caderno de campo nº7. decembro 2013

No ano 2012 a SAGAnotificou áAdministración compe-tente o descubrimento,en 2011 e por parte dundos seus membros(Miguel Losada), dunben de interese arqueo-lóxico sito na parroquiade Santa Baia, enVences, Concello deMonterrei, Ourense.

Tratábase dun petróglifoque pola súa localización nazona de acceso ó monumental einveterado coto mineiro deArcucelos podería resultar unachádo de gran importancia.

En calquera caso, tratábase sendúbida dun elemento culturaldaqueles sobre os que o ordena-mento xurídico estende a súaprotección en sentido amplo,inda que usualmente esta nonse concrete máis que de xeitoparcial ou difuso, permitindo con elo a erosióndun patrimonio que agarda mellor considera-ción. Unha mostra do noso inmenso patrimoniopode ser vista con máis detalle no blog do cola-borador da SAGA Xavier Moure.

O caso é que no lugar de"As Cuncas" ou "Asferradas", na beiradunha pista que en tem-pos foi camiño trans-montano e de longo per-corrido; preto da coñeci-da e antiga área deexplotación mineira deAs Covas Rubias—nunha cota algo supe-rior e cara ó sur sobreun contraforte do MonteMeda- atopábase unha

estación con petróglifos sita nuncontexto amplo, rico e mal coñe-cido ou ignorado pola historio-grafía.

A parte alta do val do ríoTámega ven de revelarse nosúltimos tempos como unha dasáreas máis importantes para ocoñecemento da prehistoriarecente, non só de Galicia e asúa contorna galaica, maistamén dun contexto máis amplo

como veremos a seguir.

Pode que este recoñecemento fique instituído depleno dereito ou de xeito oficial, se se quere,pola posta en marcha do "Proxecto AltoTámega" da Universidade de Vigo en colabora-ción con entidades e persoas asentadas na zona.

1

C a d e r n oC a d e r n o d ed e C a m p oC a m p o

Nº 1 Decembro 2011

Boletín Informativo da Sociedade Antropolóxica Galega

SAGASociedade Antropolóxica GalegaGalician Anthropological Society

[email protected]

S A G ASociedade Antropolóxica GalegaGalician Anthropological Society

www. antropoloxiagalega.orghttp://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com

[email protected]

Sociedade Antropolóxica Galega

Nº 7 Decembro 2013

I S S N : 2 2 5 4 - 3 4 0 6

"Cup and ring mark stone" enDalgarven. Ayrshire, Escocia

http://upload.wikimedia.org/wikipe-dia/commons/thumb/9/90/Cupandring

.JPG/220px-Cupandring.JPG

OO PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOO DDAASS CCUUNNCCAASS OOUU AASS FFEERRRRAADDAASS::TTHHEE YYOORRKKSSHHIIRREE CCOONNNNEECCTTIIOONN

Petróglifo de as Ferradas ou as Cuncas. CovasRubias.Vences. Foto SAGA 2013

http://onosopatrimonio.blogspot.com.es/

A participación da SAGA, entre outras, nesteproxecto multidisciplinar aspira a fornecer deelementos de xuizo que permitan axudar ómellor coñecemento da realidade cultural gale-ga. Tamén deberá contribuír á normalización darelación entre a sociedade e o seu patrimonio,fronte ó proceso de aculturación que ven damau da tan manida globalización.

Así, o primeiro paso que demos foi comezar aescoitar atentamente, e dexeito critico, ás persoas dacontorna para ir peneirandoos elementos significativos, ecomprender as circunstanciasdo lugar. Moitos datos teñenido aparecendo, comezandopolo nome mesmo do sitio, xacase que esquecido. "Cuncas"ou "ferradas" son sinónimosque indican concavidades,ocos na pedra nesta ocasión,que tamén son coñecidos nou-tras partes como "coviñas".Na Gran bretaña, por exem-plo, adoitan chamarlles "cups" ou sexa, "cuncas"tamén. Aló considérase queas "Cupmarks" británicas sonproducto das culturas do perí-odo neolítico e da idade dobronce. Poden, igual que enGalicia, facer parte de con-xuntos delas e/ou estar aso-ciadas a outros deseños comoos trazos concéntricos, os "cupand ring marks".

No contexto inmediato desta parte do val doTámega cómpre sinalar que dun tempo a estaparte, teñen ido aparecendo ducias, literalmen-te, de estacións da arte rupestre galega. A mei-rande parte delas debidas ó esforzo de BrunoRúa que decidiu ademais publica-los seus acha-

dos. Mais hai outros como Héctor Salgado,Diana García, X.R. Reigada, Rafa Castro,Eduardo Castro, ou Xosé Lois Lozano, ós que éxusto agradecer tamén a súa xenerosidade e bofacer. Estas iniciativas e a ubicuidade das esta-cións evidenciaron a riqueza que debía ter estaárea.

En calquera primeira aproximación cara á com-prensión dos petróglifos e, xa que logo, cara ásofisticada mente simbólica das persoas e asociedade da que facían parte, a análise estilís-

tica dos motivos institúese nunhasorte de metodoloxía urxente. Oauxiliar transfórmase así en prin-cipal fronte ó desleixo das adminis-tracións e ás dificultades de catalo-gación, as cales non derivan unica-mente da falla de medios huma-nos, económicos ou doutra caste,senón da manifesta imposibilidadede catalogar e, xa que logo, de pro-texer aquilo que tecnicamente nonse pode, pacificamente, procurarantes de que sexa destruído; nintampouco facer visible para que ascomunidades o poidan incorporar,asimilar e reciclar nos seus circuí-tos cotiáns.

Así, perante a falla de melloresconsideracións ás que abeirarse ediante desta aguillada oficial, onihilismo adoita se-la única arga-masa das consideracións posterio-res, dando por feito que "nunca"será posible entendelas en relacióná sociedade que as pariu.Probablemente isto seguirá sendo

certo mentres se teña por seguro que os elemen-tos materiais das culturas son acenos substan-tivos delas antes que simples e meros acceso-rios. Na nosa opinión estes teñen este segundosignificado, inda que non menor interese ouimportancia.

2 Nº 7 Decembro 2013

Pedra "do sacrificio" en HartolaFinlandia

http://upload.wikimedia.org/wiki-pedia/commons/thumb/1/16/Kuppi

kivi_hartola.jpg/220px-Kuppikivi_hartola.jpg

Máis información sobre o fenó-meno das coviñas, cuncas ouferradas no mundo:

http://en.wikipedia.org/wiki/Cup_and_ring_mark

https://www.facebook.com/ProxectoAltoTamega?ref=ts&fref=ts

Se o estilo e o material define dalgún xeito ásculturas, como se ten argumentando en tantasocasións, cómpre reflexionar sobre asuntoscomo o seguinte: No día de hoxe, para esta partede Galicia ou curso alto do Támega é unha rea-lidade o feito de que a abundancia en empraza-mentos é inversamente proporcional ó coñece-mento e nivel de protección que se ten sobreeles. Cónstanos que noutras partes do paístamén acontece o mesmo, tal como evidenciare-mos a non tardar. Mais cónstanos tamén outra

cousa ó respecto, como é que a tipoloxía de todosestes do parágrafo anterior non é única nincaracterística da cultura galega, o cal, na nosaopinión, lonxe de diminuír a súa importanciacontribúe a engrandecela como fenómenoamplo, ancestral e milenario.

En efecto, na SAGA, grazas á axuda imprescin-dible e insustituible dos seus colaboradores,atopamos que dende o punto de vista estilísticoo petróglifo "das Ferradas", ou "das Cuncas" tenos seus parentes máis achegados non so nos dapropia cunca do Támega, senón naqueles dopais de Yorkshire, especialmente nas zonas de

North e WestYorkshire e assúas bisba-rras, onde des-taca a estesefectos o petró-glifo coñecidocomo a arboreda vida, Thetree of livestone, segundoos locais.

Imaxe destepetróglifo ei n t e r e s a n t epost, no blogde AndregotoGalíndez.

Os petróglifos de Yorshire e máis aló:

Xulguen vostedes mesmos non só en relación ádita "árbore" mais tamén segundo a feitura dos

Nº 7 Decembro 2013 3

http://arqueoto-ponimia.blogs-pot.com.es/2013_04_01_archi-

ve.html

Petróglifo de Casar de Nino. Foto X. A

Petróglifo Lameira-Sta.Cruzfoto X. A. Gavilanes 2012

Petróglifo da Ansuíña I.(Atopado por unxubilado que pasaba uns días nun balnea-rio.Canda este atopou outros doce máis) .

Foto X. A. Gavilanes 2012

http://ukra.jalbum.net/brac/England/Yorkshire/index.html

Petróglifo de a Granxafoto X. A. Gavilanes 2012

Petróglifo de Bouzasfoto X. A. Gavilanes 2012

de toda a contorna do norte de Yorkshire, ondeas coviñas e deseños galaicos son, estilistica-mente, tamén, signo de identidade aló.

Puxémonos en contacto co noso colega e colabo-rador Graeme Chappell, coñecedor expertodaqueles petróglifos das Illas, sinalado contri-buidor do British Art Rock Colection, BRAC, eautor dun prestixioso blog. Literalmente a súaresposta foi que "Each rock art site is unique -with its arrangement of carvings.(…) But it alsolooks so familiar that it would not be 'out ofplace' here in the UK”. Nos tamén pensamosque calquera deles non estaría fóra de lugartanto aló coma acó.

Blog de Graeme Chappell:

O BRAC:

Mr. Chappell confirmounos algo que taménacontece con outras manifestacións culturais

galegas. Ó igual que nocaso de moitos dos cas-tros do noroeste daPenínsula Iberica, porexemplo, o petróglifoatopado en Vences,parroquia de SantaBaia, encaixaría perfec-tamente naquela paisa-xe británica. Chappellcolocou un dos nosos

vídeos no seu blog. Thank youGraeme. A este respecto podeconsultarse, ademais, a seriede vídeo post sobre as grandescidades galegas da prehistoriaque temos encetado no nosoblog e que tamén expresa amesma idea de equivalenciasmateriais.

Algo semellante pode dicirse do caso dos tor-ques "galegos" do British Museum, levados alóou feitos dentro da mesma "atmosfera" cultural,pois.


Petróglifo de O Pombal.Foto X. Gavilanes 2012

Petróglifo das Pereiras.Foto X. Gavilanes 2012

Petróglifo das Pereiras.Foto X. Gavilanes 2012

Pedrafita Couso.Foto SAGA 2012

http://rockartuk.wordpress.com/2013/12/02/a-winter-get-away-covas-rubias/

http://ukra.jalbum.net/brac/About%20BRAC/BRAC%20Contributors/index.html#

http://sociedadeantropoloxicaga-lega.wordpress.com/2013/11/10/

viaxe-da-saga-a-cidade-dos-homes-fortes-os-acenos-galai-

cos-do-castro-gales-de-trer-ceiri/

Torques galaicos do British MuseumFoto SAGA 2013


O mesmo acontece en moitos outroscasos, como teñen demostrado investi-gadores como X. A. Gavilanes polaparte norte da provincia de ourense, X.Moure cos seus achados nos Ancares(Campa do Barreiro en Cervantes,Lugo e outros) ou o excepcional achá-dego de Rafael Castro tamén noTámega, na beira do importante cami-ño cara outro couto mineiro de granimportancia como é o de Vilardecervos,no concello de Vilardevós, Ourense.Trátase dun monolito que seica estivoergueito nas proximidades desta verea e queposúe un elegante petróglifo na súa parte dis-tal.

Desta peza dunhas tres toneladas, descubertapor este senlleiro colaborador da SAGA, falare-mos noutra ocasión con máis deteñemento, xaque así o merece. Estén atentos á secciónAchádegos deste boletín Caderno de Camponº7/2013.

