรม ไมเปนแตเพยงการเปลงวาจาไวเทานน หากแตเปนการประพฤตตนใหสมกบความเปนพทธศาสนกชนในระดบหนง การมธรรมเปนทพง จงเปนการพงตนเองไดโดยสมบรณ เพราะวา ธรรมะจะเปนทพงของมนษยไดอยางแทจรงนน มนษยจะตองนาธรรมะมาปฏบตในชวตประจาวน จงจะถอวาเปนทพงได

ในยามวกฤตแหงชวต คงไมเปนการยากทจะถอยมาหนงกาวแลวเพอทจะใชวจารณญาณเพงพนจพจารณาหาทางออกทดกวา ดงทซนหวกลาวไววา “หยดเพอตอนรบ ดกวาขยบไปตกหลมพราง”

อปสเสนธรรมม 4 แนวทางตามนยพระบาลทกลาวอางในขางตนคอ

1. พจารณาแลวเสพ

2. พจารณาแลวอดกลน

3. พจารณาแลวเวน

4. พจารณาแลวบรรเทา การทมนษยจะเสพสงใดสงหนง โดยเครองใชไมสอยตาง ๆ ตงแตเครองนงหม เปนตน

ตองพจารณาใหรอบคอบแลวเสพใชสอยสงทควรใชสอย โดยตระหนกถงคณคาทแทจรงสงทจะเสพบรโภคนนเปนประการสาคญ ไมไดเสพเพอมงตอบสนองความตองการของตนเปนหลก แตใชเทาทมความจาเปนมากทสดสาหรบชวต

บางเรองทเกยวพนกบชวตทไมสามารถหลกเลยง เปลยนแปลงแกไขดวยตวเราเองเพราะพนวสย พนอานาจของมนษยธรรมดา จาตองสรางคณธรรมคอ การอดกลนสงทควรทจะอดกลนตอเรองราวเหลานน เชน ความหนาว ความรอน เปนตน

บางอยางทควรเวนกตองเวนใหหางไกล เพราะอาจเปนอนตรายแกชวตและทรพยสนได เชน ชางทดราย เปนตน

22 พระไตรปฎกฉบบสมาคมศษย มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/236,361,472.

127

บางอยางทเปนความรสกทเกดขนในใจ ทาใหจตใจตกตาอยตลอดเวลา ถาปลอยไวอาจทาใหกลายเปนคนหมกหมนกบสงนน จนทาใหเสยทงสขภาพกายและสขภาพใจ เชน ความครนคดแตเรองกามราคะเปนตน23

ในมชฌมนกาย มลปณณาสก ไดอธบายสงทควรละดวยการพจารณาแลวเสพ อดกลน เวนและบรรเทา ไวดงน

“ดกรภกษทงหลาย กอาสวะเหลาไหน ทจะพงละไดเพราะการพจารณาเสพ ?

ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลว เสพจวรเพยงเพอกาจดหนาว รอน สมผส

แหงเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลาน เพยงเพอจะปกปดอวยวะทใหความละอายกาเรบ

พจารณาโดยแยบคายแลว เสพบณฑบาตมใชเพอจะเลน มใชเพอมวเมา มใชเพอประดบ มใชเพอตบแตง เพยงเพอใหกายนดารงอย เพอใหเปนไป เพอกาจดความลาบาก เพออนเคราะหแกพรหมจรรย ดวยคดวา จะกาจดเวทนาเกาเสยดวย จะไมใหเวทนาใหมเกดขนดวย ความเปนไป ความไมมโทษ และความอยสบายดวย จกมแกเรา ฉะน

พจารณาโดยแยบคายแลว เสพเสนาสนะ เพยงเพอกาจดหนาวรอน สมผสแหงเหลอบ ยง ลม

แดด และสตวเลอยคลาน เพยงเพอบรรเทาอนตรายแตฤด เพอรนรมยในการหลกออกเรนอย พจารณาโดยแยบคายแลว เสพบรขาร คอ ยาอนเปนปจจยบาบดไข เพยงเพอกาจดเวทนาทเกดแต

อาพาธตางๆ ทเกดขนแลว เพอความเปนผไมมอาพาธเบยดเบยนเปนอยางยง.

ดกรภกษทงหลาย อาสวะและความเรารอนอนกระทาความคบแคนเหลาใด พงบงเกดขนแกภกษนนผไมพจารณาเสพปจจยอนใดอนหนง อาสวะและความเรารอนอนกระทาความคบแคนเหลานน ยอมไมมแกภกษนน ผพจารณาเสพอยอยางน ดกรภกษทงหลาย อาสวะเหลาน เรากลาววา จะพงละไดเพราะการพจารณาเสพ.

กอาสวะเหลาไหน ทจะพงละไดเพราะความอดกลน ?

ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลวเปนผอดทนตอหนาว รอน หว ระหาย สมผสแหงเหลอบ ยง ลม แดด และสตวเลอยคลาน เปนผมชาตของผอดกลนตอถอยคาทผอนกลาวชว รายแรงตอเวทนาทมอยในตว ซงบงเกดขนแลว เปนทกข กลา แขง เผดรอน ไมเปนทยนด ไมเปนทชอบใจ อาจพลาชวตเสยได.

กอาสวะและความเรารอนอนกระทาความคบแคนเหลาใด พงบงเกด ขนแกภกษนนผไมอดกลนอย อาสวะและความเรารอนอนกระทาความคบแคนเหลานน ยอมไมม แกภกษนน ผอดกลนอยอยางน อาสวะเหลาน เรากลาววา จะพงละไดเพราะความอดกลน.

ดกรภกษทงหลาย กอาสวะเหลาไหนทจะพงละไดเพราะความเวนรอบ ?

ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลวเวนชางทดราย มาทดราย โคทดราย สนขทดราย ง หลกตอ สถานทมหนาม บอ เหว แองนาครา บอนาครา เพอนพรหมจรรย ผเปนวญชนทงหลาย

พงกาหนดลงซงบคคลผนง ณ ทมใชอาสนะเหนปานใด ผเทยวไป ณ ทมใชโคจรเหนปานใด ผคบมตรท

23 สมงคลวลาสน 3/308/204.

128

ลามกเหนปานใด ในสถานทงหลายอนลามก ภกษนน พจารณาโดยแยบคายแลว เวนทมใชอาสนะนน ทมใชโคจรนน และมตรผลามกเหลานน ดกรภกษทงหลาย จรงอย อาสวะและความเรารอนอนกระทาความคบแคนเหลาใด พงบงเกดขนแกภกษนน ผไมเวนสถานหรอบคคลอนใดอนหนง อาสวะและความเรารอนอนกระทาความคบแคนเหลานน ยอมไมมแกภกษนนผเวนรอบอยอยางน อาสวะเหลาน เรากลาววา จะพงละไดเพราะการเวนรอบ

กอาสวะเหลาไหนทจะพงละไดเพราะความบรรเทา ?

ภกษในพระธรรมวนยน พจารณาโดยแยบคายแลวยอมอดกลน ยอมละ ยอมบรรเทากามวตกทเกดขนแลว ทาใหสนสญ ใหถงความไมม

ยอมอดกลน ยอมละ ยอมบรรเทาพยาบาทวตกทเกดขนแลว ทาใหสนสญ ใหถงความไมม ยอมอดกลน ยอมละ ยอมบรรเทาวหงสาวตกทเกดขนแลว ทาใหสนสญ ใหถงความไมม ยอมอดกลน ยอมละ ยอมบรรเทาธรรมทเปนบาปอกศลทบงเกดขนแลว ทาใหสนสญ ใหถงความ

ไมม กอาสวะและความเรารอนอนกระทาความคบแคนเหลาใด พงบงเกดขนแกภกษนน ผไมบรรเทา

ธรรมอนใดอนหนง อาสวะและความเรารอนอนกระทาความคบแคนเหลานน ยอมไมมแกภกษผบรรเทาอยอยางน ดกรภกษทงหลาย อาสวะเหลาน เรากลาววา จะพงละไดเพราะความบรรเทา”24

ชวตทไมพลงพลาด หรอไมกาวถลาไปในทางทไมด ไมเหมาะสม ทไมสรางความกาวหนา ความสงบสขใหแกชวต ทสาคญทสดทเราเหนไดจากบาลขางตนนน หลกธรรมทแฝงอยในขอความเหลานน กคอ ความไมประมาท นนเอง ในการดาเนนชวตไมวาจะทาอะไร จะพดอะไร จะคดอะไร ถาตงอยในความไมประมาทอยเปนนตยแลว การทจะเกดความผดพลาด ทจะกอใหเกดความเสยหายในกจการตาง ๆ ยอมเกดขนไดยาก เพราะฉะนน จงควรเตอนสตเตอนจตใจของเราอยเสมอดวยปจฉมโอวาทของพระพทธเจาทวา “บดนเราขอเตอนพวกเธอ สงขารทงหลายมความเสอมเปนธรรมดา พวกเธอจงยงความไมประมาทใหถงพรอม”25

6. ชวตกบความสข

“นตถ สนตปร สข ความสขอยางอนนอกจากความสงบ ไมม”26

“ความสขโลกยนนมชวคราว ความสขยนยาวตองเขาหาธรรม”27

เปาหมายสงสดของชวตมนษย สามารถกลาวไดวา คอความสข ในพระพทธศาสนาเองแมจะยนยนในเปาหมายสงสดคอ ความหลดพนจากความทกข ทเรยกวา วมตต หรอนพพาน อยางไร

24 มชฌมนกาย มลปณณาสก. 12/14-17/17-18 25 ทฆนกาย มหาวรรค. 10/107/141. 26 ขททกนกาย ธรรมบท 25/24/41. 27 สภาษตจากตนไมพดไดในวดสนตนด 2525.

129

กตาม ผลทไดจากการหลดพนจากความทกขนน กคอ ความสขทเกดขนในปจจบนชวต และไมตองกลบมาเกดอกเมอสนสดการมชวตในปจจบน

ดงนน ในพระพทธศาสนา จงจาแนกความสขออกเปนสองระดบดวยกนคอ

1. ความสขทองอาศยอามสสงของเรยกวา สามสสข หรอทเขาใจกนในภายหลงวา โลกย

สข คอ ความสขแบบชาวโลกทพงมพงเปน

2. ความสขทไมตององอาศยอามสสงของทเรยกวา นรามสสข หรอทเขาใจกนใน

ภายหลงวา โลกตรสข ความสขทไมเหมอนกบความสขของชาวโลกทวไป 28

ในความสขทงสองระดบน ไดวางไวเพอเปนทางเลอกใหกบคนทวไป ขนอยกบความตองการของแตละบคคลวาจะตองการและสามารถเขาถงความสขในระดบไหน โดยเฉพาะอยางยง ไดนาเสนอแนวทางการจะมความสขในแตละระดบเอาไว อยางไรกตาม พระพทธเจา กยงสรรเสรญความสขระดบทสองคอ นรามสสข ซงหมายถง ความสขทเกดจากการบรรลถงภาวะแหงนพพาน แตในขณะเดยวกน ถามความตองการเพยงความสขแบบโลก ๆ ทวไป นนกขนอยกบความตองการและความสามารถของแตละบคคล

แนวความคดในทางพระพทธศาสนาทเกยวกบความสขแบบทยงตองอาศยอามสสงของหรอความสขแบบโลกยนน จะปรากฎชดในคาสอนทกลาวถงความสขของคฤหสถหรอคนครองเรอน ซงไดแกประชาชนทว ๆ ไป ถอไดวา ความสขแบบชาวบานธรรมดาน เปนความสขขนพนฐานและเปนความสขทพงเกดขนในปจจบนชวต

คหสข : ความสขของคฤหสถ ม 4 ประการ คอ

1. ความสขเกดจากการมทรพยสมบต เรยกวา อตถสข (bliss of ownership)

หมายถง ความภมใจ เอบอมใจ ในความพรงพรอม ความสมบรณ ความมงคง ในสงจาเปนสาหรบชวตไมฝดเคองและไมขดสนจนเกนไป โดยเฉพาะอยางยง ความบรบรณของปจจยเครองยงชพทจาเปนพนฐาน 4 ประการ ไดแก อาหาร เครองนงหม ทอยอาศย และยารกษา

โรค นอกจากปจจยทง 4 ประการน กมความพรอมตามสมควรแกจาเปนในแตละยคแตละสมย

แลวแตความเปลยนแปลงไปตามกาลเวลา แตขอสาคญกคอ ตองกอใหเกดประโยชนแกชวตและความสงบสขของสงคมทแทจรง

การทจะไดมาซงทรพยสมบตนน ในพระพทธศาสนากไดมแนวทาง 4 ประการ คอ

1. อฏฐานสมปทา ขยน หมนเพยร

28 องคตรนกาย ทกนบาต. 20/313/101.

130

2. อารกขสมปทา รกษา

3. กลยาณมตตตา คบคนด

4. สมชวตา เลยงชวตแตพอด

2. ความสขเกดจากการใชจายทรพย เรยกวา โภคสข (bliss of enjoyment)

คนทมทรพยสมบตมากมายนน หาไดไมยากนก แตคนทใชจายทรพยเปนนน หาไดยากกวา หมายความวา คนทใชจายทรพยใหเปนประโยชนและเกดประโยชนอยางคมคาและครอบคลมนน หาไดยาก เพราะบางทกเกดความหวงแหนในทรพยสมบตกเกดความตระหนและเสยดายทจะใชจายซออะไรลงไป บางทกใชจายโดยไมคดหนาคดหลง สรยสราย ฟมเฟอย หมดไปกบสงทไมมความจาเปนตอชวต แตมงตอบสนองความตองการบางอยางทมามอานาจเหนอจตใจ

วธการใชจายทรพยสมบตอยางคมคา พระพทธเจาทรงชแนวทางในการจดสรรทรพยสมบตใชจายทกอใหเกดประโยชนมากทสดเรยกวา โภควภาค โดยใหแบงทรพยสมบตออกเปน 4

สวนและใชจายในแตละสวนทไดรบการจดสรรแลวเปนสวน ๆ ไป ดงน 1. หนงสวน ใชจายเลยงตน เลยงคนทควรเลยง

1.1 เลยงมารดาบดา

1.2 เพอนฝง

1.3 ปกปอง บาบดอนตราย

1.4 ทาพล คอ เสยสละเพอบารงและบชา

1.4.1 ญาตพล สงเคราะหญาต

1.4.2 อตถพล ตอนรบแขก

1.4.3 ปพพเปตพล ทาบญอทศผลวงลบ

1.4.4 ราชพล บารงราชการดวยการเสยภาษอากร

1.4.5 เทวตาพล ถวายเทวดา ตามคตความเชอของตน

1.5 อปถมภบารงพระสงฆและบรรพชตผประพฤตด

2. สองสวน ใชเปนทนประกอบการงาน สรางงาน สรางฐานของทรพยตอไป เปนทนในการหมนเวยนเพอใหเกดดอกผลในการประกอบอาชพในลกษณะตาง ๆ ทตนถนดและความตองการทจะทา

3. หนงสวน เกบไวใชในคราวจาเปน ในความฉกเฉน หรอในยามเจบไขไดปวย ในยามเกดอนตราย 29

29 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/197/202.

