buxgalteriya hisobi asoslari -...

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

O‘RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI

S. Yuldasheva, I. Masteyeva, B. Maxkamov

BUXGALTERIYA HISOBI ASOSLARI

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunarkollejlarining “Axborot-kommunikatsiya tizimlari (3521916)”

mutaxassisligi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma

«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAAAKSIYADORLIK KOMPANIYASI

BOSH TAHRIRIYATITOSHKENT – 2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

Mazkur o‘quv qo‘llanma Germaniya texnikaviy hamkorlik tash-kiloti (GTZ) hamda Germaniya taraqqiyot banki (KFW) ishtirokidagi«Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kasb-hunar ta’li-mini rivojlantirishga ko‘maklashish» loyihasi doirasida ishlab chi-qilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligiO‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tomonidan axborot-kommu-nikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlari uchun tavsiyaetilgan.

T a q r i z ch i l a r :

B. Sh. Omonov — Toshkent Davlat Aviatsiya instituti, «Menejment»kafedrasi mudiri, iqtusodiyot fanlari nomzodi

O. Xolmurodova — Mirzo Ulug‘bek nomidagi informatika vahisoblash texnikasi kasb-hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi

© "Sharq" nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2007

ISBN 978-9943-00-215-9

Yuldasheva S.Buxgalteriya hisobi asoslari: Axborot-kommunikatsiya texnolo-

giyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlarining «Axborot-kommunikatsiyatizimlari (3521916)» mutaxassisligi talabalari uchun o‘quv qo‘l./S. Yul-dasheva, I. Masteyeva, B. Maxkamov; O‘zbekiston Respublikasi oliyva o‘rta-maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi mar-kazi. — T.: Sharq, 2007. — 144 b.

1. Masteyeva I., 2. Maxkamov B.

BBK 65.052ya722

Y 31


3

1-bob. Buxgalteriya hisobining vazifalari va huquqiy asoslari

1.1. Buxgalteriya hisobining maqsadi va vazifalari.................... 61.2. Buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari............................ 81.3. Buxgalteriya hisobining predmeti....................................... 91.4. Buxgalteriya hisobi uslublari va uning elementlari............ 121.5. Soliqqa tortish asoslari...................................................... 13

2-bob. Buxgalteriya balansi

2.1. Buxgalteriya balansini aniqlash......................................... 152.2. Balansning tuzilishi........................................................... 152.3. Buxgalteriya balansi qismlarining ta’rifi............................ 182.4. Buxgalteriya balansining turlari......................................... 202.5. Jihozlarni ro‘yxatga olishning mazmuni

(inventarizatsiya)............................................................... 21

3-bob. Xo‘jalik yuritish operatsiyalari

3.1. Xo‘jalik yuritishning ta’rifi va uning tasnifi...................... 23

4-bob. Buxgalteriya schyotlari

4.1. Buxgalteriya schyotlarini aniqlash..................................... 264.2. Buxgalteriya schyotlarining tuzilishi.................................. 274.3. Aktiv va passiv schyotlar................................................... 28

5-bob. Buxgalteriya hisobida ikkiyoqlama yozuvlar tizimi

5.1. Schyotlardagi o‘zgarishlarning buxgalteriya yozuvi........... 305.2. Aktiv va passiv schyotlarni saldolash................................ 32

6-bob. Buxgalteriya hisobi schyotlarining tasniflash asoslari

6.1. Buxgalteriya hisobi schyotlarining tizimi. Schyotlarning turlari va ularning tayinlanishi...................................... 35

6.2. Schyotlarni iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra tasniflash........... 396.3. Buxgalteriya hisobi schyotlarining rejasi........................... 41

M U N D A R I J A


4

7-bob. Hisob registrlari va tizimlar

7.1. Boshlang‘ich hujjatlar....................................................... 467.2. Hisob registrlari................................................................ 467.3. Buxgalteriya hisobi shakllari............................................ 497.4. Buxgalteriya hujjatlarini rasmiylashtirish.......................... 557.5. Buxgalteriya hujjatlarini saqlash....................................... 57

8-bob. Foydalarning mohiyati

8.1. Buxgalteriya hisobida foyda va zarar ............................... 588.2. Boshqa daromad va xarajatlar........................................... 61

9-bob. Xarajatlar hisobi9.1. Daromad olishga xarajatlarning ta’siri.............................. 649.2. Qo‘shimcha xarajatlarni taqsimlash usullari...................... 659.3. Mahsulot birligiga xarajatlarni taqsimlash tizimlari ......... 669.4 Buxgalteriya hisobi schyotlarida tannarxni aks

ettirish.............................................................................. 71

10-bob. Tovar-moddiy zaxiralar

10.1. Zaxiralar tannarxini o‘lchash usullari............................. 7610.2. Davr oxiriga TMZ zaxiralari qiymatlarining

o‘zgarishi........................................................................ 79

11-bob. Asosiy vositalar

11.1. Asosiy vositalar haqida tushuncha.................................. 8311.2. Asosiy vositalar amortizatsiyasi....................................... 8511.3. Keyingi davrdagi xarajatlar............................................. 8911.4. Asosiy vositalarni qayta baholash.................................... 8911.5. Nomoddiy aktivlar.......................................................... 9011.6. Asosiy vositalarni hisobga olish....................................... 93

12-bob. Måhnàt hàqi bo‘yicha hisîb-kitoblàr

12.1. Måhnàt và ish hàqi hisîbîtini tuzish........................... 10412.2. Ish haqi shakllari.......................................................... 10512.3. Ish haqining hisobini tuzish.......................................... 10512.4. Brutto ish haqini aniqlash............................................ 10812.5. Ish haqidan ushlab qolishlarni aniqlash........................ 10912.6. Netto ish haqini hisoblash............................................ 11412.7. Korxonada ish haqini hisoblash buxgalterlik

provodkalari.................................................................. 115


5

13-bob. Kîrxînàdà sîliqlàrning buxgalterlik prîvîdkàlàri

13.1. Soliqlarning turlari va ularning mohiyati..................... 11713.2. Egri soliqlar va to‘g‘ri soliqlar...................................... 11813.3. Aylanmadan soliqlarning buxgalterlik

provodkalari.................................................................. 12113.4. Joriy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan

soliqlarning buxgalterlik provodkalari............................ 12313.5. Foyda solig‘ining buxgalterlik provodkalari................... 128

14-bob. Kîrxînàdà yakuniy yillik hisîbîtni tuzish

14.1. Moliyaviy natijalarning hisoboti.................................... 13114.2. Yakuniy yillik hisobot va boshqa hisobotlar.................. 13314.3. Xo‘jalik yili uchun xarajat va daromadlarni ajratish...... 13514.4. Asosiy va aylanma mablag‘larni, xususiy kapital,

zayom kapitallarni baholash......................................... 13614.5. Yakuniy yillik hisobotni turli huquqiy shakllarga

bo‘lish........................................................................... 139

Adabiyotlar ro‘yxati.......................................................................... 143


1-B O B. BUXGALTERIYA HISOBINING VAZIFALARI VAHUQUQIY ASOSLARI

1.1. BUXGALTERIYA HISOBINING MAQSADI VA VAZIFALARI

O‘zbekiston Respublikasida davlat mustaqilligi qo‘lga kiritil-gandan buyon buxgalteriya hisobi tizimini bozor iqtisodiyoti vamoliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari talablariga mu-vofiqlashtirish maqsadida bosqichma-bosqich isloh qilinmoqda.

Buxgalteriya hisobini isloh qilish bozor iqtisodiyoti tizimitamoyillari bo‘yicha o‘tkaziladigan iqtisodiy islohotlarning asosiyelementlaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodi sharoitida buxgal-teriya hisobi faqat hisob-kitob va statistik vazifalarni bajaribginaqolmay manfaatdor tomonlar obyektiv va asoslangan qaror qabulqila olishi uchun xo‘jalikni boshqaruvchi subyektning faoliyatihaqida axborot oluvchi, ularni qayta ishlab beruvchi sohagaaylanadi.

Buxgalteriya hisobi tizimini huquqiy boshqarish – muoma-lada qatnashuvchilarning buxgalteriya hisobi sohasida qonunchi-lik me’yorlarida ko‘zda tutilgan huquq va majburiyatlari bo‘libtalab majburiyat, ruxsat etilgan huquq tarzidagi boshqaruv for-masidir. Buxgalteriya hisobi tizimidagi huquqiy boshqarish tar-kibiga huquq me’yorlari, huquqiy munosabatlar, yuridik javob-garlik kabi qator elementlar kiradi.

O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi tizimlariuchun «Buxgalteriya hisobi haqida»gi qonun asosiy huquqiy bazahisoblanadi. Qonunda buxgalteriya xizmati mutaxassislari sohabo‘yicha korxonalar rahbarlarining huquq va majburiyatlari bux-galteriya hisobi tizimining asosiy maqsadlari, vazifalari va tamo-yillari, buxgalteriya faoliyatini tashkil qilish, asosiy yo‘nalishlariva hisobot tayyorlash kabilar belgilab qo‘yilgan. Mavjud xalqaroamaliyot buxgalteriya hisobini to‘rt darajali me’yoriy boshqarishtizimini ko‘zda tutadi.

Birinchi daraja – qonunchilik aktlari, masalan «Buxgalteriyahisobi haqida»gi qonun.

Ikkinchi daraja – asosiy qoidalar yig‘indisi, ya’ni buxgal-teriya standartlari. Bu darajada buxgalteriya hisobi bilan bog‘liqshaxslar bir xilda faoliyat yuritishlari uchun asosiy buxgalteriya

6


tushunchalari va tamoyillari (qoidalari) belgilanadi. Dunyoamalliyotida hozircha 30 dan ortiq standartlar belgilangan.

Uchinchi daraja – mamlakat bo‘yicha turli muassasalardagihar xil tarmoqlarda buxgalteriya hisobini yuritish borasida ishlabchiqilgan turlicha uslubiy ko‘rsatma va tavsiyanomalar.

To‘rtinchi daraja – hisob ishlarini olib boradigan korxo-nalarda nashr etiladigan ichki ish hujjatlari va qo‘llaniladiganhujjatlarni yuritish.

Birinchi darajaga Respublikamizda 1996-yil 30-yanvardaqabul qilingan «Buxgalteriya hisobi haqida»gi qonun mansubbo‘lishi mumkin.

Ikkinchi darajaga hozircha ishlab chiqilayotgan buxgalteriyastandartlarini kiritishimiz mumkin. Hozirgi paytda buxgalteriyahisobi milliy standarti (BHMS) tasdiqlangan.

Uchinchi darajaga O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiva tarmoqning o‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq hisob standart-larini aniqlashtiruvchi boshqa idoralarining uslubiy tavsiyalari(ko‘rsatmalari) instruktsiyalar sharhlarini kiritsa bo‘ladi.

To‘rtinchi daraja har bitta korxonada mavjud. Korxonaningo‘z ishchi hujjatlari buxgalteriya hisobini tashkil qilish xusu-siyatlarini va uni yuritishni belgilaydi.

Buxgalteriya hisobi yig‘im (tushum) tizimini tartibga solishmumkin; ro‘yxatdan o‘tkazish va pul shaklidagi ma’lumotlarniumumlashtirish xo‘jaliklar operatsiyalarida tashkilotlarningmajburiyatlarini va ularning yaxlit, uzluksiz, hujjatli hisob olibborishlarini aks ettiradi.

Hozirgi zamon iqtisodiy sharoitida buxgalteriya hisobiningroli o‘zgardi. Agar avvallari hisobning maqsadi nazorat qilishvazifasidan iborat bo‘lgan bo‘lsa, endilikda xalqaro milliy stan-dartlarga ko‘ra, buxgalteriya hisobi va uning asosida tuzilganmoliyaviy hisobotning maqsadi undan foydalanuvchilarga to‘liqva ishonchli ma’lumot taqdim etishdir.

Buxgalteriya ma’lumotlaridan foydalanuvchilarni uchtaguruhga bo‘lish mumkin.

1. Tashkilot ma’muriyati – direktorlar kengashi, yuqoriboshqarmalar xodimlari, menejerlar, bo‘linmalarning rahbarlariva mutaxassislari.

2. To‘g‘ridan to‘g‘ri moliyaviy qiziqish bilan ma’lumotlardanegri foydalanuvchilar, bugungi va potensial investorlar, bank-lar, asosiy mablag‘ va ishlab chiqarish zaxiralari bilan ta’min-lovchilar, boshqa kreditorlar.

7


3. Ma’lumotlardan qisman moliyaviy qiziqish tufayli egrifoydalanuvchilar: soliq idoralari moliya muassasalari, O‘zbe-kiston Respublikasi Moliya vazirligining nazorat taftish boshqar-masi, auditorlik firmalari, Davlat Statistika qo‘mitasi, mahalliyhokimiyat idoralari va boshqa foydalanuvchilar.

1.2. BUXGALTERIYA HISOBINING ASOSIY VAZIFALARI

Buxgalteriya hisobi quyidagi asosiy vazifalardan iborat:· buxgalteriya hisobi schyotlarida aktivlarning ahvoli va

harakati, mulkiy huquq va majburiyatlarning ahvoli haqida to‘liqva ishonchli ma’lumotlarni tuzish;

· samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisobidagima’lumotlarni umumlashtirish;

· moliyaviy, soliq va boshqa hisoblarni tuzish.Hozirgi zamon hisob adabiyotlarida buxgalteriya hisobining

vazifasi quyidagicha bo‘linadi:· rejali;· nazoratli;· ma’lumotli;· tahliliy (baho);· hisobli.O‘zbekiston Respublikasida ro‘yxatdan o‘tgan, xususiy shakl-

dan qat’i nazar, yuridik shaxslar, davlat tashkilotlari va boshqar-malari, ularning Respublikamizda va undan tashqarida joylash-gan tarmoq korxonalari, filiallari va boshqa shu’ba bo‘linmalaribuxgalteriya hisobining subyektlari bo‘la oladi.

Buxgalteriya hisobining obyektlari asosiy va joriy aktiv,majburiyat, xususiy kapital, zaxiralar, daromad va xarajat(chiqim)lar, foydalar, ularning harakatlari bilan bog‘liq xo‘jalikoperatsiyalari bo‘ladi.

Hisob siyosati deganda xo‘jalik subyektlari rahbarlariningbuxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzishuchun qo‘llagan usullarning yig‘indisi tushuniladi.

Tashkilotning hisob siyosati buxgalteriya hisobining quyidagiasosiy tamoyillariga mos kelishi lozim:

· uzluksiz;· xo‘jalik operatsiyalari, aktiv va passivlarning pullik bahosi;· ishonchlilik;· qo‘shib yozish usullari;

8


· ko‘rsatkichlarni solishtirish (taqqoslash);· moliyaviy hisobotning xolisligi;· hisobot davri tushum va chiqimlarining mos kelishi;· mulkiy ajratilganlik;· aktiv va majburiyatlarning aniq bahosi;· formadan mazmunning ustunligi;· ratsionallik (muvofiqlik);· qarama-qarshilikning yo‘qligi;· aniqlik;· ma’nodorlik;· jiddiylik;· haqqoniylik va moliyaviy hisobotni xolis (beg‘araz) ko‘rsa-

tish;· tugallanganlik;· izchillik;· o‘z vaqtida;· obyektivlik.

1.3. BUXGALTERIYA HISOBINING PREDMETI

Buxgalteriya hisobining predmeti umumlashgan holdagi aniqbuxgalteriya obyektlaridan tashkil topgan (yig‘ilgan) tashkilotfaoliyatidir. Unga:

· korxonaning mulki (asosiy mablag‘lar va nomoddiyaktivlar, natural va pul ko‘rinishidagi KTB (kam baholi va tezeskiruvchan buyumlar va pul mablag‘lari);

· bu mulkning paydo bo‘lish omillari;· korxonaning xo‘jalik operatsiyalarida aks etadigan faoliyat-

lari jarayoni kiradi.Mulk deganda moddiy va pul boyliklarining qo‘shilishi shu-

ningdek, boshqa tashkilot va shaxslar bilan yuridik aloqalartushuniladi (majburiyat).

Xo‘jalik operatsiyalari alohida xo‘jalik harakatlari bilan tas-niflanadi va tarkibda o‘zgarish keltirib chiqaradi, mulk va unipaydo qiluvchi omillarning joylashuvi. Shu bilan birga xo‘jalikoperatsiyalari quyidagilarga ta’sir qilishi mumkin:

· faqat tashkilotning mulkiga;· faqat uning paydo bo‘lish omillariga;· bir vaqtning o‘zida mulk va uning omiliga.

9


Hamma mulklar ikki guruhga bo‘linadi:· aylanmadan tashqari aktivlar;· aylanmadagi aktivlar.

Quyidagi 1.1-sxemada mulklarning mufassalroq tasnifi kelti-rilgan.

10

Asosiy mablag‘,nomoddiy aktiv,

jamg‘arilgan kapital, uzoq mud-

datli moliyaviy jamg‘arma

Ishlab chiqarishzaxiralari,

pul mablag‘lari, hisob-kitobdagi

mablag‘lar, qisqa muddatli

moliyaviy jamg‘armamablag‘lari

Asosiyfondlar

Aylanmaaktivlar

Korxonaningmulklari

1.1-sxema. Korxona mulklarining tasnifi

Asosiy fondlar quiyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi:· uzoq muddat davomida xizmat qiladi (bir yildan ortiq);· bir necha yil davomida asta-sekin ishdan chiqib boradi va

o‘zining balans qiymatini amortizatsiya orqali ishlab chiqariladi-gan qiymatga o‘tkazadi;

Asosiy fondlardan farqli ravishda aylanma aktivlar doimiyaylanmada bo‘ladilar. Qoida bo‘yicha ular:

· faqat bir ishlab chiqarish aylanmada xizmat qiladilar;· o‘zlarining natural formalarini yo‘qotadilar;· tayyor mahsulotga o‘z qiymatlarini birinchi ishlab chiqarish

davridayoq o‘tkazadilar. Birinchi bosqichda korxona mulklari-ning paydo bo‘lish omili Nizom kapitalining (fondining) shakl-lanishi yoki:

· ustav kapitalga muassislik pul badallari;· korxona tashkil etishda davlat tomonidan qo‘yilgan

mablag‘;


· mulklar, qimmatbaho qog‘ozlar, nomoddiy aktivlar kabiko‘rinishdagi muassislik badallari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.

Keyingi bosqichlarda korxona mulkining mablag‘lari paydobo‘lishi quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha kengayishi mumkin:

· turlicha shakllangan fondlar hisobiga (zaxira kapital,qo‘shilgan kapital, korxonaning rivojlanish fondi) soliqlar to‘lan-gandan keyin korxona ixtiyorida qolgan, hosil bo‘lgan tushumlarhisobiga;

· zayomlar va kredit pul resurslari hisobiga;· ustav fondini ko‘paytirish uchun aksiyadorlarning umumiy

yig‘ilishida dividendlar hisobidan ajratilgan pul;· maqsadli moliyalashtirish;· boshqa majburiyatlar.

Shunday qilib, korxona mulkining shakllanish omillari o‘zi-ning xususiy mablag‘lari hamda kreditorlar tomonidan olinganmajburiyatlar bo‘ladi (1.2-sxemaga qarang).

11

1. Ustav kapitali.2. Rezerv kapital.3. Qo‘shilgan kapital.4. Emission kirim.5. Fondlar, taqsim-lanmagan foydalar vadividendlar.6. Maqsadli moliya-lashtirish.

Kreditorlar va qarzlar, boshqamajburiyatlar va

kreditorlik qarzdorligi

Xususiymablag‘

Olinganmajburiyatlar

Mablag‘paydo bo‘lish

omillari

1.2-sxema. Korxona mulkining shakllanish omillari


1.4. BUXGALTERIYA HISOBI USLUBLARI VA UNING ELEMENTLARI

Buxgalteriya hisobi uslublari o‘z ichiga qator elementlariniolgan buxgalteriya hisobini o‘rganish usullaridir. Ular quyi-dagicha:

· hujjatlashtirish;· inventarizatsiya;· baholash;· mahsulot, ish, xizmatni hisoblab chiqish (kalkulyatsiya);· schyotlar tizimi;· ikkiyoqlama yozuv;· balans;· moliyaviy hisobot;· offsetting (moddalarning o‘zaro sinovlari).

Hujjatlashtirish – buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga yuridikkuch beruvchi amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalaridir.Dastlabki hujjatlashtirish buxgalteriya hisobini korxonaningxo‘jalik faoliyatini yaxlit va uzluksiz aks ettirishini ta’minlaydi.Hisobga faqat to‘g‘ri rasmiylashtirilgan hujjatlar, aynan texnikstandartlarda qo‘llanishi ko‘zda tutilishi belgilab qo‘yilganhamma rekvizitlar qabul qilinadi.

Inventarizatsiya – natura holida mavjud bo‘lgan moddiyboyliklarni, pul mablag‘lari va moliyaviy majburiyatlarni korxo-nadagi haqiqiy ahvolini tekshirish imkonini beruvchi buxgalteriyahisobi elementlaridan biri. Inventarizatsiya buxgalteriya hisobima’lumotlarini tasdiqlash yoki hisobga olinmagan boyliklarni,yo‘l qo‘yilgan yo‘qotishlar, talon-tarojliklar va kamomadlarnitasdiqlaydi.

Baholash – xo‘jalik tannarxini pul shaklida aniqlash usuli.Kalkulyatsiyalash – yagona mahsulot ishlab chiqarish uchun

ketgan ish va xizmat, mahsulot ishlab chiqarish hamda sotishuchun sarflangan xarajatlarning jamlanma hisob-kitob obyektitannarxini hisoblash usuli.

Schyotlar tizimi – guruhlashtirilgan obyektlarni iqtisodiybelgilari (21-sonli BHMS) bo‘yicha buxgalteriya hisobiga asos-lanadi.

Hisobni ikkiyoqlama yozuv bo‘yicha yuritish (17-sonliBHMS) deganda xo‘jalikni yuritayotgan subyekt buxgalteriya

12


operatsiyalari qayd qilishini ikkiyoqlama yozuv tizimi asosidaolib borish tushuniladi.

Buxgalteriya provodkasi – amalga oshirilgan xo‘jalik opera-tsiyalarini buxgalteriya hisobi bo‘yicha rasmiylashtirish usuli.

Buxgalteriya balansi – korxonaning aniq sana bo‘yichamoliyaviy ahvolini, mablag‘lar paydo bo‘lishi va ularning joy-lashtirish omillarini tasniflovchi moliyaviy hisobotning asosiyshakllaridan biri.

Offsetting (moddalarning o‘zaro sinovi) (1-sonli BHMS) –boshqa BHMS larda ko‘zda tutilgan istisno qilgan holda aktiv vapassivlar o‘rtasida o‘zaro sinovning bo‘lmasligi.

Moliyaviy hisobot — buxgalteriya hisobi ma’lumotlar asosi-da tuziladi. Uning maqsadi xo‘jalik subyektining moliyaviyahvolini, faoliyatini va undagi o‘zgarishlarni ko‘rsatishdir.

Ko‘rsatib o‘tilgan buxgalteriya hisobining har bir elemen-ti qonunchilik tartibida ishlab chiqilgan va tasdiqlangan ko‘rsat-malariga mosdir.

1.5. SOLIQQA TORTISH ASOSLARI

Soliqlarning eng oddiy ta’rifi quyidagicha: Soliqlar aholi-dan, korxonalar va xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektlardandavlat (markaziy va mahalliy hokimiyat organlari) tomonidanundirib olinadigan majburiy to‘lovlardir. Soliq o‘z mohiyat e’ti-boriga ko‘ra ijtimoiy mahsulotning (yalpi ichki mahsulotning —YIM) bir qismi bo‘lib, soliq to‘lovchi bundan biror-bir foydako‘ra olmasligidan qat’i nazar, o‘z mablag‘laridan davlat hisobi-ga majburiy ajratmalar ko‘rinishida aks etadi. Soliqlarning mo-hiyatini tushunishga yordam båruvchi uchta tavsifni kåltiribo‘taylik:

1. Soliq to‘lovchi pulning u yoki bu summasini davlatgato‘lar ekan, buning evaziga båvosita biron-bir tovar yoxud xizmatolmaydi. Alohida olingan soliq to‘lovchi tomonidan to‘langansoliq miqdori bilan u istå’mol qiladigan ijtimoiy nå’matlaro‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. Xuddiana shu xususiyatiga ko‘ra soliq narxdan (tovar yoki xizmatlarniixtiyoriy istå’mol qilganligi uchun to‘lanadigan haq sifatida)ruxsatnoma (litsånziya)lar va vositachilik yig‘imlaridan farq qila-di, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to‘lovlar hisoblansada,

13


biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko‘rsatilgan xizmatdanmuayyan foyda (naf) ko‘rilishi bilan bog‘liqdir.

2. Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to‘lava o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javobgarlik soliq to‘lovchilar zim-masiga yuklangan bo‘lsada, ular ixtiyoriy emas, majburiy ravish-da to‘laydilar, davlat soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarni qattiqjazolaydi.

3. Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning avval-dan bålgilab qo‘yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko‘zdatutilgan qismi undirib olinadi.

Nazorat savollari:

1. Buxgalteriya hisobining huquqiy asoslarini ayting.2. Buxgalteriya hisobining maqsadi nima?3. Buxgalteriya hisobi vazifalarini sanang va izohlang.4. Buxgalteriya hisobining predmeti nima?5. Korxona mulkini tarkibi bo‘yicha tasniflang.6. Korxona mulkinining paydo bo‘lish omillari nimalardan iborat?7. Buxgalteriya hisobi uslubi nima va uning elementlari qanday bo‘-

ladi?

14


2 - B O B. BUXGALTERIYA BALANSI

2.1. BUXGALTERIYA BALANSINI ANIQLASH

Moliyaviy hisobotning asosiy shakllaridan biri korxonaningbuxgalteriya balansi hisoblanadi.

Balans (balance – fransuzchadan tenglashish, muvozanat) –korxona moliyaviy resurslarini paydo bo‘lish omillarining (balanspassivi) ularni joylashtirish omillariga (balans aktivi) tengligidir.BHMS ga muvofiq buxgalteriya balansi aniq vaqt va sanadaxo‘jalik mablag‘lari va ularning omillarini, shuningdek, xo‘jalikoperatsiyalarining natijalarini umumlashtirish hamda guruhlashusulidir. Balansni korxonaning moliyaviy ahvoli bir lahzadasur’atga olish bilan tenglashtirish mumkin.

Buxgalteriya balansi korxonaning hisobot davridagimoliyaviy ahvoli bo‘yicha muhim ma’lumot manbayidir. Uningyordami bilan mulkning tarkibi va tuzilishi, korxonaning daro-madliligi, muomaladagi mablag‘larning aylanishi, debetor vakreditor qarzdorlikning ahvoli va o‘sib borishi aniqlanadi.Manfaatdor foydalanuvchilar buxgalteriya balansi ma’lumotlari-ni o‘rganib, korxonaning nimalarga egaligi, uning potensiali(imkoniyatlari) qandayligi, mulkdan qanday foydalanishi,to‘lovlarga qurbi yetish-yetmasligini aniq bila oladi.

2.2. BALANSNING TUZILISHI

Buxgalteriya balansining tuzilishi buxgalteriya ikkiyoqlamaguruhlanishi: tarkibi va funksional roli, paydo bo‘lish manbalariva maqsadli qiymati asos bo‘ladi.

Buxgalteriya balansi tuzilishi bo‘yicha ikkiyoqlama jadvalko‘rinishda bo‘ladi. Uning chap tomoni – xo‘jalik mablag‘lariningtarkibi va joylashuvini aks ettiruvchi aktiv, o‘ng tomoni mablag‘larpaydo bo‘lishi va ularning maqsadli vazifalarni aks ettiruvchipassiv. Binobarin, balansning chap va o‘ng tomonlarida ayni birxil narsalar, ya’ni korxonaning mulklari faqat turlicha guruhlar-da aks etadi. Har bir turdagi mulk korxonaga biron-bir manbahisobidan kelib tushadi. Shuning uchun aktivning umumiy miq-dori passivning umumiy miqdori bilan teng bo‘lishi kerak (valu-ta balansi).

15


Korxona balansi01.01.200_ y

16

Aktiv

(Xo‘jalikmablag‘lari)

Pul mablag‘lariAsosiy mablag‘larNomoddiy aktivlar

Balans

JamiMln. so‘m

3 500

12 000500

16 000

Passiv

(Xo‘jalikmablag‘lari manbalari)

Ustav kapitaliBank kreditlari

Balans

JamiMln. so’m

10 0006 000

16 000

Balans aktivlari — korxona ixtiyoridagi foydalanish oqi-batida kelajakda foyda kelishi mumkin bo‘lgan iqtisodiyresurslar.

Aktivlar – xo‘jalik yurituvchi subyektning moddiy pulmablag‘lari hamda debitorlik qarzlari va moddiy bo‘lmagan,lekin qiymat narxiga ega mulklarining qo‘shilgani.

Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning aktivi avval amalga oshi-rilgan bitim yoki boshqalarning natijasi bo‘ladi. Xo‘jalik yurituv-chi subyektlar odatda aktivlarni sotib olish yoki ishlab chiqarishyo‘li bilan oladilar biroq boshqa bitimlar yoki voqealar aktivlarniyuzaga kelishiga imkon beradi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi sub-yektning hukumatdan olgan ko‘chmas mulki. Kelgusida ko‘zdatutilgan bitimlar yoki boshqa hodisalar o‘z-o‘zidan aktiv paydobo‘lishiga olib kelmaydi. Aktivda mujassam bo‘lgan bo‘lg‘usiiqtisodiy foydalar xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan turliyo‘llar bilan sotilishi mumkin. Masalan, aktiv:

· boshqa aktivlarga almashtirilishi;· majburiyatlarni bajarish uchun ishlatilishi;· xo‘jalik yurituvchi subyektlar mulk egalari orasida taqsim-

lanishi mumkin. Bino, inshoot, jihoz kabi aktivlar jismoniy shaklga ega

bo‘ladi. Biroq jismoniy shakl aktivning mavjud bo‘lishi uchunzarur emas. Masalan, agar ishlatilganda iqtisodiy foyda keltirsa,patentlar va mualliflik huquqi aktiv hisoblanadi.

Aktivning mavjudligini belgilashda unga egalik qilinishiasosiysi bo‘la olmaydi. Masalan, ijaraga olingan xususiy mulk,agar undan foyda olinsa aktiv hisoblanadi. Sarf-xarajatlarniamalga oshirish va aktiv paydo qilish o‘rtasida mustahkam alo-qadorlik mavjud, biroq bu jarayon vaqt bo‘yicha hamisha ham


mos kelavermaydi. Sarf-xarajatlar bo‘lajak iqtisodiy foyda qidiril-ganligiga sabab bo‘lishi mumkin, biroq u aktiv olishning uzil-kesil isboti bo‘la olmaydi. Masalan, xo‘jalik yurituvchi subyekt-ga tekinga berilgan obyektlar ma’lum aktivga mos keladi.

Balans passivi – korxonada xususiy mablag‘lar va majburi-yatlardan iborat manbalardan tashkil topgan mablag‘lar paydobo‘lish omillari.

Buxgalteriya hisobining xalqaro amaliyotda balanslarniumumlashtirish sohasidagi nazariy tadqiqotlarda boshqaruvningikkita asosiy sxemasi yoritib berilgan. Bular:

· balansli boshqaruv;· balanslarni kapital boshqaruvidir.

Balansli tenglamalarning umumiy ko‘rinishi quyidagi sxematarzida bo‘ladi:

Aktiv = Xususiy kapital + Majburiyat = Passiv

Bunda:Aktiv — joylashuv omili;Passiv — paydo bo‘lish omili;Mantiqiy nuqtayi nazardan Aktiv-Passivning o‘zaro aloqasi:· ikki tomon solishtirilganda hamisha tenglik holatida, ya’ni

balans bo‘lishini;· balansdagi passiv har qanday o‘zgarish uning asosiy qism-

larini (kapital yoki majburyat) ko‘payishi yoki kamayishi-dan kelib chiqishi zarurligini;

· mulk va boshqa qiymatga ega narsalarni ichki almashtirish-lar amalga oshirilganda passivda hech qanaqa o‘zgarishbo‘lmasligi shart;

· mulkning har bir alohida qismining qiymat o‘zgarishinipassivning ko‘payish yoki kamayishini keltirib chiqarishizarur.

Balansning kapital tenglamasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:

Aktiv— Majburiyat = Xususiy kapital (yoki sof aktivlar)

Kapital tenglamalar korxonaning xususiy kapitalining ahvoliva harakatini baholash hamda shakllantirish uchun zarur.

17


2.3. BUXGALTERIYA BALANSI QISMLARINING TA’RIFI

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 1997-yil 15-yanvardagi 5-son buyrug‘iga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilanshug‘ullanuvchi va yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lganlarxususiy mulk shaklidan qat’i nazar, yagona shakl bo‘yicha balanstuzadilar.

Aktiv va balanslar qismlarga, qismlar alohida guruhlarga,guruhlar esa balanslar tarmoqlariga bo‘linadi. Buxgalteriya ba-lanslari tarmoqlari deb mulkning alohida turlarini uning shakl-lanish manbalarini, korxonaning majburiyatini tavsiflovchiko‘rsatkichlarga aytiladi.

Korxonaning balans aktivi ikki qismdan iborat:1. Uzoq muddatli aktivlar.2. Joriy aktivlar. «Uzoq muddatli aktivlar» qismida asosiy mablag‘larning va

nomoddiy aktivlarning qiymati uzoq muddatli investitsiyalaryig‘indisi, qurilmalar jihozlari, kapital jamg‘armalar, uzoq mud-datli debitor qarzlar va uzoq muddatga kechiktirilgan xarajatlarochib berilishi kerak.

Asosiy mablag‘lar va nomoddiy aktivlar boshlang‘ich(tiklovchi) qiymat, ishlatib bo‘lmagan (amortizasiyalar) yig‘indi-larida, qoldiq qiymatda ochib berilishi kerak.

Uzoq muddatli investitsiyalar qimmatbaho qog‘ozlar qiy-mati, tarmoq xo‘jalik jamiyatidagi investitsiyalar yig‘indisi, kor-xonadagi chet el kapitali investitsiyasi va boshqa uzoq investi-tsiyalar bo‘yicha ochilishi kerak.

«Joriy aktivlar» qismida Tovar moddiy zaxiralar yig‘indisikelgusida qilinadigan xarajatlar, kechiktirilgan xarajatlarning,joriy qismi debitor qarzdorlik, pul mablag‘lari, qisqa muddatlimoliyaviy jamg‘armalar va boshqa joriy aktivlar ochilishi lozim.

Tovar-moddiy zaxiralariga quyidagilar kiradi va ular alohi-da ta’riflanishi kerak:

a) ishlab chiqarish zaxiralari; b) tugallanmagan ishlab chiqarish;d) tayyor mahsulot;e) tovarlar.Debitorlik qarzlarida iste’molchilar va byurtmachilarning

qarzlari, alohida ajratilgan bo‘linmalarning qarzlari, tarmoq vaxo‘jalik jamiyatlariga qaram bo‘lganlarning qarzlarining miqdori

18


ochilishi lozim. Shuningdek, xodimlarga, Mol yetkazib beruv-chilarlarga, pudratchilarga berilgan bo‘naklar, soliq to‘lovlaribo‘yicha bo‘naklar davlatning maqsadli jamg‘armalari, sug‘urtaustav kapitalidagi qarzlari, xodimlarning boshqa operatsiyalari vaboshqa debitorlik qarzlari bo‘yicha qarz miqdorlari ochilishikerak.

Pul mablag‘lari bo‘yicha g‘aznada qolgan hisob raqamidagivaluta hisobidagi va boshqa pul mablag‘lari (bankdagi maxsushisoblar, yo‘ldagi pul mablag‘lari) ochilishi zarur.

Balans passivi ikki qismdan iborat:1. Xususiy mablag‘lar manbayi;2. Majburiyatlar.«Xususiy mablag‘lar manbayi» qismini ustav kapitali

bo‘yicha ma’lumotlar, kapitalga qo‘shimchalar, zaxira kapital,sotib olingan xususiy aksiyalar, taqsimlanmagan foydalar,maqsadli tushum va ko‘zda tutilgan xarajat va to‘lovlar bo‘yichama’lumotlar ochilishi zarur.

«Majburiyatlar» qismida uzoq muddatli va joriy majburiyat-lar bo‘yicha alohida ma’lumotlar ochilishi lozim.

Majburiyatlar resurslar kelib tushishining tashqi manbalaribo‘lib, ularga:

· kredit va qarzga olingan resurslar;· mol yetkazib beruvchilar, xodimlar budjetli va budjetdan

tashqari fondlarning kreditor qarzlari;· boshqa kreditorlik qarzlari kiradi.Majburiyatlarning asosiy tasnifnomasi xo‘jalik yurituvchi

subyekt boshqa yuridik va jismoniy shaxslar oldida majburiyatgaegaligidir.

Majburiyatlar ustav yoki shartnomaning natijasi sifatidakuchga kiritilishi mimkin. U qachonki aktiv olingan yoki xo‘jalikyurituvchi subyekt aktivga ega bo‘lishga rozilik bergandankeyingina paydo bo‘ladi.

Majburiyatlar quyidagi usullar bilan bekor qilinishi mumkin:

· to‘lovlar bilan;· boshqa aktivlar berilishi bilan;· xizmat ko‘rsatish bilan; · bir majburiyatni boshqasiga almashtirish bilan;· majburiyatlarni aksiyaga almashtirish yo‘li bilan.

19


2.4. BUXGALTERIYA BALANSINING TURLARI

Buxgalteriya balansining bir necha turlari mavjud. Shundan:· qoldiqli (saldo);· aylanmali (aylanma);· boshlang‘ich;· yakuniy;· tugallanish (likvidatsiyali).Qoldiqli balansda buxgalteriya hisobi ma’lum sanadagi pul

mablag‘lari qoldiqlari holatlari aks etadi.Aylanmali balansda qoldiqliga qo‘shimcha ravishda schyot-

lar bo‘yicha mablag‘larning aylanishi, jihozlar, intellektual,nomoddiy aktiv ko‘rinishidagi xususiy mulk kabilar haqidagima’lumotlar ko‘rsatiladi.

Aylanma balans

20

Schyotlar bo‘yicha aylanma balans tuzish

Aktiv

Passiv

Qatorlarkodi

Hisobotdavri boshi

uchun

Schyotlar bo‘yichaharakat (aylanma)

Ko‘payish Kamayish

Hisobotdavrioxiri

uchun

Jami (balans)

debet kredit debet kredit debet kredit

Schyot ¹

Jami(balans)

Saldo Oylik aylanish Saldo


Boshlang‘ich balans yangi korxona tuzishda yoki harakatda-gi korxonani qaytadan qurishda tuziladi.

Yakuniy balans korxona faoliyati yakunlanayotganda,moliyaviy-xo‘jalik yili yakunlari bo‘yicha tuziladi. Yil davomidaoraliq balanslar (kvartal, yarim yillik, to‘qqiz oylik yakunlaribo‘yicha) tuziladi. Yakuniy balans korxonaning xo‘jalik yuritishva moliyaviy faoliyati haqidagi hamma ma’lumotlarni o‘zidajamlaydi va yil yakuni bo‘yicha buxgalteriya hisobida aks etadi.

Tugallash (likvidatsiya) balansi korxona faoliyati tugatilayot-ganda uning mulkiy holati va manbalarining shu davrdagi ahvoli-ni tasniflash uchun tuziladi. Likvidatsiya balansiga asosan likvi-datsiya komissiyasi korxonani tugatish paytidagi kreditorlik vadebitorlik qarzlari miqdorini aniqlaydi. Keyin kreditorlar bilano‘zaro hisob-kitob qiladi, debitor qarzlarni undiradi. Korxonanitashkil qilishda ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga qo‘shil-gan badallarni qaytaradi. So‘ngra korxonada qolgan mulklarniuning ta’sischilari o‘rtasida taqsimlaydi, ya’ni o‘zaro hisob-kitobqiladi.

2.5. JIHOZLARNI RO‘YXATGA OLISHNING MAZMUNI(INVENTARIZATSIYA)

Buxgalteriya hisobi ma’lumotlari korxona mol-mulkiningahvoli va harakati, uning manbalari haqida aniq axborot berishilozim, hujjatlardagi ma’lumotlar mavjud aniq ma’lumotlargamos kelmog‘i shart. Biroq ayrim holatlarda ma’lum sabablargako‘ra tafovutlar kelib chiqadi. Bu saqlashda yo‘l qo‘yilgan tabiiykamayish, hujjatlardagi xatolar, suiiste’molchilik, talon-taroj qi-lish oqibatida yuz berishi mumkin.

Inventerizatsiya deb aniqlangan mavjud mol-mulklar vamoliyaviy majburiyatlarni ma’lum sanadagi buxgalteriya hisobima’lumotlari bilan solishtirish orqali aniqlashga aytiladi.Inventarizatsiyaning maqsadi, uni o‘tkazish tafovutlarni tartibgasolish qoidalari va inventarizatsiya natijalarini rasmiylashtirish.1999-yil 19-oktabrda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligitomonidan tasdiqlangan BHMS 19-son «Inventarizatsiyanitashkil qilish va o‘tkazish» da belgilab qo‘yilgan.

Inventarizatsiya o‘tkazish uchun korxona rahbariningbuyrug‘i bilan inventarizatsiya o‘tkazish komissiyasi tuziladi, unio‘tkazish muddati, obyekt va tartiblari belgilanadi. Inven-

21


tarizatsiya paytida qimmatbaho buyumlar mavjud bo‘lsa ularmajburiy hisob-kitob qilinadi, tarozida tortiladi yoki o‘lchanadi.

Aniqlangan va sanab (hisoblab) chiqilgan qimmatbahobuyumlar maxsus inventarizatsiya ro‘yxatiga batafsil yoziladi.Ro‘yxatga komissiyaning hamma a’zolari va moddiy javobgarshaxslar qimmatbaho buyumlar ularning ishtirokida tekshirilgani,komissiya a’zolariga e’tirozi yo‘qligi va ro‘yxatdagi sanab o‘tilganqimmatbaho buyumlarni saqlash uchun javobgarligi haqida tilxatberadilar.

Buxgalteriyada inventarizatsiya ro‘yxatidagi ma’lumotlarhisobda ko‘rsatilgan qoldiqlar bilan solishtiriladi va aniqlanganfarq bo‘yicha qimmatbaho buyumlarning solishtirma qaydnomasituziladi. Inventarlarni ro‘yxatga olishning namunali shakliBHMS 19-sonning ilovasida berilgan.

Nazorat savollari:

1. Buxgalteriya balansiga aniqlik kiriting.2. Buxgalteriya balansini tuzishga nimalar asos bo‘ladi?3. Buxgalteriya balansining qismlarini tushuntirib bering4. Buxgalteriya balansining qanday turlari bor?5. Inventarizatsiya nima?

