c. flaminius censor viam flaminiam stravit et circum flaminium … · 2019. 10. 9. · la...

81
C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium exstruxit(Liv. per. 20) Flaminius circus et Flaminia via a Flaminio consule dicta sunt, qui ab Hannibale interfectus ad lacum Thrasimennum(Fest. P. 79 L.)

Upload: others

Post on 04-Mar-2021

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium exstruxit”

(Liv. per. 20)

“Flaminius circus et Flaminia via a Flaminio consule dicta sunt, qui ab Hannibale

interfectus ad lacum Thrasimennum”

(Fest. P. 79 L.)

Page 2: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

La localizzazione del Circo Flaminio

“Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum aedificatus est Flaminium

campum”.

(Varr. l. L. V.15)

“Ea omnia in pratis Flaminiis concilio plebis acta, quem nunc circum Flaminium dicunt”

(Liv. 3.54.15)

“Itaque inde consules, ne criminationi locus esset, in prata Flaminia, ubi nunc aedes Apollinis

est – iam tum Apollinare appellabant –, avocavere senatum”

(Liv. 3.63.7)

“Allora i consoli, per evitare ogni sospetto, riconvocarono il senato nei Prati Flamini,

dove ora è il tempio di Apollo, nel luogo che già allora chiamavano Apollinare”.

Page 3: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Quos [scil. ludos] exactis regibus pro libertate plebis fecerunt. An pro reconciliatione plebis

post secessionem in Aventunum?”

(Ps. Ascon., ad Cic., in Verr. I. 10. 31)

“Ubi cum ingenti consensu patrum negaretur triumphus, L. Icilius tribunus, plebis tulit ad

populum de triumpho consulum… tum primum sine auctoritate senatus populi iussu

triumphatum est”

(Liv. III. 63. 7-11)

“Allora i consoli, per evitare ogni sospetto, riconvocarono il senato nei Prati Flamini,

dove ora è il tempio di Apollo, nel luogo che già allora chiamavano Apollinare. Qui,

negando il senato a grande maggioranza il trionfo, il tribuno della plebe L. Icilio

presentò al popolo la proposta di decretare il trionfo ai consoli”.

Page 4: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Ludi Apollinares, Q. Flavio Ap. Caudio consulibus, a P. Cornelio Sulla, pretore urbano,

primum facti erant”

(Liv. XXV. 2. 3)

“I Ludii Apollinari, sotto i consoli Quinto Fulvio e Appio Claudio, da Publio

Cornelio Silla, pretore urbano, vennero organizzati per la prima volta”.

“P. Licinius Varus, praetor urbanus [...] ita vovit fecitque primus, ante diem tetriam nonas

Quintiles”

(Liv. XXVII. 6. 18)

“Publio Licinio Varo, pretore urbano [...] per primo stabilì e organizzò così i giochi,

il terzo giorno prima del Quinto mese”.

Page 5: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 6: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 7: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 8: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 9: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

2. Le formae marmoree di Roma

Page 10: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 11: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 12: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 13: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

Monumento Fonti letterarie Fonti iconografiche Dati archeologici Altre fonti Localizzazione

Aedes Herculis Musarum X X X X Certa

Aedes Neptuni X X Probabile

Porticus Octavia X Ignota

Aedes Iunonis Reginae X (3 Fasi) X X (Fase 3) Certa

Porticus Metelli X X Certa

Aedes Iovis Statoris X X Certa

Aedes Martis X X X Certa

Aedes Herculis Custodis X Ignota

Page 14: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 15: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Aedem Herculis Musarum in circo Flaminio Fulvius Nobilior ex pecunia censoria fecit, non id

modo secutus quod ipse litteris et summi poetae amicitia duceretur, sed quod in Graecia cum esset

imperator acceperat Heraclen Musageten esse, id est comitem ducemque Musarum, idemque primus

novem signa, hoc est omnium, Camenarum ex Ambraciensi oppido translata sub tutela fortissimi

numinis consecravit, ut res est, quia mutuis opibus et praemiis iuvari ornarique deberent, Musarum

quies defensione Herculis et virtus Herculis [et] voce Musarum”.