131

3. ความสขเกดจากการไมมหน เรยกวา อนณสข (bliss of debtlessness)

ความภาคภมใจ เอบอมใจในความเปนไท ไมมหนสนตดคางใคร ทเปนในแงของทรพยสนเงนทองทเปนคาครองชพ คาใชจายในการประกอบกจการงาน เพราะการเปนหน ถอวาเปนความทกขอยางหนงของมนษยในโลก 30 ผทเปนหนเขาไมสามารถทมอสระในการดาเนนชวต

ไมอาจทจะไปในทไหน ๆ โดยสบายใจ ไมมความหวาดระแวงได เพราะฉะนน การไมเปนหน จงถอวา เปนอสระ มการจดการด และมความพอดในการดาเนนชวต

4. ความสขเกดจากการประพฤตไมมโทษ เรยกวา อนวชชสข (bliss of

blamelessness)

ความประพฤตทสจรตทงทางกาย วาจา และใจ ถอวา เปนสงททาใหเกดความสขแกมนษยมากทสด เรยกวา เงยหนา ไมอายฟา กมหนาไมอายดน การมชวตทไมตองหลบซอนสงคมและแมกระทงหลบซอนตวเอง ไมตองคอยปดบง กลบเกลอนความรสกของตนเอง ความสขชนดนจะเกดขนได มนษยตองดาเนนชวตมชวตอยบนฐานของความถกตองถกธรรม โดยมหลกการอยในใจตนเองตลอดเวลาตอพฤตกรรมของตนเอง คอ

30 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/316/364. ดงขอสนทนาระหวางพระพทธเจากบภกษวา

“พระผมพระภาคตรสวา ภกษทงหลาย ความเปนคนจน เปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก

ภกษทงหลาย กราบทลวา อยางนน พระเจาขา ฯ

พ. ภกษทงหลาย คนจนเขญใจยากไร ยอมกยม แมการกยม กเปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก ฯ

ภ. อยางนน พระเจาขา ฯ

พ. ภกษทงหลาย คนจนเขญใจยากไร กยมแลวยอมรบใชดอกเบย แมการรบใชดอกเบยกเปนทกขของผบรโภคกาม

ในโลก ฯ

ภ. อยางนน พระเจาขา ฯ

พ. ภกษทงหลาย คนจนเขญใจยากไร รบใชดอกเบยแลว ไมใชดอกเบยตามกาหนดเวลา เจาหนทงหลายยอมทวงเขา

แมการทวงกเปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก ฯ

ภ. อยางนน พระเจาขา ฯ

พ. ภกษทงหลาย คนจนเขญใจยากไร ถกเจาหนทวงไมใหเจาหนทงหลายยอมตดตามเขา แมการตดตามกเปนทกขของ

บคคลผบรโภคกาม ในโลก ฯ

ภ. อยางนน พระเจาขา ฯ

พ. ภกษทงหลาย คนจนเขญใจยากไร ถกเจาหนตดตามทนไมใหทรพย เจาหนทงหลายยอมจองจาเขา แมการจองจาก

เปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก ฯ

ภ. อยางนน พระเจาขา ฯ

พ. ภกษทงหลาย แมความเปนคนจนกเปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก แมการกยมกเปนทกขของบคคล

ผบรโภคกามในโลก แมการรบใชดอกเบยกเปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก แมการทวงกเปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก แมการตดตามกเปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก แมการจองจากเปนทกขของบคคลผบรโภคกามในโลก”

132

1. เวนจากการประพฤตทมชอบทงทางกาย วาจา และใจ

2. มความประพฤตไมบกพรอง ไมเสยหาย

3. ตนเองกตเตยนตวเองไมได

4. ผรกตเตยนไมได

ดงจะเหนไดจากพระบาลทพระพทธเจาตรสถงการทาตนใหเปนสขโดยวธตาง ๆ

โดยเฉพาะวธทไมชอบ และพระพทธเจาทรงตาหนไว ดงน “การประกอบตนใหตดเนองในความสขนนเปนไฉน เพราะวา แมการประกอบตนใหตดเนองใน

ความสขมมากหลายอยางตาง ๆ ประการกน

การประกอบตนใหตดเนองในความสข 4 อยางเหลาน เปนของเลว เปนของชาวบาน เปนของ

ปถชน มใชของพระอรยะ ไมประกอบดวยประโยชน ไมเปนไปเพอความหนาย เพอความคลายกาหนด

เพอความดบ เพอความสงบระงบ เพอความรยง เพอความตรสร เพอพระนพพาน :

คนพาลบางคนในโลกน ฆาสตวแลวยงตนใหถงความสข ใหเอบอมอย ขอน เปนการประกอบตนใหตดเนองในความสขขอท 1

คนพาลบางคนในโลกนถอเอาสงของทเจาของไมไดใหแลว ยงตนใหถงความสข ใหเอบอมอย ขอน เปนการประกอบตนใหตดเนองในความสขขอท 2

คนพาลบางคนในโลกน กลาวเทจแลว ยงตนใหถงความสขใหเอบอมอย ขอนเปนการประกอบตนใหตดเนองในความสขขอท 3

คนพาลบางคนในโลกน เปนผเพรยบพรอมพรงพรอมบาเรออยดวยกามคณทง 5 ขอน เปนการ

ประกอบตนใหตดเนองในความสขขอท 4”31

31 ทฆนกาย ปาฏกวรรค 11/114/120.

บทท 6 พทธธรรมกบสมพนธภาพทางสงคม

จะชวยใคร จงชวยใหเขาพงตนเองได ไมใชชวยจนเขากลายเปนนกรอรบความชวยเหลอ

จะชวยใคร จงชวยใหเขาเขมแขงขน ไมใชชวยใหเขาออนแอลง 1

เปนขอเทจจรงทยากจะปฏเสธไดวา มนษยเปนสตวสงคม ตามทปราชญทานไดกลาวไว

ทมความจาเปนทจะอาศยกนและกนทงทางตรงและทางออม อยรวมกนเปนกลม เปนชมชนท

เปนไปโดยธรรมชาต แมมนษยไมไดตงใจจะใหเกดเปนสงคมกตาม แตความเปนชมชนกเกดขน

โดยตวของมนเองโดยความเปนผลทมาจากการทมนษยตองการสนองความตองการทางเพศตาม

ธรรมชาตและการสบตอวงศตระกล จงกอใหเกดหนวยเลก ๆ คอครอบครวขน ซงเปนหนวยหนงท

ทาใหเกดความเปนสงคมขน ความเปนสงคมมอาจปฏเสธไดเมอองคประกอบของสงคมเรมกอตว

ขน

มนษยอาจจะไมรสกตวดวยซาไปวาตนไดเปนผสรางสงคมขนมา กวาจะสานกไดกมผคน

มากมายและเปนปจจยทกอปญหาในการอยรวมกนตดตามมา การอยรวมกนมทงทนาปรารถนา

และไมนาปรารถนา ในหลาย ๆ สงคมกตางคดเพอแกปญหาภายในสงคมของตนเองในระดบ

สงคมทเลกสดจนถงใหญสด โดยอาศยกลมปราชญผทไดรบการเคารพนบถอและยอมรบของคน

ในสงคม ทไดชวยกนวางแนวทางเพอกอใหเกดความสมพนธทนาพงพอใจและพงประสงคขน ใน

ขณะเดยวกนกหามาตรการในการปองกนและการลงโทษผมประสงคดททาใหเกดความเดอดรอน

ตอชมชน

มาตรการตาง ๆ ทเกดขนในแตละสงคม จะแสดงออกมาในลกษณะทเปนความเชอ

ประเพณ วฒนธรรมและกฎหมาย หรออนใดตามแตจะกาหนดขนมาเปนบรรทดฐานทตกลง

รวมกน ววฒนาการเพอแสวงหาความสงบสขใหแกสงคมเปนไปตามตวแปรสาคญกคอ มนษย

กาลเวลาและสถานท รวมทงกระบวนการศกษาทกาหนดในแตละสงคม ทชวยใหมนษยไดคดได

พฒนาการขน จากบทเรยนหนงไปสอกบทเรยนหนงและใหเกดบทเรยนตอ ๆ ไป

ชวตมนษยจงกอกาเนดในทามกลางหมชนอยแลว และกไมไดเกดขนโดยไมมเหตปจจย

กระบวนการทกอยางลวนมเหตของมนทงสน ปจจยทใกลตวทสดและมองเหนไดชดเจนกคอ

ความสมพนธระหวางคนสองคนคอพอและแมหรอหญงและชาย สะทอนใหเหนถงวา ชวตมนษย

เปนภาพของความสมพนธ ความเชอมโยงกบอกหลายสงอยางหลกเลยงไมได นอกเหนอไปจาก

1 พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). การศกษาเพออารยธรรมทยงยน. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม. พมพครงท 3/2539

หนา 92.

นน ยงมปจจยสมพนธทไมอาจรบรไดดวยตา ห จมก ลน และกาย แตทวาสามารถรบรและเขาใจ

ไดดวยใจทมเหตผลและหยงรถง ปจจยทวานน กคอ “พลงกรรม” ซงเปนพลงขบเคลอนทาใหเกด

ดงดดใหมการปฏสนธของสรรพสตว ดงทพระพทธองคไดแสดงความทพลงกรรมเปนปจจยททาให

ชวตมนษยและสตวมการสบตอในภพตาง ๆ ระหวางคนททาดกบคนทชวเอาไววา

“สตวเหลาน ประกอบดวยกายทจรต วจทจรต มโนทจรต ตเตยนพระอรยเจา เปนมจฉาทฐ

ยดถอการกระทาดวยอานาจมจฉาทฐ เบองหนาแตตายเพราะกายแตก เขายอมเขาถงอบาย ทคต

วนบาต นรก

สวนสตวเหลาน ประกอบดวยกายสจรต วจสจรต มโนสจรต ไมตเตยนพระอรยเจา เปน

สมมาทฐ ยดถอการกระทาดวยอานาจสมมาทฐ เบองหนาแตตายเพราะกายแตก เขายอมเขาถงสคตโลก

สวรรค”2

ขอความนมงแสดงใหเหนสาเหตของการเกดในภพตาง ๆ ของมนษย แมจะเปนพลงทไม

สามารถรบรได แตกมาจากการกระทาของมนษยเองทเปนตวแปรใหเกดพลงกรรมหรอพลงของ

การกระทาของมนษยเอง ทจะเปนตวแปรหนงทจะทาใหเกดขนตามตวแปรนน โดยเฉพาะอยางยง

ถามนษยตงอยในการทาความดและดวยพลงกรรมดนนนาสงใหเกดในหมมนษยอก ในมชฌม

นกาย มลปณณาสก พระพทธเจาทรงแสดงเหตแหงการเกดในครรภและความสมพนธของมนษย

กบสงอน ๆ จนกระทงการรบรสงรอบตวไวดงน “ภกษทงหลาย เพราะความประชมพรอมแหงปจจย 3 ประการ ความเกดแหงทารกกม ในสตว

โลกน มารดาบดาอยรวมกน แตมารดายงไมมระด และทารกทจะมาเกด ยงไมปรากฏ ความเกดแหง

ทารก กยงไมมกอน ในสตวโลกน มารดาบดาอยรวมกน มารดามระด แตทารกทจะมาเกดยงไมปรากฏ

ความเกดแหงทารก กยงไมมกอน

เมอใดมารดาบดาอยรวมกนดวย มารดามระดดวย ทารกทจะมาเกดกปรากฏดวย เพราะความ

ประชมพรอมแหงปจจย 3 ประการอยางน ความเกดแหงทารกจงม ภกษทงหลาย มารดายอมรกษาทารก

นนดวยทองเกาเดอนบาง สบเดอนบาง เมอลวงไปเกาเดอน หรอสบเดอน มารดากคลอดทารกผเปน

ภาระหนกนน ดวยความเสยงชวตมาก และเลยงทารกผเปนภาระหนกนนซงเกดแลว ดวยโลหตของตน

ดวยความเสยงชวตมาก.

นานมของมารดานบเปนโลหตในอรยวนย

กมารนนอาศยความเจรญและความเตบโตแหงอนทรยทงหลาย ยอมเลนดวยเครองเลนสาหรบ

กมาร คอ ไถเลก ตไมหง หกขะเมน จงหน ตวงทราย รถเลก ธนเลก

กมารนนนนอาศยความเจรญและความเตบโตแหงอนทรยทงหลาย พรงพรอม บาเรออยดวย

กามคณ 5 คอ

2 ทฆนกาย ปาฏกวรรค.11/27

รปทรแจงดวยจกษ อนนาปรารถนา นาใคร นาชอบใจ นารก ประกอบดวยกามเปนทตงแหง

ความกาหนดและความรก เสยงทรแจงดวยโสต ... กลนทรแจงดวยฆานะ ... รสทรแจงดวยลน ...

โผฏฐพพะทรแจงดวยกาย อนนาปรารถนา นาใคร นาชอบใจ นารก ประกอบดวยกาม เปนทตงแหงความ

กาหนดและความรก

กมารนน เหนรปดวยจกษแลว ยอมกาหนดในรปทนารก ยอมขดเคองในรปทนาชง …

ไดยนเสยงดวยโสต ยอมกาหนดในเสยงทนารก ยอมขดเคองในเสยงทนาชง...

ดมกลนดวยฆานะ ยอมกาหนดในกลนทนารก ยอมขดเคองในกลนทนาชง…

ลมรสดวยลน ยอมกาหนดในรสทนารก ยอมขดเคองในรสทนาชง ...

ถกตองโผฏฐพพะดวยกายยอมกาหนดในโผฏฐพพะทนารก ยอมขดเคองในโผฏฐพพะทนาชง...

รแจงธรรมารมณดวยใจแลว ยอมกาหนดในธรรมารมณทนารก ยอมขดเคองในธรรมารมณทนา

ชง ยอมเปนผมสตในกายไมตงมน และมจตเปนอกศลอย ยอมไมทราบชดเจโตวมตตปญญาวมตต อน

เปนทดบหมดแหงเหลาอกศลธรรมอนลามกตามความเปนจรง

เขาเปนผถงพรอมซงความยนดยนรายอยางน เสวยเวทนาอยางใดอยางหนง เปนสขกด เปน

ทกขกดมใชทกขมใชสขกด ยอมเพลดเพลน บนถง ตดใจ เวทนานนอย เมอกมารนนเพลดเพลน บนถง

ตดใจเวทนานนอย ความเพลดเพลนกเกดขน

ความเพลดเพลนในเวทนาทงหลายเปนอปาทาน เพราะอปาทานเปนปจจย จงมภพ เพราะภพ

เปนปจจย จงมชาต เพราะชาตเปนปจจย จงมชรา มรณะ โสกะ ปรเทวะ ทกข โทมนสและอปายาส ความ

เกดแหงกองทกขทงสนนน ยอมมได” 3

จะเหนไดวา เมอมนษยอยในครรภมารดานน กอาศยครรภมารดาเปนทอยอาศย อาศย

ขาวนาอาหารทกลนเปนนานมของมารคา คลอดออกจากครรภมารดา กตองอาศยการเลยงดเอา

ใจใสจากพอแมพนองจงสามารถเตบโตเปนมนษยขนมาได ลาพงตวมนษยเองไมสามารถเตบโต

ขนเองได จนกระทงจบชวตในภพนลวนอาศยปจจยสมพนธทกอและสะสมไวเปนกระแสชวตทคอย

ขบเคลอนไปในภพตอไป ไมมทสนสดตราบเทาทพลงกรรมทเปนสาเหตยงคงเปนไปอย

ปญหาหรอทพระพทธเจาเรยกวา “กองทกข” นน จะเกดขนไดกเหตตาง ๆ เปนปจจยใหแก

กนและกนและเปนปจจยทเปนไปตามสญชาตญาณ ถากระบวนการรบรของมนษยไมไดรบการ

ฝกฝนอบรมในทศทางทเหมาะสมแลว กองทกขตาง ๆ ทจะมมาพรอมกบการเกดของมนษยยอมม

มากมายทผานเขามาทางประสาทสมผสของมนษยนนเอง

จากทไดกลาวมานนจะเหนวา การทมนษยผใดผหนงบอกวา ตนเองเปนอสระ ไมอาศย

ใคร ไมอาศยอะไรเลยนน ในความเปนจรงเปนเพยงคาพดทพดไดเทานน แตเปนคาพดทไมสอดรบ

กบความเปนจรงและออกจะเปนคาพดเทจโดยไมรสกตวเพราะไมเขาใจถงกฎของธรรมดาของชวต

3 มชฌมนกาย มลปณณาสก 12/452-453.