22


3 - B O B. XO‘JALIK YURITISH OPERATSIYALARI

3.1. XO‘JALIK YURITISHNING TA’RIFIVA UNING TASNIFI

Korxonalarda har kuni turlicha xo‘jalik yuritish operatsiya-lari amalga oshiriladi va korxona faoliyati ana shu operatsiyalaryig‘indisidan tashkil topadi. Xo‘jalik yuritish vositalarining holativa shakllantirish omillari xo‘jalik yuritish va moliyaviy faoliyatnatijasida o‘zgaradi.

Xo‘jalik yuritishdagi har qanday hodisa emas, xo‘jalik yuri-tish vositalari tarkibiga yoki uning paydo bo‘lish manbalarigao‘zgartirishlar kirita oladigan harakatlar yoki hodisalargina bux-galteriya hisobiga kiritiladi. Ular xo‘jalik yuritish operatsiyalarideyiladi.

Xo‘jalik yuritish operatsiyalarining alohida xususiyatlari:1. Xo‘jalik yuritish operatsiyalari dastlabki buxgalteriya huj-

jatlarida o‘z aksini topa boshlagandan yuridik kuchga ega bo‘ladi.Belgilangan qoidalar asosida tayyorlangan dastlabki buxgalteriyahujjatlarigina xo‘jalik yuritish operatsiyalari miqdorini buxgal-teriya hisobida aks etishiga asos bo‘la oladi. Dastlabki buxgal-teriya hujjatlari operatsiya amalga oshirilayotgan paytda yoki utugallanishi bilan rasmiylashtiriladi.

2. Xo‘jalik yuritish operatsiyalarida qayd qilingan o‘zgarish-lar, vositalar va manbalar pul shaklida baholanadilar.

3. Har qanday xo‘jalik yuritish operatsiyasi xo‘jalik mab-lag‘lari kamayishiga va moliyalashtirish omillarining ko‘payishi-ga olib keladi, demak balans o‘zgaradi. Shu bilan birga umum-lashtirilgan balans usullarini qo‘llash jamlangan aktiv va balanspassivlari tengligini ta’minlaydi.

Xo‘jalik yuritish operatsiyalari natijalarini balansga to‘g‘rikiritish uchun ularni tasniflash lozim. Bunday tasniflash o‘zgara-digan balans moddalarini ajratib olishni ko‘zda tutadi.

Xo‘jalik yuritish operatsiyalarini tasniflash uchun bu opera-tsiyalar natijalarini taqsimlash qonuni qo‘llaniladi.

Aktivni A passivni B xo‘jalik yuritish operatsiyalarini X debolamaiz. Barcha xo‘jalik operatsiyalari 4 ga bo‘lingan:

23


1. Aktiv ichidagi operatsiya. Mablag‘ aktivining bir bandidanikkinchisiga o‘tkaziladi:

A + X – X = P

Aktivda faqat X miqdorida xo‘jalik yuritish mablag‘lariningko‘payishi yoki kamayishi yuz beradi.

Masalan: hisob raqamidan naqd pul olingan.

A(+) A(–)

naqd pul hisob raqami

2. Passiv ichidagi operatsiya. Mablag‘ passivining bir bandi-dan ikkinchisiga o‘tkaziladi:

A = P + X – X

Passivda faqat X miqdoridagina moliyalashtirish manbalari-ning ko‘payishi yuz beradi.

Masalan, taqsimlanmagan foydaning bir qismi ustav kapita-liga qo‘shiladi.

P(–) P(+)

taqsimlanmagan foyda ustav kapitali

3. Aktiv passiv tur. Xo‘jalik mablag‘ va moliyaviy omillarorasida faqat X miqdorning ko‘payishi.

A + X = P + X

Masalan ta’minotchilardan hisob-kitob qilinmagan material-lar olinadi.

A(+) P(+)

«Ishlab chiqarish zaxiralari» «Ta’minotchilarning qarzi»

4. Aktiv passiv tur. Kamayish bilan moliyaviy manbalar-ning xo‘jalik yuritish mablag‘laridan faqat X miqdorininggina ka-mayishi.

A(–) P(+)

hisob raqami «Ta’minotchilarning qarzi»

24


Aniqlangan xo‘jalik yuritish operatsiyalari va balanslaridankelib chiqib, har qanday xo‘jalik yuritish operatsiyasi balansibandlarining o‘zgarishiga olib keladi, demak bunda yangi balanspaydo bo‘ladi deb xulosa chiqarish mumkin.

Xo‘jalik yuritish operatsiyalari balanslarda qanday o‘zgarish-lar sodir etishdan qat’i nazar, u faqat mulklarning bo‘linishi tar-kibini yoki uning shakllanishi manbalarinigina o‘zgartirishi,ularning miqdorini ko‘paytirishi yoki kamaytirishi mulkni, lekinaktiv va passiv orasidagi muvozanatni buza olmaydi deb xulosachiqarishimiz mumkin.

Nazorat savollari:

1. Xo‘jalik yuritish operatsiyalarining turlarini aniqlang va ularningalohida xususiyatlarini sanab o‘ting.

2. Xo‘jalik yuritish operatsiyalarining to‘rtta turi nima?

25


4 - B O B. BUXGALTERIYA SCHYOTLARI

4.1. BUXGALTEIYA SCHYOTLARINI ANIQLASH

Korxonaning buxgalteriya balansi ma’lum bir davrda buxgal-teriya hisoblari bo‘yicha o‘tkazilgan xo‘jalik yuritish opera-tsiyalarining jamlangan ma’lumotlarini o‘zida aks ettiradi. Biroqfaqat davriy ma’lumotlar bilan cheklanib qolish mumkin emas,chunki buxgalteriya hisobi yaxlit va uzluksiz bo‘lishi kerak.

Balanslarda kundalik va joriy faoliyatning jamlangan raqam-larini olish uchun korxonadagi xo‘jalik yuritish vositalariningahvoli va harakati haqidagi to‘liq ma’lumotlar aks etadiganschyotlaridan foydalaniladi. Chunki u qo‘shilgan holda buxgal-teriya hisobi schyotlarini tashkil qiladi.

Schyotlar tizimi – xo‘jalik yuritish operatsiyalarini aks ettirishva joriy nazoratni amalga oshirish uchun buxgalteriya schotlariniularning iqtisodiy belgilariga qarab guruhlash usulidir.

Buxgalteriya schyoti – xo‘jalik yurituvchi subyektlarningiqtisodiy resurslarining harakati va holati, ularga bo‘lgan talablarhaqidagi buxgalteriya ma’lumotlarini ro‘yxatdan o‘tkazish vasaqlash usuli.

Buxgalteriya hisobi schyotlari – mulklarning tarkibi va joy-lashtirilishi, uning hosil bo‘lish omillari va bir turdagi opera-tsiyalarni guruhlashtirish hamda tezkor nazorat qilishning joriyhisobda aks ettirish usuli. Buxgalteriya hisobi obyektining har birturi uchun alohida schyot ochiladi va ularda mablag‘larningtushum-debeti, chiqim-krediti aks etadi. Schyotlar bo‘yichayozuvlarni jami aylanma deb ataladi, schyotdagi aylanma vadebet bilan kredit o‘rtasidagi farq saldo (qoldiq) deyiladi.

Buxgalteriya hisobidagi har bir schyot bir turdagi xo‘jalikyuritish operatsiyalari bo‘yicha harakatlarni aks ettirish va nazo-rat qilishga mo‘ljallangan.

Jadval ko‘rinishidagi har bir schyot chap va o‘ng tomondaniborat. Bunda chap tomon debet (D-t), o‘ng tomon esa kredit(K-t) deb nomlanadi.

Balans bandlari uchun schyot jadvalini tuzish-schyot ochishhisoblanadi. Shu tariqa, agar xo‘jalik yuritish operatsiyalari bux-galteriya ma’lumotlarining yagona o‘lchovi bo‘lsa, schyot – buma’lumotlarni saqlovchi yagona hujjatlardir.

26


4.2. BUXGALTERIYA SCHYOTLARINING TUZILISHI

Debet Schyotning nomi Kredit

Saldo Boshlang‘ich

Aylanmalar

Debet bo‘yicha Kredit bo‘yicha

Jami Aylanmalar bo‘yicha

Saldo Yakuniy

Schyotning nomi balans bandlarini hisobga oladi va odatdaularga mos keladi. Boshlang‘ich saldo (Bs) hisobot yuritilayotgansanalarga mos keladigan balanslar bandi miqdori. Shunday holatham yuz berishi mumkin: bandni o‘zgartiruvchi xo‘jalik yuritishoperatsiyalari mavjud boshlang‘ich balansda esa bandlar yo‘q. Buushbu schyotning boshlang‘ich saldosi nolga tengligini bildiradi.

Aylanmalar — schyot jadvalida aks etgan xo‘jalik yuritishoperatsiyalarining miqdori. Debet bo‘yicha yozilgan hammamiqdorlar debet bo‘yicha aylanmalar (Od) deyiladi. Kreditbo‘yicha yoziladigan hamma miqdorlar kredit bo‘yicha aylan-malar (Ok) deyiladi.

Aylanmalar bo‘yicha jami – debet va kreditga muvofiq yozil-gan hamma xo‘jalik yuritish operatsiyalari (aylanmalar) miqdor-larini qo‘shish natijasi.

Oxirgi saldo (Os) – hisobot davri oxirida qolgan qoldiq. Nolqoldiq ham balans jadvaliga kiritiladi.

Buxgalteriya hisobi schyotlari tizimi. Schyotlarning turlari va ularning vazifalari.

Hamma buxgalteriya hisoblari balansga nisbatan quyidagiguruhlarga bo‘linadi:

1. Doimiy schyotlar.2. Aktiv schyotlar.3. Passiv schyotlar.4. Kontr-aktiv.5. Kontr-passiv.6. Tranzit schyotlar.7. Balans orti schyotlari.

27


Schyotlarning bu guruhlari quyidagi qoidalarga amal qiladi:1) Doimiy schyotlar – hisobot davri oxirida saldo qoladigan

hamda majburiyat va kapitallar buxgalteriya hisobida aks etadi-gan aktivlar schyoti. Doimiy schyotlar aktiv va passiv, kontr-aktiv va kontr-passivga bo‘linadi;

2) Aktiv schyot (A) – iqtisodiy resurslarning ko‘payishischyotning debeti bo‘yicha, kamayishi – kredit bo‘yicha aksetadigan schyot;

3) Passiv schyot (P) – majburiyat va kapitalning ko‘payishischyotning krediti bo‘yicha, kamayishi — debeti bo‘yicha aksetadigan schyot;

4) Kontr-aktiv (KA) schyot – moliyaviy hisobotlarda aksettirilgan aktivning sof qiymati aktiv schyot bilan bog‘liq saldo-dan saldo hisoblaydigan schyot;

5) Kontr-passiv (KP) schyot – moliyaviy hisobotlarda aksettirilgan majburiyat yoki kapitalning sof qiymati passiv schyotbilan bog‘liq bo‘lgan saldodan saldo hisoblaydigan schyot;

6) Tranzit schyot (T) – hisobot davrida foydalaniladiganbiroq hisobot davri oxirida berkitiladigan, qoldiqsiz. Moliyaviynatijalar hisobotida aks etadigan foyda va chiqimlarning vaqtin-chalik schyoti;

7) Balans orti schyotlari (BO) – aktivlarning mavjudligi vaharakati haqidagi ma’lumotlarni korxonaga taalluqli bo‘lmagan,lekin vaqtincha uning ixtiyorida bo‘lgan shartli huquq vamajburiyatlarni umumlashtirishga mo‘ljallangan schyotlar. Buschyotlar boshqa schyotlar bilan korrespondensiyalanmaydi(o‘zaro aloqasi yo‘q), xo‘jalik yurituvchi subyektlarningmoliyaviy hisobotlarida aks ettirilmaydi.

4.3. AKTIV VA PASSIV SCHYOTLAR

Buxgalteriya schyoti o‘zida aks ettirilayotgan mablag‘larningtarkibi va joylanishi hamda tashkil topish manbalariga qarabaktiv va passiv schyotlarga bo‘linadi. Aktiv schyotlarda xo‘jalikmablag‘larining tarkibi va joylanishi ko‘rsatilsa, passiv schyotlar-da esa ularning tashkil topish manbalari ko‘rsatiladi. Aktivschyotlarda mablag‘larning ko‘payishi uning debet tomonida,ozayishi esa kredit tomonida ko‘rsatiladi. Passiv schyotlarda esako‘payishi kredit tomonida, ozayishi esa debet tomonida aksettiriladi. Schyotlarda aks ettirilgan mablag‘larning boshlang‘ichva oxirgi qoldiqlari aktiv schyotlarda debet tomonida, passivschyotlarda kredit tomonida ko‘rsatiladi.

28


Aktiv schyotlarninig debetiga taalluqli bo‘lgan qoldiq, ba-lansning aktiv tomonidagi moddalardan olinsa, passiv tomonida-gi moddalardagi qoldiq passiv schyotlarning boshlang‘ich qoldig‘ihisoblanadi. Agar aktiv schyotning boshlang‘ich qoldig‘ibo‘lmasa, birinchi aks ettirilgan operatsiya schyotning debetidako‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Passiv schyotda esa schyotning kredittomonida yozilgan bo‘lishi lozim.

Aktiv schyot bo‘yicha operatsiyalarning harakatlanish sxemasi

Debet Kredit

29

Oy boshidagi qoldiq mablag‘ (saldo)

Hisobot davrida mablag‘larningko‘payishiga sabab bo‘ladiganxo‘jalik yuritish operatsiyalari (+)

Hisobot davrida kamayish keltiribchiqaruvchi xo‘jalik yuritish ope-ratsiyalari (–)

Xo‘jalik yuritish operatsiyalarimiqdori hisobot oyi uchun debetschyoti bo‘yicha aylanma tashkilqiladi.

Xo‘jalik yuritish operatsiyalarimiqdori hisobot oyi uchun kreditbo‘yicha aylanma tashkil qiladi.

Oy oxiridagi qoldiq oy boshidagiqoldiq plyus, debet bo‘yichaaylanmaga minus kredit schyotibo‘yicha aylanmaga teng.

Passiv schyot bo‘yicha xo‘jalik yuritish operatsiyalari sxemasi

Debet Kredit

Hisobot davrida kamayish keltiribchiqaruvchi xo‘jalik yuritish ope-ratsiyalari (–)

Hisobot davrida mablag‘larningko‘payishiga sabab bo‘ladiganxo‘jalik yuritish operatsiyalari (+)

Xo‘jalik yuritish operatsiyalarimiqdori hisobot oyi uchun debetschyoti bo‘yicha aylanma tashkilqiladi.

Xo‘jalik yuritish operatsiyalarimiqdori hisobot oyi uchun kreditbo‘yicha aylanma tashkil qiladi.

Oy boshidagi qoldiq mablag‘ (saldo)

Oy oxiridagi qoldiq oy boshidagiqoldiq plyus, debet bo‘yichaaylanmaga minus kredit schyotibo‘yicha aylanmaga teng.


5 - B O B. BUXGALTERIYA HISOBIDA IKKIYOQLAMAYOZUVLAR TIZIMI

5.1. SCHYOTLARDAGI O‘ZGARISHLARNING BUXGALTERIYA YOZUVI

Buxgalteriya provodkasi deb amalga oshirilgan xo‘jalik yuri-tish operatsiyalarining buxgalteriyada rasmiylashtirish usuligaaytiladi. Buxgalteriya provodkasini tuzish amalga oshirilganoperatsiya tufayli qaysi schyotlar debetlanadi, qaysi biri qandayyig‘indida kreditlanishini ko‘rsatish demakdir. Buxgalteriyaprovodkalari oddiy va murakkab bo‘ladi. Ikkita schyotga yozil-gan tegishli yozuvlar oddiy, uch va undan ortiq schyotlargategishli bo‘lsa murakkab bo‘ladi.

1-misol: Kassaga bankdagi hisob raqamidan 5000 so‘m kelibtushdi. Natijada hisob raqamidagi pulning kamayishi kassadagipul miqdorining kamayishi yuz beradi. Ikkala schyotlar hamaktiv. Shuning uchun 5000 so‘m 5010 «milliy valutadagi pulmablag‘lari» schyotining debetiga va 5110 «hisob raqami» scho-tining kreditiga yoziladi.

D-t 5010 (A) K-t D-t 5110 (A) K-t

30

(+) 5000 kassadagi pulningortishi

(–) 5000 hisob raqamidagi pul-ning kamayishi

2-misol: Ta’sischilardan biri ustav kapitaliga omonat pulsifatida narxi 100000 so‘mlik kompyuter qo‘shdi.

Bu holda asosiy mablag‘ ortadi va kapitali ko‘payadi. 0150«kompyuter jihozlar»i schyoti aktiv, 8330 schyoti «Pay vaomonatlar» schyoti – passiv. Pulni 0150 «Kompyuter jihozlar»ischyotining debeti, 8330 «Pay va omonatlar» schyotining kredi-ti bo‘yicha yozish kerak.

D-t 0150 (A) K-t D-t 8330 (P) K-t

(+) 100000 asosiy mablag‘ningortishi

(+) 100000 ustav kapitaliningko‘payishi


4-misol. Mol yetkazib beruvchilardan 8 ming so‘mlik mate-riallar olindi. Demak, ombordagi materiallar ko‘paydi, molyetkazib beruvchilarlarning qarzi ham kamaydi. 1010 «Xom-ashyolar va materiallar» schyoti ombordagi mavjud materiallarnihisobga oladi va aktiv. 4310 «TMS» ostida mol yetkazib beruv-chilarlar va pudratchilarga berilgan bo‘naklar» schyoti ham aktiv.Shuning uchun 8 ming so‘m 1010 «Xomashyolar va materiallar»schyotining debetiga, 4310 «Mol yetkazib beruvchilar vapudratchilarga to‘langan bo‘naklar» schyotining kreditiga yozi-ladi.

D-t 1010 (A) K-t D-t 4310 (A) K-t

31

(+)8000

Mol yetkazib beruvchi-larning debitor qarzi

ortdi.

(–)8000Hisob

raqamidagipul kamaydi

3-misol: Mol yetkazib beruvchilarga oldindan to‘lov sifatidahisob raqamidan 8000 so‘m miqdorida pul o‘tkazildi. Natijadahisob raqamidagi pul kamaydi, mol yetkazib beruvchilarlarningqarzi (debitor qarzi) ortdi. 5110 «Hisob raqami» schyoti aktiv,4310 «TMS ostida mol yetkazib beruvchilar va pudratchilargaberiladigan aktivlar» schyoti ham aktiv. Shuning uchun 8 mingso‘m 4310 «TMS ostida mol yetkazib beruvchilar va pudratchi-larga beriladigan bo‘naklar» schyotining 5110 «hisob raqami»schyotining kreditiga yoziladi.

D-t 4310 (A) K-t D-t 5110 (A) K-t

(+)8000

Mol yetkazib beruv-chilar omboridagimateriallarning

ko‘payishi

(–)8000

Debitor qarzlari-ning kamayishi

5-misol. Hisob raqamidan a) qisqa muddatli ssuda uchunbankka – 10 ming so‘m; b) korxona kassasiga – 15 ming so‘m.


Jami 25 ming so‘m o‘tkazildi. Buxgalter quyidagi provodkalarniqiladi:

D-t, 5110 (A) K-t D-t 6910 (P), K-t D-t 5010 (A) K-t

32

(–)25000

Hisob raqamidagipulning kamayishi

(+)15000

Kassadagi pulningortishi

(–)10000

Bankka ssudabo‘yicha qarzning

kamayishi

Bu operatsiya natijasida hisob raqamidagi pul kamayadi, kas-sada esa ortadi. Bir vaqtning o‘zida korxonaning bankka ssudabo‘yicha qarzi kamayadi. Ikkiyoqlama yozuv usuli muhim nazo-rat ahamiyatiga ega, chunki bitta xo‘jalik yuritish operatsiyasiteng miqdorda ikki marta – bir schyotning debetida, boshqasi-ning esa kreditida aks etadi. Shuning uchun bir operatsiya miq-dori ma’lumotlaridagi farq yo‘l qo‘yilgan xatoni bildiradi.

5.2. AKTIV VA PASSIV SCHYOTLARNI SALDOLASH

Hisobning har bir obyekti hamda mablag‘lar va manbalar-ning har bir turi uchun alohida schyotlar ochiladi. Debet vakredit bo‘yicha yozilgan muomalalar summalarining jami aylan-ma (oborot) deb nomlanadi. Schyotning bir tomonida qayd etil-gan summalar bilan uning boshqa tomonida ko‘rsatilgan sum-malar o‘rtasidagi farq qoldiq yoki saldo deb nomlanadi.Qoldiqlar debeti kreditidan ortiqmi yoki aksinchami ekanligigaqarab, debetli yoki kreditli bo‘lishi mumkin. Yangi qoldiqnianiqlash uchun avval mablag‘larni ko‘payganligini ko‘rsatuvchiaylanma summani boshlang‘ich qoldiqqa qo‘shiladi, so‘ngrauning kamayishini aks ettiruvchi aylanma summasi ayirib tash-lanadi. Agar qoldiq bo‘lmasa, schyot yopilgan hisoblanadi.

Aktiv va passiv schyotlarning ta’rifi shaklini keltiramiz.

Aktiv schyot ta’rifining shakli

D-t K-t Cb

+

Ay.d Ay.k

Co


Bu yerda:Cb-boshlang‘ich saldoAy.d-debetlik aylanmaAy.k-kreditlik aylanmaCo=Cb+Ay.d–Ay.k

Passiv schyot ta’rifining shakli

D-t K-t

Cb

+

Ay.d Ay.k

Co

Co=Cb+Ay.k–Ay.d

Mablag‘lar va ularning manbalari qoldiqlarining o‘zgarishla-rini schyotlarda aks ettirilishini (tarixiy shaklda) misollardako‘rib chiqamiz.

Misol. «Kassa» moddasi korxonaning naqd pullarini aks etti-radi. Faraz qilaylik, kassada 200 so‘m bor. Xo‘jalik mablag‘larbalansning aktivida ko‘rsatilgani bois, schyotlarda ularningqoldiqlarini debetga yozish tartibi qabul qilingan. Demak, 200so‘m qoldiqni «Kassa» schyotining debetiga yozish kerak.

Shuningdek, korxonada shunday muomala sodir bo‘lganki,ularning natijasida kassaga birinchi natija bo‘yicha 500 so‘muchinchi muomala bo‘yicha 3000 so‘m kelib tushgan; kassadaikkinchi muomala bo‘yicha 600 so‘m va to‘rtinchi jarayon yuza-sidan 2800 so‘m chiqib ketgan (sarflangan). Pullarning kelibtushishi (ko‘payishi)ni «Kassa» schyotini debetiga, ularning chi-qib ketishi (kamayishi)ni uning qarama-qarshi tomoniga – kre-ditiga yozish kerak. Bu, kassadagi mablag‘lar harakatiningyakunlarini hisoblab chiqishda naqd pullarni kelib tushishiniqoldiqqa qo‘shish, chiqib ketishni esa ayirish uchun kerak.

Balans ikki qismga bo‘lingan jadval shaklida tuziladi. Chaptomoni aktiv deyiladi — unda xo‘jalik mablag‘lar turlariningholati aks ettiriladi.

332 – 3876


O‘ng tomoni passiv deyiladi — unda mablag‘larning paydobo‘lish manbalari va qanday maqsadga ishlatilishi aks ettiriladi.

Balansning aktivida ham, passivida ham uchtadan bo‘limbor.

Aktiv: Asosiy vositalar va qo‘yilmalar.Zaxiralar va xarajatlar.Pul mablag‘lari, hisob-kitoblar va har xil aktivlar.Passiv: Korxona o‘z mablag‘larining manbalari. Kreditlar va boshqa qarzga olingan mablag‘lar.Hisob-kitoblar va har xil passivlar.

1 - j a d v a l

BALANS

Aktiv Passiv

34

Tartibraqami

1

Xo‘jalikmablag‘lariva ularningjoylanishi

2

Jami(mingso‘m)

3

Tartibraqami

4

Xo‘jalikmablag‘lariningtashkil topish

manbalari

5

Jami(mingso‘m)

6

Buxgalteriya balansining ikkala tomoni ham bir qanchamoddalarga bo‘linadi.

Nazorat savollari:

1. Buxgalteriya hisobidagi ikkiyoqlama yozuvning mohiyati nimada?2. Schyotlar korrespondensiyasi deb nimaga aytiladi? 3. Xo‘jalik yuritish operatsiyasini schyotlarda ikkiyoqlama yozuv usuli

bilan ifodalanishiga misollar keltiring.


6 - B O B. BUXGALTERIYA HISOBI SCHYOTLARINING TASNIFLASH ASOSLARI

Schyotlar tizimi deb xo‘jalik yuritish operatsiyalarida ifo-dalash va joriy nazorat o‘tkazish uchun buxgalteriya schyotlariniiqtisodiy belgilariga ko‘ra guruhlash usuliga aytiladi.

Schyotlar buxgalteriya hisobining asosiy elementlaridanbiri bo‘lib, uning iqtisodiy obyektlarini guruhlash, moddiy vapul mablag‘lari harakatini aks ettirish, ularning hosil bo‘lishmahbalarining xo‘jalik yuritish operatsiyalarini bajarishdagiahvolini buxgalteriya hisoblarida aks ettirish usulidir. Iqtisodiymohiyatiga ko‘ra schyotlarni tasniflash ular (berilgan schyot-larda) hisobga olinishini ko‘rsatadi (6.1-sxema).

6.1. BUXGALTERIYA HISOBI SCHYOTLARINING TIZIMI.SCHYOTLARNING TURLARI VA ULARNING TAYINLANISHI

Buxgalteriya schyotlari — xo‘jalik obyektlarining xo‘jalikjarayonidagi harakatini tartibga solib, hisob olish va nazorat qi-lish usulidir. Amalda schyotlar jadval, kartochka yoki daftarvarag‘i shaklida bo‘lib, u ikki qismga bo‘linadi. Uning chap qismi«Debet», o‘ng qismi esa «Kredit» deb ataladi.

Debet so‘zi lotincha «debet» so‘zidan olingan va tarjimasi «uqarzdor» degani.

Kredit so‘zi «kredit» — «ishondi» degani.Buxgalteriya hisobi schyotlarini quyidagicha tarzda ifodalash

mumkin:

D-t schyotning nomi K-t

Hisobot davrining boshiga ma’lumotlar balansning aktivva passiv qismlarining moddalaridan olib yoziladi. Bularschyotlarning boshlang‘ich saldosi (qoldig‘i) deyiladi. Hisobotdavrida sodir bo‘lgan xo‘jalik operatsiyalarining summasinihisobga olgan schyotlarning debet tomonidagi jami «Debetbo‘yicha oborot», kredit tomonidagi jami «Kredit bo‘yicha

35


oborot», umuman schyotlar bo‘yicha jami esa «Oborotlar»deb ataladi.

Buxgalteriya schyotlari aktiv va passiv schyotlarga bo‘linadi. Aktiv schyotlarda xo‘jalik mablag‘lari aks ettirilsa, passiv

schyotlarda ularning manbalari aks ettiriladi. Aktiv schyotlarning debetida xo‘jalik mablag‘larining ko‘pa-

yishiga olib keluvchi xo‘jalik operatsiyalari ko‘rsatiladi, kreditidaularning kamayishiga olib keluvchi operatsiyalar ko‘rsatiladi.

Passiv schyotlarda esa aksi bo‘ladi.Aktiv schyotlarda qoldiq har doim uning debetida bo‘lsa

(debetli qoldiq), passiv schyotlarda uning kreditida (kreditliqoldiq) bo‘ladi.

Aktiv schyotlarda boshlang‘ich qoldiq bo‘lmasa, u holda engavval debetda aks ettirilgan operatsiya yozilishi kerak. Passivschyotlarda esa avval kreditda aks ettirilib, so‘ngra debetiga yozi-ladigan operatsiyalar aks ettiriladi.

Buxgalteriya hisobi schyotlari o‘zlarining tayinlanishi vatuzilishiga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi:

Asosiy schyotlar.Tartibga soluvchi schyotlar.Taqsimlovchi schyotlar.Kalkulyatsiya schyotlari.Taqqoslovchi schyotlar.Balansdan tashqaridagi schyotlar.

1. Asosiy schyotlar.Korxona qanday mablag‘larga ega va ular qanday manbalar-

dan tashkil topganligi hamda hisob-kitob munosabatlari haqida-gi ma’lumotlar bilan ta’minlashi uchun asosiy schyotlar kerak.Asosiy schyotlar, o‘z navbatida, korxonaning mehnat vositalari,aylanma mablag‘lari va muomala munosabatlarini hisobga olishschyotlariga bo‘linadi.

Masalan: «Materiallar» A;

«Nizom fondi» P;«Zaxira fondi» P;«Qisqa muddatli qarzlar» va h.k.

«Har xil debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar»schyoti — aktiv-passiv schyot.

36


2. Tartibga soluvchi schyotlar boshqa buxgalteriya schyot-larida aks ettirilgan ko‘rsatkichlarni tartibga solish uchun xiz-mat qiladi. Ular ikki guruhga: kontrar schyotlar va to‘ldi-ruvchi schyotlarga bo‘linadi.

Kontrar schyotlar ham ikki guruhga: kontraktiv schyotlar vakontrpassiv schyotlarga bo‘linadi.

Kontraktiv schyotlar balansning passiv qismida aks ettirilganxo‘jalik mablag‘larining summasini tartibga soladi. Kontraktivschyotlarga «Asosiy vositalarning eskirishi», «Nomoddiyaktivlarning eskirishi» va «Kam baholi va tez ishdan chiqadiganbuyumlarning eskirishi» schyotlari kiradi.

Kontrpassiv schyotlar balansning aktiv qismida alohida mod-dalar sifatida ko‘rsatilib, balansning passivida aks ettirilganma’lum schyotlarning qoldiqlarini tartibga soladi.

Masalan: «Foydani ishlatish» schyoti. Bu passiv schyoti«Hisobot yilining foydasi» ga qarshi turadi.

To‘ldiruvchi schyotlar ma’lum xo‘jalik operatsiyalarini alohi-da-alohida hisobga olib, keyinchalik asosiy schyotlardagi ma’lu-motlarga qo‘shish uchun xizmat qiladi.

3. Taqsimlovchi schyotlar, korxonaning ba’zi bir xarajatlarinihisobga olish va ularni kalkulyatsiya obyektlari yoki hisobot davr-lari o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash maqsadida qo‘llaniladi.Taqsimlovchi schyotlar o‘z navbatida yig‘ib taqsimlovchi schyot-larga bo‘linadi.

Yig‘ib taqsimlovchi schyotlar ma’lum xo‘jalik jarayonidagixarajatlarni bir oy davomida hisobga olish, bu xarajatlarni iqti-sodiy mazmuniga qarab guruhlash va ularni kalkulyatsiya obyekt-lari o‘rtasida oldindan qabul qilingan biror bazisga nisbatanmutanosib ravishda taqsimlash uchun xizmat qiladi.

Bu schyotlarga «Umumishlab chiqarish xarajatlari», «Umumxo‘jalik xarajatlari» va boshqa aktiv schyotlar kiradi.

Bu schyotlarda qoldiq bo‘lmaydi va ular buxgalteriya balan-sida alohida moddalar sifatida aks ettirilmaydi.

Hisobot davrlari o‘rtasida taqsimlovchi schyotlar ma’lumxo‘jalik jarayonida qilingan xarajatlarni hisobga olish va kelgusioylar yoki yillar ichida bu xarajatlarni teng summalarda taqsim-lash yo‘li bilan ishlab chiqarish xarajatlariga qo‘shish uchun xiz-mat qiladi.

4. Kalkulyatsiya schyotlari ishlab chiqarilgan mahsulot,bajarib topshirilgan ish va qilgan xizmatlarning tannarxini

37


aniqlash maqsadida ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarniumumlashtirish uchun xizmat qiladi. Qoldiq bu schyotlarningfaqat debetida bo‘ladi.

Kalkulyatsiya schyotlariga «Asosiy ishlab chiqarish», «Yor-damchi ishlab chiqarish», «Xizmat qiluvchi ishlab chiqarish vaxo‘jaliklar» hamda boshqa schyotlar kiradi.

Bu schyotlarning (D-t)ida ishlab chiqarishga qilinganturli-tuman xarajatlar yoziladi, (K-t)da ishlab chiqarishdanolingan mahsulot, ish va xizmatlarning haqiqiy tannarxi, ish-lab chiqarishdan foydalanilmagan moddiy qiymatlarningomborga qaytarib olinishi va boshqalar aks ettiriladi.

5. Taqqoslovchi schyotlar muayyan jarayonni xarak-terlovchi ikkita har xil ko‘rsatkichlarni taqqoslash uchun xiz-mat qiladi. Bu «Mahsulot (ish, xizmat)ni sotish», «Ishlabchiqarishdagi yaroqsizlik (brak)», «Foyda va zararlar» vaboshqa schyotlardir.

Agar korxonaning hisobot yili ichida olgan foyda sum-masi ko‘rgan zararlar summasidan ko‘p bo‘lsa, u holda«Foyda va zararlar» schyoti passiv bo‘lib, uning qoldig‘i ba-lansning passiv qismida «Hisobot yilining foydasi» deb atal-gan moddada ko‘rsatiladi. Agar korxonaning hisobot yili ichi-da olgan foyda summasidan ko‘rgan zararlari summasi ko‘pbo‘lsa, u holda bu schyot aktiv bo‘lib, uning qoldig‘i ba-lansning aktiv qismida «Hisobot yilining zararlari» moddasi-da ko‘rsatiladi.

6. Balansdan tashqaridagi schyotlar. Korxonaning vaqtin-cha ixtiyorida turgan mol-mulkni hisobga olish uchun bux-galteriya hisobida bu schyotlar qo‘llaniladi. Bu schyotlardayozuvlar bir yoqlama aks ettiriladi. Ular hech qanday schyot-lar bilan aloqa qilmaydi. Bu schyotlarda ijaraga olinganasosiy vositalar, mas’ul saqlashga qabul qilingan mollar,montajga qabul qilingan asbob-uskunalar, zararga o‘tkazilganto‘lashga qobiliyatsiz debitorlarning qarzi va boshqalar hisob-ga olinadi.

38


Schyotlarni tuzilish belgilari bo‘yicha guruhlashda har birschyotda debet va kredit ifodalanishi, uning qoldiqlari xarakteriaks etadi.

39

Ishlab chiqarishxarajatlari, zaxiralariva asosiy vositalar

schyoti

Tayyor mahsulot vasotish, pulmablag‘lari

(Debitor qarzlar)schyoti

Moliyaviy natijalar,zaxiralarni

moliyalashtirish,

Mablag‘larva jarayonlar

schyoti

Buxgalteriyahisobischyoti

Mablag‘larmanbalarischyotlari

Ishlabchiqarishjarayoni schyoti

Muomala jarayoni schyoti

Taqsimlashjarayoni schyoti

Pulmablag‘larimanbalarischyoti

Jalb qilin-gan vosita-

larningmanbalarischyotlari

66

6

66

6

6

6

66

66

Kredit, kreditorlikqarzlari, majburiyat-

larni taqsimlashbo'yicha schyotlari

6

6.2. SCHYOTLARNI IQTISODIY MOHIYATIGA KO‘RA TASNIFLASH

6.1-sxema


Schyotlarni joylashish strukturasi bo‘yicha tasniflash.

6.2-sxema

40

66

66

66

6

6

66

Asosiyschyotlar

Inventarli fondhisob-kitoblari

qoniqarli qo‘shimchali,

kontrarqo‘shimchali

Boshqaruvchischyotlar

Balanslashgan

Moliyaviy natijalangan

Kalkulyatsiyaschyoti

Xo‘jalikmablag‘larischyotlari

Xo‘jalikjarayonlari

schyoti

Bux

galter

iya

hiso

bi

Taqsimlashschyotlari

Yig‘uvchitaqsimlanuvchi

schyotlari,budjet

taqsimlanuvchi

Xo‘jalik (yuritish) mablag‘lari schyoti.Asosiy schyotlar xo‘jalik yuritishning mavjud mablag‘lari

harakatlari va ularning manbalarini hisobga olishga mo‘ljallan-gan.

Inventar schyotlar — moddiy va pul mablag‘lariningharakati va nazoratini debetda ularning tushushini, kreditga-chiqishining mavjudligini ifodalash uchun xizmat qiladi. Qoldiqkorxonada mablag‘ mavjudligini ko‘rsatadi. Inventar schyotla-rining alohida xususiyatlari har qanday ma’lumot schyotlaridagiqoldiqni inventarizatsiya yo‘li bilan tekshirish mumkinligidir(natura hamda qayta hisoblash) – 0110–0199; 5010–5020; 5110.

Jamgarma schyotlaridan korxona jamgarmalari ahvoli vao‘zgarishlarini hisoblashda foydalaniladi – 8300–8910;9010–9910.


Hisob-kitob schyotlari korxonaning debitorlar va kreditorlarbilan hisob ishlarini olib borishga xizmat qiladi. Aktiv va passivhisob-kitob schyotlari bo‘ladi.

Aktiv hisob-kitob schyotlari korxonaning debitorlar bilanhisob ishlarini olib borishi uchun xizmat qiladi. Bu schyotlargadebet bo‘yicha debitor qarzdorlik miqdorining oshib borishini,kredit bo‘yicha esa ularning kamayishi miqdorlari yoziladi. Buschyotlarda qoldiq korxona Debitorlarining qarz miqdorlariniifodalaydi — 4800.

Passiv hisob-kitob schyotlari korxonaning kreditorlik qarzlariyoki majburiyatlarini hisob-kitob qilishga mo‘ljallangan. Kreditbo‘yicha bu schyotlarga qarzlar yoki majburiyatlarning ortishikredit bo‘yicha esa to‘langanligi uchun qarzlar yoziladi –6900–7900.

Boshqaruvchi (tartibga soluvchi) schyotlar korxonadagi vosi-talarning qiymatini aniqlash uchun xizmat qiladi. Bu schyotlarniqo‘llash asosiy vositalarning nafaqat boshlang‘ich qiymatini balkiqoldiq qiymatini ham aniqlashga imkon beradi – 0211–0299;0510–0590.

Xo‘jalik jarayonlari schyotlari.Taqsimlash schyotlari korxonaning ayrim sarf-xarajatlarini

nazorat qilish va ularni taqsimlash uchun mo‘ljallangan. Ularyig‘uvchi taqsimlanuvchi va budjet taqsimlanuvchi bo‘ladi.

Yiguvchi taqsimlanuvchi schyotlar keyinchalik kalkulatsiyaobyektlariga taqsimlash maqsadida xo‘jalikda birorta ish yuritishjarayoni bo‘yicha chiqimlarni yig‘ishga mo‘ljallangan.

Kalkulyatsiya schyotini tayyorlangan materiallar, ishlabchiqilgan va sotilgan mahsulotlar, bajarilgan ish va ko‘rsatilganxizmat tannarxini hisoblab chiqish maqsadida xo‘jalik jarayonlaribilan bog‘liq chiqimlarni aks ettirishga xizmat qiladi. Bu schyot-larning hammasi aktiv – 2110; 2310; 2510.

Moliyaviy natijalangan schyotlar xo‘jalik faoliyatiningmoliyaviy natijalarini aniqlashga mo‘ljallangan 9000–9900.

6.3. BUXGALTERIYA HISOBI SCHYOTLARINING REJASI

Buxgalteriya hisobiga tegishlicha tashkil qilish uchun kor-xonada moliya xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlarirejasida, uni amalda qo‘llash bo‘yicha ko‘rsatmalardan to‘g‘rifoydalanish juda katta ahamiyatga ega.

41


Buxgalteriya hisobi schyotlari rejasida moliyaviy element-larga muvofiq ruhlantirilgan schyotlarning aktivlar, majburiyat-lar, kapital tushum va chiqimni umumlashtiradi.

2002-yil 23-oktabrda 1181-sonli raqami bilan ro‘yxatga olin-gan 21-sonli buxgalteriya hisobi milliy standartlariga ko‘raO‘zbekiston Respublikasida 2002-yilning 1-yanvarida yangi«Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliya xo‘jalik faoliyatining bux-galteriya hisoblari schyotlarining rejasi» bosqichma-bosqichamalga oshirilmoqda. Bu O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotigao‘tish yo‘lidagi oxirgi yakunlochi qadamidir. Bu standart O‘zbe-kiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi haqida»gi qonun-ning 5-moddasiga mos holda ishlab chiqilgan.

Buxgalteriya hisobi schyotlarini qo‘llash bo‘yicha ko‘rsat-malar xo‘jalik yuritish operatsiyalarini buxgalteriya hisobini yuri-tish qoidalariga mos ravishda buxgalteriya schyotlarida aksettirishni belgilaydi, shuningdek, schyotilarning iqtisodiy maz-muni va vazifalariga qarab, ular bo‘yicha tavsiflar keltiradi. Harbir schyot uchun buxgalteriya schyotlari bilan korresponden-siyalar keltirilgan.

Buxgalteriya hisobi schyotlarining namunalari rejasiga asosankorxonaning bosh buxgalteri ushbu korxonada foydalanish uchunschyotlarning ish rejasini tuzadi. Bu reja korxonaning hisobschyot bo‘yicha buyruqdan o‘tkazilib, tasdiqlanadi. Schyotlar-ning ish rejasida schyot oz yoki ko‘p bo‘lishi mumkin. Biroqguruhlashtirilgan schyot korxona faoliyatiga mos holda barchaxo‘jalik yuritish operatsiyalarining hisobini ta’minlashi kerak.

Buxgalteriya hisobi schyotining rejasi budjetdagi muassasalarbank tizimidan tashqari xususiylik shaklidan qat’i nazar xalqxo‘jaligi tarmoqlarida faoliyat yuritayotgan xo‘jalik hisobidagikorxonalar uchun majburiy hujjatdir.

Schyotning yangi rejasining 1–8-qismlarida doimiy yoki ba-lans 9-tranzit yoki vaqtinchalik schyotlari joylashtirilgan (1–8-qismlar balans qurilishiga mos ravishda, 9-moliyaviy natijalarhisobotlarga mos holda). Schyot to‘rtta belgili raqamlardan ibo-rat bo‘lib, korxona iste’molchilarning talabi bilan yangi schyotbilan to‘ldirish imkoni berilgan.

Schyotlarning yangi rejasini quyidagi holda tasavvur qilishmumkin:

1-qism. Bu bo‘lim schyotlari quyidagilar haqidagi ma’lumot-larni umumlashtirishga bag‘ishlangan:

42


— o‘rnatilgan tartibga muvofiq asosiy mablag‘larga kiruvchikorxonaga taalluqli va mehnat vositalarini moliyaviy lizingibo‘yicha shartnoma bilan olingan mavjud bo‘lgan, harakatlar vaeskirganlik;

— nomoddiy aktivlarga egalik huquqi bo‘yicha korxonagategishli mavjud, harakatdagi va eskirganlik;

— qurilmalardagi mamlakatimizda va xorijda ishlab chiqaril-gan mavjud (asbob-uskunalar) va ularning harakati;

— tarmoq assotsiyalashgan korxonalar va tobe jamiyatningqimmatbaho qog‘ozlardagi uzoq muddatli investitsiyalari;

— sarflangan mablag‘larning hamma turlari;— olingan veksellar bo‘yicha hisobotlarning uzoq muddatli

qismlari, moliyaviy lizing olish uchun schyot, tushum uchunkechiktirilgan soliqlar, bo‘lg‘usi davr uchun chiqimlar va boshqadebitorlik qarzlari.