(Eum., Pan. Lat. 5, 7, 3)

“Fulvio Nobiliore realizzò il tempio di Ercole delle Muse con i fondi appannaggio dei

censori, non solo per la sua passione per le lettere e per l’amicizia con un poeta

eminente, ma perché quando aveva il comando in Grecia aveva inteso parlare di un

Ercole Musagete, compagno e guida delle Muse, e lui stesso per primo fece trasportare

dalla città di Ambracia le nove statue, cioè l’intero gruppo delle Camene, le collocò

sotto la protezione del dio della forza, affinché queste divinità, come è giusto, dovevano

con appoggio reciproco e con mutuo giovamento aiutarsi tra loro e adornarsi a vicenda:

la tranquillità delle Muse per la protezione di Ercole e il valore di Ercole per la voce

delle Muse”.

Page 16: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

Il trionfo di M. Fulvius Nobilior

“[Scil. M. Fulvius Nobilior] Triumphavit ante diem decimum Kal. Ianuarias de Aetolis et

Cephallania. Aurae coronae centum duodecim pondo ante currum latae sunt; argenti pondo

milia octaginta tria, auri pondo ducenta quadraginta tria, tetrachma Attica centum

octodecim milia, Philippei nummi duodecim milia trecenti viginti duo, signa aenea

septingenta octoginta quinque, signa marmorea ducenta triginta, arma tela spolia cetera

hostium, magnus numerus, ad hoc catapultae, ballistae, tormenta omnis generis; duces aut

Aetoli Cephallanes aut regii ab Antiocho ibi relicti ad viginti semptem. Multos eo die,

priusquam in urbem inveheretur, in circo Flaminio tribunos praefectos equites centuriones ,

Romanos sociosque , donis militaribus donavit. Militibus ex praeda vicenos quinos denarios

divisit, duplex centurioni, triplex equiti”.

(Liv. XXXIX 5, 15)

Page 17: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“[Scil. M. Fulvius Nobilior] Trionfò dieci giorni prima delle calende di Gennaio sugli Etoli e

Cefalleni. Dinanzi al carro sfilarono corone d’oro del peso di 112 libbre; 1.083 libbre

d’argento; 243 libbre d’oro; 118.000 tetradracmi attici; 12.422 Filippi; 285 statue di bronzo;

230 di marmo; armi, giavellotti e altre spoglie nemiche in gran numero. E inoltre, catapulte,

baliste, macchine da guerra di ogni tipo; 27 comandanti, Etoli o Cefalleni, o del re Antioco.

Nel giorno precedente il suo ingresso in città, nel circo Flaminio distribuì doni militari a

molti tribuni, prefetti, cavalieri, centurioni, sia Romani che alleati. Assegnò ai soldati 25

denari del bottino a testa; il doppio al centurione; il triplo al cavaliere”.

(1 libbra romana: 327,168 g)

Page 18: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“[Zeuxis] fecit et figlina opera, quae sola in Ambracia relicta sunt, cum inde Musas

Fulvius Nobilior Romam transferret.”.

(Plinio, Nat. Hist., XXXV, 66)

“[Zeuxis] Fece anche opere in argilla, le uniche che furono lasciate ad Ambracia,

quando Fulvio Nobiliore trasferì le Muse a Roma”.

Page 19: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

Decimus quidem Brutus, summus vir et imperator, Acci, amicissimi sui, carminibus templorum ac

monumentorum aditus exornavit suorum. iam vero ille, qui cum Aetolis Ennio comite bellavit,

Fulvius, non dubitavit Martis manubias Musis consecrare. Qua re in qua urbe imperatores prope

armati poetarum nomen et Musarum delubra coluerunt, in ea non debent togati iudices a Musarum

honore et a poetarum salute abhorrere.