ดงกลาว และเปนคาพดของคนเหนแกตวทถอเอาตนเปนใหญเอาใจตนเองเปนหลก เพราะโดย

ธรรมชาตของมนษยไมไดเปนอสระดงกลาวแลว และเปนไปไมไดดวยทจะมชวตทางกายภาพท

เปนอสระ แมจะบอกวาตนเองนนไมอาศยใครไมพงใครและไมหวงพงใครกตาม แตโดยความเปน

จรง เราจาตองอาศยพงพาเพอนมนษยดวยกนไมทางตรงกทางออม ชวตเปนเชนนนเสมอ

เราไมสามารถจะทาจะสรางจะแสวงหาอะไรดวยตนเองไดทกอยางโดยไมอาศยอะไร

บางอยางในชวตทเราไมม เราทาไมได กตองอาศยผอน แมกระทงสงทจาเปนสาหรบชวตประจาวน

ของเราเชน อาหาร การทจะมอาหารมารบประทานในแตละมอ เราไมสามารถมอาหารรบประทาน

ไดโดยไมอาศยอะไร เราจะเหนวา ตงแตทมาของอาหาร กระบวนการผลต การปรง เราตองอาศย

สงอนและผอนในหลาย ๆ ขนตอน

ถามนษยไมโกหกตวเอง ยอมรบความเปนจรงของชวต และไมสนองตอบความถอตว

ความหยงผยองของตนแลว จะเหนวา มนษยตองอาศยกนและกนและอาศยปจจยหลาย ๆ อยาง

เพอดารงตนใหอยรอด เพราะอยางนอยทสด ชวตมนษยจะสบตอไปได สงจาเปนทสดไมใชอาหาร

อยางเดยว หากแตตองการอากาศทบรสทธในการหายใจ “ถาเปนอสระจรงกไมตองหายใจ”

มนษยเรามกจะมองขามและมองผานความเปนจรงตามธรรมชาตเสมอ ๆ แลวหลงลมตว ลมนกถง

พนฐานทมาของชวต จงทาใหมมานะ มความถอตวจด ขาดความยดหยน ขาดความออนนอมถอม

ตน ไมมสมมาคารวะและมความเหนผดเปนชอบในทสด

จะเหนวาถาลองมนษยขาดจตสานกทถกตองตามความจรงเกยวกบตวเองแว ความ

ผดพลาดทตามมามมากมาย แลวหลงไปตามความคดทผดจากความจรงนน ความวนวาย ปญหา

ตาง ๆ กสมและทบถมกลายเปนกองทกขทหนกองของชวต “อยาคดเพราะเหนแกตนเอง จงคด

เพราะแกสจธรรม”

เราสามารถกลาวไดวา มนษยนนเกดจากความสมพนธของปจจยหลายสง ทงปจจยทเปน

รปธรรมและนามธรรมทมองเหนไดและไมสามารถมองเหนได 4 มาสความเปนหนวยหนง และจาก

จดนกเปนปจจยสรางหนวยอน ๆ ตอไปอก กลายเปนครอบครว เปนชมชน เปนสงคม เปน

ประเทศชาต และเปนสงคมโลก

ถามมนษยเพยงคนเดยวในโลก คงไมตองมความสมพนธกบใครหรอกบมนษยคนไหน

นอกจากจะสมพนธกบสงอน ๆ ทจาเปนตอการดารงชวตเทานน แตขอสมมตนคงมอาจเกดขนได

และอาจเปนขอสมมตทเกนจรงและไมสอดคลองกบความจรง ซงกคอมนเปนไปไมได เพราะในโลก

แหงความเปนจรงทปรากฎไมสามารถเปนเชนนนได

4 การทไมสามารถมองเหนไดนน ไมไดหมายความวา จะรบรไมไดโดยกระบวนการรบรอยางอน

ในความสมพนธระหวางมนษยยงมากคนกยงมากความมากปญหา เพยงแคความ

เกยวของกนตามธรรมชาตเทาทจาเปนกเปนเรองทสบสนวนวายสรางปญหามากพอ ไม

จาเปนตองพดถงความสมพนธในเชงธรกจหรอผลประโยชนอนใดทมนษยตองการจากกนและกน

ยงจะมความซบซอนของปมปญหามากขน

ในทน เราจะพจารณาถงวา ในทศนะทางพระพทธศาสนาไดมแนวคดเชนไรเกยวกบ

ความสมพนธระหวางมนษยกบมนษย มนษยกบสงคม โดยจะแบงหวขอในการศกษาวเคราะห

ออกเปนประเดนดงตอไปน

1. ความสมพนธระหวางมนษยกบตนเอง

2. ความสมพนธระหวางมนษยกบมนษย

1. ความสมพนธระหวางมนษยกบตนเอง ความสมพนธในระดบน ถอวาเปนความสมพนธในระดบหนวยยอยทสดของมนษยชาตก

วาได เปนการสมพนธทจะตองเรยนรถงความเปนตวของตนเอง การสอดสองเพงพนจถงความเปน

จรงของชวตมนษยเอง

มนษยตามทศนะทางพระพทธศาสนา มองคประกอบทสาคญสองสวนใหญ ๆ กคอ กาย

กบจตดงไดกลาวมาแลวในตอนตน ๆ ดงนน ความสมพนธทมนษยมตอตวเองนน จงเปน

ความสมพนธสองลกษณะคอ ความสมพนธทางกาย กบความสมพนธทางใจ

ในการสมพนธและปฏสมพนธนน ในตวของมนเองทเปนไปโดยธรรมชาตแลว เปนเรอง

ของการใหและการได ความสมพนธทด ควรมทงการใหและการไดสมดลกน ไมมการเอาเปรยบซง

กนและกน ตอเมอใดกตามมการใหโดยสวนเดยว หรอมการไดโดยสวนเดยว ไมมไดหรอไมมใหใน

ความสมพนธใด ๆ ปญหาเกดขนแนนอน และเปนความสมพนธทไมพงปรารถนาและเปน

ความสมพนธทไมยนยาว

ในแงของการสมพนธกบตวเองทงทางกายและใจ มนษยคงตองตงคาถามกบตวเองแลว

วา ไดใหอะไรแกชวตตนเองและไดใหอะไรแกชวตแลวบาง ในระหวางการไดและการใหแกชวต

อยางไหนมมากกวากน และสงทไดและใหแกชวตนน เปนสงทดหรอเลวราย มคากลาวทนาคดวา

“ความสขหรอความทกขของชวตมนษยนน แทจรงไมมใครมอบใหแกกนและกนได และกจะไมได

จากผอนเชนกน หากมนษยไมตกผลกเอง” หมายความวา ความสขหรอความทกขนน แตละคน

เปนผใหและไดดวยตวของมนษยเอง ไมมใครหยบอนได ผอนหรอสงภายนอกใด ๆ กตามเปนเพยง

เครองมอหรอปจจยทเอออานวยใหเกดความสขหรอทกขเทานนเอง ไมใชตวความสขหรอความ

ทกข ความสขหรอความทกขเกดจากการตกผลกของตวมนษยเองทสรางขนจากปจจยเหลานน

ถามนษยไดรบปจจยทเออตอความสข มนษยกสามารถเปนสขหรอเปนทกขได แมไดรบ

สงด ๆ มนษยอาจไมเปนสขเลย กลบเปนทกขกได ในทางตรงกนขาม เมอไดรบปจจยทเออตอ

ความทกข มนษยกอาจเปนสขกบสถานการณนนโดยไมตองเปนทกขกได นนคอ เปนความยงใหญ

ของมนษยทควรภาคภมใจและนาออกมาฝกฝนพฒนาใชใหเกดประโยชนแกชวตตนใหมากทสด

การทาเชนนนได นบไดวาเปนการใหรางวลชวตทมคาสงสงยง มนษยจงสมควรกลบมา

ถามตวเองแลววา เราจะใหความสขหรอความทกขกบชวตตวเอง หลายคนมกใหความทกขแกชวต

ตวเองโดยผานความคดทเกบตกมาจากการกระทา การพดของผอน ทาใหเกดตกผลกเปนความ

ทกขแกตวเอง ทาไมถงทาเชนนนแกตวเอง ทง ๆ ทเราสามารถเลอกและแปรผลการตกผลกจาก

เหตการณเดยวกนใหเปนความสขได ปราชญแตโบราณกลาวไววา “สนมนน เกดแตเนอในตน”

หรอพระพทธวจนะทวา

“สนมเกดขนแตเหลกเอง ครนเกดขนแตเหลกนนแลว

ยอมกดเหลกนนแหละ ฉนใด กรรมของตนเอง ยอมนา

ผมกประพฤตลวงปญญาชอโธนา5 ไปสทคต ฉนนน”6

นนแสดงใหเหนวา มนษยจะไมตกนรกเพราะการกระทาของผอน แตจะตกนรกดวยตวเอง

และมนษยจะไมขนสวรรคเพราะการกระทาของผอน แตจะขนสวรรคดวยตวเอง มนษยสามารถ

ขนสวรรคไดเพราะการกระทาของผอน แตนนตองเปนเพราะการสงเคราะหเอง มนษยสามารถตก

นรกไดเพราะการกระทาของผอน แตกเพราะตกผลกเอง จงอยากจะตงเปนขอสงเกตไววา เมอม

อสรภาพเชนน แลวทาไม เราตองตกนรกไปกบผอนดวย

ในวถชวต คนททาไมดกบเรา คนทพดไมดกบเรา แมกระทงคนทคดไมดกบเรา เขาตกนรก

อยแลว เราไมจาเปนตองไปตกนรกรวมกบเขา แตกมหลายคนทถลาตวตกนรกไปกบเขาโดยไมรตว

เพราะบางครงมนษยกทาตวเปนเหมอนนามนเบนซนทพอจดไฟกตดไฟทนท หรอเปนประเภท

จระเขหบเหยอ โดยไมมปญญาทชอวาโธนา ถาชวตของผใดทเปนเชนนน กนบเปนผทนาสงสาร

มากทเดยว เพราะเวลาแหงชวตของเขาสวนใหญจะตกนรกมากกวาทจะขนสวรรค มความทกข

มากกวาความสข คงตองถงเวลาหนกลบมาตรวจสอบและถามตวเองวา “ทาตนเองใหเปนทกขทา

ไดอยางไร?”

5 ในอรรถถาธรรมบทไดอธบายความหมายของปญญาทชอวา “โธนา” ไววา ไดแกปญญาทพจารณาใชสอยปจจย 4 โดย

ตระหนกถงคณคาแทคอประโยชนทจะไดรบจากปจจยเหลานน (อรรถกถาธรรมบท. 7/11) 6 ขททกนกาย ธรรมบท. 25/28/47. : อยสา ว มล สมฏฐต

ตทฏฐาย ตเมว ขาทต

เอว อตโธนจารน

สาน กมมาน นยนต ทคคต ฯ

พระพทธเจาจงตรสเปนแนวทางสาหรบบรหารชวตไววา “ปราชญ ทาความดทละนอย ๆ ในขณะ ๆ พงขจดมลทนของตน

ออกไดโดยลาดบ เหมอนชางทองขจดมลทนของทอง ฉะนน”

ในแงของความสมพนธทางกายภาพของมนษยทจะตองเอาใจใสอวยวะสวนตาง ๆ ของ

รางกายตงแตเสนผมจรดเทา ตามความจาเปนเทาทจะดแลรกษาใหเปนไปตามสมควร ซงกไมใช

เรองทเหนอวสยทจะทาได ความสมพนธทางกายและใจนน เรยกวา เปนความสมพนธทาง

ความคดหรอทางจตเปนประการสาคญ เปนความสมพนธของกายในกาย เวทนาในเวทนา จตใน

จตและธรรมในธรรม เปนเรองทจะตองฝกฝนใหรเทาทนในการเกดขนของสงตาง ๆ ทเขามา

เกยวของกบชวตทเปนไปอย

ภาพสะทอนอนหนงทแสดงใหเหนถงความสมพนธกบตนเองของมนษยจะเรยกวา

ลมเหลวกได กคอ การทมนษยบางคนบางครงไมสามารถอยกบตนได กนคนเดยวไมได เดนคน

เดยวไมได นงคนเดยวไมได นอนคนเดยวไมได กลาวไดวา อยอยางไรความสข ถาอยคนเดยว หรอ

ถาจะใหเขาอยคนเดยวแลวละก ฆาเขาใหตายเสยดกวา เพราะมแรงขบแรงปรงแตงคดผวนผน

พศดารไปตาง ๆ นานา ทนตอความเหงา ความเงยบ ความวาเหวทเกดกบตวเองไมได แสดงให

เหนถงการบรหารชวตในระดบจตใจลมเหลว ความสมพนธกบตนเองในระดบน ไมพงประสงค ถา

มนษยไดพฒนาฝกฝนใหดแลว จะไมมปญหาในการสมพนธกบสงอน ๆ เลย ถอวาเปนเรองท

สาคญมากถงสาคญทสดของชวตกสามารถพดได ฉะนน มนษยจงสมควรเรยนรเพออยกบตวเอง

ใหได “ตกผลกผลทดตอชวต”

ความสมพนธกบตนเองของมนษยในระดบรางกาย ไมคอยมปญหามากเทาไหร แตก

นบวาสรางปญหาใหแกมนษยไมนอย เชน หวกหาอาหารใหกน กระหายกหานาใหดม ถาเพยง

ตอบสนองความตองการทางกายทจาเปนจรง ๆ ตอรางกาย ไมใชเรองยากเทาไหรสาหรบมนษย

แมจะเปนทกขแตกไมหนกหนาอะไร แตกมมนษยอกจานวนหนงทเปนทกขกบการดแลรกษา

รางกาย เปนความทกขทางกายไมพอ พลอยทาใหเปนทกขทางจตใจไปดวย เปนทกขทางจตใจท

ยอมรบสภาพนนไมได หรอไมพอใจในความเปนตวของตนเองในความเปนอย

การทนไมไดและการยอมรบไมได เปนความทกขหรอปญหาทางใจ ไมใชเรองของรางกาย

ลองใชเวลามาพนจพจารณาดดวยความเปนธรรม ถาเราคดวาการดแลบารงรางกายเปนเรองยาก

การดแลบารงรกษาจตใจยงยากกวา ดงนน จงควรสาเหนยกสานกรถงความจรงขอนเอาไว

โดยเฉพาะอยางยง ตวแปรททาใหเกดความทกขไดแก ความชอบชดตดพน ทแสดงออกมาเปน

ความหนวงเหนยวฉดรง ความคาดหวงโดยประการตาง ๆ ในชวต ตองการใหเปนเชนนนเชนน ไม

ตองการใหเปนอยางนนอยางน โดยเฉพาะความตองการทางดานจตใจทตองการเปนอยางนน

อยางน โดยลมถามรางกายวารางกายสามารถเปนเชนนนไดหรอเปลา

อาการทเกดขนในจตใจของมนษยเหลาน (จตในจต) ถาไมไดรบการขดเกลา บรรเทา ขจด

ใหหมดไปจากใจของมนษยแลว สามารถทานายอนาคตไดเลยวา มชวตเปนทกขในทกสถานท

เปนทกขในทกเรองและเปนทกขในทกเวลา มนษยจะไมมอสรภาพจากสงเหลานไดเลย

อสรภาพทแทจรงเมอจะเกดขน กจะเกดขนภายในจตใจของมนษย ไมสามารถเกดขน

ในทางกายภาพได อสรภาพในความหมายทวา การเปนอสระจากการครองงาของอานาจฝายตาท

ทาใหมวหมองทเรยกวากเลสตณหา เปนใหญในการทจะไมใหกเลสตณหามอานาจเหนอชวต

จตใจได เปนอสระในแงทวา ไมมสงใดทจะทาใหชวตเปนทกขหรอสขได ความอสระทเกดขนในใจ

ของมนษย เปนความปลอดโปรง เบาสบาย ผอนคลาย นง ไมหวนไหวไปกบอะไรตอมอะไร เปน

อสรภาพทไมใชมากบการเลอกทจะเปนเชนนน หากแตเปนอสระในตวของมนเอง อสรภาพทมาค

กบการเลอกไมใชเปนอสรภาพทแทจรง เพราะเมอไหรกตามทมการเลอกเกดขน นนยอมหมายถง

กาลงครอบงาดวยความคดหรอเหตผลบางอยางทตองเลอก เชนนนกเทากบวาหมดอสรภาพไปใน

ตวของมนเอง

มนษยปราศจากอสรภาพในจตใจเพราะฝากชวตไวกบสงทหาไดยาก มนษยมงใหกระแสชวตเปนไปโดยตงความปรารถนาไวกบสงทนาปรารถนา นาใคร นา

พอใจ โดยเฉพาะอยางยง สงทหาไดโดยยากในโลก ซงพระพทธเจาแสดงไว 5 ประการ คอ 1) อาย

2) วรรณะ 3) สขะ 4) ยศ 5) สวรรค และสงเหลาน ไมสามารถไดมาดวยการออนวอน หรอดวย

การปรารถนา เพราะถาหากวาสามารถไดสงเหลานเพราะความออนวอน หรอเพราะความ

ปรารถนาแลว ในโลกน กจะไมมใครเสอมจากอะไร

ดงนน ผทตองการอาย วรรณะ สขะ ยศ สวรรค ความเกดในตระกลสง และความเพลนใจ

จงไมควรออนวอนหรอเพลดเพลนในสงเหลานน หากแตพงปฏบตแนวทางทเปนไปเพอใหสง

เหลานนเกดขน พงทาความไมประมาทใหมากยงขน จงจะไดรบสงเหลานนทงทเปนของมนษย

หรอเปนของทพย7

บณฑตทงหลาย ยอมสรรเสรญความไมประมาทในการทาบญ

บณฑตผไมประมาทแลว ยอมยดถอประโยชนทงสองไวได คอ

ประโยชนในปจจบน และประโยชนในสมปรายภพ

ผมปญญา ทานเรยกวาบณฑต เพราะบรรลถงประโยชนทงสองนน 8

เพราะฉะนน จงควรตงจตตงใจของตนไวใหถกตอง ซงนบวาเปนความสมพนธกบตวเอง

เพอตนเอง การตงตนไวในแนวทางทถกตองจดวาเปนมงคลเพราะจะทาใหเปนผทละเวรภยทงใน

7 องคตรนกาย ปญจกนบาต22/43/51. 8 องคตรนกาย ปญจกนบาต22/43/51.