Chegado a este punto cómpre lembrar que, his-tóricamente, os Brigantes foron o pobo quehabitou as terras do país de Yorkshire, logodunha mítica ou épica —cada quen que pense oque queira, ou lle conveña— viaxe dendeGalicia.

Convidámolos pois, a botarlle unha ollada ócatálogo do BRAC e a compara-lo estilo dospetróglifos como os da etiqueta Snowden-CarOtley, dentro da pestana North Yorshire, nestelink.

Monólito con petróglifo.Pozo do Demo. Verín.

Debuxo Rafa Castro 2013

Petróglifo sobre parafita e coviñas na súa parte posterior.Vilar de Perdizes. Foto SAGA 2012

Petróglifo parcialemente destruido. Pozo doDemo,. Verín. Foto SAGA 2013

http://ukra.jalbum.net/brac/England/Yorkshire/North%20Yorkshire/Snowden%20Carr%20-Otley/index.html

Crónica


RREEMMAATTAAMMOOSS AA FFIILLMMAACCIIÓÓNN DDOO DDOOCCUUMMEENNTTAALL ""AA MMEEDDAA DDOO CCEENNTTEEOO""

PPRREESSEENNTTAACCIIÓÓNN EENN BBOOTTIICCAASS ((PPOORRTTUUGGAALL)) DDOO PPRROOXXEECCTTOO""AALLTTOO TTÁÁMMEEGGAA:: AACCCCIIÓÓNNSS NNAA PPAAIISSAAXXEE PPAATTRRIIMMOONNIIAALL""

Neste último trimestre de ano rematáronse os traballos de gravación do audiovisual "A MEDA DOCENTEO", terceira entrega da triloxía: CONSTRUCIÓNS VEXETAIS EFÉMERAS DO VAL DORÍO TOMEZA (GAFOS). Unha serie de tres documentais promovida pola asociación medioambien-tal Vaipolorío de Pontevedra e cuxa realización, gravación e edición correu a cargo de João Bieitesda Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA).

Faro de Vigo, 21 de agosto de 2013 Diario de Pontevedra, 22 de agosto de2013

O 31 de Agosto no auditório do Centro de Artes Nadir Afonsoen Boticas presentouse o proxecto ""AAllttoo TTáámmeeggaa:: aacccciióónnss nnaappaaiissaaxxee ppaattrriimmoonniiaall"" no que participa a SAGA. O acto contoucunha conferencia de Beatriz Comendador Rey e de FélixGonzález Insua (Universidade de Vigo). No evento estiverontamén presentes representantes da Sociedade AntropolóxicaGalega e da Asociación Cultural Alto Támega, asociacións quecolaboran directamente no proxecto.

Máis información sobre o referido proxecto:

https://www.facebook.com/ProxectoAltoTamega?fref=ts

PPAARRTTIICCIIPPAAMMOOSS NNOO ""XXXXVVIIII CCOONNGGRREESSSSOO DDEEMMEEDDIICCIINNAA PPOOPPUULLAARR"" DDEE VVIILLAARR DDEE PPEERRDDIIZZEESS

O compañeiro da SAGA Rafael Quintía participou noXXXXVVIIII CCoonnggrreessssoo ddee MMeeddiicciinnaa PPooppuullaarr que se celebrou enVilar de Perdizes (Portugal) entre os días 5 e 8 de setem-bro. Rafael Quintía deu unha conferencia sobre o uso doalicornio na medicina popular.

Crónica


Un momento da conferencia sobre o uso do alicorniona medicina popular.Na mesa e de esquerda a dereita María Feliz, JohnMcAdam, Rafael Quintía e Sara Repolho

PPRROOGGRRAAMMAA::

Decorre de 5 a 8 de Setembro a 27.ª edição doCongresso de Medicina Popular de Vilar dePerdizes, evento de referência do concelho deMontalegre que continua a galvanizar muitoscuriosos em torno de temáticas relacionadascom o misticismo. A figura do padre Fontesvolta a ser o barómetro do evento. Ao longo dospróximos dias daremos conta dos pormenoresdo programa elaborado pela organização.

PPAALLEESSTTRRAASS

QQuuiinnttaa--ffeeiirraa -- 55 SSeetteemmbbrroo21h00- Abertura do XVII Congresso Vilar de Perdizes(Vice-presidente da Câmara de Montalegre, OrlandoAlves)- Apresentação de expositores e feirantes doCongresso- João Sanches, "Sexo na raia galego/transmontana"(projeção de documentário sobre os 30 anos doCongresso de Medicina Popular)

SSeexxttaa--ffeeiirraa -- 66 SSeetteemmbbrroo15h00- Sara Repolho (moderadora), "Representações desaúde, doença e recursos em adolescentes"- Luciana Och Benke, "Medicina popular na Suécia"- John McAdam, "Novas plantas"- Maria Feliz, "Tem que ser Alzhaimer?"- Rafael Quintia "Uso do Copo de Alicornio na medi-cina popular"21h00- José Carlos Costa (moderador),- Mestre Alves, "Exorcismo e Encosto no sec. XXI"- Jorge Lage, "Virtudes da castanha"- Telma Teixeira, "Medicinas alternativas"

- Cora Nogueira, "Tratamento da incontinência"

SSáábbaaddoo -- 77 SSeetteemmbbrroo15h00- Gil Alvar (moderador)- Dr. Gilbert Guiraud, "Reumatismo e medicinapopular"- Vítor Sepodes, "Shiatsu"- Faustino Santos, "Ataques de pânico, Contributosda Acupunctura"- João Costa, "Virtude da cereja"21h00- Barroso da Fonte (moderador), "Crenças e mitos"- Dr. Jean Claude Guiraud, "tema a indicar"- Jorge Quintela, "Emoções"- Felix Castro Vicente, "Orações a S. Cipriano"

DDoommiinnggoo -- 88 SSeetteemmbbrroo11h00- João Sanches (moderador)- Dr. Carlos Borrego e Dra. Teresa Macedo,"Tanatologia"- Temas livres, não inscritos- Conclusões13h00- Convívio de encerramento

PPRREESSEENNTTAACCIIÓÓNN DDOO DDOOCCUUMMEENNTTAALL ""OO PPAALLLLEEIIRROO DDEE HHEERRBBAA""

O mércores 6 de novembro na Casa das Campás de Pontevedra pre-sentouse o novo traballo audiovisual da SAGA para a asociaciónVaipolorío. O audiovisual foi realizado polo compañeiro João Bieites.

De esquerda a dereita: osmembros de VaipoloríoRamón Laxe e GonzaloSancho e o compañeiro daSAGA e realizador do docu-mental João Bieites

Crónica


PPRROOXXEECCCCIIÓÓNN EENN LLUUGGOO DDOO DDOOCCUUMMEENNTTAALLDDAA SSAAGGAA ""CCOOMMUUNNEEIIRROOSS""

O xoves 19 de novem-bro proxectouse nolocal da A.C. OCarneiro Alado deLugo o documetal daSAGA "Comuneiros.Cen anos de vida eloita polo monte deSalcedo".

PPRREESSEENNTTAACCIIÓÓNN DDOO AANNUUAARRIIOO ""FFOOLL DDEE VVEELLEENNOO"" EENN LLUUGGOO

O sábado 23 de novembro presentouse no local da A.C. O Carneiro Alado de Lugo o noso anuariode antropoloxía e historia FFooll ddee VVeelleennoo. Falaron Miguel Losada (Secretario da SAGA e redactorxefe de Fol de Veleno), Rafael Quintía (Presidente da SAGA e director de Fol de Veleno) e Xabier

Moure, historiador, colaborador da SAGA e autor do artigopublicado en Fol de Veleno 2013 "Tradicións e lendas sobre amorte na comarca dos Ancares”.

De esquerda a dereita: Rafael Quintía, Xabier Moure e MiguelLosada presentando en Lugo o anuario Fol de Veleno 20113

UUNN CCAADDRROO DDOO CCOOMMPPAAÑÑEEIIRROO FFRRAANNCCIISSCCOO SSUUTTIILLPPAARRAA OO CCAARRTTAAZZ DDAA RRUUAADDAA EE CCUUSSPPEEDDRRIIÑÑOOSS

Este ano o cartaz que anuncia a Ruada de Cuspedriños reproduce unha obra pictórica de carácteretnográfico do noso compañeiro da SAGA e responsable en temas de restauración o pintorFrancisco Sutil.

Crónica


CCOONNFFEERREENNCCIIAA DDOO MMEEMMBBRROO DDAA SSAAGGAA RRAAFFAAEELL QQUUIINNTTÍÍAANNAA UUNNIIVVEERRSSIIDDAADDEE DDEE DDEEUUSSTTOO EE NNAA UUNNIIVVEERRSSIIDDAADDEE DDOO PPAAÍÍSS VVAASSCCOO

O mércores 27 de novembro o antropólogo e compañei-ro da SAGA Rafael Quintía impartiu unha conferenciana Sala Garate do Campus de Bilbao da Universidadede Deusto. A conferencia levou por título ""OO mmuunnddoo ddaammoorrttee,, ooss ddeeffuunnttooss ee aass áánniimmaass nnaa ccuullttuurraa ggaalleeggaa"" . Adita conferencia repetiuse o xoves 28 no campus deVitoria da Universidade do País Vasco.

Universidade de Deusto, en Bilbao

UNIVERSIDADE DO PAÍS VASCO en Vitoria

PPAARRTTIICCIIPPAAMMOOSS NNOO RROOTTEEIIRROO CCUULLTTUURRAALL PPOORR OOUURREENNSSEE OORRGGAANNIIZZAADDOO PPOOLLOO DDTTSS

O pasado sábado 30 de novembro celebrouse unroteiro cultural por Ourense organizado poloblog "Desperta do teu sono" (DTS). A SAGA par-ticipou neste interesante roteiro guiado por JoséBrabosa e nos diferentes actos culturais enmar-cados no programa, entre eles a presentación dolibro ""AAlliiccoorrnniioo"" , do antropólogo Rafel Quintíae editado pola SAGA, ou a actuación músicalque correu a cargo do grupo de música tradicio-nal galega da SAGA. O programa de actos destaxeira cultural incluía a vista ás Burgas, ás ter-mas e ao centro de interpretación, unha visita aSanta Maria Madre (primeira catedral deOurense), á Praza da Madalena, á Catedral deOurense, á Capela do Santo Cristo, un percorri-do histórico pola zona vella de Ourense. (Prazado Ferro, Santa Eufémia, Eiroziño dosCabaleiros…) e a visita á Ponte Romana.

Na Corte dos Bois, en Sandiás, tivo lugar a pre-sentación do libro de Rafa Quintia "O alicornio.

O poder do corno de unicornio na medicina tra-dicional galega", así como un magosto e a actua-ción do grupo de música tradicional galega daSAGA (Sociedade Antropolóxica Galega ).

Participantes no roteiro cultural por Ourensena Corte dos Bois

LIGAZÓN:http://despertadoteusono.blogspot.com.es/2013/11/roteiro-por-ourense-segunda-edicao.html

Crónica


""DDEE AACCAABBAALLOO DDEE UUNNIICCOORRNNIIOOSS"":: XXIIRRAA PPRREESSEENNTTAACCIIÓÓNN DDOO LLIIBBRROO ""AALLIICCOORRNNIIOO.. OOPPOODDEERR DDOO CCOORRNNOO DDEE UUNNIICCOORRNNIIOO NNAA MMEEDDIICCIINNAA TTRRAADDIICCIIOONNAALL GGAALLEEGGAA""

PRESENTACIÓN DE"ALICORNIO" NA BIBLIOTECA

MUNICIPAL DE VERÍN(18/10/2013)

Con Miguel Losada

PRESENTACIÓN DE "ALICORNIO" NA FUNDACIÓNVICENTE RISCO DE ALLARIZ (19/10/2013)

Con Miguel Losada

PRESENTACIÓN DE "ALICORNIO" EN PORTASÁRTABRAS DE A CORUÑA (2013)

Con Felipe Senén

PRESENTACIÓN DE "ALICORNIO" ENO CARNEIRO ALADO, LUGO (2013)Con Antonio Reigosa e Miguel Losada

PRESENTACIÓN DE "ALICORNIO" NA GALERÍASARGADELOS DE PONTEVEDRA (25/10/2013)

Con João Bieites

PRESENTACIÓN DE "ALICORNIO"NA CORTE DOS BOIS, SANDIÁS

(OURENSE) 2013)Con José Barbosa e Miguel Losada

A investigaciónantropolóxica reali-zada pola SociedadeA n t r o p o l ó x i c aGalega (SAGA) naaldea de Mallourevelou interesantesdatos sobre distintosaspectos da vida,organización e econo-mía local destacomunidade carnotádurante os dous últi-mos séculos. O traba-llo realizado poloscompañeiros RafaelQuintía e Miguel Losada achegou a este proxec-to, entre outros datos, información acerca douso e explotación agrogandeira do territorio esobre o aproveitamento do litoral.