(Cic., pro Arch. 27)

“Anche Decimo Bruto, grandissimo uomo e generale, si servì dei versi del suo caro

amico Accio per fregiare gli ingressi dei templi e dei monumenti da lui fatti costruire. E

quel famoso comandante che combattè assieme a Ennio contro gli Etoli, Fulvio intendo

dire, senza esitare consacrò il bottino di guerra alle Muse. Perciò, nella città dove i

generali ancora in armi onorarono il nome dei poeti e i templi delle Muse, i giudici togati

non dovrebbero rifiutarsi di onorare le dee della poesia e difendere i poeti”.

Page 20: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Maium Romulus tertium posuit, de cuius nomine inter auctores lata dissensio est. Nam Fulvius Nobilior

in fastis quos in aede Herculis Musarum posuit Romulum dicit, postquam populum in maiores iunioresque

divisit, ut altera pars consilio altera armis rempublicam tueretur, in honorem utriusque partis hunc Maium

sequentem Iunium mensem vocasse”.

(Macrob., Sat., I, 12, 16)

“Per il terzo mese fu stabilito da Romolo il nome di Maggio, nome sul quale c’è tra le fonti

ampio dissenso. Fulvio Nobiliore, nei Fasti depositati nel tempio di Ercole delle Muse, dice

che Romolo divise la popolazione in maiores e iuniores, in modo che i primi difendessero lo stato

con il consiglio, gli altri con le armi: di conseguenza diede a un mese il nome di maggio e al

successivo di giugno in onore delle due categorie”.

Page 21: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“His [Scil. Camenis] Numa aediculam aeneam breuem fecerat quam postea de caelo tactam

et in aede Honoris et Virtutis conlocatam Fuluius Nobilior in aedem Herculis transtulit, unde

aedes Herculis et Musarum appellatur”.

(Serv., ad Aen. 1. 8)

“Fulvio Nobiliore collocò nel tempio di Ercole, il quale prese il nome di Ercole e

delle Muse… una edicola bronzea che il re Numa aveva dedicato alle Camene e

che, colpita da un fulmine, era stata precedentemente posta all’interno del

Santuario di Honos et Virtus”.

Page 22: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“[30 Iun.] Domani è il giorno delle Calende di luglio: o Pieridi accordate l’ultimo aiuto a

questa mia impresa. Ditemi, o Pieridi, chi associò voi all’eroe cui la matrigna vinta fu

costretta ad arrendersi con riluttanza? Così io dissi. E Clio: ‘Vedi il monumento di quel

famoso Filippo da cui discende la casta Marzia: Marzia che prese il nome dal sacrificale

Anco e ha l’aspetto simile al suo per nobiltà di sembianze […] E tu non ritenere

disdicevole la lode della bellezza: anche per tale riguardo lodiamo le grandi divinità . Un

tempo la sorella della madre di Cesare fu sposata a questo Filippo” .

“[30 Iun.] Tempus Iuleis cras est natale Kalendis: Pierides, coeptis addite summa meis. Dicite, Pierides,

quis vos addixerit isti cui dedit invitas victa noverca manus. sic ego. sic Clio: 'clari monimenta

Philippi aspicis, unde trahit Marcia casta genus, Marcia, sacrifico deductum nomen ab Anco, in qua

par facies nobilitate sua. par animo quoque forma suo respondet; in illa et genus et facies ingeniumque

simul. nec, quod laudamus formam, tu turpe putaris: laudamus magnas hac quoque parte deas. nupta

fuit quondam matertera Caesaris illi”

(Ovid. Fast. 6.797-812)

Page 23: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Sed et ceteros principes viros saepe hortatus est, ut pro facultate quisque monimentis vel novis vel refectis

et excultis urbem adornarent. Multaque a multis tunc exstructa sunt, sicut a Marcio Philippo aedes

Herculis Musarum, a L. Cornificio aedes Dianae, ab Asinio Pollione atrium Libertatis, a Munatio

Planco aedes Saturni, a Cornelio Balbo theatrum, a Statilio Tauro amphitheatrum, a M. vero Agrippa

complura et egregia”.