ปจจบนและในสมปรายภพและจะไดรบสงทดตาง ๆ เขามาในชวตได โดยการปรบปรงตนเองทไมม

ศลใหเปนผมศลทดงาม ทไมมศรทธาใหเปนผมศรทธา ทตระหนใหเปนผเสยสละ9 และควรทา

ตนเองใหเปนทพงของตนเองใหได โดยองอาศยวตถภายนอกหรอหวงพงสงภายนอกใหนอยทสด

ตามแนวทางทพระพทธเจาทรงสอนไวในทฆนกาย ปาฏกวรรค เรยกวา นาถกรณธรรมม 10

แนวทางคอ 1) ความประพฤตดงามสจรต รกษาระเบยบวนย มการประกอบอาชพทบรสทธ (ศล)

2) ความเปนผไดศกษาเลาเรยนมาก มความรความเขาใจลกซง (พาหสจจะ) 3) ความมเพอนทด

คบคนด ไดทปรกษาและผแนะนาสงสอนทด (กลยาณมตตตา) 4) ความเปนผวางายสอนงาย รบ

ฟงเหตผล (โสวสสตา) 5) ความเอาใจใสชวยขวนขวายในกจใหญนอยทกอยางของเพอรวมหม

คณะ รจกพจารณาไตรตรอง สามารถจดทาใหสาเรจเรยบรอย (กงกรณเยส ทกขตา) 6) ความเปน

ผใครธรรม คอ รกธรรม ใฝความรใฝความจรง รจกพดรจกรบฟง ทาใหเกดความพอใจ นารวม

ปรกษาสนทนา ชอบศกษา ยนดปรดาในหลกธรรมหลกวนยทละเอยดลกซงยง ๆ ขนไป (ธมมกาม

ตา) 7) ความขยนหมนเพยร คอ เพยรละความชว ประกอบความด มใจแกลวกลา บากบนกาวหนา

ไมยอทอ ไมทอดทงธระ (วรยารมภะ) 8) ความสนโดษ ยนด มความสขความพอใจดวยสงทหามา

ไดดวยความเพยรอนชอบธรรมของตน (สนตฏฐ) 9) ความมสต รจกกาหนดจดจา ระลกการททา

คาทพดไวได ไมมความประมาท (สต) 10) ความมปญญาหยงรเหตผล รจกพจารณา เขาใจภาวะ

ของสงทงหลายตามความเปนจรง (ปญญา) 10

2. ความสมพนธกบเพอนมนษย ในความสมพนธกบมนษยนน เราไมสามารถหาความเปนอสระไดเลย เพราะเราผละจาก

สงหนงเรากจะเจอกบอกสงหนง ผละจากคนหนงเราจะเจอกบอกคนหนง การหาอสระในสรรพสง

จงเปนไปไมไดในทางกายภาพ แมวาจะไมเจอใครและมชวตอยตามลาพง กมความเกยวของกบ

ผอนโดยออมหรออาศยผอนโดยออม ผานผลผลตหรอผลทเกดการสรางสรรคของผอนในหลาย ๆ

อยาง

อสรภาพทมาคกบความเลอกจะเรยกวาเปนอสระไมได จะเปนไดกเฉพาะในคาพด แตใน

ความเปนจรงไมอาจเปนไป เพราะเมอเลอกสงใดมาแลว เราสมพนธกบสงนน เทากบไมเปนอสระ

จากมนยงมความผกพนมากขนในบางคนบางสง แตมนษยกสามารถมอสระจากสงหรอบคคลได

เฉพาะในความคดความรสกเทานน การเลอกหรอการไมเลอกสงใด เปนไดเฉพาะสทธของมนษย

เทานน ไมใชเปนอสระ เปนไปไดทมนษยมอสระในการเลอกหรอการไมเลอก ถาหากถกบงคบหรอ

9 ขททกปาฐอรรถกถา.116/4. 10 พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พจนานกรมศพทพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราช

วทยาลย, 2535. หนา 282-283.; ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/357/281: 466/334; องคตรนกาย ทสกนบาต. 24/17/25.

ขเขญจากอานาจมดภายนอก แตในการเลอกหรอไมเลอกนนไมมอสระอย มนษยไมมอสระในการ

เลอกหรอไมเลอกในระดบจตใจภายใน เพราะในขณะทเลอกหรอไมเลอกจะมสงมาสนบสนน

กระตนใหเกดการเลอกหรอไมเลอกเสมอ การเลอกหรอไมเลอกนน จงไมใชเปนอสระในตวของมน

เอง

กลาวไดวา อสรภาพนน เปนเรองของจนตนาการทลาลกและมอยแตในความคดเทานน

ตอเมอใดมนษยมปฏสมพนธกบคบหรอวตถ อสรภาพจะหายไป เพราะมนษยไมสามารถดารงอย

ไดโดยไมอาศยใครหรอสงใด ๆ ไดเลย มนษยไมเปนตวของตวเอง ไมไดเปนใหญเฉพาะตน ไมม

วนาทใดเลยทไมอาศยอะไรตราบทยงมชวตอยหรอแมจะปราศจากชวต

ในแงของความสมพนธกบมนษย ในทางพระพทธศาสนาไดแสดงความสมพนธโดย

กาหนดขอควรปฏบตตอกนและกนเอาไว ในภาษาปจจบนเรยกวาเปนหนาททควรปฏบตตอกน

พระพทธเจากลาวถงความสมพนธของมนษยไวในสงคาลกสตรโดยเปรยบเทยบกบทศ ซงเรมมอง

รอบตวมนษยแลวพจารณารอบตวตามทศตาง ๆ วาในแตละทศนนมความเกยวของกบมนษย

อยางไรบาง โดยจาแนกออกเปน 6 ทศ คอ

1. ทศเบองหนา (ปรตถมทศ) คอ ทศตะวนออก ไดแก มารดาบดา

2. ทศเบองขวา (ทกษณทศ) คอ ทศใต ไดแก ครอาจารย

3. ทศเบองหลง (ปจฉมทศ) คอ ทศตะวนตก ไดแก บตรภรรยา

4. ทศเบองซาย (อตตรทศ) คอ ทศเหนอ ไดแก มตรสหาย

5. ทศเบองลาง (เหฏฐมทศ) ไดแก คนรบใชและคนงาน

6. ทศเบองบน (อปรมทศ) ไดแก สมณพราหมณ 11

ความเปนมาของแนวคดเกยวกบการเปรยบเทยบทศทง 6 กบบคคลตาง ๆ ดงกลาวนน ก

ดวยเหตทในขณะทพระพทธองคทรงบณฑบาตในกรงราชคฤห ทอดพระเนตรเหนลกชายคฤหบด

ชอ สงคาลกะ กาลงนอบนอมทศทง 6 ตงเชาตร จงทรงถามถงเหตผลของการทาเชนนน ไดคาตอบ

วาเปนการทานอบนอมทศเพราะเปนคาสงของพอผจากไป ทาเชนนนกเปนการบชาคาพดของพอ

พระพทธเจาจงทรงตรสถงวนยของผประเสรฐทเคารพทศ มไดมความหมายเชนนน หากแตมความ

หมายถงการเคารพบชาและทาหนาทพงปฏบตตอบคคลตาง ๆ ทพระองคทรงใชขอปฏบตของลก

ชายคฤหบดทบชาทศอย แตทรงใหนยามคณคาของการปฏบตเชนนนโดยใหความสาคญแกทศ

ตาง ๆ ในฐานะทเกยวพนกบบคคลทง 6 ดงกลาว การเคารพบชาในความหมายของพระพทธองค

กคอการประพฤตดปฏบตชอบตอเหลานน เคารพบชาดวยการทาดตอทาน มใชเฉพาะแตการ

กราบและดวยอามสสงของเทานน

11ทฆนกาย ปาฏกวรรค.11/198/202.

เมอพระพทธองคทรงตรสชใหเหนถงความหมายของทศทง 6 แลว จงทรงแสดงถง

ความสมพนธหรอหนาททพงปฏบตตอกนและกน ในลกษณะเปนหนาททตองเกอกล พงพง อง

อาศยกนและกน เพอเปนความสมพนธทดงาม ขอสงเกตประการหนงในฐานะของทศทง 6 นน จะ

มลกษณะของการสมพนธและปฏสมพนธทเชอมโยง และโยงใยกนโดยลาดบ กลาวคอ ในมนษย

นามหนง ซงอาจเปนทงพอแม ครอาจารย เพอน สามภรรยา เจานายลกจาง และสมณพราหมณ

หรอผหลกผใหญ ในสถานทหนง เราอาจจะเปนพอแม แตในอกหนงสถานทหนง เราอาจจะเปน

ลก เปนตน ดงนน ในแตละคนนน จะมภาพของความเปนพอแม ครอาจารย เปนตนเหลานแฝง

อยทงสน และพระพทธเจาทรงนาเสนอใหความสมพนธตอกนโดยกาหนดเปนขอควรปฏบตตอกน

ดงจะไดนาเสนอเปนคในตอไปน

1. ความสมพนธในฐานะทเปนพอแมและบตรธดา

ขอควรปฏบตหรอหนาททบตรธดาพงมตอพอแมนน ถอวาเปนเรองสาคญมากตงแต

โบราณมาแลว โดยเฉพาะในครอบครวทางแถบเอเชย คณคาหรอความสาคญของความสมพนธ

หรอความเปนปกแผนความมนคงของครอบครว ทานเปรยบเสมอนตนไมทงหลายในปา ทสามารถ

ตานทานแรงลมได ตรงกนขามถาตนไมทอยเพยงตนเดยวอยางโดดเดยว แมจะมลาตนทใหญก

ตาม กไมสามารถทจะตานทานแรงลมได รงแตจะหกโคนลมเพราะแรงลมทโหมประหารในทสด

พระพทธเจาทรงเนนใหเหนถงความสาคญของสมพนธภาพทางครอบครว และทรง

ตกเตอนผทตดสนใจทจะใชชวตแบบโลก ๆ เพอดารงวงศสกลของตนใหมความซอสตยและให

เกยรต เคารพครอบครวในฐานะเปนหนวยหนงทางสงคม12

การทากจกรรมในชวตของมวลมนษยหลายกจกรรมมอาจทจะกระทาใหสาเรจลลวงไป

ดวยตนเองเพยงผเดยว ความจาเปนดงกลาว ผทจะทาใหสาเรจกจไดอยางด กเหนจะไดแกญาต

สายโลหตของตนเองเปนเบองตน การสรางครอบครวในความหมายนกเทากบเปนการสรางทพง

ใหแกตนเอง สรางสงคมแหงการพงพาอาศยตนเอง เปนการสรางพลงทางสงคมใหแกตนเอง

ดงนน ครอบครวทมสมาชกมาก ความเปนปกแผนทแสดงถงความมนคงกจะมมากกวาครอบครว

ทมสมาชกนอย 13

12 H. Saddhatissa, Buddhist Ethics. London, George Allen & Unwin LTD. 1970. p.131. 13 แตอยางไรกตาม ความมสมาชกมากในครอบครว กยอมตองการสงสนบสนนการอยรอดเพมตามจานวนคน การ

ทางานเพอจนเจอกมากขน เปนสงทไมอาจมองขามได ครงหนงในสงคมไทยถงกบมการรณรงคเพอการสรางสรรคครอบครวจนเกด

คาขวญทวา “ลกมาก ยากจน” ซงปญหาดงกลาวเปนปญหารเรองการจดการภายในครอบครว ทขาดความสมดลระหวางการ

แสวงหามาไดและการบรโภค อาจจะเปนเพราะการไดนอยกวาการใช หรอการไดทไมเพยงพอกบการจายเปนตน ซงไมประสงคทจะ

กลาวไวในทน - ผเขยน

พระพทธเจาทรงแสดงเหตผลของการทมารดาบดาตองการทจะมบตรเพราะเลงเหน

ประโยชน 5 ประการไวในองคตรนกาย ปญจกนบาตวา

“ภกษทงหลาย มารดา บดา เลงเหนฐานะ 5 ประการน จงปรารถนาบตรเกดในสกล … คอ บตร

ทเราเลยงมาแลว จกเลยงตอบแทน 1 จกทากจแทนเรา 1 วงศสกลจกดารงอยไดนาน 1 บตรจกปกครอง

ทรพยมรดก 1 เมอเราตายไปแลว บตรจกบาเพญทกษณาทานให 1”14

เหตผลในการปรารถนาบตรของมารดาบดา จงกลายเปนพนธะหนาททผเปนบตรพง

ตอบสนองความตองการของมารดาบดาทง 5 ประการ ฉะนน พระพทธเจาจงตรสถงการปฏบต

หนาทของบตรตอบดามารดาทเคารพบชาทานโดยไมใหขาดตกบกพรองโดยยกยองบดามารดาวา

เปนพรหม เปนบรพาจารย เปนอาหไนยบคคลของบตรวา สกลใดทบตรบชามารดาบดาในเรอนตน

สกลนนมพรหม สกลนนมบรพาจารย สกลนนมอาหไนยบคคล คาวาพรหม คาวาบรพาจารย คา

วาอาหไนยบคคลน เปนชอของมารดาและบดา เพราะมารดาบดามอปการะมาก บารงเลยง แสดง

โลกนแกบตร15

ในสงคาลกสตร แสดงหนาทหรออปการะทมารดาบดาปฏบตตอบตรในฐานะเปนทศเบอง

หนาไว 5 ประการคอ หามจากความชว ใหตงอยในความด ใหศกษาศลปวทยา หาภรรยาท

สมควรให และมอบทรพยใหในสมย 16

มารดาบดาผอนเคราะหบตร ทานเรยกวาพรหม บรพาจารยและอาหไนยบคคล ฉะนน

บณฑต พงนมสการและสกการะมารดาบดา ดวยขาว นา ผา ทนอน การอบกลน การใหอาบนา

และการลางเทาทงสอง 17

หนาทในการบารงเลยงมารดาบดานน ถอวาเปนหลกของปราชญ เปนความดทคนดตกลง

รวมกนวาเปนสงทควรสรรเสรญ เปนขอหนงในบญญตของสตบรษ18 เปนมงคลขอหนงในมงคล

38 ประการ19 และเปนขอหนงในวตรบท 7 ประการททาคนธรรมดาใหเปนเทวดา ดงพระพทธพจน

นวา

14 องคตรนกาย ปญจกนบาต 22/39/46. 15 องคตรนกาย เอกนบาต. 20/470/167. 16 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/199/203. 17 องคตรนกาย เอกนบาต. 20/470/167. 18 องคตรนกาย ตกนบาต. 20/484/191, พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม.