A organización do solo, os xeitos de propiedadeou a distribución das distintas vías de comuni-cación tradicional entre esta comunidade e aspoboacións veciñas —tanto do interior como dacosta— tamén foron obxecto de estudo. A econo-mía local e o comercio, a xestión do excedenteagrícola ou pesqueiro, a riqueza en recursosnaturais, o número de colleitas segundo a cali-dade do solo e a climatoloxía local foron aspec-tos básicos que tampouco escaparon a este tra-ballo, así como o estudo da paisaxe da contornae o seu cambio ao longo das últimas décadas.

Aspectos máis vincu-lados á vida social,como o matrimonioou a mocidade, entreoutros, permitironalbiscar determina-das regras de paren-tesco que, a falla duntraballo máis inten-so, fannos sospeitara existencia dunhapauta patrilocal nomatrimonio. A análi-se das festas e dascelebracións locaisrevelaron tamén

interesantes lugares de agregación e relaciónsocial entre as distintas comunidades destacontorna, destacando San Mamede sobre todoseles.

Os datos recollidos neste traballo de campoabranguen, como se dixo, un horizonte temporalque podemos acoutar en 150 anos, unhas tresxeracións, que é ao que se remonta a memoriaviva dos veciños e que en terminoloxía emic(punto de vista do nativo) podemos denominar oque foi "de toda a vida".

Malia que, obviamente, estes datos non podenser directamente extrapolables a un contextotemporal e cultural máis amplo ou distinto, sique poden ofrecernos datos de interese acerca


CCOONNSSIIDDEERRAACCIIÓÓNNSS XXEERRAAIISS SSOOBBRREE OO TTRRAABBAALLLLOO AANNTTRROOPPOOLLÓÓXXIICCOORREEAALLIIZZAADDOO PPOOLLAA SSAAGGAA NNAA AALLDDEEAA DDEE MMAALLLLOOUU

A Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA) participou como entidade colaboradora na marabillosaaventura do castro de Mallou. Un proxecto de arqueoloxía social promovido polo concello deCarnota, dirixido polo arqueólogo Antón Malde e coordinado a nivel de comunicación e produciónpor Manuel Gago. A parte de colaborar nos labores de escavación, tanto eu como o compañeiroMiguel Losada levamos a cabo unha investigación antropolóxica na aldea de Mallou e un traballode recollida de tradición oral xunto con Sole Felloza.

CCoommpprreennddeerr oo ccaassttrroo ddeessddee aa aannttrrooppoollooxxííaa

A aldea de Mallou vista desde o castro. Fotos: SAGA

Texto: Sociedade Antropolóxica Galega (SAGA)

Publicado en: http://castrodemallou.net/index.php/com-prender-o-castro-desde-a-antropoloxia/

de como vivía e se organizaba no ámbito territo-rial e económico, unha sociedade tradicional erural baseada nunha economía primaria desubsistencia e autárquica, alicerzada na explo-tación dos recursos locais, tanto marítimoscomo terrestres.

Algo de suma importancia para estudar as posi-bilidades de viabilidade e subsistencia dascomunidades galaicas da Idade do Ferro como éo caso dos célticos supertamáricos que habita-ron o castro de Mallou.

Estes datos cremos que poden ser de moitaaxuda, por exemplo, para o estudo dos camiñosque comunicaban o castro coas comunidades dointerior e do litoral, para a localización dos cala-doiros litorais de uso habitual e os posiblesemprazamentos de portos ou zonas de intereseloxístico, e tamén para a determinación e acou-tamento das posibles zonas de pastoreo e prade-

río, as zonas de uso intensivo do monte ou asmellores zonas para plantío e uso agrario.

Por último, en colaboración con SoledadFelloza, traballouse asemade no campo da reco-llida da literatura oral, das lendas e das crenzaslocais, descubrindo un mundo mítico fascinantehabitado por mouros, romanos, "ceutas", busca-dores de sangue, terribles criaturas aladascomo a Rampoña ou fermosas soberanas como araíña Lupa. Grazas a este traballo de recollidaoral puidemos redescubrir unha das xeografíasmíticas que rodea ao castro de Mallou e queficaba no esquecemento comesta pola vexeta-ción.

Un lugar que presentaun grande potencialarqueolóxico a estudarno futuro, referímonosós penedos coñecidoscomo Os Mouchos, noOuteiro da Xesta. Unhamarabillosa pala, ouabrigo natural, confor-mada por penedos eoutras formaciónsrochosas suxestivasque, segundo tradiciónlocal, foron acubillo dos

mouros, de igual xeito que o fora o castro deMallou.

Neste ámbito de cousas cómpre sinalar que o

Artigo


Rafa Quintía indicando o antigo camiñode acceso ó castro

San Mamede e o Bico do santo

Horreo de Mallou e píareutilizada no muro

nome local co que se refiren as xentes de Malloua este castro é A Raíña Lupa, pois neste xace-mento posuía a famosa soberana o seu castelo eo seu trono, cadeira pétrea que aínda se podecontemplar sobre o Outeiro da Campá, verda-deiro amplificador natural usado polos nenos dolugar debido as capacidades sonoras e de produ-ción de eco que posúe esta espenuca granítica.

Indagando nos xogos dos nenos descubríronseposibles usos das pías naturais que adobían ospenedos do castro e tamén outros interesantesmicrotopónimos que poden facer relación aestruturas adxacentes á muralla do castro deMallou, como as Casiñas do raposo, baixo oouteiro das Sete Cabezas.

A participación da SAGA neste proxecto tenvocación de continuidade e pretensión de cali-dade. Precisa, xa que logo, dun traballo decampo prolongado que deberá ser desenvolvidono tempo e que terá como albo o locus antropo-

lóxico con epicentro en Mallou. A relación entrea comunidade e a cultura ven condicionada poladialéctica entre os condicionantes externos e aspulsións internas. Por elo a SAGA comezou oestudo da interpretación do medio físico comoresultado do rexistro histórico. A casa, a aldea,a parroquia e a comarca son as unidades deagregación tomadas en conta polo de agora, oseu estudo deberá permitir o mellor coñecemen-to da cosmovisión que sustenta a relación diná-mica entre a xente de Mallou e o seu pasado.

Unha das liñas de investigación neste contexto,e que queremos salientar pola potencia da cul-tura inmaterial que a sustenta, será a da explo-ración do proceso de construción da idea dos "Mouros" como un proceso de establecementodunha alteridade sobre a que construir a propiaidentidade colectiva.

Esta imaxe, estendida por toda Galicia, estátamén presente neste lugar e, segundo a xentede Mallou, eles terían edificado o castro que se

O traballo antropolóxico realizado pola SAGA na aldea de Mallou.


Muíño de man atopado no castro

Zonas de pastoreo vistas dende o castro

Facendo recollida en Mallou con Sole Felloza

Os Mouchos, abrigo inmediato ao castro localizadograzas á colaboración veciñal e ás lendas de mouros

erixe omnipresente por riba da aldea. Non selles atribúe, pois, aos devanceiros esta obra, senon aos membros "doutra" sociedade, relaciona-dos dun xeito simbiótico co seu entorno, do queamosan un gran coñecemento, e que adoita sereminentemente gandeiro e montañés. A cons-trución da idea de alteridade —os outros,eles/nós, os mouros e axente do pobo— esixe o

desenvolvemento dun proceso de conflitividade,redución, illamento, marxinación, afondamentono xeito de vida dos tales "outros" baseado noseu coñecemento do entorno; endogamia eestrañeza. Con esta hipótese de traballo, na

SAGA vaise tentar aportar traballo neto aoesforzo multidisciplinar realizado no castro deMallou de xeito exemplar por parte de todos osvoluntarios e colaboradores desta iniciativa.

Tan só nos queda agardar que o traballo decampo realizado polos compañeiros RafaelQuintía e Miguel Losada dentro deste proxectode arqueoloxía social sexa de utilidade namarabillosa aventura de achegar luz ao nosopasado. Dende a Sociedade AntropolóxicaGalega queremos aproveitar esta ocasión parafelicitármonos todos por iniciativas culturaiscomo esta e agradecerlles, en primeiro lugar,aos promotores e directores do proxecto queconfiaran en nós para este traballo e, en segun-do lugar pero non por elo menos relevante, atodos os colaboradores e voluntarios polo cariñoe trato recibido no tempo que pasamos xuntos.Rematamos por agora pero volveremos ao cas-telo da raíña Lupa…se a rampoña nolo permite.

Artigo


Miguel Losada explicando lendas sobre o castro

O trono da raíña Lupa

Outeiro das Sete Cabezas

O director da excavación Antón Malde falando conMiguel Losada

Neste pasado inverno aSAGA comezou unha inves-tigación que, nun dos seuseixos principais, inclúe aanálise e contextualizacióncrono cultural dos primeirosentornos urbanos da Galiciaprehistórica. Neste sentidoentendemos que, ós efectos das nosas pescudas,son cidades prehistóricas galegas aqueles luga-res deseñados como contedores permanentesdun novo modelo de espazo vitalxurdido hai uns tres mil anos damau das comunidades do noroestepeninsular ibérico cando comezarona exteriorizar, de xeito diferente atodo o período anterior, a xestióncomún das interaccións co medio econ outros grupos ou sociedades.

Así, as cidades serían, na nosa hipó-tese de traballo, un epifenómeno docambio social que ten-tamos documentar e,sobre todo, situar acarón dun factor deescala que eventual-mente permitise axu-dar a entender áCultura Galega den-tro do contexto atlán-tico, un amplo marcode referencia espaciale temporal que fundamen-talmente o é porque é antro-polóxico. Trataríase en defi-nitiva, de comprobar sobre oterreo, até que punto aCultura Galega (enténdasecultura galaica da Idade doFerro) formou parte dunproxecto ideolóxico atlántico,

como chegou a elo e que rolpuido ter desempeñadonaquel contexto.

Cando pensamos en cidadesnas alturas, nos cumiais,curutos, tesos, lombos e lom-beiros de Galicia referímo-

nos a elas como castros, na meirande parte dasocasións. Campan na nosa cultura coma senllei-ro estandarte identitario. Mais esta condición

cuase totémica que selles ten atribuído pui-dese estar faltosadunha sana relativi-zación en tanto quefenómeno culturalsingular.

Asi pois, viaxamoscara diferentes cida-des prehistóricas da

nosa contorna atlántica co albo decomprendelas, na medida das nosasposibilidades, dende a perspectivapropia dos galegos. Un dos obxecti-vos prioritarios do noso itinerariofoi a illa da Gran Bretaña. Aló exis-te, como en Galicia e outros luga-res, unha grande taxa de complici-dade cultural coa idea de "cidadeprehistórica e fortificada sita nas

alturas". Naquela terra chá-manlles "hillforts" e consti-túen, tamén, o emblema dasúa "cultura castrexa" daIdade do Ferro.