(Suet. Aug. 29)

“[Scil. Augusto] spesso esortava i principali cittadini affinché ognuno, secondo le proprie

possibilità, abbellisse Roma attraverso la costruzione di nuovi edifici o il restauro o

l’abbellimento di preesistenti. Sorsero allora molti monumenti, fra i quali il tempio di

Ercole e delle Muse, innalzato da M. Filippo, il tempio di Diana, da L. Cornificio, l’Atrio

della Libertà, da Asinio Pollione, il tempio di Saturno, da Munanzio Planco, il teatro di C.

Balbo, l’anfiteatro di Statilio Tauro, molti e bei monumenti da Agrippa”.

Page 24: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Vidissem modo forte cum sedentem solum te, Labiene, tres putaui. Caluae me numerus tuae fefellit: sunt

illinc tibi, sunt et hinc capilli quales uel puerum decere possunt; nudumst in medio caput nec ullus in longa

pilus area notatur. Hic error tibi profuit Decembri, tunc cum prandia misit Imperator: cum panariolis tribus

redisti. Talem Geryonem fuisse credo. Vites censeo porticum Philippi: si te uiderit Hercules, peristi.”.

(Mart. 5.49.8-12)

“Labieno, t’ho visto poco fa mentre sedevi solo e ho pensato che fossi tre persone. Mi hanno

ingannato le parti del tuo cranio: da un lato e dall’altro hai i capelli, quali anche a un fanciullo

possono addirsi: la testa in mezzo è pelata e per un lungo tratto non un pelo si nota. Questo

equivoco ti giovò a dicembre, quando l’imperatore inviò i pasti: te ne tornasti a casa con tre

panieri. Così penso fosse Gerione nell’aspetto. Evita, te lo consiglio, il portico di Filippo: se ti

vede Ercole, sei morto”.

Page 25: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

• M. Folvius M. f. | Ser. n. Nobilior | cos. Ambracia

coepit

• M. Fulvius M. f. | Ser. n. cos. | Aetolia coepit

Page 26: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

Monumento Fonti letterarie Fonti iconografiche Dati archeologici Altre fonti Localizzazione

Aedes Herculis Musarum X X X X Certa

Aedes Neptuni X X Probabile

Porticus Octavia X Ignota

Aedes Iunonis Reginae X (3 Fasi) X X (Fase 3) Certa

Porticus Metelli X X Certa

Aedes Iovis Statoris X X Certa

Aedes Martis X X X Certa

Aedes Herculis Custodis X Ignota

Page 27: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 28: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 29: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

(GIANFROTTA 1985)

Page 30: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 31: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 32: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 33: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 34: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

(GIANFROTTA 1985)

Page 35: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

(CASTAGNOLI 1983)

Page 36: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 37: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

(COARELLI 1997)

Page 38: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

(Albers 2015)

Page 39: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 40: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 41: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 42: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

(COARELLI 1997)

Page 43: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

(Albers 2015)

Page 44: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 45: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 46: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 47: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

M FOLVIVS M F NOBILIOR CENSOR FACIUNDVM LOCAVIT

(ABERSON 1994)

Page 48: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 49: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“M. Aemilius alter consul agros Ligurum uicosque, qui in campis aut uallibus erant […] postremo

coactos in aciem descendere iusto proelio deuicit, in quo et aedem Dianae uouit […]. proelio ultimo,

quo cum Liguribus signis collatis conflixit, aedem Iunoni reginae uouit.”.

(Liv. 392.11)

“L’altro console, Marco Emilio Lepido, incendiò e devastò gli insediamenti dei Liguri

stanziati nelle pianure o nelle valli […], avendoli costretti a venire allo scontro, li

sconfisse in una battaglia campale, nella quale fece anche voto di dedicare un tempio

a Diana […] Nel corso dell’ultima battaglia che aveva combattuto contro i Liguri, a

bandiere spiegate, fece voto di un tempio a Giunone Regina”.