กรงเทพฯ: มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535. หนา 126-127. :- บญญตของสตบรษ 3 ประการคอ 1) ทาน การใหปน การสละ

ของตนเพอประโยชนแกผอน 2) ปพพชชา การถอบวช เวนการเบยดเบยน รงในธรรม คอ อหงสา สญญมะและทมะ อนเปนอบาย

ใหไมเบยดเบยนกน และอยรวมกนดวยความสข 3) มาตาปตอปฏฐาน การบารงมารดาบดา ปฏบตมารดาบดาของตนใหเปนสข 19 ขททกนกาย ขททกปาฐ.25/5/3; ขททกนกาย สตตนบาต .25/31/376. ดมงคลสตร

“ภกษทงหลาย ทาวสกกะจอมเทพ เมอยงเปนมนษยอยในกาลกอน ไดสมาทานวตรบท 7

ประการบรบรณ เพราะเปนผสมาทานวตรบท 7 ประการ จงไดถงความเปนทาวสกกะ… คอ เราพงเลยง

มารดาบดาจนตลอดชวต 1 เราพงประพฤตออนนอมตอผใหญในตระกลจนตลอดชวต 1 เราพงพดวาจา

ออนหวานตลอดชวต 1 เราไมพงพดวาจาสอเสยดตลอดชวต 1 เราพงมใจปราศจากความตระหนอนเปน

มลทนอยครองเรอน มการบรจาคอนปลอยแลว มฝามออนชม ยนดในการสละ ควรแกการขอ ยนดในการ

แจกจายทานตลอดชวต 1 เราพงพดคาสตยตลอดชวต 1 เราไมพงโกรธตลอดชวต 1 ถาแมความโกรธพง

เกดขนแกเรา เราพงกาจดมนเสยโดยฉบพลนทเดยว 1 ”20

“เทวดาชนดาวดงส กลาวถงนรชน ผเปนบคคลเลยงมารดาบดา มปรกตประพฤตออนนอมตอ

ผใหญในตระกล เจรจาออนหวาน กลาวแตคาสมานมตรสหาย ละคาสอเสยด ประกอบในอบายเปน

เครองกาจดความตระหน มวาจาสตย ครอบงาความโกรธได นนแลวา เปนสปบรษ ดงน”21

ดงนน ผเปนบตร ควรตระหนกใหมากถงอปการคณของมารดาบดา ทไดบารงเลยงและทา

ใหไดเหนโลก แลวทาหนาทของความเปนบตรใหสมบรณ ผลทไดจากการปรนนบตมารดาบดาซง

ถอวาเปนความดในตวของมนเอง แมวาจะไมมใครสรรเสรญและเหนความดททา กยงเปนความด

อยในตวมนเอง อยางไรกตาม ในเมอการบารงเลยงมารดาบดาเปนขอตกลงของปราชญวาเปน

ความด จงไมมใครทจะไมสรรเสรญผปรนนบตมารดาบดา โดยเฉพาะกลมบณฑตนกปราชญยอม

ตองสรรเสรญในโลกน แมตายจากโลกนไปกยอมจะมความบนเทงอยในสวรรค ดงบาลทวา

“เพราะการปรนนบตในมารดาบดานนแล บณฑตยอมสรรเสรญเขาในโลกนเอง เขาละไปแลว

ยอมบนเทงในสวรรค ”22 และวา

“บคคลใด เลยงมารดาและบดาโดยธรรม แมเทวดาและมนษยยอมสรรเสรญ ผเลยงมารดา

และบดานน บคคลใดเลยงมารดาและบดาโดยธรรม นกปราชญทงหลาย ยอมสรรเสรญบคคลผเลยง

มารดาและบดานนในโลกน บคคลนนละจากโลกนไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค”23

อยางไรกตาม การปรนนบตบารงเลยงมารดาบดาดงกลาวนน ยงไมเปนการชาระหนหรอ

ตอบแทนพระคณของทานได และโดยทวไปแลว หนของมารดาบดาทมตอบตรนน เปนไปไมไดท

จะชดใชใหหมดสนได เปนสงทใชวาจะตอบแทนไดงาย แตทวาในทศนะทางพระพทธศาสนาได

วางหลกเพอเปนเปลองหนดวยการทาใหมารดาบดาทไมมศรทธาความเชอในพระรตนตรยใหม

ความศรทธาในพระรตนตรย ใหเปนผทตงมนอยในศล เปลยนจากเปนผตระหนใหเปนผเสยสละ

และใหตงอยในปญญา ดงพระพทธพจนทวา

20 สงยตนกาย สคาถวรรค.15/906/336. 21 สงยตนกาย สคาถวรรค.15/907/336, อรรถกถาชาดก เอกนบาต เลมท 1 หนา 302. 22 องคตรนกาย เอกนบาต 20/470/167. 23 ขททกนกาย ชาดก28/522/196, อรรถกถาชาดก เลมท 9 หนา 157.

“ภกษทงหลาย เรากลาวการกระทาตอบแทนไมไดงายแกทานทง 2 …คอ มารดา 1 บดา 1

ภกษทงหลาย บตร พงประคบประคองมารดาดวยบาขางหนง พงประคบประคองบดาดวยบา

ขางหนง เขามอาย มชวตอยตลอดรอยป และเขาพงปฏบตทานทง 2 นนดวยการอบกลน การนวด การ

ใหอาบนา และการดด และทานทง 2 นน พงถายอจจาระปสสาวะบนบาทงสองของเขานนแหละ ภกษ

ทงหลาย การกระทาอยางนน ยงไมชอวาอนบตรทาแลวหรอทาตอบแทนแลวแกมารดาบดาเลย

ภกษทงหลาย อนง บตรพงสถาปนามารดาบดาในราชสมบต อนเปนอสราธปตย ใน

แผนดนใหญอนมรตนะ 7 ประการมากหลายน การกระทากจอยางนน ยงไมชอวาอนบตรทาแลวหรอทา

ตอบแทนแลวแกมารดาบดาเลย ขอนนเพราะเหตไร เพราะมารดาบดามอปการะมาก บารงเลยง แสดง

โลกนแกบตรทงหลาย

สวนบตรคนใดยงมารดาบดาผไมมศรทธา ใหสมาทานตงมนในศรทธาสมปทา ยงมารดา บดาผ

ทศล ใหสมาทานตงมนในศลสมปทา ยงมารดาบดาผมความตระหน ใหสมาทานตงมนในจาคสมปทา ยง

มารดาบดาทรามปญญา ใหสมาทานตงมนในปญญาสมปทา

ภกษทงหลาย ดวยเหตมประมาณเทานแล การกระทาอยางนน ยอมชอวาอนบตรนนทาแลว

และทาตอบแทนแลว แกมารดาบดา”24

มารดาบดาเปนผทสามารถใหทงคณและโทษได โดยความเปนเหตปจจยใหเกดไดทงสอง

อยาง เพราะถาผเปนบตรปฏบตดปฏบตชอบตอทานทงสอง กจะเกดผลดดงกลาวขางตน แตถา

หากวา ไมปฏบตโดยชอบในมารดาบดา กจะไดรบโทษตามสมควรแกความผดและไดชอวาเปนผ

มารดาบดาไมโปรด ดงพระพทธพจนทตรสแสดงการปฏบตดและปฏบตผดในมารดาบดาพรอมทง

คณและโทษทจะไดรบไววา

“นรชนใด ปฏบตผดในมารดา บดา พระตถาคตสมมาสมพทธเจา หรอในสาวกของพระ

ตถาคต นรชนเชนนน ยอมประสบกรรมมใชบญเปนอนมาก บณฑตทงหลาย ยอมตเตยนนรชน

นน ในโลกนทเดยว เพราะเหตทไมประพฤตธรรม ในมารดาบดา และเขาละโลกนไปแลว ยอมไปสอบาย

สวนนรชนใดปฏบตชอบในมารดาบดา ในพระตถาคตสมมาสมพทธเจา หรอในสาวกของ

พระตถาคต นรชนเชนนน ยอมประสบบญเปนอนมาก บณฑตทงหลาย ยอมสรรเสรญนรชนนน ในโลก

นทเดยว เพราะเหตทประพฤตธรรมในมารดาบดา และเขาละโลกนไปแลว ยอมบนเทงในสวรรค” 25

2. ความสมพนธในฐานะทเปนอาจารยและศษย ความสมพนธทางสงคมทมตงแตอดตอกลกษณะหนงกคอ ความสมพนธในฐานะทเปน

ศษยและอาจารยแกกนและกน โดยเฉพาะอยางยงศษย อาจารย ในความหมายทเกยวกบ

การศกษาทในแตละสงคมจดการเรยนการสอนการฝกหดอบรมศลปะวทยาการใหอนชนรนหลง ท

24 องคตรนกาย ทกนบาต. 20/278/79; มงคลตถทปน 1/297/273. 25 องคตรนกาย จตกกนบาต. 21/4/4.

เปดเปนสานกมชอเรยกแตกตางกนออกไปตามแตจะคดจนตนาการ วถชวตในสงคม นอกจากเรา

จะมอาจารยคนแรกคอบดามารดาดงทกลาวแลวในตอนตนนน ถาจะใหมความกาวหนาในสาขา

วชาชพเพอประกอบสมมาอาชพตอไป จงตองราเรยนวชาในสาขาวชานนใหชาชอง ความเปนศษย

ความเปนอาจารย จงเกดขนตามสถานภาพและภาระหนาทของตนเอง สงคมกจะกาหนดบทบาท

และหนาทเฉพาะในแตสถานภาพเอาไว

คาวา อาจารย ในความหมายเดมหมายถง ผทศษยควรประพฤตปฏบตดวยความเออเฟอ

คอมความเคารพยาเกรง สวนคาวา ศษย หมายถง ผทอาจารยพงสงสอน จงเปนภาระหนาทของ

อาจารยทจะพงสงสอน และอาจารยกเปนภาระหนาททลกศษยควรใหความเออเฟอปรนนบต

สมควร พรอมทงใหเกยรตความเคารพในฐานะทเปนใหประสทธประสาทความรให อาจารยทาน

เปรยบเสมอนเปนผชขมทรพยใหแกลกศษย บอกแนวทางทเหมาะสม และแนวทางการประกอบ

อาชพไปพรอม ๆ กน

พระพทธเจายกอาจารยไวเสมอนเปนทศเบองขวา หากดตามความสาคญของอวยวะใน

รางกายของมนษยเรา แขนขวาถอวาเปนอวยวะทมความสาคญและเปนขางทใชงานมากทสด

สาหรบมนษยทปกตโดยทวไปมกจะถนดใชแขนขวาในการทางาน เมอทานเปรยบอาจารยเปนทศ

เบองขวา กแสดงใหเหนวาเปนผทมความสาคญทจะมองขามไปไมไดเลย เพราะทานเปนชทาง

ใหแกชวต เปนทปรกษาในหลาย ๆ ดาน ดงนน ผทเปนศษยภาระหนาททควรทะนบารงใหความ

เออเฟอ ดวยการลกขนยนตอนรบ การเขาไปคอยรบใช การเชอฟง การปรนนบต และการเรยน

ศลปวทยาโดยเคารพ เพยงเทานกถอวาไดทาหนาทของลกศษยทควรจะเปนและเปนปฏบตตอ

อาจารยในฐานะทศษยแลว อาจารยไมตองการสงอนใดทเปนวตถหรออามสสนจางจากลกศษย

ขอเพยงศษยเปนคนดมความกตญกตเวทกพอใจแลว

อาจารยทมความตงใจประสทธความร ตงตนอยในคณธรรมผสอน 5 ประการ คอ 1) สอน

ใหมขนตอนถกลาดบ แสดงเนอหาตามลาดบความงายยากลมลกมเหตผลสมพนธตอเนองกนไป

โดยลาดบ 2) จบจดสาคญมาขยายใหเขาใจเหตผล ชแจงยกเหตผลมาแสดงใหเขาใจชดในแตละ

แงแตละประเดน อธบายยกเยองไปตาง ๆ ใหมองเหนกระจางตามแนวเหตผล 3) มจตเมตตาสอน

ดวยความปรารถนาด สอนดวยจตเมตตามงจะใหเปนประโยชนแกผรบคาสอน 4) ไมมจตมงหวง

เหนแกอามส สอนมใชเพอมงจะไดลาภ สนจาง หรอผลประโยชนตอบแทน 5) วางจตตรงไม

กระทบตนและผอน สอนตามหลก ตามเนอหา มงแสดงอรรถ แสดงธรรม ไมยกตน ไมเสยดสขมข

ผอน 26

26 องคตรนกาย ปญจกนบาต. 22/159/205 203 อางใน ธรรมนญชวต โดย พระเทพเวท (ประยคธ ปยตโต) . กรงเทพ ฯ :

สหธรรมก, 2539. หนา 47.

อาจารยมภาระหนาทพงปฏบตเพอเปนอนเคราะหแกศษยคอ การแนะนาพราสอนในทาง

ทด ใหเรยนรในสงทดมประโยชน ใหความรถายทอดศลปวทยาทงหมดโดยไมปดบงอาพราง ยก

ยองศษยทมความประพฤตใหเปนทปรากฏในกลมเพอนฝง ทาความปองกนในสงคม สามารถเปน

ทพงในเมอศษยไปอยสถานทอนดวยการใหความรในการประกอบอาชพ สอนฝกใหสามารถใชวชา

เลยงชพและรจกดารงรกษาตน ในอนทจะดาเนนชวตตอไปดวยด เมอศษยปฏบตตออาจารยเชนน

ไดชอวาเปนผปกปดทศเบองขวาเอาไวได และจะทาใหเกดความเกษมสาราญ ใหไมมภยแกชวต 27

พระพทธเจาถอวาเปนแบบอยางของครทเปนบรมคร ทรงสอนถายทอดอยางไมปดบงอา

พราง สอนเตมกาลงความสามารถและความรทมอย ไมมนอกไมมใน ไมมสงแอบแฝง ไมอาพราง

ไวเพอผลประโยชนอยางอน ปณธานแหงความเปนครเชนน เหนไดจากพระดารสทพระองคตรสกบ

พระอานนทไววา “ธรรมอนเราไดแสดงแลว กระทาไมใหมในมนอก กามออาจารยในธรรมทงหลาย มได

มแกตถาคต”28

3. ความสมพนธในฐานะทเปนสามและภรรยา ชวตมนษยในวถแหงปถชน มภาระ มความมงหวง มความคาดหวง หวงทงความยน

ยาวแหงชวต และความยนยาวแหงสกล มความตองการทจะนาพาตวเองออกจากความเหงา

ความวาเหว ไมสามารถทนอยอยางโดดเดยวลาพงตลอดชวต ตองการตอบสนองความตองการ

ตามธรรมชาตของมนษย ลกษณะชวตทเปนดงกลาวมานน เพอตอบสนองความตองการเชนนน

มนษยจงผเปนเสาะแสวงหาตลอดชวต โดยเฉพาะอยางยง แสวงหาคชวต

คาสอนในพระพทธศาสนา มไดมงหวงใหทกคนตองหมดกเลสและไมไดสงสอนเพอมง

นพพานโดยสวนเดยว หากแตยงมหลกคาสอนสาหรบบคคลทยงไมพรอมทจะไปถงจดนนได แต

อยางไรกตาม แนวคาสอนระดบน กไมขดขวางทางแหงพระนพพานแตประการใด

ความรก จงเปนจดเชอมชวตของคนสองคนใหรวมเปนหนง หมายถง เชอมความคด

ความรสกไปในทศทางเดยวกน การกระทากสอดคลองตองกน เพราะมเชนนนแลว การดาเนนชวต

คมอาจยงยนและประสบสขได ดงนน ในนยามแหงความรก หนงบวกหนงไมใชเทากบสองแลว

หนงบวกหนงควรเทากบหนง

มคนใหคานยามความรกไวมากมายมากพอกบมนษยผมความรก เชน ความรกคอ ความ

ยนดพอใจ ตดยด ผกพนอยกบสงใดสงหนง เปนอารมณทางใจ ทเกดจากความกาหนดยนดใน

27 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/200. 28 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/93/118, สมงคลวลาสน 2/150/165.