2-qism. Mavjud bo‘lgan va harakatdagi ma’lumotlarniumumlashtirish ko‘zlangan:

— ishlab chiqarish jarayonida yoki ish bajarish, xizmatko‘rsatishga mo‘ljallangan xomashyo zaxiralari, materiallar, xari-dorga yarim fabrikatlar, komplekslovchi buyumlar, yoqilg‘i,ehtiyot qismlar boshqa materiallar arzon va tez eskiradigan pred-metlar.

3-qism. Mazkur hisobot davrida umumlashtirilgan biroq kel-gusi hisobot davrining joriy qismiga taalluqli chiqimlar haqidagiumumlashtirilgan ma’lumotlar. Bu schyotda qisman quyidagilarbilan bog‘liq chiqimlar aks etishi mumkin:

— davriy matbuot nashrlari uchun yillik obuna miqdori;— jihozlarning yillik sug‘urta to‘lovi;— kelgusi davr uchun ijara haqi badallari va kelgusida tan-

narxga taalluqli bo‘lgan boshqa xarajatlar.4-qism. Xaridorlar va buyurtmachilardan debitor qarz sifati-

da olingan veksellar va turli jismoniy va yuridik shaxslarga beril-gan bo‘naklar, shuningdek, bo‘linmalardan alohida balanslardaajratilgan va olish haqidagi schyot, xodimlarning, ta’sischilarningva boshqa turli debitorlarning qarzlari.

5-qism. Ushbu qism schyotlari korxonadagi mavjud vaharakatdagi milliy va chet el valutasidagi valutalar, kassalarda,hisob raqamlarida, mamlakatimiz va chet ellardagi hamdaboshqa banklar schyotlaridagi qisqa muddatga qo‘yilgan qim-matbaho qog‘ozlar, shuningdek, to‘lov va pul hujjatlari haqidagima’lumotlarni umumlashtirishga mo‘ljallangan.

43


6-qism. Ushbu qism hisob schyoti korxonaning turli yuridikva jismoniy shaxslar bilan hamma turdagi majburiyatlari haqida-gi ma’lumotlarni umumlashtirishga qaratilgan.

Majburiyat – hisobot va kelgusi davrlarda kelib chiquvchikreditorlik va boshqa qarzlardir. Uning tugatilishi (tartibga soli-nishi) iqtisodiy foydani, ya’ni aniq aktivlarni kamaytirishga olibkeladi degan fikrlar bor. Majburiyatlar korxona tomonidan turlibitimlar tuzish natijasida paydo bo‘ladi va kelgusida tovarlarto‘lovlar, ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar uchun yuridikasos bo‘lib hisoblanadi.

1-sonli buxgalteriya hisobining umumiy standartlariga(BHMS) «Hisob schyoti va moliyaviy hisobot»ga ko‘ra majburi-yatlarga berilgan asosiy baho aktivlar paydo qilgan tannarx yokiqiymatdir.

Majburiyatlar qisqa muddatli (joriy) va uzoq muddatlibo‘lishi mumkin. Joriy majburiyat kreditorning talabi bilan bir yilichida to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatdir. To‘lash muddatibir yildan oshgan majburiyatlar uzoq muddatli deyiladi.

7-qism. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga quyidako‘rsatilganlar uchun uzoq muddatli majburiyatlarni umum-lashtiruvchi ma’lumotlar haqida:

— korxonaga taqdim etilgan, lekin haqi to‘lanmagan tovar-moddiy boyliklar, xizmatlar yoki asbob-uskunalar uchun;

— hisob-kitob rejali to‘lov asosida amalga oshiriladigantovar-moddiy boyliklar, ish va xizmatlar;

— qabul qilish paytida ortiqchaligi ma’lum bo‘lgan moddiyboyliklar uchun;

— tashish bo‘yicha ko‘rsatilgan xizmatlar, shu jumladan ta-riflarning to‘lamaganlik yoki keragidan ortiq to‘laganlik va aloqaxizmatlarining barcha turlari uchun.

8-qism. Bu qismdagi schyotlar korxonaning qonunchilikkamuvofiq yoki ta’sischilik hujjatlari bilan tashkil qilinganjamg‘arma va zaxiralarini qo‘shgan holdagi xususiy kapitaliningahvoli va harakati haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirishgamo‘ljallangan.

Xususiy kapital aktivlar va xo‘jalik yurituvchi subyektmajburiyatlarining farqlarini namoyon etadi. O‘z navbatidaxususiy kapital 2 toifaga bo‘linadi. Bular investitsiyalangan(qo‘yilgan) kapital va taqsimlanmagan foydadir. Xusuiy kapitalegasi tomonidan ishlab chiqilgan yoki qo‘shilgan faoliyatlar

44


qo‘shimcha investitsiyalar evaziga ham ko‘payishi yoki kamayishimumkin.

9-qism. Tayyor mahsulot va tovarlarni sotishdan olinganfoyda haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish. Bajarilgan ish vako‘rsatilgan xizmat shuningdek sotilgan tovarlarning qaytarilishi,sotuv va narxdan chegirmalar haqida.

Asosiy faoliyat (operatsiyalar) hisobi mos keluvchi schyotlarisotish bo‘yicha sof daromad (foydalar) tarzida ifodalanadi:

— sanoat, qishloq xo‘jaligi va boshqa korxonalar ishlabchiqargan xususiy tayyor mahsulotlari va yarim fabrikatlari;

— sanoat xarakteridagi ishlar va xizmatlar bo‘yicha;— sanoat xarakterida bo‘lmagan ishlar va xizmatlar;— sotib olingan buyumlar (komplektlash uchun sotib olin-

gan);— qurilish, montaj, loyiha, qidiruv, ilmiy-tadqiqot va boshqa

ishlar;— savdo, ta’minot va tarqatish bo‘yicha tovarlar uchun;— korxona transportlarida yuk va yo‘lovchilarni tashish xiz-

matlari;— yengil avtomobillarni ijaraga berish va avtomobillarni olib

kelish (peregon) xizmatlari uchun;— transport-ekspeditsiya va yuk tashish-tushirish opera-

tsiyalari;— aloqa korxonasi xizmati va boshqalar.

Nazorat savollari:

1. Buxgalteriya hisobi schyotlari qaysi belgilari bo‘yicha tasnif qilinadi?2. Buxgalteriya ma’lumotlari sintetik hisobining mohiyati va ahamiyati

nimadan iborat?3. Buxgalteriya hisobi rejasining qismlariga qisqacha tafsifnoma bering.

45


7-B O B. HISOB REGISTRLARI VA TIZIMLAR

7.1. BOSHLANG‘ICH HUJJATLAR

Buxgalteriyada boshlang‘ich kuzatishlar xo‘jalik yuritishoperatsiyasi (XYO) dagi kuzatilayotgan faktlar haqidagi ma’lu-motlarni qayd etish va navbatdagi ishlovlar uchun o‘tkaziladi.Kuzatishlar jarayonida:

— xo‘jalik yuritish jarayoni faoliyatidagi faktlar ta’riflanadi;— moddiy va elektron tarqatuvchilardagi ular haqidagi ma’-

lumotlar qayd etiladi;— ma’lumotlarga kelgusida yana ishlov berish uchun buxgal-

teriya hisobi tizimiga beradi.Buxgalteriya kuzatuvining boshlang‘ish birligi — korxona

mablag‘larining tafsifnomasini va ularning omillarini o‘zgartirishorqali xo‘jalik-huquqiy munosobatlarning paydo bo‘lishiga,o‘zgarishi yoki tugallanishiga olib keluvchi faktdir.

Xo‘jalik faoliyati fakti haqidagi axborotli ma’lumotlar bosh-lang‘ich, ikkilamchi (jamlanma), ma’lumot tarqatuvchi turlimashinalar, maxsus ro‘yxatdan o‘tkazuvchi apparatlar va boshqako‘rinishlarda buxgalteriyaga kelib tushishi mumkin.

7.2. HISOB REGISTRLARI

Hisob registrlari — hisob ma’lumotlarini rasmiylashtirishgamo‘ljallangan maxsus shakldagi jadvallardir. Ularda buxgalteriyahisoblari va hisobotlarida aks ettirilishi lozim bo‘lganboshlang‘ich hujjatlardagi ma’lumotlar to‘planadi va tartibgasolinadi. Kompyuterdan foydalanganda tartiblash texnikasikompyuterda o‘tkazilib uning xotirasida saqlab qolinadi. Zarurattug‘ilganda ular qog‘ozga tushuriladi.

Hisob registrlaridagi yozuvlardan korxonaning xo‘jalik yuri-tish faoliyatini nazorat qilishda, ishlab chiqarishni boshqarishda,keyingi iqtisodiy tahlil va boshqaruv qarorlarini qabul qilishbo‘yicha tavsiyalar tayyorlashda foydalaniladi.

Hisob registrlarida hujjatning raqami va operatsiyaningqisqacha mazmuni ko‘rasatiladi, boshlang‘ich hujjat hisob re-gistriga yopishtirib qo‘yib saqlanadi.

46


Hisob registrlari ma’lumotlari bo‘yicha balans va hisobotkalkulyatsiyalari qo‘shilgan holda buxgalteriya hisobi tayyorlana-di. Hisobotlar hisob registrlari bo‘yicha to‘g‘riligini tasdiqlaydi-gan boshlang‘ich hujjatlarga asoslanib yozilgan bo‘lsaginaishonchli hisoblanadi.

Hisob yozuvlari xarakteri bo‘yicha hisob registrlari xrono-logik (ro‘yxatga olish jurnali) va sistematik (sklad hisobi kar-tochkasi, kassa daftari v.b)ga bo‘linadi.

Xronologik yozuv — XYO tugagandan keyingi, ko‘proq huj-jatlar buxgalteriyaga kelib tushgandan keyin jarayon haqida izchilva mufassal yozuvlar. Ular hisoblarning to‘liqliligini bir oylikumumiy aylanmani aniqlash va hujjatlarni saqlanishini nazoratqilish ahamiyatiga ega.

Sistemali (tartibli) registrlar xo‘jalik yuritish operatsiyalarinima’lum bir tartibga solish (guruhlash)ga mo‘ljallangan. Masalan,asosiy kitobga schyot korrespondentsiyalari ko‘rsatilgan holdahamma sintetik schyotlar yoziladi.

Registrlar mazmuni, hajmiga ko‘ra sintetik va analitik (re-gistrlar) bo‘linmalariga ajraladi.

Sintetik hisob registrlari XYO larni umumlashtirilgan vafaqat pul shaklida (tushuntirish matnsiz, faqat buxgalteriyaprovodkalarining sanasi, nomeri va miqdori ko‘rsatiladi) gi ifo-dasidir.

Tahlily hisob registrlaridan bir xil ko‘rinishdagi opera-tsiyalarni pul va natural shaklda alohida tahliliy schyotlarda aksettirishda foydalaniladi. Tahliliy registrlarda yozuvlar batafsil,bunda esa qisqacha mazmuni keltiriladi.

Tuzilish shakliga qarab biryoqlama, ikkiyoqlama va shaxmatko‘rinishidagi registrlar farqlanadi.

Biryoqlama registrlar — moddiy boyliklar, hisob-kitob vaboshqa operatsiyalar uchun turli kartochkalar. Ularda debetli vakreditli yozuvlarning alohida banklari qo‘shiladi.

Ular quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:

47

Sana Operatsiyanomeri

Yozuvlarmazmuni

Tushum,so‘m

Chiqim,so‘m

Qoldiq,so‘m

Registrning ikkiyoqlama shaklida yozuvlar alohida— chapgatushum, o‘ngga chiqim bo‘yicha xarajatlar yoziladi.Yozuvlarning alohida bo‘lishi tushum va chiqim miqdorini


48

Sana Opera-tsiya ¹

Yozuvmaz-muni

Miqdor,so‘m

Sana Opera-tsiya ¹

Yozuvmaz-muni

Miqdor,so‘m

Tushum Chiqim

Registrning shaxmat ko‘rinishdagi shakli quyidagi ko‘ri-nishda bo‘ladi va unda gorizontal bo‘yicha debetlanadigan, ver-tikal bo‘yicha kreditlanadigan schyotlar joylashadi.

Schyotlardebeti

Schyotlar krediti

1010 2010 4010 5110 6010 v.b

1010

2010 80000

4010 150000

5110

v.b.

hisoblashda yengillik tug‘diradi, biroq bu holda chiqim bo‘yichayozuvlar tushumga nisbatan ko‘proq bo‘lishi mumkin.

Ikkiyoqlama registr quyidagi shaklda bo‘ladi.

Hisob registrlari tashqi ko‘rinishi bo‘yicha kartochkalar,kitob (daftar) lar, mashinogramma v.b. ga tasniflanadi.

Kartochkalar qog‘oz yoki yupqa kartondan tayyorlanadi,guruh va kichik guruhlarga ajratilib, alohida kartoteka qutilaridasaqlanadi.

Kitoblar ip bilan tikilgan va sahifalari maxsus grafalargabo‘linib, raqamlangan bo‘ladi. Uning hamma sahifalari oldindanraqamlanib, oxirida necha sahifaligi ko‘rsatiladi va rahbar bilanbosh buxgalter imzo qo‘yadi.

Yig‘ma varaq alohida yoki skrepkalangan bir necha varaqdabo‘lib, papkalarda saqlanadi.

Mashinogrammalar – kompyuter texnikasida yozilgan hisobregistrlari. Ba’zan yig‘indilarni noto‘g‘ri hisoblash, raqamlarninoaniq yozish tufayli hisob registrlarida xatolarga yo‘l qo‘yilishi


mumkin. Bunday xatolarni to‘g‘rilash zarur. Xatolarni tuzatish-ning bir necha usuli mavjud.

Korrektlash usuli registrda umumiy jamlanma qilingungaqadar xato aniqlanganda qo‘llaniladi. Xato yozuvning ustigachiziq tortilib, uning ustiga to‘g‘ri miqdor yoziladi. Bundao‘chirilgan yozuv aniq, o‘qiladigan holda ko‘rinib turishi kerak.Xato to‘g‘rilanganligi uni to‘g‘rilagan shaxs imzosini tasdiqlovchihujjat bilan, hisob registrlarida esa to‘g‘rilagan shaxs imzosi bilantasdiqlanadi. Izoh hisob registrlarining chetiga, yozuvi to‘g‘rilan-gan qator to‘g‘risiga yoziladi.

Qo‘shimcha yozuv usuli schyot korrespondensiyalari buzil-magan, lekin zarur bo‘lganidan kam yozuv yozilganda qo‘llani-ladi. Bunday hollarda to‘g‘ri va noto‘g‘ri miqdor orasidagi farqbo‘yicha ana shu korrespondensiyaga qo‘shimcha yozuv yoziladi.

«Qizil alanga (srochno)» usuli schyotlarning noto‘g‘ri kor-respondensiyasini to‘g‘rilash yoki to‘g‘ri miqdor xato miqdordankam bo‘lganda qo‘llaniladi. Bunda xatoni to‘g‘rilash uchun ikki-ta schyot korrespondensiyasi qilinadi. Bitta provodkada qizilsiyoh bilan noto‘g‘risi yoziladi. (Qizil siyoh bilan yozilishi izohnibildiradi). Agar qizil siyoh bo‘lmasa, noto‘g‘ri miqdor chiziqbilan o‘rab qo‘yiladi. Umumiy miqdor yozilganda qizil siyohbilan yozilganlar qo‘shilmaydi. To‘g‘ri yozuv oddiy siyoh bilanbajariladi va umumiy yig‘indiga qo‘shiladi.

7.3. BUXGALTERIYA HISOBI SHAKLLARI

Buxgalteriya hisobi shakllarida o‘zaro aloqador hisob reyestr-lari va buxgalteriya hisobi obyektlarining yig‘ilgan tartibda aksettirish tizimidir. Buxgalteriya hisobi shakllari uchun sintetik vaanalitik schyot registrlarining tuzilmasi va o‘zaro aloqasi, XYOlarning davomiyligi va ularni ro‘yxatga o‘tkazish usullari bilanxarakterlanadi.

Ayni paytda Respublikamiz korxonalarida buxgalteriyahisobining soddalashtirilgan, memorial-orderli, jurnal-orderli,avtomatlashtirilgan shakllari qo‘llaniladi.

O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi haqida»giqonunining 16-moddasiga muvofiq kichik va xususiy tadbir-korlik subyektlari buxgalteriya hisoblarini soddalashtirilganshaklda yuritishlari mumkin. Kichik tadbirkorlik subyektlarininghisob yuritishlari va hisobot tuzishlari tartibi Moliya vazirligitomonidan 23-noyabr 1999-yilda 87-raqam bilan tasdiqlangan

49


va BHMSda 20-son bilan belgilangan «Kichik tadbirkorliksubyektlarining hisob-kitob yuritish va hisobot tuzishning sod-dalashtirib olib yuritishlari haqida»gi qonunda belgilab qo‘yil-gan.

Boshlang‘ich hujjatlarga asosan hamma XYO lar o‘z re-gistrlarida quyidagi shaklda ro‘yxatdan o‘tkaziladi.

Xo‘jalik yuritish operatsiyalari(XYO) reyestlari

50

t.r. Sana

Debet Kredit

Boshlan-g‘ich hujjat-ning nomi vatartib raqami

Operatsiyamazmini

MiqdorSchyotlar korres-

pondensiyasi

Keyin reyestr ma’lumotlari bo‘yicha XYO ning registratsiyadaftari to‘ldiriladi. U bog‘langan, nomerlangan va rahbar hamdabosh buxgalterning imzosi bilan mustahkamlangan bo‘lishilozim.

Daftar har bir schyot bo‘yicha alohida hisob bilan hisobotdavridagi qoldiqlarni yozib ochiladi. 4-«Operatsiyalar mazmuni»bandiga oy va xronologik davomiylikda har bir hujjatning kelibtushishiga qarab operatsiya mazmuni yoziladi. Shu bilan birgadaftarning «Nazorat miqdor» bandida ro‘yxatga olingan har birmiqdor bo‘yicha miqdorlar «Ikkiyoqlama yozuv»da ifodalanadiva bir vaqtning o‘zida «Debet» va «Kredit» bandlari bo‘yichamol-mulkning turlari va ularning manbalari yoziladi.

Boshlang‘ich hujjatlardagi yoki XYO registratsiyasidagima’lumotlar mos obyektlar hisobida BHMS 20-ilovasida kelti-rilgan tarzda yoziladi:

— moliyaviy investitsiyalar hisobi (V-1);— pul mablag‘lari hisobi (V-2);— mol yetkazib beruvchilar bilan hisob-kitob qilish bo‘yicha

hisob (V-3);— hisobot beruvchi shaxslar bilan hisoblashuv (V-4);— tovar moddiy zaxiralarni hisobga olish (V-5);— mehnatga haq to‘lash hisobi (V-6);— hisobot davri xarajatlari hisobi (V-7);— asosiy vositalarning eskirishi va Nomoddiy aktivlar (V-8)— xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisoblashuv (V-9);— jamlanma (V-10);— sof daromad hisobi (V-11);


Har bir XYO ikkitaga: biri schyotning debeti, ikkinchisi kre-diti bo‘yicha yoziladi. Bularda, shuningdek, taxminiy hisob hamyuritiladi.

Memorial-order shakli boshlang‘ich hujjatlardagi ma’lumot-larni memorial-orderlarda aks ettiriladi.

2003-yil mart oyi uchun memorial-order

51

Yozish uchunasoslar

Schyotningdebeti bo‘yicha

Schyotning kreditibo‘yicha

Miqdor

Memorial-orderlar iloji boricha operatsiyalar tugaganligihaqidagi boshlang‘ich hujjatlar asosida yoki ularni oldindanyig‘ma tuzish yo‘li bilan guruhlashdan keyin tuziladi.

Memorial-order ma’lumotlari registratsiya jurnalida umum-lashtiriladi.

Registratsiya jurnali 2005-y. mart uchun

Memorial-orderlarningtartib nomerlari

Order sanasi Miqdor

Keyin memorial-orderlar asosoiy kitob (daftar)ga yoziladi.Asosiy kitob (daftar) yoyma, ikkiyoqlama jadval ko‘rinishdabo‘ladi.

Asosiy kitob (daftar)

Debet Schyot 5010 «kassa»Kredit

San

a

Mem

oria

l-or

der

nom

eri

6990

5110

6520

6990

Deb

et b

o‘yi

cha

jam

i

San

a

Mem

oria

l or

der

nom

eri

5110

6710

4220

6990

Kre

dit

bo‘y

icha

jam

i

Schyotlar krediti Debetlar krediti

Asosiy kitob bo‘yicha aylanmalar registratsiya jurnalidagihamma memorial-orderning jami yig‘indisi bilan solishtiriladi.


Jurnal-order shaklidagi asosiy kitob quyidagicha ko‘rinishdabo‘ladi.

52

Jurnal-order shakli o‘zida kredit belgilari bo‘lgan ma’lumot-larni to‘plashga, ya’ni oy davomida kredit bo‘yicha amalgaoshiriladigan barcha operatsiyalar yoki schyotlar guruhi bo‘yichama’lumotlarni yig‘ishga asoslanadi.

Jurnal-order shakli uchun ro‘yxatga olishning shaxmattarzidagi yozuvdan foydalanish xarakterlidir. Ayrim jurnal-orderlarda sintetik hisob analitik hisob bilan qo‘shilib ketadi(6-sonli jurnal-order, 7-sonli jurnal-order).

Schyotnng jurnal-order shaklida asosiy kitobda debet schyot-lar va umumiy miqdor bo‘yicha schyot kreditlari bo‘yicha aylan-malar yoyilgan holda ifodalanadi. Chunki kredit aylanmalariningbatafsil sharhi jurnal-orderning o‘zida berib bo‘lingan.

Oy

Debet Kredit

Debet bo‘yichaaylanmalar

Debetbo‘yicha

jami

Kreditbo‘yicha

aylanmalar

Saldo

Asosiy kitob va boshqa buxgalteriya hisobi registrlari asosidabalans tuziladi. Sintetik schyotlar bo‘yicha aylanmali tuzilmaydi.

Xo‘jalik amaliyotida elektron hisoblash mashinasining vakompyuter texnikasining qo‘llanilishi buxgalteriya hisobiningyangi shakli «xotira»sida hisob ma’lumotlarini juda tez ishlashjarayonini vujudga keltiruvchi, qog‘oz uchun ketadigan sarf-xarajatlarini qisqartiruvchi avtomatlashtirishning usuli paydobo‘ldi.

Ma’lumotlarini avtomatlashtirilgan shaklda XYO haqidagima’lumotlar yo ish joylariga o‘rnatilgan periferik qurilmalargakelib tushadi yoki oddiy hujjatlar va hisob blankalarida bo‘ladi.Yig‘ilgan ma’lumotlar kompyuterga kiritilib, ishlov beriladi vaumumlashtiriladi. Ma’lumotlarga ishlov berish xarakteri bujarayonni boshqaruvchi dastur bilan ta’minlanganlik va uningto‘g‘riligini avtomatik tarzda tekshirishiga bog‘liq. Ishlov beril-gan ma’lumotlar EHMga hisob uchun talab qilinadiganmashinogramma tarzida kiritiladi.

Hisoblashning avtomatik usulidan foydalanish kam miq-dordagi buxgalteriya xodimlaridan foydalanilgan holda qisqamuddatda zarur ma’lumotlarni olish imkonini beradi.


53

Eng keng tarqalgan kompyuterdagi buxgalteriya dasturi«1-S buxgalteriya»dir. Ayni kunlarda yana 8 ta tahlil ishlabchiqarilgan.

Buxgalteriya hisobi hujjatli hisobdir. Schyotlarda yozilmaganhujjatsiz qoidalar ham buzilishi mumkin emas.

Hujjat — amalga oshirilgan buxgalteriya hisobiga yuridikkuch beruvchi xo‘jalik yuritish operatsiyalari haqidagi yozmaguvohnomadir.

Quyidagi sabablarga ko‘ra hujjatlarning ahamiyati juda katta:— hisob yozuvchilarining manbayi hisoblanadi;— XYO larning qonuniyligini va maqsadga muvofiqligining

nazorati uchun xizmat qiladi;— ularning yordamida moddiy javoblar shaxslar faoliyatining

to‘g‘riligi nazorat qilinadi;— korxonalar va boshqa tashkilotlar o‘rtasida chiqqan nizo-

larni ko‘rishda guvohlik qiladi.

Hujjat oboroti — buxgalteriyaga tushuvchi boshlang‘ich huj-jatlar tuzilishidan tortib to arxivga topshirilguniga qadar tekshiribko‘rishlar va ishlab chiqishlarni tashkil qiluvchi hisob tizimi.

Hisobga faqat to‘g‘ri to‘ldirilgan o‘rnatilgan standartlarbo‘yicha hamma rekvizitlar to‘ldirilgan hujjatlar qabul qilinadi.

Bunday rekvizitlar quyidagilardir:— ko‘rxonaning nomi va rekvizitlari (manzili h/r xizmat

ko‘rsatuvchi bank, INN, OKNH);— hujjatlar nomi;— uning nomeri va sanasi;— XYOning hujjatlariga javobgar mansabdor shaxsning ism

familiyasi, otasining ismi;— XYO ma’lumotlariga javobgar shaxslarning shaxsiy

imzosi;— XYO ning xarakteriga texnologiyasiga bog‘liq holda bosh-

lang‘ich hujjatlardagi hisob ma’lumotlarga ishlov berish boshqazarur rekvizitlarga ham kiritilishi mumkin.

Hujjatlardagi birinchi navbatdagi talablar:— o‘z vaqtida tayyorlash;— to‘liqlik va ishonchlilik;— sifat va aniqlik.Boshlang‘ich hujjatlarga imzo qo‘yish huquqiga ega bo‘lgan

shaxslar ro‘yxati rahbarining imzosi va buyrug‘i bilan rasmiy-


lashtiradi. Pul mablag‘lari bilan bog‘liq operatsiyalarning hujjat-larga korxona rahbari va bosh buxgalter yoki shu shaxslartomonidan vakolat berilganlar imzo qo‘yadilar.

Boshlang‘ich hujjatlar XYO shu yuz berayotgan paytdan unitugashi bilan tuzilishi kerak.

Hujjatlarning tasniflanishi1) tuzilishining o‘rni bo‘yicha:· tashqi chiquvchi rasmiylashtirilgan va ta’minotchilardan,

buyurtmachilardan, soliq inspeksiyalari va boshqa tashkilothamda muassasalaridan;

· ichki — korxona o‘zi ichida rasmiylashtirilgan.2) vazifasi bo‘yicha:· boshqaruvchi — mazmunga ko‘ra idora qiluvchi ko‘rsatma

beruvchi, biror-bir XYOni bajarish bo‘yicha buyruqlar;· aralash (kombinatsiyali)— mazmuniga ko‘ra boshqaruvchi

va oqlash xususiyatiga ega bo‘lgan hujjatlar;· buxgalteriya ijro hujjatlari — buxgalteriya xodimlari tomo-

nidan xo‘jalik yuritish operatsiyalarini buxgalteriya xizmat-larini rasmiylashtirishda tuziladi.

3) qamrab olish xususiyati bo‘yicha:· bir martalik hujjatlar — XYO bir martagina amalga oshirib

yakunlanganda tuziladi;· jamlangan hujjatlar — hisobning bir obyektiga XYO

bo‘yicha hujjatlarni bir davrda yig‘ish yo‘li bilan tuziladi.4) xo‘jalik yuritish operatsiyalarini aks ettirish hajmi bo‘yi-

cha:· yagona hujjatlar — bir operatsiya bo‘yicha, u yakunlangan-

dan keyin tuziladigan hujjatlar;· jamlanma (qo‘shilgan) — hujjatlar hisobning birgina obyek-

tiga taalluqli yagona hujjatlarni yig‘ib guruhlari va tizimibo‘yicha tuziladigan hujjatlar;

5) xo‘jalik yuritish operatsiyalarining mazmuniga ko‘ra:· moddiy hujjatlar — korxonadagi tovar-moddiy boyliklar-

ning harakati bo‘yicha rasmiylashtiriladigan hujjatlar;· pul hujjatlari — korxonadagi pul mablag‘larining harakati

bo‘yicha tuziladi.Buxgalteriyaga kelib tushgan boshlang‘ich hujjatlar mazmu-

ni, shakli va arifmetik hisob-kitoblarning to‘g‘riligi bo‘yicha tek-shiriladi va ma’lum tartib bo‘yicha guruhlanadi.

54


55

Mazmuniga ko‘ra tekshirish — xo‘jalik yuritish operatsiya-lar rasmiylashtirilgan hujjatlar, qonunchilik, tartib-qoidalar,me’yorlar, smetalarga mos kelishi.

Shakliga ko‘ra tekshirish — barcha rekvizitlar, imzolar, matnva raqamlarning aniqligi bo‘yicha o‘rnatilgan to‘liqlik (mukam-mallik) va to‘g‘rilik bo‘yicha tekshirib ko‘rish.

Arifmetik hisob-kitoblar — umumiy yig‘indilarning tekshiri-lishi.

Belgilamoq — xo‘jalik yuritish operatsiyalarining hujjatlardaqayd etilgan bahosini belgilash.

Keyin belgilari bo‘yicha bir turdagi hujjatlar guruhlanadi,guruhlar bo‘yicha jamlanmalar yig‘indilarga yoziladi.

Hujjatlar ustida ishlash operatsiyalar bo‘yicha korresponde-tsiya schyotlarni o‘rnatish yakunlanadi.

Hujjatlarga buxgalteriya qoidalariga ko‘ra ishlov berilgandankeyin tikiladi va saqlanishini ta’minlaydigan joriy arxivga top-shiriladi. Korxonaning boshlang‘ich hujjatlari, buxgalteriyahisobotlari va balanslari ular uchun buxgalteriya muassasalaribelgilangan muddatgacha saqlanadi, keyin yo‘q qilinadi yokimarkaziy arxivga beriladi. Buxgalteriya hisobotlarini saqlashmuddati O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobihaqida»gi qonuni va arxiv ishlariga doir qonunchilik hujjatlariasosida belgilanadi.

7.4. BUXGALTERIYA HUJJATLARINI RASMIYLASHTIRISH

Buxgaltåriya hisobi usuli elåmåntlaridan biri hujjatlashtirishbo‘lib, uning ahamiyati xo‘jalikni yuritishda, boshqaruvnioqilona tashkil etishda, shuningdåk hisob ishlarini yuritish oldigaqo‘yilgan vazifa hamda talablarga javob bårishda zarurdir.Hujjatlar O‘zbåkiston Råspublikasi statistika tashkiloti ishlabchiqqan va tasdiqlagan maxsus blankalarga ro‘y bårgan yokisodir etilishi kårak bo‘lgan.

Xo‘jalik jarayonlarini hamma råkvizitlarni aks ettirilganholda tuziladi. Bundan tashqari korxona maxsuslashtirib ishlabchiqqan blanka shakllari ham qo‘llaniladi, ushbu hollarda ishlabchiqilgan blankalar shakli moliya tashkilotlari tomonidan tas-diqlanishi kårak. Dastlabki hujjatlar huquqiy kuchga ega bo‘lishiuchun quyidagi majburiy råkvizitlarga ega bo‘lishi zarur:

· hujjat (shakl) nomi, shakl kodi;· tuzilgan muddati;


· xo‘jalik jarayonining mazmuni;· xo‘jalik jarayonining summasi (so‘zda va sonda);· xo‘jalik jarayoni uchun mas’ul shaxslar nomi, · hujjatlarni to‘g‘ri rasmiylashtirilishga javobgar shaxs nomi

va imzosi.Zaruriy hollarda hujjatlarda qo‘shimcha råkvizitlar ham aks

ettirilishi mumkin. Masalan, hujjat tartib raqami, korxona nomiva manzili, jarayonni sodir etilishi uchun asos, hujjatlashtirila-yotgan jarayonni aniqlashga mo‘ljallangan boshqa råkvizitlar.

Buxgaltåriya hisobi avtomatlashtirilgan sharoitlarda hujjatlarråkvizitlari kod ko‘rinishida aks ettirilishi mumkin. Hujjatlardagiråkvizitlar aniq va to‘g‘ri holda, kimyoviy qalamda, sharikli, si-yohli ruchkada, yozuv mashinalari orqali aks ettirilishi mumkin.Hujjatlardagi yozuvlarni oddiy qalamda yozishga ruxsat etil-masligiga sabab, hujjatlarni arxivlarda uzoq saqlanishi davomidayozuvlarni to‘liq saqlanishini ta’minlashdir. Hujjat davomidablankalardagi maxsus qatorlarda bo‘sh qolgan qatorlarga albattachiziq tortilishi kårak, bu bilan mumkin bo‘lmagan yozuvlar oldiolinadi.

Hujjatlarda albatta, ulardagi yozuvlar haqiqiyligini tasdiqlashhuquqiga ega shaxslar bo‘lib, ular soni, ro‘yxati korxona rahbaritomonidan tasdiqlanadi. Qimmat va juda kamyob moddiy boy-liklar bårilishi rasmiylashtiriladigan hujjatlarga imzo chåkishhuquqiga ega shaxslar chågaralangan bo‘lishi kårak.

Hujjatlarda o‘chirib yozishlar bo‘lishi mumkin emas,zaruriyat tug‘ilib qolganda esa, tuzatish imzo va so‘z bilan tas-diqlab qo‘yilishi shart. Hujjatlarda bo‘yab, noaniq yozuvlarbo‘lishiga yo‘l qo‘yilmasligi kårak. Kassa jarayonlari aks ettiril-gan hujjatlarga tuzatishlar kiritish mumkin emas. Buxgaltåriyagakålib tushgan hujjatlar majburiy tåkshiruvdan o‘tishi kårak.Hujjatni tåkshirishda quyidagilarni e’tiborga olish kårak bo‘ladi:

— Shakl nuqtayi nazaridan (hujjat to‘g‘ri to‘ldirilganligi,hamma råkvizitlar mavjudligi, to‘liqligi).

Mazmun nuqtayi nazaridan (hujjatlashtirilayotgan jarayonqonuniyligi, iqtisodiy mazmunga ega ekanligi alohida ko‘rsat-kichlar mantiqiy bog‘liqligi, arifmåtik xatolar yo‘qligi).

Iqtisodiy mantiqsiz, qonunga xilof hujjat jarayonlari aks etti-rilgan hujjatlar rasmiylashtirishga va jarayonni bajarilishiga qabulqilinmaydi.

Bunday hujjatlar tågishli qaror qabul qilish uchun korxona,boshqarma buxgaltåriyalariga topshirilishi shart.

56


7.5 BUXGALTERIYA HUJJATLARINI SAQLASH

Dastlabki hujjatlar, hisob vådomostlari, buxgaltåriya hisobot-lari va balanslari arxivga topshirilishi majburiydir. Hujjatlar ar-xivga topshirilgunga qadar buxgaltåriyada maxsus binoda yokikorxona rahbari tayinlagan moddiy javobgar shaxs mas’ulligidaqulflanadigan shkaflarda saqlanadi.

Qat’iy hisobdagi blankalar esa, ular saqlanishini ta’minlaydi-gan såyflarda, måtall shkaflarda, maxsus binolarda saqlanadi.Aniq bir, hisob vådomostiga taalluqli, joriy oyda qayta ishlangandastlabki hujjatlar xronologik tartibda yig‘ilib arxivga ma’lumot-noma bilan uzatiladi.

Kassa ordårlari, hisobdorlik hisobotlari, bank ko‘chirmalariular ilovalari bilan birga xronologik tartibda yig‘iladi va taxlana-di. Ba’zi bir hujjatlar taxlanmasligi mumkin, ammo ular yo‘qoti-lishi yoki suiistå’mollikni oldini olish maqsadida tikib qo‘yiladi.Korxona arxivida dastlabki hujjatlar, hisob rågistrlarini, hisobot-larni saqlash tartibi O‘zbåkiston Råspublikasi arxivi boshboshqarmasini matåriallarini saqlash ko‘rsatmasiga ko‘ra,o‘rnatiladi.

Hujjatlarni buxgaltåriyadan va arxivdan boshqa tarmoqxodimlariga bårilishi korxona bosh buxgaltåriya ruxsati bilanamalga oshiriladi.

Korxonadan hujjatlarni faqat aniqlash dastlabki tårgov,prokuratura va sud tashkilotlari tomonidan amaldagi qonunchi-likga javob bårgan hollardagi qarorlariga asosan olinishi mumkin.Hujjat olinishi bayonnoma bilan rasmiylashtirilib, uni bir nus-xasi korxona tågishli mas’ul xodimiga imzo bilan båriladi. Hujjatolgan tashkilot ruxsati va vakili ishtirokida, tågishli mas’ul xodimolingan hujjatdan nusxa olishi mumkin va unda asosni ko‘rsati-lishi va olingan muddati ko‘rsatilishi kårak.

Nazorat savollari:

1. Buxgalteriya hisobida hujjatlar va hujjatlar aylanmasi deb nimagaaytiladi?

2. Buxgalteriya hisobi hujjatlari va qaysi belgilariga qarab tasniflanadi?3. Hisob-registr nima va ulardan qanday maqsadlarda foydalaniladi?4. Hisob registlari qaysi belgilariga ko‘ra tasniflanadi?5. Hisob registrlaridagi xatolarni to‘g‘rilashning qanday usullari bor?6. Hozirgi paytda Respublikamiz korxonalarida buxgalteriya hisobining

qanday shakllaridan foydalaniladi?

57


8 - B O B. FOYDALARNING MOHIYATI

8.1. BUXGALTERIYA HISOBIDA FOYDA VA ZARAR

Foyda va zarar haqidagi hisobotlar «Foyda olish» yoki «Kor-xonaning operatsiyalari» deb nomlanuvchi uchastkalarga taal-luqli.

Hisobot ikki element (unsur)dan tashkil topadi. Bir elementaktivlarning ko‘payishi (tashkil topishi)ni ifodalaydi, ya’nibuyurtmachilarga ko‘rsatilgan xizmat yoki tovarlarni sotish oqi-batida paydo bo‘ladigan pul mablag‘lari yoki ularni olish uchunberilgan schyotlarni bildiradi. Bu miqdorlar foydalar deyiladi.Ikkinchi element oqib ketish (iste’mol qilish) deyiladi. U foydaolish uchun zarur bo‘lib, bu miqdorlar xarajatlar deb ataladi.

Tushum – xarajatlar miqdoridan ortib ketgan foyda yig‘indi-sidir.

Faoliyat yuritayotgan korxonaning konsepsiyasiga ko‘raxo‘jalik korxonasining ish davomiyligi vaqt jihatidan chekla-masligiga yo‘l qo‘yiladi. Biroq hisobot tuzish uchun hisobli debataluvchi ma’lum davrni belgilash talab etiladi. Bu odatda kalen-darga mos keluvchi moliyaviy yil bo‘ladi.

Foyda – subyektning odatdagi faoliyati hisobot davri davo-midagi aktivlarning ko‘payishi yoki majburiyatlarining kamayishiko‘rinishidagi iqtisodiy manfaatlarning yalpi ko‘payishidir.

Standartlar daromadni: 1) operatsion (amalga oshirilayot-gan) faoliyatdan tushgan; 2) operatsiyasiz (faoliyat bajarilmas-dan) olingan foydaga bo‘ladi. Bunda:

1. Korxonaning bosh yoki asosiy faoliyatining natijasi. 2. Faoliyat yuritmasdan yoki tasodifan kelgan, kapital ortishi

(sof aktivlar) ikkinchi darajali yoki tasodifiy operatsiyalar nati-jasida kelgan foyda deb tavsiflanadi.

Davr uchun tushum taqsimlanmagan tushumdagi o‘zgarish-lar bilan bog‘liq, lekin shu davrdagi pul mablag‘larining o‘zga-rishiga nisbatan aloqador bo‘lishi shart emas.

Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari tushum vachiqimni tan olishni, ya’ni xo‘jalik yuritish operatsiyalarini vaholatlarini ularning tashkil etilgan paytidan emas, pul mab-

58


lag‘larini olingan yoki ularga pul mablag‘lari to‘langan paytdantan olishni talab qiladi. Shu tamoyillarga asoslangan moliyaviyhisobotlar iste’molchilarga nafaqat to‘lov va pul mablag‘larini aksettiruvchi o‘tib ketgan operatsiyalar haqida emas, kelgusida oli-nadigan pul mablag‘lari va to‘lov haqidagi majburiyatlar bo‘yichaham ma’lumot berishlari lozim.

Tushum hisobidagi asosiy masala uning tan olingan paytinianiqlashdan iborat. Hisob tamoyillari tan olish bandlarinimoliyaviy hisobotlarga qo‘shish jarayoni sifatida belgilaydi.Tushum kelajakda iqtisodiy daromadlar aniq bo‘lgandagina tanolinadi. Tushum ishlar topilmagan yoki sotish qilinmaguncha tanolinmaydi.

Bu tushum quyidagi hollardagina tan olinishini bildiradi: · xo‘jalik yurituvchi subyekt shartnoma shartlariga mos ra-

vishda foyda olish huquqini beruvchi ish hajmini bajar-ganda;

· tovar yoki xizmat yoxud aktivlarning boshqa turlari pulmablag‘lariga sotilgan yo pul bo‘lmagan resurslargaalmashtirilgan bo‘lsa.

Foyda va zarar (xarajat)larni e’tirof etishda muvofiqliktamoyillarini hisobga olish zarur. Muvofiqlik tamoyillari birxo‘jalik yuritish operatsiyalari (XYO)ga mansub va o‘zaro bog‘liqbo‘lgan foyda va xarajatlar bir (e’tirof etishni ) vaqtda tan olish-ni talab qiladi. Foydani e’tirof etish buxgalteriya hiobida foydava zararni ro‘yxatga olish tartibini belgilovchi belgilar bo‘yichaamalga oshiriladi. Foyda miqdori daromad miqdorini oldindanbelgilab qo‘ygani uchun u ishlab topilgan va sotishdan keyinginae’tirof etilishi kerak.

Foyda quyidagi hollarda e’tirof etilishi mumkin:1. Tovarlarni yetkazib berish va xizmat paytida.2. Tovarlarni yetkazib bergan va xizmat ko‘rsatilgandan keyin.

Qo‘shib yozish tamoyillarining quyidagi tamoyillari belgi-langan:

1. Operatsiyani amalga oshirilayotgan paytda e’tirof etishtalab qilinadi.

2. Bu pul mablag‘larini yoki buxgalteriya balansida kelgusidapul mablag‘larini oshirish aktivi tarzida yozilgan boshqaresurslarni olish huquqini beradi.