Page 50: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Et alter ex censoribus M. Aemilius petiit ab senatu, ut sibi dedicationis <causa> templorum

reginae Iunonis et Dianae, quae bello Ligustino annis octo ante uouisset, pecunia ad ludos

decerneretur. uiginti milia aeris decreuerunt. dedicauit eas aedes, utramque in circo Flaminio,

ludosque scaenicos triduum post dedicationem templi Iunonis, biduum post Dianae, et singulos dies

fecit in circo. idem dedicauit aedem Larum permarinum in Campo. uouerat eam annis undecim ante

L. Aemilius Regillus nauali proelio aduersus praefectos regis Antiochi”.

(Liv. 40.52.1, 2)

“L’altro censore, M. Emilio [Lepido], chiese al senato che gli fosse decretato il denaro

per celebrare i giochi per le dediche dei templi di Giunone e di Diana, votati otto anni

prima durante la guerra contro i Liguri. Gli decretarono ventimila assi. Egli dedicò i

templi, entrambi nel Circo Flaminio, e celebrò tre giorni di ludi scenici dopo la dedica

del tempio di Giunone e due dopo quella del tempio di Diana, e sempre nel Circo. Lo

stesso dedicò il tempio dei Lari Permarini in Campo. Lo aveva votato undici anni prima

L. Emilio Regillo, dopo aver trionfato in una battaglia navale contro Antioco”.

Page 51: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

Fat. Ant. Mai.:

23 Dec.

Dian(ae) Iunon(i) R(eginae) / in Camp(o) /

Temp(estatibus)

(Inscr. It. XIII.2, 25, 54 s.)

Fast. Pal. Urb.:

23 Sept.

Apollini Laton(ae) ad theatr(um) Marc(elli)

Feli(c)itati in Cam(po) Marti(us) Iovi Stato(i)

Iun(oni) Reg(inae) ad Cir(cum) Flam(inium)

(Inscr. It. XIII.2, 63, 512.)

Page 52: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“[158 a.C.] in circo Flaminio porticus inter aedem Iunonis Reginae et Fortunae tacta, et circa

aedificia plaeraque dissipata”.

(Obs. 75 [25])

“Nec Sauram atque Batrachum obliterari convenit, qui fecere templa Octaviae porticibus inclusa,

natione ipsi Lacones. Quidam et opibus praepotentes fuisse eos putant ac sua impensa construxisse,

inscriptionem sperantes, qua negata hoc tamen alio modo usurpasse. Sunt certe etiam nunc in

columnarum spiris inscalptae nominum eorum argumento lacerta atque rana. In Iovis aede ex iis

pictura cultusque reliquus omins femineis argumentis constat; erat enim facta Iunoni, sed cum

inferrentur signa, permutasse geruli traduntur, et id religione custoditum, velut ipsis diis sedem ita

partitis. Ergo, et in Iunonis aedes cultus est qui Iovis esse debuit”.

(Plin. Nat. Hist. 36.42-43)

Page 53: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Né si devono dimenticare Saura e Batraco, di origine spartana, che eressero i templi

all’interno del portico di Ottavia. Alcuni ritengono che costoro, possedendo ricchezze

cospicue, provvedessero a loro spese a finanziare i lavori, perché speravano di essere

segnalati in un’iscrizione, la quale gli fu negata e tuttavia il loro scopo lo conseguirono in

altro modo. Rimangono, infatti, ancora scolpite sui tori delle colonne, una lucertola e una

rana, chiara allusione ai loro nomi. Nel tempio di Giove, dei due del portico, sono tutte

ispirate a temi femminili le pitture e il resto dell’apparato cultuale: il tempio era stato fatto

per Giunone, ma durante il trasporto delle statue si dice che i portatori le abbiano

scambiate, e che questo errore sia stato rispettato per scrupolo religioso, come se a decidere

le sedi fossero stati gli dei stessi. Ecco perché anche il tempio di Giunone presenta un

apparato cultuale che avrebbe dovuto spettare a Giove”.

(Plin. Nat. Hist. 36.42-43)

Page 54: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“[Timarchides fecit]… intra Octaviae vero porticus aedem Iunonis ipsam deam Dionysius et

Polycles aliam, Venerem eodem locoPhiliscus cetera signa Pasiteles. Iidem Polycles et Dionysius,

Timarchidiis filii, Iovem, qui est in proxima aede, fecerunt, Pana et Olympum luctantes eodem loco

Heliodorus, quod est alterum in terris symplegma nobile, Venerem lavantem sese Daedalsas,

stantem Polycharmus”.