อารมณทนาใคร นาปรารถนา 29 เปนตน ความสาคญของความรกอยทจะเปนแรงผลกดนให

ดาเนนชวตตอไป ตอสกบปญหาและอปสรรคของชวต พรอมกบสรางทกขใหกบชวตตอไปเชนกน

ในระดบปถชน จะดารงชวตอยอยางเปนปกตสขตามสมควร มความรงเรอง ม

ความกาวหนาในอาชพในสงคม กตองอาศยความรกจากมตรสหาย หมคณะ จากสงคมทเราอย

รวมกนนน ๆ ดวย ถาผใดไรรก ขาดความรก ขาดคนรก ขาดสงทตนรก ชวตกมแตความแหงแลง

อบเฉา วาเหว เตมไปดวยความทกขยากตาง ๆ นานา โลกคอชวตอยเปนสขได กเพราะมความรก

อดหนนคาจน (โลโกปตถมภกา เมตตา) 30

ความรก 2 ประเภท 1. ความรกแบบกามารมณ (กามราคะ)

เปนความรกทผสมดวยความใคร ความอยาก ความตองการในรป เสยง กลน รส

สมผส เปนสวนใหญ เปนความรกเพอได เพอเอา เปนความรกของคนหนมคนสาว รนแรง เรารอน

กระวนกระวาย หากไมไดตามตองการ ตามปรารถนา มกแสดงปฏกรยาออกมาในทางทจะ

กอใหเกดโทษเกดภย เกดความเดอดรอนตาง ๆ มากมาย เชน ฉด ครา อนาจาร ขมขน ฆาตกรรม

หยาราง ประทษราย ผกคอตาย อกหก ลางแคน ชงรก หกสวาท เปนตน มขาวลงหนงสอพมพทก

วน 2. ความรกแบบมคณธรรม (เมตตาธรรม) เปนความรกทมากไปดวยคณธรรม มเมตตาปรานเปนหลกยดทางใจ เปนความรก

เพอให เพอเสยสละ เพอเกอกลอดหนนชวยเหลอ ดวยความบรสทธใจ เชน ความรกทพอแมมตอ

ลก ครอาจารยมตอลกศษย มตรมตอมตร เปนตน ความรกแบบคณธรรมนเปนความรกทเยอก

เยน หนกแนน มนคง ไมเรารอนรนแรงเหมอนความรกแบบแรก แตถาความรกเปลยนแปลง คนท

เรารกมอนเปลยนแปลงไป เชน ลก ๆ เจบไขไดปวยหรอลมหายตายจากไป กจะกอใหเกดความ

ทกข ความโศก ความเศรา อยางมหาศาลทเดยว เปนความทกข ความโศก ความเศรา ความ

เสยใจ อาลยอาวรณทหนกหนวง ทรมานจตใจมาก ยากทจะพรรณนาได ผทไดประสบเขากบตว

เทานนจะรไดด 31

29 สภทร ไพศาล,ผศ. พระพทธศาสนากบชวตประจาวน (Buddhism and Daily Life). โครงการจดตงภาควชาปรชญา

และศาสนา คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, 2527 หนา 142. 30 สภทร ไพศาล,ผศ. เรองเดยวกนง หนา 142. 31 สภทร ไพศาล,ผศ. เรองเดยวกนง หนา 143.

จะเหนไดวา ความรกทงสองประเภทนน ยงไมมความปลอดภยเพราะยงเปนเหตทาใหเกด

ความทกขอยราไป แมความรกอยางทสองจะดดกวาความรกแบบทหนงกตาม แตหากเปนความ

รกทยงเขาไปไมถงอเบกขาธรรม คอ ความรกทยงตงอยบนพนฐานของความไมเขาใจถงความจรง

ของสรรพสงวามการเปลยนแปลงไปตามกาลเวลาสดทจะหามและควบคมได และอยบนฐานของ

ความไมถกตองเทยงธรรม หรอไมใชความรกทตงอยบนความถกตองเทยงธรรมตามความเปนจรง

ความรกเชนน มผลเปนความทกขของชวต ดงทพระพทธเจาตรสเตอนพทธบรษทเสมอวา “ความโศก ยอมเกดจากความรก ภย ยอมเกดจากความรก

ความโศก ยอมไมมแกผพนแลวจากความรก ภยจกมแตทไหน”32

ดงนน ความรกทแทจรง และความรกทปลอดภย ซงจะไมกอความทกขความโศกเศรา

เสยใจมาใหในภายหลง ตองเปนความรกทตงอยบนฐานของความไมเหนแกตว (อนตตา) และ

ความถกตองเปนธรรม (อเบกขาธรรม) ความรกทเปนทกข กเพราะเปนความรกทไมเขาถงความร

ถกรผดตามความเปนจรงของสรรพสง ถารกแลวเปนทกขจะรกทาไม เปาหมายของความรกอยท

ความสขใชหรอไม ผทรกเปน ความรกจะไมทาใหเขาเปนทกขได เพราะเมอสงทรกหรอของทรก

แมกระทงคนรกเปลยนไปหรอจากไปหรอมอนเปนไปอยางหนงอยางใด ผทรกเปนกจะบอกตวเอง

วา นนเปนเพราะมนตองเปนเชนนนเอง ไมใชเพราะอยากใหมนเปน ยอมรบในความเปนจรง ยงทา

ใหชวตรก ไดสมผสรกทแทจรง

ทานโพธรกษ แหงสานกสนตอโศก ไดจาแนกถงความรกเอาไวอยางนาคดถง 10 มต

ดวยกนคอ

1. รกในกามคณ 5 คอ รป เสยง กลน รส สมผส เรยกวา ความรกแบบกามนยม

2. รกในผว ในเมย ในลก ในหลาย เรยกวา ความรกแบบพนธนยม

3. รกในพอ ในแม ในปยา ตายาย พนอง ญาต เรยกวา ความรกแบบญาตนยม

4. รกในหม ในคณะ ในพรรค ในพวก เรยกวา ความรบแบบสงคมนยม

5. รกในชาต ในประเทศ ในแหลงกาเนดของตน เรยกวา ความรกแบบชาตนยม

6. รกประชาชนในชาตตาง ๆ เทาเทยมกนกบตนในชาตของตน เรยกวา ความรกแบบสากลนยม

7. รกในเทพเจาผสรางสรรค ผทรงความยตธรรม ผคมครองรกษาโลก เรยกวา ความรก

แบบเทวนยม

8. รกในความจรงของโลก ความเปนไปของโลก ทเทยงธรรม เชน มเกดมตายเหมอนกน

เรยกวา ความรกแบบสจธรรมนยม

32 ขททกนกาย ธรรมบท 25/43/26.:- เปมโต ชายต โสโก เปมโต ชายต ภย

เปมโต วปปมตตสส นตถ โสโก กโต ภย ฯ

9. รกในความหลดพนจากความทกข พนจากเกด แก เจบ ตายได เรยกวา ความรกแบบวมตตนยม

10. รกในความเปนผรแจงโลก ขามพนจากกระแสของโลกเสยได อยเหนอโลกได เรยกวา

ความรกแบบพทธนยม 33 สาเหตของความรก ในวรรณคดทางพระพทธศาสนา ไดกลาวถงสาเหตทจะทาใหคนรกตองอาศยปจจยสาคญ

2 อยางดวยกน คอ

1. เพราะเคยอยรวมกนมากอน เรยกวา บพเพสนนวาส

2. เพราะการเกอกลชวยเหลอกนในปจจบน เรยกวา ปจจบนหต.34

ดวยปจจยทงสองอยางดงกลาว จะเปนคาอธบายในกรณทชายหญงทไมเคยรจกพบหนา

กนมากอน พอไดยนชอกเกดความรก35 หรอพอพบหนากเกดความรกแกกน เชนนเรยกวา เปน

บพเพสนนวาส ทเคยอยรวมกนมากอนหรอเคยเปนสามภรรยากนมาในชาตทใกลจงทาใหพลง

ความรกเกดขนในทนท ความผกพนทเกดขนในลกษณะเชนนจะอยครองเรอนดวยกนยนนาน

เพยงไรนน ตองอาศยปจจยทสองคอ การคอยชวยเหลอเกอกลกนในทางทดงาม เปนการผก

สมพนธใหแนบขน (สรางเหตใหม) เพราะถาไมเชนนน ความรกเชนนอาจจะไมยนยาว

สวนผทตองอาศยความเกอกลกน ทางานรวมกน (ตอ) เกดความสนทสนมกนจน

กลายเปนความรกในทสด เชนนเรยกวา เปนเหตปจจบนทเกอกลกน มความเหนอกเหนใจกนใน

ทสดกแตงงาน หรออาจจะไมไดแตงงานกได ในกรณนไมไดหมายความวา ไมเคยอยรวมกนมา

กอนแตประการใด เพยงแตวาอาจจะเคยอยรวมกนในภพทหางไกลออกไปหลาย ๆ ชาต จงทาให

พลงความรกกอเกดขนไดคอนขางชาตองใชเวลา เรยกวา สาเหตในอดตมพลงออน ตองใชพลงใน

ปจจบนชวยหนนใหเกดพลง ทกลาพดเชนนกเพราะวาในวรรณคดทางพระพทธศาสนา มกลาว

ยนยนไดขอนไววา

“แทจรง ในสงสารวฏทมเบองตนและเบองปลายทไมสามารถรได บคคลผทไมเคยเปนภรรยา

หรอสามมากอน ไมม, กระนน ในอตภาพทใกล ความรกสเนหา จงมประมาณมากในหมญาต” 36

33 สภทร ไพศาล,ผศ. เรองเดยวกน. หนา 144-5.

34 ธรรมบทอรรถกถา. 2/20. : - "ปพเพว สนนวาเสน ปจจปปนนหเตน วา

เอวนต ชายเต เปม อปปลว ยโถทเกต 35 เชนกรณของลกสาวเศรษฐทพอไดฟงชอของนายโฆสกะเทานน กเกดความรกทนท ด เรองสามาวด ในธรรมบทภาค 2

หนา 20-21.

36 ธรรมบทอรรถกถา. 5/38. “ก� จาป ห อนมตคเค สสาเร ชายา วา ปต วา อภตปพโพ นาม นตถ, อวทเร ปน

อตตภาเว � าตเกส อธมตโต สเนโห โหต”

นนกหมายความวา ทกคนนนลวนแตเคยเปนสามภรรยากนมากอนทงนน จะเหนวา

มกจะมความเยอใยตอกนและกนเสมอ เพยงแตวา จะอยในกรอบของสงคมทยอมรบกนเชนไรอก

ชนหนงซงจะเปนตวทาใหไมสมรกได และทนาสนใจมากกคอ ระยะเวลาทเคยอยรวมกนมากอน

จะเปนตวแปรในการทความรกจะแสดงพลงไดมากนอย กลาวคอ ถาเคยอยรวมกนในอดตชาตท

ใกล ความรกความผกพน กจะมพลงยง แตถาในชาตหางไกลมาก ๆ กแทบจะไมเหลอความเยอใย

ตอกนอกเลย ฉะนน บางครงเรากตองอดทนรอ เพอใหเวลาแกกนและกนเพอฟนความทรงจาทด

ตอกนในอดตใหผดขนอกครง ดวยการเกอกลกนในปจจบน วธผกรกของหนมสาว บางทมนษยกมเนอคทเคยอยรวมกนมานานเกนไปเกนกวาทจะเกดความรกขนทนทได จง

จาเปนตองมวธเพอฟนความจากลบมา ดวยการแสดงออกทางกายและวาจา ทานแนะหลกเอาไว

8 วธดวยกนคอ

1. ผกสมพนธกนดวยรป โดยยดหลก ไกงามเพราะขน คนงามเพราะแตง แตงใหสภาพ

เรยบรอย ไมฟงเฟอ ไมเหอตามแฟชน

2. ผกดวยการยมแยมแจมใส ยมใสกนอยเสมอ

3. ผกดวยการพดจาออนหวานนมนวล ปากหวานเสมอ

4. ผกดวยเพลงขบ ใชเพลงเปนสอ

5. ผกดวยการรองไห สมเหตสมผล ตามกาละเทศะอนควร

6. ผกดวยอากปกรยา คอ กรยาทาทางทสภาพออนโยน

7. ผกดวยของกานล ใหของฝากของขวญตามโอกาส

8. ผกดวยผสสะทางตา ใชตาเปนสอ ทางหใชหเปนสอ ทางลนใชลนเปนสอ เชน พดฝาก

รกไป ยกยองสรรเสรญไป เปนตน

การตดตอผกสมพนธกนระหวางหนมสาวนน มความจาเปนมาก เพอทงสองฝายจะได

เขาใจซงกนและกน กอนทจะตดสนใจแตงงานกน โบราณไทยเราใหถอหลก “เขาตามตรอก ออก

ตามประต” คอ ใหใชสอสมพนธกนอยางถกตองตามขนบธรรมเนยม ประเพณทดงาม อยาชงสก

กอนหาม อยาทาตามอานาจของกเลสตณหา ใหปรกษาหารอผหลกผใหญ ใหทานรเหน ยนด

พอใจดวย สวนหนมสาวกควรคดวา สมพนธผกเสนหากนดวยวธตาง ๆ 8 วธตามททางศาสนา

แนะไว กจะเปนประโยชน เปนผลสาเรจดงประสงคได 37

37 สภทร ไพศาล,ผศ. เรองเดยวกน. หนา 146.

หลกการเลอกคครองทด ในเรองคครองของชวตมนษยกเชนเดยวกน พระพทธเจาไดวางแนวทางในการเลอกสรร

หาคครองทด ทจะรวมชวตดวยกนได ซงนอกจากเรองกามคณ ทเนองดวยรปสมบต ทรพยสมบต

คณสมบตตาง ๆ ตามคตของชาวโลกแลว คครองชวตทดควรประกอบดวยคณธรรมทจะทาใหค

สมรสมชวตสอดคลอง กลมกลนกน เปนพนฐานอนมงคงทจะทาใหอยครองกนไดยดยาว เรยกวา

สมชวธรรม 4 ประการคอ

1. สมสทธา มศรทธาสมกน เคารพนบถอในลทธศาสนา สงเคารพบชาและหลกการ

ตาง ๆ ตลอดจนแนวความสนใจอยางเดยวกน หนกแนนเสมอกน หรอปรบเขาหากน ลงกนได

2. สมสลา มศลสมกน คอ ความประพฤต ศลธรรม จรรยา มารยาท พนฐานการอบรม

พอเหมาะสอดคลอง ไปกนได

3. สมจาคา มจาคะสมกน คอ มความเออเฟอเผอแผ ความโอบออมอาร มใจกวาง

ความเสยสละ ความพรอมทจะชวยเหลอเกอกลผอน พอกลมกลนกน ไมขดแยงกนบบคนกน

4. สมปญญา มปญญาสมกน คอ ความรเหต รผล เขาใจกน อยางนอยพดกนรเรอง 38

ประเภทของคครอง นอกจากไดวางแนวทางในการเลอกคครองทดแลว พระพทธเจายงทรงจาแนกประเภท

ภรรยาทเปนคชนชมคระกาทมปรากฎอยในโลกนไว 7 จาพวกดวยกนคอ

1. วธกาภรยา ภรรยาเยยงเพชฌฆาต คอ ภรรยาทมไดอยกนดวยความพอใจ ดหมนและ

คดทาลายสาม

2. โจรภรยา ภรรยาเยยงโจร คอ ภรรยาชนดทลางผลาญทรพยสมบต

3. อยยาภรยา ภรรยาเยยงนาย คอ ภรรยาทเกยจคราน ไมใสใจในการงาน ปากราย

หยาบคาย ชอบขมสาม

4. มาตาภรยา ภรรยาเยยงมารดา คอ ภรรยาทหวงดเสมอ คอยหวงใย เอาใจใสสาม หา

ทรพยมาไดกเอาใจใสคอยประหยดรกษา

5. ภคนภรยา ภรรยาเยยงนองสาว คอ ภรรยาผเคารพรกสาม ดงนองรกพ มใจออนโยน

รจกเกรงใจ มกคลอยตามสาม

38 องคตรนกาย จตกกนบาต. 21/55/80.,ใน พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมนญชวต. กรงเทพฯ : สหธรรมก, 2539.