3. Bu balansda majburiyat sifatida aks etgan pul mablag‘lari-ni to‘lash yoki xizmat ko‘rsatishga majbur qiladi.

59


60

4. Hisoblarda daromad va xarajatlar ular yuz bergan davrda-gina aks ettiriladi.

5. Qo‘shib yozish tamoyillari muvofiqlik tamoyillari bilankelishadi, yani daromadlar pulning qay paytda olinishidanqat’i nazar, tovarlar sotilgan yoki xizmat ko‘rsatilgan payt-dan boshlanadi.

6. Xarajatlar, pul mablag‘lari qachon to‘lanishidan qat’inazar daromadlar bilan aloqadorligi e’tirof etilgan payt-dagina tan olinadi.

Umuman olganda mahsulotlarni sotish yoki xizmat ko‘rsa-tish tufayli olinadigan daromadlar ular buyurtmachilarga taqdimetilgan paytdan boshlab e’tirof etiladi. Ko‘pincha pul mablag‘la-rini tovar yetkazib berilgan yoki xizmat ko‘rsatilgan paytdaoladilar. Bu – daromad ishlab topilganidan dalolat beradi. Biroqpul daromad e’tirof etilganidan yoki oldin yoki keyingi davrdaham olinishi mumkin.

Masalan mijoz kompaniyaga u xizmat ko‘rsatmasidan oldinhaq to‘laydi. Bunday hollarda olingan pullar daromad deb emasmajburiyat sifatida kelgusi daromad deb rasmiylashtiriladi.

Kreditga sotilganda mijoz mahsulot va ko‘rsatilgan xizmatuchun ular aniq olingan yoki amalga oshirilgandan keyinginahaq to‘lashga rozi bo‘ladi. Daromad sotuv amalga oshgandankeyingina e’tirof etiladi. Agar to‘lov kelgusi davrgacha amalgaoshirilmasa, joriy davrning oxiridagi balansga aktivning «Olishuchun» schyotlar «bandi, yoziladi va schyot to‘langanda, olinganmiqdor daromad hisoblanmaydi. Shunchaki, pul mablaglariortadi va debitor qarz kamayadi.

Xarajat – xarajatlar ko‘zda tutiladigan davrni aniqlashdaquyidagi tushunchalardan foydalaniladi.

Chiqim (narx)— biror maqsadda foydalaniladigan resurslarmiqdorini pul birligidagi o‘lchami.

Sarf-xarajat – aktivlarning kamayishi (odatda pullar) yokimajburiyatlarning (to‘lov uchun schyotlar) ortishi bo‘lib, chiqimpaydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Sarf-xarajatlar davri ushbu hisobdavrida sotib olingan barcha tovar va xizmatlar qiymatlarigateng.

Xarajatlar – joriy hisob davriga taalluqli chiqimlar bandla-ridir. Chiqimlar o‘zida joriy davrda ishlab topish uchunresurslarni ifodalaydi. Agar sarf-xarajatlar qilinsa, paydo bo‘l-gan chiqimlar yoki aktivlarga yoki sarf-xarajatlarga taalluqlibo‘ladi.


Chiqimlar – kelgusida daromad keltirish hususiyatiga egabo‘lsa aktivlarni ko‘paytiradi. Aks holda ular xarajat hisoblanib,joriy davr tushumlarini qisqartiradi.

To‘lovlar – pul mablag‘larini to‘lashdir.

8.2. BOSHQA DAROMAD VA XARAJATLAR

Tasdiqlanmagan foyda – nafaqat tovarlarni sotish va kom-paniyaning xizmat ko‘rsatishi tufayli olingan daromadlar, balkiasosiy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lmagan moliyaviy faoliyat sababliham ortib borishi mumkin.

Bunday daromad va xarajatlar boshqalar yoki faoliyatdantashqari (operatsion emas) deb ataladi.

Masalan bozorga tegishli qimmatbaho qog‘ozlar uni sotibolinganiga nisbatan ancha qimmatga sotilib olingan daromadyoki yong‘in tufayli aktivlarning yo‘qolishi.

Korxonaning daromad va xarajatlari, moliyaviy natijalariningshakllanishi va ulardan foydalanish yangi N:N 9000–9900schyotlar rejaning oxirgi, to‘qqizinchi bo‘limi schyotlarida amal-ga oshiriladi.

9000 – asosiy faoliyatlardan olingan daromadlarningschyotlari, muqobil schyotlarning eski rejasi bo‘yicha 46-schyotda (D-t provodkasining kredit qismi, schyot 62, K-tschyot 46).

9100 — schyotlarning eski rejalarida muqobili bo‘lmagan,sotilgan mahsulotlar tannarxining hisob schyoti.

9200 – asosiy aktivlar va boshqa mablaglarning chiqib keti-shi schyotlari, muqobili 47,48 schyotlarining eski rejasi bo‘yi-cha (provodkaning D-t schyot 62, K-t. 47,48)larning kreditqismlari. 9300 – asosiy faoliyatdan tashqari hisoblar schyot-lari, muqobil schyotlarning eski rejasi bo‘yicha 80.3 schyot-lar.

9400 – davr xarajatlari schyotlari, schyotlarning eski rejasibo‘yicha 26-schyot.

9500 – moliyaviy faoliyatlardan olingan daromadlar schyot-lari, muqobil schyotning eski rejasi bo‘yicha schyot 80.4 (kreditqismi).

9600 – moliyaviy faoliyat bo‘yicha qilingan xarajatlarschyoti, muqobil schyotining eski rejasi bo‘yicha 80.4 (debetqismi).

61


9700 – favqulodda tushum (zarar) hisobining schyoti,muqobili schyotlarining eski rejasi bo‘yicha schyot 80.5.

9800 – soliqlarni to‘lash va yig‘imlar uchun daromaddanfoydalanish hisobi schyotlari, muqobili schyotlarning eski rejasibo‘yicha schyot 81.

9900 – tugallangan moliyaviy natijalarni hisobga olishschyoti, muqobili schyotlarning eski rejasi yo‘q.

Bu schyotlar tranzit (vaqtinchalik) bo‘lib, hisobot davriningoxirida (9200 schyotdan tashqari) hammalari moliyaviy nati-jalarning oxirini aniqlash uchun 9910 schyot bilan berkitiladi.

Asosiy mablag‘lar va boshqa aktivlarni sotishda (chiqarishda)9200 schyot yoki 9310, 9320 (daromad bo‘lganda) yoki 9430(zarar ko‘rilganda) bilan yopiladi.

Schyotlarni joylashtirish tartibi bo‘yicha yangi rejaning buqismi 2-forma «Moliyaviy natijalar haqida hisobot» ga mos kela-di. Bu formaning birinchi qatorlarida MDS aksiyalarisiz vaboshqalar shu 9000 schyotga sotishdan olingan sof daromad ifo-dalanadi.

Mahsulotlarni (tovarlar, ish) sotishdan tushgan daromadlar hisobi

Tayyor mahsulotlarni, tovarlarni sotish, bajarilgan ish,ko‘rsatilgan xizmat, olingan foydalardan, shuningdek, sotilgantovarlarning qaytarilishi va quyidagi schyotlarda ifodalangan che-girmalar:

9010 — «Tayyor mahsulotlar sotilishidan olingan daromad-lar»;

9020 — «Tovarlarni sotishdan tushgan daromadlar»;9030 — «Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlardan olingan

daromadlar»;9040 — «Tovarlarning sotilishi»;9050 — «Xaridorlar va buyurtmachilarga berilgan chegir-

malar»;Sotish tufayli olingan daromadlar hisobida dastlabki band

bo‘lib, boylikka aylanish davriga muvofiq huquq konsepsiyasiifodalanadi. Shu tarzda ko‘proq sotish tufayli keladigan daro-madlar tovarlarni tushirish paytida boshlanadi. Biroq jo‘natishpaytida daromadlarni e’tirof etish mumkin bo‘lmagan holatlarham yuz beradi.

62


63

Xo‘jalikning asosiy faoliyatidan olingan daromad quyidagiholatlar yuz berganda ifodalanadigan paytlar ham bo‘ladi:

1) iqtisodiy foydalar egalik qiluvchi subyektga kelgusida kelibtushadi;

2) bu foydalar ishonchli va aniq o‘lchangan (hisoblangan)bo‘lishi mumkin.

Daromadlar hisobida bu ikki shartga amal qilish birdekmuhim, lekin ulardan biri bo‘yicha hech qanaqa savollartug‘ilmasa, ikkinchisini albatta aniqlash kerak.

Masalan, agar xaridor shartnomada tovarlarni aniq bir mud-dat ichida qaytarib berishga kelishgan bo‘lsa bu davr ichida qay-tariladigan tovarlar soni bo‘yicha noaniqlik mavjud bo‘ladi,demak, olinadigan daromad ham aniq emas. Ya’ni tovarlarsotish paytidan daromadni e’tirof etish shartlariga amal qilin-mayapti.

Tovarlarni qaytarish huquqi g‘arb mamlakatlarida keng tar-qalgan va oldi-sotdi shartnomalarida ishlatiladi. Qaytarish davribir necha kundan (tez buziladigan oziq-ovqat mahsulotlariuchun) bir necha yilgacha bo‘lishi mumkin. Qaytarish huquqimavjud ekan, uning hajmi ham tabiiy bo‘lishi mumkin. Sotuvchio‘zi sotgan mahsulotning qaytarilish tavakkalini o‘ziga oladi.Bunday holatda foyda kelishi tugallangan deb bo‘lmaydi, oli-nadigan hamma foyda yig‘indisini ishonch bilan kreditga (yokiqisman oldindan pul to‘lash) sotishga kafolatlash mumkin.

Bunday holatlarda 2-sonli BHMS ga muvofiq, foyda xari-dorning tovarni tushirib olgan paytidan qaytarish muddati tuga-guncha qadar e’tirof etilishi mumkin. Sotish payti 5230 —«Boshqa kechiktirilgan daromadlar schyoti»da ifodalanadi. Buyerda soliq to‘lovlari maqsadida daromadni tovarlarni sotishpaytidan e’tirof etish zarurligini ta’kidlash kerak.

Konsignatsiya savdosida xaridor tovarlarni yuk jo‘natuvchi-ning (sotuvchi) nomidan sotish bo‘yicha majburiyat oladi.Bunda daromad yuk jo‘natuvchi tomonidan yuk tushirilganpaytdan emas, oluvchi tomonidan uchinchi xaridorga sotilgan-dan keyin e’tirof etiladi.

Mahsulotning sotilishi narxiga sotilgandan keyingi ma’lumyig‘indi ham qo‘shilsa, bu yig‘indi kechiktirilishi va xo‘jalikfaoliyatining asosiy daromadi sifatida e’tirof etilishi zarur.


9 - B O B. XARAJATLAR HISOBI

9.1. DAROMAD OLISHGAXARAJATLARNING TA’SIRI

Har qanday hisobotlarning ish bajarishdan maqsadi orasida-gi farqlar va xarajatlar yoki chiqimlar bilan bog‘liq foydaolishdir.

Mahsulot birligini tayyorlash ish bajarish va xizmat ko‘rsatishuchun sarflangan xarajatlarni aniqlash bir necha sabablarga ko‘raasosiy masalalardan biri hisoblanadi:

· ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar raqobatbardosh,adolatli sotuv narxini belgilashda muhim ko‘rsatkichbo‘ladi;

· qiymat (tannarx) haqidagi ma’lumotlar bashoratlash va ish-lab chiqarish xarajatlarini boshqarish asosida yotadi;

· xarajatlar haqidagi ma’lumotlardan moddiy schyotlarqoldiqlarini aniqlashda foydalaniladi.

Xarajatlar hisobdagi eng noaniq so‘zdir. Tannarx yoki xara-jatlarni umumiy aniqlash odatda quyidagicha ifodalanadi:

· xarajatlar resurslardan foydalanish yo‘li bilan aniqlanadi vaularning soni, nomlarini aniqlaydi;

· foydalanilgan resurslarning o‘lchami ko‘rinishida bo‘ladi.

Pul o‘lchov birligini ta’minlaydi va turlicha resurslarni jam-laydi.

Tannarx (xarajat)ni aniqlash hamisha aniq maqsad va vazi-falarga bog‘liq.

Xarajatlar tasnifini turli asoslar bo‘yicha amalga oshirishmimkin. Ayrim xarajatlar ma’lum buyumlar yoki buyumlar par-tiyasiga (turkumiga) tegishli bo‘lishi mumkin. Boshqa xarajat-larni darhol aniq buyumlar yoki ishlar bilan bog‘lash mumkinemas.

Sotish tannarxi — ega bo‘lish yoki sotish uchun mahsulottayyorlash yoki bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat uchun sarflan-gan xarajatlar miqdori.

Mahsulot tannarxiga (ish, xizmat) ishlab chiqarish jarayoni-da sarflangan hamma harakatlar qo‘shiladi: tabiiy resurslar, xom-

64


ashyo materilallar, yoqilg‘i, energiya, uzoq muddatli aktivlar,mehnat resurslar ularni ishlab chiqarish hamda sotish uchunsarflangan boshqa xarajatlar.

Xomashyo va mahsulotlar uchun qilingan to‘g‘ridan to‘g‘rixarajatlar deb ularga ega bo‘lish uchun ketgan tannarxga aytila-di. Har bir ishlab chiqarilgan mahsulot biron-bir materiallardantarkib topadigan materiallar tayyor mahsulotning bir qismigaaylanadi. Shuning uchun bu materiallar tannarxini ishlab chiqa-rishda sarflangan mahsulotlar tannarxiga qo‘shish mumkin.

Mehnatga sarflangan to‘g‘ridan to‘gri xarajatlar — ishlabchiqarishdagi to‘lanadigan ish haqi, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari.Ishlab chiqarish jarayonlari bilan bevosita bog‘liq mutaxassislar-ning mehnatlari, ularni sotish yo‘li bilan sarflangan xarajatlarniqoplash uchun mahsulot tannarxiga qo‘shilishi kerak. Bu xara-jatlarning ko‘pchiligini aniq mahsulotlarga bog‘lash qiyin.Mehnatga sarflangan umumiy xarajatlardan aniq mahsulot ishlabchiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan to‘g‘ridan to‘gri xarajatsifatida ishchilarning ish haqi xarajatlari miqdori ajratiladi.

9.2. QO‘SHIMCHA XARAJATLARNI TAQSIMLASH USULLARI

Qo‘shimcha (egri) xarajatlar – aniq mahsulot bilan to‘gri-dan to‘g‘ri bog‘lab bo‘lmaydigan, lekin ishlab chiqarish jarayonibilan bog‘liq xarajatlar. Ular aniq mahsulotga bevosita bog‘liqbo‘lishlari mumkin. Bunday xarajatlarning miqdori hisoblabchiqiladi va tanlangan usul bilan mahsulotlar bo‘yicha taqsim-lanadi.

Qo‘shimcha xarajatlat xizmat ko‘rsatish yoki ish bajarish ish-lab chiqarish bilan bevosita bo‘g‘liq o‘zgaruvchan va doimiyqo‘shimcha xarajatlardan tashkil topadi.

Ishlab chiqarishning o‘zgaruvchan qo‘shimcha xarajatlari—yordamchi materiallar, elektr energiyasi, suvlarning narxi yor-damchi va yollanma ishchilarga to‘langan ish haqlari (ta’sischi-lar, farroshlar) ijtimoiy sug‘urtaga ajratilgan pullar.

Ishlab chiqarishning doimiy qo‘shimcha xarajatlari deb —aniq mahsulotga mansub bo‘lmagan asosiy fondlar va ishlabchiqarishga berilgan material bo‘lmagan aktivlarning amortiza-tsiyasi, ish haqi va ishlab chiqarish bo‘linmalari boshqaruvxodimlarning ijtimoiy sug‘urtasi ajratilgan xarajatlarga aytiladi.

653 – 3876


Moliyaviy hisobotlarni ishlab chiqarish tannarxlarga mansubxarajatlarni anglatadi va «Tovar-moddiy zaxiralar» asosini tash-kil etadi.

Muomalada bo‘lmagan xarajatlarga korxonaga olib kelishlozim bo‘lgan, lekin tovar-moddiy zaxiralari tannarxiga kirmay-digan hamma xarajatlar kiradi. Ularga sotish uchun ilmiy ishlabchiqarishlar, umumiy va ma’muriy xarajatlar, kreditlar bo‘yichafoiz to‘lovlari kiradi.

Agar korxona ishlab chiqarish hajmini oshirsa, ortib bora-yotgan mahsulot sonini ishlab chiqarish uchun talab qilinadiganresurslar soni ham ortishi kerak. Ishlab chiqarish hajminingortishi xarajatlarning ham o‘sishiga olib keladi.

O‘zgaruvchan xarajatlar— ishlab chiqarish hajm o‘sishigaproporsional ravishda o‘zgarib boradigan umumiy miqdor safi.O‘zgaruvchan xarajatlarga tipik misol qilib sarflanadigan materialva xomashyolarni, elektr energiyasiga talab qilinadigan stanok-larga to‘lanadigan to‘lovlarni (ishlatilgan stanoklar mashina soat-lari soniga to‘g‘ri proporsional ravishda o‘zgaradi), mehnatgadavriy haq to‘lash va boshqalarni ko‘rsatish mumkin.

O‘zgaruvchan xarajatlarni aniqlashda ishlab chiqarishhajmining proporsional ravishda o‘zgartiruvchi yagona o‘lchovbirligini topish lozim.

9.3. MAHSULOT BIRLIGIGA XARAJATLARNI TAQSIMLASH TIZIMLARI

Ishlab chiqarish hajmi ortib borganda o‘zgaruvchan xarajat-larning umumiy miqdori ham ortadi, shu bilan birga mahsulotbirligi uchun qilingan xarajat miqdori o‘zgarmaydi.

o‘zgaruvchan mahsulot birligi bir birlik uchun xarajatlarning umumiy = miqdori × sarflangan mahsulot

miqdori miqdori

66

Ishlabchiqarishtannarxi

Muomaladaemas,

ma’muriy

66 6

To‘liq tannarx


Doimiy xarajatlar — bir qismi ma’lum davr uchun xara-jat, qolgan qismi bu davrda o‘zgarmaydigan va umumiy miq-dori mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham o‘zgar-maydi. «Doimiy» so‘zi ular ishlab chiqarish hajmi o‘sishibilan avtomatik ravishda o‘zgarmaydigan boshqa tashqi ta’sir-lar tufayligina o‘zgarishi mumkin degan ma’noda qo‘llani-ladi.

Doimiy xarajatlarga ishlab chiqarish binosi uchun ijara puli,menejerlarning ish haqi kabilar misol bo‘la oladi. Doimiy xara-jatlarning umumiy miqdori ma’lum bir davr mobaynida o‘zgar-maydi, biroq mahsulot chiqarish o‘zgarganda doimiy xarajatlarmiqdori mahsulot birligiga kamayadi, mahsulot chiqarish kamay-ganda, aksincha, ortadi.

Mahsulot birligiga Doimiy xarajatlarning Mahsulot birligi doimiy xarajatlar miqdori umumiy miqdori miqdori

Doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlarning o‘zaro nisbati kor-xona xarajatlarining tuzilishi deyiladi.

Misol.1 ta monitor ishlab chiqarish uchun 4 dollar sarflana-di. Doimiy xarajatlar miqdori 300 dollar.

Tenglama quyidagi ko‘rinishga ega:Xarajatlar = 300 + 4 × X, bunda X ishlab chiqarish monitor-

lari miqdori.

67

= :

doimiy xarajatlar

o‘zgaruvchan xarajatlar

Ishlab chiqarish hajmi (dona)302010

300

500


Mahsulot birligiga xarajatlar o‘zgarishi o‘lchami hammaxarajatlar miqdori o‘zgarishidan farqli usulda o‘zgaradi.

Ishlab chiqarish hajmi o‘sganda doimiy xarajatlarning umu-miy miqdori o‘zgarishsiz qoladi, o‘zgaruvchan xarajatlarningumumiy miqdori ortib boradi. Ishlab chiqarish hajmi ortganda,mahsulot birligi bo‘lgan o‘rtacha xarajat o‘lchami o‘zgaruvchanuchun o‘zgarmas bo‘ladi, doimiy uchun kamayadi.

Mahsulot birligi uchun xarajatlar ishlab chiqarish hajmigabog‘liq. Agar ishlab chiqarish va mahsulot birligini xarajat uchun15 dollarni tashkil qilsa, «Bu tannarx ishlab chiqarishning qan-day hajmida paydo bo‘ldi» degan savol tug‘iladi.

Mahsulot birligi xarajatlarning Ishlab chiqarish uchun xarajatlar umumiy miqdori hajmi

«Xarajatlar – hajmi» o‘zaro aloqador grafigini foyda (daro-mad) bildiradigan kishilik grafik bilan to‘ldirish mumkin.

Daromad grafigi xarajatlarning umumiy miqdori va mahsu-lot birligini sotish narxi doimiy bo‘lganda turli hajmdagi ishlabchiqarish daromadlari o‘rtasidagi kutilgan o‘zaro aloqadorlikniko‘rsatadi.

Foydaning umumiy 1 birlikning sotish miqdori sotilish narxi miqdori

Foydalanish umumiy shu miqdordagi mahsulot ishlab xarajatlarining miqdori chiqarishning umumiy miqdori

Aytaylik mahsulot sotish narxi 8 dollarni tashkil qiladi.Rentabellikni baholash uchun tenglik nuqtasi aniqlanadi; Bundaxarajatlarning umumiy miqdori foydaning umumiy miqdorigateng bo‘lishi lozim.

Tenglik miqdoridan past realizatsiya hajmida korxona zararko‘radi, hajmi nuqtadan katta bo‘lgan foyda oladi.

X nuqta = doimiy xarajatlar / (bir birlik sotilish narxi – birbirlik o‘zgaruvchan xarajatlari)

Y = 300 / (8-4) = 75 (mahsulot birligi)75 × 8 = 600 dollar 75 mahsulot birligini realizatsiya qilish-

dan tushgan foyda 300 + 75 × 4 =600 dollar 75 mahsulot birligini ishlab chiqa-

rish uchun umumiy xarajatlar miqdori

68

·=

=

= :


Yalpi daromad – asosiy faoliyat turlarini realizatsiya qilish-ning moliyaviy natijasi bo‘lib realizatsiyadan olingan xarajatlarbilan realizatsiya tannarxi miqdori o‘rtasidagi farq sifatidako‘satiladi. Shu bilan birga, realizatsiya daromadlari va tan-narxlari o‘zaro solishtirilishi lozim (muvofiqlik tamoyili).

Xarajatlar va foyda orasidagi aloqadorlikdan foydalanib,mahsulot birligining o‘rtacha daromadi hajm o‘zgarishi bilano‘zgarishini isbotlash mumkin.

Qo‘shimcha xarajatlarni taqsimlash masalasi jiddiy muammohisoblanadi. Bu xarajatlarning o‘lchami har oyda o‘zgarib turadi,ularning doimiy qismi hisobot davrlari bo‘yicha taqsimlanishikerak. Asosiy muammo hisobot davrining oxirigacha xarajatlarnitaqsimlash usullarini topishdir.

Ko‘pincha har bir bo‘linma uchun qo‘shimcha xarajatlarninormativ koeffitsientlari hisob-kitobi usuli qo‘llaniladi. Bu koef-fitsient qo‘shimcha xarajatlarning bir qismini mahsulot yoki ish-ning alohida turiga o‘tkazish xususiyati sifatida belgilanadi. Uayni payt uchun prognozlashtirilayotgan xarajatlar o‘lchovini vako‘zda tutilayotgan tayyor mahsulot hajmini chiqarishda foy-dalanilgan.

Taqsimlash jarayoni quyidagilarga bog‘liq:· xarajatlarning ma’lum davrda o‘sishi asosida prognozlash-

tirish ahamiyatiga;· xarajatlarning umumiy miqdoriga;· taqsimlash bazasini tanlashga.Odatda bu ishlab chiqarish faoliyati o‘lchovlardan birortasi:

69

Ishlab chiqarish hajmi (dona)

foyda

tushum

xarajatlarmuvozanatnuqtasi


Ishlab berilgan soatlar, ish haqi, miqdori, mashina-soat miq-dori, chiqarilgan mahsulot miqdori bo‘lishi mumkin. Asos sifati-da qo‘shimcha xarajatlar o‘lchamiga kuchli darajada ta’sir qiluv-chi ko‘rsatkichlarni tanlab olish muhim.

Qo‘shimcha xarajatlarning = qo‘shimcha xarajatlarningproghozlashdagi ahamiyati / asosiy

Me’yoriy koeffitsientlari parametrlarni prognozlashdagi aha-miyati

Hisobda xarajatlarni ko‘chirishning ikki xil tizimi mavjud:buyurtma va jarayon.

Buyurtma bo‘yicha xarajatlarni aniqlash tizimi hisobot davri-dan mustaqil ravishda har bir buyurtma uchun xarajatlar belgi-laydi.

Buyurtmaninig tannarxi bajarish paytida sarflangan hammaxarajatlar miqdori sifatida belgilanadi.

Xarajatlarni jarayonlarga nisbat berish tizimi hisobot davridaishlab chiqarishda bo‘lgan barcha mahsulotlarga ketgan xarajat-larni belgilaydi.

Mahsulot birligi tannarxi xarajatlarning umumiy miqdoriniishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish bilan aniqlanadi.

Ishlab chiqarishning qo‘shimcha xarajatlarini (ICHQX)taqsimlash. Bitta turdan ortiq mahsulotlar ishlab chiqarilganda(bir turdan ortiq ish bajarilganda) tannarxni hisoblab chiqishuchun ICHQXini taqsimlash bazasining birorta usuliga asos-lanib, mahsulotlar turi orasida taqsimlanishi zarur.

Har bir xarajat moddasining o‘z qo‘shimcha xarajatlarnitaqsimlash hisob-kitob bazasi bo‘lishi mumkin. Masalan, amor-tizatsiya uchun asbob-uskuna tannarxi, ijara va kommunal xiz-mat ko‘rsatish uchun bino maydoni va boshqalar.

Biroq ko‘proq asos sifatida vaqt olinadi:Mehnat-soat (asosiy ishchilar) – sermehnat jarayonlari

uchun;Mashina-soat – mashinada bajarilgan ishlar uchun.

ICHQXni taqsimlash me’yori quyidagi tartibda bo‘ladi:Umumishlab chiqarish qo‘shimcha xarajatlari; Ishning umumiy soatlari (odam yoki asbob-uskuna);

70


9.4. BUXGALTERIYA HISOBI SCHYOTLARIDA TANNARXNI AKS ETTIRISH

Sotilgan tayyor mahsulotlar haqidagi ma’lumotlarni umum-lashtirish quyidagi hisob varaqalarda amalga oshiriladi:

9110 — realizatsiya qilingan tayyor mahsulotlar tannarxi;9120 — realizatsiya qilingan tovarlar narxi;9130 — bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi kor-

xonada amalga oshirilgan yuklangan mahsulotlar ish va xizmat-lar tannarxi kreditdan olib tayyor mahsulotlar hisobi hisobvaraqasining (2800) asosiy ishlab chiqarish (2010) va boshqa(2110,2310) hisob varaqalariga 9110, 9130 larni debet hisobvaraqalarga yoziladi. Masalan, tayyor mahsulotni realizatsiya qi-lish aks ettirilgan:

Debet 9110 — «realizatsiya qilingan tayyor mahsulotlar tan-narxi»;

Kredit 2810 — «ombordagi tayyor mahsulotlar».Qurilish tashkilotlarida 9130 «bajarilgan ish va ko‘rsatilgan

xizmatlar tannarxi» hisob varaqalarining debeti bo‘yicha topshi-rilgan ishlarning haqiqiy tannarxi asosiy ishlab chiqarish 2010korrespondensiyalar hisob varaqalari bo‘yicha hisoblanadi.

Masalan, bajarilgan ish tannarxi hisobiga olindi:D-t 9130 — bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi;K-t 2010 — asosiy ishlab chiqarish. Savdo ta’minlash va o‘tkazish korxonalarida 9120 realiza-

tsiya qilingan tovarlar narxi hisob varaqasining debeti bo‘yichatovarlar va korrespondensiyalarning tannarxi 2900 hisob varaqa-lardagi tovarlarni hisobga olgan holda ifodalanadi. Masalan, rea-lizatsiya qilingan tovarlar tannarxi hisoblanadi:

D-t 9120 — «sotilgan tovarlar narxi»;K-t 2910 — «ombordagi tovarlar».Hisobot davri oxirida 9110 «sotilgan tayyor tovarlar tan-

narxi» hisob varaqasi bo‘yicha, 9120 «sotilgan tovarlar tan-narxlari», 9130 «Bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxi»schotlari bo‘yicha debet aylanmalar 9910 «Oxirgi moliyaviy nati-jalar» hisob varaqasining debetiga yoziladi.

9040 va 9050 «Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» va«Iste’molchi va buyurtmachilar uchun chegirmalar» hisobvaraqalari realizatsiya qilinib, qaytarilgan tovarlarni, sotuv vashartnoma talablariga ko‘ra narxlarga, shuningdek, realizatsiya

71


qilingan tovardagi nuqson aniqlanganda qo‘yilgan chegirmalarnihisobga olish uchun belgilangan.

Bu hisob varaqalar asosiy faoliyatdan kelgan daromadlar(9010, 9020, 9030)ga qarshi kontrhisob varaqalar bo‘lib, ularningdebetli aylanmalari «Moliyaviy natijalar haqida hisobot» dagiyalpi mahsulot sotilishi miqdoridan olib hisoblanadi. Debetbo‘yicha 9040 va 9050 schyotlarda qaytarilgan tovarlar tannarxiyoki korrespondensiyalardagi chegirmalar hisobning muvofiq-lashtirilgan schyotlari bilan yoziladi:

· pul mablag‘lari (5010, 5110) – iste’molchi va buyurt-machilarga qaytarilgan tovarlar qiymati qaytarilganda;

· olish uchun schyotlar (4010, 4110, 4120) – qaytarilgantovarlar bo‘yicha bekor qilingan debitorlik qarzlari miq-dori.

Shu bilan birga ilgari soliqqa qo‘shimcha tarzda hisoblanganqiymat debet bo‘yicha schyotning 6410 – budjetga to‘lovlarbo‘yicha qarzdorlik hisobiga va pul mablag‘lari schyotining kre-ditga olish schyotlariga yoziladi.

Qaytarilgan mahsulotlar va tovarlar tannarxi «qizil alanga»usuli bilan muvofiqlashtirilgan tovarlar hisobi schyotga kreditbo‘yicha (2800, 2900) yoki qarama-qarshi provodka bilan sotil-gan mahsulotlar hisobiga yoziladi.

Agar sotishdan olingan daromad korxonada aks ettirilganbo‘lsa, qaytarilgan tovarlar ham yangitdan ifodalanadi.

«Teskari provodka» deb nomlanuvchi provodka ayrim mam-lakatlarda (masalan AQSH da) shunday hollarda qo‘llaniladi.Bizning odatdagi «alanga» provodkamiz bu yerda mosroq, ularaniq kelib tushgan va hisobdan chiqarilganlarni aks ettiradi vahisob varaqalar bo‘yicha soxta axborotlar keltirib chiqarmaydi.

Shu bilan birga tovarlarning qaytishini, ishlab chiqaruvchi(ta’minotchi) ilgari ishlab chiqargan tovarlari bo‘yicha iste’-molchilar hisob varaqa-fakturalar taqdim etadi. Bunday hollardatovarlarni qaytarilishi bo‘yicha operatsiya mos hujjatlar bilan(solishtirish aktlari, nakladnoylar) rasmiylashtiriladi. Ishlabchiqaruvchi (ta’minotchi):

· tovar to‘liq hajmda qaytarilganda ilgari taqdim etilganhisob varaqa-fakturani yo‘q qilishi;

· qisman qaytarilganda – ilgari taqdim etilgan va yo‘q qili-nishi lozim bo‘lgan hisob varaqalar-faktura o‘rniga yangisi-ni berishi; yangi hisob varaqa-faktura qo‘shilgan miqdorbo‘yicha soliqlarni tartibga solishga xizmat qiladi;

72


· yangi hisob varaqa-fakturalar ishlab chiqaruvchiga tovar-larni realizatsiya qilish va QQS miqdori bo‘yicha (xizmat,ish) asos bo‘ladi;

· 21-sonli BHMSga muvofiq «Hisob varaqalar rejalariniqo‘llash bo‘yicha ko‘rsatma...» – chegirma va tovarlarniqaytarish hisobi hisob varaqasiga ko‘ra (9040, 9050) shuqismning boshqa hisob varaqalari qatori 9910 hisob varaqa-da yopiladi.

73


10 - B O B. TOVAR-MODDIY ZAXIRALAR

Tovar-moddiy zaxiralar (TMZ) quyidagi belgilar javob be-ruvchi egalik qiluvchi subyektlarning xususiy mulki hisoblanadi:

— moddiy, ya’ni miqdorlari bo‘yicha hisob yuritishga imkonberuvchi moddiy mujassamlikka ega;

— ishlab chiqarish jarayonida yoki xizmat ko‘rsatishdaxomashyo sifatida yoki material ko‘rinishida sotish yoxud foy-dalanishga mo‘ljallangan;

— doimiy ravishda xarajat qilinadi va yangisi bilan almashti-riladi;

TMZning quyidagi tasniflari ko‘zda tutiladi:— ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida foy-

dalanish uchun xomashyolar va materiallar;— tugallanmagan ishlab chiqarish;— tayyor mahsulot;— sotib olingan va qayta sotish uchun saqlanayotgan to-

varlar.Tayyor mahsulot – buxgalteriya balansida faktik yoki ishlab

chiqarish jarayonida asosiy mablag‘, xomashyo materiallar,yonilg‘i, energiya, mehnat resurslari va mahsulot ishlab chiqarishuchun qilingan xarajatlardan foydalanganlik xarajatlariniqo‘shgan holda yoki xarajatlarning to‘g‘ridan to‘g‘ri bandlaribo‘yicha me’yoriy ishlab chiqarish tannarxi bo‘lib ifodalanadi.

Ishlab chiqarish jarayonlarini quyidagicha klassifikatsiyalash(tasniflash) mumkin:

· yagona ishlab chiqarish;· mayda seriyali ishlab chiqarish;· uzluksiz ishlab chiqarish;· to‘xtovsiz ishlab chiqarish;Yagona ishlab chiqarish – ma’lum bir buyurtmalarni baja-

rish. Masalan, zargarlik buyumlarini, noyob mebellar tayyorlash,individual loyiha bo‘yicha uy qurilishi.

Mayda seriyali ishlab chiqarish – bir bo‘linma tomonidanishlov berilib, keyin boshqasiga beriladigan bir xildagi buyumlarpartiyasi.

Uzluksiz ishlab chiqarish – alohida buyumni ajratib olish

74


mumkin, lekin hamma mahsulotlar bir xil bo‘ladi (avtomobillar,kompyuterlar ishlab chiqarish).

To‘xtovsiz ishlab chiqarish – mahsulotni ajratib olishmumkin emas, ularning hammasi to‘xtovsiz jarayonda bir-birigaqo‘shilib ketadi (metallurgiya, neft, ximiya va b.)

Savdo faoliyati bilan band tashkilotlarda buxgalteriya ba-lanslarida ularni qo‘lga kiritish tannarxi va sotuv bo‘yicha narxlar(chegirmalar, qo‘shimchalar) buxgalteriya hisobotlarida alohidahisob varaqalar hisoblanadi.

Yuklangan tovarlar, topshirilgan ishlar va bajarilgan xizmat-lar faktik, me’yoriy to‘liq buxgalteriya balanslarida shartnomanarxlari bilan qoplangan ishlab chiqarish xarajatlari tannarxlari,realizatsiya bilan bog‘liq mahsulotlar, ish, xizmat tannarxlariqo‘shilgan holda aks etadi.

Hisobot yili davomida narxlari pasaygan yoki eskirgan yoxudboshlang‘ich sifatlarini qisman yo‘qotgan boyliklar, hisob yilioxiridagi buxgalteriya balanslarida, realizatsiya qilish imkonibo‘lgan narxlarda (agar boshlang‘ich tayyorlov narxlaridan pastbo‘lmasa), tijorat tashkilotlarida moliyaviy natijalarda narxlariorasidagi farqlar ko‘rsatilgan holda aks ettiriladi.

Tovar-moddiy zaxiralar uchun muhim hisob muammosianiqlashdir: ushbu hisob-kitob davrida TMZning qaysi qismixarajat qilingani foyda va zararlar hisobotida aks etishi kerak,qaysi qismidan foydalanilmagani buxgalteriya balansida aks etti-rilishi kerak. Shu bilan birga foydani aniqlash masalasi mos keluv-chi chiqimlarni foydalar bilan solishtirish yo‘li bilan yechiladi.

Hisob davrida olingan, realizatsiyadan kelgan yalpi daromadrealizatsiya qilingan tovarlar tannarxini hisobot davrida sotilgan-laridan tushgan foydani chegirib qolish yo‘li bilan hisoblanadi.

Sotilgan moddiy zaxiralar tannarxi o‘lchami hisobot yili oxi-ridanTMZ bilan sotishga tayyorlangan TMZ tannarxi o‘rtasidagifarq bilan aniqlanadi. Shuning uchun yakuniy natijalar tannarxiqanchalik baland bo‘lsa realizatsiya qilingan TMZ lar tannarxishunchalik past bo‘ladi, yalpi daromad ham past bo‘ladi.

Yakuniy zaxiralar tannarxi o‘lchamlarini aniqlash muhimmuammo hisoblanadi, chunki xato qilinsa u yalpi mahsulotlarnatijalarini va hisob-kitob davridagi sof daromadni aniqlashdanoto‘g‘ri natijalar chiqishiga olib keladi.

Tovar-moddiy zaxiralar eng kichik ikkita o‘lchov bo‘yichabaholanishi zarur: tannarxlar va sotishda imkoni bo‘lgan sofbaho.

75


Tovar-moddiy zaxiralar tannarxi sotib olish, qayta ishlash,zaxiralarni haqiqiy olib borish va ahvolini aniqlashga sarflanganboshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi.

Bunday xarajatlar uchun misollar:· sotib olish tannarxi;· transport xarajatlari;· tovarlarni sug‘urta qilish xarajatlari;· yuklash-tushirish ishlariga qilingan sarflar;· bojxona va soliq to‘lovlari.Hisobot davri ichida TMZ uchun narxlar almashadi. Bir xil

va miqdordagi tovarlarni har xil narxlarda sotib olish mumkin.Ko‘pincha bir tovarni aniqlamoqchi yoki realizatsiya qilin-moqchi bo‘lganda aniq TMZ ning qaysi qismi sotilib, qaysinisizaxira sifatida aniqlab bo‘lmaydi. Shuning uchun uni realizatsiyaqilinish tartibiga qarab aniqlash zarur.

Ko‘zda tutilgan realizatsiya tartibi aniq tartib bilan mos kel-masligi mumkin. Gap tannarx harakati haqidagi ma’lumotlarhaqida ketayapti (TMZning o‘zi haqida emas).

10.1. ZAXIRALAR TANNARXINI O‘LCHASH USULLARI

Ishlab chiqarishga yozilgan yoki sotiladigan moddiyresurslarni faktik tannarxi zaxiralarni baholash bo‘yicha quyida-gi usullardan biri bilan hal qilinadi:

· zaxira birliklari tannarxi bo‘yicha (to‘liq identifikatsiyalashusuli);

· o‘rtacha tannarx bo‘yicha;· sotib olingan paytidagi birinchi tannarx bo‘yicha (FIFO);· sotib olingan paytidagi oxirgi tannarxi bo‘yicha (LIFO);Bu usullarning qo‘llanishini ko‘rib chiqamiz.

76

Operatsiyalar Miqdori Narx birligi Umumiynarxi

1-yanvarga tovar zaxirasi

1-iyulga sotib olindi

1-oktabrga sotib olindi

Realizatsiya uchun tovarlar

Yil davomida realizatsiyaqilingan tovarlar

Yil oxiridagi tovarlar

100 8 800

60 9 540

80 10 800

240 2140/240=8.917 2140

150 ? ?

90


Zaxiralar birligi tannarxi usuli buyurtma bilan tayyorlanadi-gan noyob san’at asarlari, qimmatbaho zargarlik buyumlari,mebel va avtomobil kabilarni hisoblashda qo‘llaniladi. Biroq ukatta miqdorda realizatsiya qilinadigan bir xil ko‘rinishdagi do-nabay tovarlar uchun to‘g‘ri kelmaydi, chunki realizatsiya qilin-gan tovarlar narxi qanday tovarlar realizatsiya qilinganiga qarab,belgilanadi.

Agar do‘kondor 8$ dan 100 ta, 9$ dan 50 ta buyum olganbo‘lsa, realizatsiya qilingan tovarlar qiymati 1250(100×8+9×5).Agar buyumlarni eng yuqori tannarx bilan tanlab olinsa, realiza-tsiya qilingan tovarlar 1420(80 ×10+60 ×9) ga teng.

O‘rtacha qiymat usuli yordamida realizatsiya uchun yaroqlitovarning o‘rtacha qiymati hisoblanadi. Agar o‘rtacha qiymatzaxiralarni davriy inventarizatsiyasidan keyin aniqlansaquyidagicha ko‘rinishda aniqlanadi:

77

Operatsiyalar Miqdori Narx birligi Umumiynarxi

Realizatsiya uchuntovarlar qiymati

Davr oxiriga tovarzaxirasi

Jami

150 8.917 1338

90 8.917 800

240 2140

O‘rtacha qiymat 2140/240 = 8.917$ ga tengZaxiralarning uzluksiz inventarizatsiyasini o‘tkazishda

o‘rtacha qiymat usuli quyidagilarni ko‘zda tutadi:

mavjud TMZning hisobot davri boshlanishiga qiymati(plyus) + hisobot davri davomida sotib olingan tovarqiymati boshlanishiga TMZ miqdori + sotib olingan-lar miqdori

Natijada TMZ miqdorining davr oxiriga o‘rtacha o‘lcham-dagi birligi qiymatini topamiz

O‘rtacha qiymat TMZ=(800+540)/(100+60+80) + 800/240 = 8917

Oxirida tovarlarning tannarxi = 90 ×8917=802530Realizatsiya qilingan tovarlar tannarxi = sotish uchun tovar-

lar – 802530 oxiriga tovarlar zaxirasi

=TMZningqiymati


FIFO usuli (birinchisi zaxiraga – birinchisi ishlab chiqa-rishga)

Birinchisi harid narxlari bo‘yicha tovarlarni baholashda engeski tovarlar avval, keyinroq kech sotib olinganlari davr oxiri-gacha zaxira bo‘lib qolishini taklif etadi.

78

Bu usul jismonan realizatsiya qilingan tovarlar qiymatiniularni sotishdan kelgan daromad bilan bog‘laydi. Narxlarningdoimiy ortib borishi va inflyatsiya sharoitida realizatsiya qilingantovarlar kichik qiymat o‘lchovini aks ettiradi. Demak, hisobot-larda daromadlar miqdori ko‘paytiriladi.