No proceso de documenta-ción constatamos que, comono caso galego, a súa nature-za verdadeira non é unha

Diarios de Viaxe


VVIIAAXXEE DDAA SSAAGGAA ÁÁ ""CCIIDDAADDEE DDOOSS HHOOMMEESS FFOORRTTEESS"".. OOSS AACCEENNOOSSGGAALLAAIICCOOSS DDOO CCAASSTTRROO GGAALLÉÉSS DDEE TTRREE`̀RR CCEEIIRRII

Castro de San Millán

Cidade Morta dos Galegos

Castro de San Cibrán de Las

Fosos e parapetos do hill fortde Old Sarum

cuestión plena-mente pacifica-da. Deste xeito,pénsase quepoden ter sidoasentamentospermanentes ounon, residenciasde elites mailasúa corte ou desociedades relativamente igualitarias;respecto doutros hillforts hai quenpensa que puideron ser centros loxísti-cos da xestión comunal dos recursosagropecuarios; refuxios temporaisfronte ás incertezas das situacións deemerxencia; conxuntos adxectivosdoutros asentamentos previos situa-dos nas proximidades e feitos conmateriais máis perecedeiros; centrosrelixiosos operativos nunha parte do ano; con-xuntos autoafirmadores da propia identidadefronte á competencia doutras comunidades ougrupos dun territorio máis amplo.

Algunhas semellan ter sido pequenas granxasocupadas por un reducido número de familiasde xeito estacional, as Defended farms dabibliografía inglesa. Como categoría teñentamén unha gran variabilidade en tamaño elocalización, abranguendo calquera extensiónentre 1 e 80 hectáreas, tanto nos curutos máisinaccesibles ou as verdes e mansas chairas.Tamén coma no caso galego podemos falar dundesenvolvemento histórico semellante xa que o

seu, breve, intre acadou dende hai uns 31séculos até uns 21 séculos ( 3100 antes dopresente até o ano 50 da nosa era), unsmil anos.

Non serían estas as únicas similitudesque atopamos no noso percorrido. Maisnon puidemos visitalos todos. Tivemosque escoller algún en función de diferen-tes motivos. Logo de moito ler e consultar

decidimos que iamos come-zar polo que está consideradoo máis perdurable e mellorconservado castro británico:o inexpugnable castro galésde Tre´r Ceiri (debemos ler "Tri Keiri"). Puidemos terescollido outros de máisdoado acceso e tamén moirepresentativos, como Carn

Fadrun ou GarBoduan ondeademais, hai unuso continuadodas fortifica-cións dos seuscumios até aalta IdadeMedia, cousaque non aconte-ce en Tre´rCeiri.

O que ignorabamos era que iamos chegar ásIllas Británicas no medio dun intenso temporalde vento e neve que tiña a todo o pais mudadomáis que nunca na branca Albión. Esto compli-cou algo as cousas.

Diarios de Viaxe


Fronte ó hillfort de Uffington Castle

Maiden Castle

Como se da árbore Yggdrasil se tratase, o castro deTre´r Ceiri álzase sobre o curuto da montaña

O equipo da SAGA que ascen-deu ó castro de Tre´r Ceiri

Esta fortificación xunto ó Mar de Irlanda, nasportas do Mar das Casietérides e do Mar doNorte, atópase na costa da penín-sula de Llyn, na serra das Rivalse moi preto da bisbarra deSnowdownia, outro lugar do quetamén falaremos por outros moti-vos.

Esta serra acada a súa máximacota no curuto que fica como com-pañeiro do de Tre´r Ceiri, o YrEifl, que tamén aparece no videodeste artigo cos seus564 m de altura. Portoda a contorna exis-ten minas de estaño,cobre, ouro e outrosmetais.

A 450 metros sobre onivel do mar, atopa-mos un alongado recinto, dunhas 2,5 h. e forti-ficado cun sistema de murallas de pedra. Aextensión mediapara os aproximada-mente 1000 castrosgaleses é de 2h. Nointerior había unhaconsiderable abun-dancia de edifica-cións irregularmen-te repartidas polacampa daquel adral.

Causa admiración, popular e erudita, na GranBretaña o feito de que os seus parapetos exte-riores conserven até mais de tres metros de

altura nalgúns tramos ou que as cabanas teñaninda case un metro de alto.

Hai unhas 150 delas, deseñadas segundo variosmodelos diferentes. De planta circular, as máisantigas; rectangulares as do período medio ealongadas as derradeiras. Os diámetros destasconstrucións varían entre os 3 e os 8 m.Estímase que chegou a acoller unhas 400 perso-as no período romano-británico.

No disforme recintoinda están operativasas tres portas que tiñaorixinalmente. Unhaprincipal cara o nor-oeste, outra cara osuroeste, pola queentrou a SAGA, eoutra cara o norte.

Resulta interesanteatravesar algunha destas portas axeito de túnel, que inda conserva aslumieiras que terman das antigaspedras da muralla. Comparten oscastros galeses e británicos en xeral,outra característica "galaica": as súaspedras tamén teñen sido levadas, acarros, para facer con elas os pobos e

vilas que hoxe existen.

Explicáronnos que " Tre´r Ceiri" sig-nifica, na lingua galesa, a cidade dos

fortes, inda que de xeito máis habitual tradúce-se ó inglés como "cidade dos xigantes" seica porun erro que ben de antigo. Este castro está

Viaxe da SAGA á “Cidade dos Homes Fortes”


Planta de Tre´r Ceiri vista pola SAGA

Unha cabana circular e varias adxectivas

tamén dentro da tradición artúrica, e así igual-mente explicáronnos a lenda local segundo a caleste lugar tería sido o lar do xefe galésVortigern, (Gwtheyrn na lingua propia do pais).

Este, co gallo de aprovei-ta-las posibilidades mili-tares que a presenza dosAnglos, Xutos e Saxónsrepresentaban no séculoV, aliouse con eles outería acordado que actua-ran coma mercenarios

contra os caudillos veci-ños, celtas coma el.Seica, pois un arribistafeito que prefería, segun-

do a tradición popular, ficar torto se con iso osveciños ficaban cegos ou, mellor inda, mortos.Trata tamén deste tema Geoffrey de Monmouthna súa Historia dos Reis da Britania. Contantamén que estaría soterrado, ou ben nas inme-diacións do Tre´r Ceiri ou mesmo dentro doadral. Esta tumba sería na tradición local a"cama" bedd" de Vortigern.

O caso é que dentro desta cidade prehistórica,na sucinta croa que posue, atópase un lugarfunerario moito máis antigo, dos primeirosséculos da idade do bronce. É o denominadoCarnedd Tre´r Ceiri, un montículo de pedra condúas fases de utilización. Na primeira realizou-

se unha morea de terra e pedra duns 15 m dediámetro na planta e 6,5 no cumio. Na segundaoutro superposto duns 20 m de diámetro nabase e 1m máis de alto. Ámbalas dúas recorre-ron as cremacións como práctica funeraria.

EEnnllaacceess ddee iinntteerreessee

No noso blog pódese ve-lo video da nosa viaxe ócastro de Tre´r Ceiri. A meteoroloxía era adver-sa, as horas de luz escasas, o vento frío e a neve-ás veces ata a cintura- convertía o, xa de por si,duro ascenso nun penoso e esgotador viacrucis.Mais o que se agochaba nese curuto das célticascostas galesas ben valía o esforzo.

Visiten connosco o castro de Tre´r Ceiri, obser-ven as súas estruturas, as súas casas, a súafachendosa fasquía, seguro que lles terá un airefamiliar e quizais acaben sentindo, coma nós,que se coaban ás agachadas na casa duns cur-máns máis cercanos do que algúns nos querenfacer ver.

VVIIDDEEOO DDAA SSAAGGAA EENN TTRREE´́RR CCEEIIRRII::

Diarios de Viaxe


http://www.museumwales.ac.uk/en/2373/

A versión de G.K. Chesterton sobre a historia de Inglaterrahttp://www.shu.edu/catholic-mission/upload/Pequena-Historia-de-Inglaterra.pdf

Vortigernhttp://www.kingarthursknights.com/others/vortigern.asp

http://youtu.be/Pfsh0hXkf7E

http://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com/2013/11/10/viaxe-da-saga-a-cidade-dos-homes-fortes-os-ace-nos-galaicos-do-castro-gales-de-trer-ceiri/

En Galicia inda existengrandes preguntas senrespostas que den cabodelas. Atinxen, moitasveces, ó cerne dos acon-tecementos históricosque encetaron o camiñoque ten levado á socieda-de presente até as coordenadas económicas,sociais, políticas e antropolóxicas en xeral, quehoxe ocupa.

É por iso que encher semellantes baleiros docoñecemento mediante a disposición dos recur-sos axeitados proporcionaría unha imaxe conmillor resolución da actual situación e posiciónno mundo que ocupa, hoxe en día, Galicia.Existen inda nesta terra lugares que agochanrespostas á altura das cuestións que prantexan.Unha das áreas especialmente interesantes notocante a estes enigmas é o Macizo Centralourensán co seu dondo cumio, a Cabeza Grandede Manzaneda, exercendo de fito absoluto detodas as perspectivas.

Neste contexto de alta montaña un dos lugareselevados a unha categoría próxima á que atinxeós mitos é o Castelo de Cerveira. Un curuto illa-do, no medio dunha alta serra. Hostil e bravo.Zorregado por tódolos ventos. Un dos pode quetres ou catro lugares iniciáticos ós que subían,subimos, os mais afoutos e bravos dos mozosdestas serras.

Imos tentar explicar opor que da épica daque-las viaxes.

Aló temos rubido, pois,os integrantes sa SAGAco albo de proporcionaralgúns elementos para a

reflexión e que eventualmente, puideran acla-rar algunhas das cuestións mais importantes órespecto deste lugar.

Por que a primei-ra desas cuestiónsé saber que é aconstrución quefoi feita nese alto.Xa que tal extre-

mo non fica nada claro, en absoluto.Oficialmente, e tal como figura nun panel indi-cativo disposto no inicio da ruta que leva atéaló, pode tratarse " …dun castro, dunha cons-trución defensiva romana ou ben ter unha orixe

Diarios de Viaxe


OO EENNIIGGMMAA DDOO CCAASSTTEELLOO DDEE CCEERRVVEEIIRRAA

Neste breve artigo, xa publicado no noso blog, adiantamos algúns dos contidos que publicaremoscon moita máis extensión no próximo número, o 4, do Anuario Fol de Veleno 2014 da SAGA.

O Nunatak do Castelo de Cerveira

Subida ó castelo de Cerveira pola súa aba este

medieval." Nalgunhas outras, moi poucas,publicacións ó respecto adoitan indica-los auto-res que, segundo a consellería de medio ambien-te (Sic.), semellante estrutura é un forte roma-no.

Para nós, a SAGA, a día de hoxe e afalla dun traballo de investigaciónarqueolóxica en profundidade, nonpodemos asegurar cal é a súa orixehistórica, mais si podemos intuir quea súa estrutura dificilmente pode seridentificada cun asentamento castre-xo e co que realmente se correspon-de o castelo de Cerveira é cunha granfortificación construí-da nun cumio queacada preto dos 1550msnm. na Serra deQueixa, Ourense. Assúas coordenadas son42º11´52.95´´ N /7º18´32.78´´O. A quetipo de fortificación

se corresponde, acanta xente podíaalbergar e cal puidose-la súa funcionali-dade é algo que tenta-remos responder noartigo que publicare-mos en Fol de Veleno.

Mais describamos agora este magno recinto for-tificado.

O castelo de Cerveira abrangue uns 10500m2de superficie total. Ten un perímetro duns 430m e foi provisto de 250 m lineais de murallas,principalmente nas orientacións Sur (un tramode 100 m e outro de 50 cunha porta ou abertu-ra entre elas) e Oeste ( no que aprecia unhapequena abertura que puidera ser un derrube).Tamén conta cun menos extenso, 30 m cara oNoroeste. Estas medidas foron tomadas daferramenta ad hoc do Google Earth.