หนา 34.

6. สขภรยา ภรรยาเยยงสหาย คอ ภรรยาทเปนเหมอนเพอน มจตภกด เวลาพบสามกรา

เรงดใจ เปนผมกรยามารยาท ประพฤตตวด

7. ทาสภรยา ภรรยาเยยงนางทาส คอ ภรรยาทยอมอยใตอานาจสาม ถกสามตะคอกตบ

ต กอดทน ไมแสดงความโกรธตอบ 39

แมพระองคจะทรงจาแนกประเภทภรรยาไวเทานน ความเปนสาม กควรเปรยบเทยบไดกบ

ประเภทของภรรยาเชนเดยวกน เพราะฉะนน ทงสามและภรรยา กควรทจะตรวจสอบตนเองวา

เทาทเปนอย หรอกาลงจะเปนในอนาคตนน เปนประเภทไหนและจะเปนประเภทไหน ควรจะเปน

ประเภทไหน เพอสารวจอปนสยของตนวา ควรแกชายหรอหญงประเภทใด เพอทจะทาใหชวต

ครอบครวมความสขสงบตามทควรจะเปน

พระพทธเจาแสดงการอยรวมกนของสามภรรยาตามความประพฤตหรอคณธรรมของทง

สองฝายโดยจดเปนค 4 ค 1) ผ

มาอยกบผ 2) เทวดาอยกบผ 3) ผอยกบเทวดา 4) เทวดาอยกบ

เทวดา ดงทพระองคตรสสรปไววา

“ภรรยาและสามทงสองเปนผทศล เปนคนตระหน มกดาวาสมณพราหมณ ชอวาเปนผมาอย

รวมกน

สามเปนผทศลมความตระหน มกดาวาสมณพราหมณ สวนภรรยาเปนผมศล รความประสงค

ของผขอ ปราศจากความตระหน ภรรยานนชอวาเทวดาอยรวมกบสามผ

สามเปนผมศล รความประสงคของผขอ ปราศจากความตระหน สวนภรรยาเปนผทศล มความ

ตระหน มกดาวาสมณพราหมณ ชอวาหญงผอยรวมกบสามเทวดา

ทงสองเปนผมศรทธารความประสงคของผขอ มความสารวม เปนอยโดยธรรม ภรรยาและสาม

ทงสองนน เจรจาถอยคาทนารกแกกนและกน ยอมมความเจรญรงเรองมาก มความผาสก

ทงสองฝายมศลเสมอกนรกใครกนมาก ไมมใจรายตอกน ครนประพฤตธรรมในโลกนแลว เปนผ

มศลและวตรเสมอกน ยอมเปนผเสวยกามารมณเพลดเพลนบนเทงใจอยในเทวโลก”40

หลกการครองเรอนใหเปนสข ในครองเรอนเปนครอบครว ซงถอวาเปนแหลงฝกอบรมพนฐานทสดทมอทธพลตอมนษย

ในการหลอหลอมอปนสย ชวดคณคาของความเปนมนษย ในการครองเรอนเพอใหมความสขและ

มนคง ไมมความทะเลาะววาทภายในครอบครว พระพทธเจาไดวางหลกธรรมสาหรบประพฤต

ปฏบตตอกนภายในครอบครว เรยกวา ฆราวาสธรรม 4 ประการ ดงน

1. สจจะ ความจรง คอ ซอสตยตอกน ทงจรงใจ จรงวาจา และจรงในการกระทา

39 องคตรนกาย สตตกนบาต. 23/60/92.,ใน พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมนญชวต. หนา 35. 40 องคตรนกาย จตกกนบาต. 21/54/70.

2. ทมะ ฝกตน คอ รจกควบคมจตใจ ฝกหดดดนสย แกไขขอบกพรอง ขอขดแยง ปรบตว

ปรบใจเขาหากน

3. ขนต อดทน คอ มจตใจเขมแขงหนกแนน ไมววาม ทนตอความลวงลากาเกนกน และ

รวมกนอดทนตอความเหนอยยาก ลาบากตรากตรา ฝาฟนอปสรรคไปดวยกน

4. จาคะ เสยสละ คอ มนาใจ สามารถเสยสละความสขสาราญ ความพอใจสวนตนเพอ

คครองได เชน อดหลบอดนอนพยาบาลกนในยามเจบไข เปนตน ตลอดจนมจตใจเออเฟอเผอแผ

ตอญาตมตรสหายของคครอง ไมใจแคบ 41

ตระหนกถงความแตกตาง ธรรมชาตของสตรนน ไมเหมอนกบบรษ สตรนนจะมความทกขจาเพาะตวโดยธรรมชาต

สวนหนงตางหากจากผชาย ซงผเปนสามควรทาความเขาใจและพงปฏบตดวยความเอาใจใส เหน

อกเหนใจภรรยา ความทกขเฉพาะตวของผหญง ไดแก

1. ผหญงตองจากหมญาตมาอยกบตระกลของสามทงทยงเปนเดกสาว สามควรใหความ

อบอนใจ

2. ผหญงมระด ซงบางคราวกอปญหาใหเกดความแปรปรวนทงใจและกาย ฝ

ายชายควร

เขาใจ

3. ผหญงมครรภ ซงยามนน ตองการความเอาใจใส บารงกายใจเปนพเศษ

4. ผหญงคลอดบตร ซงเปนคราวเจบปวดทกขแสนสาหส และเสยงชวตมาก สามควรใส

ใจเหมอนเปนทกขของตน

5. ผหญงตองคอยปรนเปรอเอาใจฝายชาย ฝายชายไมควรเอาแตใจตว พงซาบซงใน

ความเออเฟอและมนาใจตอบแทน 42

สตรทไดชอวาเปนชนะโลกน มาตคามทไดชอวาเปนผปฏบตเพอชยชนะในโลกน เพราะภาระหนาททควรปฏบตตอสาม

และจดวาเปนคณธรรมสาหรบผเปนภรรยา 4 ประการ คอ

1) เปนผจดการงานด เปนคนขยน ไมเกยจครานในการงานภายในบานของสาม คอ การ

ทาผาขนสตวหรอการทาผาฝาย ประกอบดวยปญญาพจารณาหาอบายในกจการงาน และ

สามารถทากจการนนได

41 สงยตนกาย สคาถวรรค. 15/845/316. ใน พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมนญชวต. หนา 36. 42 สงยตนกาย สฬายตนวรรค. 18/462/297. ใน พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมนญชวต. หนา 37.

2) สงเคราะหคนขางเคยงของสามด รการงานทชนภายในบานของสาม คนรบใชหรอ

กรรมกรทาแลวหรอทยงไมไดทา รคนทปวยไขวาดขนหรอทรดลง และแบงของเคยวของบรโภคให

ตามเหตทควร

3) ประพฤตเปนทพอใจของสาม ไมละเมดสงอนไมเปนทพอใจของสามแมเพราะเหตแหงชวต

4) รกษาทรพยทสามหามาได จดการทรพย ขาวเปลอก เงนหรอทอง ทสามหามาไดใหคง

อย ดวยการรกษา คมครอง และไมเปนนกเลงการพนน ไมเปนขโมย ไมเปนนกดม ไมผลาญทรพย

ใหพนาศ สตรทไดชอวาเปนผชนะโลกหนา มาตคามทไดชอวาปฏบตเพอชยชนะในโลกหนา คอผประกอบดวยธรรม 4 ประการคอ

1) เปนผถงพรอมดวยศรทธา เปนผมศรทธา เชอพระปญญาเครองตรสรของพระตถาคต

วา แมเพราะเหตนๆ พระผมพระภาคพระองคนน เปนพระอรหนต ตรสรเองโดยชอบ ถงพรอมแลว

ดวยวชชาและจรณะ เสดจไปดแลว ทรงรแจงโลก เปนสารถฝกบรษทควรฝก ไมมผอนยงกวา เปน

ศาสดาของเทวดาและมนษยทงหลาย เปนผเบกบานแลว เปนผจาแนกธรรม

2) เปนผถงพรอมดวยศล เปนผงดเวนจากปาณาตบาต จากอทนนาทาน จาก

กาเมสมจฉาจาร จากมสาวาท และจากการดมนาเมา คอ สราและเมรยอนเปนทตงแหงความ

ประมาท

3) เปนผถงพรอมดวยจาคะ มจตปราศจากมลทน คอ ความตระหน อยครองเรอน ม

จาคะอนปลอยแลว มฝามออนชม ยนดในการสละ ควรแกการขอ ยนดในการจาแนกทาน

4) เปนผถงพรอมดวยปญญา เปนผมปญญา คอ ประกอบดวยปญญาเครองพจารณา

ความเกดและความดบ เปนอรยะ ชาแรกกเลส ใหถงความสนทกขโดยชอบ

นารใดมธรรม 8 ประการน ดงกลาวมาน ปราชญทงหลายกลาวสรรเสรญนารแมนนวา

เปนผมศล ตงอยในธรรม พดคาสตย อบาสกาผมศลเชนนน ถงพรอมดวยอาการ 16 อยาง

ประกอบดวยองคคณ 8 ประการ ยอมเขาถงเทวโลกประเภทมนาปกายกา43

ในการจาแนกบคคลในสงคมทมความผกพนสมพนธมนษยในทางพระพทธศาสนา ได

จาแนกภรรยาใหเปนทศเบองหลงเพอเปนขอเตอนใจผเปนสามวายงมผรอคอยอยเบองหลง และผ

เปนสามพงใหการบารงดวยการยกยองวาเปนภรรยา การไมดหมน การไมประพฤตนอกใจ การ

มอบความเปนใหญให และการใหเครองแตงตว44

43 องคตรนกาย สตตกนบาต. 23/139/275. 44 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/201.

4. ความสมพนธในฐานะทเปนมตรสหาย

ในความสมพนธระหวางมนษยในฐานะทเปนเพอนหรอมตรสหายทมความเยอใยกนและ

กน สามารถเปนทพงพงในยามตองการได การทจะดารงอยในสงคมตามวสยมนษยจาเปน

จะตองมเพอน ดงคากลาวทวา “นกไมมขน คนไมมเพอน ขนสทสงไมได” และกเปนความจรง

เชนนนทวา เราไมสามารถทากจการตาง ๆ โดยลาพงคนเดยวได อยางไรกตาม การทจะคบเพอน

นน ในมงคลสตร พระพทธเจา ตรสใหแนวทางในการคบเพอนไวกคอ อยาคบคนพาล ใหคบแต

บณฑต จงจะจดวาเปนการดทสดสาหรบชวต 45

การคบเพอนชวหรอมตรทไมดนน ถอวาเปนการปดกนจากประโยชนสขทจะพงไดเสยทง

ประโยชนในโลกนและโลกหนา เปนเหตอยางหนงในบรรดาเหต 6 ประการทเปนตวกาจดมนษย

จากประโยชนสขทพงได 46

พระพทธเจาใหแนวทางในการเลอกคบเพอนไวโดยเฉพาะเนนใหคบแตคนดทเปนบณฑต

นกปราชญ ถงขนทวาถาหากหาเพอนทดทเปนบณฑตไมได ใหอยคนเดยวเทยวไปคนเดยวเสยยง

ดกวาการมเพอนชว อยางไรกตาม แมจะไดชอวาคบกบเพอนทดเปนปราชญราชบณฑต กตองม

สตในการคบเพอนนน จะเหนไดจากขอความตอไปน

“ถาไดเพอนทมปญญาเทยวดวยกน เปนนกปราชญคอยชวยเหลอกน เขาครอบงาอนตรายทง

ปวงเสยได พงพอใจ มสตเทยวไปกบสหายนน

ถาไมไดสหายมปญญาเทยวไปดวยกน เปนนกปราชญคอยชวยเหลอกน พงเทยวไปคนเดยว ดจ

พระราชาทรงสละแวนแควน คอราชอาณาจกร และดจชางมาตงคะ ละฝงเทยวไปในปา ฉะนน

การเทยวไปคนเดยวดกวา เพราะคณเครองเปนสหายไมมในคนพาล พงเทยวไปคนเดยว และไม

พงทาบาป ดจชางมาตงคะ มความขวนขวายนอย เทยวไปในปาแตลาพง ฉะนน”47 และทวา “ถาวาบคคลเมอเทยวไป ไมพงประสบสหายประเสรฐกวาตน หรอสหายผเชนดวยตนไซร

บคคลนนพงทาการเทยวไปผเดยวใหมน เพราะวา คณเครองความเปนสหาย ยอมไมมในคนพาล”48

ลกษณะของคนพาลและบณฑต

45 ขททกนกาย ขททกปาฐะ. 25/5/3. 46 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/ 185 :- เหต 6 ประการ คอ 1) การนอนสาย 2) การเสพภรรยาผอน 3) ความประสงคผกเวร

4) ความเปนผทาแตสงหาประโยชนมได 5) มตรชว 6) ความเปนผตระหนเหนยวแนน

เหต 6 ประการ คอ 1) การพนนและหญง 2) สรา 3) ฟอนราขบรอง 4) นอนหลบในกลางวนบาเรอตนในสมยมใชการ

5) มตรชว 6) ความตระหนเหนยวแนน 47 วนยปฎก. 5/247/336. 48 ขททกนกาย ธรรมบท 25/15/23.

เมอเปนเชนน เราจะรไดอยางไรวา คนไหนเปนคนพาลหรอเปนบณฑตเพอทจะเลอกคบ

หาไดอยางถกตอง ในพาลบณฑตสตร มชฌมนกาย อปรปณณาสก แสดงลกษณะเครองหมายท

สามารถอางไดวาเปนพาลหรอบณฑตเอาไววา

“ดกรภกษทงหลาย ลกษณะเครองหมาย เครองอาง วาเปนพาลของคนพาลนม 3 อยาง (คอ)

คนพาลในโลกนมกคดความคดทชว มกพดคาพดทชว มกทาการทาทชว” 49

“ดกรภกษทงหลาย ลกษณะ เครองหมาย เครองอางวาเปนบณฑตของบณฑตนม 3 อยาง

(คอ) บณฑตในโลกนมกคดความคดทด มกพดคาพดทด มกทาการทาทด” 50

ลกษณะขอกาหนดใหรวาเปนคนพาลหรอบณฑตนน จงสามารถรไดโดยผานการ

แสดงออกทางกาย วาจา และใจ ทดหรอชวเปนขอสาคญ แลวอยางไรถงจะนบวาเปนการคดด พด

ด ทาดหรอคดชว พดชว ทาชว ประเดนน ขอใหพจารณาดงทพระสรมงคลาจารยอธบายไวในมงค

ลตถทปน เพอเปนเกณฑตดสนวาการคด การพด การทาเชนไรทนบวาดหรอชว ทานอธบายไววา

คนพาลนน เมอคดกจะคดชว คอ คดเพงเลงอยากได คดปองรายอาฆาตผอนและคดผดจาก

ครรลองคลองธรรม เมอพด กจะพดไมด คอ พดเทจ พดคาหยาบ พดสอเสยด พดเพอเจอ เมอ

กระทากจะทาไมด คอ ฆาสตว ขโมยของผอน ประพฤตมชอบในทางเพศ และมอมเมาตวเองดวย

สงมนเมาตาง ๆ 51

ลกษณะของเพอนเทยม

ในสงคาลกสตร ไดแสดงถงคนทเปนมตรเทยมหรอเทยมมตรไมใชมตรแท และไดแสดงถง

ลกษณะบงบอกใหทราบถงคนแตละประเภทไว ไดแก คน 4 จาพวก คอ

1) คนปอกลอก [คนนาสมบตของเพอนไปถายเดยว] คอ คนคดเอาแตไดฝายเดยว เสย

ใหนอยคดเอาใหไดมาก ไมรบทากจของเพอนในคราวมภย คบเพอนเพราะเหนแก

ประโยชนของตว

2) คนดแตพด คอ คนทเกบเอาของลวงแลวมาปราศรย อางเอาของทยงไมมาถงมา

ปราศรย สงเคราะหดวยสงหาประโยชนมได เมอกจเกดขนแสดงความขดของ [ออก

ปากพงมได]

3) คนหวประจบ คอ คนทคอยตามใจเพอนใหทาความชว [จะทาชวกคลอยตาม]

ตามใจเพอนใหทาความด [จะทาดกคลอยตาม] ตอหนาสรรเสรญ ลบหลงนนทา

49 มชฌมนกาย อปรปณณาสก. 14/468. 50 มชฌมนกาย อปรปณณาสก. 14/484. 51 มงคลตถทปน 1/17/14.