LIFO (oxirgi zaxira – ishlab chiqarishda birinchi) usuli.Oxirgi harid narxlari bo‘yicha zaxiralarni baholash usuli davroxiridagi tovar zaxiralari eng avvalgi haridning qiymatigaasoslanishi ko‘zda tutiladi.

Usul narxlarning yuqoriga va pastga harakatlanish davridagidaromadni juda aniq, bexato aniqlaydi, shu bilan birga realiza-tsiya qilingan Tovar tannarxi narxlarning savdo paytidagichiqimlari darajasi bilan tenglashtirilgan holda aniqlanadi.Natijada usul deflyatsiya (muomaladagi pul miqdorining kama-yishi) jarayonida eng kam sof daromadni ko‘rsatadi, chunki udavrning iqtisodiy rivojlanishga ta’sirini silliqlashtiradi.

Realizatsiya qilingan tovarlar qiymati narxi

Miqdori Narx birligi Umumiynarxi

Tovar zaxirasidan 1-yanvarga

Sotib olingandan 1-iyulga

Realizatsiya qilingan tovarlarning tannarxi

Oxiriga qolgan tovarlar

1-iyulga sotib olingantovarlar

1-oktabrda sotib olingantovarlar

Davr oxiriga zaxiralar

100 8 800

50 9 450

150 0 1250

10 9 90

80 10 800

90 890/90=10.89 890


1-oktabrga (`sotib) olinganlardan

1-iyulga (`sotib) olinganlardan

Boshlanish tovar zaxiralaridan

Realizatsiya qilingan tovarlar qiymati

Davr oxiriga tovar zaxirasi

Davr boshlanishigatovar zaxirasi

79

Realizatsiya qilingantovarlar qiymati

Miqdori Narx birligi Umumiynarxi

80 10 800

60 9 540

10 8 80

150 1420

90 8 720

Aytib o‘tilgan uchta usullar natijalarini umumlashtiramiz

UsullarRealizatsiya

qilingan TMZqiymati

Davr oxirigatovarlar

Davr oxirigaTMZ qiymati

FIFO

O‘rtacha qiymat

LIFO

1250 890 2140

1338 802 2140

1420 720 2140

10.2. DAVR OXIRIGA TMZ ZAXIRALARI QIYMATLARINING O‘ZGARISHI

Realizatsiya yoki ishlab chiqarishda foydalaniladigan zaxi-ralar miqdori – davrning boshlanishida zaxiralar qiymati plyushisobot davrida sotib olingan yoki tayyorlashdir. Zaxiralarnibaholashning asosiy vazifasi hisobot davrida qancha hajmdagizaxiralar sotilib, qanchasi qolganini aniqlashdir. Bu masalani ikkixil usul bilan yechish mumkin:

— davriy hisob (inventarizatsiya);— uzluksiz hisob (inventarizatsiya).


80

Davriy hisobdan bir xil turadigan mahsulotlarning chakanasavdosi bilan shug‘ullanuvchi korxonalarda foydalaniladi.Realizatsiya qilingan TMZlar tannarxini inventarizatsiya oxiri-gacha aniqlash mumkin emas, chunki u quyidagi formula bilanhisoblanadi:

Sotilgan TMZ lar qiymati = davr boshidagi TMZ tannarxi+davr ichida olingan TMZ lar qiymati – davr oxirida TMZ ningqiymati

Binobarin, sotilgan TMZ lar tannarxi avval ko‘rib o‘tilganusuldagi TMZ ni baholash usullariga bog‘liq.

TMZ ning barcha harakatlari xarajatlarning vaqtinchalikhisob varaqalarida aks etadi, inventarizatsiyalar natijalaribo‘yicha esa balans hisob varaqalaridagi TMZ lar qoldiqla-rini tartibga soluvchi provodkalar qilinadi. TMZ ning uzluk-siz hisobi tovarlarni sotib olish va sotish haqida ana shun-day yozuvlar yuritish orqali amalga oshiriladi. Shu bilanbirga hisob balans hisob varaqalarida yuritiladi, vaqtinchalikhisob varaqalar qo‘llanilmaydi. Ushbu usulni qo‘llash TMZ-larning qoldiqlarini kuzatib borish va realizatsiya qilinganla-rini darhol aniqlash imkonini beradi.

TMZ ning tahliliy hisobi

Har bir nomdagi TMZ ning miqdori va qiymati haqidama’lumotlarga ega bo‘lishi uchun tovarlar materiallar va tayyormahsulotlarni nomlari bo‘yicha qismlarga bo‘lib tovarlar hisobi-ni yuritish zarur. TMZ qismlari balansida ko‘rsatilgan har birhisob varaqalar o‘zida alohida yozuvlar natijalarini biriktirgananiq hisob varaqaga mos keluvchi sintetik hisob varaqalar bo‘libhisoblanadi, har bir sintetik hisob varaqaning qo‘shimcha jurnal(lar) uchun nomlari bo‘yicha bo‘lingan, ya’ni TMZ larning harbir hisob varaqasi alohida aks ettirilgani bo‘yicha nazorat qilishimkonini beradi.

TMZ lardagi tahliliy hisoblarda har bir nomdagi buyumuchun alohida kartochka yuritiladi. Ular amalga oshirilganibo‘yicha sotib olish, tayyorlash, realizatsiya va boshqa xarajatlariyoziladi.

Quyida ana shunday kartochkalar uchun misol keltiramiz:

TMZ larni uzluksiz tizimlari bo‘yicha tahliliy kartochkalarhisobi o‘rtacha tahlil usuli bilan


81

Sana miq-dor

nar-xi

qiy-mati

miq-dor

nar-xi

qiy-mati

miq-dor

nar-xi

qiy-mati

1-dekabr 90 8.0 720

4 10 100 100 8.2 820

Nomi: CITIZEN rusumidagi kalkulyator

Sotib olindi Sotildi Qoldiq

Tovar-moddiy boyliklar hisobiBu DS N4 «Tovar-moddiy zaxiralar»ga muvofiq egalik qi-

luvchi subyektdagi quyidagi ko‘rinishdagi aktivlar TMZ gategishli hisoblanadi:

— islab chiqarish yoki ish bajarish (xizmat ko‘satish) jara-yonida foydalanishga mo‘ljallangan xomashyo zaxiralari, mahsu-lotlarni komplektlovchi materiallar, yonilg‘i, boshqa materiallartaralari, inventarlari va xo‘jalikka tegishli boshqa narsalar;

— tugallanmagan ishlab chiqarish mahsulotlari (bajarilganish, xizmat);

— tayyor mahsulotlar;— sotishga mo‘ljallangan tovarlar.Tovar-moddiy boyliklar tannarx, realizatsiyaning sof daro-

madlari bo‘yicha eng kam narxlar bo‘yicha baholanadi. Bundazaxiralarni realizatsiyaning sof qiymati bo‘yicha baholash (aslqiymatdan past) quyidagi holatlardagina amalga oshiriladi:

1) zaxiralarni realizatsiya narxlari kamayganda;2) zaxiralarga zarar yetkazilganda;3) zaxiralar qisman yoki to‘liq eskirganda.Tovar-moddiy zaxiralarning sotishdagi sof qiymatidan ham

past darajada arzonlashtirilishi ular haddan ortiq yig‘ilib qolgan-da va ularni asta-sekinlik bilan aylanish holatlarida, hammaaktivlar moliyaviy hisobotlarda realizatsiya yoki foydalanishdanolinadigan miqdordan baland ifodalanmasligi uchun («ehtiyot-korlik» yoki «konservatizm» tamoyillari) qo‘llaniladi.

Bu DS M4 bo‘yicha korxonalar tovar moddiy zaxiralarinirealizatsiyaning sof qiymati darajada kamaytirishi quyidagi asos-larda yuz beradi:

1) bandma-band usulida;2) asosiy tovar guruhi usulida.


Tovar-moddiy zaxiralar tannarxini o‘lchash usullariKorxona ishlab chiqarish (realizatsiya)si yozilayotgan mate-

rial resurslarning qiymatini qanday aniqlashni o‘zi hal qiladi.— FIFO usuli bilan (birinchi navbatda ishlab chiqarilayotgan

mahsulotlar tannarxiga birinchi bo‘lib sotib olingan yoki ishlabchiqarilgan zaxiralar qiymati yoziladi).

— O‘rtacha qiymat o‘lchovi yoki «AVERO» bilan (har birbirlik qiymati davr boshidagi va davr bo‘yicha sotib olingan yokiishlab chiqarilgan o‘xshash birliklarning o‘rtacha qiymatidankelib chiqib aniqlanadi).

O‘rtacha qiymat o‘lchov ham ikki usul bilan hisoblanishimumkin:

— davriy asosda, ya’ni har bir hisobot davri oxirida;— har bir qo‘shimcha ta’minotning borishi jarayonida.Agar korxona qiymatni o‘rtacha o‘lchovi usulidan foy-

dalansa, yuqorida ko‘rsatilgan usullardan biri uning hisobsiyosatida aks etishi kerak.

FIFO va o‘rtacha qiymat usuli bilan bir qatorda yoziladiganmoddiy ishlab chiqarich zaxiralarini har bir birlik tannarxibo‘yicha baholash usulini qo‘llash ham ko‘zda tutiladi. Ya’ni,agar moddiy ishlab chiqarish zaxiralaridan alohida maqsadlaruchun ishlatilsa yoki bu zaxiralar oddiy yo‘l bilan bir-biriningo‘rnini bosa olmasa, ularni baholash har bitta birlik bo‘yichaamalga oshiriladi. Masalan, qimmatbaho metallar, toshlar va b.

82


11- B O B. ASOSIY VOSITALAR

11.1. ASOSIY VOSITALAR HAQIDA TUSHUNCHA

Asosiy vositalar (AV) ishlab chiqarishda yoki tovar yetkazibberish va xizmat ko‘rsatish boshqa kompaniyalarga ijaraga berishyoki bir davrdan ortiq muddat foydalanishni ko‘zlagan ma’muriymaqsadlarni ko‘zlaydigan moddiy aktivlardir.

Uzoq muddatli aktivlar quyidagilarga bo‘linadi:· moddiy, ya’ni jismoniy natural ko‘rinishdagi uzoq muddat

foydalaniladigan asosiy mablag‘;· nomoddiy – jismoniy tasnifi bo‘lmagan, lekin xo‘jalik sub-

yektiga taqdim etuvchi uzoq muddatli huquqlari va ustun-liklari tufayli ma’lum qiymatga ega uzoq muddat foy-dalaniladigan aktivlar.

Asosiy vositalar hisobini yuritish uchun quyidagi guruhlartasniflanadi:

· bino;· asbob-uskunalar;· mebel;· transport vositalari;· yer va tabiiy resurslar.

Har bir guruh hisob varaqa raqami Byxgalteriya hisobischyotlari rejasiga mos keladi.

Asosiy vositalarning ijaraga olingan obyektlari ijaraga olgantashkilot aniq ishlab chiqarish xarajatlari miqdorida, agar ijarashartnomasida boshqasi ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, xususiy asosiyvosita sifatida yoziladi.

Asosiy vosita kelib tushganda ularga inventar nashrlari yozi-ladi. Bu nomerlar obyekt va hisob daftarlarida aks ettiriladi.Inventar nashri yozilganda uning schyotidagi son, uning ichida-gi tartib raqami va olingan kun sanasi yoziladi.

Har bir guruh AV bo‘yicha tahliliy hisobning yordamchihisob registri – inventar kartochkalar yuritiladi.

Aktiv sifatida tan olinishi mumkin bo‘lgan AV obyekti faktikqiymati bo‘yicha baholanishi zarur.

AV ni hisobga olishning zaruriy sharti – ularni narxlashning

83


yagona tamoyilidir. Shu bilan birga, AV ning quyidagi narxlarifarqlanadi:

· boshlang‘ich (narx);· balansdagi;· qoldiq;· tiklanuvchi.

Boshlang‘ich qiymat AV ni ishga tushirish paytida qo‘yiladiva AV ni sotib olish usullariga bog‘liq. AV aktiv egalik qiluvchisubyekt balansida turgan hamma vaqt davomida boshlang‘ichqiymat bilan qoladi.

Asosiy vositalarning korxonaga kelib tushishi quyidagi nati-jalar tufayli yuz beradi:

· Kapitalni aksiyaga almashtirish. Bunda boshlang‘ich qiy-mat haqqoniy bozor narxi bo‘yicha baholangan AB ta’sischilaritomonidan kiritilgan UK qiymatining omonat (jamg‘arma) miq-doriga teng. Bu xo‘jalik operatsiyasi quyidagi provodka bilan ras-miylashtiriladi:

D-t «Asosiy vosita»K-t «Kapital».

· Pul mablag‘lariga. AV obyektlarining aniq qiymatiga sotibolish narxi ham kiradi, shuningdek qoplanmaydigan importsoliqlari, sotib olingan buyum solig‘i, aktivdan kerakli yo‘nalishbo‘yicha uni ishchi holatiga keltirish uchun qilingan har qandayto‘g‘ridan to‘g‘ri xarajatlar; harid narxini aniqlash uchun harqanday savdo chegirmalari ham qo‘shiladi.

D-t «Asosiy vositalar»K-t «Pul mablag‘lari».

· O‘z kuchi bilan barpo qilmoq. Boshlang‘ich qiymatga asosiyvositani barpo qilish uchun sarflangan hamma xarajatlar kiradi.AV ishga tushirilgunga qadar hamma xarajatlar hisobi«Tugallanmagan qurilish» schyotiga yoziladi. Keyin AV guruhigaquyidagi provodka bilan o‘tkaziladi:

D-t «Asosiy vositalar»K-t «Pul mablag‘lari».

· Sovg‘aga olingan. Sovg‘a qilingan AV hisobda «Kapital»qismini ko‘paytirish yo‘li bilan haqqoniy bozor narxida ifo-dalanadi.

D-t «Asosiy vositalar»K-t «Qo‘shimcha to‘langan kapital».

84


11.2. ASOSIY VOSITALAR AMORTIZATSIYASI

Uzoq vaqt ishlatilgan barcha moddiy aktivlar (yerdantashqari) ishlatish bo‘yicha chegaralangan muddatga ega. Chunkiishlatish jarayonida u siyqalanadi, vaqti kelib esa eskirib, yaroq-siz holga keladi.

Buxgalteriya hisobi tamoyillari bo‘yicha AV ning narxi unifoydali ishlatish davri bo‘yicha hisobdan chiqarish uchun taqsim-lanishi kerak. AV qiymatini taqsimlashning bu jarayoni chiqim-ga ularning AV qismi qiymatining bir qismi muomalasi sifatidaqo‘shiladi va AV amortizatsiyasi yoki siyqalanish deyiladi.

Hisobdan chiqarilishi kerak bo‘lgan qiymat amortizatsiyayoki siyqalanish qiymati deyiladi.

Amortizatsion hisobdan chiqarish belgilangan me’yor va AV-ning balans qiymatiga ko‘ra har oyda o‘tkaziladi.

Eskirish – bu aktivning jismoniy sifatini qiymat tarzidayo‘qotish ko‘rsatkichlari va uning texnik-iqtisodiy xususiyatini,unga qo‘shimcha ravishda unga qo‘shimcha ravishda qiymatiniyo‘qotishi.

AV ning balans qiymati deb aktivning balansda aks etishi vashu yo‘l bilan boshlang‘ich qiymat bilan amortizatsiyadayig‘ilgan miqdor orasidagi farqqa aytiladi.

Ishlatish uchun keltirilgan AV bo‘yicha amortizatsiya hisobi-ni ularning kelib tushishidagi oyning birinchi kunidan boshlabkeyingi kelish oyigacha, chiqarib tashlash esa oyning birinchikunidan keyingi chiqarilish oyigacha amalga oshiriladi.Amortizatsiya miqdori har oyda yoziladi va uning balans qiymatiqoldiq bilan teng bo‘lgunga qadar davom etadi.

Qoldiq qiymat deganda aktivning foydalilik muddati tu-gaguncha ishlatilishi yoki ikkilamchi xomashyo va aktivni likvi-datsiya qilish natijasida olingan boshqa chiqindilar qiymatitushuniladi.

Nomoddiy aktivning qoldiq qiymati nolga teng deb taxminqilinadi, lekin agar:

· Boshqa tomonning ushbu aktivni foydali xizmatining oxir-gi muddatiga qadar sotib olish majburiyati mavjud bo‘lsa yoki

· Shu turdagi aktivlar uchun bozor mavjud bo‘lganda:a) bunday bozor aktivning foydali xizmati muddati oxirida

mavjud bo‘ladi;b) qoldiq qiymat ana shunday bozor vositachiligida topilishi

mumkin.

85


Bunday hollarda qoldiq qiymat sifatida kelishilgan yoki prog-noz qilingan miqdor qabul qilinadi.

Amortizatsiya uchun hisoblangan balans schyotlaridagi miq-dor biron-bir pul mablag‘lari to‘plamida aks etmaydi. Bu miqdordaromaddan xarajat ko‘rinishida siyqalangan aktivlarning bosh-lang‘ich qiymatining bir qismini bildiradi.

Eskirishni hisoblash baholash emas, taqsimlashdir. Eskirishuchun hisobdan chiqarish aktivning bozor qiymatini hisobotdavri davomida aks ettirmaydi. Siyqalangani uchun hisobdanchiqarish aktiv korxonaga foyda keltirayotgan davrlarga uningboshlang‘ich qiymatini sistematik tarzda taqsimlashdir. Shu yer-dan uzoq muddatli aktivning sof balans qiymati kelib chiqadi vau buxgalteriya balansida aks etib, ana shunday sistematik taqsim-lash jarayonida xarajat aloqasi bo‘lmagan o‘sha boshlang‘ich qiy-matgina ko‘rsatadi.

AV amortizatsiya qilinayotgan miqdori tashkilot xo‘jalikfaoliyatiga bog‘liq bo‘lmagan holda amalga oshiriladi. U hisobotdavrida quyidagi usullardan biri bo‘yicha bajariladi:

— qiymatni hisobdan chiqarishning teng o‘lchovli (to‘g‘richiziqli) usuli;

— amortizatsiyani hisoblashning ishlab chiqarish usuli;— qiymatni hisobdan chiqarishning jadallashtirilgan ikki

usuli;— kamayayotgan qoldiq usuli;— miqdor soni usuli.Amortizatsiya qo‘llash (hisoblash)ning oddiy usullariAsosiy fondlarning ishdan chiqishi mulk shaklidan qat’i

nazar hamma korxonalarda, asosiy fond (jamg‘arma)ninghamma turlari bo‘yicha aniqlanadi va hisobga olinadi.

Ishdan chiqqanlik miqdori to‘liq amortizatsiyalangan asosiyfondlar hisoblanmaydi.

Asosiy fondlarning ishdan chiqqanligi (eskirganligi) korxonava tashkilotlarda o‘rnatilgan amortizatsion hisobdan chiqarishla-rining yagona me’yorida aks ettiriladi.

1. Qiymatni hisobdan chiqarishning teng o‘lcho‘vli (to‘g‘richiziqli) usuli.

Bu usulda amortizatsiya taxminiy hisoblanadi, chunki amor-tizatsiya aktivning qanchalik uzoq xizmat qilishiga bog‘liq.Amortizatsiya me’yori doimiy bo‘ladi va asosiy vositaning amor-tizatsiyalanayotgan qiymatiga nisbatan pul birligi, foiz sifatidaaks ettirilishi mumkin.

86


Amortizatsiyaning yillik miqdori quyidagi tarzda hisoblanadi:

Boshlang‘ich qiymat – Qoldiq qiymat——————————————————————— = Siyqalanish me’yori

Xizmatlar muddati

100yoki ————————————— = Siyqalanish me’yori

Xizmatlar muddati

Ushbu usul qo‘llanganda yig‘ilgan siyqalanish bir tekisdako‘payadi, balans qiymati esa baholangan qoldiq qiymatga yet-guncha bir tekisda kamayadi.

2. Ishlab chiqarish usuli.Ushbu usul amortizatsiya ekspluatatsiya oqibati va oraliq

vaqtning hech qanday ta’siri yo‘q degan taxminga asoslanadi. Buusulni ushbu aktivlarga bajarilgan asbob-uskunalar va transportvositalariga nisbatan qo‘llaniladi.

Boshlang‘ich qiymat – Qoldiq qiymatAmortizatsiya koeffitsienti = ————————————————————————

Ekspluatatsiya muddati uchun ko‘zda tutilgan ish birligi soni

Ushbu usulni qo‘llashda yig‘ilgan ishdan chiqish bajarilganish birligiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq holda ortib boradi. Balansqiymat esa ish ko‘rsatkichiga proporsional holda har yilibaholangan qoldiq miqdorga yetgunga qadar kamayib boradi.

Ushbu usulga mos ravishda ish birligi ham aniq aktivga moskelishi kerak.

3. Jadallashtirilgan amortizatsiya usullari.Ishlatilishining birinchi yilida ishlab chiqarish ish sama-

radorligi yuqori bo‘lgan aktivlar uchun (kompyuter texnikasi,yuqori quvvatli asbob-uskunalar va b.) vaqti kelib ularni saqlashuchun ekspluatatsiya xarajatlari ko‘payadi. Demak, ishdanchiqqanlikni hisoblash usuli bularning kechki davrga nisbatanoldingi (boshlang‘ich) davrda katta iqtisodiy samara keltirishiniaks ettirishi kerak.

87

Amortizatsiyaqiymati = ×Amortizatsiya

koeffitsientiHisobot davridagi

ishlarning haqiqiy soni


Ana shunday aktivlar uchun hisobdan chiqarishning jadal-lashtirilgan usulidan oqilona foydalanish lozim. Chunki kattamiqdordagi qiymat birinchi yil xarajatlariga kiradi.

Jadallashtirilgan amortizatsiya usuli ishlab chiqarish chiqim-lari muomalani AV xizmatining me’yoriy muddatlari bilan so-lishtirganda o‘ta tez, balans qiymatini ishlab chiqarish chiqimlariva muomalaga to‘liq o‘tkazadigan maqsadli usuldir.

4. Kumulyativ usul.AV xizmat ko‘rsatish muddatini (yil) miqdor bilan aniqlaydi.

Uning asosida kumulyativ koeffitsient yotadi. Usulning metodikasi quyidagicha:

· Kumulyativ son aniqlanadi:

N×(N+1)—————— , bunda N – xizmat muddati.

2

· Kumulyativ koeffitsient aniqlanadi:

Qolgan ekspluatatsiya yillari soniK= ————————————————————————.

Kumulyativ son

· Amortizatsiyalangan qiymat = Boshlang‘ich qiymat – Qolganqiymat.

· Amortizatsiya miqdori = K* Amortizatsiyalanadigan qiymat.

5. Kamayayotgan qoldiq usuli. Har yili eskirish ana shu yilning boshlanishidagi sof balans

qiymati uchun qo‘llaniladigan mos foiz yordamida aniqlanadi.Sof balans qiymati ayni vaqt uchun yig‘ilib qolgan ishdan

chiqish, eskirishning hamma miqdorini birga hisoblagandagiboshlang‘ich qiymatni bildiradi. Baholangan qoldiq qiymat yillikeskirish hisobiga ta’sir qilmaydi, chunki u qoldiq qiymat aktiv-ning sof balans qiymatiga kiritilmagan.

Qoldiq qiymat hisobotlarda oxirgi davrda eskirish uchun pulo‘tkazishni chegaralovchi sifatida qabul qilinadi. Amortizatsiyauchun hisoblangan miqdor ko‘payganda eskirish miqdori balansqiymati va qoldiq o‘rtasidagi farq bo‘lib hisoblanadi.

Asosiy vositalarni o‘chirish quyidagi hollarda yuz berishimumkin:

— jismoniy yoki ma’nan ishdan chiqqanlik uchun kelgusidafoydalanish uchun yaroqsizlik;

88


— ularni realizatsiya qilish, yoki tashqi korxonalarga qaytibolmaslik sharti bilan berish;

— almashtirish.Agar asosiy vositalar jismoniy ishdan chiqqanligi uchun

ekspluatatsiyadan butunlay olib tashlansa, maxsus tashkil etilgankomissiya AV ni yo‘q qilinganligi haqida akt tuzadi. Aktgakomissiya a’zolarining kamida ¾ qismi imzo qo‘yishi shart.

AV larni o‘chirishda ular to‘liq amortizatsiyalanadi, hisobgaolingan amortizatsiyaning miqdori operatsiya xarajatlarigao‘tkaziladi.

Agar AV tarafdor tashkilotlarga bepul o‘tkazilsa, asosiy vosi-talarning balans qiymati zararga tegishli bo‘ladi, AV ni qaytabaholash bo‘yicha zaxira bo‘lsa, u taqsimlanmaydigan foydagataalluqli bo‘ladi.

11.3. KEYINGI DAVRDAGI XARAJATLAR

Moddiy aktivlarda hariddan keyin paydo bo‘luvchi xarajatlaraktivning qiymatlariga ikki xil shartga amal qilingandagina yozi-ladi:

· bu xarajatlar ushbu aktivga oldindan aniqlangan kelgusiiqtisodiy foydalarni realizatsiya qilish imkonini beradi;

· bu xarajatlar aktiv ma’lumotlari bilan ishonchli muvofiq-lashtirilgan va o‘lchangan bo‘lishi mumkin.

Keyingi xarajatlarni kapitallashtirish ikki xil usulda aks etishimumkin:

· xarajat miqdoriga asosiy vositalar schyoti debetlashtiriladi;· xarajatlar miqdoriga «To‘plangan amortizatsiya» schyoti

debetlashtiriladi.Boshqa har qanday holatlarda bunday xarajatlarga ular amal-

ga oshirilgan paytdagi operatsiya xarajatlari sifatida qaraladi.

11.4. ASOSIY VOSITALARNI QAYTA BAHOLASH

AV lar birinchi marta baholangandan keyin shu qiymat bilanxizmat qilgan butun davri davomida unga qo‘shilgan amortiza-tsiya (balans) qiymati hisoblanadi. Bu usul standartlashtirilganusul deyiladi.

AV ni keyingi baholashda balans qiymati haqiqiy bozor qiy-matiga mos kelishi uchun alternativ (muqobil) usuldan foydala-nishga yo‘l qo‘yiladi. Shu bilan birga AV balansda qayta

89


hisoblangan sanasiga shu davrgacha qo‘shib yig‘ilgan amortiza-tsiyani bozor narxiga tenglashtirilgan holda qayta baholanganholda hisoblanadi.

Qayta baholash tezligi AV lar bozor qiymatining o‘zgarishi-ga bog‘liq. Binobarin, bozor narxi balansdagidan jiddiy farq qilsaqayta baholashni o‘tkazish zarur.

Haqiqiy qiymat (AV) o‘zining ishdan chiqish (eskirish) dara-jasi baholarni qayta hisoblash sanasida hisobga olinishi zarurli-gini ta’kidlaydi. Darvoqe, agar aktivning boshlang‘ich qiymatibozor qiymati bo‘yicha qayta baholansa, shu qiymat bo‘yichayig‘ilgan amortizatsiya ham aktivning balans qiymati qayta baho-lashdan keyin uning haqiqiy qiymati bilan tenglashishi uchunyig‘ilgan amortizatsiyalar qayta baholanmo‘g‘i zarur.

Qayta baholash bir necha usulda amalga oshiriladi. Ulardanbiri quyidagicha.

Qayta baholash boshlang‘ich qiymatni va amortizatsiyaniqayta baholashdagi cheklangan qiymatni qo‘llash bilan yagonakoeffitsientga ko‘paytirish bilan amalga oshiriladi.

Hamma xarajatlarning qayta tiklanuvchi qiymati shungao‘xshash yangi AV ni sotib olish yoki tuzish uchun zarur.

Qayta tiklanuvchi qiymatKoeffitsient = ———————————————

Boshlang‘ich qiymat

11.5. NOMODDIY AKTIVLAR

Nomoddiy aktivlarga xo‘jalik faoliyatida bir yildan ortiqmuddat davomida foyda keltiruvchilarga quyidagi hollarda paydobo‘luvchi huquq kiradi:

— fanda, adabiyot, san’atda kashfiyot yaratuvchi mualliflikshartnomalari, EHM va boshqa ma’lumotlar bazalari uchun das-tur tayyorlashga aralash huquq;

— ixtirochilik uchun paketlar, ishlab chiqarish namunalari,kolleksiya yutuqlari, foydali modellar guvohnomalaridan, tovarva xizmat ko‘rsatish belgilari yoki foydalanish uchun litsenziyashartnomalari;

— «nou-hau»dan foydalanish huquqi va boshqalar.Bundan tashqari, nomoddiy aktivlarga tashkiliy xarajatlar

ham kiradi. Bu xarajat yuridik shaxsning bilim olishi bilan

90


bog‘liq bo‘lib, ustav kapitalidagi ta’sis hujjatlariga, ta’sischilar-ning omonatlariga, shuningdek, tashkilotning ish obro‘sigamuvofiq deb topilgan.

Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansida qoldiq qiymatbo‘yicha aks etadi, ya’ni sotib olish, tayyorlash bo‘yicha,hisoblangan amortizatsiyada budjet tashkilotlarida boshlang‘ichqiymatida bo‘lgan, rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanishuchun yaroqli holga keltirishga ketgan qiymatlar bo‘yicha aksetadilar.

91

t.r.

1

2

3

4

Nomoddiy aktivlarturi

Patent

Savdo belgisi

Franchaiz, litsenziya,formula

Gudvil, firma bahosi

Ta’riflar

Ma’lum turdagi mahsulot ishlab chiqarishyoki jarayon uchun davlat tomonidan 17yil muddat berilgan imtiyozli huquq

Ishlab chiqarilgan tovar yoki ko‘rsatilganxizmat uchun foydalanish huquqini beruv-chi ro‘yxatdan o‘tkazilgan ramz yoki nom.

Ma’lum formula, texnologiya yoki tashqiko‘rinishdan imtiyozli foydalanish huquqi

Alohida sotib olinadigan korxona aktivla-rining bozor narxida sotib olishning ortti-rilgan narxlari

Nomoddiy aktiv avval tannarx bo‘yicha hisoblanadi. Alohidasotib olinadigan, nomoddiy aktivlar tannarxiga uni sotib olishtannarxi har qanday boj to‘lovlari, yig‘imlar va xaridni qopla-maydigan soliqlar, shuningdek, ushbu aktivni ijroga tayyorlashuchun sarflangan xarajatlar (masalan, yuridik xizmatlarga haqto‘lash) kiradi.

Tannarxdan hamma chegirmalar hisobga olinadi.Agar nomoddiy aktiv aksiyaga almashtirilsa, uning tannar-

xiga bu aktivlarning bozordagi narxi kiradi. Agar nomoddiy aktiv o‘ziga o‘xshamagan aktivga almash-

tirish tufayli olingan bo‘lsa (nomoddiy yoki boshqa) tannarxolingan aktivning bozor qiymatiga tenglashtiriladi. Ya’ni berilganyoki olingan pul mablag‘lari yoki ularning ekvivalentiga korrekt-langan aktivning bozor qiymatiga teng.


Nomoddiy aktivni muqobiliga almashtirilganda berilganaktivning balans bo‘yicha qiymati hisobga olinadi. Bepul olingannomoddiy aktiv «Bo‘lg‘usi davr daromadlari» schyoti korrespon-dentsiyasining bozor qiymati bo‘yicha hisobga olinadi. Bundaydaromadlar ushbu aktivga amortizatsiya yoziladigan vaqt va pro-porsiya sifatida tan olinadi. Bepul olingan aktivlardan o‘z yo‘na-lishi bo‘yicha foydalanish uchun ishchi holatiga keltirishgasarflangan har qanday to‘g‘ridan to‘g‘ri xarajatlar darhol joriyxarajatlarga tegishli bo‘ladi.

Nomoddiy aktivning amortizatsiya qilinayotgan miqdoriuning foydali xizmati davomida sistematik asosda taqsimlanadi.

Nomoddiy aktivlarning foydali xizmat muddati u foydalani-la boshlagan sanadan boshlab yigirma yildan ortmasligi kerak debhisoblanadi.

Nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini rahbariyat bel-gilaydi. Unda quyidagilar hisobga olinadi:

· aktivdan foydalanishning ko‘zda tutilgan usuli;· ushbu aktiv uchun tipik bo‘lgan va bir xilda foydalaniladi-

gan shu turdagi aktivlarning foydalanish sikli va hammafoydalanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlar, shu turdagiaktivlarning foydali xizmatlarining nisbatan mo‘ljallanganmuddatlari;

· ushbu turdagi aktivlarning texnik, texnologik yoki boshqaturdagi eskirishlari;

· mavjud yoki potensial raqobatchilardan kutilayotganharakatlar;

· aktivni nazorat qilish davri, ulardan foydalanishninghuquqiy yoki boshqa cheklashlari, masalan, ular bilanbog‘liq boshqa aktivlardan foydalanish muddatiningtugashi;

· ushbu aktivning foydali xizmat muddati boshqa aktivlar-ning foydali ish bajarish muddatiga bog‘liqligi;

· tashkilotlarga bepul o‘tkazish;· almashtirish.

Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash aktivdan ilojiboricha yuqori iqtisodiy foyda olishni aniq aks ettiruvchi usulbilan amalga oshiriladi.

Amortizatsiya uchun ustama yozish «Hisoblangan amortiza-tsiya» kontr schyotiga taalluqli va amortizatsiya uchun joriy xara-jatlar sifatida hisobga olinadi.

92


Foydali xizmat muddati va amortizatsiyaga (ustama) yozishhar bir moliyaviy yil oxirida ko‘rib chiqiladi. Agar aktivlardaniqtisodiy foyda olish avval belgilanganidek farq qilishi aniqlansa,aktivning foydali xizmat muddati ham mos holda o‘zgaradi. Agaraktivdan iqtisodiy foyda ko‘rish grafigi sezilarli o‘zgargan bo‘lsa,unda amortizatsiya yozish usuli ham shunday o‘zgarishni ko‘zdatutadiki, uning bu o‘zgarishini grafikda ham hisobga olishgato‘g‘ri keladi.

Dastlabki tan olinishdan keyin nomoddiy aktivlar yig‘ilganamortizatsiya va aktivning qimmati yomonlashgani bo‘yichapaydo bo‘ladigan foyda va zararga ushbu aktivning balans qiy-matini sotish orqali pul mablag‘lari orasida paydo bo‘lgan farqhisoblanishi lozim va unga savdo paytida paydo bo‘lgan foydayoki zarar deb qaralishi zarur.

11.6. ASOSIY VOSITALARNI HISOBGA OLISH

Asosiy vositalar korxonaga quyidagi holatlar tufayli keltiri-lishi mumkin:

1. Ularni sotib olish, bunday hollarda asosiy vositalarga kor-xonada qayta tiklash investitsiyasi sifatida qaraladi.

2. Amaldagi qonunlarga ko‘ra turlicha asoslar bilan yuridikva jismoniy shaxslardan bepul olish.

3. Asosiy vositalarning korxona ustav kapitali omonati sifati-da olib kelish.

4. Asosiy vositalar belgilangan qiymat bo‘yicha sotib olinib,garov sifatida korxonaga berilgan, garovga berilgan qarz(ssuda)ning belgilangan va uzaytirilgan muddati tugaganbo‘lsa.

5. Ustav fondini shakllantirishda asosiy vositalar obyektinidavlat va unitar korxonalardan olish.

6. Xo‘jalik yuritish korxonalari (tezkor boshqarmalar) hisobi-ga mulk sifatida asosiy vositalar olish yoki keltirish.

7. Bosh tashkilotdan tarmoq (qaram) tashkilotga asosiy vosi-talar berilishi.

8. Asosiy vositalarni davlat va munitsipal mulkini xususiy-lashtirish sifatida korxonalarga tashkiliy-huquqiy shakllar-da kelishi.

9. Inventarizatsiya ortiqchaligi belgilangan tartibda rasmiy-lashtirilgan va tasdiqlangan buxgalteriya hisobiga olinganasosiy vositalar obyekti.

93


10. Ta’minot va xo‘jalik usulida olib kelingan asosiy vositalar.

To‘lîv îrqàli xàrid qilingàn àsîsiy vîsitàlàr.To‘lîv îrqàli xàrid qilingàn àsîsiy vîsitàlàr kîrxînàgà kirim

qilingàndàn so‘ng dàstlàbki nàrx bo‘yichà bàhîlànishi lîzimbo‘làdi.

To‘lîv îrqàli o‘zlikkà îlingàn àsîsiy vîsitàlàrning dàstlàbkinàrxi, 0820 «Àsîsiy vîsitàlàrni xàrid qilish» schyotidà hisîbgàîlinàdi.

Àsîsiy vîsitàlàr îbyåktini shàxsiy àsîsiy vîsitàlàr tàrkibigàkiritish uchun buxgàltåriya yozuvi îrqàli dàstlàbki nàrx bo‘yichàràsmiylàshtirilàdi:

To‘lîv îrqàli xàrid qilingàn àsîsiy vîsitàlàr kîrxînàdà buxgàltåriyahisîbigà kiritildi

Dåbåt Krådit

0100 «Àsîsiy vîsitàlàr» 0820 «Àsîsiy vîsitàlàrni xàrid qilish»

Shuni ta’kidlash lîzimki àsîsiy vîsitàlàrni xàrid qilishgakåtàdigàn kîrxînà xàràjàtlàri, sîliqqà tîrtilàdigàn dàrîmàd(fîydà)ni àniqlàgàndà hisîbgà îlinàdigàn invåstitsiya kàpitàlisifàtidà ko‘rilàdi. Sîliq kîdåksining 32-mîddàsiga ko‘rà,kîrxînàning sîliqqà tîrtilàdigàn dàrîmàdi (fîydàsi) invåsti-tsiyagà (rivîjlànish, àsîsiy ishlàb chiqàrishni kångàyishi và qàytàtà’mirlàsh, kîllåjlàr, àkådåmik litsåylàr, màktàblàrni VàzirlàrMàhkàmàsi qàrîrigà àsîsàn qurilishi) yo‘nàltirilgàn xàràjàtlàr-ning yig‘indisi hisîbigà kàmàyadi. Shuningdåk sîliqqà tîr-tilàdigàn dàrîmàdni 30% ko‘p bo‘lmàgàn, eskirish chågirmàlàrnito‘liq ishlàtish shàrti bilàn invåstitsiyagà îlingàn kråditîrqàrzdîrlikni uzish uchun.

Àsîsiy vîsitàlàrni kîrxînàning ustàv kàpitàlgà ulush(qo‘yilmà) sifàtidà kålib tushgànligi.

Àsîsiy vîsitàlàr ko‘rinishidàgi tà’sisichilàr tîmînidànkîrxînàning ustàv kàpitàligà kiritilgàn ulushlàr (qo‘yilmàlàr)0110—0190 àsîsiy vîsitàlàr hisobi schyotida kirim qilinadi và4610 «Ustàv kàpitàligà tà’sischilàrning ulushlàri bo‘yichà qàrzi»schyotining kråditi bilàn kîrråspîndånsiyalànàdi.

94


Tà’sischilàr tîmînidàn ustàv kàpitàligà ulush sifàtidà kiritilgàn àsîsiyvîsitàlàrni kirim qilinadi và ishlatilishgà qàbul qilingàn

Dåbåt Krådit

0100 «Àsîsiy vîsitàlàr» 4610 «Ustàv kàpitàligà tà’sischilàrning ulushlàri

bo‘yichà qàrzi»

Àmàliyotdà shundày vàziyatlàr hàm uchràydiki, bundàtà’sischi kîrxînà ustàv kàpitàligà qo‘yilmà (ulush) sifàtidàkîrxînà fàîliyati dàvîmidà xàrid qilingàn và «hisob schyoti-dan» to‘làngàn hàr qàndày àsîsiy vîsitàlàr obyektni hisobgàîlàdi. Bundà hisob schyotidagi vîsitàlàr buyurtmàchi vàxàridîrdàn bo‘nàk ko‘rinishdàgi kålib tushgàn pullàr màqsàdliqo‘yilmàlàr (ulush) và bîshqàlàr bo‘lishi mumkin.

Ushbu summàlàr tà’sischilàrning xususiy mulki hisoblàn-màydi và àsîsiy vîsitàlàrni xàrid qilishdà ulàrdàn to‘lîvvîsitàsi sifàtidà fîydàlànish ustàv kàpitàlining miqdîriniko‘pàytirmàydi.

Ustàv kàpitàli – bu kîrxînàning tà’sischi hujjàtlàridàqàyd qilingàn kàttàlikdir. Àlbàttà u tà’sischilàrning qo‘shim-chà ulushi (qo‘yilmàlàri), shuningdåk kîrxînàning tàqsimlàn-màgàn fîydàsi hisobigà o‘zgàràdi. Ustàv kàpitàlidàgi hàrqàndày o‘zgàrishlàr birinchi nàvbàtdà kîrxînàning tà’sischihujjàtlàridà àks ettirilib, qînundà bålgilànib ijrî etilàyotgàntàrtibdà qàyd qilinishi kåràk.

Tà’sischilàr ulushining àsîsiy vîsitàlàr obyektini ustàvkàpitàligà qo‘shimchà qo‘yilmà hisobigà ulushini o‘sishibuxàltåriya prîvîdkàsi misîlidà quyidà kåltirilgàn.

Misîl. Màs’uliyati chåklàngàn jàmiyat tà’sischi-jismîniyshàxs 450 ming so‘m nàrxdàgi uskunàni kiritish yo‘li bilànustàv kàpitàlini 1200 ming so‘mgàchà ko‘pàytirishni qàrîr qildi.

Hujjàtlàrni kîrxînà buxgàltåriya hisobidà qàytàdàn qàyd qil-gàndàn so‘ng yozib îlish kåràk.

95


Îldin bîshqà kîrxînàlàr ustàv kàpitàligà ulush sifàtidà kiri-tilgàn àsîsiy vîsitàlàr obyektini qàytàrilishi, shu obyektlàr yokiuning qiymàtidàgi bîshqà obyektlàr îrqàli àmàlgà îshirilishimumkin. Bundày vàziyatdà qàytàrilgàn àsîsiy vîsitàlàr obyektnàrx (kàpitàlizàtsiya)lànmàydi, ya’ni ulàr àsîsiy vîsitàlàr hisobschyotining dåbåtidà và mîliyaviy qo‘yilmàlàr hisob schyotiningkråditidà àks ettirilàdi.

Jàmiyatning ustàv kàpitàlidàn dàstlàbki nàrxgà tång bo‘lgàntà’sischi ulushining qàytàrib îlinishi håch qàndày ushlab qoli-nishlarsiz àmàlgà îshirilàdi.