Entre os recunchos NO e SE pódese trazarunha liña diagonal ideal duns 150m. Entre osSO e o NE outra da mesma mensura que con-verxerían na zona central do recinto, nas proxi-midades da súa máxima cota. Da superficie

total, o 76% é roche-do, espido e alto,cara o Norte e oEste.

O 24% ten aptitudeshabitacionais, her-boso e chairo, cara óOeste e ó Sur. O

rochedo son penedías de xisto nasque atopamos diques de seixo. Noespazo con forma de "L" que fica con-figurado deste xeito obsérvanse ensuperficie varias cabanas feitas camesma pedra deste monte. Congrande probabilidade a extraída domesmo cumio.

Diarios de Viaxe


O forte visto por Google earth

As cabanas teñen un eixemaior moito mais longo que omenor, duns 20 x 4 m e estánorientadas tanto ó Nortecoma cara ó Oeste. Os seusmuros acadan os 0,6m. Caseque todas, o 80%, ocupan aparte cara o poñente inda queesta é mais estreita que aparte cara o Sur.

Nesta grande "aira" do mediodía atopamosdúas cabanas en bo estado, coma as outras. Amaioría das do recinto, están apegadas contraas murallas. As dúas do Sur están próximas áabertura do valo perimetral, mesmo a carónunha delas e algo mais afastada a outra. Ámba-las dúas totalmente achegadas á muralla.

Logo de facer a escalada do teso do Castelo deCerveira, percorrer o curuto observando e docu-mentando as edificacións que aló se atopan,dirixímonos cara o oeste na procura duncamiño de acceso "regular".

Non o atopamos, xa que non o hai, maisdemos con outros interesantes achadosentre os que destacan as escouras metáli-cas

e, sobre todo, a cabana en perfecto estado deconservación —grazas ó bó facer do seu dono, o

Sr. Baltasar dePedralbar- que fica nasproximidades da aba surdeste monte.

Nela vémo-los mesmosmateriais de construción,pedra e madeira da zonainmediata, e o mesmoxeito construtivo sobre un

idéntico esquema ou modelo de traballo.

Non sabemos se as cabanas do cumio eran exac-tamente coma estas, mais sen dúbida eranenormemente semellantes. Podemos tomarcomo hipótese, xa que logo, a continuidadearquitectónica, a adopción dun modelo eficienteou o paralelismo inducido polas característicasdo medio. En calquera caso un senlleiro elemen-to da nosa equipaxe cultural galega, comaoutros que tamén exporemos no noso traballo órespecto.

Coidamos taménque cómpre enten-de-lo que significarubir ó curuto noque se atopa estesolitario lugar. Aopción máis común,que non a única, é a

que consiste en acadar o val do río Conso pololeste do Macizo Central. Compre despois subir

O enigma do Castelo de Cerveira


Sobre a muralla Oeste. Cabana Debuxo de campo da SAGA.As cabanas do cumio

A cabana do Sr. Baltasar. Frontal

até o pobo dePedralbar, así cha-mado na fala local,ou Pradoalbarsegundo a denomi-nación oficial,temos unha mar-cha de aproxima-ción de preto decatro Km. Dendeeste inicio ascénde-se dende unha cotade 1100 msnm. que é a que pasa polomedio da parte baixa do pobo, até unhacota de 1224 msnm. na que comeza a subi-da final.

Dende este lugar, na xunta dos regatosCerveira e Berganzo, no pé mesmo doteso, a rampa que leva até o cumio salva,segundo o mapa topográfico escala 1/50000 doexército, 16 curvas de nivel con 20 m de inter-valo entre elas. Segundo as medidas tomadassobre o plano e tendo en conta a escala indica-da, na que cada km equivale no mapa a douscm., a distancia percorrida dende este punto atéo cimo é de apenas 400 m lineais corresponden-tes á proxección en planta doperfil desta aba do monte. Alonxitude a percorrer polapendente chegaría a uns 512m e o desnivel superado seríade 320m. Isto quere dicir queen 400 m de distancia habere-mos de ascender 320 m. a por-centaxe de subida é pois de 80

cm cada metro.Unha pendientepois do 80% (lem-bremos que unhapendiente do100% representa"solo" un ángulode 45º).

É dicir, entende-mos que esta

ascensión o curuto do Castelo deCerveira é dura ou moi dura, dada ataxa de incremento de altitude.Haberase de ter en conta ademaisque esta pendente é xeograficamen-te, cóncava. Significa isto que non éconstante no seu perfil xa que unstramos son algo mais pinos queoutros sendo algúns tecnicamentesubverticais e todos eles "abruptos".

O tipo de terreodo ascenso tam-pouco axuda.Carpazas, car-queixas, uces efentos compoñena vexetación maisaparente sobre a

que compre pasar. Si, estamos a dicir que, ade-mais, a subida faise "monte a través". Bloquessoltos procedentes de mais arriba batuxan ochan. Entre eles pode haber buratos ocultosonde meter o pe ou a perna. E cando dicimosascenso, pode que fose millor dicir escalada.Efectivamente, constatamos que ningún cami-ño, nin vello nin novo, leva cara o cume. Nunca

o houbo.

A vida naquel curuto debeuser apenas supervivencia,polo exiguo e desolado dohábitat destas highlandsgalegas.

Diarios de Viaxe


Tal como deberon ser as cabanas orixinais. Velaiquí a do Sr. Baltasar,co que falamos na baixada

Esquema da cabana do Sr. Baltasar

O enigma do Castelo de Cerveira


Intensas tradicións de canibalismo elicantropía arrodean este teso glaciar,como a que narra o triste fado daquelapequena devorada polos "mouros" habi-tantes deste "castelo", e quepuidemos documentar nospobos.

Unha interesante denomi-nación: Cerveira, que benpuidera facer referencia aun sistema defensivo emilitar no que reparamoscando investigabamos esteasunto. Trátase dos Cervoli ou Cervuli, defen-sas semellantes ós galleiros dos cervos e quecitan diversos autores latinos.

Evidentemente, quen tomou a decisión de man-dar facer o forte do CV debeu ter unha moi boarazón para semellante decisión xa que, se exa-minamos as condicións de habitación do talcuruto, observamos que o lugar é precario,exposto sobremaneira ós elementos, entre osque cómpre incluír as frecuentes treboadas, osfortes ventos e as grandes nevaradas1. Tanto naboa estación como na mala, é mal lugar para

verse obrigado a pasarmoitos ou candomenos, varios díasseguidos, único contex-to realista que xustifi-caría o esforzo constru-tivo desta fortaleza. Asípois dispoñémonos aanalizar varias posibi-lidades que poideranaxudar a descubrirquen o construíu e porque o fixo.

De todo isto tratare-mos nun artigo donovo nº de Fol deVeleno.

En fin, acompáñennos,se así lles parece, nosvindeiros días, nestaviaxe que en certo sen-tido foi tamén para

nós unha viaxe, ó estilo maxistral de J. Conrad,cara o corazón das tebras.

No blog da SAGA pódese visionar o vídeo: ""OOCCaasstteelloo ddee CCeerrvveeiirraa,, vviiaaxxee nnaa pprrooccuurraa dduunnhhaaffoorrttaalleezzaa eessqquueecciiddaa"".

1 O "Licenciado Molina" na súa descrición do reino de Galicia,

refírese no Sec. XV á Serra de San Mamede, nas proximidades

rumbo oeste. Esta serra é uns cen metros máis alta que o CV e uns

cen metros tamén máis baixa que moitos dos cumios máis próxi-

mos ó CV. O autor di dela que é unha das serras máis altas e bra-

vas do reino de Galicia. Na meirande parte do ano háchase neve

nela.

Galleiro dun cervo. Os Cervolieran árbores tronzadas e deita-das, cas gallas aguzadas e dis-postas sobre un valo ou no terreocara o inimigo. Unha solución deemerxencia

VIDEO 1º PARTE:

http://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com/2013/10/30/subida-o-castelo-de-cerveira-na-procura-dunha-for-taleza-esquecida-2o-parte/

VIDEO 2ª PARTE:

http://sociedadeantropoloxicagalega.wordpress.com/2013/10/30/subida-o-castelo-de-cerveira-na-procura-dunha-for-taleza-esquecida-2o-parte/

O enxeñeiro, investigador e colaborador da SAGA

Rafa Castro, ven de realizar un gran achado nas

inmediacións da zona denominada O Pozo do Demo,

en Verín, Ourense.

Durante un percorrido polo

camiño dende Cabreiroá á

Veiga das Meás, recente-

mente posto de novo en ser-

vizo mediante a roza da

vexetación que o atuía,

Castro decatouse dun

curioso patrón na medra do

brión sobre un grande blo-

que de granito de boa cali-

dade que ficaba deitado na beira

desta antiga vía de comunicación.

O enorme perpiaño posuía un con-

xunto de coviñas dispostas nunha

orde estruturada, un petróglifo que

ocupa parte da superficie da pedra.

Esta área ocupada polas concavida-

des podería ser o terzo distal desta

peza arqueolóxica

se a entendemos

como o que semella

ser: unha extraordi-

naria parafita que

debeu estar nas pro-

ximidades deste

vello camiño e que

nalgún intre foi

abatida ou caeu

para logo ser afasta-

da cara o lugar no

que hoxe aparece

deitada.

No que debeu ser a

parte soterrada ori-

xinal apréciase un curioso rebaixe que ben podería

ser unha adaptación feita para a súa incorporación a

un valado de pedra, tal e como adoita ser habitual en

Galicia para moitas laxes con petróglifos. De feito o

mesmo rebaixe inda pode ser apreciado noutros

grandes bloques integrados noutros puntos moi pró-

ximos deste mesmo camiño. A talla

da base destas pedras ten como

misión afirma-las contra o bloque

veciño de xeito que faga corpo co

conxunto do muro.

Ademais esta posible parafita está

rodeada dun gran número doutros

petróglifos de coviñas localizados

nun radio de poucas ducias ou cen-

tos de metros como máximo.

Poucos metros máis abaixo

aparece outro bloque locali-

zado tamén polo compañeiro

Castro e que contén parte

dun fermoso petróglifo de

círculos concéntricos.

Lamentablemente, esta peza

que debía levar moito tempo

soterrada, semella ter sido

escachada pola

maquinaria pesada

durante os traballos

de acondicionamen-

to do camiño como

ruta pedestre.

A c o n t e c e m e n t o s

coma este eviden-

cian a necesidade de

boas prospeccións

previas ás obras

deste tipo, xa que do

contrario os valiosos

elementos que farían

máis atractiva e

importante a ruta

poder ser danados

sen remedio.

Achádego


DDEESSCCUUBBRRIIMMEENNTTOO DDUUNNHHAA PPOOSSIIBBLLEE PPAARRAAFFIITTAA EE UUNN PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOO

Os compañeiros Castro e Reigadaconfirmando o achado

A posible nova parafita no seu empraza-mento actual

Debuxo de Rafa Castro

Outro petróglifo na beira domesmo camiño

Outra grande pedra asentada comesmo rebaixe nun tramo conserva-

do do mesmo muro

Nas inmediacións e con enorme probabilidaderelacionado con esta posible parafita con petró-glifo, está o denominado "Castro do Pozo doDemo" , un lugar aproveitado como recinto for-tificado dende unha antigüidade que cumpriríadeterminar e cuxas funcións son polo de agoradescoñecidas.

Sobre un espigón granítico rematado polas for-zas da natureza ó xeito de proa de barco, ató-panse numerosos e evidentes restos de fortifica-ción, con varias portas sucesivas das que ficanos rebaixes para os marcos e buratos para eixosde madeira. Tamén aparecen grandes cantida-des de cerámica antiga.

Todo este entorno podería estar dando contra daexistencia dun espazo ritual dalgunha clase. Unrecinto sacro empoleirado nun outeiro inaccesi-ble preto dun asentamento situado nunha cotainferior. Non moi lonxe, a uns centos de metros,está a enigmática "Igrexiña dos mouros" da quefalaremos noutra ocasión.