(Plin. Nat. Hist. 36.35)

“[Timarchide fu autore] nei portici di Ottavia, nel tempio di Giunone, della statua

della dea, un’altra ne fecero Dionisio e Policle. Nello stesso luogo vi è una Venere di

Filisco; Tutte le altre statue sono di Pasitele. I medesimi Policle d Dionisio, figli di

Timarchide, scolpirono il Giove che è nel tempio attiguo, e nello stesso luogo

Eliodoro eresse il gruppo di Pan e Olimpo in lotta (la fama di quest’opera ne fa il

secondo più celebre gruppo di lottatori del mondo), Dedalsa una Venere che si sta

lavando e Policarmo una Venere in piedi”.

Page 55: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

Q. Caecilius Metellus de Andrisco triumphauit, P. Cornelius Scipio Aemilianus de Carthagine et Hasdrubale.

(Liv. per. 57.2)

“Q. autem Caecilium Metellum pauci et maesti amici consulatus repulsa adflictum tristitia ac rubore

plenum domum reduxerunt. eundem de Pseudophilippo triumphantem uniuersus senatus laetum et alacrem

in Capitolium prosecutus est”.

(Val. Max. 7.5.4)

“Quinto Cecilio Metello fu accompagnato a casa sua da pochi e addolorati amici, afflitto e

rosso di vergogna per l’insuccesso elettorale. Ma lui medesimo, lieto e fiero, fu

accompagnato dai senatori tutti fino al Campidoglio nel corso del trionfo che celebrò per la

vittoria sullo Pseudo-Filippo”.

Page 56: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Metellus idem primus omnium Romae aedem ex marmore in iis ipsis monumentis molitus huius vel

magnificentiae vel luxuriae princeps fuit”.

(Vell. 1.11. 2, 5)

“Metello, inoltre, per primo introdusse a Roma l’esempio della magnificenza e del lusso,

innalzando un tempio in marmo tra i suoi monumenti”.

Page 57: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Peripteros autem erit, quae habebit in fronte et postico senas columnas, in lateribus cum angularibus

undenas. Ita autem sint hae columnae conlocatae, ut intercolumnii latitudinis intervallum sit a parietibus

circum ad extremos ordines columnarum, habeatque ambulationem circa cellam aedis, quemadmodum in

porticu Metelli Iovis Statoris Hermodori et ad Mariana Honoris et Virtutis sine postico a Mucio facta”.

(Vitr.. 3.2.5)

"Il periptero sarà poi quel tempio che avrà in facciata e sul dietro sei colonne, e nei lati

lunghi undici, contando le angolari. Queste colonne (dei lati lunghi) devono essere collocate

in modo che l'intervallo di larghezza di un intercolumnio sia anche dalle pareti, torno torno,

alla tangente interna delle colonne; e ci sia così un corridoio attorno alla cella, come è, nel

portico di Metello, al Tempio di Giove Statore opera di Hermodoros, e nella zona dei

monumenti di Mario al Tempio di Honos e Virtus costruito da Mucio; la cella di questo

tempio non ha opistodomo“.

Page 58: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Hic est Metellus Macedonicus, qui porticus, quae fuerunt circumdatae duabus aedibus sine

inscriptione positis, quae nunc Octaviae porticibus ambiunctur, fecerat, quique hanc turmam

statuarum equestrium, quae frontem aedium spectant, hodieque maximum ornamentum eius loci, ex

Macedonia detulit.”.

(Vell. 1.11.3)

“Costui è Metello Macedonico, il quale edificò il portico, dal quale furono circondati i

due templi privi di iscrizione dedicatoria che oggi sono cinti dal portico di Ottavia; il

medesimo prelevò dalla Macedonia le statue della turma equestre che oggi guardano

le facciate dei templi e che costituiscono il più importante ornamento del

monumento”

Page 59: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Potentiae Romanorum prior Scipio viam aperuerat, luxuriae posterior aperuit: quippe remoto

Carthaginis metu sublataque imperii aemula non gradu, sed praecipiti cursu a virtute descitum, ad

vitia transcursum; vetus disciplina deserta, nova inducta; in somnum a vigiliis, ab armis ad voluptates,

a negotiis in otium conversa civitas. Tum Scipio Nasica in Capitolio porticus, tum, quas praediximus,

Metellus, tum in circo Cn. Octavius multo amoenissimam moliti sunt, publicamque magnificentiam

secuta privata luxuria est”.