Misîl. Ishlàb chiqàrish kîrxînàsi tà’sischilàr tàrkibidànmàs’uliyati chåklàngàn jàmiyat (MCHJ) bo‘lib àjràlibchiqmîqdà. Tà’sischilàrning umumiy yig‘ilishining qàrîrigàbinîàn, MCHJ îldin ustàv kàpitàligà kiritilgàn àsîsiy vîsitàlàr(ÀV) obyektini qàytàrib bårmîqdà. Ustàv kàpitàlgà ÀVnio‘tkàzàyotgàndà uning qiymàti (nàrxi) kîrxînàning dàstlàbkiulush kàttàligigà mîs kålib, 1000 ming so‘mni tàshkil qilgàn.ÀV obyektini tà’sischilàrgà qàytàrib båràyotgàndà esà qîldiqqiymàt îrqàli àmàlgà îshirilgàn và u 700 ming so‘mni tàshkiletdi. Qîlgàn qismi ÀV làr eskirishi ko‘rinishidà bîshqà ÀV làrobyektlàrigà o‘tkàzilàdi.

Bîshqà kîrxînàning ustàv kàpitàligà kiritilgàn vàkîrxînàning tà’sischi tàrkibidàn chiqib kåtishi sàbàbli qàytàribîlingàn àsîsiy vîsitàlàr obyektlàr kirimi prîvîdkà îrqàli àksettirilàdi.

96

t.r. Xo‘jàlik îpåràtsiya-làrining mundàrijàsi

Yig‘indi,ming so‘m

Schyotlar kîrråspîndånsiyasi

¹ 21 MBXSbo‘yichà

Eski schyotlarråjàsi bo‘yichà

d-t k-t d-t k-t

1

2

Tà’sischilàrningulush bo‘yichà qàrzi

àks etilmîqdà

Ulushining kålibtushishi àksetilmîqdà

450 4610 8330 75 85.1

450 0130 4610 01 75


Kîrxînàning ustàv kàpitàligà qàytàrilàyotgàn ulush qismi vàhisoblàngàn eskrishi ekvivàlåntligi, pul vîsitàsi ko‘rinishidà îli-nishi mumkin.

Misîl. Kîrxînà tà’sischilàr tàrkibidàn màs’uliyati chåklàngànjàmiyat (MCHJ) sifàtidà àjràlib chiqmîqdà. Ungà ilgàri MCHJustàv kàpitàligà kiritilgàn àsîsiy vîsitàlàr (ÀV) obyekti qàytàribbårilmîqdà. ÀV ni ustàv kàpitàlgà o‘tkàzàyotgàndà uning qiymàti(nàrxi) 1400 ming so‘mni tàshkil qilgàn. Obyekt 800 ming so‘mnitàshkil qilàdigàn qîldiq qiymàtidà qàytàrilgàn. Qîlgàn qismi esàÀS làr eskirishi ko‘rinishidàgi schyotiga o‘tkàzilmîqda. Bundàntàshqàri, kîrxînàgà 300 ming so‘m kàttàligidà uning yig‘ilib bîril-gàn fîydàning qismi to‘lànmîqdà.

97


Yig‘indi,ming so‘m



¹ 21 MBXSbo‘yichà

Eski schyotlarråjàsi bo‘yichà

d-t k-t d-t k-t

1

2

bîshqà ÀV làrhisoblàngàn eskirishekvivàlåntligi, qis-

màn ulushning kålibtushishi àks etilàdi

Ulushning qîldiqnàrxi bo‘yichà kålibtushishi àks etilgàn

300 0110 – 0690 01 06.10199

700 0110 – 0690 01 06.10199


Yig‘indi,ming so‘m ¹ 21 MBXS

bo‘yichàEski schyotlarråjàsi bo‘yichà

d-t k-t d-t k-t

1

2

ÀV obyektlàr eskirishschyotigà (ustàv

kàpitàligà ulushlàr(qo‘yilmàlàr) kålib

tushgàn pul vîsitàlàriàks ettirilgàn

ÀV obyektlàrningqîldiq qiymàti (ustàvkàpitàligà ulushlàr

600 5110 0690 51 06.1

800 0100 0690 01 06.1

4 – 3876


Gàrîvgà qo‘yish shàrtnomàsi bo‘yichà kålib tushgàn àsîsiyvîsitàlàr.

Xo‘jàlik subyektlàr àmàliyotidà shundày hîdisàlàr hàm ro‘ybåràdiki, àsîsiy vîsitàlàr kîrxonàgà gàrîvgà qo‘yish shàrtnîmàsibo‘yichà kålib tushàdi.

Gàrîvgà qo‘yish shàrtnîmàsi bo‘yichà îpåràtsiyalàr (jà-ràyonlàr) Fuqàrîlàr kîdåksining 264—289-mîddàsi îrqàli tàr-tibgà sîlinàdi. Bir shàxs bîshqàgà mulkni yoki ungà bo‘lgànmàjburiyatlàrni tà’minlàsh àsîsidà huquqlàrni o‘tkàzishi gàrîvhisoblànàdi.

Garov qo‘yilmasida, ipoteka va huquq garovi sifatida qabulqilinadi.

Garov qo‘yilmasida – garovga qo‘yilgan mol-mulk garovberuvchidan garov oluvchi qaramog‘iga o‘tkaziladi.

Ipotekada ko‘chmas mulk garov sifatida qabul qilinadi.Bino va inshootlar ipotekasi ushbu bino va inshoot joylash-

gan yer uchastkasi shartnomasi yoki garovga qo‘yiladigan obyek-tini funktsional ta’minlaydigan yer qismi, yoki garov beruvchiushbu yer uchastkasiga ijara huquqini bir vaqtning o‘zidaipotekasi bilan qabul qilinadi.

Yer uchastkasi ipotekasi garov huquqi ushbu yer uchastkasi-da joylashgan yoki qurilayotgan garov beruvchining bino vainshootlarga tegishli bo‘lmaydi, agarda shartnomada boshqashart qo‘yilmagan bo‘lsa.

Agar ipoteka garov beruvchiga emas, balki boshqa shaxsgategishli bino va inshootlar joylashgan yer uchastkasiga berilganbo‘lsa, unda ushbu uchastka garov oluvchi tomonidan undiril-ishda va ommaviy sotuvga qo‘yilishga, ushbu uchastka oluvchigagarov beruvchining boshqa shaxsga nisbatan bo‘lgan hammahuquq va majburiyatlari o‘tadi.

Korxona yoki boshqa mulklar kompleksi ipotekasida garovhuquqi mulkka tegishli barcha ko‘chma va ko‘chmas mulk, talab

98

3

(qo‘yilmàlàr) kålibtushishi àks etilgàn

Yig‘ilib bîrilgànfîydà qismi

(fîizi)ning kålibtushishi àks etilgàn

(300–45)

255 5110 9520 51 80.4


qilinadigan va maxsus huquqlar hisobga olingan holda, shu-ningdek ipoteka davrida olingan mulkka garov huquqi tarqatila-di, agarda boshqa shartlar qonun yoki shartnomada ko‘zda tutil-magan bo‘lsa.

Agar shartnomada boshqa talablar qo‘yilmagan bo‘lsa,garovga qo‘yilgan mulk garov beruvchiga qoladi.

Kråditîrning (gàrîvgà bårish) shàrtlàri sud qàrîrigà binîànàmàlgà îshirilàdi.

Sud qàrîrisiz kråditîrning shàrtlàrini qîndirish vîqåàlàrihàm màvjud, bundà kråditîr và kråditni îluvchi shàxs îràsidàikki tàràf rîziligi bilàn vîqåà sîdir bo‘lgànidàn so‘ng nîtàriàl tàs-diqlàngàn hujjàt tuzilàdi và shu àsîsidà ish yuritilàdi. Birîn-birtàràf o‘z nîrîziligini bildirgàn holàtdà sud hàkàmlàri ushbuhujjàtni làyoqàtsiz dåb qabul qilishlàri hàm mumkin.

«Màjburiyat và to‘lîvlàrni tà’minlàsh – qabul qilish» 088hisobi bo‘yichà krådit îluvchi shàxs (gàrîvni îlluvchi shàxs)gàrîvni qaytib îlish jarayonida o‘zigà mîyil màjburiyatlarniqo‘llàshi mumkin.

Gàrîvni îluvchi shàxs qàrzdîrlik màjburiyatlàrini o‘z bo‘ynigà îlàdi

088 BÀLÀNS hisob dåbåti«Màjburiyat và to‘lîvlàrni tà’minlàsh-

qabul qilish»

Qàrzdîr qo‘yilgàn vàzifàlàrini ikki tàràf kålishgàn vàqt-gàchà bàjàrmàgàn holdà (ya’ni shàrtnîmàdà àytilgàn mud-dàtgàchà qàrzini qàytàrmàgàn yoki qàytàrish imkîniyatibo‘lmagan holdà) gàrîv miqdîrini buyumni o‘zidàn chiqàrishhuquqi bårilàdi.

99

0820 hisob dåbåti«Àsîsiy màblàg‘làrni qo‘lgà kiritish»

0100 hisîb dåbåti «Àsîsiy màblàg‘»

«Sîtib îluvchi và buyurtmàchi» 4010,«Qîlgàn dåbitîrlàrning qarzlàri» 4890,«Qisqà muddàtli qarzlàr» 5830 hisobkråditlàri

0820 hisob kråditi«Àsîsiy màblàg‘làrni qo‘lga kiritish»

Buxgàltåriya hisobîti bilàn birgà màjburiyat qiymàt ro‘yxàtihàm ilîvà qilinadi


Gàrîv îluvchi shàxs shàrtnîmà àsîsidà màjburiyatlàrni ro‘yxàtdànchiqàràdi

088 Balansdan tashqari hisobkråditi «Màjburiyat và to‘lîvlàrnità’minlàsh-qabul qilish»

Gàrîv to‘xtàtilàdi:· tà’minlàngàn gàrîv shàrtlàri to‘xtàtilgàndà;· bårilgàn mulkkà shikàst yoki gàrîvni qàytàrish imkîniyati

yo‘qligini ko‘rgàn holdà gàrîv båruvchi tîmînidànto‘xtàlishi;

· gàrîv uchun tàqdim qilingàn buyumgà huquqi tugàtilgàndàyoki o‘z qiymàtini yo‘qîtgàndà (qàdrsizlàngàndà) gàrîvbåruvchi qînuniy buyumni tiklày îlmàgàndà yoki buyumbahosigà barîbàr nàrsà bilàn bàrîbàr àlmàshtirmàgànvàziyatdà to‘xtàtilàdi;

· qo‘yilgàn gàrîv buyumning oldi-sîtdi qilinishi, hàmdàbuyumni ishlàtish-qo‘llàsh imkîniyati bo‘lmàgàntàqdirdà;

· agar o‘tkazilgan ikkilamchi oldi-sotdilar rad etilgan holatibo‘lsa, garov oluvchi shaxs qayta oldi-sotdilari e’lon qilin-guncha uni so‘nggi qiymatiga ko‘ra 10% dan kam bo‘lma-gan narxda qoldirishi mumkin.

Garov oluvchi shaxs yuqorida aytilgan imkoniyatdan foy-dalanmasa, garov shartnomasi tugallangan hisoblanadi.

Shartnoma tugallanishi bilan garov buyumini olgan shaxs unidarhol garov bergan shaxsga qaytarishi shart.

Asosiy mablag‘ning zararini hisobdan chiqarish (38 mingso‘m) 1-sonli Nizom asosida qayta hisob bilan soliqqa solishbazasida qayta tiklashga qo‘yiladi.

Asosiy mablag‘larni qayta baholash natijalarining buxgal-teriya hisobi.

Asosiy fondlarning balans qiymatini ularning qayta tiklashqiymatigacha kutish asosiy mablag‘lar hisob debetlari asosida,hamda «Mulkni qayta baholash korråktirovkasi» 8510 hisobkrediti korrespondensiyasida bo‘lgan «Jihoz o‘rnatilishiga»0700 hisob debeti, «Kapital mablag‘» 0800 hisob debeti uzoqmuddatli ijara (lizing) shartnomasi asosida aks ettiriladi.

100


Qayta baholash natijasida asosiy qiymatni baholashdan oldingisi(ko‘tarilishi)

Debet Kredit

«Asosiy mablag‘» 0100 «Mulkni qayta baholash korråktirovkasi»

Eskirish qiymati orasida bo‘lgan farq (oshib ketishi) «Mulkniqayta baholash korråktirovkasi» 8510 hisob debeti va «Asosiymablag‘ni eskirishi» 0200 hisob krediti asosida qayta baholash-dan oldin va keyin taqqoslashda ko‘rinadi.

Qayta baholash natijasida asosiy qiymatni eskiirsh qiymatinibaholashdan oldingisi

Debet Kredit

101

«Mulkni qayta baholash korråktirovkasi» 8510

«Asosiy mablag‘nieskirishi» 0200

Asosiy fondlarning balans qiymatini ularning qayta tiklashqiymatigacha kamaytirish asosiy mablag‘lar hisob kreditlari asosi-da, hamda «Mulkni qayta baholash korråktirovkasi» 8510 hisobdebeti korrespondensiyasida bo‘lgan «Jihoz o‘rnatilishiga» 0700hisob krediti, «Kapital mablag‘» 0800 hisob krediti uzoq muddatliijara (lizing) shartnomasi asosida aks ettiriladi.

Qayta baholash natijasida asosiy qiymatni arzonlashtirilishi

Debet Kredit

«Mulkni qayta baholashkorråktirovkasi» 8510

«Asosiy mablag‘» 0100

Eskirish qiymati orasida bo‘lgan farq (kamayishi) «Mulkniqayta baholash korråktirovkasi» 8510 hisob krediti va «Asosiymablag‘ning eskirishi» 0200 hisob debeti asosida qayta baho-lashdan oldin va keyin taqqoslashda ko‘rinadi.


102

Qayta baholash natijasida asosiy qiymatning eskiirsh qiymatining arzonlashtirilishi (kamayish qiymati)

Debet Kredit

«Asosiy mablag‘ning eskirishi»0200

«Mulkni qayta baholash korråktirovkasi» 8510

Asosiy mablag‘ning arzonlashtirilishini oldingi baholashdanoldingi qiymatining yetarlicha bo‘lmagan yoki umuman bo‘lma-gan holda «Boshqa operatsion xarajatlar» 9430 (26.3) hisobiorqali sanalib ketiladi.

Qayd etilgan xarajatlar p. 139 Mablag‘ hajmi haqidagiNizomga qilingan 1-sonli Nizom asosida qayta hisob bilansoliqqa solish bazasida qayta tiklashga qo‘yiladi.

Asosiy mablag‘ning arzonlashtirilishi soliqqa qo‘yilishinie’tiborga olgan holda shuni ta’kidlash joizki, mulkni hisob-kito-bini chiqarayotgan paytda korxona o‘zining aktivlarini tushirishsabablarini ahamiyatli qilib tushuntirishi kerak.

Àsîsiy vîsitàlàrdà måtîdlàr và nîrmàlàrning àmîrtizàtsiyasi.Àmàrtizàtsiyani hàr xil måtîdlàrdà và MBXS ¹5 dà to‘g‘rilàsh«Àsîsiy vîsitàlàr»:

— to‘g‘ri bo‘lgàn måtîdlàr àmîrtizàtsiyasini to‘g‘ri yoldàishlàb chiqish;

— àmîrtizàtsiya måtîdlàrini prîpîrtsiînàl îbyåktdà to‘liqishlàb chiqish;

— qîlgàn måtîdlàrni àmîrtizàtsiyaning nîrmàl tåzligidàbàjàrish;

— tåzlikdàgi måtîdlàrni yig‘indisi (kumulyativ).Àmîrtizàtsiya måtîdlàrini ishlàb chiqarish và uni siyosiy

tàshkilîtlàrdà bo‘lib chiqish và bittà hisobotni bîshqàsigààlmàshishini ko‘rish và àlmàshtirmàsdàn yil ichidà tåkshirish(p.26.MBXS¹5).

Àsîsiy vîsitàlàrni ko‘rinishi và hàr xil måtîdlàrini àmîr-tizàtsiyadà ishlàb chiqish bundà bir tîmînlàmà àsîsiy vîsitàlàrnibir måtîd bilàn àlmàshtirmàslik.

Butun sîliqdàgi àmîrtizàtsiyaning nîrmàlàrini qabul qilish,23-båtdà ko‘rsàtilgàn (Sîliq kîdåksi UzR).


103

Àsîsiy vîsitàlàr guruhi

1. Yengil àvtîmàshinàlàr, tàksilàr, àvtîtåxnikàlàr,yo‘ldàn fîydàlànuvchi tåxnikàlàr, màxsus instrumåntlàr

và jihîzlàr.Kîmpyutårlàr, pårifåriy qurilmàlàri và ulàrning

mà’lumîtlàridàn fîydàlànishi.

2. Yuk màshinàlàri, àvtîbuslàr, màxsus màshinàlàr vàyuk tîrtuvchi màshinàlàr. Màshinàlàr và ulàrning

sànîàt tàrmîqlàrini jihîzlàsh, qurilish, xo‘jàlik mà-shinàlàri và idoràlàr uchun måbål uskunàlàri ishlàb

chiqàrish.

3. Tåmir yo‘llàr, dångizchilàr, dàryolàr và hàvîdàgitrànspîrt vîsitàlàri. Kuchli màshinàlàr và ulàrni

jihîzlàshgà issiq båruvchi, trubàlàr, elåktrîdvigàtål vààsbîb-uskunàlàr kiràdi.

Elåktr uzàtish và àlîqà uskunàlàriQuvurli o‘tkàzgich

4. Imîràt, qurilishi và tuzilishi

5. Àktiv àmîrtizàtsiyalàr, bîshqà guruhgà kiritilmàgàn.

O‘z.Rås.àmîrtizàtsiya

nîrmàlàri

20%

15%

8%

5%

10%

Bir må’yordàgi (to‘g‘ri chiziqli) àmîrtizàtsiya måtîdidàto‘g‘ri ulushlàrni ustigà qo‘shib hisoblàydi, àsîsiy vîsitàlàrnibahosi mà’lum vàqt ichidà fîydàli ishlàtilàdi. Hàr bir dàvr uchunàmîrtizàtsiya àjràtmàlàrining miqdîri àmîrtizàtsiyalàngànqiymàtni îbyåktni eksplutàtsiya qilish jîriy dàvrining sînigàbo‘lish bilàn àniqlànàdi.


12 - B O B. MÅHNÀT HÀQI BO‘YICHAHISOB-KITOBLAR

12.1. MÅHNÀT VÀ ISH HÀQI HISÎBÎTINI TUZISH

Ko‘pginà firmàlàrning àsîsiy xàràjàtining kàttà qismi ishhàqidàn kålib chiqàdi, àgàrdà ish kuchining qiymàtini àsîsiysichiqimdàn kålib chiqsà. Ish hàqi hisîbîtigà bîg‘liq màjburi-yatlàrning 3 turi màvjud:

— ish hàqi to‘làshdàgi qàrzdîrlik;— ish hàqidàn undirilgàn sîliqlàrdàgi qàrzdîrlik;— ish hàqidàn bîshqà ushlàb qîlingàn pullàrdàgi qàrzdîrlik.Dîimiy shtàtdàgi xîdimlàr và ishchilàr, hàmkîriy ish

bàjàruvchilàr, ya’ni shàrtnîmà àsîsidà ish bàjàruvchilàrniàjràtish lîzim. Ish hàqini hisoblàsh qîidàsi fàqàt àsîsiyishchilàr uchun bo‘lib, o‘rindîshlik àsîsidà ishlàydigànlàrgàtågishli emàs. O‘zbekistîn Råspublikàsidàgi hàr bir fuqàrîmehnat kîdåksigà àsîslànib, ishgà qàbul qilinishdà ish båruv-chi bilàn mehnat shàrtnîmàsi tuzilàdi. Bu shàrtnîmà indi-viduàl, jàmîàviy yoki mehnat shàrtnîmàsidà bålgilàngàn ishbo‘lishi mumkin. Hàr xil fîrmàdàgi shàrtnîmà ishchi và ishtà’minlîvchining o‘rtàsidàgi huquqiy munîsàbàtlàrni bålgilày-di. Ishchi yoki ishchilàr bålgilàngàn ishni ichki tàrtibqîidàlàrigà riîya qilgàn hîldà o‘z vàqtidà bàjàrishlàri kåràk.Ulàrgà buning uchun ish bilàn tà’minlîvchi mukîfotlàrbårib, ish shàrîitlàrini yaràtib båràdi.

Hàqiqàtàn shàrtnîmàdà ko‘rsàtilgàn vàqtidà bàjàrilgàn ishhàjmining qiymàti pul miqdîri bilàn bålgilànàdi. Måhnàtniqînunlàrdà bålgilàngàn tàqdirlànish o‘lchàmi shàrtnîmà àsîsidààniqlànàdi.

Bàrchà turdàgi måhnàt uchun ràg‘bàtlàntirish o‘z ichigà ishhàqi to‘lîvlàri, mukîfotlàr, ijtimîiy chågirmàlàr, pul và nàturàlshàkldàgi to‘lîvlàrni îlàdi. Hàr xil turdàgi mehnat uchunO‘zbekistîn Råspublikàsi 23.07.07 yildàn bîshlàb eng kàm ishhàqi miqdîri 15525 so‘mni tàshkil qilàdi.

104


12.2. ISH HAQI SHAKLLARI

Korxona va tashkilotlarda mulkchilik shaklidan qat’inazar mehnatga haq to‘lashning quyidagi shakllari qo‘llanil-moqda:

· vaqtbay haq to‘lash;· vaqtbay — mukofotli shaklda haq to‘lash;· ishbay shaklda haq to‘lash;· ishbay — mukofotli shaklda haq to‘lash;· mehnatga haq to‘lashning brigada-ishbay shaklida haq

to‘lash;· tunda ishlaganligi uchun, dam olish va bayram kunlaridagi

mehnatga haq to‘lash.Hozirgi bozor iqtisodiyoti shaklida mulk shaklining o‘zga-

rishi haq to‘lashning yuqorida ko‘rsatilgan shakllaridan foy-dalanishni o‘z ixtiyorida qoldirdi. Agar korxona va tashkilot-lar mehnatga haq to‘lashning vaqtbay shaklidan foydalanilsa,mehnat jamoasi a’zolariga ish haqi ular uchun belgilanganmaoshiga qarab aniqlanadi, ya’ni har bir ishchi uchun oylikmaoshi belgilangan bo‘lib, belgilangan maoshi oydagi ishla-gan kunlariga asosan hisoblanadi. Oy davomida ishlagan kun-lari maxsus ish kunlarini hisobga olish tabelida ko‘rsatiladi.Ish kunlarini hisobga olish tabel ish kunini hisobga oluvchixodim tomonidan yuritiladi. Tabelda ish vaqti, ishchi yokixodimning xizmat safari, kasalligi, dam olish kunlari vamehnat ta’tili bo‘yicha maxsus belgilar qo‘yiladi va haroyning oxirida buxgalteriyaga topshiriladi.

12.3. ISH HAQINING HISOBINI TUZISH

Ishchilàrni hisobgà îlish vàràqàsi buyruq àsîsidà àmàlgàîshirilàdi. Buxgàltåriya tàbål ràqàmini qo‘shàdi và ishchilàrigàqîg‘îz shàklidà shàxs hisob ràqàmini îchàdi. Shàxs hisob-kitîbràqàmigà ish hàqi, to‘lîv và ushlàb qîlingàn pullàr hàqidàmà’lumît kiritilàdi. Yozuvlàr xrînîlîgik kåtmà-kåtlikdà îlibbîrilàdi.

Bir îylik tàrif stàfkàsi và mehnat uchun mukîfotlàr và làvî-zim màîshlàri miqdîrini àniqlàsh uchun ish hàqini minimàlyig‘indisi và individuàl to‘lîv kîeffitsiånti ishlàtilàdi.

105


Tàrif, îklàdning màvjud àhàmiyati = eng kàm ish hàqi × kîeffitsiånt;

eng kàm ish hàqi × kîeffitsiånt ----------------------------------------------------------------

Må’yor bo‘yichà sîàtlàr sîni

Hàr bir kàlåndàr yilining bîshlànishidà shtàt jàdvàli tuzilàdi.Bu hujjàt kîrxànàning yil dàvîmidà nîrmàdà ishlàtilishi uchunmà’lum bir màlàkàgà egà bo‘lgàn ishchilàrgà tàlàbni ko‘rsàtàdi.Uning àsîsidà ish hàqi fîndi hisoblànàdi.

shtàtdàgi jàdvàl _____________ yil

106

Ish haqi

VaqtbayKunbay

Oddiy Rag‘bat Oddiykunbay

Kunbayrag‘bat

Kasallikvaraqasi

Ta’til

Asosiy Qo‘shimcha

Kîd làvîzimi Tàriflàrràzryadi

Kîeffi-tsiånt

Sîni Màîshi Îylikmàîshi

Sàrfxàràjàt

Àsîsiy îylik màîsh hàqiqiy ishlàngàn vàqt và bàjàrilgàn ish-làr uchun mîliyalàshtirish:

Tàshkilîtning bålgilàngàn fîndidà tàrtib bo‘yichà àmàlgàîshirish.

Qo‘shimchà màîshlàr ishlànmàgàn, lekin dàvlàt và måhnàtshàrtnîmàsi tà’minlàngan to‘lîv àsîsidà àmàlgà îshirilàdi. Bumåhnàt qînunidà ko‘rsàtilgàn måhnàt tà’tili, kàsàllik, o‘quvtà’tili và bîshqàlàr.

Qo‘shimchà màîshlàr tàshkilîtning màxsus fînddidànbo‘lgàni kàbi dàvlàt fîndidàn hàm to‘lànàdi. Måhnàtgà to‘lîvfîrmàlàri:

Sîàt tàrif stàvkàsi =


Îklàd – ish hàftàsi îyning ish kunlàridà ishlàngàn kunlàrgààniq bålgilàngàn måhnàt hàftàsi dàvîmiyligi bilàn bålgilànàdi. 40sîàtlik ish hàftàsi 5 kun mîbàynidà 8 sîàtlik ish kuni dåb bål-gilàngàn.

Ish vàqtini bålgilàsh birligi ish kuni hisîblànàdi. Hàr bir ish-chining ish vàqti «Ish vàqtidàn fîydàlànishni hisîbgà îlishtàbåli» dà bålgilànàdi.

Bu hujjàt màîsh to‘làsh uchun àsîs bo‘làdi và uni màs’ulshàxs to‘ldiràdi.

Kîrxînà _______________________

Ish vàqtidàn fîydàlànishni ro‘yxàtgà îlish tàbåli ___________________ uchun

107

Tàb

ål t

.r.

Fam

iliy

asi, ism

i,ot

asin

ing

ism

i

Îyning kunlàridà ishgà kålgàn vàkålmàgàni hàqidà mà’lumît

Ish kunlàri dåb, îyning shànbà và yakshànbàlàridàn bîshqàkunlàri hisîblànàdi. Àgàr tàshkilîtdà ish hàftàsi 6 kunlik dåbbålgilàngàn bo‘lsà, dåmàk shànbà kuni ish kuni àksinchà hîlàt-dà esà dàm îlish kuni dåb hisîblànàdi.

Måhnàtgà ishbày to‘lîv shàkli ishlàb chiqàrilgàn màhsulît-ning sîni, sifàti và sàmàràdîrligini hisîbgà îlgàn hîldàgiràg‘bàtlàntirishni nàmîyon qilàdi. Ishlàb chiqàrishning bundàyshàkli tàrif àsîsidà hisîblàb chiqilàdi.

Tàrif — u bålgilàngàn vàqt birligidà måhnàtgà hàq to‘làsh,îdàtdà ish vàqtining hàr bir sîàti uchun to‘lànàdigàn màîsh.Bundà màîsh ishlàb chiqàrilgàn màhsulît sîni và tàrif stàvkàsio‘lchàmigà bîg‘liq bo‘làdi.

Måhnàtgà to‘lànàdigàn ish vàqtini bålgilàsh uchun ishlàbchiqàrish xususiyatigà qàràb quyidàgi hisîbgà îluvchi hujjàtlàrxizmàt qilishi mumkin.

· ishbày måhnàtigà nàryad;

Jàmiish-

làngànkun


· màrshrut vàràqàsi;· bàjàrilgàn ishni qàbul qiluvchi dàlîlàtnîmàlàr và bîshqà-

làr;· ishgà chiqqànligi hisîbgà îlingàn tàbål.Ish hàqigà to‘lànàdigàn yig‘indi quyidàgichà hisîblànàdi:

Tàrif × hàqiqiy ishlàb chiqilgàn ish sîni

Må’yor uchun bàjàrilgàn ishlàr sîni

12.4. BRUTTO ISH HAQINI ANIQLASH

Måhnatga haq to‘lashda brutto ish haqini hisoblashni tashkiletish sohasidagi an’anaviy yondashuvlardan foydalanuvchi kor-xonalar ishchilar ish haqining miqdorini bålgilash uchun tarifsåtkalari, tarif stavkalari va tarif-malaka ma’lumotnomalaridanfoydalanadilar. Bunday korxonalarda boshqaruv måhnati xodim-lari xizmatchilar uchun hisoblanuvchi shtat-maosh tizimi tatbiqetadi. Uning o‘ziga xos xususiyati shtat jadvalining tuzilishidaniborat bo‘lib, unda muayyan korxonada mavjud bo‘lgan lavoz-imlar ro‘yxati, har bir lavozim bo‘yicha xodimlar soni va oylikmiqdori ko‘rsatiladi. Tarif tizimi turli normativ matåriallar maj-muidan iborat bo‘lib, ular yordamida korxonadagi xodimlarningish haqi darajasi ularning malakasiga, måhnat sharoitlariga, kor-xonalar o‘rnashgan jo‘g‘rofiy joyi va boshqa tarmoq xususiyatla-riga qarab bålgilanadi. Tarif tizimining asosiy elåmåntlariga tarifsåtkalari, tarif stavkalari, tarif-malaka ma’lumotnomalari, lavo-zim maoshlari, xizmatchilar lavozimlarining tarif ma’lumotno-malari, tarif stavkalariga ustama va qo‘shimcha haqlar, ish haqi-ga doir mintaqaviy malaka koeffitsiåntlari kiradi.

Tarif såtkasi — razryadlar shkalasidan iborat bo‘lib, ularninghar biriga o‘z tarif koeffitsiånti bårilgan va har qanday razryad-ning tarif såtkasida ishning murakkabligiga qarab birinchirazryadga nisbatan ishning nåcha marta murakkabligini ko‘rsatibturadi. Birinchi razryadning tarif koeffitsiånti birga tångdir.Razryadlar miqdori va ularga tågishli tarif koeffitsiåntlariningmiqdori korxonada tuziladigan jamoa shartnomasida bålgilanadi.Jamoa shartnomasi tarif bitimi asosida ishlab chiqiladi va xodim-lar ahvolining shartnoma shartlariga nisbatan yomonlashuvininazarda tutmasligi lozim.

108


Tarif stavkasi — ish vaqti birligi hisobiga måhnatga haqto‘lashning pul bilan ifodalangan mutlaq miqdoridir. Birinchirazryad tarif såtkasi va tarif stavkasi asosida shundan kåyingi harbir razryadning tarif stavkasi hisoblab chiqiladi. Birinchi razryad-ning tarif stavkasi korxonaning jamoa shartnomasi bilan bålgi-lanadi va bir tomondan, uning moliyaviy imkoniyatlariga,ikkinchi tomondan, tarmoq bitimida aks ettirilgan måhnatga haqto‘lash shartlariga bog‘liq bo‘ladi. Bunda u bålgilangan eng kamish haqi darajasidan kam bo‘lmasligi lozim. Tarif stavkasi ishchi-lar måhnatiga haq to‘lash darajasini bålgilash uchun boshlang‘ichmiqdor hisoblanadi. Bunda korxonada måhnatga haq to‘lashningqanday shakllari va tizimlari qo‘llanilishi e’tiborga olinmaydi.Tanlangan vaqt birligiga qarab tarif stavkalari soatbay, kunbay vaoylik maoshlardan iborat bo‘ladi. Eng ko‘p tarqalgan soatbaytarif stavkalari bo‘lib, ular asosida turli qo‘shimcha haqlarhisoblab chiqiladi. Kunlik va oylik stavkalar soatbay stavkalarniish smånasidagi soatlar soniga va oy mobaynidagi ishlangano‘rtacha oylik soatlar soniga ko‘paytirish yo‘li bilan hisoblabchiqiladi.

Tarif-malaka ma’lumotnomalari normativ hujjatlardan iboratbo‘lib, ular yordamida ish razryadi va ishchining razryadi bålgi-lanadi. Ularda har bir mutaxassislikdagi har bir razryad ishchisinazariy va amaliy jihatdan bilishi lozim bo‘lgan axborot mavjudbo‘ladi.

12.5. ISH HAQIDAN USHLAB QOLISHLARNI ANIQLASH

Sîliqni hisîblàsh và ushlàb qîlish, o‘tkàzish, dàrîmàdto‘làsh mànbàyi bîshidà turuvchi hàmdà iqtisîdiy fàîliyatyuritàdigàn bàrchà shàxslàr ishlîvchilàrgà måhnàt shàrtnîmàsi(kîntràkt, yollàshgà) àsîsàn ulàrning iqtisîdiy fàîliyatigà àsîs-lànib bàjàrishlàri shàrt.

Måhnàtgà sîàtbày hàq to‘làsh ishchining màîshi hisîbidànishgà sàrf etilgàn vàqt hisîbidàn o‘lchànàdi. Îdàtdà bu tîifàdààqliy måhnàt qiluvchi, injånår-tåxnik xîdimlàr và tàshkilîtchilàrkiràdi. Bu to‘lîv tushunchàdà – îklàd dåb nîmlànàdi.

Tàdbirkîrlik fàîliyati bilàn shug‘ullànuvchi yuridik mà’lu-mîtgà egà bo‘lmàgàn shàxslàrdàn ushlàb qîlinàdigàn và to‘lànà-digàn sîliqlàr hàjmi (O‘zbekistîn Råspublikàsi Àdliya vàzirligi2003-yil 3-àprål):

109


110

Jismoniy shaxsning yalpi yillik daromadi

Ish haqi shaklidagidaromadi

Mol-mulk daromadi Tadbirkorlikfaoliyatidan kelgan

daromad

Mehnat va fuqarohuquqiy shartno-ma asosidai daro-madlar;ish båruvchiningishchining faîliyatibilan bîg‘liqbo‘lmagansarflarni to‘lashda-gi õarajatlari,hamda ish båruv-chining ishchiningto‘g‘ri yokiqo‘shimcha darî-madi bo‘lganõarajatlari;ish båruvchiningjismîniy shaõsdanushlanishigatågishli bo‘lganto‘lîvlarning harqanday to‘langanmiqdîrlar.

dividånd shàk-lidàgi dàrîmàd;fîiz shàklidàgidàrîmàd;mîl-mulkniijàràgà bårishdànkålgàn dàrîmàd

mîllàrni (ishlàrni,õizmàtlàrni)sîtishdàn hàmdàbîshqà qînunbilàn tàqiqlàn-màgàn fàîliyatdàndàrîmàd

6

66

6

6 6


111

Jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqatortish

Ish haqi shaklidagi,

hamda mol-mulkni ijaraga

berishdandaromad-

lar

Dividånd và fîizlarshàklidàgidàrîmàd

lar

Juda zararliva juda og‘ir

ishlàbchiqarishlàrda,zararli va og‘ir

måhnàtsharoitlarda

olingandaromadlar

Tadbir-korlik faoli-yatidan olin-

gan daro-madlar

Og‘ir iqlimsharoit joylar-da va koeffi-

tsiyentlarbo‘yicha, ish

haqigaqo‘shimchalar

shaklidagidaromadlar

¹¹ 1, 2, 3Ro‘yxatlar bo‘yicha

ishlab chiqarish,muassasalar, ishlar,kasblar, lavozimlarvà ko‘rsatkichlar

(VMQ 12.05.1994 y.¹ 250)

¹ 1 Ro‘yxatdagi(Shb.) và

¹ 2 Ro‘yxatdagi(Ib.) ishlàbchiqarish,

muassasalar(VMQ

12.05.1994 é.¹ 250)

Hajm13—30%

Hajm15 %

Hajm13 %

Daromad-lardan

soliq olishdarajasi

25 % danoshib ket-

masligikerak

Daromad-lardan

soliq olishdarajasi20 %danoshib ket-

masligikerak

Faoliyatturigako'ra

belgilan-gan soliq

hajmi

6

6 6 6

6 6 6

6 6

66 6 6


Jismîniy shàxslàrning imtiyozgà hàqi hisobît bårilàdigànyildà tågishli hujjàtlàrni tàqdim etishi bilàn pàydî bo‘làdi.

Hisobît bårilàdigàn yilgà minimàl ish hàqining to‘rt kàràlikimtiyozlàr ushbu imtiyozgà hàqi pàydî bo‘lgàn îydàn bîshlàbbårilàdi.

Minimàl ish hàqining to‘rt kàrràlik imtiyozi jismîniy shàxs-ning àsîsiy ish jîyidà, àsîsiy ish jîyi yo‘q bo‘lgàn pàytdà esà –yalpi yillik dàrîmàd dåklàràtsiyasi àsîsidà sîliqni hisîblàshdà,yashàsh jîyidàgi dàvlàt sîliq îrgànlàri tîmînidàn amalga oshi-riladi.

Dàrîmàdlàrni minimàl ish hàqining to‘rt kàrràlik sîliqlàrdànbo‘shàtish shàklidàgi imtiyozlàr jismîniy shàxslàrning fîiz,dividånd shàklidà và mîl-mulkni ijàràgà bårishdàn îlingàndàrîmàdlàridàn hàm îlinàdi.

Jismîniy shàxslàrning dàrîmàdlàri sîlig‘ini hisîblàsh tàr-tibi.

Jismîniy shàxslàrning àsîsiy ish jîyidà îlinàdigàn ish hàqi vàbîshqà to‘lîvlàrdàn dàrîmàd sîlig‘ini hisîblàsh yalpi sîliqîlinàdigàn dàrîmàddàn o‘shib bîrilàdigàn nàtijà bilàn kàlåndàryilning bîshidàn ulàrni hisîblàsh mobaynidà àmàlgà îshirilàdi.

Yil mîbàynidà àsîsiy ish (xizmàt, o‘qish) jîyini o‘zgàrtirishpàytidà fuqàrî yangi ish jîyining buxgalteriyasigà birinchi ishhàqini îlishdàn îldin shu yil ichidà to‘làngàn dàrîmàdlàr vàushlàtib îlingàn sîliqlàr miqdîri to‘g‘risidàgi mà’lumîtnîmànitàqdim etishi lîzim.

Yangi ish (xizmàt, o‘qish) jîygà kålishdà sîliq hisîblànilishikàlåndàr yil bîshidàn îlingàn, yalpi dàrîmàddàn kålib chiqqànhîldà îldingi và yangi ish (xizmàt, o‘qish) jîydà àmàlgà îshi-rilàdi.

Îldingi ish jîydàn mà’lumîtnîmà tàqdim etilmàsà, sîliqsîliq îlinàdigàn dàrîmàddàn màksimàl hàjmdà – 30 % dà îli-nàdi.

Hàr qàndày shàrîitdà, hàr qàndày vàqtdà ishchi tîmînidànîlingàn dàrîmàd sîliqqà tîrtilmàsà, hisoblàshni hîzirgi dàvrdàqo‘llàniladigàn shkàlà bo‘yichà àmàlgà îshirilishi lîzim; àvgust-dà ishlàgàn bo‘lsà – àvgust shkàlàsi bo‘yichà, såntabrdà esà –såntabrdàgisi bo‘yichà.

Jismîniy shàxslàrning ish hàqini và bîshqà to‘lîvlàrini àsîsiyish jîyi bo‘lmàgàn to‘lîv mànbàyidàn îlinàdigàn dàrîmàd sîlig‘i-ni hisoblàsh yalpi sîliq îlinàdigàn dàrîmàddàn o‘sib bîruvchinàtijà bilàn kàlåndàr ish bîshidàn, ulàrgà bålgilàngàn hàjmlàr

112


bo‘yichà (13—30%) hisîblànib, imtiyozlàrni qo‘llànmàsdànàmàlgà îshirilàdi.

Àgàrdà jismîniy shàxs, o‘z dàrîmàdlàrini àsîsiy bo‘lmàgànish jîydàn îlàdigàn bo‘lsà-dà, buxgalteriya uning dàrîmàdlàridànmàksimàl hajmdà – 30 %dàn sîliq îlinishigà àriza bårsà, bundà,ungà dàrîmàdlàrini to‘làydigàn yuridik shàxs to‘lîvchiningàrizàsigà binîàn sîliqni ushlàb qîlish huquqigà egà.

113

6 6 6

6 6 6

Jismoniy shaxslar daromadlarining soliqda imtiyozlari

Ishchining daromadi hisoblan-gan ish beruvchining xarajatla-riga imtiyozlar (belgilangan

miqdor chegarasida)

— hàmmà yordàmchi to‘lîvlàr(chiqish, ishsizlik và tug‘ishbo‘yichà), vàqtinchàlik ishgàyarîqsizlik bo‘yichà yordàmchito‘lîvlàrdàn tàshqàri;— stipåndiyalàr, dàvlàt nà-fàqàlàri;— bîquvchisini yo‘qîtish vàsîg‘liqqà zàràr ko‘rish bilànbîg‘liq bo‘lgàn zàràrni tiklàshmàqsàdidà îlinàdigàn miqdîr-làr;— qîn và ichki îrgànlàrini bå-rishdàn îlinàdigàn dàrîmàd-làr;— sànàtîriya-dàm îlish muàs-sàlàrigà, bîlàlàr sîg‘lîmlàsh-tiruvchi îrîmgîhlàrgà (îtà-înàlàr o‘z fàrzàndlàri bilàndàm îlish uchun) chiptàlàrningbàhîsini ish båruvchining hi-sîbidàn to‘lîvlàr;— ishchilàrning àmbulàtîr vàstàtsiînàr xizmàtlàrning bàhî-sini ish båruvchi hisîbidànto‘lîvlàr;

— dàvlàt qimmàtbàhîqîg‘îzlàr (yoki lîtåråya-làr) bo‘yichà fîiz vàyutuqlàr;— fuqàrîlàrning bànkqo‘yilmàlàri bo‘yichà fîizvà yutuqlàri;— o‘z xo‘jàligidà o‘stiril-gàn màhsulîtlàrni sîtish-dàn dàrîmàd;— dàvlàt muàssàsàlàrimulkini, xususiylàshtiril-gàn muàssàsàlàrning àk-siyalàrini, UzUJJB shàx-siy uy-jîy îbligàtsiyalàriqàytà sîtib îlishgà qàrà-tilgàn dàrîmàdlàr;— pàtånt egàlàrining ish-làb chiqàrish mulk îbyåkt-làrini o‘z ishlàb chiqà-rishdà ishlàtilgànidànîlingàn dàrîmàdlàr;— yuridik shàxsdàn îlin-gàn và uning Ustàv fîn-digà yo‘nàltirilgàn divi-dåndlàr;

Ijtimoiyqaratilganimtiyozlar

— qimmàt-bàhî sîvg‘à-làr;— mîliya-viy yordàm(kutilmàgànhîdisàlàrbilàn bîg‘liqbo‘lgàn-làridàntàshqàri);— xàràjàt-làr;— ishchilàr-ning shàxsiyàvtîmîbil-làrini ishyuzàsidànfoydalan-ganda yo‘lxàràjàtlàriniêîmpånsà-tsiyalàr;

Iqtisodiyotning rivoj-lanishida davlat

e’tiborlarini ifodaetuvchi imtiyozlar

Soliq olinadigan daromadga kirmaydi


O‘z dàrîmàdlàrini àsîsiy bo‘lmàgàn ish jîydàn îluvchi jis-mîniy shàxslàrning yakuniy dàrîmàd sîliq miqdîri sîliq xizmàtîrgàni tîmînidàn, îlingàn dàrîmàdlàr to‘g‘risidàgi tàqdim etil-gàn dåklîràtsiya mà’lumîtlàri, àmàlgà îshirilgàn xàràjàtlàr vàushlàtilgàn sîliqlàr miqdîrlàri àsîsidà àmàlgà îshirilàdi.