Achádego


OO CCAASSTTRROO DDOO PPOOZZOO DDOO DDEEMMOO

As chamadas Portas do Castro, constitúeno único xeito de acceso posible

Burato entallas e rebaixes preto da entra-da ó antigo recinto

.

.

DESCRICIÓN:

Pola estrada cara o pobo de Areás, xa próximos á vila

tomamos un desvío cara á dereita que nos leva a

escombreira do túnel de Merí. A poucos metros por

este camiño e a mau esquerda localizamos un grupo

de dúas penedas de tamaño medio.

NNOOVVOOSS AACCHHÁÁDDEEGGOOSS DDOO CCOOMMPPAAÑÑEEIIRROO JJ.. GGAAVVIILLAANNEESS

PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOOSS IINNÉÉDDIITTOOSS NNOO CCOONNCCEELLLLOO DDEE XXUUNNQQUUEEIIRRAA DDEE AAMMBBÍÍAA

PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOO AARREEÁÁSS II ((IINNÉÉDDIITTOO))Coordenadas: Situación:

42.237759969213215,-7.7522143721580505 http://goo.gl/maps/m4upv

Achádego


Na superficie superior dunha de elas, podemosver unhas dúas ducias de coviñas de tamañomedio ou pequeno, sendo as maiores de un diá-metro próximo a 6cm e as pequenas de 3cm.

Na zona próxima, onde se depositou o escombrosacado do túnel, posiblemente existira algunhagravura, xa que estaba ocupada por un granpenedo e laxes, que pola súa situación e orien-tación así o fan pensar.

Petróglifo Areás I

TIPO DE BEN: Petróglifo

LUGAR: Areás

PARROQUIA: Armariz (San Salvador)

CONCELLO: Xunqueira de Ambía

CRONOLOXÍA: Por determinar

COORDENADAS:42.237759969213215

-7.752214372158050

DATA ACHADO: 05-10-2013

DESCUBRIDOR: J.A.Gavilanes

DESCRICIÓN:

Perto do cruce de San Andrés e Merí, collendo o

desvío que nos leva cara a Armariz e Os Casares, e a

poucos metros do comezo, xusto diante dunha nave

de bloque, vemos unha lameira chea de laxas.

Arrimada cara o muro de bloques temos unha pene-

da de pouca altura pero de varios metros de lonxi-

tude.

Pola súa superficie, que está chea de brión, pódense

ver varios grupos de cazoletas de tamaño medio (uns

4cm de diámetro), estes grupos están formados polo

menos por tres coviñas cada un, aínda que tamén se

pode localizar algunha espallada.

E de supoñer que realizando unha limpeza sobre a

peneda se localicen máis, por estar ocultas polo

moito brión existente na superficie.

PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOO MMOONNTTEE GGÁÁNNDDAARRAA ((IINNÉÉDDIITTOO))Coordenadas: Situación:

42.23069805170422,-7.752962708473206 http://goo.gl/maps/WWMfj

Petróglifo Monte Gándara


LUGAR: Monte Gándara

PARROQUIA: Armariz (San Salvador)



COORDENADAS:42.23069805170422

-7.752962708473206



Achádego


DESCRICIÓN:

Próximo ao Castro da Acea e posiblemente por onde

puido ser a súa entrada, situase esta peneda na que

podemos contemplar un sinxelo petróglifo, composto

por unhas pequenas cazoletas na súa parte superior.

Estas cazoletas, unha media ducia, aparecen moi

erosionadas, polo que apenas se aprecian, están

repartidas uniformemente pola superficie superior

da rocha.

Son dun tamaño pequeno, uns 3cm de diámetro.

PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOO CCAASSTTRROO DDAA AACCEEAA -- II ((IINNÉÉDDIITTOO))Coordenadas: Situación:

42.213254351517456,-7.723439633846283 http://goo.gl/maps/IoM88

Petróglifo Castro da Acea - I


LUGAR: Os Castros

PARROQUIA: Xunqueira de Ambía(Santa María a Real)



COORDENADAS:42.213254351517456

-7.723439633846283



DESCRICIÓN:

Na parte máis alta da croa do Castro da Acea situ-

ase unha peneda sobre a que se poden ver estas

gravuras compostas por cazoletas de distintos

tamaños.

Os diámetros das pías varian entre os 7 e os 3cm.

Sitúase a de maior tamaño na zona central, e as

demais espalladas pola superficie superior da pedra,

aparentemente sen ningún orden.

PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOO CCAASSTTRROO DDAA AACCEEAA -- IIII ((IINNÉÉDDIITTOO))Coordenadas: Situación:

42.21453369345476,-7.72375613451004 http://goo.gl/maps/66Lbq

Petróglifo Castro da Acea - IITIPO DE BEN: Petróglifo

LUGAR: Os Castros




COORDENADAS:42.21453369345476

-7.72375613451004



Achádego


DESCRICIÓN:

Na caída sur do Castro da Acea, en zona de terra-

plén, sobre rochas orientadas cara o sol vemos este

petróglifo composto por unhas vinte cazoletas de

pequeno tamaño, entre 3 e 4 cm de diámetro.

Sitúanse en dúas zonas do penedo sen ningunha

orientación aparente, repartidas homoxeneamente

pola superficie.

Este tipo de representación sobre a superficie chea

de liques é moi difícil de ver nas fotos, polo que para

que se puideran intuír colocouse un pouco de terra

sobre cada pía.

PPEETTRRÓÓGGLLIIFFOO CCAASSTTRROO DDAA AACCEEAA -- IIIIII ((IINNÉÉDDIITTOO))Coordenadas: Situación:

42.2140132189612,-7.722956836223602 http://goo.gl/maps/0PgNh

Petróglifo Castro da Acea - I


LUGAR: Os Castros




COORDENADAS:42.2140132189612

-7.722956836223602



Xa saiu á luz o documentario “O PALLEIRO DE HERBA”, segundo da triloxía das CONSTRUCIÓNS VEX-

ETAIS EFÉMERAS DO VAL DO RÍO TOMEZA (GAFOS) promovida pola asociación medioambiental

VVaaiippoolloorrííoo de Pontevedra.

Novas

DDOOCCUUMMEENNTTAARRIIOO ““OO PPAALLLLEEIIRROO DDEE HHEERRBBAA””

FFIICCHHAA AARRTTÍÍSSTTIICCAA::

REALIZACIÓN: João Bieites,

PRODUCIÓN: Sociedade

Antropolóxica Galega (SAGA) en

colaboración coa asociación

Vaipolorío

FFIICCHHAA TTÉÉCCNNIICCAA::

PRODUCTORA: Sociedade Antropolóxica

Galega (SAGA) en colaboración coa aso-

ciación Vaipolorío

TÍTULO ORIXINAL: "O palleiro de herba"

TIPO: Documental

XÉNERO: Etnográfico

Produción propia realizada a cor

ANO: 2013

DURACIÓN: 20 minutos aprox.

ORIXE: Galiza

IDIOMA V. O.: Galego

SSIINNOOPPSSEE: Móstrase o proceso de

construción dun palleiro de herba. A

construción do palleiro precisa de

varias persoas, coñecemento, xeito e,

sobre todo, tempo para facelo.

Novas


PPUUBBLLIICCAAMMOOSS ""AALLIICCOORRNNIIOO.. OO PPOODDEERR DDOO CCOORRNNOO DDEE UUNNIICCOORRNNIIOONNAA MMEEDDIICCIINNAA TTRRAADDIICCIIOONNAALL GGAALLEEGGAA""

A SAGA ven de publicar o libro ""AAlliiccoorrnniioo.. OO ppooddeerr ddoo ccoorrnnoo ddee uunniiccoorrnniioo nnaa mmeeddiicciinnaa ttrraaddiicciioonnaall ggaalleeggaa"".

O novo traballo do antropólogo e compañeiro Rafael Quintía. A obra recolle o traballo de oito anos de inves-

tigación ao redor do alicornio, un dos obxectos de poder e amuleto sandador máis versátiles e interesantes

da medicina popular galega.

Se están interesados en adquirir este traballo poden facelo a través do noso blog póndose en contacto co

email da SAGA: infosaga@antropoloxíagalega.org.

DDAATTOOSS TTÉÉCCNNIICCOOSS::

Autor: Rafael Quintía

Pereira

Editorial: Sociedade

Antropolóxica Galega

Impresión: Branco e

negro

Tamaño:20.5×15

370 páxinas

Ano: 2013

I.S.B.N.: 978- 84-616-

5814-5

O unicornio é, posiblemente, un dos ani-

mais míticos máis universais. Ó seu corno

—o alicornio— atribúenselle dende a máis

remota antigüidade propiedades sandado-

ras contra tódolos velenos e moitos máis

prodixios. En Galicia, a crenza nos poderes

curativos do alicornio callou fondo conver-

téndose a máxica hasta no amuleto por

excelencia para cura-lo mal de pezoña e

outras doenzas da pel. Neste traballo etno-

gráfico o autor fai un extenso percorrido

polo mundo do alicornio e as súas virtudes

e ofrécenos unha viaxe na procura dalgúns

dos poderosos alicornios que aínda están

activos na nosa terra.

OO LLIIBBRROO ""AALLIICCOORRNNIIOO"" NNOO SSUUPPLLEEMMEENNTTOO ""RREEVVIISSTTAA""DDOO DDIIAARRIIOO DDEE PPOONNTTEEVVEEDDRRAA

Reseña publicada o pasado domingo 10/11/2013 na

sección "Anaquel dos Libros" do suplemento RReevviissttaa

do DDiiaarriioo ddee PPoonntteevveeddrraa..

Novas


OO LLIIBBRROO ""AALLIICCOORRNNIIOO"" NNAA SSEECCCCIIÓÓNN DDEE CCUULLTTUURRAA DDEE LLAA VVOOZZ DDEE GGAALLIICCIIAA

Publicado o 26 de outubro de 2013. Sección Cultura de LLaa VVoozz ddee GGaalliicciiaa

EENNTTRREEVVIISSTTAA NNOO FFAARROO DDEE VVIIGGOO CCOO GGAALLLLOO DDAA PPUUBBLLIICCAACCIIÓÓNNDDOO LLIIBBRROO ""AALLIICCOORRNNIIOO""

O sábado 12 de outubro celebrouse a primeiraedición do "Roteiro das Mouras". Un roteiro quepretende dar a coñecer parte do rico patrimoniomaterial da parroquia pontevedresa de SanMartiño de Salcedo e, sobre todo, pór en valor edignifica-la nosa tradición oral, neste caso a quexira en torno ás lendas das mouras. O éxito daconvocatoria foi total, o que nos anima a seguir

traballando nesta dirección e nos confirma quecada vez é máis a xente interesada no coñece-mento, na defensa e a protección do noso maiortesouro como pobo: o noso patrimonio inmate-rial e material. Son cada vez máis, afirmo, peroaínda non son suficientes para inverte-lo proce-so destrutor e desintegrador do noso legado her-dado como pobo no que nos vemos inmersos.Cómpre, pois, seguir traballando.

O roteiro foi deseñado e guiado polo antropólo-go da SAGA Rafael Quintía. Volveremos na pro-

cura das mouras e estamos traballando xa ennovos proxectos nesta liña de revalorización edescuberta da nosa historia, do noso patrimonioe da nosa literatura oral: a verdadeira literatu-ra -aínda que esquecida- deste pobo noso.

O noso agradecemento á Comunidade deMontes de Salcedo e á asociación Heroes doCampo da Porta pola súa colaboración neste

proxecto e pola súa sensibili-dade na defensa do nosopatrimonio. Grazas tamén óconcello de Pontevedra e óconcelleiro Luis Bará porincluir este roteiro dentro doprograma de RoteirosTemáticos do PatrimonioRural e polo seu apoio ós pro-xectos de recuperación dopatrimonio que estamoslevando a cabo nesta parro-quia de Pontevedra.