(Vell., 2.1.2)

“Se il primo Scipione aprì la via dei Romani al dominio, fu il secondo ad aprirla alla

mollezza: poiché infatti, lontano il timore di Cartagine e allontanati gli antagonisti

dell’Impero, ci si separò anche dalla virtù e si corse incontro ai vizi, nemmeno

gradualmente, ma a testa bassa; fu abbandonata l’antica disciplina, ne fu acquisita una

nuova; dalla veglia la città passò al sonno; dalle armi ai piaceri, dall’attività all’ozio.

Allora Scipione Nasica, allora Metello, costruirono i loro portici, allora Gneo Ottavio

costruì il più grandioso di tutti e la lussuria privata seguì la magnificenza pubblica”.

Page 60: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Nostrum enim unus quisque, qui tam beati quam iste est non sumus, tam delicati esse non

possumus, si quando aliquid istius modi videre volet, eat ad aedem Felicitatis, ad monumentum

Catuli, in porticum Metelli, […]”.

(Cic., Verr.. 4.126 )

“Infatti, noi altri, che non siamo ricchi come lo è costui [scil. Verre], non possiamo

essere così raffinati, cosicché, se qualcuno vorrà vedere una di queste belle opere,

vada al tempio della Felicità, al monumento di Catulo, o alla porticus Metelli: […]”.

Page 61: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“[…] exstant Catonis in censura vociferationes mulieribus statuas Romanis in provinciis poni; nec

tamen potuit inhibere, quo minus Romae quoque ponerentur, sicuti Corneliae Gracchorum matri,

quae fuit Africani prioris filia. sedens huic posita soleisque sine ammento insignis in Metelli publica

porticu, quae statua nunc est in Octaviae operibus”.

(Plin. Nat. Hist. 34.31)

“[…] Rimangono le proteste di Catone durante la sua censura contro l’erezione di

statue per le donne nella province romane; e tuttavia non poté evitare che si

mettessero anche a Roma, come per Cornelia madre dei Gracchi, che fu figlia del

primo Africano. Di costei, esposta nel portico pubblico di Metello, assisa maestosa

con sandali senza laccio, la statua ora si trova negli edifici di Ottavia”.

Page 62: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 63: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 64: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 65: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 66: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 67: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 68: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

[2] Quae videntur ita oportere conlocari, uti duplices sint habeantque exteriores columnas doricas cum epistyliis et

ornamentis ex ratione modulationis perfectas. Latitudines autem earum ita oportere fieri videntur, uti, quanta

altitudo columnae fuerit exteriores, tantam latitudinem habeant ab inferiore parte columnarum extremarum ad

medias et a medianis ad parietes qui circumcludunt porticus ambulationes. Medianae autem columnae quinta parte

altiores sint quam exteriores, sed aut ionico aut corinthio genere deformentur. [3] Columnarum autem proportiones et

symmetriae non erunt isdem rationibus quibus in aedibus sacris scripsi; aliam enim in deorum templis debent habere

gravitatem, aliam in porticibus et ceteris operibus subtilitatem. Itaque si dorici generis erunt columnae, dimetiantur

earum altitudines cum capitulis in partes XV. Ex eis partibus una constituatur et fiat modulus, ad cuius moduli

rationem omnis operis erit explicatio. Et in imo columnae crassitudo fiat duorum modulorum; intercolumnium

quinque et moduli dimidia parte; altitudo columnae praeter capitulum XIIII modulorum; capituli altitudo moduli

unius, latitudo modulorum duorum et moduli sextae partis. Ceteri operis modulationes, uti in aedibus sacris in libro