4) คนชกชวนในทางฉบหาย คอ คนทชกชวนใหดมนาเมา คอ สราและเมรยอนเปน

ทตงแหงความประมาท ชกชวนใหเทยวตามตรอกตาง ๆ ในเวลากลางคน ชกชวนให

เทยวดการมหรสพ ชกชวนใหเลนการพนนอนเปนทตงแหงความประมาท

ลกษณะดงกลาวเมอกาหนดรแลววาคนทคบดวยนนเปนเชนได ทานแนะนาใหเวนเสยให

หางไกล เหมอนคนเดนทางเวนทางทมภย 52

ลกษณะของเพอนแท

ในสงคาลกสตร พระพทธเจาตรสถงลกษณะของเพอนวามหลายประเภท คอ เพอนในโรง

สรากม เพอนกลาวแตปากวาเพอนๆ กม สวนผใด เปนสหายในเมอความตองการเกดขนแลว ผ

นนจดวา เปนเพอนแท 53

ความจากดความของความเปนเพอนทแทตามขอความดงกลาว กคอ สามารถใหความ

ชวยเหลอไดในยามทตองการใหชวยในกจการทเกดขนหรอในยามจาเปนได

เพอนแท หรอเรยกอกอยางหนงวา คนมใจดหรอคนมนาใจ จาแนกออกเปน 4 ประเภท

เชนกน คอ

1) มตรมอปการะ มลกษณะคอ รกษาเพอนผประมาทแลว รกษาทรพยสมบตของเพอน

ผประมาทแลว เมอมภยเปนทพงพานกได เมอกจทจาตองทาเกดขนเพมทรพยใหสอง

เทา [เมอมธระชวยออกทรพยใหเกนกวาทออกปาก]

2) มตรรวมสขรวมทกข มลกษณะคอ บอกความลบ [ของตน] แกเพอน ปดความลบ

ของเพอน ไมละทงในเหตอนตราย แมชวตกอาจสละเพอประโยชนแกเพอนได

3) มตรแนะประโยชน มลกษณะคอ หามจากความชว ใหตงอยในความด ใหไดฟงสง

ทยงไมเคยฟง บอกทางสวรรคให

4) มตรมความรกใคร มลกษณะคอ ไมยนดดวยความเสอมของเพอน ยนดดวยความ

เจรญของเพอน หามคนทกลาวโทษเพอน สรรเสรญคนทสรรเสรญเพอน

มตรทง 4 ประเภทน ผทเปนบณฑตทราบชดแลวพงเขาไปนงใกลโดยเคารพ เหมอนมารดา

กบบตร54

มตรแทดงกลาวนน ทานเปรยบเสมอนทศเบองซายทเปนสมพนธกบชวตมนษยแตละคนท

ตองมเพอนในลกษณะตาง ๆ ขอควรปฏบตทเพอนควรมตอเพอนทานกาหนดไววา ควรอนเคราะห

ดวยการใหปน การเจรจาถอยคาเปนทไพเราะ ประพฤตประโยชน วางตนเสมอตนเสมอปลาย

52 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/186-192 53 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/ 185. 54 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/ 193-197

ไมแกลงกลาวใหคลาดจากความจรง รกษามตรผประมาทแลว รกษาทรพยของมตรผประมาท

แลว เมอมตรมภยเอาเปนทพงพานกได ไมละทงในยามวบต นบถอตลอดถงวงศของมตร55

5. ความสมพนธในฐานะทเปนนายจางและลกจาง

ทาสกรรมกรมความสมพนธกบเราในฐานะทเปนทศเบองตา คอ เปนผทดอยกวาตนใน

คณสมบตบางอยางในสถานภาพทางสงคมทสมมตกนเทานน แตไมหมดความเปนมนษยทม

ศกดศรอย ผทอยเหนอกวาหรอเปนเจานาย ผบงคบบญชาระดบสง จงควรทจะบารงดแลเอาใจใส

ตามแนวทางทพระพทธศาสนาเสนอเอาไวคอ การมอบหมายงานใหทาตามเหมาะสมแกกาลง

ความสามารถ การใหอาหารและรางวลตามสมควรแกผลงาน การรกษาในคราวเจบไข ม

สวสดการให การแจกของมรสแปลกประหลาดใหกน และดวยการปลอยใหไปเทยวพกผอนใน

เวลาอนสมควร และในขณะเดยวกน ผทเปนทาสกรรมกร กตองรจกหนาทของตนเอง ปฏบตหนาท

ทควรทาตอเจานาย คอ ควรอนเคราะหเจานายดวยการลกขนทาการงานกอนนาย เลกการงานท

หลงนาย ถอเอาแตของทนายให ทาการงานใหดขน นาคณของนายไปสรรเสรญ 56

6. ความสมพนธในฐานะทเปนสมณพราหมณ

ในความเปนสงคมทจาแนกคนออกเปนกลมตามคณสมบตหรอคณธรรม แตไมถงกบวา

ตองเปนอกชนชนหนง ยงคงอยในลกษณะทยงตององอาศยกนและกน เปนชนกลมเดยวกน

หากแตเกดความเบอหนายในการอยครองเพศแบบชาวบานทวไป อทศเพอขดเกลาตนเอง ปฏบต

ดปฏบตชอบอยกรอบศลธรรมทดงาม สละความสขแบบชาวโลก แมวาในแตละสงคมจะเรยกชน

กลมนวาอยางไรกตาม พระพทธศาสนาไดใหเกยรตชนกลมนในฐานะเปนทศเบองบน เปนผทควร

ใหการยาเกรงเคารพบชา ในฐานะเปนบคคลตวอยางทกลาเสยสละตนเองเขาไปสวถชวตทกระทา

ไดไมงายนก ทานเหลานนไดชอวาเปนเนอนาบญของสตวโลก เพราะเหตทเปนทตงแหงคณงาม

ความด เปนเสมอนนาดทเพราะธญญพชชนดใดกเจรญงอกงาม

ดงนน ในฐานะทเปนกลบตรและกลธดาหรอเปนคฤหสถ พระพทธศาสนาไดวางหลก

ปฏบตทพงปฏบตตอทานเหลานนไวคอ ใหประพฤตปฏบตตอเหลานนดวยความเมตตา พดเจรจา

ดวยจตเมตตา คดถงทานดวยจตเมตตา ยนดตอนรบ และใหสงของตามสมควรแกสมณเพศ

เนองนตย

55 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/202. 56 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/203.

สมณพราหมณหรอผปฏบตดปฏบตชอบในฐานะทไดรบยกยองใหเปนทศเบองบน ควร

อนเคราะหกลบตรกลธดาดวยการหามไมใหทาความชว สอนใหตงอยในความด อนเคราะหดวย

นาใจอนงาม ใหไดฟงสงทยงไมเคยฟง ทาสงทเคยฟงแลวใหแจมแจง บอกทางสวรรคให 57

57 ทฆนกาย ปาฏกวรรค. 11/204.

บรรณานกรม ชศกด ทพยเกษร และคณะ. พระพทธเจาสอนอะไร. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

2532.

บรรจง จนทรสา. ปรชญากบการศกษา. กรงเทพฯ: ไทยวฒนาพานช, 2527. ปรชา บญศรตน,พระมหา. พทธจรยธรรมกบการบรโภคอาหาร : ศกษาเฉพาะกรณเกณฑทาง

จรยธรรมการบรโภคอาหารของนกศกษาชมรมพทธ ฯ ในมหาวทยาลยของรฐ. วทยา

นพนธหลกสตรปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชา จรยศาสตรศกษา บณฑต

วทยาลย มหาวทยาลยมหดล, 2540.

พระไตรปฎกฉบบคอมพวเตอร ชดภาษาไทย (BUDSIS/TT For Windows) พรอมทงอรรถกถา. สานกคอมพวเตอร มหาวทยาลยมหดล. พระไตรปฎกฉบบสยามรฐ. กรงเทพฯ : มหามกฏราชวทยาลย, 2525. พระไตรปฎกฉบบสมาคมศษย. กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ; 2542. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พจนานกรมศพทพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2535. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). พทธธรรม. กรงเทพฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2532.

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). สจธรรมและจรยธรรม. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2532.

พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). รงอรณของการศกษา. กรงเทพฯ : อมรนทร พรนตง กรพ, 2532. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต) พทธศาสนากบสงคมไทย. กรงเทพฯ : มลนธโกมลคมทอง, 2/2532. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). การสรางสรรคประชาธปไตย. กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราช วทยาลย, 2535. พระเทพเวท (ประยทธ ปยตโต). ธรรมนญชวต. กรงเทพ ฯ : สหธรรมก, 2539. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ปฏบตธรรมใหถกทาง. กรงเทพฯ : สหธรรมก, พมพครงท 32/2538. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). การศกษาเพออารยธรรมทยงยน. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม. พมพครงท 3/2539. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ธรรมะกบการทางาน. กรงเทพฯ : มลนธพทธธรรม, 2540. พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ทาอยางไรจะใหงานประสานกบความสข. กรงเทพฯ : สหธรรมก, 2540. พระเมธธรรมาภรณ (ประยร ธมมจตโต). พทธศาสนากบปรชญา. 2533.

พสฏฐ โคตรสโพธ,ดร. และปรชา บญศรตน. หลกพระพทธศาสนา. เชยงใหม : โรงพมพ บ.เอส. การพมพ, 2543. พทธทาสภกข. การศกษาสมบรณแบบ. กรงเทพ : สานกพมพสขภาพใจ, 2518. พทธทาสภกข. การศกษาและการรบปรญญาในพระพทธศาสนา. กรงเทพฯ : ภาพพมพ, 2527. สมภาร พรมทา. พทธศาสนากบวทยาศาสตร. กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย,

2534.

สมนตปาสาทกา ภาค 1. กรงเทพฯ : มหามกกราชวทยาลย,2525. สนท ศรสาแดง. พทธปรชญา. กรงเทพฯ : นลนาราการพมพ, 2535. สนท ศรสาแดง. พทธศาสนากบหลกการศกษา. กรงเทพฯ : นลนาราการพมพ, 2534. สโขทยธรรมาธราช, มหาวทยาลย. เอกสารการสอนชดวชา พนฐานการศกษา (Foundations of Education). 2532 หนา 232. สภทร ไพศาล,ผศ. พระพทธศาสนากบชวตประจาวน (Buddhism and Daily Life). โครงการ จดตงภาควชาปรชญาและศาสนา คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, 2527. เสฐยร พนธรงษ. ศาสนาเปรยบเทยบ. กรงเทพ ฯ : มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ; 2534.

แสง จนทรงาม. วธสอนของพระพทธเจา. กรงเทพ ฯ : มหามกฏราชวทาลย, 2540. H. Saddhatissa, Buddhist Ethics. London, George Allen & Unwin LTD. 1970. หนงสอคนควาเพมเตม พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต). ทศวรรษธรรมทศนพระธรรมปฎก หมวดพทธศาสตร. กรงเทพฯ : ธรรมสภา, 2542. __________. ทศวรรษธรรมทศนพระธรรมปฎก หมวดสงคมศาสตรและมนษยศาสตร. _____. __________. ทศวรรษธรรมทศนพระธรรมปฎก หมวดวทยาศาสตรและเทคโนโลย. ________. __________. ทศวรรษธรรมทศนพระธรรมปฎก หมวดศกษาศาสตร. ___________________. อ.เอฟ. ชเมกเกอร เขยน. สมบรณ ศภศลป แปล. จวแตแจว (Small is Beautiful). กรงเทพฯ : รง แสงการพมพ, พมพครงท 3 ก.ค. 2537. สมภาร พรมทา. พทธศาสนากบปญหาจรยศาสตร. กรงเทพ ฯ : สารมวลชน, 2535.

ประวตผเขยน ชอ สกล ปรตม บญศรตน วน เดอน ปเกด 19 มถนายน 2511 ภมลาเนาเดม 203 หม 11 บานสนตนด ต.สนทราย อ.ฝาง จ.เชยงใหม 50110 ทอยปจจบน 239/35 หอพกอางแกว ถ.หวยแกว ต.สเทพ อ.เมอง จ.เชยงใหม 50200 โทรศพท 0-5322-6418 ททางาน ภาควชาปรชญาและศาสนา คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม โทรศพท 0-5394-3263, 0-5394-3280 E-mail : Preechar @ Yahoo.com การศกษา เปรยญธรรม 9 ประโยค, ประโยคพเศษมธยมคร (พ.ม.) กรมการฝกหดคร

กระทรวงศกษาธการ, พทธศาสตรบณฑต (ปรชญา) มหาวทยาลยจฬาลงกรณราชวทยาลย, ศกษาศาสตรบณฑต (ภาษาไทย) มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช และอกษรศาสตรมหาบณฑต (จรยศาสตรศกษา) มหาวทยาลยมหดล

งานสอน หลกพระพทธศาสนา (Fundamentals of Buddhism) พระพทธศาสนากบชวตประจาวน (Buddhism and Daily Life) ปรชญาศาสนา (Philosophy of Religion) งานวชาการ เอกสารประกอบการเรยนการสอนวชา แปลไทยเปนมคธ, ปาณาตบาต (ชวตทไร

เมตตาธรรม), ประโยคอปมาอปไทยในธรรมบท ภาค 5-8, เอกสารประกอบการสอนวชาวสทธมรรค ตอน ศลนเทศและธดงคนเทศ, เอกสารประกอบการสอนวชาจรยศาสตร, หลกพระพทธศาสนา (รวมกบดร.พสฏฐ โคตรสโพธ), เอกสารประกอบการสอนวชาพระพทธศาสนากบชวตประจาวน, เอกสารประกอบการสอนวชาปรชญาศาสนา, เอกสารประกอบการสอนวชาอภปรชญา

บทความเรอง “จรยศาสตรกบมนษยชาต” เขยนเปนตอนลงในวารสารปญญา มหาวทยาลยมกฏราชวทยาลย วทยาเขตลานนา จ. เชยงใหม

งานบรการวชาการแกสงคม เปนอาจารยพเศษทมหาวทยาลยมหามกฏราชวทยาลย วทยาเขตลานนา รายวชา ปรชญาจนและญปน พระอภธรรมปฎก 1 หลกการศกษา จรยศาสตร พทธจรยศาสตร ศาสนาตาง ๆ พระพทธศาสนามหายาน พทธปรชญาเถรวาท วสทธมรรค พระสตตนตปฎก 7 เปนอาจารยพเศษทมหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย วทยาเขตเชยงใหม รายวชา จรยศาสตรประยกต วสทธมรรควเคราะห พทธจตวทยา