Non baixémola garda, aíndahai moito que facer e moitotreito que andar. Ánimo egrazas a tódolos colectivos eparticulares do país que tra-ballades a reo nesta liña aprol da nosa cultura e donoso patrimonio natural,material ou inmtarial, e non

esquezades nunca que toda grande viaxe come-za cun primeiro paso. Avante a toda!!

Posta en Valor do Patrimonio


DDEESSEEÑÑAAMMOOSS OO ""RROOTTEEIIRROO DDAASS MMOOUURRAASS""

Diario de Pontevedra

Faro de Vigo Faro de Vigo

Contando a lenda da moura do Monte das Croas

O roteiro das Mouras é unpercorrido cultural que pre-tende unir e pór en valorparte do rico patrimonioetnográfico, arqueolóxico einmaterial da parroquia deSan Martiño de Salcedo.Esta rota, que xira en tornoás moitas lendas de mourasque posúe esta parroquiapontevedresa, parte do Monte das Croas, antigocastro protagonista da famosa lenda da mourado monte das Croas, recollida por José Casal yLois alá polo 1866 e que sería publicada e popu-larizada na obra de Leandro Carré Alvarellos

"Las leyendas tradiciona-les gallegas". A moura dasCroas habita nun pazosoterrado baixo o castro ena súa encantada moradagarda grandes tesouros ealfaias.

Tras a visita ao castro,emprendemos a nosa

andaina visitando os muíños do Batán, un con-xunto de muíños -magnífico exemplo da tecnolo-xía preindustrial- de grande interese etnográfi-co ancorados no fermoso treito do río Batán, ouOuteiro, que discorre entre a AP9 e a ponte do



OO RROOTTEEIIRROO DDAASS MMOOUURRAASSLLeennddaass,, eettnnooggrraaffííaa,, aarrqquueeoollooxxííaa ee nnaattuurreezzaa nnuunn rrootteeiirroo mmááxxiiccoo ppoollaa ccuullttuurraa

ee aass tteerrrraass ddee SSaann MMaarrttiiññoo ddee SSaallcceeddoo

Batán, baixo a cal,segundo a lenda, seagocha tamén unfabuloso tesouroencantado.

Monte das Croas,Ponte do Batán,

Fonte de clara auga fríaMonte de Samariné,

Tiran co ouro as ovellasE non saben ó que é.

Os muíños do Batán son un conxunto formadopor catro muíños de rodicio horizontal, tresdeles de planta rectangular e teito a unha auga,e un máis grande, dotado de vivenda, cunhainteresante canle de condución de auga remata-da nun cubo e provisto de dous infernos.

Vamos deixando osmuíños atrás mentrespercorremos o frondosotramo de río ata chegará autoestrada, ondetomaremos unha pistade terra que discorre a

carón da AP9 e que, tras un treito desubida, nos conducirá ata o barrio daEsculca, onde poderemos visitar ospetróglifos de Mato das Cruces (+42° 23'35.43?, -8° 38' 40.74?). Esta máxicapeneda rupestre está habitada por fer-mosas mouras que, á parte de iren aofiadeiro a bailar, tamén tiñan por costu-

me pór a clareo assúas roupas sobreesta laxe gravada.

Dende a Esculcapodemos dirixirnoscara ao lugar deBirrete e volver aomonte das Croas,

onde rematariamos o percorrido, ou optar porun percorrido máis amplo encarreirando osnosos pasos cara ao barrio da Armada.

Xa na Armadatomaremos a pistaque, circundando orecinto da Brilat,conduce ao Outeirodas Mouras ouChan das Mouras.

(+42° 23' 23.13?, -8° 39' 54.68?).Neste lugar domonte comunal de San Martiño podemos visitaros valiosos petróglifos do complexo rupestre deRegato dosBuratos ouOuteiro daMina, e quetan fermosaslendas ate-soura.

Mouras encantadas que se convertenen serpe, mouras que encerran tesou-ros baixo as penedas, máxicas laxesocas e indestrutibles… todas se dancita neste lugar.



O roteiro continua baixando polo camiño veci-ñal que cruza o antigo campamento urbano daBrilat, cruzando o lugar do Navalexo ata aArmada e percorrendo as marxes do ríoCubela, chamado tamén Outeiro ou Batán,

No lugar do Outeiro podemos gozar doutraimportante mostra de muíños de grande valoretnográfico e que foron restaurados entre osanos 2012-2013 polos veciños de Salcedo.Seguindo a beira do río, adobiada con cinco muí-ños, chegamos de novo á mítica ponte do Batán.

E aquí, aos pés do non menos mítico castro doMonte das Croas, damos por finalizada a nosa

andaina na procura das mouras que aínda habi-tan nas lendas e nas xeografías da parroquia deSan Martiño de Salcedo.

DDAATTOOSS TTÉÉCCNNIICCOOSS::Punto de partida: Monte das Croas+42° 23' 46.69?, -8° 39' 4.34?42.396302, -8.651205Dificultade: baixaDistancia: 2-4 km segundo o percorridoTempo estimado:de 1 a 3 horas, segundo a rota



Mapa:: JJooããoo BBiieeiitteess

Debuxo da moura: FFrraanncciissccoo SSuuttiill

Fotos e textos:RRaaffaaeell QQuuiinnttííaa

O Concello de Cualedro,Ourense, está a desen-volver unha iniciativade grande importanciacara á normalización darelación entre a socieda-de e o medio natural e opatrimonio cultural.Neste concello de monta-ña, nas beiras do Larouco, sitúase o formidableCastro da Saceda e ós seus pes a "Lama daSaceda".

Trátase dunha laga, ou área asulagadiza rodea-da por un gran muro de pedra construído polasxentes deste planalto nalgún tempo remoto eindeterminado. Xuntos, laga e castro constitúenunha unidade paisaxística de primeira calidadepara a nosa cultura.

A intervención arqueolóxica no castro, baixo adirección de Alberte Reboreda, e co gallo depoñer ó día os coñecementos ó respecto, complé-tase co deseño dunha ruta arredor do biotopo dalagoa. Así, o Concello de Cualedro dá variospasos cara adiante na protección destes bensnaturais e culturais pola vía da mellora eampliación do seu estatus de publicidade enotoriedade.

Varios paneis dispostospreto das diferentesáreas do conxunto pre-tenden ampliar a fondu-ra da ollada do visitante.

Xunto cos especialistas emembros do equipo daSAGA no Alto Támega, o

naturalista Xosé Ramón Reigada e o enxeñeiroRafa Castro, a SAGA no seu conxunto está acolaborar na elaboración dos contidos relaciona-dos con esta acción a prol da Cultura de Galicia.

Xosé Ramón Reigada está recoñecido comounha referencia imprescindible nas cuestiónsrelacionadas co medio natural de toda estagrande área bioxeográfica galaica e transmon-tana. Os seus mágnificos debuxos, fotografías etextos ilustran boa parte dos paneis que acom-pañan ó visitante neste percorrido. A direccióntécnica ven da mau do enxeñeiro Rafa Castro,experto coñecedor do mundo tamagánico enxeral e das relacións ó longo do tempo entre associedades humanas e o seu medio, neste con-texto R. Castro achega, ademais, os froitos dassúas investigacións sobre o sistema tradicionalde aproveitamento silvopascícola na zona. Así etodo, o verdadeiro protagonismo corresponde áxente da Saceda, que proporcionaron os datos,os nomes e as lendas e, sobre todo, foron quende gardalas para nos durante xeracións.

Froito destas sinerxías son textos e imaxescoma as seguintes que, dispostos nos paneis,tentan suscitar a curiosidade dos visitantescara ós valores deste senlleiro espazo xeo-histó-rico de Galicia. As actuacións estarán remata-das e en breve e así o faremos saber dende osmedios de comunicación da SAGA. Mentrespoden ir lendo aquí, se o desexan, unha partedeste traballo colectivo e dos textos confecciona-dos pola . Sociedade Antropolóxica Galega(SAGA) para os paneis informtivos deste pro-



AA SSAAGGAA EE OO RROOTTEEIIRROO DDAA LLAAMMAA DDAA SSAACCEEDDAA

Monte Larouco e aba do Castroe Lama da Saceda

Castro da Saceda. Foto SAGA 2013

xecto de posta en valor do noso patrimoniomaterial e inmaterial:

O ser humano desenvolveu sempre unha rela-ción dinámica coas ideas de Terra, Ceo, Auga eo resto dos elementos da paisaxe, os cales actua-ron como referente integrador dos sistemas deprácticas sociais e crenzas relixiosas.

É por isto polo que todas as culturas antigas etradicionais do planeta foron sensibles, perme-ables e activos creadores de fluxos de informa-ción nos que as diferentes perspectivas visuaisnunca aparecen como panoramas neutros oufaltosos dunha esfera de sentido e significado.Ao contrario, e tendo en conta que as sociedadesda antigüidade entendían o mundo como unfeito transcendente ou sacro se se quere, cóm-pre considerar que toda paisaxe ten sido defini-da dentro dun contexto ideolóxico desenvolvido,en cada caso, como un concreto modelo de socie-dade.Deste xeito, e se as sociedades actuais son dife-rentes daquelas da prehistoria recente, tamén oé a paisaxe que hoxe percibimos respecto dapercepción daquel tempo, xa que percibir éinterpretar.

Non hai ningún dato aínda que permita sosterque a comunidade que edificou o Castro daSaceda sexa unha excepción dentro do seu con-texto crono cultural europeo e atlántico, o cal

non vén determinado polas manifestaciónsmateriais da súa cultura, que sempre son funxi-bles, intercambiables e accesorias, senón polasúa adhesión, chea de matices locais, a un pro-grama ideolóxico e simbólico característico dafachada occidental do vello continente.

Esta acrópole foi situada nunha contorna rica ebiodiversa e foi deseñada por unha sociedadecomplexa que ancoraba os seus alicerces naidea dos intercambios a longa distancia, que xaforan protagonistas de períodos anteriores comoo neolítico ou a idade do bronce.

Deuses, mitos e ritos varios, ademais doutrascategorías culturais, deberon "poboar" os luga-res e fitos visibles dende o recinto do Castro daSaceda e máis aló. Cómpre imaxinar a grandeLama da Veiga, aos pés do castro, ou o MonteLarouco limitando o horizonte como elementosinterpelantes netos; morada dos deuses, hábi-tats de seres míticos, escenario natural de cos-mogonías pretéritas. Tamén o deberon ser oslugares próximos como o denominado hoxe AIgrexiña dos Mouros, ou o túmulo megalítico doMadorriño, entre outros.

As xentes da Saceda transmitíronos, por exem-plo a extraordinaria tradición segundo a cal osMouros posuían un martelo máxico e voadorque podía ser guindado dende a Igrexiña dosmouros até o Castro da Saceda, e dende aló carao túmulo do O Madorriño e despois cara oCastro de San Millao.



Urbanismo prehistórico no Castro da Saceda.Foto SAGA 2013

Cando aquelas persoas ollaban dende esteouteiro cara aos amplos horizontes, sen dúbidacontemplaban unha realidade aumentada naque as toponimias daquela época darían contado carácter transcendental dos espazos natu-rais. As contornas máis inhóspitas, como oscumios do Larouco, puideron ser entendidoscomo manifestación divina en si mesma, hiero-fanía, "deus supremo", segundo as inscriciónsdo lugar de Pena Escrita, precisamente polasúa condición extrahumana.

A Lama da Veiga, se cadra, puido ser unhaporta ao Alén xa que así o foron estes espazoschaguazosos ou as xeografías acuáticas nocomún das tradicións europeas. Bosques, ani-mais e augas deberon ter, dentro daquel contex-to cultural, propiedades simbólicas, máxicas emíticas, tal como acontece e se verifica noutroscontextos semellantes moito máis sometidos aoescrutinio científico, signo dos tempos actuaispost newtonianos.