IIII scriptum est, ita perficiantur. [4] Sin autem ionicae columnae fient, scapus praeter spiram et capitulum in octo et

dimidiam partem dividatur, et ex his una crassitudini columnae detur; <spira> cum plintho dimidia crassitudine

constituatur; capituli ratio ita fiat, uti in libro tertio est demonstratum. Si corinthia erit, scapus et spira uti in ionica;

capitulum autem, quemadmodum in quarto libro est scriptum, ita habeant rationem. Stylobatisque adiectio quae fit

per scabillos inpares, ex descriptione, quae supra scripta est in libro tertio, sumatur. Epistylia, coronae ceteraque

omnia ad columnarum rationem ex scriptis voluminum superiorum explicentur. (Vitruvio, V. 9. 4)

Page 69: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

1) Colonnato esterno: dorico

2) Colonnato mediano: ionico/corinzio

3) Ampiezza delle due ambulationes: pari all’altezza del colonnato esterno

4) Colonne mediane più alte di quelle esterne di 1/5

5) Unità di proporzione dell’intero edificio (modulo) = 1/15 dell’altezza della colonna

dorica (capitello compreso):

a) Imoscapo colonna esterna = 2 moduli

b) Intercolumnio colonnato esterno = 5 ½ moduli

c) Altezza colonnato esterno (escluso capitello) = 14 moduli

d) Altezza del capitello = 1 modulo (larghezza = 2 e 1/6)

Page 70: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 71: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 72: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

“Peripteros autem erit, quae habebit in fronte et postico senas columnas, in lateribus cum angularibus

undenas. Ita autem sint hae columnae conlocatae, ut intercolumnii latitudinis intervallum sit a parietibus

circum ad extremos ordines columnarum, habeatque ambulationem circa cellam aedis, quemadmodum in

porticu Metelli Iovis Statoris Hermodori et ad Mariana Honoris et Virtutis sine postico a Mucio facta”.

(Vitr.. 3.2.5)

"Il periptero sarà poi quel tempio che avrà in facciata e sul dietro sei colonne, e nei lati

lunghi undici, contando le angolari. Queste colonne (dei lati lunghi) devono essere collocate

in modo che l'intervallo di larghezza di un intercolumnio sia anche dalle pareti, torno torno,

alla tangente interna delle colonne; e ci sia così un corridoio attorno alla cella, come è, nel

portico di Metello, al Tempio di Giove Statore opera di Hermodoros, e nella zona dei

monumenti di Mario al Tempio di Honos e Virtus costruito da Mucio; la cella di questo

tempio non ha opistodomo”.

Page 73: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

(da Bianchi 2010)

Page 74: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

"Il periptero sarà poi quel tempio che avrà in

facciata e sul dietro sei colonne, e nei lati

lunghi undici, contando le angolari. Queste

colonne (dei lati lunghi) devono essere

collocate in modo che l'intervallo di larghezza

di un intercolumnio sia anche dalle pareti,

torno torno, alla tangente interna delle

colonne; e ci sia così un corridoio attorno alla

cella, come è, nel portico di Metello, al

Tempio di Giove Statore opera di

Hermodoros, e nella zona dei monumenti di

Mario al Tempio di Honos e Virtus costruito

da Mucio; la cella di questo tempio non ha

opistodomo”.

Frammento di capitello dal tempio di

Dioniso a Teos (da Uz 1991)

Capitello dal tempio di Artemide di Megnesia

(da Bingöl 1991)

Page 75: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

Variante picnostila Variante sistila

Page 76: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 77: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum

Capitello da San Luca e Martina, I sec. a.C.

(curia Cornelia?)

(da Von Hesberg 2005)

Museo Nazionale Romano, capitello ionico

angolare. Provenienza ignota. Fine II a.C. –

fine I sec. a.C.

(da Lupi 1984, IX,35)

Page 78: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 79: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 80: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum
Page 81: C. Flaminius Censor viam Flaminiam stravit et circum Flaminium … · 2019. 10. 9. · La localizzazione del Circo Flaminio “Item simili de causa circus Flaminius dicitur, qui circum