To‘lîv mànbàyidà jismîniy shàxslàrning dàrîmàd sîlig‘iniushlàtib îlishini quyidàgi yuridik shàxslàr àmàlgà îshirishlàrishàrt:

— måhnàt shàrtnîmàsi yoki fuqàrî huquqiy shàrtnîmààsîsidà to‘lîvlàrni àmàlgà îshiràdigàn;

— nîdàvlàt nàfàqàlàr to‘làshni àmàlgà îshiruvchi;— jismîniy shàxslàrgà dividend và fîizlàrni to‘làydigàn;— dîimiy muàssàsà bilàn bîg‘liq bo‘lmàgàn, råspublikàmiz

fuqàrîsi bo‘lmàgàn shàxslàrgà to‘lîvlàrini àmàlgà îshiruvchilàr.

12.6. NETTO ISH HAQINI HISOBLASH

Netto ish haqini hisoblash hisoblangan brutto ish haqi umu-miy miqdoridan daromad solig‘i, har xil yig‘im va ajratmalarnichiqarib tashlagan holda amalga oshiriladi. Bunda daromadsolig‘i jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini olishtartibi bo‘yicha hisoblanadi. Eng kam ish haqining besh baro-barigacha daromad solig‘ining 1-shakli 13% stavkasi bo‘yichahisoblanadi. Eng kam ish haqining besh barobari plyus1 so‘mdan uning o‘n barobarigacha, daromad solig‘ining 2-shak-li 20% stavkasi bo‘yicha hisoblanadi. Eng kam ish haqining o‘nbarobari plyus 1 so‘mdan, daromad solig‘ining 3-shakli 29%stavkasi bo‘yicha hisoblanadi. Ikkinchi va uchinchi shaklgato‘g‘ri kelgan daromad solig‘i ikki yoki uch qismga ajraladi vauning birinchi qismiga eng kam ish haqining besh barobariga-cha bo‘lgan soliq summasi, ikkinchi qismiga daromad solig‘ining2-shakliga to‘g‘ri keladigan summasi, uchinchi qismiga daromadsolig‘ining 3-shakliga to‘gri keladigan summasining soliq miqdorihisoblanadi va uchala qismi qo‘shiladi. Bundan keyin qolgandaromad summasidan nafaqa fondi, bandlik fondi, kasabauyushmasiga ajratmalar hisoblanib ayirib tashlanadi va netto ishhaqi aniqlanadi.

114


12.7. KORXONADA ISH HAQINI HISOBLASH BUXGALTERLIK PROVODKALARI

Ishchining ish hàqini hisîblàshdàn kåyin uning hàmmàdàrîmàdlàridàn dàvlàt, yoki kîrxînà, yoki bîshqà shàxslàrhisîbigà ushlànmàlàr àmàlgà îshirilàdi.

Xîdim bilàn ish hàqi bo‘yichà hisob-kitîblàr 6710 hisîbidàîlib bîrilmîqdà. Ushbu hisîbning krådit tîmînidàn hisîblàngànish hàqi, mukîfîtlàr, yordàmchi pul, kîmpånsàtsiyalàr yozilàdi,dåbåt tîmînigà esà – bårilgàn ish hàqi và hàmmà ushlànmalàr.6710 hisîbi bo‘yichà prîvîdkàlàr sxåmàsi quyidà kåltirilgàn.

Sànàlgàn dàrîmàdning hisîblànishidàn kåyin và ushbusànàlàridàn chiqimlàr hisîblàngandàn kåyin ishchigà nàqd pulyoki ushbu miqdîrgà àniqlàngàn bîshqà àktivlàr shàklidàto‘lànàdigàn miqdîrlàr hisîblànàdi.

115

Ish hàqidàn dàrîmàdsîlig‘ining miqdîri

Ish hàqidàn nàfàqàfîndigà àjràtmàlàr

miqdîri

Ish hàqinidåpînåntlàshtirish

Bàjàrilish vàraqlàrdàn(àlimånt) ushlànib

îlingàn, kàsàbà uyush-màlàrining ushlànmàlàri,jàmg‘àrmà bànkkà ish

hàqlàrini o‘tkàzish

Ish hàqi o‘rnigàbårilàdigàn màhsulîtlàrgà

ushlànmàlàr

D –tHisîblàrning kråditi

K-tHisîblàrning dåbåti

Sàldî – kîrxînàning ishhàqi bo‘yichà qàrzdîrligi

Ishchilàrgà màhsulîtniishlàb chiqàrish uchun

ish hàqini, hàmdà mukî-fîtlàr và kîmpånsàtsiîn

to‘lîvlàrini hisîblàsh

Yordàmchi såxlàrningishchilàrigà ish hàqini

hisîblàsh

Uskunàlàrni xizmàt qiluvchi ishchilàrgà,

bîshqàrmà àppàràtigà vààsîsiy såxlàrdà xizmàt

qilàdigàn ishchilàrgà ishhàqi, hàmdà mukîfîtlàr

hisîblàsh

Bîshqàruv àppàràtigà vàkîrxînàgà xizmàt

qilàdigàn, tàyyor màh-sulîtni sîtishdà ishlày-

digàn, xizmàtkîr xo‘jàlik-

2010

2310

2510

9410

9420

6410

6520

6720

6990

9010

«Xîdimlàr bilàn ish hàqi bo‘yichà hisob-kitîblàr» 6710 schyoti


Îdàtdà, hisoblash dàvridàgi ish hàqi miqdîri nàqd pul bilànhisoblash îydàn kåyin kålàdigàn îyning birinchi kunlàridàto‘lànàdi. Bu hisoblashlarning vàqt chågàràlàri bilàn bîg‘liq:hisoblash îyi tugàmàgunichà ish vàqtini nàzîràt qilish tàbålinito‘ldirish mumkin emàs và bàjàrilgàn ishlàr hàjmini àniqlàshmumkin emàs. Shuning uchun ish hàqi hisîblàri fàqàt hisoblashîyining yakunlànishi bilàn àmàlgà îshirilàdi.

Hisoblash îyining yakunigàchà ishchigà kålgusi ish hàqihisîbigà bo‘nak to‘lîvlàri shàklidà (îklàddàn 40 %dàn îrtmàs-dàn) yoki bir màrtàlik to‘lîvlàr nàqd pul bilàn to‘lànishi mumkin.Undàn tàshqàri, hisoblash îyidà îldingi îy ish hàqining miqdîrito‘lànàdi. Ish hàqi bo‘yichà hàmmà to‘lîvlàr hàr bir ishchiningkàrtîchkàsigà umumiy nîm — «Kàssà» bilàn yozilàdi.

Yakuniy sàldî = Bîshlàng‘ich sàldî(qo‘shàmiz) Hisoblash îyidà hisîblàngàn miqdîr

(àyiràmiz) Hisoblash îyidà ushlab qîlingàn miqdîr(àyiràmiz) Hisoblash îyidà to‘làngàn miqdîr.

116

Ishlàtilmàgàn hisîbgàtågishli bo‘lgàn miqdîr-

làrning ushlànmàlàri

Kråditgà, qàrzgà sîtilgànmîllàr uchun, màtåriàlzàràr, yåtishmîvchilikuchun ushlànmàlàr

Yo‘l qo‘yilgàn bràk uchunushlànmàlàr

Kàssàdàn ish hàqi,yordàmchi pul, mukîfîtlàr

và kîmpånsàtsiyalàrni bårish

Îldin bårilgàn bo‘nakningushlànmàsi

làridà ishlàydigàn xîdim-làrigà ish hàqini

hisîblàsh

Mukîfîtlàr, qo‘shim-chàlàr và kîmpånsàtsiîn,

ràg‘bàtlàntiruvchiqo‘shimchàlàr

Àsîsiy vîsitàlàrniyo‘qîtish bilàn

bîg‘làngàn hîldà ishlày-digàn xîdimlàrgà ish

hàqini hisîblàsh

Kàpitàl qurilish vàuskunàlàrni mîntàj qilishdà ishlàydigàn

xîdimlàrgà ish hàqinihisoblash

Àktsiyalàr bo‘yichàdividåndlàr và

dàrîmàdlàr hisoblash

9430

9210

08100820

8710

42204230

47104790

2610

5010

4210


13 - B O B. KÎRXÎNÀDÀ SÎLIQLÀRNING BUXGALTERLIK PRÎVÎDKÀLÀRI

13.1. SOLIQLARNING TURLARI VA ULARNING MOHIYATI

Soliqlarning eng oddiy ta’rifi quyidagicha: Soliqlar aholidan,korxonalar va xo‘jalik yurituvchi boshqa subyektlardan davlat(markaziy va mahalliy hokimiyat organlari) tomonidan undiribolinadigan majburiy to‘lovlardir. Soliq o‘z mohiyat e’tiborigako‘ra ijtimoiy mahsulotning (yalpi ichki mahsulotning – YAIM)bir qismi bo‘lib, soliq to‘lovchi bundan biror-bir foyda ko‘rishko‘rmasligidan qat’i nazar, o‘z mablag‘laridan davlat hisobigamajburiy ajratmalar ko‘rinishida aks etadi.

Soliqlarning mohiyatini tushunishga yordam beruvchi uchtatavsifni keltirib o‘taylik:

1. Soliq to‘lovchi pulning u yoki bu summasini davlatgato‘lar ekan, buning evaziga bevosita biron-bir tovar yoxud xizmatolmaydi. Alohida olingan soliq to‘lovchi tomonidan to‘langansoliq miqdori bilan u iste’mol qiladigan ijtimoiy ne’matlaro‘rtasida to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud bo‘lmaydi. Xuddiana shu xususiyatiga ko‘ra soliq narxdan (tovar yoki xizmatlarniixtiyoriy iste’mol qilganligi uchun to‘lanadigan haq sifatida)ruxsatnoma (litsenziya)lar va vositachilik yig‘imlaridan farq qila-di, chunki bular majburiy yoki ixtiyoriy to‘lovlar hisoblansada,biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko‘rsatilgan xizmatdanmuayyan foyda (naf) ko‘rilishi bilan bog‘liqdir.

2. Soliqlar majburiy to‘lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to‘lava o‘z vaqtida to‘lanishi uchun javobgarlik Soliq to‘lovchilarzimmasiga yuklangan bo‘lsada, ular ixtiyoriy emas, majburiy ra-vishda to‘laydilar, davlat soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarniqattiq jazolaydi.

3. Davlat foydasiga soliq to‘lash orqali daromadning avval-dan belgilab qo‘yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko‘zdatutilgan qismi undirib olinadi.

Ko‘pgina davlatlarning, jumladan, O‘zbekistonning hamqonunlarida soliqlarni belgilash va ularning hajmlarini aniqlash-ga faqat oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat yoki uning tomonidanvakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb mustahkamlab qo‘ygan.

117


118

O‘zining xohish istagiga qarab yangi soliqlar belgilash yoki ular-ning hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo‘q. To‘lovlar-ning qonuniy, ochiq-oydin xususiyatga ega bo‘lishi soliqlarningbosh tavsifidir.

13.2. EGRI SOLIQLAR VA TO‘G‘RI SOLIQLAR

Sîliq tizimi to‘g‘ri và egri sîliqlàrning kåsishmàsidà qurilàdi.To‘g‘ri sîliqlàr sîliq to‘lîvchining to‘g‘ridàn to‘g‘ri dàrî-

màdlàrigà yoki mîl-mulkigà qo‘yilàdi: dàrîmàd sîlig‘i và kîr-pîràtsiya (firmàlàr) dàrîmàdigà sîlig‘i; ijtimîiy sug‘urtàlàsh, ishhàqi fîndigà và ish kuchigà (ijtimîiy sîliqlàr dåb nîmlàngàn,ijtimîiy qo‘yilmàlàr); mîl-mulk sîlig‘i, shu jumlàdàn yår vàbîshqà ko‘chmàs mulklàrni qo‘shgàn hîldà, xususiy mîl-mulkhàm. Ulàr mà’lum bir jismîniy yoki yuridik shàxsdàn îlinàdi.

Egri – mîlning bàhîsigà yoki xizmàt tàrifigà qo‘shimchàshàklidà istå’mîlchi tîmînidàn to‘lànàdi. Bu mîllàr và xizmàtlàrsîliqlàri: àylànish hàjmidàn sîlig‘i – ko‘pinchà rivîjlàngàndàvlàtlàrdà qo‘shimchà qiymàt sîlig‘i bilàn àlmàshtirilgàn; àksiz-làr (mîl yoki xizmàtning bàhîsigà to‘gri kiritilàdigàn sîliqlàr);mårîslikkà; qimmàt bàhî qîg‘îzlàr và ko‘chmàs mulk bilànbîg‘liq bo‘lgàn ishlàr và bîshqàlàr. Ulàr to‘liqligichà yoki qis-màn mîl yoki xizmàt bàhîsigà o‘tkàzilàdi.

Egri sîliqlàr sîtilàdigàn màhsulîtning, ishlàrning, xizmtlàr-ning bàhîsini îshiràdi, ushbu màhsulît uchun haq sîtib îluv-chilàr tîmînidàn to‘lànàdi và uchinchi tàràf uchun sotib îli-nàdi.

Molning to‘liq bahosi Firmaning qo‘shimchasi

Molning hisoblash bahosi Egri soliqlar

Molning ko‘tarma bahosi

To‘g‘ri sîliqqà tîrtilishdà pul muîmàlàlari và sîliqni båvîsitàxàzinàgà to‘lîvchi o‘rtàsidà pàydî bo‘làdi; egridà esà – dàvlàt vàto‘lîvchi (mîllàr yoki xizmàtlàr istå’mîlchisi) o‘rtàsidàgi xîsilàsi


shàklidàgi, mîllàr (xizmàtlàr) sîtuvchisi sîliq subyåkti bo‘libqîlàdi.

Sîliqlàrni to‘g‘ri yoki egrilàrigà bo‘lish to‘lîv mànbàyi vàîbyåktning to‘g‘ri tushish-tushmàslik prinsipi àsîsidà màqsàdgàmuvîfiq dåb hisîblànàdi. Ushbu yo‘lgà ko‘rà:

— to‘g‘ri sîliqlàr – bu shundày sîliqlàrki, ulàrning to‘lîvmànbàyi và îbyåkti àniqdir;

— egri – to‘lîv mànbàyi và îbyåkti to‘g‘ri tushmàgànlàridir.Ko‘rsàtilgàn belgilàrigà qàràb, sîliqlàrning àsîsiy turlàrini

àniqlàymiz.1. Jismîniy shàxslàrning dàrîmàd sîlig‘i. To‘lîv mànbàyi và

îbyåkti to‘g‘ri tushgànligi sàbàbli, bu sîliq — to‘g‘ridir.2. Kîrpîràtsiyalàrning dàrîmàdigà sîliq. Hàm îbyåkt, hàm

to‘lîv mànbàyi – sîliq sîlinàdigàn dàrîmàd bo‘lgànligi uchun,bu sîliq to‘g‘ridir.

3. Pullik kàpitàllàrdàn dàrîmàd sîlig‘i to‘g‘ri sîliqlàr to‘rigàtågishli, chunki to‘lîv mànbàyi và sîliq sîlish îbyåkti bir xilbo‘lgànligi sàbàbli: dividåndlàr, îbligàtsiyalàrdàn fîizlàr, bànk-làrgà qo‘yilmàlàr bo‘yichà fîizlàr.

4. Yer sîlig‘i. Yår sîlig‘ining miqdîri hàmmà jîylàrdà yåryuzàsining birligidàn àbsîlyut qiymàtlàridà hisîblànàdi. Yåregàsining dàrîmàdi to‘lîv mànbàyi bo‘lib, sîliq îbyåkti esà –nàturàl qiymàtidàgi yår yuzàsidir. Shuning uchun bu sîliqni egrisîliqlàrgà qo‘shish mumkin.

5. Mîl-mulk sîlig‘i. Jismîniy yoki yuridik shàxs mîl-mulkining pullik qiymàtidàgi, ya’ni sîliq to‘lîvchining màtåriàl-làshgàn dàrîmàdi sîliq îbyåkti bo‘lib, uning to‘lîv mànbàyiesà – hîzirgi dàrîmàd bo‘lgànligi sàbàbli, bu sîliq egri sîliqbo‘làdi.

6. Mårîs và sîvg‘àlàr sîlig‘i. Sîliq sîlish îbyåkti – mårîsgàyoki sîvg‘à sifàtidà bårilàdigàn mîl-mulki, sîliqning to‘lîv màn-bàyi esà – sîliq to‘lîvchining hîzirgi dàrîmàdidir. Bu sîliq egribo‘làdi.

7. Qo‘shimchà qiymàt sîlig‘i – egridir.8. Àksizlàr – egri.9. Xàlqqà pullik xizmàtlàrni ko‘rsàtish và dînàlàb sotishdàn

olingan daromad sîlig‘i – egri.10.Råklàmà sîlig‘i – egri bo‘làdi.To‘g‘ri sîliqlàr o‘z nàvbàtidà quyidàgilàrgà bo‘linàdi:— hàqiqiy, mîl-mulkning àyrim turlàridàn to‘lànàdigàn;

119


— shàxsiy, jismîniy và yuridik shàxslàrdàn dàrîmàd to‘lîvmànbàyidà yoki dåklàràtsiya bo‘yichà îlinàdigàn.

Shundà hàm, bà’zi sîliqlàr fàqàt jismîniy shàxslàr, ikkin-chilàri – fàqàt yuridik shàxslàr, uchinchilàri esà – hàm jismîniyhàm yuridik shàxslàr tîmînidàn to‘lànàdi.

Egri sîliqlàr o‘z xàràktåri bilàn bir xil emàs, shundà ulàrquyidàgichà bo‘lishi mumkin:

— individuàl (mîllàrning àyrim turlàri bo‘yichà);— univårsàl (fiskàl mînîpîliyalàr và bîjxînà to‘lîvlàri).Egri sîliqlàr ulàrni îlinish îsînligi bilàn àjràtilàdi; ulàrning

ishlàtilishi ishlàb chiqàrish kàmàyishi pàytlàridà hàm fiskàl effåk-tini beradi.

Yalpi tizimdà îbyåkt và hisoblash uslublàri hàr xil bo‘lgànto‘g‘ri và egri sîliqlàrni ishlàtilishi, dàvlàtgà sîliqlàrning hàmmàfunksiyalàrini to‘liqligichà àmàlgà îshirish uchun imkîn beradi:sîliq nàzîràti îstidà kîrxînàlàr fàîliyatining moddiy-tåxnikbàzàsini yaràtuvchi, mîl-mulki hàm, ishlàb chiqàrishdà ish-làtilàdigàn råsurslàrning hàr xil turlàri hàm, ish kuchi hàm,îlinàdigàn dàrîmàd hàm bo‘lib qîlàdi.

Sîliq to‘lîv mànbàlàri quyidàgichà bo‘làdi:· màhsulîtni sîtishdàn kålgàn dàrîmàd — QQS, àksiz,

ekspîrt bîjxînà to‘lîvi;· màhsulît ko‘tàrmà nàrxi – yår sîlig‘i, trànspîrt vîsitàlàri-

ga egàlik qilish sîlig‘i, impîrt bîjxînà to‘lîvlàri, suvto‘lîvi, SHSFgà àjràtmàlàr;

· mîliyaviy nàtijà – mîl-mulk sîlig‘i, dàrîmàd, råklàmàsîlig‘i, yo‘llàr sîlig‘i;

· qîlgàn dàrîmàd – màhàlliy sîliqlàr;· ish hàqi – jismîniy shàxslàrning dàrîmàd sîlig‘i.To‘g‘ri sîliqlàr quyidàgilàrgà bo‘linàdi:— dàrîmàd sîliqlàri;— mîl-mulk sîliqlàri.Dàrîmàd sîliqlàri dàrîmàdning àyrim turlàridàn hàmdà umu-

miy dàrîmàddàn olinadigan sîliqlàrini o‘z ichigà îlàdi. Mîl-mulksîliqlàridà mîl-mulkning àyrim turlàrdàgi sîliqlàri àjràtilàdi.

Egri sîliqlàr uchtà àsîsiy guruhgà àjràtilàdi:— QQS;— àksizlàr (dàvlàt ichidà ishlàb chiqàrilgàn mîllàr uchun

sîlig‘i);— bîjxînà to‘lîvlàri (chåt eldà ishlàb chiqàrilgàn mîllàr

uchun sîliqlàr).

120


13.3. AYLANMADAN SOLIQLARNING BUXGALTERLIKPROVODKALARI

O‘zbåkistîn Råspublkàsi Sîliq kîdåksigà qo‘shimchà qiymàtsîlig‘i tîvàr sîtishdàn tushumning bir qismi qiymàtini budjåtgà,shu bilàn birgà O‘zbåkistîn Råspublkàsi hududidà bo‘lgàn tîvàr-làr (måhnàt, xizmàtlàrni impîrtdàgi àjràtmàlàri, ishlàb chiqàrishjàràyonidà qo‘shilgàn và àylàngàn tîvàrlàr (måhnàt, xizmàtlàr)àjràtmàlàr kiràdi.

O‘zbåkistîn QQS ni hisîblàshdà sinàlgàn måtîdi ya’ni 4-måtîd qo‘llànilàdi, shu sàbàbli sîliq îlingàn tîvàrlàr (xizmàtlàrishlàr) evàzigà to‘làngàn, qiymàtgà qo‘shilgàn tîvàrlàr (xiz-màtlàr, ishlàr) ning sîtilishdàn àjràtmàlàr qiymàtgà qo‘shilgànsîliq yig‘indisi o‘rtàsidàgi o‘zgàrishni àniqlàsh và budjåtgàto‘lànàdigàn àylànmà pul màblàg‘làrigà àytilàdi.

QQS ni àjràtish kåtmà-kåtligi O‘zR SK(65—75 mîd.)siishlàb chiqàrilgàn, sîtilgàn tîvàrlàr (xizmàtlàr, ishlàr) gà QQSto‘plàmi và àjràtish kåtmà-kåtligi instruktsiya bo‘yichà îlibbîrilàdi. (O‘zR Vàzirlàr Màhkàmàsi 2003-yil 29-àpråldà ¹ 1238dà ro‘yxàtgà olingan).

O‘zbåkistîn Råspublkàsi hududigà impîrt qilinàdigàn tîvàr-làrgà QQS to‘lîvlàri và àjràtmàlàri impîrt bo‘yichà bålgilàngàninstruksiya (bu O‘zbåkistîn Råspublkàsi Vàzirlàr Màhkàmàsi2002-yil 15-àpråldà ro‘yxàtgà îlingàn) và O‘zbåkistînRåspublkàsi hududidà impîrt qilinàdigàn tîvàrlàr (tîvàrlàr,xizmàtlàr) QQS gà àjràtmà và to‘lîvlàr hàqidà instruktsiyadà(O‘zR Vàzirlàr Màhkàmàsi 2002-yil 15-àprål ¹1123 dà ro‘yxàt-gà îlingàn) qàrîrlàr àsîsidà bîshqàrilàdi.

Qo‘shilgàn qiymàt sîlig‘ini to‘lîvchilàr:— O‘zbåkistîn Råspublikàsi hududidà tàdbirkîrlik fàîliyati-

ni îlib bîruvchi yuridik shàxslàr;— màhsulît (ishlàr, xizmàt) impîrt qiluvchi yuridik và jis-

mîniy shàxslàr.QQS gà tîrtishning îbyåktlàri:· mahsulît sîtishdàn tushgàn tushum;· tîvàrlàr impîrti.O‘zbåkistîn Råspublikàsidà ishlàb chiqàrilàdigàn tîvàrlàr

bo‘yichà QQS hisîblàsh tàrtibi:Qo‘llànilàdigàn nàrxlàr và tàriflàrdàn (ishlàr, xizmàtlàr)

qiymàti àsîsidà sîtish bo‘yichà sîliq to‘lànàdigàn îbîrîtninghajmi àniqlànàdi.

121


QQS bo‘yichà sîliq to‘lànàdigàn îbîrîtning hajminiàniqlàshning quyidàgi vàriàntlàri màvjud:

· qàytàrib bårmàslik shàrti bo‘yichà tîvàrlàrni o‘tkàzishdà;· tàdbirkîrlik fàîliyati bilàn bîg‘liq bo‘lmàgàn, o‘zi ishlàb

chiqàrgàn tîvàrni kîrxînà ichidà ishlàtilgàndà;· ishlàb chiqàrish sikli uzîq dàvîm etgàn kîrxînàlàrdà, tày-

yorlîv, màishiy và bîshqà tîvàrlàrni îldi-sîtdisi bilànshug‘ullànuvchi shàrtnîmàlàri bo‘yichà tîvàrlàr sîtuvchitàshkilîtlàr;

· kîmissiya shàrtnîmàlari bo‘yichà vîsitàchilik fàîliyatiniàmàlgà îshiruvchi tàshkilîtlàr.

Sîliq to‘lànàdigàn îbîrît hajmigà quyidàgilàr kiritilmàydi:1. Kîrxînàning sànîàt ishlàb chiqàrish ehtiyojlàri uchun

shu kîrxînàning o‘zidàgi birinchi kîrxînàdàn ikkinchikîrxînàgà màhsulîtlàr, yarimfàbrikàtlàr, bàjàrilmàgàn xizmàtlàro‘tkàzish.

2. Likvidàtsiya nàtijàsidà kîrxînàning muàssàsàlàri o‘rtàsidàmulkni tàqsimlàsh bo‘yichà îbîrîtlàr.

Hisîb-kitîb hujjàtlàri to‘làngàndàn kåyin xàridîrlàrtîmînidàn tîvàrlàrning qàytàrilishi, hàmdà buyurtmàchilàrtîmînidàn îldin to‘làngàn ishlàr và xizmàtlàrdàn vîz kåchishhîllàrdà bu îpåràtsiyalàr bo‘yichà QQS yig‘indisigà tîvàrlàrnisîtish bo‘yichà îbîrît kîrråktirîvkà qilinàdi.

Àgàr bålgilàngàn xizmàt vàqti kàfîlàtlàngàn tîvàrlàr ish-làb chiqàruvchi kîrxînàgà bålgilàngàn vàqt dàvîmidàqàytàrilsà, buning nàtijàsidà budjåtgà to‘làngàn sîliq vàistå’mîlchi hujjàti birlàmchi to‘lîv vàqti hisîbi bo‘yichà tîvàrqàytàrib îlinàdi.

Bundà ishlàb chiqàruvchi tîvàrni qàytàrib îlish uchun ish-làtgàn kåràkli hujjàtlàr (àktlàr, taqqoslashlar)ni to‘ldirgàn, bål-gilàngàn shàkldà tîvàr schyot-fàkturàsini istå’mîlchigà tîvàryåtkàzishdàn îldin bårgàn bo‘lishi lîzim. Buning uchun ishlàbchiqàruvchi:

· tîvàrni to‘liq hàjmdà qàytàrishdàn îldin o‘rnàtilgànschyot-fàkturàni yo‘q qilishi lîzim.

· qismàn qàytàrishdà – îldin qo‘yilgàn schyot-fàkturà yo‘qqilinàdi. Istå’mîlchigà xizmàt qiluvchi schyot-fàkturàto‘g‘rilànàdi, ya’ni istå’mîlchigà yangi schyot-fàkturàqo‘yilàdi.

122


123

13.4. JORIY ISHLAB CHIQARISH FAOLIYATIDAN OLINADIGAN SOLIQLARNING BUXGALTERLIK

PROVODKALARI

Àksiz sîlig‘iÀksiz sîlig‘i – egri sîliq bo‘lib, dàvlàt tîmînidàn fîiz

hisîbidà kîrxînàdà sîtilàdigàn tîvàrdà àks etàdi. Ulàr qînunbo‘yichà, yuqîri råntàbålli tîvàrlàrgà dàvlàt budjåti dàrîmàdigàishlàb chiqàruvchilàrni qo‘shimcha dàrîmàd îlishlàrini chåklàshuchun bålgilàndi.

Àksiz to‘lîvchilàr kîrxînàlàr hisîblànàdi, ishlàb chiqà-ràdigàn và sîtàdigàn tîvàrlàrgà, xususiylik shàklidàn tàshqàri.

QQS to‘lovchi obyekt

Import qilinadiganxizmat, ishlar

qiymati

Qo‘shimcha qiymat-ga soliq to‘lamasdannarxlarni va tariflarni

qo‘llash orqali tovarlar, xizmatlar,ishlarni o‘zlashtirish

qiymati

Tovarlar,(xizmatlar)

sotishdan tushumBoshqaruvchi hujjat

O‘z. Res.Vaz.Mah. ¹12382003-yil 29.04

Bojxona qonun-chiligi orqali

aniqlanmaydiganimport qilinadigantovarlar qiymati

Import

TovarlarXizmatlar va

ishlar

Erishilgan aylanma

6 6

6 6

6

6

6

6

6

6


Àksiz tîvàrlàr ro‘yxàti O‘zR V.M. tîmînidàn bålgilàndi, ulàrspirtli ichimliklàr, tàmàki màhsulîtlàri, zàrgàrlik buyumlàri, nåft,gàz, pàxtà và b.

Qàytàrib îlmàslik shàrti bilàn bårilàdigàn tîvàrlàr, àksizsîlig‘igà tîrtiluvchi îbyåkt hisîblànàdi.

Aksiz marka to‘lash paytida yozuv belgilanadi: · D-t 5610 «Pul ekvivalentlari;· K-t 5110 « Hisob schyoti;Buxgalteriya yozuvi belgilanadi:· D-t 9410 «Sotish bo‘yicha xarajatlar»;· K-t 5610 «Pul ekvivalentlari».

Yer boyliklarining ishlatilishi bo‘yicha soliq hisobi va hisobottartibi.

Yer boyliklari ishlatilishi soliq to‘lovchi kerakli yer boyliklariolinadigan tashkilotlar hisoblanadi.

Soliq to‘lash obyekti mineral xomashyo hajmi, tehnologikxomashyo hajmi, ham yer tagida joylashgan inshoot hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidansoliq stavkalari va kerakli xomashyo ro‘yxati tasdiqlanadi.

Geologik ishlari olib boradigan ilmiy ishlari geologik joylar-da olib boriladigan tashkilotlar, yer tagida olib boradigan qurilishishlari uchun yer boyliklari ishlatilishi soliqdan bo‘shatadi.

Hisobot tartibi va ekologik soliq hisobiEkologik soliq to‘lovchi, mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi,

ishlarni bajaradigan yuridik shaxslar hisoblanadi. Budjetgamajburiy to‘lovlar, soliqlar, respublika yo‘l fondiga to‘lashlar,bulardan tashqari Respublika Pension Fondi, maxsus DavlatQo‘mitasining schyoti, ishlab chiqarish xarajatlari, soliq to‘lashobyektlari hisoblanadi.

Bunda qurilish, qurilish-montaj, ta’mirlash, qurilish va ilmiyizlanish tashkilotlari uchun o‘z kuchi bilan bajargan ishlaribo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari soliq to‘lanadigan obyekthisoblanadi. Sug‘urta tashkilotlari uchun ko‘rsatilgan xizmatbo‘yicha va tarmoq xarajatlari soliq obyektlari hisoblanadi.

Soliq maqsadlari uchun ekologik soliqni hisoblash paytidaishlab chiqarish xarajatlar deganda butun xarajatlar yig‘indisitushuniladi.

Tashkilotlar chet elda o‘zining filiallari bo‘lganlari faqatO‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan xarajatlarni tanolishi kerak.

124


Ekologik soliq 1% stavkada to‘lanadi. Ekologik soliq to‘lashdan quyidagilar ozod etiladi:· nogironlar tashkilotiga oid yuridik shaxslar, «Nuroniy»

fondi, «O‘zbek-Chernobil» birlashmasi, agar ushbulardaumumiy soni 50% dan kam bo‘lmagan nogironlar ishlasa;

· gastrol-konsert faoliyati bilan shug‘ullanadigan yuridikshaxslar.

Yuridik shaxslarning buxgalteriya hisoboti ekologik soliqbo‘yicha budjetga to‘lovlar, qarzlar hisobi schyotida olib bori-ladi.

Belgilangan soliqning yig‘indisi quyidagi provodka bo‘yichako‘rsatiladi:

D-t 9430 «Boshqa operatsion xarajatlar»K-t 6410 «Budjetga to‘lanadigan qarzlar»

Budjetga to‘lanadigan soliq yig‘indisi provodkada ko‘rsa-tiladi:

D-t 6410 «Budjetga to‘lanadigan qarzlar»K-t 5110 «Hisob-kitob schyoti»Hisobotning tartibi va suv resurslari ishlatish uchun soliq

hisobiSuv resurslarining ishlatilishi uchun ekologik soliqni

to‘lovchi o‘z faoliyatida suvdan foydalanadigan yuridik shaxslarhisoblanadi.

Suv resurslari ishlatilishi solig‘i suv qayd qilish joyidan qara-masdan davlat soliq organlarida suv ishlatiladiganlar to‘laydi.Yashaydigan kunlarga suv bilan ta’minlaydigan tashkilotlar suvuchun soliq to‘lovchi hisoblanadi. Ishlab chiqarish va texnikehtiyoj uchun yetarli manbalardagi suv resurslarini soliq to‘lovchiobyekti hiosoblanadi.

Yer usti manbalaridagi resurslarga suv omborlari kiradi. Yerosti manbalariga quruqliklar, vertikal va gorizontal drenaj tar-mog‘i kiradi.

Suv resurslarining ishlatishi soliq stavkasini O‘zbekistonRespublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydi. Moliya Vazirligi,O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi bilan soliqto‘lovchilarga yetkazadi. Ilmiy izlanish tashkilot va o‘quv-tajribaxo‘jaliklari bo‘lganlari, tashkilotlar qisman xo‘jalik mahsulotlari-ni o‘stirish uchun suv ishlatiladigan stavka quyidagicha soliqqatortiladi.

Suv solig‘i to‘lashdan quyidagilar ozod qilinadi:

125


· nosimmetrik tashkilotlar, tadbirkorlik faoliyati bilanshug‘ullanadiganlardan tashqari;

· davlatga qarashli tashkilotlar;· birlashmalar va xalqaro tashkilotlar fondlari, diniy va

boshqa hayriya jamg‘armalari va boshqalar;· tibbiyot tashkilotlari;· agregat ishlatish uchun suv ishlatadigan gidroelektrstan-

siyalar;· suvni qayta ishlaydigan tashkilotlar, birlamchi ishlatish

uchun suv uchun to‘langan bo‘lsa.Suv resurslarini ishlatish uchun solig‘i olingan suvning hajmi

bo‘yicha yuridik shaxslar olib boradi.

Hisobot tartibi va yer solig‘i hisobi

Yer solig‘ini to‘lovchi subyektlar o‘z yer mulkiga ega bo‘lgantashkilotlar hisoblanadi.

Soliq to‘lash obyektlariga mulk sifatidagi yoki foydalanishda-gi yer hududlari kiradi.

Yer solig‘i me’yorlari har bir tuman, har bir shaharga alohi-da ravishda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasitomonidan belgilanadi. Toshkent shahri hududida joylashgantashkilotlar uchun yer solig‘i me’yorlari 14 zonaga bo‘lingan.

Yer solig‘ini to‘lashdan quyidagilar ozod qilinadi:— notijorat tashkilotlar (agar yer hududlari tadbirkorlik

maqsadlarida foydalanilmayotgan bo‘lsa);— hayriya jamg‘armalari;— madaniyat, ta’lim, tibbiyot, mehnat va aholini ijtimoiy hi-

moyalash muassasalari;— dehqonchilik xo‘jaliklari (davlat ro‘yxatidan o‘tgach, ikki

yil davomida yer solig‘idan ozod qilinadi);— ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi chet el

investisiyayasiga ega bo‘lgan tashkilotlar (davlat ro‘yxatidano‘tgan sanadan boshlab, ikki yilga);

— nogironlar jamiyatiga tegishli tashkilotlar, «Nuroniy»fondi, «O‘zbekiston-Chernobil» birlashmasi (tarkibida 50% danortiq nogironlar ish bilan band bo‘lsa).

Yer solig‘ini hisoblash davlat tomonidan tasdiqlangan yerkadastri bo‘yicha hisoblangan yer hududiga ko‘ra amalga oshiri-ladi. Soliq to‘lovchi qayerda bo‘lishidan qat’i nazar yer solig‘i

126


yer hududi joylashgan tuman yoki shahar mahalliy budjetigatushadi.

Mulk solig‘i hisobotining tartibi va uni to‘lash

Mulkka soliq to‘lovchi soliq to‘lanadigan mulkka ega bo‘lganyuridik shaxslar hisoblanadi.

Soliq to‘lanadigan obyekti yuridik shaxslar uchun o‘rta yillikqoldiq narxi asosiy vositalar va nomaterial aktivlar hisoblanadi.O‘z vaqtida tugatmagan qurilish obyektlarining normativ mud-datlarga qo‘ymagan uskunalarning narxi ham soliq to‘lashobyekti hisoblanadi.

Tashkilot mulkining o‘rta yillik qiymatini quyidagi formulabilan aniqlasa bo‘ladi:

1.01ga 1.01ga———— + 1.02ga + ... + 1.12ga + —————

2 2O‘rta yillik narxi = ——————————————————————————— ;

12

Agar tashkilot biron oyning boshidan tashkil topgan bo‘lsa,birinchidan tashqari, mulkning o‘rta yillik narxi shundayaniqlansa bo‘ladi.

Agar tashkilot oyning birinchi yarmida mulkka ega bo‘lganbo‘lsa, mulkning o‘rta yillik narxi hisob qilingan paytiga kirganoy butun oy hisoblanadi. Agar mulk oyning ikkinchi yarmidaolingan bo‘lsa, o‘rta yillik narxi oyning birinchi kunidan hisobboshlanadi.

Ijtimoiy infratuzilmani rivojlanishi va ta’minlanishi, soliqhisobi va hisob-kitobning tartibi

Ijtimoiy infratuzilmani rivojlanishi va ta’minlanishida soliqto‘lovchilari bo‘lib O‘zbekiston Respublikasi tashkilotlarihisoblanadi: notijorat tashkilotlar; kichik korxonalar, bitta soliqto‘lovchilarga ega bo‘lgan va hamma soliqlardan ozod qilingantashkilotlardan tashqari.

Soliq to‘lash obyekti 2-formaning «foyda solig‘i to‘lash oldinfoyda» satrda ko‘rsatilgan «Moliya natijalar» haqida hisoboti tozafoyda hisoblanadi.

Soliq chegarasi stavkasi — 8%. Mahalliy organlari kichikstavkalarni tasdiqlash mumkin.

127


13.5. FOYDA SOLIG‘INING BUXGALTERLIK PROVODKALARI

Savdo va jamiyat oziqlanish korxona yalpi foyda solig‘ininghisobi va hisobotining tartibi

Savdo va oziqlanish korxonalarida nazorat kassa mashina-larni ishlatilishi va inkosatsiya qoidalariga rioya qilinishi, yalpifoyda soliq to‘lashga o‘tish majburiy shart hisoblanadi.

Agar savdo va jamiyat korxonalari asosiy faoliyat bilan birga-likda boshqa faoliyat turlari bilan shug‘ullansa, ular shu faoliyatturlati bo‘yicha shu kategoriya korxonalari uchun qarorlargaqarab alohida hisob kirgizishi shart, davlat maqsad fondlarigamajburiy to‘lovlar, soliqlar to‘lashi shart.

Agar korxona savdo va jamiyat oziqlanish mikrokorxona yokikichik korxona hisoblanmasa, boshqa faoliyat turlaridagi hammasoliqlarni to‘laydi.

Agar boshqa iqtisod tarmoqlari korxonalar asosiy faoliyatdasavdo bilan shug‘ullansa, ular savdo qilish huquqiga ega ruxsatguvohnomasi olishi kerak va savdo qoidalariga rioya qilishi kerak.

Yalpi foyda soliq to‘lovchilar boshqa soliq to‘lash tiziminitanlashga ega emas.

Yalpi foyda soliq to‘lovchi ulgurji, chakana savdo va jami-yat oziqlanish korxonalari hisoblanadi.

Yuridik shàxsning dàvlàt ro‘yxatidan o‘tganligi haqidagiguvîhnîmàsidà ko‘rsàtilgàn kîrxînà fàîliyatining kîdi yalpifîydà sîliq to‘lîvchilàrni àniqlàshgà àsîsiy kritåriy hisîblànàdi.

Kîrxînàning mutaxassisligi ÎKÎNX àsîsiy kîdigàmutànîsib bo‘lishi kåràk. Tàshkilîtning yalpi fîydàsi yalpi fîydàsîliqning îbyåkti hisîblànàdi. Yalpi fîydà tàrkibigà quyidàgilarkiràdi:

— àsîsiy fàîliyatdàn îpåràtsiîn fîydàsi;— mîliya fàîliyatidàn fîydàsi;— O‘zbåkistîn Råspublikàsi Sîliq kîdåksigà qàràshli bîshqà

fîydà.Dividånd và prîtsånt bo‘yichà îlingàn fîydà, kåràkli

hujjàtlàr bo‘lgànidà yalpi fîydàdàn chiqàrib tàshlànàdi.Sàvdî và jàmiyat îziqlànish tàshkilîtlàri tîmînidàn to‘lày-

digàn dividånd và prîtsåntlàr umumiy tàrtibidà to‘lànàdi.O‘zbåkistîn Råspublikàsi Vàzirlar Màhkàmàsi tîmîndàn tàs-diqlàngàn stàvkàlàr bo‘yichà yalpi fîydà sîlig‘i to‘lànàdi.

128


Sîliqqà tîrtishning imtiyozli tizimiKichik kîrxînàlàr uchun sîddàlàshtirilgàn sîliqqà tîrtish

tizimi O‘zbåkistîn Råspublikàsining Sîliq Kîdåksi va VàzirlàrMàhkàmisining 1998-yil 15-àpråldàgi 159-ràqàmli qàrîridàko‘rsàtilgàn àmàldàgi sîliqqà tîrtish bilàn birgà qo‘llànilàdi.