Existen moitas categorías diferentes de augascontinentais. De entre as que non corren esegundo a súa fondura, amplitude e orixe, encada lingua do mundo apareceu toda unhafamilia de palabras que fai referencia a eseslugares nos que este elemento vital desenvolveunhas ou outras características. A limnoloxía éa especialidade que os estuda.

No caso da laga da Saceda, dentro do contextocultural galaico e posto que a paisaxe enteiraestá vehiculada pola lingua propia de Galicia,atopámonos diante dunha "Lama" ou superficiechaguazosa con zonas adxacentes que varían,dentro da unidade que integran, entre os pra-dos húmidos e as áreas inundadas. Case quetoda a superficie é susceptible de asulagamentoestacional o cal ten mais ou menos extensiónsegundo os anos.

O seu interese é grande en calquera caso tantopolo seu emprazamento nun planalto, segundoa expresión local, de terreos acedos e con poucos

nutrientes libres, oligotróficos, como pola nota-ble abundancia e diversidade de especies quedispoñen dela como ecotono do biotopo que sexera ó seu redor.

Non é menos a súa importancia cultural entanto que espazo de transición entre os mediosterrestre, acuático e aéreo. Seres destas dimen-sións danse cita nesta Lama da Saceda que ficapor este procedemento, instituída en interfaceque fai de continuidade entre as tres.

Esta circunstancia non pasou desapercibidapara a sociedade tradicional da contorna daSaceda e así debeu acontecer tamén no caso dasque a precederon sobre este territorio xa quetodas elas desenvolveron de xeito intuitivo etamén mediante a experiencia, un amplo coñe-cemento do seu medio.

A riqueza do vocabulario da fe do recoñecemen-to desta complexidade e xa que logo, da trans-cendencia desta Lama da veiga da Saceda comolugar de encontro do natural e o cultural. Estaintensa relación, predicible para calqueratempo, das comunidades da súa beira xustificanque esta Lama da veiga da Saceda sexa taménun lugar respectable e valioso dentro da socie-dade actual.



SSaappoo ddee eessppoorróónnss (Pelobates cultripes)

Figura na categoría de vulnerable no CatálogoGalego de Especies Ameazadas. É o anfibiomáis ameazado, o máis escaso e o que posúeunha distribución máis restrinxida en Galicia.

RRaa ddee SSaannttoo AAnnttóónn (Hyla arborea)Na localidade da Saceda coñécese esta especiecoa designación castelanizada de

RRaanniillllaa..

Xunto coa máis común RRaa vveerrddee (Pelophylaxperezy), a RRaanniillllaa é un dos anfibios máis repre-sentativos das lagas da Lama. A comezos de pri-mavera óuvense os seus sonoros cantos noctur-nos.

Especie moi afectada en particular pola deseca-ción de zonas húmidas de similar tipoloxía ásda Lama entre outras masas de auga.

PPiinnttaaffoonntteess vveerrddee (Triturus marmoratus)

Na saceda fálase de dúas clases deSalamántighas, a máis coñecida SSaallaammáánnttiigghhaaddee ppiinnttaass aammaarreellaass (Salamandra salamandra),e esta outra SSaallaammáánnttiigghhaa ddee ppiinnttaass vveerrddeess.O grupo dos anfibios están moi ben representa-do na Lama aínda con máis especies de intere-se.

LLaaggaarrttoo ddaass ssiillvvaass (Lacerta schreiberi)

Nesta rexión debería de levar o nome e cualifi-cativo de Lagarto de auga ao estar restrinxido a



FFAAUUNNAA EE FFLLOORRAA DDEE SSAACCEEDDAA

Achegamos a continuación un traballo sobrr a fauna e flora de Saceda realizado polo compañeiroe naturalista da SAGA Xosé Ramón Reigada.

Fotografía e textos de Xosé Ramón Reigada

AANNFFIIBBIIOOSS

RRÉÉPPTTIILLEESS

zonas de maior humidade ambiental, atlánti-cas, de influenza eurosiberiana.

Na Saceda só se recolleu a designación xenéricade LLaagghhaarrttoo, onde coexiste co máis comúnLLaaggaarrttoo aarrnnaall (Timon lepidus).

EEssccáánncceerr ccoommúúnn (Anguis fragilis)

Esta especie prefire as zonas húmidas comoesta da Lama.

Na Saceda recolleuse o nome vernáculo deEEssccoouuppaarróónn para designar a esta especie delagarto sen patas e posiblemente a outras dúasespecies de lagartos con patas reducidas comoson o EEssggoonnzzoo ccoommúúnn (Chalcides striatus) e oEEssggoonnzzoo iibbéérriiccoo (Chalcides bedriagai).

Existe a crenza popular de que estas especiesson velenosas máis son na totalidade inofensi-vas.

CCoobbrraa vviippeerriinnaa (Natrix maura)

Na Saceda recolleuse a designación CCoobbrraa ddaaaauugghhaa que podería comprender tanto a esta

especie como á súa parente a CCoobbrraa ddee ccoollaarr(Natrix natrix) ao viviren ámbalas dúas enmedios húmidos como é o caso da propia Lama.Non posúen toxicidade algunha, as únicascobras con certa cantidade de veleno serían asvíboras que se identifican polo corpo groso,cabeza triangular, lombo en zigue-zague e pupi-la vertical.

Na Serra do Larouco estaría presente a VVííbboorraaddee SSeeooaannee (Vipera seoanei), que polo reducidodas súas poboacións non entrañaría perigo paraa xente. Segundo diversas publicacións a toxici-dade non sería moi elevada mais si que requiri-ría de tratamento médico.

PPeerrnniilleeiirroo ccoommúúnn (Burhinus oedicnemus)

En Galicia cría en puntos moi concretos e estáconsiderada como en perigo de extinción noCatálogo Galego de Especies Ameazadas.

Na poboación da Saceda coñécese a esta especieco mesmo nome de PPeerrnniilleeiirroo. Díxose que"agora xa non se ven", isto é debido á súa esca-seza, aínda que se poida ver algunha parellasen confirmarse a súa cría.

LLaavvaannddeeiirraa aammaarreellaa (Motacilla flava)

É unha especie presente só en época de cría, demarzo a outubro. Habita en zonas ligadas áauga como esta da Lama. Pon os ovos no chanentre a herba.



AAVVEESS

Na Saceda recolleuse o nome vernáculo deBBooiieeiirraa, facendo clara referencia ao seu compor-tamento ao andaren cazando insectos entre ogando que pace na propia Lama. Segundo secontou hai dúas clases, esta que sería a BBooiieeiirraaaammaarreellaa e outra que sería a BBooiieeiirraa bbrraannccaa(Motacilla alba).

CChhaassccoo ccoommúúnn (Saxicola torquata)

É unha especie común que está presente todo oano. Cría en zonas abertas con vexetaciónbaixa. Os machos colócanse en puntos elevadosdo chan e permanecen expostos ás miradas daxente, por iso é unha das aves máis doadas deobservar na Lama.

Na Saceda coñécese co mesmo nome de CChhaassccoo.

GGaaiitteeiirriiññoo vveerrddee (Lestes viridis) provisional

DDoonncceelliiññaa aannaannaa (Ischnura pumilio) pendentede foto

Estes insectos incluídos na orde dos Odonatosson das especies máis características dosmedios acuáticos. A especie tratada correspón-dese ca suborde dos Zygópteros (Cabaliños doDemo), é moi escasa e está moi localizada enGalicia, con presenza no humidal da Lama.

LLiibbéélluullaa mmaaccuullaaddaa (Libellula quadrimaculata)provisional

LLaavvaaccúú ssaanngguuiiññoo (Synpetrum sanguineum)pendente de foto

Esta especie esta tamén presente no humidalda Lama e ponse como exemplo da outra subor-de de Odonatos, os Anisópteros (Libeliñas).

Na Saceda non se recolleu ningunha designa-ción para este grupo de fauna. Fica pendenteque os veciños do lugar o faciliten, que de certoo terá, ao seren os Cabaliños do Demo eLibeliñas uns insectos moi coñecidos.

VVaaccaalloouurraa (Berberomeloe majalis)

Este é un insecto da Orde dos Coleópteros(Escarabellos). Non é unha especie velenosa,



IINNSSEECCTTOOSS

tan só libera unha sustancia irritante cando émolestada. Aínda que non é propia de zonashúmidas está presente na Lama por ser o seumedio natural os espazos abertos como as pra-darías.

Na Saceda recolleuse este nome vernáculo deVVaaccaalloouurraa,, igual que no resto da comarca, iden-tificando como EEssccoorrnnaabbooiiss a especie Lucanuscervus.

EErriiccaa tteettrraalliixx

Esta planta da familia das ericáceas é propia dezonas húmidas, sendo moi representativa daLama.

Os breixos húmidos atlánticos de Erica tetralixestán incluídos como hábitats de interese eprioritarios na Directiva europea relativa á con-servacións dos hábitats naturais e da fauna eflora silvestres (Directivca Hábitats).

Na Saceda recolléronse poucos nomes vernácu-

los de flora, entre estes estaba o de NNiicchhaass,designando a outra especie moi semellante, aErica cinerea, de terreos máis secos.

GGeennttiiaannaa ppnneeuummoonnaanntthheeEsta é outra planta característica deste tipo deterreos asulagadizos coma o da Lama. A súafloración é de agosto a outubro.

SSeerraappiiaass lliinngguuaa e OOrrcchhiiss ccoorriioopphhoorraaEstas dúas especies son da familia das orquíde-as, ambas aparecen en pradarías húmidas.Poden contemplarse en grande número na pri-mavera. Estas flores son de tamaño considera-ble a diferenza das anteriores e non se deben dearrincar.



FFLLOORRAA

Próximamente

IIII XXOORRNNAADDAASS SSOOBBRREE OO EENNTTRROOIIDDOO EENN GGAALLIIZZAA

O vindeiro 20 e 21 de febreiro terán lugar as II Xornadas sobre o entroi-do en Galiza organizadas pola SAGA

As xornadas incluirán un exposición sobre o entroido e sete conferenciasimpartidas por especialistas no campo do estudo do entroido galego. Osactos terán lugar na Casa das Campás de Pontevedra. En breve infor-maremos sobre o programa.

Imaxes da SAGA


Foto de Evaristo Santamaría

AA ppaaiissaaxxee hhuummaannaa ee aa ppaaiissaaxxee nnaattuurraall ddee GGaalliicciiaa ddaa mmaann ddooss nnoossooss ffoottóóggrraaffooss

Pedro G. Losada

13 de decembroSta Lucía ( Luz para o Mundo )

O Sino, A Coruña 2013

Charly vareando olivasRío Sil 06 Decembro 2013

Lugo

Mariñeiros en Portosín

SolporMonte louro, Muros A coruña

3 Novembro 2013

Imaxes da SAGA


San André de TeixidoVai de morto quen non foi de vivo

Cedeira,A Coruña30 de novembro de 2013

RomeirosSan André de Teixido

Cedeira, A CoruñaNovembro 2013

Ponte medieval da Roibeira,No camiño antigo que une Betanzos e Curtis.(Betanzos-Comarca das Mariñas-A Coruña)

Fonte milagreira da capela de Sta. Margarida con dous canosou tetos, por un mana a auga de Sta. Margarida contra omeigallo e o mal parto, e polo outro a auga de Sta. Lucía, quecura as afeccións da vista.(O Val-Narón-Terra de Trasancos-Ferrolterra-A Coruña)

Alberto Gilberto

Praia e ermida de Sta. Comba(Covas-Costa Ártabra-Ferrol-A

Coruña).

Imaxes da SAGA


Cruceiro de Régoa(Teixido-Cedeira-A Coruña)

Cruces solares no camposanto de Cambás(Cambás-Aranga. A Coruña)

Camiño a San André de TeixidoCedeira, A Coruña

caderno de campo nº7. decembro 2013

Documents