Sîliqqà tîrtishni sîddàlàshtirilgàn tizimi hàràkàtini qînun-shunîslikdà o‘rnàtilgàn måzînlàrgà ko‘rà mikrîfirmà và kichikkîrxînàlàrgà tààlluqli bo‘lgàn yuridik shàxslàrgà nisbàtàn ish-làtilàdi.

Mikrîfirmà và kichik kîrxînàlàrni xîdimlàrning sîniniàniqlàshdà huquqiy fuqàrîlik hàràkàtlàrigà egà bo‘lgàn jîylàrdàhisîbdàn o‘tgàn, shàrtnîmàlàr bo‘yichà và vàkîlàtxînàlàrdà ish-lîvchi shàxslàrning sîni hàm hisîbgà îlinàdi.

Sîliqqà tîrtish tizimini tànlàsh huquqi kichik kîrxînàlàrgàqînun qîidàlàrini e’tibîrgà îlgàn hîldà bårilàdi.

Sîliqqà tîrtish tizimini yångillàshtirilgàn ko‘rinishi – buumumsîliqni to‘lashdir, bu hîldà so‘ràlàyotgàn àlîhidà-àlîhidà-gi sîliqlàr to‘lànmàydi, kåyinchàlik kiritilgàn sîliqlàr hàmumumsîliqni to‘làgàn shàxsdàn so‘ràlmàydi, quyidàgilàrdàntàshqàri:

— sàvdî-sîtiqni àmàlgà îshirish uchun îlinàyotgàn tî‘lov,hàmdà àlîhidà mîllàr uchun îlinàyotgàn to‘lîv;

— yuridik shàxslàrni ro‘yxàtdàn o‘tqàzish uchun îlinàdigànto‘lîv;

— màshinàni màxsus jîydà qîldirish uchun îlinàdigànto‘lîv;

— àtrîf-muhitgà kåltirilàyotgàn zàràr và qîldiqlàrni O‘zbå-kistîn Råspublikàsining hududidà jîylàshtirilàyotgàni uchunîlinàdigàn to‘lîvlàr.

Àgàr umumto‘lîvni àmàlgà îshiràyotgàn kîrxînà àsîsiykirim turini ijàràgà bårsà, bu hîldà ushbu àktivlàr uchun hàmàlîhidà sîliq to‘lànàdi (mîliya lizingidàn tàshqàri). Àmmîbundà îdàtiy hîldà ekspîrtyor kîrxînàlàr uchun tàklif etilgànmulkkà bårilàdigàn imtiyozlàr nàzàrgà îlinmàydi.

Yångillàshtirilgàn sîliq tizimini tànlàgàn mikrîfirmà vàkichik kîrxînàlàr bàrchà uchun qàbul qilingàn bîjxînà sîlig‘i,qo‘shimchà dàrîmàd và impîrt qilingàn mîl uchun qo‘yilgànsîliqlàrni, dàvlàt sîlig‘i, litsånziîn to‘lîvlàr, dàvlàtimizningmàxsus fîndlàrigà o‘tqàzishlàri shàrt.

Yångillàshtirilgàn sîliq tizimini tànlàgàn kichik kîrxînàlàrhisîb-kitîbni hàmmà qàtîri tàyinlàngàn usuldà yoki yångillàsh-

1295 – 3876


130

tirilgàn ko‘rinish îrqàli îlib bîrishlàri mumkin. Buxgàltåriyadàgibîshlîvchi hujjàtlàr, hisîb-kitîbining yångil ko‘rinishdà îlibbîrilishi O‘zbåkistîn Råspublikàsi Mîliya Vàzirligi tîmînidànqàbul qilinib, butun hududgà tågishli hisîblànàdi.

Yångillàshtirilgàn sîliq tizimini tànlàgàn và ishchilàrhisîbidà 50% dàn kàm bo‘lmàgàn nîgirînlàr, urush qàt-nàshchilàri (1941—1944) bo‘lgàn «Nurîniy» nîgirînlàr fîndi và«O‘zbekistonning chernobilchilari» uyushmàsining to‘g‘riqàràmidà bo‘lgàn mikrîfirmà và kichik kîrxînàlàr umum-sîliqdàn îzîd qilinàdi.

Ushbu imtiyoz nàzàrgà îlinmàydigàn hîlàtlàr, àgàr Yuqîridàsànàb o‘tilgàn mikrîfirmà và kichik kîrxînàlàr sàvdî-sîtiq, ish-làb chiqàrish sîhàlàridà fàîliyat yuritsàlàr.

Umumsîliqni tànlàgàn to‘lîvchilàrning fàîliyat turi birnåchtà bo‘lsà, hisîb-kitîb hàm hàr biri ustidàn kåtishi zàrur,ya’ni hàr bir fàîliyat turi àlîhidà-àlîhidà sîliqqà tîrtilàdi.

Àgàrdà mikrîfirmà và kichik kîrxînàlàrning ish fàîliyatifîydàli qàzilmàlàrni qàzib îlish yoki shu bilàn bîg‘liq bo‘lsà, uhîldà umumsîliq O‘zbåkistîn Råspublikàsi sîliq kîdåksidàyårni ishlàtish bo‘yichà ko‘rsàtilgàn to‘lîvlàrni e’tibîrgàîlingàch àmàlgà îshirilàdi.

Qo‘yilgàn sîliqning jàmi provodkasi:D-t 9810 — «Dàrîmàdgà (fîydàgà) sîliq bo‘yichà xàrà-

jàtlàr». K-t 6410 — «Budjåtgà to‘lîvlàr bo‘yichà màvjud bo‘lgàn

qàrzlàr».

Budjåtgà o‘tqàzilgàn sîliqning jàmi quyidàgilàr îrqàli àksetàdi:

D-t 6410 — Budjåtgà to‘lîvlàr bo‘yichà màvjud bo‘lgànqàrzlàr»;

K-t 5110 — «Hisîb-kitîb schyoti».


14 - B O B. KÎRXÎNÀDÀ YAKUNIY YILLIK HISÎBÎTNI TUZISH

14.1. MOLIYAVIY NATIJALARNING HISOBI

Kîrxînàning mîliyaviy nàtijàlàrni àniqlàsh tàrtibi O‘zbå-kistîn Råspublikàsi «Buxgàltåriya hisîbi to‘g‘irisidà»gi qînun,kîrxînàni mîliyaviy-xo‘jàlik fàîliyatining buxgàltåriya hisîbi,schyotlàr råjàsi, ishlàb chiqàrish và màhsulîtni (ish, xizmàt)bo‘yichà xàràjàtlàr tàrkibi và mîliyaviy nàtijàlàrni shàkllànishito‘g‘risidàgi ilîvà bilàn bålgilàngàn.

Yuqîridàgi qàyd qilingàn hujjàtlàrgà ko‘rà kîrxînà fàîliya-tining nàtijàlàri quyidàgi ko‘rsàtkichlàr bilàn xàràktårlànàdi:

Màhsulîtlàrni sîtishdàn sîf tushum sîtilgàn màhsulîtlàrningtànnàrxi bilàn sîf fîydà îràsidàgi fàrqni nàmîyon qiladi vàquyidàgi fîrmulà îrqàli hisîblànàdi:

TS = SF – MT

Bundà: TS – sîf tushum; SF – sîf fîydà, MT – sîtilgànmàhsulîtning ishlàb chiqàrish tànnàrxi.

Àsîsiy fàîliyatning fîydàsi màhsulîtlàrni sîtishdàn sîftushum bilàn và dàvr xàràjàtlàrigà àsîsiy fàîliyatdàn bîshqàdàrîmàdlàrning qo‘shilishi yoki bîshqà zàràrni àyiruvi îrqàliàniqlànàdi:

ÀFF = TS – DX + BD – BZ

Bundà: ÀFF – àsîsiy fàîliyatdàn dàrîmàd; DX – dàvr xàràjàtlàri;BD – àsîsiy fàîliyatdàn bîshqà dàrîmàdlàr;BZ – àsîsiy fàîliyatdàn bîshqà zàràrlàr.

Umumxo‘jàlik fàîliyatining fîydàsi (zàràri) àsîsiy fàîliyat-dàn fîydàgà mîliyaviy fàîliyat bo‘yichà dàrîmàdlàr qo‘shibhàmdà mîliyaviy fàîliyat bo‘yichà xàràjàtlàrning àyiruviyig‘indisi îrqàli hisîblànàdi:

UmXF = AFF + MD – MX

131


Bundà: UmXF – umumxo‘jàlikning fîydàsi;

MD – mîliyaviy fàîliyat bo‘yichà dàrîmàdlàr;MX — mîliyaviy fàîliyat bo‘yichà xàràjàtlàr.

Sîliqni to‘làgungà qàdàr fîydà umumxo‘jàlik fàîliyatidànfîydàgà fàvqulîddàgi bo‘lgàn dàrîmàdni qo‘shish hàmdàfàvqulîddàgi bo‘lgàn zàràrni àyiruvi îrqàli àniqlànàdi:

STF = UmXF + FD – FZ

Bundà: STF – sîliqni to‘làgungà qàdàr fîydà;FD – fàvqulîddàgi dàrîmàd;FZ – fàvqulîddàgi zàràr.

Yilning sîf fîydàsi – bu qînun bilàn bålgilàngàn sîliqto‘lîvlàri và bîshqà sîliq, to‘lîvlàrdàn kåyin kîrxînàdàqîlàdigàn fîydàdir.

SF = STF — DS – BSBundà: SF – sîf fîydà;

DS – dàrîmàd sîlig‘i;BS – bîshqà sîliq và to‘lîvlàr.

Hisîbît yilining sîf fîydàsini hisîblàsh uchun yopilàdigànprîvîdkàlàr tàyyorlàsh kåràk. Schyotlàr yopish jàràyoniquyidàgilàrdàn ibîràt:

— dàrîmàdlàr schyotini yopish; — xàràjàtlàr schyotini yopish;— dàrîmàd và xàràjàtlàr îràsidàgi fàrqni àniqlàsh và fîydàni

yoki zàràrni «Tàqsimlànmàgàn dàrîmàd (qîplànmàgàn zàràr)»schyotiga o‘tqazib yubîrilàdi.

— dividåndlàrning hisîbini và tàqsimlànmàgàn fîydàningishlàtilishining nàmîyon bo‘lishi;

— tàqsimlànmàgàn fîydàni yig‘ilgàn fîydàgà (qîplànmàgànzàràr) o‘tqàzib yubîrish.

132


14.2. YAKUNIY YILLIK HISOB VABOSHQA HISOBOTLAR

O‘zbåkistîn Råspublikàsi Mîliya Vàzirligining 2002-yil 27-dåkàbr îydàgi ¹140 (rågMYUO‘R 24.01.2003 ¹1203)«Mîliyaviy hisîbît shàkllàrini và ulàrni to‘ldirish bo‘yichàqîidàlàrni tàsdiqlàsh to‘g‘risidà»gi buyruqqà àsîsàn O‘zbå-kistîndà quyidàgi shàkldà yillik mîliyaviy hisîbît tàsdiqlàngàn:

¹ 1. «Buxgàltåriya bàlànsi» — 1-shàkl;¹ 2. «Mîliyaviy nàtijàlàr to‘g‘risidàgi hisîbît» – 2-shàkl;¹ 3. «Àsîsiy vîsitàlàr hàràkàti to‘g‘risidàgi hisîbît» —

3-shàkl;¹ 4. «Pul îqimi to‘g‘risidàgi hisîbît» — 4-shàkl;¹ 5. «O‘zlik kàpitàl to‘g‘risidàgi hisîbît» — 5-shàkl;¹ 6. «Dåbitîr và kråditîr qàrzdîrlik to‘g‘risidàgi mà’lu-

mît» – 2-à shàkl.

Àsîsiy iqtisîdiy ko‘rsàtkichlàrgà àsîsàn mîliyaviy hisîbotdà-gi mà’lumîtlàr mîliyaviy hisîbîtlàr elåmåntlàri dågàn umumiykàtågîriyagà birlàshàdi.

Kîrxînàni mîliyaviy àhvîli må’yorini nàmîyon qilàdigàn vàhisîbît buxgàltåriya bàlànsini tàshkil qilàdigàn elåmåntlàrgà:àktivlàr, màjburiyatlàr và kàpitàl kiràdi.

Hàr bir elåmånt bir nåchà mà’lumîtlàrdàn ibîràt bo‘lishimumkin. Bu o‘z nàvbàtidà turli xil istå’mîlchi ehtiyojiniqîndiràdigàn dåtàlli và hàqiqiy mà’lumîtni tàqdim etish màqsà-didà, elåmåntlàr hisîbîtini tàshkillàshtirish, elåmåntlàr bo‘yichààjràtish và ko‘rsàtkichlàrni guruhlàr bo‘yichà klàsifikàtsiyalàshgàmàjbur qilàdi.

Mîliyaviy hisîbîtning àsîsiy hujjàti bo‘lib «Buxgàltåriyabàlànsi» (1-shàkl) hisîblànàdi.

O‘zbåkistîn Råspublikàsi Mîliya Vàzirligining 27.12.2002-yildàgi 140-sonli qàrîrigà binîàn buxgàltåriya bàlànsi jàhînstàndàrtlàrigà yaqinlàshdi.

«Mîliyaviy nàtijàlàr to‘g‘risidàgi hisîbît» (2-shàkl)dàxo‘jàlik fàîliyati nàtijàsidà îlingàn dàrîmàdlàr và xàràjàtlàr shàk-lini, shuningdåk: mîliyaviy nàtijàlàr; sîtishdàn sîf fîydà;sîtishdàn yalpi mîliyaviy nàtijàlàr; fîydà sîlig‘ini to‘làgungàqàdàr mîliyaviy nàtijàlàr (fîydà yoki zàràr); hisîbît dàvriningsîf fîydàsi (zàràri) kiràdi.

133


Ushbu shàklgà O‘zbåkistîn Råspublikàsi Mîliya Vàzirligiyo‘riqnîmàsi àsîsidà hisîblànib bålgilàngàn bàrchà turdàgi bud-jåtgà to‘lànmàlàr, shuningdåk sîliq qînunini buzgànligi uchunsànksiya yig‘indilàri và budjåtgà to‘làngàn fàktik to‘lîvlàrni àksetuvchi «Budjåtgà to‘lànmàlàr to‘g‘risidà mà’lumît» hàm tågish-lidir.

«Àsîsiy vîsitàlàr hàràkàti to‘g‘risidàgi hisîbît» (3-shàkl)dàbutun kîrxînà bo‘yichà và àsîsiy vîsitàlàr klàssifikàtsiyasi shàkl-làri bo‘yichà bîr và hàràkàtdàgi àsîsiy vîsitàlàr to‘g‘risidàmà’lumîtlàr kåltirilàdi.

«Pul îqimi to‘g‘risidàgi hisîbît» (4-shàkl)dà kîrxînàmîliyaviy råsurslàrdàgi pul vîsitàlàri hàràkàti, xo‘jàlik fàîliya-tidàgi pul hàràkàti, îlingàn và to‘làngàn fîizlàr và dividåndlàr,îlingàn và kiritilgàn invåstitsiyalàr, àksiyalàr, zàyomlàr và ijàràmàjburiyatlàri bo‘yichà kålib tushishi và to‘lîvlàr nuqtàyinàzàridàn bàrchà o‘zgàrishlàr àks ettirilàdi.

Hisîbît xo‘jàligi fàîliyatidà pul vîsitàlàrining bàrchà o‘zgà-rishlàri shundày nàmîyon bo‘làdiki, ulàr qîlgàn pul vîsitàlàri vàulàr ekvivalåntligi, ya’ni pul vîsitàlàrgà îsîn àylànàdigàn qisqàyuqîri likvidli invåstitsiyalàr o‘rtàsidà o‘zàrî àlîqàni o‘rnàtishgàimkîn beradi.

4-shàklgà «Vàlutà vîsitàlàri hàràkàti to‘g‘risidàgi hisîbît»ilîvà qilinib, u dàvr bîshidà và îxiridà vàlutà vîsitàlàrining kålibtushishi và xàràjàti to‘g‘risidàgi mà’lumîtgà egàdir.

«O‘zlik kàpitàl to‘g‘risidàgi hisîbît» (5-shàkl)dà vîsitàlàrhàràkàti, ya’ni ulàrni yil bîshidàgi và îxiridàgi qîldiqlàri, màn-bàlàr bo‘yichà îshishi, hàr bir o‘zlik vositàlàr shàkli: ustàvkàpitàli, zàxirà kàpitàli, tàqsimlànmàgàn fîydà bo‘yichà kàmà-yish to‘g‘risidàgi mà’lumîtlàrni ko‘rsàtàdi. Àgàr zàràr bo‘lsà, un-dà o‘zlik kàpitàl bilàn qîplànmàgàn zàràr yig‘indisi ko‘rsàtilàdi.

«Dåbitîrlik-kråditîrlik qàrzdîrlik to‘g‘risidàgi mà’lumît»(2-à shàkl)dà dàvlàtdàn tàshqàri và ichidàgi kîrxînà và tàshkilîtbo‘yichà dåbitîrlik và kråditîrlik qàrzdîrliklàr to‘g‘risidàmà’lumîtlàr kåltirilàdi.

«Mîliyaviy-iqtisîdiy àhvîli to‘g‘risidàgi mà’lumît» (2-bshàkl)dà hisîbît dàvri bîshigà và îxirigà kåltirilàdigàn quyidàgiko‘rsàtkichlàr: mulkdàgi dàvlàtning ulushi; ishchilàr sîni; àsîsiymàhsulît turlarigà tàsdiqlàngàn ehtiyoj; ishlàb chiqàrish quvvàti-ni ishlàtish kîeffitsiånti; ekspîrt qilinàyotgàn màhsulîtlàr hàjmi;impîrt và màhàlliy xîmàshyo mànbàlàr ulushi; kåchiktirilgankråditîrlik qàrzdîrliklàr nàmîyon bo‘làdi.

134


Àktivlàr, màjburiyatlàr, kàpitàl, dàrîmàd và xàràjàtlàrningmiqdîriy o‘lchàmi pul ko‘rinishidà àmàlgà îshirilàdi. Pulo‘lchàmigà egà bo‘lmàgàn elåmåntlàr buxgàltåriya bàlànsi vàbîshqà mîliyaviy hisîbîtlàrning shàkllàridà nàmîyon bo‘lishimumkin emàs.

14.3. XO‘JALIK YILI UCHUN XARAJAT VA DAROMADLARNI AJRATISH

Kîrxînà fàîliyatining nàtijàlàrini o‘lchàsh bilàn bîg‘liqbo‘lgàn mîliyaviy nàtijàlàr (ko‘pginà dàvlàtlàrdà bu hisîbît«dàrîmàd và zàràr to‘g‘risidàgi hisîbît») to‘g‘risidàgi hisîbîtelåmåntlàrigà: dàrîmàd và xàràjàtlàr kiràdi.

Soliq to‘lanadigan foyda (zarar) — soliq qonunlariga binoanhisobot davri bo‘yicha olingan foyda (zarar) summasi.

To‘lashga soliq bu soliq to‘lanadigan foydaga yozilgan vato‘lashga tegishli bo‘lgan soliq summasi.

Foyda hisobi bu hisobot davri bo‘yicha birlashgan foyda vazarar, moliya xo‘jalik faoliyati natijalarining hisobida ko‘rsatilganmoddalar.

Foydaga to‘lanadigan xarajatlar bu kompaniyaning foydagaqarashli xarajatlari. Joriy faoliyatdan olingan shu xarajatlarningsummasi soliq summasiga barobar yoki barobar emasligi bo‘lishimumkin. Shu summa soliq kodeksi asosida ma’lum bo‘ladi.

Doimiy varaqlar – bu hisobot davri bo‘yicha soliq to‘lanadi-gan va hisob foyda orasidagi farqlar.

Buxgalter foydani hisoblashi paytida hisobga olinadiganfoyda va xarajatlarning bir qismi moddalari soliq to‘lanadiganfoydani hisoblash paytida hisobga olinmaydi — shu operatsiya-larning sabablari hisoblanadi.

Vaqtinchalik farqlar foyda va xarajatlarning bir qismi mod-dalari buxgalter foydani hisoblash paytida bitta hisob davridainobatga olinadi. Soliq to‘lanadigan soliq hisoblash paytidaboshqa hisob davrida hisobga olish uchun paydo bo‘ladi.

Buxgalteriya foydasi — tashkilotning hamma xo‘jalik opera-tsiyalari buxgalter hisobi asosida va qoidalari bo‘yicha baholan-gan, buxgalteriya hisobini moddalarini hisobot davrida chiqqanoxirgi moliyaviy natijani bildiradi.

O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga binoan foyda o‘rnigatashqari hisobot davrida chiqqan buxgalteriya balansidamoliyaviy natija deb ko‘rsatiladi.

135


136

Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari foyda va xarajat-larni tan olishga talab qilinadi.

14.4. ASOSIY VA AYLANMA MABLAG‘LARNI, XUSUSIY KAPITAL, ZAYOM KAPITALLARNI BAHOLASH

Miqdîriy o‘lchàsh (bàhî) xo‘jàlik jàràyonlàr, hîdisàlàr vàfàktlàr buxgàltyåriya hisîbi rågistrlàrigà kiritib và mîliyaviyhisîbîtdà kångrîq yoritilàdigàn pul yig‘indisini àniqlàsh uslubi-ni o‘zidà mujàsàmlàshtiràdi. Buning uchun hisîbît îbyåktini pulbirligini và miqdîriy bàhîlàsh usulini tànlàb îlish kåràk.Jàhînning ko‘pginà dàvlàtlàridà mîliyaviy hisîbîtni milliy pulbirligidà tuzish qînundà yozmà bålgilàndi. O‘zbåkistîndàbuxgàltåriya hisîbîti so‘mdà tuzilàdi.

Jàhîn stàndàrtlàri kàbi, milliy stàndàrtdà hàm mîliyaviyhisîbîtni turli xil dàràjàdà và kîmbinàtsiyadà bir nåchà nàrxnimiqdîriy o‘lchàsh usullàri qo‘llànilishi mumkinligi nàzàrdàtutilàdi.

G‘àrb àdàbiyotlàrdà bîshlàng‘ich qiymàt dåb àtàluvchitàrixiy yoki fàktik nàrxi, pul vîsitàlàrni fàktik yig‘indisi àsîsidà uyoki bu buxgàltåriya hisîbi îbyåkti, ulàrni o‘z kuchi bilàn ishlàbchiqàrgàndà uni hisîbgà îlish và sîtib îlingàndà to‘làngàn ekvi-valåntligini qiymàtli miqdîriy kàttàlikni nàmîyon etàdi. Àgàrîbyåkt bîshqà àktivlàr àlmàshuvi hisîbigà hàrid qilingàn bo‘lsà,uning bîshlàng‘ich qiymàti àlmàshuv jàràyonidà sîtuvchigào‘tkàzilgàn bîshqà àktivlàr nàrxi bo‘yichà àniqlànàdi.Bîshlàng‘ich qiymàtgà: ushbu îbyåktni hàrid qilish bilàn bîg‘liqbo‘lgàn trànspîrt và bîshqà xàràjàtlàr kiritilgàn bo‘lishi mumkin.

Màjburiyatlàr yo màjburiyatlàrgà àlmàshtirish evàzigàîlingàn pul vîsitàlàri, ulàr ekvivalånti và bîshqà fîydàlàr, yomàjburiyatlàrni so‘ndirish uchun kåràk bo‘lgàn kutilàyotgànto‘lîvlàr, màsàlàn: sîliq, ish hàqi và bîshqà hisîblàngàn yig‘indibo‘yichà bàhîlànàdi.

Bîshlàng‘ich qiymàt – mîliyaviy hisîbîtning elåmåntlàrinimiqdîriy o‘lchàsh uchun qo‘llànilàdigàn qiymàtdir. Ko‘pinchà ubîshqà usullàr bilàn birgàlikdà ishlàtilàdi. Màsàlàn, àgàr màh-sulît-xîmàshyoning miqdîriy kàttàligi tànnàrxidàn kichkinàbo‘lsà uning nàrxi sîtuv xarajatlàrni hisîbgà îlmàgàn hîldàginàrxi sîtuvi bo‘yichà, likvidli qimmàt qîg‘îzlàrning nàrxi esàsîtuv nàrxi bo‘yichà àniqlànàdi. O‘zbåkistîndà và bîshqà bir


nåchà dàvlàtlàrdà àsîsiy vîsitàlàr bîzîridàgi hisîbît qiymàtibo‘yichà dàvriy qàytà bàhîlànàdi.

Hisîbît qiymàt ushbu mulk îbyåktini yangisigà àlmàshtirishzàruràtidà to‘làshgà to‘g‘ri kålgàn pul vîsitàsi miqdîriy ko‘ri-nishidàgi yoki ulàr ekvivalåntligini nàmîyon qilàdi. Bu îbyåktnijismîniy àlmàshtirishdàgi yoki ko‘rsàtilgàn ekvivalånt xizmàtigàkåtgàn xàràjàtlàr uchun to‘lîvlàr bo‘lishi mumkin.

Majburiyatlarni to‘lash narxi pul mablag‘larning nodiskont-lash summa bo‘yicha aniqlanadi. Majburiyatlar mablag‘larningnodiskontlash summani, ularning ekvivalentlari tashkil etilganjoriy narxi bo‘yicha baholanadi. Joriy narx o‘rnida obyektlarningbozor narxi ishlatiladi. Murakkab paytlarda bozor konyuktura vaboshqa faktorlarga asoslangan ekspert baho.

Sotish narxi — pul mablag‘larning summasi yoki ularningekvivalentlari tashkil etiladi. Realizatsiya narxi agar obyekt sotil-magan bo‘lsa o‘tkazib yuborgan foyda shaklini aniqlashga yor-dam beradi.

Narxini joriy diskontlash buni ham keltirilgan narxi nom-lanishi mumkin-xo‘jalik faoliyatining normal holati paytida shuaktiv bilan yaratgan pul mablag‘larning toza kelinishi diskontlashnarxi deb hisoblanadi. Boshqacha aytgancha, bu oddiy kommer-tik operatsiya paytida olib kelinadigan kelajak pul kelishlarningdiskontlash shakli deb aytsa bo‘ladi.

Moliyaviy hisobotlar nafaqat o‘takazilgan operatsiyalar haqi-da xabar berishi kerak, balki pul mablag‘larini kelajakda olishi vato‘lash bo‘yicha majburiyatlar haqida xabar berish kerak.

Iqtisod foydani kelajakda kelishi ehtimoli bilan foyda tan oli-nadi. Foyda ishga tushirilmagunga qadar tan olinmaydi.

(1-shakl) Buxgalteriya ma’lumotlariga asoslangan asosiy vaaylanma vositalarning joylarini aniqlaydi.

Balans aktivi ikkiga bo‘linadi: ko‘p vaqtli aktivlar va aylan-ma aktivlar. «Asosiy vositalar» modda bo‘yicha tashkilotdabo‘lgan asosiy vositalarning birinchisi narxi eskirish summasi,qoldiq narx ko‘rsatiladi.

Balans aktivligining ikkinchi bo‘lishida tashkilotda bo‘lganmoddiy qadriyatlar tugallanmagan qurilish, tayyor mahsulot-lar, tovarlar, kassada hisob-kitob, valuta va boshqa schyotlardapul mablag‘larining summasi, debitorlik qarzdorlikda ko‘rsati-ladi.

Buxgalteriya balansi passivi ikkiga bo‘linadi: mulkdagimablag‘larning manbalari va majburiyatlar. Passivning birinchi

137


138

bo‘limida o‘z mulkidagi kapital: ustav, qo‘shilgan va zaxirakapital, taqsimlanmagan foyda, maqsadli kelishlar va zaxiralarko‘rsatiladi. Passivning ikkinchi bo‘limida qarzdorlik kapitalssuda bo‘yicha bankka tahkilotlarning qarzi, boshqa tashki-lotlarga, budjetga oid ish xodimlarga oylik maoshi bo‘yicha,ijtimoiy sug‘urta organlariga va boshqa kreditorlarga ko‘rsati-ladi.

Tashkilotning foyda va xarajatlar hisobi moliya natijalaripaydo bo‘lishi va ishlatilishi ¹ 9000—9900 schyotlarning yangireja to‘qqizinchi bo‘limida amalga oshiriladi.

9000 — asosiy faoliyatdan foyda hisobi schyoti (eski schyotreja bo‘yicha analog schyot 46 (provodka kredit bo‘limida D-tsch 62, K-t 46).

9100 — sotilgan mahsulotlarning tannarxi hisobining schyoti(eski schyotlarning rejada analogi yo‘q).

9200 — asosiy vositalar va boshqa aktivlarning chiqishschyotining, eski schyoti reja bo‘yicha schyot 47,48 (provodkaK-t bo‘limida D-t sch 62, K-t sch 47,48).

9300 — asosiy faoliyatdan olingan boshqa foydasi hisobiningschyoti, eski schyotlar bo‘yicha analog 80.3.

9400 — davr xarajatlari hisobi schyoti. (Eski reja bo‘yichaanalog schyot 26.)

9500 – Mîliyaviy fàîliyatdàn kålgàn dàrîmàdning hisîb-kitîblàri ànàlîgi schyoti. 80.4 (krådit bo‘limi) hisîblàrning àvvàl-gi råjàsi bo‘yichà hisîb-kitîblàri.

9600 — Mîliyaviy fàîliyati bo‘yichà bo‘lgàn xàràjàtlàrninghisîb-kitîblàri ànàlîgi sch. 80.4 (dåbåt bo‘limi) hisîblàrningàvvàlgi råjàsi bo‘yichà.

9700 – Fàvqulîddàgi vàziyatlàrdà yuzàgà kålgàn dàrîmàd(xàràjàt) hisîb-kitîblàri ànàlîgi sch. 80.5 hisîblàrning àvvàlgiråjàsi bo‘yichà.

9800 – Dàrîmàdni sîliqlàr và umumto‘lîvlàrni qîplàshgàkåtgàn xàràjàtlàrning hisîb-kitîblàri ànàlîgi sch. 81 hisîblàrningàvvàlgi råjàsi bo‘yichà.

9900 – Yakuniy mîliyaviy nàtijàlàrini hisîb-kitîbi àvvàlgiråjàdà ko‘rsàtilmàgàn.

Bu hisîb-kitîblàr – trànzitdir (vàqtinchàlik), và ulàrningbàrchàsi (9200 dàn tàshqàri) yakuniy mîliyaviy nàtijàlàrini ko‘-rish 9910 hisîbi bilàn yopilàdi, sàldî 8710 hisîbigà «Tàqsim-làngmàgàn dàrîmàd (qîplànmàgàn xàràjàt)»gà o‘tkàzilàdi.


139

Àsîsiy màblàg‘làrni và bîshqà àktivlàrni qo‘llashdà 9200hisîbi 9310, 9320 (dàrîmàd) yoki 9430 (zàràr) hisîblàri bilànyopilàdi.

Yangi råjàning bu bo‘limi 2-fîrmà – «Mîliyaviy nàtijàlàribo‘yicha hisîbît»gà àsîslàngàn. Ushbu råjàni birinchi qàtîridààksiz QQS e’tibîrgà îlinmàgàn qo‘llàshdàn kålgàn sîf foydaniko‘rish mumkin, và hokazî, ya’ni 9000 hisîblàrdà ko‘rsàtilgànràqàmlàr.

14.5. YAKUNIY YILLIK HISOBOTNI TURLI HUQUQIY SHAKLLARGA BO‘LISH

MÎLIYA-XO‘JÀLIK FÀÎLIYATI NÀTIJÀLÀRI BO‘YICHAHISÎBÎT

01.01.200_ dàn 31.01.200_ gàchà bo‘lgàn muddàtKîrxînà: «PC NUR» firmàsi

O‘lchîv birligi: (so‘m)

t.r. Mîddàning nîmlànishi Miqdîr

1. Dàrîmàd (ishlab chiqarishning sîf hàjmi) 40500

2. Råàlizàtsiya qiymàti (7100 + 7120) 30200

3. Yalpi dàrîmàd (1–2) 10308Îperàtsiîn (và àdministràtiv) xàràjàtlàr

4. Àmîrtizàtsiya 416,7

5. Sotish xàràjàtlàri

6. Umumiy àdministràtiv xàràjàtlàr 9309,58

7. Jàmi îperatsiîn xàràjàtlàr 7=4+5+6 9726,28

8. Nîîpåràtsiîn fàîliyatining dàrîmàd và xàràjàtlàri 573,72

9. Invåstitsiyadàn tushgàn dàrîmàd

10. Fîiz to‘lîvlàri bo‘yicha xàràjàtlàr

11. Xîrijiy vàlutà bilàn ishlàshdàgi kurs fàrqidàgi xàràjàt (dàrîmàdlàr)


12. Bîshqà dàrîmàd và xàràjàtlàr

13. Jàmi nîîpåràtsiîn fàîliyatining dàrîmàd và xàràjàtlàri

14. Fàvquloddà mîddàlàr và sîliqlàr to‘lîvidàn îldingi 573,72dàrîmàd 14 = 8–3

15. Dàrîmàd sîlig‘i 30% 172

16. Fàvquloddà mîddàlàr to‘lîvidàn îldingi dàrîmàd 401,72

17. Fàvquloddà mîddàlàr (dàrîmàd sîlig‘i hisîbgà îlinmàgàn hîldà)

18. Sîf fîydà 18 = 16+17 401,72

Ishlab chiqarishning yalpi hàjmi – bu hisîbît davri dàvîmidàtîvàr và ko‘rsàtilgàn xizmàtlàrning umumiy qiymàti. Îdàtdàundà mahsulot nàrxigà kiritilgàn sîliqlàr ko‘rsàtilmàydi.

Ishlab chiqarishning sîf hàjmi quyidàgichà ifîdàlànilàdi:

ishlab chiqarishning yalpi hàjmi

minus Qaytimlar va Narxni kamaytirish,ishlab chiqarishdagi chågirmàlàrtång ishlab chiqarishning sîf hàjmi.

Hisîbîtlàrning màxsus turlàri.Hàr bir mîliyaviy hisîbîtning o‘z màqsàdlàri bîr: Bàlàns mà’lum vàqt mobàynidà àktivlàrgà qàndày råsurslàr

kiritilgànini và ulàrning qàndày màjburiyat và kàpitàl tà’min-làshini ko‘rsàtàdi.

Xo‘jàlik fàîliyatining nàtijàlàri bo‘yicha hisîbît – hisîbîtvàqti mîbàynidà îlingàn sîf dàrîmàdlàrni (xàràjàtlàrni)ko‘rsàtàdi.

Ushbu hisîbîtlàr mîliyaviy hîlàtning ko‘rib chiqilishidàyuzàgà kålgàn bàrchà sàvîllàrgà jàvîb bårà îlmàydi. Birinchinàvbàtdà, pul mablag‘larining màvjudligi và ulàrning hisîbîtdàvridàgi o‘zgàrishi.

Ushbu màqsàdlàrgà pul mablag‘larining hàràkàt hisîbîtijàvîb båràdi:

140


Jîriy fàîliyatdàn pul mablag‘larining hàràkàtlànishi Miqdor

ÎPÅRÀTSIÎN FÀÎLIYAT

1. Tîvàr, mîl, ishlàr và xizmàtlàr råàlizàtsiyasidàn kålgàn dàrîmàd

2. Mol yetkazib beruvchilàrgà to‘lîvlàr

3. Ishchi xîdimlàrgà to‘lovlàr và ijtimîiy sug‘urtagà pul o‘tkàzish

4. Fîiz to‘lovlàri

5. Dàrîmàd sîlig‘i to‘lovlàri

6. Bîshqà pul mablag‘larining kirim-chiqimlàri

JÀMI ÎPÅRÀTSIÎN FÀÎLIYAT BO‘YICHA

7. Pul mablag‘larining fàvqulîddàgi kirim-chiqimlàri

JÀMI ÎPÅRÀTSIÎN FÀÎLIYAT BO‘YICHA

INVÅSTITSIÎN FÀÎLIYAT

8. Àsîsiy mablag‘larning sîtuvidàn kålgàn kirim

9. Àsîsiy màblàg‘làrni îrttirish uchun kåtgàn to‘lovlàr

10. Uzîq muddàtli qimmatli qog‘ozlàr sîtuvidàn kålgàn kirim

11. Uzîq muddàtli qimmatli qog‘ozlàr îrttirish uchun kåtgàn to‘lovlàr

12. Qo‘lga kiritilgàn fîiz miqdori

13. Qo‘lga kiritilgàn dividåndlàr

14. Bîshqà kirim-chiqimlàr mîliyaviy fàîliyati

15. Krådit và qarzlàrdàn kålgàn kirim

16. Krådit và qarzlàr bo‘yicha to‘lovlàr

17. Shàxsiy àksiyalàr emissiyasidàn kålgàn kirim

18. Shàxsiy àksiyalàr îrttirish uchun kåtgàn chiqimlàr

JÀMI MÎLIYAVIY FÀÎLIYAT BO‘YICHA

19. PUL MÀBLÀG‘LÀRINING JÀMI KO‘PÀYISHI(kàmàyishi)

20. Vàlutà kursi bo‘yicha ijîbiy (sàlbiy) fàrq

21. Dàvr bîshidàgi pul mablag‘lari

22. Dàvr so‘ngidàgi pul mablag‘lari

141


Pul mablag‘larining hàràkàt hisîbîti mà’lum dàvr ichidàîpåràtsiîn, invåstitsiîn và mîliyaviy fàîliyatning pul mablag‘larihîlàtigà o‘tkàzgàn tà’sirini ko‘rsàtàdi và pul mablag‘lari tàr-kibidàgi o‘zgàrishlàrni yoritib båràdi.

Îpåràtsiîn fàîliyatdàn yuzàgà kålàdigàn pul mablag‘larininghàràkàti dàrîmàd îlish uchun yuritilàdigàn àsîsiy fàîliyatningnàtijàsidir.

Îpåràtsiîn fàîliyatdàn yuzàgà kålàdigàn pul mablag‘larininghàràkàt hàjmi xo‘jàlik yurituvchi subyekt fàîliyatining sàmàràsi-ni ko‘rsàtuvchi àsîsiy îmildir.

Invåstitsiîn fàîliyat — uzîq muddàtli àktiv và invåstitsiyalàr-ning îrttirilishi và sîtilishi, kråditlàrning îlinishi và to‘lànishi.

Invåstitsiîn fàîliyatdàn yuzàgà kålàdigàn pul mablag‘larininghàràkàti råsurslàrgà àjràtilgàn hàràkàtlàr dàràjàsini ko‘rsàtàdi.Bundàn tàshqàri u dàrîmàdni îrttirish và pul hàràkàtini fàîl-làshtirishgà qàràtilgàndir.

Mîliyaviy fàîliyat – uning nàtijàsidà xususiy kàpitàl tàrkibivà hàjmidà o‘zgàrishlàr sîdir bo‘làdigàn fàîliyat turi. Ushbufàîliyat subyektgà kåyinchàlik pul mablag‘larining oqiminiyuzàgà kåltirish uchun kàpitàlni tàqdim etgàn shàxslàrninghuquqini bàhîlàshgà imkîniyat yaràtàdi.

Îperàtsiîn fàîliyatdàn yuzàgà kålàdigàn pul mablag‘larininghàràkàtini hisîblàsh usullàri:

To‘g‘ridàn to‘g‘ri usul

Ushbu usulni qo‘llagàndà pul mablag‘larining kirim-chiqimihàqidàgi mà’lumît quyidàgilàrdàn îlinishi mumkin:

à) hisîbît rågistrlàridàn;b) sotishdàn kålgàn dàrîmàdni, råàlizàtsiyani o‘z qiymàtini

và mîliyaviy nàtijàlàr hàqidàgi hisîbîtining bîshqà mîddàlàrinikîrråktirîvkà qilish yo‘li bilàn.

Teskari usul

Sîf fîydà yoki zàràr qiymàtini kîrråktirîvkà qilishni ko‘zdàtutàdi. Màqsàd – àvvàlgi và kåyingi hisîbît dàvrilàridàginîmîddiy îpràtsiyalàr, kåchiktirishlàr, kirim-chiqimlàrdànyuzàgà kålàdigàn tà’sirni qaytarish.

Ushbu usullàrning qo‘llanilishi bir xil nàtijàgà îlib kålàdi.

142


Mîliyaviy hîlàtni tahlil qilishdà àniqlàngàn bir-birigamosliklàr ijîbiy yoki sàlbiyligini bàhîlàsh zàrur. Àsîsàn quyidà-gi uch tur qo‘llanilàdi:

· nisbiy bàhî;· o‘tgàn yillàr nàtijàlàri;· tàrmîq ko‘rsàtkichlàri.Tahlil uchun àksàriyat hîllàrdà kàmidà ikki hisîbît dàvri-

ning hujjàtlàri kåràk bo‘ladi.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 30-àvgustdagi «Buxgaltåriya hisobihaqida» qonun.

2. O‘zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi bo‘yicha milliy standarti.3. Gulyamova F.G. Buxgalteriya hisobidan o‘quv qo‘llanma. 2004-yil.4. D.I. Shaulov, U.T. Kan. 2004-yilda kiritilgan yangi schyotlar rejasi asosida

korxonalarda buxgalteriya hisobi. 2003-yil.5. Korxona moliya-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyot rejasi.

Schyot rejalarini buxgalterlik rejalari bilan qo‘llash tavsifnomalari, 2000-yil.6. Gulyamova F.G. Buxgalteriya hisobidan amaliy qo‘llanma.

QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Karimov I.A. Yuqori malakali mutaxassislar — rivojlantirishning asosi.O‘zbekiston, 1995-y.

2. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida.Fan, 1995-y.

3. Abakumova N.N., Podovalova R.Y. Daromadlar va ish haqi siyosati. 1999. –224 bet.

4. Abdurahmonov K.H., Odegov Y.G. Bozor iqtisodiyotini boshqarish sharoit-larida mehnat potensialini boshqarish.T., Mehnat, 1991-y.

5. Genkin B.M. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi asoslari. 1994-y.6. Gelbreyt Dj.K. Iqtisodiyot nazariyasi va jamiyat maqsadlari. 1979-y.

143


S. YULDASHEVA, I. MASTEYEVA, B. MAXKAMOV

BUXGALTERIYA HISOBI ASOSLARI

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi kasb-hunarkollejlarining “Axborot-kommunikatsiya tizimlari (3521916)”

mutaxassisligi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma

Toshkent«Sharq» nashriyot-matbaaaksiyadorlik kompaniyasi

Bosh tahririyati2007

Muharrir N. OxunjonovaBadiiy muharrir T. Qanoatov

Texnikaviy muharrir D. GabdraxmanovaSahifalovchi L. SoyMusahhih J. Toirova

Bosishga ruxsat etildi 18.09.07. Ofset bosma. Bichimi 60x90 1/16.«TimesUZ» garniturasi. Shartli bosma tabog‘i 9,0. Nashriyot hisob tabog‘i 9,7.

Adadi 5000 nusxa. Buyurtma ¹ 3876.

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi,100083, Toshkent shahri, Buyuk Turon ko‘chasi, 41.


buxgalteriya hisobi asoslari -...

Documents